Tercman 1001 TEMEL ESER

89

TRKLER VE TATARLARA DAR HTIRALAR

(MEMORES SUR LES TURCS ET L ES TARTARES AMSTERDAM 1784)

BARON DETOTT

Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslmtr

1001 Temel Eseri iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mn, mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi mill ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce
4

ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercmann yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eserden madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktr.

KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

YAZARIN KISA HAYAT HKAYES

Fransa'ya snan soylu bir Macar'n olu olan Franois de Tott 1733 ylnda Champagne'da dnyaya gelmitir. Topu mhendisi olarak eitim grdkten sonra stanbul'a Fransa Elisi tercman olarak geldi (1755). 1767- 1769 yllarnda Krm Hanl nezdinde Fransa konsolosluu grevini yapt. Krm Giray'n 1769 ylnda balatt k saldrsnda gzlemci olarak bulundu. stanbul'a dnnde anakkaleyi zorlayan eme galibi Rus donanmasna kar Boaz' tahkim etti (1770). Yeniden bakente gelerek Topu ve Mhendis okullarnn kurulmasnda nemli roller oynad (1775). Sultan III. Mustafa'nn lmnden sonra Fransa'ya dnd. Fransz hkmeti tarafndan Dou Akdeniz iskelelerinin teftiiyle grevlendirildi. Bu frsattan yararlanarak Drzlerin tarihi zerinde aratrmalar yapt (1776). 1781'de tmgeneral oldu; Donai'de valilik yapt (1787), 1790'da Macaristan'a dnd ve orada ld (1793)

ESERDE ANLATILAN DNEM HAKKINDA HATIRLATMA

Baron de Tottun stanbul'a geldii 1755 ylnda Osmanl tahtnda Sultan ili. Osman bulunuyordu. Bu hkmdarn ksa saltanat dneminde nemli olaylar olmam, yalnz hem madd, hem manev ynden Osmanl imparatorluumun duraklamas devam etmitir. Asab bir mizaca sahip olan Sultan III. Osman'n ksa sreli birok sadrzam olmu, bunlar arasnda Koca Ragp Paa ann gerekten byk devlet adam rneini vermitir, Onun dneminde Avrupa lkeleri 7 yl savann altnda iken Osmanl imparatorluu bar ve huzur dolu yllar geirmitir. Ancak savas sonu Avrupa'da deien k:!vvet dengesi Rusya ve Prusya'nn glenmesine sebep olmu, bunun ac sonular az zaman sonra Osmanl mparatorluu'nun zerine kmtr. III. Osman'n dneminde stanbul'da birka byk yangn olmu, Sadrzam'n kk bile yanm, can ve malca byk kayplar olmutu. Bu yangnlardan biri Baron de Tott tarafndan eserinde anlatlmaktadr. 1757 ylnda len III. Osman'dan sonra tahta kan Sultan III. Mustafa o ana kadar hayatn saraydaki dairesinde gzaltnda geirmiti. D grnne aldananlar onun basiretsiz bir Padiah olduunu sanmlar, ancak zaman geip de hkmdarn icraat ortaya kmaya balaynca herkes yanldm anlamtr III. Mustafa'nn icraana dncelerine ve iyiniyetine dair hususlar bu eserin 3. ksmnda bulacaksnz. Sultan III. Mustafa'nn 1757'den 1768'e kadar sren ilk saltanat dnemi Osmanl mparatorluunun son byk a olarak kabul edilir. Buna ramen en az 70-80 yldr imparatorluk byk devlet adam yetitirememenin skntlarn ekiyordu. Bir yandan basiretsiz devlet adamlarnn ileri grllkten yoksun siyasetleri, dier yandan her bakmdan ilerleyen Avrupa devletleri imparatorluun kn hzlandracak, btn kurumlan eskimi ve yozlam olan Osmanl - Trk toplumu kendini yeniliyememenin acsn her ynde duyacaktr. Baron de Tott ite bu dnemde stanbul'da bulunmu, baarsz devlet adamlar ile tanm, imparatorluu mahveden yozlam kurumlarn babozuk ileyiine tank olmu ve biraz da Trk slm aleyhtar nyargsnn da etkisiyle kusurlu grd taraflar ac bir dille tenkit etmekten kanmamtr.

1768 ylnda II. Katerina'nn banda bulunduu Rusya Lehistan' yutmak iin son darbeyi vurunca, Orta Avrupa'da dengenin aleyhine bozulduunu farkeden Osmanl devleti Rusya'ya sava am:tr. Rusya'y sindirmek iin Krm Han'nn Ukrayn'ya saldrmas kararlatrlm, Krm Giray kumandasnda 100.000 kiilik bir ordu ocak 1769'da Ukrayna'ya girerek yzbinlerce tutsak ve milyonlarca hayvanla dnmt 1767 de Krma konsolos olarak gelen Baron de Tott bu sefere katlm; Krm ordusunun harektn bandan sonuna izlemitir Htraiarn 2. ksmnda bu sefer hakknda verdii ayrntlar tarihi belge niteliindedir 1768 ylnda Krm Girayn dirayetli ynetiminden ve cretli davranlarndan endie duyan II. Katerina, Han'a bakan Eflk voyvodasnn Rum hekimini elde etmi onu zehirleterek ldrtmtr. Ayn yl Rus ordusuna kar geici ve bazen tesadfi zaferler elde eden Trk ordusunun bana Serdr- ekrem olarak Moldovanc Al Paa getirilmiti, 1769 ylnn sonlar Rus stnl ile gemitir. Gl bir donanna kurmu olan il. Katerna Mora'daki Maynot Rumlarn ayaklandrarak 2. cephe amak maksadyla 1770 baharnda bir Rus filosunu ngiliz amirali Elphinston ve Orlof Prensi'nin kumandasnda Mora'ya gndermiti nceleri hzla yaylan isyan, sonunda Trk kuvvetlerinin stnl karsnda baarsz kald Buna ramen Ruslar Ege Denizi'nde epey korku saldlar. Nihayet eme limannda beceriksizliin bir eseri olarak Trk donanmasn yakmay baardlar anakkale'nin savunmasz kaldn gren hkmet istihkmlarn glendirilmesi, yeni tabyalar yaplmas amacyla stanbul'da bulunan Baron de Tott'u anakkale'ye gnderdi. Daha nce sadrazamlk yapm olup, sonra gzden den Moldovanc Ali Paa o sralarda anakkale muhafzl yapyordu. Htralarn 3. ksmnda Baron de Tott'un anakkale istihkmlarndaki almalar anlatlmaktadr Bu sralarda Tuna boylarnda kara savalar btn iddetiyle devam ediyordu. 1 autos 1770 tarihinde uzun bir top ateini takiben balayan Rus saldrs sonunda Osmanl ordusu darmadan oldu; Basarabya'daki Kartal mevkiinde meydana gelen bu yenilgiye Kartal bozgunu denir. Rus topusunun stnl Sultan III. Mustafa'nn dikkatini ekmi, modern top yapm ve topu yetitirilmesi iin almalar Baron de Tott denetiminde balatlmtr. Baron de Tott, Mhendishne-i berr Hmyn'un kuruluunda nemli
8

katklarda bulunmu, daha nce Osmanl devleti hizmetinde bulunan Humbarac: Ahmet Paa (Comte de Bonneval) ve Obert gibi Franszlarn abalarn srdrmtr. Htralarn 3. ksmnda slhat hareketlerine katlan Baron de Tott'un sorumsuz ve nemelazmc klasik devlet adamlar ile yapt mcadeleler dile getirilmekte, cehaletin deheti gzler nne serilmektedir. 1774 Kaynarca anlamas ile son bulan felketli Rus sava sonrasnda, Rus hkmetinin Fransz hkmetinden uzmanlarn geri ekmesi iin yapt bavurma sonunda Baron de Tott stanbul'dan ayrlmak zorunda kald. Eseri okurken yazarn Trkler hakknda ileri srd dnceleri sadece stanbul'da temas ettii yozlam ve devirme devlet adamlarndan edindiini unutmayalm; yazar Anadolu ve Rumeli'de yaayan gerek Trk rrvMeti ile hemen hemen hi iliki kurmamtr. Nitekim Krm Trkleri ile daha yakn ilikiler kurmak frsat bulduundan onlar vgyle anlatmtr. Baron de Tott'un Htralarn evirmekle hem Trk tarihi zerindeki nemli bir belgeyi tarihilerimize kazandrm, hem de okurlarmza o a Trkiye'si hakknda bir fikir vermi oluyoruz. Eseri okurken rasladmz devlet adamlaryla her ada da karlatmz farkedeceiz. Tarihin milletlere en byk ibret dersi olduunu unutmayalm!

Mehmet R. ZMEN

10

11

BRNC KISIM

12

Sultan Mahmud'un ve M, Deleurs 1n lmleri, M. Vergennes'nin stanbul'daki grevine balamasna vesile oldu. Ben de onunla birlikte stanbul'a gidecek, Trklerin geleneklerini, devlet ekillerini inceleyecek, dillerini renecektim. Kral tarafndan kiralanan bir tccar gemisi ile 1755 nisannn ilk gnlerinde Marsilya'dan yelken atk ve ters rzgrlar yznden ancak 18 maysta anakkale Boaz'ndan ieri girebildik. Boaz'a girmeden nce Padiah'n bir karavelas bizi Bozcaada civarnda karlad, yollanan bir feluka gemimize pruva tarafndan bordalad; gayesi bizi tanmakt; ancak veba salgnndan ekindiimizden hi bir surette temas kurmadk. M. Vergennes ile stanbul'a gelen ve daha nce birok gezi yapm olan mteveffa babam Trke'yi de iyi bildiinden Trklerin gemiye kmalarn nledi ve feluka kumandanna birka ie likr armaan etmemizi tavsiye etti. Bu armaanlar almak zere gnderilen muo yanllkla alt ie lavanta esans getirdi, bu haty tamir etmek zere muoyu geri gndermeye hazrlanrken, babam lavantalarn da ayn ii greceini syleyerek engel oldu. Lavanta ielerini verdik ve felukadan ayrldk; fakat Trk'n sabrszl bir mddet sonra dikkatimizi ekti; ielerden birini ald, tpasn kard, bir dikite iini boaltt ve ba ile bize beendiini iaret etti. Babam hari hepimiz birazdan zavall gemicinin arkas st deceini bekliyorduk; halbuki biraz sonra ikinci bir ie ald, yine dibine kadar iildi ve memnuniyet iareti verildi ve hepimiz bir ey olmayacandan dolay rahatladk. Bir zaman sonra anakkale Boazndan ieri girdik. stihkmlar ve Gelibolu'da demir atm olan Kapdn- Dery'nn filosunu selmlamak zere flamamz diree ektik; nihayet 21 mays 1755 gn stanbul limanna demir attk. Avrupa'nn dou ucunda Karadeniz kysnda kurulmu olan bu ehir Asya'dan Boazii ile ayrlmaktadr. ki denizi birletiren bu boaz Karadeniz'in kuzeyinde buharlaamayan fazla suyu gneye doru aktmaktadr. Bu yzden kuzeyden inen iddetli akntlar Sarayburnu nnde krlmakta, akntnn bir ksm limann iine doru girerek kuzeye ynelmekte ve yeniden ilk akntya karmaktadr. Bu tabi olay sayesinde her gn ehirden dklen pler ve amurlar hi bir zaman limanda kalmamaktadr. Deniz, bylece ileriyi gremeyen cehaletten kendi kendini kurtarmakta ve 80 toplu
1

Sultan I. Mahmud nezdindeki Fransz elisi. (.)

13

sava gemileri tehlikesizce limana girerek karaya yanaabilmektedir. Eer dnyaya hkim olma ihtiras bir harita zerinde incelense ve dnyann bakenti olarak en uygun bir ehir aransa kukusuz stanbul mevkii itibariyle bu seime lyk olur. stibdadn basks ehrin etrafnda doksan kilometrelik bir alanda btn kltr ve sanayi aralarn krmasa, iki deniz arasnda yerlemi bu ehir faydal retimlerin ve zengin bir ticaretin merkezi de olurdu. Eski surlarn iine kapanm stanbul harap bir ehir manzaras gsterirken, muazzam bir anfiteatrn ortasna yerlemi olan denizciler dnyann her tarafndan bakentlerine borlu olduklar ganimetleri getirir gibiydiler. Liman kapayan burnun ucunda kurulmu Padiah'n sarayna imdi duvar grevi yapan surlar ile eski Bizans, kurun kapl, altn yaldzl kubbeler ve nihayet Divan'n kulesi ile sonulanan geni bir servi orman manzaras arzetmektedir. Koyu renkli bu topluluk, dier binalara nazaran csseleri gayet iri kalan dev yaplar serpitirilmi manzarann teki blmnden kesin bir ayrlk gstermektedir. stanbul'u meydana getiren genin bir kenar Sarayburnu'ndan Kthane deresine kadar drt bin metre uzunluundadr; kar ky yirmi yedi kilometre uzakta Karadeniz ile birlemek zere Galata gibi geni mahalleleri de iine alarak uzanr gider. Asya kysndaki yerleme merkezleri skdar'da birleerek limann giriinden kilometre tede ehre daha baka bir adan bak salar. Bu iki ehir arasnda durmadan gidip gelen gemiler Avrupa ile Asya'y birlemi gibi gsterirler. Baka gemiler de sabahlan Boaz kasabalarnda oturanlar hayatlarn kazanmak zere stanbul'a getirir, akam da evlerine iade eder; saysz kayk halkn gnlk ileri iin gidip gelir; bu arada ehrin debdebe ve giyecek ihtiyacn karlamak zere limana girip kan yabanc ve yerli ticaret gemilerini de ilve etmek gerekir. Bylece bu manzarann gsterecei hareketlilii tahmin etmek mmkn olur. Ancak ilk gz atta stanbul'un uyandrd hayranlk ehrin iine girince ksa zamanda kaybolmaktadr. Damlarn kntsnn pek az k geirdii akl tal bozuk yollar, temizlikten uzak sokaklar stanbul'un tek can skc taraflar deildir. Dier uygunsuzluklar sras geldike ayrntlar ile aklayacam. Trk dilini renmeye alrken bu milletin gelenekleri ve ahlk yasalar hakknda bir hayli bilgi toplamam mmkn oldu; zaten benim ilk gayretim de bu hususda oldu ve btn srarlara ramen daha nce Douya gezi yapm
14

olanlarn yazlarn bu sebeple okumay reddettim; o tr yazlarn almalarm kolaylatracana beni eitli hatlara srkleyecei kanaatini muhafaza ettim. Trke retmenim ilkince usl olduu zere bana yazmay retmeye balad. Resme olan yatknlm balangta nemli ilerlemeler kaydetmeme yardmc oldu; nihayet okumaya baladm ve zorluklar ortaya kt; sesli harflerin yazlmamas 2 skntlarm ve gslemek zorunda kaldm zor iin mahiyeti hakknda bir fikir verir; iin daha zor taraf Trklerin kendi lisanlarnn fakirliinden Arapa ve Farsa'dan dilbilgisi kurallar almalar, bunlardan be ayr alfabe yaratmalar ve yazarlarn arzularna gre harf eitleri kullanmalardr. Bir mr boyunca ancak iyi okumasn rendikten sonra kii kendisine faydal eserleri ne zaman aratrp okuyacaktr? zellikle bu uygunsuzluk yznden Trkler cehaletin penesine dmler ve soyut bilimlerde gerilemilerdir. Harfleri gzel bir ekilde yazmak ve yazlanlar zmekle uratklarndan gururlar u eit zorluklara doru meyletmitir; ifte anlamlar, harflerin deiik ekilde yazlmas eitimlerini ve edebiyatlarn snrlam ve kt bir heves zihni yormak iin her trl yolu denemi, onlara haz vermi, hayranlklarn uyandrmtr. Aslen Acem olan ve afyon ile rakya iptils bulunan dil retmeni ile her gn babaa son derece zevkl iki saat geiriyordum; hfzamda tuttuum btn kelimeleri kullanmaya gayret sarfederken onun dediklerini anlamaya alyordum. Bir seferinde evimde duyduu garip kokunun ne olduunu sordu; ona bir ie lavanta suyu gsterdim ve feluka kaptannn misali, benden, eer bir sakncas yoksa, ieyi istedi; ancak bylesine tehlikeli bir ikiyi ona her zaman temin edemiyeceimi belirttim. Daha fazla kelime renmeye ve onlar gerektii yerlerde kullanmaya olan gayretim sayesinde ksa zamanda pek fena olmayacak bir ekilde derdimi anlatmaya baladm; M. de Vergennes stanbul'daki yabanc elileri ve Avrupal ileri gelenleri bir araya getirecek bir dvet vereceini syledii vakit tercman olarak grevlendirildiimi rendim. Bu toplantnn haberi baz
Sesli harfler yazdaki cmlelerin dnda iaretlerle belirtildiinden yazarlar bu zahmetten kamakta, btn glk okuyann zerine gelmektedir; bu yzden anlam deien sessiz harfler zerine edeb mnakaalar yaplyordu; ancak Kuran- Kerim zerinde bu tr mnakaalar nlemek gayesiyle b.u kitap hi bir zaman sesli harfler kullanlmakszn yazlmyordu.
15
2

yksek rtbeli Trklerin fazlasyla merakn ektiinden katlmak istediklerini bildirdiler, ben de dillerini daha fazla renmek hevesiyle katlmalarn salamak zere abaladm. Yeni evlenmi olduumdan ve kaynbabam ile Trk davetlilerden biri arasnda olan dostluk, dil renme gayretime deiik bir fayda da getiriyordu. Toplantya geldiinde bana kadnlar arasnda Madam de Tott'u gstermemi rica etti ve daha sonra gzlerini onun en ufak bir hareketinden ayrmadan nereye giderse gitsin izledi; karm salondan dar kt zamanlarda yzndeki endieyi gizlemiyordu. Bir taraftan bu endie, dier taraftan Trklerin gz ucu ile izledikleri toplant esnasnda bana sorduklar sorular, beni elendirdii kadar eitiyordu da. Bu arada orkestrann ald bir hava ile balo aldi: dans edenin kim olduunu sordular; ben, sve elisi, dedim... Yanmdaki Trk aknlkla dnd ve sordu: Ne? sve elisi mi? Bb- li'nin mttefiki bir devletin elisi!.. Hayr, bu mmkn olamaz... aldanyorsunuz, daha dikkatli bakn. Aldanmadm, onun gerekten sve elisi olduunu syledim. O zaman ikna olan Trk gzlerini indirdi ve ilk dansn sonuna kadar sesini karmad, ikinci dans balaynca yine dans edenin kim olduu soruldu: Hollanda elisi olduunu syledim... Bu cevap zerine Trk ar ar, bu sefer asla inanmyacan belirtti. Fransz elisinin ihtiamn ne dereceye kadar byttm, fazla nemli olmayan bir eliyi oynatacak kadar zengin olduunu ve Hollanda elisini bu ekilde oynatmak iin ona ne verdiini merak ettiini anlatt. O zaman bildiim btn Trke kelimeleri kullanarak bu elilerin balonun davetlileri olduunu, narayla tutulmu oyuncular olmadn, Fransa elisinin de dans edeceini anlatmaya altm. Zorlukla ikna edebildim. Bu arada Trk kendisine daha ilgi ekici gelen bir olayla megul olmaya balad. Bana dnerek, karnz gremiyorum, dedi... Ah! ite orada. Fakat bir erkekle konuuyor, abuk gidip bu konumay kesin. Peki, neden? diye sordum. O zaman daha ak bir ekilde konumaya, beni aydnlatmaya alyordu ki, Madam de Tott konumasna devam ederek oyun salonuna girdi ve kayboldu. Bu durumda her trl saygl davrann kaybeden Trk ayaa kalkt, beni srkledi; itiraz etmeden onu takip ettim; oyun salonuna girip de erkeklerle kadnlarn yanyana oturup konutuklarn grdnde daha nce hakkmda duyduu -kukularn ne oranda deitiini tahmin edemem. Herkes yemee arlp da, dvetliler ayr ayr masalara ynelince Trk salonu terketmeye kalkt. Daha cidd bir endienin onu bu davrana ittiini
16

anladm. Elecenin sonunu grmesi iin srar ettim. Bana, sinirli bir tavrla, her ey bitti, imeye baladlar, dedi; brakn gidelim ve eer bana itimat ederseniz karnz alp siz de buradan derhal ayrln. Sizi anlyorum, fakat emin olun her ey tahmin etmediiniz kadar skn iinde geecektir, dedim. Israrlarm sonunda merakllarm masalarn etrafnda dolatrdm ve onlara ayrlan masaya oturttum. Onlara cesaret veren birka kadeh likrden sonra tamamen ikna oldular; sabaha kadar kaldlar ve ayrlrken, aralarnda tertiplenecek byle bir elencenin en azndan otuz cinayet ile sonulanacan bana gizlice sylediler. renmek frsatn bulduum manev yarglar yenilerini renmem hususunda bana yeni ilikiler kurmam salad. stanbul'un fethinden beri her devirde imparatorlua eyhlislmlar veren Damadzde ailesinden Murad Molla zerinde en fazla durduum kiilerden biri oldu. Sk sk onunla sohbet etme frsat bulacak,' hem onun kiilii hem de milletinin deer yarglar hakknda kendimi aydnlatmak imkn elde edecektim. Tan olduum olaylarn yry hakknda bilgi sahibi olmak iin stanbul'u sk sk harabeye eviren mehur yangnlar zikretmeden geemiyeceiz. Bu tr olaylardan, geliimizden bir az sonra bu muazzam ehrin te ikisini yok eden yangn anlatacam. Pera semtinde (Beyolu) bulunan Fransa elilii stanbul ehrini ve limann kubak grr. lk ate limana ve sarayn duvarlarna yakn bir evden kt. Kuzeyden esen rzgr, yangnn sarayn duvarlarn yalayarak yokuun ortasndaki Sadrzam'n sarayna doru yaylmasna sebep oldu. Padiah hemen olay yerine gitti; ancak ne buyruklar, ne de bu ahane yapy kurtarmak iin yaplan abalar yangnn iyice yaylmasna engel olamad; stelik yanan sarayn meydana getirdii daha iri alevler bir de rzgrn etkisiyle daha sratle ilerlemeye balad. Alevlerin, Aya Sofya'ya geldiinde bu ta yn nnde duraca sanlyordu; btn sndrme tedbirleri hep o yana kaydrlmt; herkes alevlerin ilerleyiinin durdurulacan umarken, scan etkisiyle eriyen kurun kubbe toplanan muhafzlar ve tulumbaclar datt, yangnn iini bsbtn kolaylatrd. O andan itibaren artk yangn sndrlmesi ile deil, rzgr ynndeki alann tahrip edilerek kontrol altna alnmas ile megul olunuldu. Dehet havas herkesi kaplam olmasna ramen yklan alana gelen alevlerin nihayet snecei umuduyla halk seviniyordu ki birden
17

douya dnen iddetli rzgr yangnn dier ynde en az alt yz metrelik bir cephe hlinde yaylmasna sebep oldu. ehrin merkezine doru ilerleyen alevler on kola ayrld, bir mddet sonra bu kollarn kkleri birleti ve stanbul bir alev denizine dnd. O ana kadar yaplan kurtarma abalar felketin dehetini arttrmaktan baka bir ie yaramad; yangn kollarndan biri nnde evleri ykmaa alan bir yenieri bl yanlardan gelen iki ayr alev kolu iinde kald. Alev girdaplar arasnda kalan bu talihsizlerle ayn kadere mruz kalan kadnlarn ve ocuklarn lklar yklan binalarn, yanan tahtalarn grltsne, fec bir sefaletin penesine dmemek iin mallarn kurtarmaya alan halkn haykrlarna karyor; hepsi birden tasvir edilmesi imknsz bir dehet yaratyordu. Tasavvuru daha g olan ey de yanan evlerin yerine yenileri yaplamadan bir baka yangnn daha patlak vermesi ve evsiz kalan halkn bsbtn sefaletin penesine dmesidir. O srada tahtta olan Sultan III. Osman muhtemel yangnlarda sndrme almalarnn daha kolay yaplmasn salamak maksadyla baz sokaklar geniletmek istedi; ev sahipleri bir araya gelerek babalarndan kalan evlerin ve arsalarn sokak yaplmasna izin vermiyeceklerini belirttiler. deme yaplmas gerektii yerde sadece buyruk veren, fakat stesinden gelinmesi kolay bir direnme karsnda gerileyen bu hkmet ekli keyf ynetimlerin ne kadar uygunsuz olduunun ak bir delilidir. Yanan komu evleri kurtarmak bahanesiyle daha kolay yama yapldndan ve srf bu yzden kundaklama olaylar olduundan hkmet bu kt hareketin nne gemek zere yenieri subaylarnn gelmesine kadar yangn sndrlmesini yasaklam, dolaysyla yangnn sndrlmesi uzamtr. Bu yasa yrrlkten kaldrlm, tulumbalarn says da artrlmtr; imdiye kadar sadece mahalle muhtarlklarnda olan tulumbalara ilveten asker birliklerin emrine de tulumbalar salanmtr. lk iarette bu tulumbalarn yangn yerine gtrlmesi gerekiyordu: Fakat sonuta ne oldu? Tulumbaclar felkete urayanlardan fidye koparmak iin harekete geer oldular, elenmek iin biriken halkn zerine su sktlar; yangn olaylarna alan askerler ise zavall halka kt muameleye baladlar; halkn sadan soldan yamalad 3 eya ve gda malzemesi kurtarlacana dncesizce atee
3

Yasa bu eit yamay, yakmay yapan atete yakmak ile cezalandrmt; ancak

18

atld lk yangn ihbarnda, gerekli gzken eyleri emretmeleri iin Sadrzam'n ve dier vezirlerin hemen yangn yerine komalar mecbur tutuldu. Padiah bile yangn kan yere gitmemezlik etmezdi; eer alevler yaylmak istidat gsterirse Padiah' hemen oradan uzaklatrmak zere her trl tedbir alnmtr: gece gndz eyerli atlar ve gemiler bu maksatla hazr bekletilir, Yksek rtbeli subaylar da ayn tedbirleri aldrmlarda sk sk meydana gelen bu olaylar yznden uykular hep yarm kalr. Pazvand ad verilen mahalle ve ar bekileri geceleri yangn kollamakla grevlidirler. Ucu demirli sopalarn yere vurarak, Yangn var! diye bararak mahallelerini uyandrrlar, yangnn nerede ktn belirtirlerdi. Galata'da olduu gibi Yenieri Aas'nn saray civarnda da ina edilen bir kule btn stanbul'a hkimdi; her iki kulede yangn gzetlemesi iin devaml olarak bir nbeti bulundurulurdu. Bizdeki felket anlar grevini yapan davullar vastasyla Boaza kadar yangn olduu duyurulur, ilgilenenler yangn yerine koup geldiklerinde genellikle dkknlarn yanm veya yamalanm bulurlard. En kymetli mallar yangndan koruma ve yamadan kurtarmak maksadyla esnaf loncalar veya zel kiiler tarafndan Bedestenler yaptrlmtr. Ayn zamanda sokak gibi kullanlan bu yaplar yksek duvarlarla evrilmi, stleri tulalarla rlerek kubbe eklinde kapatlmtr. Her bedestende aa yukar ayn eit mallar toplanrd; kuyumcular bedesteni ise ince zevkin ve mkemmeliyetin bir rneidir, ilerde Trklerin sanayii hakknda konuma frsat bulacaz. Anlattm felketten sonra Padiah'n vezirlerinin saray (yenisi yaplncaya kadar) yangndan kurtulmu sultan hanmlardan birinin sarayna tand; o zamana kadar sadece Fransa elisi nvann tayan M. Vergennes de Fransa Byk Elisi olunca yeni itimatnmesini sunmak zorunda kald. Bir zamanlar Fransa'da bykeli olan Said Efendi imdi Sadrzam'd. Huzuruna kabul edildik; bu ziyaretten sonraki ilk sal gn de Padiah'n
yangnlarn sklamasndan yatakta lmek bile mmkr olmadndan, sulu olunsa da, olunmasa da atete yanma tehlikesi daima vard; en ar cezalar bile iyi bir dzeni salamay baaramazlar; keyf ynetimlerde bulunmayan dikkatli bir gzetim ile ancak dzen salanabilir.

19

huzuruna kabul edilecektik; 4 ancak o gn gizlice Bb- li'de 5 bulunan Padiah, M. Vergennes e haber gndererek onu ertesi gn kabul edeceini bildirdi. abuk hiddetlenen, fakat zayf, sabrl ve an derecede merakl bir mizaca sahip olan bu hkmdar dnmzde ok garip bir olaya tank olmamz salad. Padiah, yannda uhadar6 kyafetine brnm Silhdar' ve Divitdr' 7 olduu hlde ulem kyafetinde olarak gzkt; bizi geerken grnce durdu bize bakt, sonra heyetimiz saraydan Atmeydan'na doru ilerlerken koarak yanmza geldi. Byk elinin hizasna gelince yryn yavalatt; meydann sonuna kadar onunla birlikte gittik; sonra yine komaya balayarak, ilk srann banda soka batan baa katetti, saraynn kaplarndan birinde kayboldu, kyda tekrar ortaya karak iskeleden kayklara biniimize nezaret etti: son kayn da iskeleden ayrlna kadar orada kald, sonra yine sarayna dnerek, gzden kayboldu. Padiah'n Atmeydan'nda yanmzda gittii srece, etrafmzda baka merakllarn bulunmasna karlk hi kimse onu tanmad ve mevcudiyetinden dolay endie duymad: istibdat ynetimi daima hkim olmak ve endie uyandrmak ister. Padiah'n huzuruna kabul treninin ayrntlarn anlatmyacam, zira imdiye kadar pek ok gezgin bu ayrntlardan bahsetmitir; yalnz bykelilerin bu eit trenlerde karlatklar aalatc hareketleri ortadan kaldrmak gerekmektedir; Trklerin gelenekleri zerinde edindiim kanaatlerimi sras gelince aktaracam. Bu tren srasnda Padiah'n det olduu zere Sadrazam'a hitap ederek deil de, dorudan doruya M. Vergennes'e hitap etmesi ve tercmann ifadesine gre gayet iyi niyetle iltifat etmesi dikkati eken bir noktadr.
4

Padiah, elileri Divann sarayda topland gn olan saldan baka hi bir gn kabul etmez; arz odasnda sadrzam, hazinedr, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, vs. hazr bulunurlar. Sadrzamn oturduu yerin stnde, kapnn tam karsnda yerden dokuz, on ayak yksekliinde kafesli bir pencere arkasnda Padiah hazr bulunur; muteber bir inanca gre, orada kimseyi hanerlemeden ve kimse tarafndan hanerlenmek tehlikesine mruz kalmadan divan toplantsn izler. Bu kelime ile Sadrzamn kald yer, vezirlerin gnlk ilerini grdkleri brolarn toplam kastedilir. Padiah' yayan olarak izleyen hizmetkrlar. Padiah mhrn muhafaza eden yetkili kii.

6 7

20

Padiah'n bu konumasnn nceden ltfkrlkla konutuu anlalmaktadr.

hazrlanmad,

iinden

gelen

Sert hkmdarlarda bulunmas gerekli enerjiden yoksun olan Sultan III. Osman bu eksiini devaml bir sabrszlk ve hiddet taknlklar ile gidermek yoluna sapmt. Efendisinden grd himayeye gvenen gen Silhdar Paa lsz ve korkusuz bir ekilde suiistimale girimi, arka arkaya sebep olduu olaylar hakknda genel bir ikyet uyandrmt. Her zaman tahta gayet g erien bu ikyetler, Padiah'n kyafet deitirerek yapt geziler srasnda hemen kulana alnmt; gzdesinin yapklarndan hiddetlenen Padiah Silhdar' saraya artm, ayn gaye ile eyhlislm' da dvet etmiti. Kapld hiddet o dereceye kmt ki eline geirdii bir grz ile gzdesinin zerine yrm, ancak eyhlislmn araya girmesi ile vurmaktan vazgemiti. Sultan Osman'n ilk hareketine engel olmak hiddetini daha da arttrmakt; nitekim dar koulan vezir, arkadan gelen bir buyruk ile tutuklanm; elinden devletin mhrleri alnm, kafas vurularak gm bir tepsi iinde ikinci avlu kaps nnde tehir edilmiti; bu vesile ile herkes bu Sadrzamn grd tevecch de renmiti 8 O zamana kadar Sadrzam'n grd tevecchten fazla bir ey yapamayan ve devlet otoritesini sarsmak iin ellerindeki otoriteyi kullanan mehur erat adamlar topluluu olan ulem snf, Sadrzam'n lm ile daha tehlikesizce hkmedeceini sand. Ulem snf Padiah'n zaafndan istifade ederek onu bsbtn hiddetlendirdi; Sultan Osman'n hiddeti eyhlislm' zerinde patlad. Her yerde kanl veya sama yasalar yaratan taassup Trkiye'de ulem snfnn lehine almt; yle ki mallarna el konulamaz, lm ile cezalandramazlard. (dam edilmeleri gerektiinde tatan yaplm bir havan topu iine yerletirilerek ezilirlerdi). 9 Bylesine deiik bir tarzda muamele grmede fazla hoa gidecek bir ey yoktur; ancak bylesine korkun bir ceza rnekleri pek ender olduundan ulem snfna dahil olanlar rnekleri oaltmamak iin dikkatli davranrlar. Kukusuz eyhlislmn cezasz kalacana dair gvenci efendisine kar yksek perdeden konumasna sebep olmu, bu da Sultan Osman' o derece sinirlendirmiti ki uzun zamandan beri
dam fermannda yle yazlyordu: Efendilerinin tevecchn suiistimal edenlerin akbeti budur. 9 Avrupallardan duyulan bu iddiann gerekle bir ilgisi yoktur. imdiye kadar hibir din adam havan topu iinde idam edilmemitir. (.)
21
8

kullanlmadklar iin lm havanlarnn gml olduklar yerden karlmas iin buyruk vermiti. Bu buyruk ok byk yank yaratt. Hakl olarak dehete kaplan ulem snf boyun edi ve sadrete arlan mehur Rgp Paa muhalefetle karlamadan devleti ynetti. Rgp Paa ikna etme gc yksek olan zeksna mizacnn kudretini de eklemiti. imdiye kadar hibir Sadrzam mevkiinin meziyetlerini onun kadar iyi kullanmamtr; ustalkla batan karmasn, en kstahlar bile yola getirmesini biliyordu; daima ikiyzl, zalim, fakat her zaman mahir ve kendisine hkim olarak insanlara deer vermiyor, hayatlarn hie sayyordu. Bu Sadrzam vaktiyle Kahire'de paalk yapmt; Memlk beylerinin kuvvetlerine gvenerek yaptklar itaatsizlik, ona sadece rvetle destek arama yolunu ak tutuyordu; bu arada bazen kaba kuvvet kullanmaktan da kanmyordu. Bu yzden imparatorluun bu blgesi onun mizacna en az uyan bir yerdi. Padiah onu sadrzamla ard vakit Divan toplantsnda zerine boaltlan tabanca mermisinden zorlukla kurtulmutu. Rgp Paa istibdat ynetiminin btn meziyetlerine, devlet ynetiminin gerekli btn bilgilerine sahipti; bu meziyetleri Belgrad Anlamas srasnda bulunduu Mektupuba rtbesinde elde etmiti. 10 Kimseye faydal olaca midini brakmadan bu Sadrazamn arka arkaya sahip olduu rtbeler sonunda birden herkesi arzularna boyun eecek durumda buldu ve bask rejimine olan alkanlk dolaysyla ksa zamanda evresine otoritesini rahatlkla kabul ettirdi. Silhtar Paa'nn lm ile Koca Rgp Paann iktidara gelmesi arasnda geen sre iinde Sadret'te on be gn bile kalamyan bir sr Sadrazam gelip geti: bu ksa iktidar dnemlerinde sk sk itimtnme sunmaktan yorulmutuk, ancak her yeni Sadrzam'n huzuruna kmak da o derece gerekliydi. Rgp Paa'nn huzurunda allagelmi treni bitirdikten sonra, Sdrzam hl bykeli ile dosta grmesine devam ederken Muzur Aa odaya girdi, Sadrzam'n kulana eilerek yavaa bir ey fsldad. Sadrzam cevap olarak elini yatay ekilde hareket ettirdi; sonra yznde sevimli bir tebessm ile byk eli ile konumasna bir sre daha devam etti. Daha sonra dar ktk, yryerek atlarmzn bulunduu byk merdivene doru ilerledik; ilk kapnn dnda dizilmi dokuz kelle bize Sadrzam'n iaretinin anlamnn ne olduunu anlatm oldu.
10

Mektupuba: Bb- li'de ikinci derecede bir bakanlktr.

22

Her zaman iin byk bir kolaylkla yaplacak idamlar bekletilmeden yaplmas ile bize yeni Sadrzam'n kararlarnda ne kadar abuk olduu anlatlmak istenmiti, lkin bizde onun vahetinin ne derecede olduundan baka bir intib brakmamt; keyf ynetimlerin en byk zelliklerinden biri de daima ezmek, cezalandrmada lml davranmamaktr; Rgp Paa da btn iktidar dneminde bu yntemi uygulamtr. 11 Bu Sadrzam'n siyas ilkelerine devletin bykleri uymak zorunda kalmlarsa da halktan bir kadnn ona kar cezasz kalan direnmesi stanbul'un yaay bakmndan bir hayli ilgi ekicidir; Trk ynetiminin bu tarafn da tanmak kanmzca nemlidir. Bakentin buday tketimi Padiah'n tekelinde idi; budayn geldii eyaletlerde ihtir 12 hakk kurulmutu. retilen budayn bir ksm ok dk bir fiyatla Padiah a devredilir, o maksatla kiralanm gemilerle ehre getirilerek depo edilirdi. Sonra bu buday ehrin frnclarna Padiah'n tesbit ettii fiyattan satlrda. Byle bir ileyi tarznn sonunda buday ihrac yasaklanm, yasalara aykr hareket eden memurlar hileye kam, depo edildikleri yerlerde iyi korunamayan buday rm, bu yzden bozuk ekmek km ve arkasndan alk gelmiti. stanbul'u alk tehdit ediyordu; ekmein arl azalm, fiyat ok artmt: hatt bileimi bile deitirilmiti; btn mitler Karadeniz'den gelecek yetmi buday ykl gemideydi: bu gemilerin Boaz'a girmeden geceleyin tutulduklar bir frtnada battklar haberi btn stanbul'da byk bir aknla sebep oldu. Bu aknlktan doan ar olaylarn dehetini, gnmzde de benzer olaylar olduundan, tasavvur etmek mmkndr. Boaz'n Karadeniz aznda Anadolu ve Rumeli kylarnda dikilmi iki muazzam fener gemicilere Boazn giriini gsterir. Hkmet fenerlerde yaklacak ya temin eder, fener bekilerine maa verirdi; fakat ayn hkmet btn bu kylarda odun kmr yaplmasna ve yaklmasna izin vererek, frtnal zamanlarda gemicilerin yanan atelerden aldanmasna da gz yumard; stelik iki fenerin bekileri, frtnann kyya vurduu gemi kalntlarnn

11

Keyf ynetimlerde yksek bir mevkide uzun zaman kalmak mmkn deildir; kendi hayatn tehlikeye atmadan mevkiinde tutunma ihtiras beslemek mmkn deildi; bu durumda bakalarnn hayatnn ne nemi vardr? 12 Bu tekelin geliri hzineye aittir. Defterdar bunun ynetimiyle megul olur.
23

ganimetlerini toplamak iin klar ayn zamanda sndrrlerdi. 13 Felketi nlemek iin alnan ilk tedbir btn lkenin iftilerine bir buyruk gndererek rnlerini ehre yollamalar oldu. Gelecek iin hazrlanan kt gnler u andaki karlar yznden farkedilemiyordu. stelik her trl tahl ve bitki zleri iin de bu buyruk uygufand; hereyden faydalanma yolunu arayan cimrilik, yiyecek maddelerine de el atarak insanlara yetmiyecek olan gda maddelerinin kalitesini de deitirdi. Devaml olarak a bir halk topluluu tarafndan kuatlm olan frnlar gvenlikleri iin asker aryorlar, halka kt pimi bir hamur datyorlard; frnlarn nnde silh elde bekleen halk her trl dzensizlik rnei veriyordu. Darlk yznden pirin de azalmaya balad srada Sadrzam'n sert davranlar ehirde ancak skneti salayabiliyordu ki, halktan ihtiyar bir kadn cesaretle mahallesinin ahalisini ayaklandrd, byk bir toplulukla pirin satan dkknlarn nne gidildi; yolda bu topluluun ne olduunu soran askerlere hakaret ediliyordu. Yenieri aas kalabalk bir muhafz ktas ile olay yerine gitti; atlan talar yznden gerilemek zorunda kald. Sadrzam olay yerine geldii vakit, pirin dkknlarnn kaplar alm, yama balamt: yal kadn Sadrazm'n nne geldi, byk bir cesaretle onu tehdit etti, yanndaki kuvvetlere meydan okudu, azimle bir nutuk att, Sadrzam herkese bir para pirin vermeye ikna etti ve ondan sonra topluluunu datt. Bu arada, alnan sert tedbirler bir an iin dzeni yeniden salad; alk tehlikesi kayboldu, fakat kt gdadan doan hastalklara veba salgn da karnca btn imparatorluk krld. Bu hastalk zerine yaplan aratrmalar birbirleri ile ztlaan kanlar vermekten te gidememitir. Hastaln k yerinin Msr olduuna dair bir iddia ortaya atlm, ancak benim o lkeye yaptm ziyaret srasnda gzlediim olaylardan da anlalaca zere bu iddia da nemini yitirmitir. Neticede vebay muhafaza eden merkez veya onun yaylmasna sebep olan eyin mahiyeti bulunamamtr. Her ikisi iin stanbul'un eskicileri ve vebadan lm kimselerin krklerini saklyanlar sorumlu tutulmutur.
13

Hakszla terkedilen insanlar bir mddet sonra btn sular mazur grrler. Bir dzensizlik daima daha byk bir dzensizlii dourur; yasalar da o ekilde bir rnek verirlerse bu olay daha abuk meydana gelir.

24

Kukusuz bu tutum veba tohumunu 14 muhafaza etmek ve yaatmak iin uygun bir ortamdr; hastalk rinini tayanlarda gelitii ve yayld kesindir. Bu rinlerin mayalat mevsimlerde salgnlar daha yaygn olmaktadr. Ktl izleyen ilkbaharda vebann ilk belirtileri grnmeye balad; yalnz o yl iinde stanbul'da yz elli bin kii hastalktan ld ve lm says o derece artt ki, Tanr'dan bu hastal kaldrmas iin genel du yaplmas iin hkmete buyruk karld. Edirnekaps'ndan karlan gnlk ceset says 999'u bulana kadar Trklerin hastala tevekkl gsterdiklerini kaydetmek yerinde olur. Balangta hastaln nemi gnlk lenlerin says belirli bir miktara eriinceye kadar ciddiye alnmaz, gnlk iler aksamadan yrr ve insanlar arasnda temas devam ettiinden salgn daha sratle yaylr; bu arada en byk felketlere ve en yakn tehlikelere olan alkanlk hastalara en rahat ekilde yardm yaplmasn salar: Trkler en kr bir kader anlay iinde byk bir gven duygusuna sahiptirler. Ayn kader anlaynn arlklarndan yoksun olan Rumlar, Ermeniler, Yahudiler baar oran nisbeten fazla olan bir il zerinde almlard, ancak bu il hastaln ilk etkileri zayfladktan sonra tatbik ediliyordu; buna ramen bu topluluklardan her biri sadece kendi topluluuna uygun gelecek bir tedavi usl gelitirmiti; bu gariplii her topluluun sahip olduu ayr dnya grlerine balamak gerekir. Bir ok hekimin kabul ettii bu durumu kukuyla karlamak daha emin bir hareket olur. Salgn hastala kar baz tedbirler alan sadece Avrupallard; uzun.bir alkanlk devresi sonunda tedbir almakta bazen ihmale kaarlarsa da bu hi bir zaman tehlikeli olmamaktadr; devaml ehir iinde kalmalarn gerektirecek nemli ileri olmayanlar, veba salgn srasnda ilkbahardan k balangcna kadar ehir dna karlar. zmit krfezinin azn tekil eden yerde Marmara denizi ortasnda stanbul'dan yirmi kilometre mesafede bulunan Adalar Franszlarn yerleme merkezlerinden biri olmutur; Boaz'n Avrupa yakasnda Tarabya ve Bykdere gibi kasabalarda bir zamandan beri byk eliler malikneler kurmulardr; Lady Montagu'den beri tannan Belgrad kasabas imdi nemini kaybetmitir.
14

Htralarn yazld sralarda mikrop kavram olmadn okuyucuya hatrlatrz ( )

25

Veba salgn srasnda her trl temas kesmek maksadyla ben de Kefeliky'e yerletim: bu ky, gerek mminlerin hiddetini eken davranlara sahip Murad Molla'nn yazn oturduu Bykdere'ye yaknd; beni de memnun eden ikiye dknl, renmeye olan gayretim sk sk grmemize ve samim olmamza byk lde yardmc oldu. eyhlislm olu olarak zenginlik iinde dnyaya gelen ve u anda eyhlislmlkla grev yapan bu efendi arzularndan baka bir yasa tanmyordu. Her an buyruklarn yerine getirmek iin hazr bekleyen bir sr hizmetkrn ortasnda Bykdere kadln alm ve orada kendisine bir malikne edinmiti; hkimiyetini komu iki kasabaya da yaymt; yapt zorbalklar nlemekten uzak olan hkmet onu ikyete gelenleri geri eviriyor, stelik ikyet edenleri ikyet ettiklerinden dolay tehlikeye atyordu. Bakalarnn mallarna el koyma usullerini iyi uyguladndan, harcamalarna orantl bir sr kadn elde etmesini bilmiti; duyduum erkeklerden iinden hi biri onun kadar ok kadn elde edememiti; Kazasker15 olduundan beri, iinde karlar, ocuklar, uaklar mutfaklar, iileri, korkan komular, yannda kaan alacakllar olan dokuz eve sahip olmutu. Onunla ilk dostluk balantlarm kurduum sralarda Murad Molla Kbe Mollas 16 unvann tamasna ramen byk bir itibara sahipti; yanna sk sk yksek rtbeli kiiler girip kyor, o da onlara kar ll davranyordu. Sarayn d subaylarndan, efendisine en fazla yaklamak imkn bulan ve ona her trl dzensizliin hesabn vermek zorunda olan Bostancba Boaz'da yapt kayk gezintilerinden birinde Bykdere'ye gelmi Murad Molla ile grme yapmak istemiti; Murad Molla'nn adamlarndan biri Molla'nn krlara gezintiye ktm syleyince Bostancba da onu aramak zere yollara dmt. O srada evimde bulunan ve birka ie kiraz arab ile megul olan Molla'ya haber salnmt. Adam gelerek Bostancba'nn civar ayrda olduunu haber verdi. Grme yapmak iin Molla'nn iinde
Kazasker, veya Kad-el-asker, asker birliklerin kadsdr. Bu makamda iki tane vardr. Anadolu ve Rumeli kazaskerleri; birincisi, kincisinden daha stndr. Bu en byk iki kadnn her eye yetkisi vardr: asker bir hkmette, askerlerden bakas bulunmaz. 16 Kbe mollas unvan, stanbul Efendisi unvanndan nce gelir. Ancak eyhlislm, Kazasker olmak iin mutlaka bu rtbelerden geip, Padiahn seimini beklemek gerekir
26
15

bulunduu durum beni endielendirdiinden uygun bir bahane uydurmaya altm. Endielerimi farkedince, bana tebessm ederek; iradenin hl tavr zerine nasl galebe alacana tank olacaksnz, dedi; buna ramen adamlarnn yardmyla kapya kadar ilerledi. Dar knca adamlarn itti ve on adm tedeki camiye girerek Bostancbana namaz kldn bildirmelerini istedi; bir mddet sonra Bostancbann bekledii yere geldi, onunla sohbet ettikten sonra bandan savd, yanma gelerek endielerim iin birlikte gldk. Ar davranlara ok alm olan Murad Molla arzularna gem vurulmaktan holanmaz; buna karlk daha az likr imesi iin yaptm srarlara boyun edi; sadece neelenecek kadar iiyordu; konumalarmz daha ilgi ekici hle geldi, kadnlar hakknda daha nce sylediklerimi tarttm; karlarnn Madam de Tott'a yaptklar ziyaretlerden o konudaki bilgilerim fevklde artt. obanlarnn pek deer vermedii bu sry gzlerimle grmek istedim, anszn toplandklar daireye girdim, btn azlardan bir lk koptu; bu arada sadece yallarn yzlerini saklamaya altklarn, daha gen olanlarnn yava yava davrandklarn farkettim. Elinde bulunan kadnlardan abuk bkan Murad Molla, yeni cariyeler kazanmak maksadyla durmadan saylarn arttryordu. Bir gn kklerinden birinde oturmu kahve ierken ona, mademki kader evi yanarken Trk'n ierde kalmasn emretmemektedir, u halde veba salgn srasnda da evini terketmesi gerektiini anlatmaya alyordum; tartmamz cidd olmaya balad srada drt yalarnda ayaklar plak, kt giyinmi bir ocuk ieri girerek elini pt. Molla ocuu okayp bana gsterdikten sonra babasnn kim olduunu sordu. ocuk heyecanla siz, efendim! dedi... *Ne, ben mi?... Peki adn ne?... Yusuf... Annen kim? Hatice... Ya! demek Hatice... Sonra bana dnerek onu tanmadn syledi. Dayanamyarak sordum; Nasl olur da ocuklarnz ve annelerini tanmazsnz? Btn bunlar size garip geliyorsa, neden ilgileniyorsunuz?

MOLLA
Dedikleriniz pek azn kabul ediyorum; ancak siz de kabul edin ki bana yaktrmak istediiniz duygusuzluk biraz hakszdr. Haylimizden doduu iin duygusall gururumuz beslemiyor mu? Byle bir kayna arzulayabilir miyim? Kukusuz hayr; fakat ben merakl bir kimseyim, duygularm bu noktada toplanmtr.

27

BARON
Ayn durumda olan pek ok kii olduunu sanyorum, bu kadar yaygn olmasayd sizi balayabilirdim, fakat hi kimseyi, hatt ocuklarn bile sevmemek en fec yalnzlk iinde kalmak demektir.

MOLLA
Syledikleriniz byk szlerden baka bir ey deildir, hi bir eyi aydnlatmyor, hi bir gerek fikre dayanmyor; samim olalm. Btn insanlar ayn duyulara sahiptir; zevkleri fazla deimez; ancak nyarglar ile detleri deiiklikler gstererek manev duyularn ve madd davranlarn etkiler, Birbirine kartrmayalm, kk bir cemiyetin kk kurallarn, ebediyetin ezel yasalar ile kartrmak m istiyorsunuz?

BARON
Bylesine bo ve sama bir karlatrma yapmakszn evlt sevgisine inanlacan m dnyorsunuz?

MOLLA
Daima duyduumuz eylere inanmamz ve mmkn olduu kadar fazla duymaa almamz gerekir. Fakat btn hissedilen eylerin tabiatta olmadna, hissetmektense hi sahip olmamaya almaya da inanmak gerekir. Srf manev duygular olduunu, madd yap zerine etki ederek ona hkim olduunu, fakat ona bal kalmadn kabul etmitik: bu manev duygulara alkanlktan dolay teslim olunur, sevgi duyulur, bu duygularn bizim iin deerli olduklar da vkidir. Grdnz gibi -ben sizleri anlyorum, siz de bizi anlayn. Btn zevkleri tatmak kolaylnn ilgisizlie gtrdn farketmek iin byk gayretler harcamak gerekmez: bu bizim detlerimizin kusurudur, onlar deitirmek elimizde deildir, bize ykmllk vermeden fayda, fayda vermeden de ykmllkler getirir, her eyin bir dengesi vardr; ancak merakl olduum srece, dndnz gibi kederli olmayacam. Murad Molla'nn meraklarn msaade edilen snrlarn tesinde de aradn grmek mmkndr; metafizik dncelerinin dorulamad eyleri dahi kullanmaktan vaz gemiyordu. evresindeki adamlarndan Haydut Mustafa zellikle dikkatimi ekmiti. Lakb daha nce urat mesleini belirtiyordu ve o da bununla vnyordu; efendisi yapt sularn bana anlatmas iin ona emir vermiti.
28

Bu rezil herifin bize tablosunu izdii cinayetler ve alaklklarn anlatl tarz, yz tane kahramanca hikyenin asleti ve mtevazilii ile boy lecek ekildeydi. Hikyeleri dinlemek iin yanmza gelmi olan uaklar sk sk alk tutuyorlard; anlatmasn bitirince Molla bana dnerek, bu namussuz herifin cesur olduunu kabul edin, demiti. Ben de ona cevaben, sularna gz yumarak yasalar hie saymak da en az o kadar cret iidir, eer desteiniz olmasayd cezasn bulmu olurdu, dedim. Molla gayet souk bir tavrla, hi de deil, diye cevap verdi, yasa ona hibir ey yapamazd, mesleim icra ederken hakknda hibir takibat olmad, hrszlktan vazgetikten sonra yasalar yakasna yapamaz. 17 Efendisi tarafndan bir nevi obanlk grevi yaptrlan Haydut Mustafa'nn birlikte kald arkada, kulbelerinde balta ile ldrlm bulundu. Haydut Mustafa bu olay kstaha gelip anlatt. Katil olduu iin pimanlk duymu bir hli vard; cinayeti ok yeni olduu iin vnmekten ekiniyordu. Onun karakterinden hi phesi olmayan Molla onu daima hizmetinde tuttu, cesaret rnekleri veren bu adam yanndan ayrmad. Keklikten ok haydutu olan bir lkede kara avcl yapmann mahzurlarn grnce deniz avclna baladm. Karadeniz aznda Trklerin o zamanlar sahip olduklar hisarlarn uzanda Anadolu kysnda bir koya kaymla gidiyordum. Yanma birka gen de alyor tfeklerimizle deniz zerinde rastladmz kular vuruyorduk. ki Rum denizci kaymz sryor, boalan oltalarmz yemliyor ve alarmz atyordu. Akntnn daha fazla olduu Anadolu kysna doru giden kularn peinden biz de Boaz' katetmek zorunda kalyorduk. Bu yzden Anadolu Hisar yanndan geiyor, kulara ate ediyorduk. Hisarda grevli bostanc subaylarndan biri, ubuunun duman ile kendinden gemi bir hlde gven iinde mazgaln dibine melmiti. Kyya yanamamz iin bize iaret ettiini gemicilerimiz gsterdi. O zaman ne istediini sordum, sizinle konuacam, dedi; ben de konuacak bir eyim olmadn ilve ettim. Faln yere avlanmaya gidiyorum, eer cann gezmek istiyorsa bizimle gel dedim. O zaman bana kar daha saygl davranan Trk, gemicilerimden birini istedi; benim attm tfekten kendilerinin sorumlu tutulacan sanan gemicilerim korktuklarn belli

Trkiyede hrszlar yasalarn elinden kurtulup, aldklar mallarla bir mevki satn alrlarsa, meziyetlerini (!/ uygulamakta hrdrler.
29

17

edince, onlara emin olmalarn, hi birini teslim etmeyeceimi syledim. Trk'e dnerek eer avclmz merak ediyorsa bizimle gelmesini tekrarladm; syleyi tarzmdaki kzgnl farketmi olacak ki, souk bir tavrla daha sonra bizi arayp bulacan bildirdi. Yolumuza devam ettik. Yanmdaki genlerden sadece biri Trk'n verdii cevaptan endielenmi grnyordu; bu lkenin ocuu olarak dnyaya geldikten sonra, stle birlikte endie de emmiti; biz de her zaman ona, bostanclar geliyor diye taklrdk. Nitekim iimizden kimse bostanclarn bizi arayacaklarna ihtimal vermiyordu, zaten byle bir hareketi gerektirecek bir davranta bulunmamtk. Bu arada eleneceimizi sandmz balk dolu koya girerken bize doru gelen sahil muhafaza gemisini grdk. Bu durum karsnda uraa girmeye hazrlandk: byle bir davrann ok mahzurlu sonular olabilirdi, lkin her trl yardmdan o derece uzakta bulunuyorduk ki, ya yenilmeyi, ya yenmeyi seecektik. Tereddt edecek bir durum yoktu. Ben kumandanl zerime aldm; siyas ve asker her ey bana aitti. nce gemicilere oltalar ve alar denize atmalarn, bylece karmzdakilerine iyi niyetimizi belirtmemizi istedim, iki Rum denizciyi de balarna bir ey gelmeyeceklerine dair ikna etmeye alyordum; silhlarmz hazrladktan sonra tfekilerime bostanclar hazrlamalarn emrettim. Bu tedbirleri aldktan sonra Trk gemisinin iyice yanmza sokulduunu farkedince zerlerine gitmenin Avrupal anna yakacana karar verdim. Trklerin de kendilerine gre bir davran anlar olduundan geliim teslim olma anlamnda yorumland ve krek ekilmesi durdurularak yaklamam beklendi. Ben de hemen manevram deitirerek uzaklamaya baladm ve yaklamam isteyen arya ramen uzaklamama devam ederken, onun bana yaklap konumasn istedim; imdi geliyoruz, diye cevap verdiler; benim geminin kenar onlarn pruvasn tam karsndayd. zerimizden geerek bizi batrmak gayesiyle krekilerine emir verdiini duydum. Eer ben ve adamlarm hemen tfeklerimizi dorultup zerine nian almayp ve eer krek ekilmesi iin emrine devam ettii takdirde onu ku gibi ldreceimizi bildirmeseydim kukusuz bizi denizin dibine yollayacakt. Tfeklerimizin namlularnn grnts Trk gemisinin dmeninin krlmasna ve krekleri durmasna sebep oldu. Aramzdaki mesafeyi fazla kapatmadan gemilerimizi yaklatrdk ve konumaya baladk, Bostanc benim Trke'yi bilmediimi sandndan gemicilere hitap ettii iin nceleri kendimi kabul ettirmekte zorluk ektim. Bir Rum'un bir Trk
30

karsndaki aalk durumunu grmek iin gemicilerimin konuma tarzna dikkat etmek gerekmektedir. Sonunda benim kendilerinden daha iyi Trke bildiimi syleyerek Trk'n bana hitap etmesini saladlar.

TRK
stanbul kfirlerin boyunduruu altna m girdi? Ne hakla Boazn gvenliini korumakla grevli muhafaza gemisine kar geliyorsunuz?

AVRUPALI
Peki ya siz Padiah'nzn en iyi dostlarn incitmeye nasl cret ediyorsunuz?

TRK
Sizi inciten yok; burada avlanmak yasaktr: izin ktlarnz gsterin.

AVRUPALI
Bir gemi iinde tavan vurulduunu nerede grdnz? Ben balk avndaym, o da serbesttir.

TRK
Hayr, burada hi bir ey serbest deildir, gezintiler bile, bu konuda elimden uzun bir ferman var.

AVRUPALI
Ferman grdm takdirde ona uyarm.

TRK
Siz okumasn bilemezsiniz.

AVRUPALI
Hem de sizden daha iyi okurum; fakat anladm kadar sizde byle ferman yok; siz, bo yere bahane arayan isiz gsz bir adamsnz; kurallara aykr hi bir ey yapmadk.

TRK
Nasl! Hnkr'n hisarlarna kar tfekle ate etmediniz mi?

AVRUPALI
Sizin nnzde ate ettik; ama nnde meldiiniz ku yuvasn andran
31

eye kar ate ettiimiz doru deildir; asl sizin hareketiniz sayg dyd; kstahlnz deteceim; Bostancba dostumdur; size benim tarafmdan yz sopa vurulmas iin ona rica edeceim.

TRK
Niye kzyorsunuz? Size ktlk m yaptm?

AVRUPALI
Hayr, ama sizi korkutan tfeim sayesinde bir ey yapamadnz.

TRK
Hiddete kaplmadan sizin ile konumann imkn yok mu? Ben kzyor muyum? Sizin dostunuzum; siz de beni o ekilde grn ve istediniz gibi elenin. Saldrganlarn geri ekilmesi ile bu macera da biterken, olaya tank olan civar balklar tarafndan hararetle kutlandk ve karaya ktmzda allmam bir itibara hedef olduk. Dnmde Bostanc subayn: Bostancba'na ikyet etmeyi ihml etmedim, benden zr dilemesi iirt emir ald; sonradan ok iyi dost olduk. O yl stanbul'da, Asya'da ok endie edilen ve Trkler tarafndan Sam yeli diye adlandrlan rzgr esti: gneydoudan yava yava esen bu rzgr toprakl bir pus havasn da beraberinde srkler ve bu sayede ar scaklndan ziyade gezginleri ve krlarda oturanlar rahatsz eder; evlerin iinde bile bu rzgrn getirdii havaya tahamml etmek gayet zordur; bu rzgrn srd gn boyunca azm duvara dayayp nefes alarak daha rahat etmeye altm. Gayet ender olarak esen bu rzgr srasnda stanbul'un iklimi mevkiinin gzelliini bir kat arttrr. stanbul'da gney ve kuzey rzgrlarndan baka esinti olmaz; genellikle birbiri arkasndan gelen bu deiik rzgrlar Sarayburnu nnde ekiirler. Kuzey rzgrlar meltem eklinde eser; gne batarken dinip, sabahleyin saat on sularnda scak gnlerde ise daha ge esmeye balar. Kn ise daha ziyade gney rzgrlar hkimdir; kuzeyden gelen kar frtnalar akabinde daima gney ynl rzgrlar eser; bu deiim ok an olur. Bu arada kardan sonra gelen gney rzgrnn stanbul'da ok iddetli don olaylarna sebep olan keskin bir souk getirdii de vkdir; sonra yumuar, buzlar zlr ve bazen gayet scak havalar grlr. Daima karla
32

kapl Uluda bu olayn aklamasn mmkn klar. Eteklerinde eski Bursa ehrinin ina edildii bu Anadolu da stanbul'un tam gneyinde onunla ayn boylamdadr. Kuzey rzgrlar ile zerine den yeni karlardan sonra esen gney rzgr bu karlar yalayarak geldii iin stanbul zerine dondurucu souunu tar, neden sonra atmosferi souk havadan temizledikten sonra kendine hs karakterini gsterir. Bu ehrin coraf durumu sk sk meydana gelen frtnalarn, kuzeybatdan esen rzgr sayesinde bulutlarn Anadolu zerine kaymas ile birdenbire dinmesini salar. Bu yrelerin hava durumu genellikle hep byledir. Boaz' serinleten kuzey meltemlerine bir de Anadolu ve Rumeli kylarnn eitli yerlerinin gzellikleri eklenince imparatorluun bykleri yazn sayfiye kklerine akn ederler. Boaz kysndaki gzel yallar Padiah'n yazlk ikmetine ayrld kadar Boazii'nin sslenmesine de katkda bulunurlar. Dzgn sralar hlinde dikilmi bitkiler, itinayla budanm itler olmakszn Trklerin tercih ettikleri tabi ve taze bir im ile bu yallar daha fazla gz okarlar. Bunu ne sanat yoksunluuna, ne de sadelii kabul eden ince zevke balamak mmkn deildir: Trkler tabiati olduu gibi seyretmeyi daha uygun bulurlar; glgelerinde dinlendikleri ulu aalar iin evlerinin planlarn bile deitirirler. Evin sahibi kadar eski bir karaaac kesmemek iin bir evin aac iine alacak tarzda ina edildiini grdm. Bir arsada aalar nasl bitmise o ekilde muhafaza edilir, evlerin mimarsi onlara gre saptanr; scak bir lkede aalarn glgesi lzumlu olduu kadar keyf ynetimle ynetilen bir lkede aalarn bymesini grmeye mr yetmedii iin gzler nne serildikleri tarzda aalardan istifade etmek lzmdr. Padiah'n yeeni Hanm Sultan Boazii'nde sahip olduu sevimli yalsnda btn yaz geirir; days sk sk onun ziyaretine gelir ve Sultan Osman'n dncelerini zerinde belirli bir nfuz sahibi olduundan sa solu ekitirmesine gz yumulur. Henz gen olup uzun zamandan beri evli olmasna ramen kocas evlendiklerinden hemen sonra bir paala tyin olduundan onu pek az tanr. Vezirler karlar uruna adam uzak tutmay uygun gryorlard. Yasalar Hanm Sultan'n kocasnn yanna gitmesine izin vermiyordu. Avrupa'da Sultan kelimesi zerinde yrtlen deiik ve yanl dnceler yznden bu konudaki htlar dzeltmek maksadyla baz; aratrmalar
33

yaptm. Sultan unvan taht vrisi Osmanl prenslerine ve Cengiz hanednna verilir. Kukusuz bu isim Sudan kelimesinin deimesinden gelmekte ve Msr'da kral anlamnda kullanlmaktadr; ancak ne Trkiye'de ne de Krm'da asla hkmdarlk otoritesi ifade etmemektedir. Krm Trklerinin hkmdarlarna verilen Han nvan ran'da kral anlamna gelen ah kelimesi ile e anlaml olup, ayn kkten treyen Padiah kelimesi Byk Kral anlamna gelir ve Osmanllar tarafndan evrelerindeki gleri kmsediklerinden kabul edilmitir. Sultan unvann tayan kimse tahta her an kabilecek durumdadr; Trklerdeki tahta gei, hanednn en yal yesine ait olacak ekilde ayarlanmtr; ancak daha nce bahsettiimiz gibi taht zerinde domu olmak gerekir. Yirmi yllk bir saltanat dneminden sonra olu olmadan vefat eden Sultan I. Mahmud taht drt kardein en by olan Sultan II. Osman'a brakmt; babalar Sultan III. Ahmet bir ihtill sonunda tahttan indirilmiti. Sultan Osman'dan sonra tahta kan Sultan III. Mustafa, sarayda len ehzade Beyazt ve u anda saltanat sren Sultan I. Abdlhmid hemen hemen ayn yata idiler ve eer I. Abdlhmid'in saltanat ok uzun srseydi. Osmanl hanedn snmek tehlikesi ile kar karya kalacakt. III. Mustafa'nn saltanatna nc ylnda tahtn iki vrisi vard; bunlardan biri Abdlhmid'den sonra tahta gemek zere sarayda muhafaza edilen ehzde Selim'dlr. Henz gen olan bu ehzadenin Osmanl hanednn tehdit eden ksrl ortadan kaldracak kadar gen yata tahta geecei umulmaktadr; hanednn kesilmesi demekte imparatorluun dalmas demektir, zira Cengiz hanednn Osmanl tahtna vris gsteren hibir yasa mevcut deildir. Osmanl hanednnn snmesi halinde imparatorluk paralanma tehlikesi ile karlanca ulemnn Krm hanlarndan birini tahta aracaklar muhakkaktr. Byk bir vahet yaplarak hanednn yan kollar daha doutan sndrld iin byle bir durum her zaman mmkndr. Hanednn yan kollar derken sarayn iinde mahpus tutulan ehzdelerin ocuklarndan bahsetmiyorum; taht ile devlet arasnda dnyaya gelmi bu ocuklar ne birine, ne tekine aittirler. Yalan yolu ile bazen bu ocuklar katliamdan kurtarmak mmkn olur. Padiah'n vezirler ve devlet bykleri ile evlenmi kzlarna ve kz
34

kardelerine gelince, onlar kendi saraylarnda yaarlar; dnyaya gelen erkek ocuklar annda boulmaldr, Bu yasa en alen ve en fazla uygulanan yasadr. Cinayetlerin dehetini rten hi bir rt yoktur; devletin karndan ok alak bir endienin rndr. Bu kederli sultan hanmlar hangi madd zenginlik teselli edebilir? Bu ldrc yasadan yalnz kzlar kurtularak, Hanm nvan ile birlikte Sultan unvann muhafaza ederler; Hanm kelimesi ise refah iinde olan her Osmanl kadnna taklan bir nvandr. Sultan - hanmlardan doan her iki cinsten ocuklar bu unvan muhafaza ederek yaarlar. Onlarn asaletlerini belirtecek baka hi bir unvan yoktur. Padiahlardan birinin kz torunundan dnyaya gelen ocuklar dedeleri tarafndan herhangi bir yaknlk grmezler. Trklerde Sultan unvann tesbit eden dzen byledir. Mstebit olmadklar iin daha insan olan Krm Trkleri kimseyi bomazlar; Sultan hanmlardan dnyaya gelen oula babasnn ad rtbesi ve Mirza nvan verilir. Oullarndan birinin tahta kmasn grecek kadar uzun yaayan cariyelere Valide Sultan denir. O ana kadar sarayn bir kesinde olu ile birlikte yaayan Valide Sultan artk olunun saygsndan baka bir eye lyk deildir. Padiah'n haremi iinde en byk mevki Bakadn'a aittir; ikinci, nc ve drdnc kadnlara gre daha fazla bir zellie sahiptir; ancak byle tercihli duruma sahip olmas gzde olmasn gerektirmez. Saltanat sren Padiah tercihlerini, srgnde iken kendisine en fazla yaknlk gsteren kadnlar karlatrmak suretiyle tesbit eder, istemediklerini de Eski Saraya srer. Bu drt kadndan hi biri gerek anlamnda zevce deildir, sadece eratn izin verdii drt kardr. Yalnzca ar hastalk olaylarnda birka hekime verilen izin dnda Padiah'n haremine girilememezlik yznden oras hakknda bir fikir edinebilmek iin baka kiilerin haremini grp oradan fikir yrtmek gerekmektedir. Kocasna varncaya kadar herkesin tbi olduu sultan - hanmlarn saray dahi padiahn saray hakknda tam bir fikir veremez. Benim yapmak istediim de, gerekten almaz olan haremi bizim yaaymzla karlatrmak deil, herkesin merakn uyandracak hususlar aydnlatmaktr. Bu maksatla Madam de Tott'un annesi ile birlikte, Sultan Ahmed'in kz ve o zamandan beri saltanat sren padiahlarn kz kardei Esm Sultana yaptklar ziyareti onlarn
35

azndan nakledeceim. Sultan I. Mahmud un saltanat dneminde henz gen olan bu prenses kardeinin Franszlara kar duyduu yaknlktan esinlenerek Avrupal bir kadn ile grme yapmak istemiti. Trkiye'de domu olmasna ramen kaynanam onun merakn gidermek iin yeterli bulunduundan kz ile birlikte saraya dvet edilmiti. Saray d ilerle uraan khya-kadn karm ile annesini alp Hanm - Sultana kadar gtrmekle grevliydi. Bu prensesin sarayna geldiklerinde (yangndan sonra Sadrzam'n bu sarayda kaldn sylemitim) khya - kadn, dier erkeklerden fark olmayan muhafzlar tarafndan korunan kapy atrm, ellerinde beyaz sopalar ile i avluyu koruyan hadmlarn arasndan geirerek yabanclar odas denen bir odaya sokmutu. Yanlarna gelen i khya - kadn onlar hrmetle karlam, yannda getirdii cariyeler iki kadnn soyunmasna yardm etmi, Hanm-Sultana geldikleri haberi verilmiti. Buna ramen, dinin nyarglarna bal kalan Hanm - Sultan, grnmeden seyredebilmek maksadyla konuklarn kafesli bir pencerenin arkasnda kabul etmek istiyordu; ancak, Hanm-Sultan grnmedii takdirde geri dneceini srarla belirten kaynanam sonunda Hanm Sultan' kararndan vazgeirmiti; o da bir mddet daha izin isteyerek sslenmesini tamamlamt. Bir mddet sonra khya - kadn ve cariyeler tarafndan alnan karm ve annesi Hanm-Sultan'n dairesine gtrlmler, orada btn mcevherlerini takm, salonunu ssleyen zengin bir sofann kesinde oturmu son derece deerli elbiseler giyinmi Hanm - Sultan' grmlerdi. Salonu kaplyan hallar Lyon kumandan yaplm olup, altn ve gm tellerle ilenmiti; yine altn telle ili saten kapl geni yastklar Hanm Sultan'n nne konuklarn oturmas iin konmutu. Ayn anda gayet gzel elbiseler giymi altm gen kz salona girmi iki ksma ayrlarak, ellerini kuaklar hizasnda kavuturmu ve iki sra hlinde dizilmiti. Karlkl iltifatlardan sonra Hanm-Sultan bizim kadnlarmzn istifade ettii serbestlik hakknda baz sorular sormutu. Sonra haremdeki gelenekler ile Avrupa geleneklerini karlatrm, bir gen kzn evlenmeden nce yzn gstermesi hususunda tereddt etmi; ancak konuma ilerleyince bizim geleneklerimizin gsterdii iyi taraflar kabul etmi ve kiisel durumu ile ilgili duygularn aklayarak on yanda iken bir ihtiyara verilmesini vahet olarak nitelemi, bu ihtiyarn onda irenmeden baka bir duygu uyandrmadn itiraf etmiti. Nihayet ihtiyarn gp gittiini, ancak imdi daha mutlu
36

olduunu syleyemeyeceini zira gen denen bir paa ile evli olmasna ramen hl kocasnn yzn grmediini belirtmitir. Hanm Sultan iki Avrupal kadnla bir mddet daha konutuktan sonra khya kadn arm konuklar iyi arlamasn, bahede gezdirmesini emretmiti. Khya - kadn yabanc konuklar kendi dairesine gtrm, cariyeler bir yandan hizmet edip, dier yandan sofrann evresinde hazr beklerlerken hep beraber yemeklerini yemilerdi. Yemek bitip kahveler ikrm edildikten sonra konuklara ubuk ikrm edilmi fakat Avrupal kadnlar ubuu reddetmilerdi; khya - kadn da konuklarn bahede gezdirmek iin kendi ubuunu abucak iip bitirmiti; en son ziyaret edecekleri gayet zarif bir kkn evresinde yine bir sr cariye el pene divan bekleiyordu. Son derece zengin bir ekilde denmi ve sslenmi olan zrif bina bir havuzun nnde ina edilmiti; her ynde ykselen gl fidanlar yksek duvarlar gzden saklyordu. akl talar ile mozaik gibi denmi dar yollar, det olduu zere bahenin yollarn meydana getiriyordu; yuvarlak iek tarhlarndan sakslardan meydana gelmi ok deiik renklerin ortaya kard manzaray seyretmek zere bir sofann kesine yerlemilerdi. Henz yerlerine oturmulard ki, arkalarndan gelen hadmlar daire eklinde kkn nne dizilip Hanm - Sultan'n musik takmna yer amlard. On kadar cariyenin uygulad konserler srasnda yine zengin fakat daha hafif giyimli rakkaseler, zrif ayak figrleri ile danslar yapmlard; baka kiilerin evlerinde rastlanan danszler topluluuna kyasla bu topluluk ok daha kaliteli idi; biraz sonra, elencede eksik olan cinsiyetin yerini tutmak zere erkek kyafetinde on iki dansz daha gelmiti. Bu szde erkekler dier cariyelerin havuza atklar meyveleri kapmak iin birbirleri ile tatl bir mcadele yapmaya balamlard. Yine erkek kyafetlerine brnm cariyelerden meydana gelmi krekilerin ektikleri kayklar zerinde konuklar havuzda gezinti yapmak frsat bulmular; en sonunda yeniden Hanm - Sultan'n huzuruna karak usl olduu zere vedlamlar ve geldiklerinde olduu gibi ayn sray izleyerek darya kadar uurlanmlard. Bu ziyaretin sonunda farkedilen ey hadmlarn Hanm - Sultan'n tamamen buyruunda olduklar, tahmin edildii gibi onun hareketlerini engellemek olmaddr. Bu yaratklar Trkiye'de bir ihtiam unsuru olarak kullanlmaktadr; bu olay Padiah'n saraynda olduu gibi hanm - sultanlarn saraylarnda da yledir. Zenginlerin kibri; en fazla birka zenci hanm kullanmaya kadar gider; beyaz hadmlar ise yalnzca Padiah'n buyruunda
37

olup ilk kaplarn muhafazasnda grevlidirler: ancak ne kadnlara yakabilirler, ne de onlarn en ufak bir hizmetini grrler, buna karlk zenci haremaalar bata Kzlaraas olmak zere daha yksek mevkilerde bulunurlar. Zenci hadmlarn mizac daima vahidir, kiiliklerinde hakarete urayan tabiat her frsatta sert bir ekilde karlk vermeye haizdir. Padiah'n arada srada yaptrd raan 18 elenceleri hareminin ii hakknda bir fikir vermekten uzaksa da, ayrntlarnn tasviri zevkleri hakknda genel bir fikir verebilir. Kukusuz Esma Sultann bahesinden ok daha byk olan haremin bahesi ayn ince zevkle dzenlenmi olup, bu gece elenceleri iin sahne grevi yapar; her eit sakslar iinde getirilmi olan tabi veya sun iekler, deiik renklerde lmbalardan kan renk cmbn daha da arttrrd. Elenceler mnasebetiyle ina edilmi maazalar benzer elbiseler giyinmi harem kadnlar tarafndan doldurulmutu. Hanm - Sultanlar kz kardeler, yeenler Padiah tarafndan elencelere dvet edilmilerdi; hep birlikte maazalardan kymetli talar, kumalar satn alarak, bunlar birbirlerine armaan ediyorlar; Padiahn gzdeleri olmu kadnlara cmertliklerini gstermek frsatn da karmyorlard. Danslar, musik ve daha nce bahsettiim su oyunlar gece yarsna -kadar devam ederek, genellikle hzn ve skntya terkedilmi gibi gzken bu evreye geici bir nee datyordu. Btn bu ayrntlar, amcasnn itibarna lyk olan Hanm - Sultan tarafndan Madam de Tott'a nakledilmitir. Kaynbiraderim, dostlarna itibar salamak ve kendi ilerini zmlemek maksadyla bu Hanm-Sultan'n khyas ile dostluu ilerletmiti. Hadmlarn ba da yaknlar arasna girmiti; Hanm - Sultan onu birka defa kafesli pencerenin arkasndan grmt; yakkl bir delikanl olduundan ksa zamanda Sultan-Hamnm'rn tevecchne lyk oldu. Bir olu ve bir kz olduu kocasnn yokluunda teselli bulmak ve mevkii sayesinde temas kurmak imkn bulduu kimselerden faydalanmak istiyordu. Nitekim evresinde Trk kadnlarna zg kskanln her eidini grmek mmkn oluyordu. Grmeyi arzulad Madam de Tott'un bizzat kendi elleri ile salarn yapmas dier kadnlarn hi houna gitmemiti; Madam de Tott eve dndnde sarayn ihtiamndan ziyade Hanm - Sultan'n kendisine yapt
18

Trklerin en fazla sevdii ieklerden olan lle bahelerinin aydnlatlmas ile yaplan bayrama verilen ad

38

itiraflardan akna dnmt. 0 sralarda Patrik Kirlo stanbul Patrikhnesi nin banda bulunuyordu; halkn en aa tabakas arasnda dnyaya gelen bu adam ar taassubu ile kendine taraftar salamay bilmi, kendisini kmseyen Rum zenginlerini dize getirmiti. Sinod meclisindeki birka yeyi de tarafna ekerek tamamen daldrma yaparak vaftiz etme usln icat etmi ve uygulamt; bu konu yznden btn metropolnde Papay, Fransa kraln ve Katolik prensleri afaroz etmi, mezhebindeki insanlar yeniden vaftiz olmaya armt; daima daha sofu olan kadnlar ve kzlar bu kutsal trene katlmak iin komular, ancak sarfettikleri kt szler ile Havarilere kar gnh ilemilerdir. Hakaret etmeden baka bir gayesi olmayan afaroz kstahlndan ayr olarak, durmadan cemaatinin yobazln kkrtan bu patrik, Katoliklere yapt eziyetlerin karlnda Trklere tviz veriyordu. stelik grlerine hizmet etmeyen kilisesinin rahiplerine trl hakaretler etmekten ekinmiyor, onlar dnyalklarndan mahrum ettikten sonra en vahi zulmlere terkediyordu. Bunlar n arasnda Amasya Piskoposu Kaliniko'yu saymak gerekir; kendisini Sinai Da'na sren kararnmeden kurtulmak, patriin azledilmesini salamak iin Hanm - Sultan'n aracln elde etmek zere bizim mahallemize snm, kaynbiraderimden vardm istemiti. Patrik Kirlo'yu grevinden uzaklatrarak kurbann rakibi yapmak arzusundan hareket ederek bu hayrl ii tamamlamaya karar verdik. Kaynbiraderim Hanm-Sultan'n aracl ve itibar vastasyla bu meseleyi Padiah ile tartrken, patrik tarafndan Kaliniko'yu ortadan kaldrmak zere grevlendirilen adamlar bir gece piskoposu evimin yanndaki evden karmak istediler. Kaliniko'nun gvenliini salamak ve olaylarn iinde bulunmasn temin etmek maksadyla onu evimin atsndaki bir odada saklamay ve yiyecek vermeyi kabul ettim. Kaynbiraderim uzun pazarlklardan sonra muazzam bir servet karlnda piskoposun balanmasn elde etti. Kirlo'yu azleden ve yerine Kalinikoyu getiren padiahn Hatt- erf-i Sadrzam olup bitenlerden kukulanmadan eline geti. Bu kadar an bir azil kararn dorulamak iin ok sert bir ifadeyle kaleme alnm Hatt- erf patrii isyanc bir zihniyete sahip olmakla suluyor, onu iyice korkutmak iin kesin emirlerle son buluyordu. Bu arada, ok etkili bulduklar hayal tehlikeden saknmak zere Bb- li vezirleri durumu hemen tartmaya baladlar;
39

sabah erkenden Rum mahallelerini kuatmak zere yenieri birliklerine buyruk verildi; civardaki muhafzlar iki misline karld ve daha itina ile sarlan patriklik saray hi bir zorluk karmadan Patrik Kirlo'yu teslim etti; oradan alnan eski patrik bir kmr gemisine bindirilerek ehirden uzaklatrld. imdiye kadar hi bir Rum'un grmedii erefsiz artlar altnda cereyan eden olaylarda Padiah'n iradesine kar gelmeye kimse cesaret edemediinden kmrc gemisi olaysz bir ekilde uzaklat. imdi hkmete kalan i yeni patrii bulup yerine oturtmakt ve eer Padiah bu olayn en kk ayrntlarna kadar nceden bilgi sahibi olmasayd, hkmet onu nerede bulacan bilemezdi. Hemen harekete geirilen Sadrzam'n adamlar bize gelerek Kaliniko'yu Bb- li'ye gtrmek zere istediler; umuttan ziyade endieye alm olan bu zavall Despoti 19 onu dmanlarna teslim etmemem iin bana yalvaryordu ki, ona kurtulduunu ve patrik seildiini haber verdim; ama bir trl onu ikna edemiyordum; ancak muhafzlarnn zoru ile itaat etmek mecburiyetinde kald, yolda giderken hep celltlarnn yannda olduunu sanyordu, halbuki bir saat sonra patrik iln edildi. Ayn gn onun tarafndan teekkr mektubu aldm; bir zaman sonra da ziyaretime gelerek yaknda mutlaka ihtiyac olacan sand iin yine kendisini saklamam rica etti. O zaman grdm ki ok kt bir seim yapmz. Bu arada patrik olmas dolaysyla tertiplendii trenlere katlmak frsatn ele geirdim; Patrikhne'ye gittiimde beni karlayan yeni patriin adamlar, patriin krssnn hemen yanndaki bir kiilik yere oturmam istediler; biraz sonra trenin balamas iin her ey hazr olunca patrik aa indi kendisi iin hazrlanan Sacra Sanctrorum'un karsndaki koltuuna oturdu. Orada birka kei ona patrik elbiselerini giydirdiler, bana mcevherli ve ift hal bir ta oturttular. Ondan sonra patrik sol eline patriklik assn, sa eline de, Baba ile Oul'un birliini (Tanr ile Hz. s) temsil etmek zere iki kolundan tuttuu kollu bir amdan ald. Takdis yaparken de elinin iki orta parman avucuna bkt, kk parman tek bana brakarak. Ortodokslarn Ruh'l-Kuds' Hz. s ile birletirmediklerini belirtti. O zaman Patrik mihraba sokularak zerinde perde kapatld ve o ana kadar kiliseyi derin bir sessizlikle dolduran halk,
19

Rum papazlar sahip olduklar mutlak otoriteyi belirtmek bakmndan bu unvan ta^rar, ancak bu otoriteyi gerekte onlara tam anlamyla Padiah uygular

40

bizim tiyatrolarmzdaki seyircilerin yapt gibi grltc bir ekilde kaynamaya balad. Bu kaynamann iinde duyulan saygsz glmelere biraz sonra susturulmaya allan zavalllarn lklar kart. Ayaklarn altnda kalan bunlardan biri, etrafnda birikmi kalabaln yardm, ile ayaa kaldrld, kilisenin dibine gtrld. Bu olay, grlty o derece arttrd ki, nmzdeki perdeyi kaldran patrik kalabala dnerek grlty kesmeleri iin bir konuma yapt ve herkese lnet okudu. Fakat bu konuma ile hafifleyen grlt trenin dier ksmnda yine artnca bu sefer patriin konumasndan daha etkili bir are aranmasna sebep oldu. Patriklie bal yenierilerin sopalar sayesinde, gsterilecek olan lh Sra gereken kutsal dikkat salanmak istendi. Sacra Sanctrorum'un yandaki kaplar ald dar kan Diyakoslar Ortodoks geleneklerine ait tadklar eyalar bir bir gtrp, yksek sesle iln ederek ortadaki kapya braktlar. Bu tren sonunda getirilen patriklik tac geri evrilerek, patriin zenginliklere kar gsterdii kmseme ispat edildi. Daha sonra yaplan trenlerde dikkati ekecek bir ey olmad: Patrik ile birlikte kald yere gittik, beni yemee alakoydu. Fener mahallesinde yaptm gezi srasnda, Madam de Totta ok bal olan ve onu Boaz'daki sayfiye evlerinde konuk etmeye dvet eden Bb- li tercmann da ziyaret etmek frsat buldum. Padiahn tercmannn evinde rastladm Arkontlar20 arasnda, soydalar iinde daha zek ve daha bilgili olarak Eflk voyvodasna sadakatle bal Manoli Serdar' farkettim. Yeni voyvodann yannda kalarak eskisine ihanet ederek pek ok kar saylaca yerde eskisinin yannda fakirlii tercih etmesi beni zellikle artt. Her trl servet teklifi iradesini asla sarsmam, eski voyvoda Rakovite'yi yeniden ykseltmek iin elinden gelen her eyi yapmt. Kukusuz bu gr asndan hareket ederek kaynbiraderimin itibarn kullanmak zere benimle yaknlamak istemi, ben de onun kiiliinde milletinin mizacn ve geleneklerini incelemek frsat yakalamtm. Sayfiye evimin yanna gelip yerletii vakit aramzdaki ba daha da salamlat. Artk birbirimizde ayrlmaz olup, onun azndan milletini felkete srkleyen eyin eski Bizans imparatorlarndan miras kalan kibir ve taassup olduunu duymaktan memnun kalyordum. Manoli Serdar efendisi Rakovite'nin Eflk voyvodas olduu zamanlarda edindii servetle yaayn srdryor, kars da ihtiamndan bir trl vaz gemiyordu.
20

Zengin Rumlarn kendilerine verdikleri unvan

41

Aramzda olan derin samimiyet sayesinde evinin iinde olup bitenleri ve her gn Trkler ile Rumlarn ortak geleneklerini gzlemem mmkn oluyordu. Meryemana tasviri nnde gece gndz yanan kandil nda Manoli, kleleri vastasyla soyunup giyiniyordu; bu Rum ile, Trk geleneklerini evlerinin iine sokmaktan holanan dier zengin Rumlar, le yemeinden sonra, elinde byk bir yelpaze ile sinekleri kovan bir kle kadnn yan banda kestirmekten holanyorlard. Ayak tarafnda diz km olan baka kleler plak ayaklarn yavaa outuruyorlard. Klelerinin en kk hatsnda onlara kar gayet sert davranarak rahatln lsz olduu yerde btn inceliin kaybolduunu ortaya koyuyordu. Madam de Tott'un, Bb- li tercmannn karsna verdii ziyaret szn yerine getirmek gerekiyordu. Birlikte sayfiye evine aittik; ailenin en yal ferd, hayat tecrbesi ile cehaletini ve parlak olmayan zeksn rten, yabanc dil bilgisi olarak kt bir talyanca'dan baka bir ey bilmeyen yal tercman idi. Daha az yal olan karsnn eski gzellii heybetli havas ile yer deitirmiti; evin gerek hkemi olarak tevazu ile davranmak isterken, kocasnn yksek mevkiinden tr sahip olduu kibri kolay kolay saklyamyordu. lerde Eflk voyvodalna geip, maalesef kt bir sona eriecek olan oullardan en by genellikle yumuak, fakat zayf bir mizaca sahipti; daha kibirli olan kk kardei, aabeyinin hayatna mal olacak entrika ve ihtiras dolu karakteri paylayordu; on dokuz yanda dul kalm byk kz kardeleri, ince uzun boyu, dayanlmas mmkn olmayan cins cazibesi ile zarif hareketlerinin birletii bir tevzuya mlikti; daha az gzel, fakat canl ve ilgi ekici olan k komu Rumlardan biri ile nianlanmt. Bu mstakbel koca bizimle tanmak iin sabrszlkla beklediinden, henz gelmitik ki, ieri giren kleler onun geldiini haber verdiler, sonra nianl kzn zerine atlarak etekleri ile onun yzn rttler, odadan dar kardlar. Btn aile tarafndan iyi karlanan damat adaynn ieri geldiini ve bize aknlkla baktn farkettik. Akam yemeine kadar yanmzda kalmasna izin verdiler, bu sre iinde gen kz ortalklarda gzkmedi. Yatma vakti geldiinde yan taraftaki geni bir odaya gtrldk, odann ortasnda tahta somyesi ve perdeleri olmayan bir yatak konmutu; fakat yorganlarn ve yastklarn zarafeti ierdeki sofada grdklerimizden ok daha iyiydi. Bu yatak zerinde pek rahat edemiyeceimi sanarak iyice tetkik ettim. Pamuk doldurulmu, dokuz cm. eninde on be ilte st ste konmu, en stteki iltenin zerine yatak rts olarak Hint tl rtlmt. Altn tel ile
42

kabartma eklinde ilenmi yeil satenden ikinci bir rt ilk rt ile birletirilmiti. Krmz satenden benzer ilemeler tayan iki byk yastn arkasna srtlk olarak sofadaki yastklardan konmutu. Alacal abanoz ve sedeften yaplm sekiz kenarl bir masa zerine alt cm. eninde ayak boyunda, parmak kalnlnda alevi olan bir mum yerletirilmiti. porselen tabak iine ekerlemeler, gl reeli, portakal, aakavunu kabuklar yerletirilmi, yanna baa sapl altn bir kak, su dolu kristal bir bardak konmutu. Bize gece salayacak olan mumun uzunluu, yangnlarn feci zararlara sebep olduu devirde vaz geilecek bir ihtiyat tedbiri deildi. Tercmann evi bu hliyle bana kt bir gece hazrlyor gibiydi. Yastklarn yerini deitirerek uyumaya altktan sonra, afan klarn ertesi gece bize daha rahat yastklar salayaca iin sevin iinde karladk. Bir gn nceden kararlatrlan balk av iin Anadolu yakasna geildi; oradaki kk bir ayr, bir Trk kahvesi, st ak kz arabalar yanmzdaki hanmlarn pek rahat edemiyeceklerin ortaya koyuyordu. Balk av pek verimli olmad, hanmlar ok yoruldular; evremizde dolaan Trk kadnlar sorular ile bizleri ok rahatsz ettiler. Bu gezinti sonunda birka kap kaymak ve bir eme bandan topladmz tereotu ile dndk. Eve dndmzde yemee davet edilmi ve oktan gelip oturmu komu Rum kadnlarn grdk. Mevsim artlarndan ziyade hrete merakllk yemek yenecek sofada srma ilemeli, ar krmz kadifeden elbiselere brnm bir kalabaln bizi karlamasna sebep olmutu. Bir yandan elbiselerin arl, dier yandan havann scakl bu hanmlarn sessiz ve hareketsiz kalmalarn salamt. Buna ramen baz ortak konularda konumalar oldu ve yemee dvet edildik. Yemek Fransz uslne gre hazrlanmt, yuvarlak masa, etrafnda sandalyeler, kaklar, atallar, ksacas bunlar kullanmak alkanlndan baka bir ey eksik deildi. Bu arada bizim geleneklerimizin iyi uygulanmasna ok dikkat sarfediliyor, biz nasl ingilizlerinkine zel bir ilgi duyuyorsak, Rumlar da bizimkilere yle bir ilgi duyuyorlard; yemek esnasnda dvetli kadnlardan birinin parmaklar ile zeytini aldna, sonra atalna batrarak Fransz uslne gre yediine tank olduk. Shhate ime imdi bizde terkedilmi bir alkanlk olmasna ramen, onu burada Rumlarn arasnda grmek insann baya houna gidiyor. Bizim Rumlar bunu da ihmal etmediler; hatt erkekler bu hareketi yaparlarken ayaa kalkyorlar ve apkalarn karyorlard. Zarafet ve temizlikten ziyade karkln hkm srd yemek sonunda, yemek verilen odann sofasnda
43

oturduk: kahvelerden sonra ubuk ikram edildi. Modadan konuulduktan sonra, i dedikoduya dkld, bu arada dikkatimi eken ey, her davrann bizim geleneklerimizi taklit etmeye alt oldu. Biz ierde konuurken gen kzlar, salonun teki ucuna taklm ve klelerin sallad salncaklarda eleniyorlard. Kadnlar da salncaktan istifade etmek istediler, onlardan sonra uzun sakall adamlar sallandlar; eitli oyunlarla o gn sona erdirildi. Akama doru konuklar hava almak maksadyla deniz kysndaki iskelenin zerine ktlar. Bir yandan ay parldamaya balarken, dier yandan akamn sessizlii insan deniz zerinde dolamaya itiyordu. Anszn duyulan krekilerin sesleri Bostancbann yaklamakta olduunu haber verdi. Bu kadnlarn birden dalmalar yannda kedi gren farelerin kamas daha yavatr. Tercmann kars ile Madam de Tott'un endie edecekleri bir eyleri olmad iin, yirmi be ift krekli gemisi iinde ka gelen Osmanl subayn karladlar. Bostancba birka sarhou cezalandrmaktan ve fazla neeli grlen kadnlar toplamaktan dnyordu. skelenin yanndan srtnrcesine geerken karlkl el salladk. Kaan Rumlarn gururu bir zr ararken, Bostancba'nn bir Rum kadnn yals nnde sessizce durduu, ierdeki konumalar dinledikten sonra adamlarn pencerelere yollad eklinde bir balknn verdii haber konuklarn bsbtn tela kaplmalarna sebep oldu bu kadarck haber bile genel bir korkunun yaylmasna. Rum kadnn bana gelenler hakknda eitli grlerin ileri atlmasna meydan verirken nianl gen kzn yanmza gelmesi ile nianlsn grr grmez kamas yine toplulua eski neesini kazandrd. Konumalar, arada srada Bostancba'nn hiddetinden kaan kayklarn grlts ile kesiliyordu. Bostancba'nn Boaz'n bir ucunda tekrar grnp stanbul'a doru giderken herkes rahatlad. O zaman gezinme hrriyetinin yeniden elde edilmesi arzuyu dourdu. ok az bir zaman zarfnda Boaz'n sular kayklarla doldu, kadnlarn olduu sandallarda ayrca musik icra ediliyordu. Biz de biraz sonra kalabala kartk, yallarn nnden geerken, sahipleri hakknda grler ileri srlyor, yallarda oturanlar da bizleri tenkit ediyorlard; yol boyunca Bostancba'nn karlar hakknda bir hayli bilgi sahibi oldum. Yz ifadesi ve neesi zellikle dikkatimi eken mstakbel damat ile ayn
44

sandala binmitim; gen adam ondan holandm anlaynca bana alarak sevgilisini doyasya temaa edememesinden yaknd. ektii sknt bana dokunduu iin ertesi nn nianlsn greceim saatta ona randevu verdim. Onlara grme imknn hazrladm derecede randevu saatna sadk olan nianl geldiinde onu gzleyen hizmetkrlardan biri lk atarak evirmek istediimiz dolab bozdu. Gen kz nianlsn farkeder farketmez koridorlardan birine doru komaya balad, hemen arkasndan koarak ieri girmeden onu yakaladm ve gen Rum'u yanmza ardm. Bu arada koridorun teki ucunda kaz gibi baran iki canavar kadn koa koa bize doru geliyorlard; ancak onlar yetimeden bizim damat aday mstakbel karsndan bir pck almay baard, ondan sonra avmz yetien dmanlarmza terkettik. Buna ramen anne ile baba kk akam ho karladlar ve o gnden itibaren nianllar birbirlerini serbeste grme hakkna kavutular. Gen kzn eitimini zerine alm olan, bir nevi ruhan lala olan Diako sadece, benim davranm kt karlad; hatt rencisinin eitimine artk devam edemiyeceini bana inandrmak iin hiddetle konumaktan kendini alamad. Ayn elence, sknt veya sabrszlk emberi iinde tercmann evinde birka gn daha kaldk. Nihayet evime gelerek dinlenme imkn buldum, Orada rastladm Manoli Serdar, kendisi gibi Rakovite'nin hizmetinde olan Rumlardan birinin, Bb- li tarafndan yeni voyvoda seilen prensin tarafna getiini haber verdi. Beni kukulandran yapmack hareketleri ile bu kusuru biraz abartyor gibi geldi bana. Belki mecburiyet karsnda kalarak onun da benzer bir tarafa meyledebileceim, belki de yolunu izlemek zere bulunduu bir adam bu kadar ar hkmlerle sulamamasn, kulland ifadeye dikkat etmesi gerektiini anlatmaya altm. Bana bakn, dedi, eer dnersem beni erkeklerin sonuncusu olarak grn, yok eer byle kara bir ihanete sapmazsam beni takdir etmekte devam edin: her ikisi iin ona sz verdim ve ok gemeden szm tutmak durumunda kaldm. Nitekim birka gn sonra, kendi deyiine gre, velinimeti iin baz teebbslerde bulunmak zere evinden ayrld; ancak velinimetini terkederek yeni voyvodann hizmetine girdiini duydum. Teebbs hakknda bana bilgi vermek zere mektup yazmay ihmal etmedi ve gayet mtevaz bir ekilde onun hakknda ne dndm sordu. eref ve sadakat zerine yapt tenkitleri ile hatsn
45

bizzat arlatrmasayd mevcut artlarn sonucunda davran balanabilirdi. Davran hakknda sahip olacam kany kendisinin bana telkin ettiini ve kendi ilkelerine sdk kalmad derecede bu kanya bal kalacam yazdm. Bu adam, Trklerin son yapt sava srasnda Eflak voyvodalna kadar ykselmitir; btn meziyetlerini ortaya dkme frsat bu mevki entrikalar iin iine yarad, fakat otoritesinden geici bir parlty byle adamlarn kibrine satan Padiahn cimriliinin yaratld ksa mrl yaratklar gibi karanlklar iinde kayboldu gitti. nemsiz, fakat garip ve dikkate deer olan bir olayda Sultan Osman'n rtbesi kk bir subayn kibrinden nasl istifade etmek zorunda kaldn greceiz. Ellerinde silh olarak sopadan baka bir eyi bulunmayan inzibatlar tarafndan kovalanan sarho bir yenieri subay yataanna gvenerek onlarla koyu bir uraa girimiti; dmanlarndan birkan saf d brakm, dierlerini yormu, evresindeki kuatma zayflam bir hlde bir hann merdivenlerinde dinleniyordu. Kyafet deitirerek ehirde sk sk dolaan Padiah olayn cereyan ettii yerden geerken durumu farketti, suluya yaklaarak kimliini aklad, silhn brakarak inzibatlara teslim olmasn istedi; ancak dinlendii yerden dorulan yenieri padiahn kimliinden etkilenmeden, kimsenin yanna yaklamamasn ihtar etti. Sultan Osman ona hangi Orta'dan olduunu sordu. Ald cevap zerine Karakulluku'nun oraya getirilmesi iin buyruk verdi. Gidip Karakullukuyu bulup getirdiler. Padiah ona dnerek, bu adamn silhn al ve Hisar'a gtr 21 dedi. Bunun zerine kemerini zerek 22 sa eline alan subay, asnin yanma gelip sol elini uzatt ve yolda silhn ver ve beni izle, dedi. Bu sz zerine sulu yenieri byk bir itaat ile dediklerini yerine getirdi. Bo inanlar endieden daha fazla otoriteye, istibdattan daha fazla kudrete sahiptirler. Sultan III. Osman bir mddet sonra kamu oyuna kurban olaca bir fidye deyecektir. Hekimlerin sanatlar bu Hkmdara eski saln kazandrmaya
21

Bu Hisar Boazn Rumeli kysnda olup, idam edilecek yenieriler oraya gtrlrd, lmeden oradan kurtulan olursa, hi olmazsa korkusunu tard.

7*8 kg, arlndaki bu bakr kemer ile subavlar, yenierileri dvebilirlerdi. Yenieriler bu rtbe iaretine ok byk nem verirlerdi
46

22

alrken, siyaset icab olarak salnn durumu halktan gizleniyordu; sonunda hastala teslim olarak, harem dairesine ekildi ve her cuma camiye gitmek iin kuvvetini toplamaya alt. Halkla birlikte yaplan bu tren, ordunun ve halkn honutsuzluunu tahrik etmeden ihmal edilemezdi. Mutlak otoriteye sahip bir hkmdar mecburiyet karsnda brakan bir yasann mevcudiyeti ilk bakta uygunsuz grnyorsa da, hkmdarn devaml endie kayna olan halkn basks altnda bu yasann ister istemez yrrlkte olduu hatrlannca bu tabi bir olay olur. Saraynn almaz duvarlar arkasnda tek bana yaayan Hkmdar'n ancak halka gzkmesi ile resmen mevcudiyeti onaylanm olur. Yine bu tedbir olmakszn, endie duyulan veya efendisinin lmnden sonra birka kii ile devlete hkim olacak kadar mahir bir Vezir'in, her eyi yoluna koyuncaya kadar durumu milletten gizleyebilecei de dnlebilir. Sultan Osman bir cuma gn halkn nne kmad iin en iddetli ikyetlere mruz kalmaktan kurulamaynca ertesi cuma, hastalnn sebep olduu zafiyet durumuna ramen saraya en yakn cami olan Aya Sofya'da cuma namazna katlmak mecburiyetinde kald. Dnnde at stnde zor duran bu Hkmdar, sarayn avlularn ayran kaplarda tamamen bilincini kaybetti; bann zerine bir al atld, gtrld dairesinde bir mddet sonra son nefesini verdi. Sadrzam, eyhlislm ve devlet bykleri derhal saraya gelerek Sultan Osman'n lmn tehis ve Sultan III. Ahmet'ten kalan ehzadelerin en by olan III. Mustafa'y yeni Padiah olarak iln ettiler. Ayn gn sarayn toplar Sultan Osman'n lmn aklarken, mezzinler ile tellllar halka yeni Padiah'n kim olduunu sylediler. Krm Trklerinde mevcut olan yas Osmanl Trklerinde uygulanmaz. len atalar anma ekli farkl olmasna karlk, deimeyen tek ey lenlerin mmkn olduu kadar ksa zamanda topraa verilmesidir. Genellikle ar ve ihmalci olan bu milletin yalnz bu konuda faal olduu gze arpmaktadr. Atalarna kar son grevlerini yapmak iin ancak be, alt saat beklerler; henz hayatta olup da, hayat fonksiyonlarnn durduu kimseleri canl canl gmmek ihtimali bile onlar durdurmaz. Bu garip acelecilie ilve olarak, tabutun tanmas srasnda Trkler yine abuk davranrlar: Mslmanlar, bu trenin sonuna kadar lenin ruhunu azap iinde olduunu kabul ederler.
47

Padiah'n cenaze treni dierlerinden, yksek rtbeli subaylarn camiye gelmesi ile farkllk gsterir. Allagelen gelenee gre her Padiah bir cami ina ettirir ve lmnden sonra trbesi onun bahesine kurulur. Ksacas Trk hkmdarlar tebalar kadar ksa srede topraa verilirler. Yeni Padiahn babas Sultan III. Ahmed'in lmnden beri geen otuz yl boyunca III. Mustafa gerei gibi yetiememiti. Bu uzun sre esnasnda sarayn iindeki dairesinde hizmetindeki birka hadm ve cariye ile kapal kalm, ondan, sonra tahta geecek olan dier ehzdeler ile arasnda fazla bir ya fark olmamasndan dolay bir gn tahta geebilme ihtimalini daima zayf grmt. stelik daha gereki bir endie onu her zaman megul etmiti. ki erkek kardei imparatorlua vris brakmamt. Halk son saltanat dneminde bu yzden honutsuzluunu belirtmiti; bu eit yeni endieler veya yeni ikyetler hayatna mal olabilirdi. Daha eski devirlerde olsayd, tahta yakn ehzdelere korkusuzca uygulanan bir yasann kurban olurdu. ekingenlii ve tp eitimi yapmas onu bu yasadan korumutu. Kardeleri gibi bu Hkmdar'n da gayet ksa bacaklar olup, ancak at zerinde uzun boylu duruyordu. kinin etkisine verilen solukluu, zayf gren iri gzleri, bask burnu hibir canllk ifadesi tamad gibi, kabiliyet eksikliini iaret ediyordu. Buna ramen deiiklik hevesi halk onun lehinde bir davrana itti. Devlet bykleri onu zayf sanyorlar ve zerinde hkimiyet kurmak iin dalkavukluk ediyorlard. Millet de onu msrif, sefahat dkn olarak kabul ediyordu ve herkes yanld. Bu Padiah' onun kiiliini ortaya koyan ortamda greceiz; beni ereflendiren iyilikleri sayesinde mizacnn ince farklarn ortaya karmak frsatn buldum. Tahta kan bir Osmanl Padiah'nn ilk dikkat ettii ey sakal uzatmaktr. 23 Sultan Mustafa kl kuanmak zere ilk defa dar kaca srada sakaln siyaha boyatarak bu konuda yeni bir adm att. Kl, kuanmas demek, Trk imparatorlarnn ta giymesi, iktidara sahip olmas demektir. Bu tren daima, Hali'in sonundaki, mlekilii ve st rnleri ile nl Eyp kasabasnn camiinde yaplr. Dokuzuncu gn her ey bu tren iin hazrlanm ve sabahn erken saatlarndan itibaren yenieriler, tren kyafetleri iinde saraydan Eyp Sultan Cami'ne kadar yollara dizilmilerdi;

23

Sarayda-bulunan ehzadeler yalnzca byk brakrlar Ancak daha yksek bir mevkie geme durumu olunca sakal braklrd.

48

ancak hi birinde silh yoktu ve elleri kuaklarnda kavuturulmutu. 24 Vezirler, yksek rtbeli subaylar, ulem snf ve genellikle mevkileri bakmndan hkmete bal olan btn memurlar, Padiah a refakat etmek zere sabahn erken saatnda saraya gelmilerdi. Padiah ve maiyeti yrye balaynca biz ve dier daha az nemli kiiler dzensiz bir ekilde onu izlemeye baladk. Geenlerin hepsi ata binmi olup, bein durumuna ve meziyetlerine orantl olarak yayan at uaklarna sahipti. Ulem snfna mensup olanlar sarklarnn irilii ve atlarnn haalarnn sdelii ile dikkati ekiyorlard. Fakat yksek rtbeli subaylar snfnda yenieri Aas ve maiyeti en zengin grnm salyordu. Atnn etrafndaki bir sr at uandan baka, kumandanlarnn sanda ve solunda yayan olarak ilerleyen iki sra orbac vard 25 Sar izmeli, elbiselerinin etekleri kuaklarna sokulmu, ellerinde beyaz sopalar ve zerinde byk bir sorgu olan altn kakmal miferleri ile bu subaylar tylerden olumu uzun bir yol tekil ediyorlar; bu yolun sonunda da Yenieri Aas grnyordu; ancak gerekten garip olan ey, yenieri subaylarnn ortasnda Aa'dan birka adm tede yryen Asba'nn kyafeti idi: gmten iri ivilerle ssl siyah meinden gayet byk bir gmlek, onun altnda da yine meinden enli bir korse, iri engelli kuann arasna, kabzalar: Aba'nn yzn rtecek derecede byk iki bak yerletirilmi, gm bir zincire aslm, kaklar, taslar ve dier mutfak eyalar adamn yryn zorlatrmt. zerindeki ykler Aba'y o kadar hareketsiz yapmt ki, byle giyinmesi gerektii her seferinde yanna yardmc olarak iki yenieri veriliyordu. Bb- li'deki nemli kiilerden biri olan avuba, balarnda devekuu tynden sorgu tayan kapclarnn nnde ilerliyordu. Bostancba da, ellerinde sopalar, bir rnek krmz kumatan niformalar ile dzgn bir grnm salayan bostanclarnn nnde yryordu mparatorluun bu yksek subaylar, sokaklarn sanda ve solunda dizilmi olan yenierileri selmlyorlar, onlar da eilerek bu selma cevap veriyorlard; ancak, tren alaynda yer alan Padiah'n sarklar; geerken eilerek selm vermeleri ok daha saygl oluyordu. zerlerinde sorgular da olan bu iki sark, nceleri
Krmz ayakkab, mavi bol pantalon ve klahlar haricinde yenieriler istedikleri renkte niforma diktirebilirlerdi. Yalnz niformann biimi hepsinde ayn olurdu.
25 24

Yenieri albaylar

49

Padiah'n ara sra sarn deitirmek arzusundan meydana gelmi, ancak sonralar bir debdebe ve gsteri arac olmutu. Altn yaldzl gm tepsiler iine yerletirilmi ve iki svarinin sa ellerinde tanan bu sarklar, sada solda dizilmi yenierilere doru hafife ediriliyor, yenieriler de yedi sekiz defa eilerek padiahlarnn sorgucunu selmlyorlard. Tasviri zor olduu kadar seyretmesi ilgi ekici olan bu yry de, birincisi satenden, ikincisi dz kumatan beyazlar giyinmi Sadrzam ile eyhlislm, etraflarnda adamlar, nlerinde seme atlar ve Sadrzamn artlar 26 yanyana gidiyorlard. Sadrzam'n yannda, kk zincirlerle bezenmi gm sopalarn sallyan Alay-avular bulunuyordu. Kaba bir ekilde yaplm, fakat gayet zengin denmi kapal bir araba eyhlislmn arkasndan geliyordu. eyhlislm yorulduu takdirde bu arabaya geecekti. Onlardan hemen sonra i muhafzlarn kumandanlar, byk ve kk imrahorlar, onlarn nnde de Padiahn kheylnlar ilerliyordu, zerlerinde gayet kymetli haalar, alnlarnda da balkl kuu tynden sorgular bulunan bu atlarn ancak balar akta kalmt: ayrca belen zerinde tutturulmu tular, kalkan ile rtlm kolana bal bir kl ve grz tayorlard. Hayvanlarn balarna bal yularlardan tutan iki yayan at ua tarafndan sevkediliyorlard. Hemen arkalarndan apraz balanm kllar, ellerinde beyaz sopalar ile iki sra Haseki27, altn yaldzl miferleri ve uzun mzraklar ile Zlfler 28 ilerliyordu. Gm baltal desteler tayan Peykeler, ortalarnda Padiah'n atyla tek bana ilerledii, geni sorgulu kymetli miferli yay ve sadak tayan Solaklarn29 arkasnda yer alyorlard. Padiahn sorgucu bu muhteem alayn zerinde sallanyordu. Tular Hkmdar' gzlerden saklamadan nce yenieriler byk bir sayg iinde eildiler; Padiah da saa ve sola ban hafife eerek selm vermee dikkat ediyordu.
26 27 28

Gm kemerleri dikkati eken seme ayak uaklar Hasekiler, Bostanclar arasnda seilmi muhafzlardr.

Zlfler bir eit i muhafzlar olup, apkalarnn zerinde akak hizasnda taklm ve omuzlara kadar inen tular tarlar. Solaklar. Padiahn muhafazasna memurdular. Hnkrn sa tarafnda olanlar oklarn sol elleriyle atmak zorundaydlar, muhtemelen adetleri buradan gelmektedir.

29

50

Saysz uhadar Padiahn evresinde ve peinde ilerliyordu. Bunlar ayn zamanda, Trkler iinde altndan boy elbisesi giymi tek kii olan ve Padiah'n klcn omuzunda tayan Silhdar Aa'nn evresini de sarmlard. Halka para datan ve alayn son ferdi olan Haznedr Aa'nn30 hemen nnde Kzlar Aas vard. Padiah'n darya yapt gezilerde daima nnde giden Kapclar Khyas ile Bostancba, saraya dnte ilk avluda inecekleri iin yaklatklarnda admlarn hzlandrdlar, Hnkr'n at nnde yere kapandlar, sonra onu ikinci avluya gtrerek yere inmesine yardm ettiler. Eski efendisini gmen yenisinin tahta gemesine nezaret eden Koca Rgp Paa, Sultan Mustafa'nn cahil olmasna ramen sanld kadar az faal olmadn ilk farkeden oldu ve Padiah'n meselelerle uramaya ihtiyac olduunu anlad. Bu Sadrzam'n mizacn yenilenmesi hususunda efendisini zalimce kkrtmasn ve o yasalarn uygulanmasnda gayet sert davranmasn iitmek bizler iin artc olmad; bu ekilde Padiah'n bilgisizliini ynetmeyi ve ar otoritesini halka kabul ettirmeyi hedef tutuyordu. Bu otoritenin ilk etkileri ar bir iddet ve vahet ile kendisini gsterdi. Tellllar yasann yrrle girmesini iln etmilerdi ki kyafet deitiren Padiah ile irdesine kar gelenleri idam etmeye hazr adamlar Rumlara, Ermenilere ve Yahudilere yasak olan renkte elbise giyenleri cezalandrmaya balad. Merhametli bir Trk'ten ald sar arklar giyen zavall bir Hristiyan Padiah tarafndan tutukland ve bu zr hayatn kurtarmaya yetmedi. Her yeni gn deiik vahet manzaralar sunuyordu. Trkler de yasa kapsamna alnmlard, her sosyal tabakaya gre kullanlacak krkler tesbit edilmi, elbise ekilleri ve kadnlarn sa sekli. snflandrlmt. Avrupallar ancak kendi elbiselerini giyerek bu yasann kapsam dnda kalabiliyorlard. Bu sayede elileri, adamlarnn krbalanmasn grmek hakaretinden kurtarm oluyorlard. Bu arada iki kederli olay bu eziyetin tesirini azaltt; ancak daha fec felketler gren istibdat altnda yaayan halk, daha nce ektiklerini unutmak frsat bulur; bu hususta aklma gelen bir eyi de sylemeden gemeyeceim: stanbul'da herhangi bir kimseye ya sorulursa, daima byk veba salgn veya ktlk veya bir isyan veya bir byk bir yangn ylndan bahsedilerek ya
30

Kzlar Aas, hadmlarn ba olup, yine zenci olan Haznedar Aa onun yardmcsyd; grevi halka para datmakt.

51

aklanr. Haclar gtren kervan am yolunda iken Padiah'n donanmas da Ege denizinde vergi toplamakla meguld. Donanmann subaylar ve levendlerinin byk ksm karada iken gemideki tutsaklarn isyan kararak bir ksm gemileri Malta'ya kardklar haberi ile Mekke yolundaki hac kervannn l Araplar tarafndan saldrya urad haberi ayn zamanda stanbul'a ulat. Her iki felketten yararlanan gurur ve taassup artk hibir tedbiri umursamaz oldu ve sarayn hayretten donup kalmas halkn kstahln arttrd, Padiaha dil uzatmalar, ifte felketten onu sorumlu tutan szler sarfedilmeye balad. Ortak bir elemin sonucunda kurulu dzeni tehdit eden her eye kar hassas olan mahir Sadrzam Koca Rgp Paa bir mddet sonra halkn dikkatini baka bir mesele zerine ekmek iin bir bahane arad. Hl etkilerini srdren ktlk ona gerekli bahaneyi salyordu. Yiyecek getiren gemilerin denizde tehlikelerle karlamasn nlemek maksadyla Anadolu'da deniz trafiine ak bir kanal amak tsarsn halk arasnda yayd. Bu i iin, yar yolda bulunan ve eitli rmaklarla beslendii iin her zaman tkenmeyen suya sahip olan bir glden de istifade ederek Sakarya nehri znik ehrine balanacakt. Bb- li tercman resm grevle M. De Vergennese gelerek beni istetti; Bb- liye giderek bu tasar hakkndaki dncelerim alnd: ayn zamanda baz vezirler kanaln yaplaca yerlerde keif iin geziye kmlard; ancak sadece uyanan honutsuzluklar ortadan kaldrmak iin ortaya atlan bu tasar ksa zamanda unutuldu. Bu mesele dolaysyla, geldiimden beri gzlediim Trklerin bilgisizlii hakknda bana yeni deliller verdi. Bb- li'ye gelir gelmez, sylediine gre, bu ilerde ok usta biri olan bir Rum bana takdim edildi. Ona tesviye ilemi hakknda sorular sorduumda bana bakr bir harita leti ile alacan bildirdi; btn gayretime ramen bu leti hayranlkla seyredenlerden onu tetkik etme frsat bulamadm. Hac kervanndaki zavalllara gelince onlar ehit iln ettiler ve Malta'dan Fransa krallnn iyilii sayesinde satn alnp Trkiye'ye iade edilen Trkler ile Amiral sanca 31 bir mddet sonra stanbul'da skneti salad.

31

Drt kesinde drt halifesinin ad, ama olarak ift ulu bir kl, simi telle ilenmi Kurandan ayetler tayan bu krmz bayraa halk taassupla balyd. Kaybedilmesi umulmayan bir hiddet doururdu.

52

Bu arada mutlu bir tesadf sonucu Padiahn meguliyeti tasarruf yasalarndan baka bir alana kayd. Tedavldeki paralar ile hazine hesaplarnn saym onu tamamen megul etti. Ayrca hareminin ar masraflarnda ksntya gitti, kadnlarn yllk harcamalarn snrlad. 32 Yine bu dnem srasnda, Sadrzam'n eline geen Vakflar idaresini kaybeden Kzlar Aas'nn grevinin nemi bir hayli azald; fakat, bir gzdesi tarafndan Padiaha tavsiye edilen ve hkmdar iin tehlikeli olan bir borsa oyunu paralarn deerini o derecede drd ki, bugn Trkiye'de faaliyet gsteren kalpazanlar halkn lehine almaktadrlar; hangi eit alam kullanlrsa kullansnlar, Padiah'n sikkeleri daima piyasaya srdkleri paralarn deeri altndadr. Bu dzen sayesinde imparatorluun gelirleri artamad. Eyaletlerde hkm sren paalar ayn zamanda ifti olduklarndan az zarara uramadlar. Padiah'n gz, onlarn yamaladndan daha fazla pay koparmak zere daha dikkatli olmutu. 33 Cezalar birbirini kovalarken, zengin grnme korkusu sadece israf nledi. Tedavl sistemi tarafndan tahrip olan ticaret, en byk dzensizlikleri douran bir nevi canszlk iine dt. Zanaatkrlar i yapamaz duruma geldi, ihtiyalarn karlanmamasna bir de isizlik eklenince halk sua itildi. Yama umudu ve zenginlerden intikm alma duygusu yangnlar oaltt. Yangn karanlarn kullandklar kundak denilen ey, am tahtas iine yerletirilmi kav ve kkrtl maddelerden ibaretti. Ak grdkleri kaplarn veya pencerelerin iine gizlice koyduklar kunda ateledikten sonra bir yere gidip saklanyorlard. Evlerin tahtadan yapld ve am ya ile boyand bir ehirde bu kundak bazen en korkun yangnlarn kmasna yetiyordu. Bylece bozguncu yakmak istedii evleri ksa zamanda kl hline sokuyordu. Mal sahiplerinin uyanklndan kaan ve kundaklara yarar salayan bu are, ehirdeki dier tabi yangn sebepleri ile birleerek bir mddet sk sk
32

Kadnlarn yllk giyim masraflarnn bizim paramzla 250 lira olduuna dair bana bilgi vermilerdi. Bu miktar ihtiaml bir giyim iin asla yetmez

Bu eit bir vergilenmeden elde edilen gelir dorudan Padiahn hzinesine girerdi. Eyalet halknn ikyetleri Padiahn belerbelerinin gerek serveti hakknda fikir edinmesini salard. Sefaletten dolay ikyet edenler, gebelikle belerinin kellesinden baka bir ey elde edemezler ve veni gelen gideni aratrd. Trkiye'deki ktisad sistem, Padiahn kendi hzinesini doldurmak zere arada srada skt geni bir sngere benzer.
53

33

alarm verilmesine sebep olmu ancak saraydaki kadnlardan birinin gebe kalmas zerine ticaret hayatnn yine eski canlln kazanmas sayesinde kendiliinden ortadan kaybolmutu. Benzer frsatlarda hazrlanan alagelmi armaanlarn bulunmasna baland, btn dnceler iki saltanat dneminden beri yaplmayan donanmalara 34 eildi, insanlarn megul olmas, sresini bu olayn tayin ettii geici bir sknet salad, stelik Padiah'n otoritesi de salamlat. Nitekim, doacak ocuun cinsiyeti ne olursa olsun tahta bir vris geliyordu. Daha neeli olan Sultan III. Mustafa, etraf memnun brakacandan emin bir tarzda halk arasna kt. Datlan bir miktar para halkn kansn ve tevecchn ekmeye yetti. Masrafa girmek ltfnda bulunmak ve bir az da mahirne davranmak kaydyla kamu oyunu elde etmek her zaman mmknd. Murad Molla'nn bu hususta baz ziyanlar olmutu; halk gerei gibi idare etmemiti. Onun mevkiinde bulunan bir kimsenin halk gz nne almas gerektiini aksi takdirde daha yksek mevkilere kamyacan dostlar ona hatrlatmt; ite bu yzden ve ayn zamanda efendisinin tevecchn kazanma arzusundan Murad Molla Bykdere ayrnda halk heyecana getiren olayla ilgili olarak bir elence dzenledi. Bir milletin alkanlklar ve gelenekleri zerinde gerek bir manzara sunduundan bu elencenin ayrntlarna girmek benim iin yararl olacaktr. Birbirlerinden krk adm uzaklnda iki byk srk arasna bir ip gerilmiti. Bu ip zerine, ularna, klar ile aydnlatlmas dnlen eyalar gsteren camdan kandiller asl sicimler balanmt; Padiah'n turas, gemisinin resmi, Kur'an'dan alnan baz kelimelerden ibaret bu ekiller elencelerin srd gn boyunca ayr ssledi; bu arada ip canbazlar, Yahudi komedyenlerden meydana gelmi bir topluluk, rakkaseler geceleri ge vakte kadar halk elendiriyordu. lgimi en fazla eken ey, yksek ubuklar zerine oturtulmu, katranl paavralar ve am ya ile yanan yirmi kadar demir mangaln yayd k oldu. Bu hznl amdanlar, merkezde bulunan oyuncular ve Murad Molla'nn adrlar ile seyircileri aydnlatmak zere daire eklinde dikilmiti. Bu aydnlk dairenin dnda kalan kl yer elencelerin mahiyetini bildiren tabel idi.
Osmanl prenslerinin doumu mnasebetiyle yanlan elenceler; doan kz ise deniz zerinde elenceler tertip edilirdi; fakat uzun bir ksrlk dneminden sonra doacak ilk ocuk iin allagelmiin dnda donanma yaplmasna karar verilmiti
54
34

On adm yksekliinde, kara tabanl kenar adm olan ve zeri bir perde ile kapal olan bir nevi kafeste kadn klnda Yahudi aktrlerden biri yer alyordu. Gen Trk kyafetine brnm dier bir Yahudi ierdeki kadna szde kt; aptal grnl bir uak, hafifmerep grnen kadn klnda dier bir Yahudi aktr, aldatlan bir koca ve herkesin grd dier figranlar temsili meydana getiren kiilerdi. Ancak nceden tahmin edilemiyen ey temsilin nasl son bulacayd; herey ortaya serilmi olup, seyircinin muhayyilesine i braklmamt; oyun oynanrken ezan sesi duyulursa seyirciler Mekke ynne dnyorlard; tasviri g olan bu manzarann daha baka bir ekilde aklanamyaca dnlrse, srekli maskaralk ve ksa sreli sofuluk olarak gzler nne serilen bu garip topluluktan yeterince bahsettiim anlalr. ki temsil arasnda, beceriksiz ip canbazlar, acemi greiler, kaba maskaralklar yer alyordu Her admlarnda, ne de hareketlerinde zarafet olan canbazlardan on iki yalarnda bir, kz ocuu, Trkleri karakterize eden meziyetlerinden dolay takdir toplad; ender raslanan bir hafiflikle dansn bitirdikten sonra, seyircilerde uyandrd ho dncelerin bedelini toplamak maksadyla defiyle dolayor, Murad Molla'nn yakn olan Trk beleri beendiklerini belli etmek iin kzn alnna altn paralar yaptryorlard. Hareketlerinde hi de olaanst bir zellik olmayan bu kzn toplad paralarn tutar on iki keseyi 35 buldu. Her trl kuraln dna kld umum elenceler dnda bu aktrler dnlere veya zel elencelere dvet edildiklerinde evlerde gerek meziyetlerini ortaya koyarlar. Bu deersiz maskaralar yalnzca ya kadnlardan, ya da erkeklerden meydana gelmitir; kadnlardan olumu topluluklar haremlerde verdikleri gsterilerde, daha nce dier topluluklarda bahsettiimiz gibi ilgi ve saygszlkla karlarlar; ancak Trklerin sk sk bavurduklar en yaygn elence ekli musikdir. Sava musiksi olarak alnan ey muazzam davullara vurulan tokmaklar, canl ve berrak sesli nakkareler, bunlarn yannda duyulan crlak sesli klarnet ve trompetlerdir. Ortaya kan ise btn tonlarn zorland dehetli bir havadr. Oda musikleri ise aksine ok hotur; nceleri bize garip gelen yarm tonlardan ibaret teksesli melodiler, Trklerin iddetle etkilendikleri
35

Trklerde bir kese 500 kurua tekabl eder

55

melnkolik bir hava tarlar. Avrupa'dan aldklar telli bir keman ile violedamore, ney, uzun sapl bir nevi mandolin olan maden telli tambur, kaval ve tef bu orkestrann letleriydi. Musikiinaslarn bada kurarak odann bir ucunda, yazl olmayan melodili veya canl havalar almas esnasnda dinleyiciler byk bir sessizlik iinde abuklarn tttrrler. Ar bir afyon alkanlna tutulan Trkler bir nevi kemik hastalna yakalanrlar. Devaml sarholuk hlinde yaamaktan baka bir ey dnmeyen bu insanlar, bilhassa stanbul'da Tiryakiler ars denen yerde grmek ilgi ekicidir. Akama doru Sleymaniye Cami'ne kan yol azlarnda, soluk yzleri, uzam boyunlar, eik kafalar ile acmadan baka bir ey ilham etmeyen bu tiryakileri farketmek mmkndr. Caminin ina edildii alan evreleyen duvarlardan biri boyunca bir sr kk dkkn sralanmtr. Her dkknn nnde, aralarnda geit olan asma ardaklar mevcuttur; bu sayede dkkn sahipleri, geii rahatsz etmeden mterilerini arlayabilirler. Tiryakiler yava yava gelirler ve her zamanki ihtiyalar olan dozda afyonlarn alrlar. Afyonlar zeytin iriliinde taneler olarak datlr, ilerinde en fazla alkn olanlar bir defada drt tane birden yutarlar, zerine souk su ierek, eyrek veya bir saat sonra gelecek olan hayl lemini beklerler; her biri hayl lemine dalarken ok deiik, fakat o derecede garip ve elendirici hareketler yapar. Bundan sonra olanlar bsbtn ilgi ekicidir; evlerine dnerlerken tamamen zihinleri danktr; ancak akln salayamayaca kadar bir mutluluun dopdolu neesi iindedirler. Yanlarndan geenlerin grltlerine kar btnyle sar kalrlar; arzuladklar, hayl ettikleri her eye sahip olmu gibi bir hlleri vardr. Benzer manzaralar zel evlerde ev sahiplerinin tertipledii lemlerde grmek mmkndr. Ulem snfna dahil kiiler bu eit lemlerin ba mterileri olup, ar arap ierek daha iyi sarho olmay bulmadan nce btn derviler de afyon mptesydlar. Trkiye'deki bu bir nevi rahip olan derviler birbirinden ok farkl iki ksma blnrler. Aralarndaki farkllk kurucularnn koyduklar kurallardan ileri gelir. Mevlev dervileri ho bir mziin tatl nameleri ile dnerek, dnmenin salad kutsal bir sarholua gmlrler, bu ekilde dnme alkanl onlara istedikleri sarholuu salayamazsa, bunu meyhanelerde ararlar. Tahta tepen ad verilen dervilerin kurallar daha hznl ve daha
56

vahidir. Birbirlerinin peinden tekkelerinin evresinde, yksek sesle Tanrnn adn zikrederek, davulun temposu ile dnerler; bir mddet sonra davulun temposu o kadar iddetlenir ki, hepsi nefes nefese kalrlar, ilerinden en dayanaksz olanlar sonunda kan kusarlar. evrelerine her zaman rkeklik ve hzn yayarlar ve bu derviler kurallarnn kutsallna o kadar inanmlardr ki, insanlar daima nefretle, kmseyerek szerler. Trkiye'de krlarda dolaan baka derviler de bulunur: onlarla ormanda karlamak az mahzurlu deildir; din kisbesi altnda daima ii sofulua vururlar. Bu dervilerden, genel bilgisizlikten faydalanacak kadar cretli olanlar kendilerini adet peygamberletirirler. Tesadfen ileri srdkleri kehanetler gerekleirse Evliy olarak kabul edilirler ve byk itibar grrler; fakat ilerinde, baarszlklarndan dolay deli diye adlandrlanlar hi bir yere sokulmazlar. Bunlarn arszlna kar hi bir ey engel olamaz; dillerinden drmedikleri Allah kelimesi ile hurafelere inanan halk sindirirler; bir seferinde Sadrzam ile gizlice grme yaparken ve devletin bykleri uzakta dururken bunlardan biri geldi ve Sadrzam'n yanna oturdu. Halkn taassubu en aydn kiileri de kendi kurallarna uydurmaya zorlar; en gl Trkler bile bu tip adamlardan ancak para vererek geici olarak kurtulurlar, aslnda verilen para onlar daha can skc ve daima kstah yapmaktan baka bir ie yaramaz. Trklerin ounluundan daha aydn bir kii olan Koca Rgp Paa belki cehaleti ykmak, belki de arkasnda edebiyata kar olan zevkini ispat edecek bir eser brakmak maksadyla kendi parasyla bir halk ktphanesi kurmutu: o ana kadar bir halk ktphanesi stanbul'da mevcut deildi. Sadrzam o zamana kadar toplad bin, bin iki yz kadar Arapa ve Farsa yazma eseri ktphaneye balad: kitaplar, kubbeli deirmi binann altnda koni eklinde yerletirilmi raflara dizildi. Bir grevli ktphanenin ynetimi ile meguldr; halk ktphaneden ancak belirli saatlar iinde istifade edebilirdi, Rgp Paa binann bakmn zerine almt; aslnda, okuma ve yazma meziyetini snrlayan dil zorluklar olduu mddete Trklerin gerek anlamda eitilmeleri mmkn deildir. Bask teknii bu snrlar geniletebilir: brahim Efendi adnda biri, yazma eserleri oaltmaya yarayan bu sanat Trkiye'ye getirmitir; hatt birka eser basm, ancak, en fazla alcs olanlar setii halde basm miktar zayf kalmtr. Nitekim daha ilk bakta bilgin olarak kabul edilenlerin
57

meziyetlerini bir hi yapan bir sanattan nasl baar beklenirdi? Kar kanlar hem dvc hem yarg oldular; matbaa, dnceler arasnda bir balant olmak mkemmelliine eriemeden nefretle karland; brahim Efendi dkknn kapatt. Rgp Paa da, eitli zorluklar, yendiini iddia ederek gururlanan bu sahte ilimden uzak deildi. Harfleri zlmesi mmkn olmayan tarzda okumaktan holanyor, her eyden ok kelimeler zerinde oyun yapmaktan zevk alyordu. Ona ait olduu ileri srlen bu trde eitli yazlara rastladm, ancak kelimeler tamamen eski dile ait olduklarndan tercme etme imkn bulamadm. Trkleri kt bir ekilde etkileyen btn bo inanlardan doutan sahip olduu irade gc ile kurtulmu olan bu Sadrzam en merhametsiz eylerde bile neelenecek bir taraf bulurdu. slmiyetin onu alaylarnn dnda olmad kolayca dnlebilir. Bir gn bir Avrupal Bb- li'ye gelerek, hareketlerle kendisinin Alman olduunu, fakat slm olmak istediini belirtti. Derdini tam olarak anlamak iin birinin yardmna gerek olduu gibi, bir Avrupalnn din deitirmesi iin resm bir tercmana ihtiya olduu hakknda bir yasa maddesi de mevcuttu. Alman eliliinde bulunan bir tercman hemen arld ve Dantzig'de doan bu Alman'n slmiyet'e gemek iin stanbul'a geldii renildi. Gerek sebebi renemeyen Rgp Paaya bu aklama tarz garip geldi; yeniden sorguya ekilen Mslman aday gayet sofucasna Hz. Muhammed'in kendisine grndn ve onu slmiyete ait btn ltflardan faydalanmas iin buraya ardn itiraf etti. Bunun zerine Sadrzam, ite garip bir kak! dedi. Hz. Muhammed Dantzig'de ona grnm! Hem de bir kfire! halbuki ben yetmi yldr be vakit namazm karmadan yaparm, bana bir kere olsun grnmedi. Tercman, ona de ki, cezasz kalmadan beni aldatmak mmkn deildir; muhakkak anasn, babasn katletti, eer 'bana gerei sylemezse onu asacam. Bu tehditten dehete den Alman, Dantzig'de bir okulda retmen olduunu, bir mddet sonra can skc kukular uyandrmak talihsizliine uradn, eitimi kendisine emanet edilen ocuklarn aileleri tarafndan iddetle tenkit edildiini, sonunda mahkemenin kendisini cezalandrmak iin toplandn, stanbulda byle bir mesele iin bu kadar fazla grlt karlmadn renerek buraya gelmee karar verdiini ve niyetinin Trk ocuklarn eitmek olduunu itiraf etti. Sadrzam evresindekilere dnerek, buna kelime-i ehadet getirtin sonra din hakknda bilgiler almas iin bir mollann yanna verin, dedi; kisi birlikte yaamak iin yaratlmlar, mollaya gnderdiim bir arkadatr; ancak mahalle
58

imamn da yanlarna yollayarak her ikisine birden hi bir dinin yaptklar eylere izin vermiyeceini anlattrn. Trk imparatorlar tarafndan cami ina ettirmek ve vakf tesislerinin kurulmas iin paraca yardmda bulunmak gelenei o kadar yaygnlamt ki stanbul'da ak bir alan bulmak son derece zor oluyordu. Sultan I. Mahmut skdar'da bir cami inasna karar vermiti; anszn lnce Sultan III. Osman bu camiyi bitirtti. Buna ramen Sultan III. Mustafa ina ettirmek istedii cami iin stanbul'da gayet geni bir arsa buldu; yktrlacak evlerin zararn kapatmak iin Marmara kysnda surlarn hemen bitiminde yeni bir mahalle kurulmasn emretti. Mimarlarn bilgisizlii uzun zaman baarszlkla denizin dalgalan ile mcadele etti; yerinde yaplm harcamalarda gerek tasarruf olduunu bilen tutumluluk sonunda iten vazgemek zorunda kald. O zamana kadar israf edilen altnlar hi bir ie yaramad; yeni masraflarla, bu sefer yaln kayalklar zerinde ina balad; bu yeni are ile teebbs baarya ulat ve eser gzler nne serildi. Caminin yaplaca alanda yktrlan evlerin sahipleri yeni evlerde kirac oldular ve o padiahn saltanat dneminde bitirilen mbedin bakc olarak devlet hizmetine alndlar. Bu tasarnn uygulanmas srasnda. evlerin satn alnmas, sahiplerinin kar veya din hevesleri bakmndan Sultan Mustafa'ya hi de aykr gelmedi, Osmanl hkmdarlar iinde en byk olan Kanun Sultan Sleyman benzer bir durumda o kadar mutlu olamazd; Trkiye'de mlkiyet hakknn deeri zerine bana yeterli fikir verdii iin bu konu zerinde durdum. Sleymaniye Cami'nin yeri tesbit edildiinde, ina yaplacak arsann tam ortasnda evini hi bir surette satmak istemeyen bir Yahudiden baka kimse yoktu. ok byk paralar teklif edilmesine ramen Yahudi kararndan vazgemiyordu. Padiahlarnn nnde btn dnyann eilmesine alm olan devlet bykleri, Yahudinin idama gtrlrken evinin yerle bir edilmesini bekliyorlar, bu karar nceden tasvip ediyorlard. Ancak insan ile hkmdar ayrdedebilen ve kiisel ksknlklerini otoritelerine dayanarak zmleme yoluna gitmeye hkmdarlara ne mutlu! Ne mutlu. dvlarn adaletin hkmne brakan, ve evresindekilerin yarglarna deer vermeyecek kadar byk bir ruh tayan hkmdarlara! te Sultan Sleyman byle bir insand; yasay armak iin tahtndan indi;
59

eyhlislma yollad mektubunda yle diyordu; bir adam Tanr adna bir mbed ina ettirmek istemektedir; arsann sahibi olan Mslmanlar byle bir kutsal greve katlmak iin mlklerini satmaya seve seve raz oldular, ancak bir Yahudi btn teklifleri reddederek arsasn satmyor; bu adam nasl bir ceza hak etmitir? eyhlislm cevabnda, hibir cezay haketmemitir, zira kiiler arasnda fark olmadan btn mlkiyetler kutsaldr; bylesine kutsal bir yasay ineyerek Tanr adna bir mbed ina edilmesi doru olamaz. Yasa, ocuklarna belki ilerde israf edilecek bir arsay brakmak isteyen Yahudi'nin arzusuna uygundu; ancak padiahlara tannan bir hakka gre hkmdar ihtiyac olan her evi kiralyabilirdi. Bu yzden Yahudi ve miraslarn kapsayacak bir kontrat yaplmas, mlkiyetin korunmas ve ancak ondan sonra evin yklarak yerine caminin yaplmas uygundu. eyhlislm'n fetvas kelimesi kelimesine uyguland. Cami vakflarna genellikle mahalle ocuklarnn Kur'an- Kerm'i renmeleri iin okullar alrd. Bir ok zengin sofu Mslmanlara kblenin yerini gstermek bakmndan Namazgahlar ve emeler ina ettirir. zellikle tarada bu eit eserlere ok daha sk rastlanr. Din inancn arl bunlarn saysn arttrmtr; gnhlardan arnarak sevap ilendii sanldndan gc yeten herkes benzer eserler yaptrr. Yksek mevkileri igl eden kiiler kusurlarn balattrmak iin daha pahal usllere bavururlar: Padiah'n tevecchn kazanmak zere yaplan abalar, agzll, ihtiras ve kukuyu dvet eder, bunlarn sonunda da, genellikle ok yanl sonulara varan trl tahminler yrtlr. abalarn iinde en ucuzu olan Padiaha houna gidecek bir cariye armaan etmek ve bu cariyenin eski efendisinin lehinde nfuzunu kullanacak kadar hatrinas olmasn beklemektir. Kaynanamda Hnkr' elendirmek zere Esm Sultan'a yollanacak Grc cariyelerden birini grdm; benim zerimde 18 yana henz varm bir kz grnm uyandrd; gayet iri kara gzleri ile her yerde dikkati ekeceinden emin oldum; ancak gzlerinde hi bir canllk ifadesi olmad gibi ektii srme fazladan bir gzellik katmyordu. Btn Asya'da son derece mehur olan ve kullanlan bu ecza hakknda tenkitte bulunmak istemiyorum: bu, o kadar ince, o kadar uucu siyah bir tozdur ki, iinde bulunduu ienin kapana takl pirinten tele kolaylkla yapn Srmeyi kullanmak iin sap grevi gren kapandan tutarak teli ienin kenarlarna dedirmeden karmak gerekir. Bu telin ucu gzn pnarcna dedirilir, gz kapaklar kapatlarak tel hafife akaklara doru
60

ekilir, bylece kirpiklerin iinde meydana gelen siyah izgiler gzlere, daha nce sahip olmadklar ve Trklerin zarif bulduu sert bir grnm kazandrr. Asl iin ilgi ekici taraf, zellikle yal erkeklerin de bu ss uygulamalardr. Srmenin kullanlmas ok yaygndr. Ona, gr kuvvetlendirme zelliinin yaktrld bir gerektir; ancak, srmenin etkisinin gr tatmin etmedii de bellidir. 36 Gzellik bakm veya ssleme ile ilgili her ey bu lkede byk bir istekle kabul grr, stanbullu zengin Rumlar bu arlatanln tek sahibidirler. Cildi taze tutmak sanatlar, cildin tazeliini kaybetme nn hi bir zaman geriletmemitir: hatt bu abalarn Trkiye'de cild gzelliinin bozulmasn abuklatrd iddia edilebilir. zellikle ar derecede kullanlan buhar banyolar, slime 37 ilcndan daha sratle cildi tahrip etmektedir. Buhar banyolarn ayrntlar ile vererek, etkilerini grmek suretiyle sonular zerinde bir fikir yrtme yaplabilir. stlerinde dama tahtas gibi pencereleri bulunan kubbelerle kapal, ii mermer deli tuladan yaplm yanyana iki odack vard. Bu odalarla ev arasnda, soyunmak iin hazrlanm olan bir oda bulunurdu. asili, kee geirilmi ifte kaplar banyonun birinci ve ikinci ksmlarn kapatrlar. Da alan bir yeralt dehlizi ocak grevi yapar. Yeralt dehlizinin hemen tavan zerinde, hamamn tam altna gelen ksmda odunla stlan bir kazan kaynar; kazandan kan ve duvarn iine gml olarak kubbenin zerinden havaya alan borulardan devaml olarak buhar geirilir. Yine duvar iine gizli borular bir su- deposundan gelerek hamamn iine musluklar vastasyla souk su verirler. Gayet gzel parlatlm kk peykeler, ykanrken oturmak iin yaplm olup, mermere oyulmu ince su yollar dklen sularn akp gitmesini salar.
Bu gelenek halk arasnda daha az yaygn olup daha ziyade zenginlerde, vaktinin ounu gzellemee ayran kimselerde grnyordu; nitekim gayet ince olan bu pudrann, terleme sonunda gayet irkin bir grnm verdii gerektir. Buna ramen, daha kalabalk olan ve almas ile zenginlere gelir salayan halkn da kendine gre bir takm sslenme usulleri vard. Bunlardan en yaygn o!an, kollan, bacaklar ve gs dme denilen ekillerle sslemekti. Dmelerde yazl olan sa ve Muhammed adlar Hristiyanlar ile Mslmanlar ayrdetmeye yarard. Bazen ak szleri ile ayetlerin de kazld vki idi.
37 36

Slime, cilde beyazlk ve zellikle parlaklk vermek iin kullanlan bir iltr.

61

Kullanmadan yirmi drt saat nce stlmaya balanan bu zel hamamlar, akladmz sistem sayesinde yle bir dereceye stlrlar ki, d odada tamamen soyunulduktan ve tabandan gelen snn ayaklar yakmamas iin kaln nalnlar giyinildikten sonra birinci odaya gemeden nce iki kap aralnda cierleri geniletmek iin uzun zaman beklemek gerekir; bu i tamamlandktan sonra, ayn tedbiri almadan kazann bulunduu ikinci odaya da girmek mmkn deildir; darnn havas birinci odaya gre neyse, bunun havas, da ikinciye gre yledir, ieri ilk girite elde edilen netice, derinin tamamndan dar fkran terdir; ancak bu scan iddeti ve neticeleri kadnlarn bu hamamlarda be alt saat kalmalarn ve sk sk bu ii yapmalarm nlememektedir. zel hamamlar olmayanlar umum hamamlara giderler; halk hamamlar daima hazr tutulur ve ok kiiyi alacak tarzda hazrlanr. Daha zarif ve daha itinal olan kadnlar bu hamamlar srf kendileri iin ayrtrlar ve yakn arkadalar ile giderler: elencelerini tamamlamak iin yanlarna yemeklerini almay ihmal etmezler; daha byk bir serbestliin, yan her gn birlikte rahata konuabilmenin cazibesi seilen yerin uygunsuzluunu telfi eder. Tellk ad verilen hamamc kadnlar, ellerine geirdikleri ayaktan keselerle deriyi kurutuncaya kadar ovalarlar. Gl yapraklar ile ovulmu, sonra gnete kurutulmu gayet ince bir kil, ba ovalamak zere sabun yerine de kullanlr; bu arada bakr taslarla bol su dklr. Bu ekilde temizlenen ve kokulandrlan kadnlarn salar, daha sonra bir sr rg hline getirilir. Milady Montagu'nn bu hamam sefalarn sslemek iin bahsettii incileri, prlantalar, zengin kumalar bulmak mmkn deildir. Hele, bu Ladyye syledikleri gibi bu hamamlara elbiseleri ile girmi olabileceini hi sanmyorum. 38 Kesin olan bir ey varsa, o da hamamlara sk sk gitmenin derinin gzeneklerini gzle farkedilecek kadar amasdr. Yine kaslarn hu ekilde kuvvetle gevetilmesi, ekillerini bozarak yallktan nce krklarn olumasna meydan vermektedir.
Bu Ladynin mektuplarnn son basmnda, yazl olan hereyin gerek olduuna dair bir kayt konmutur. Yaynevinin bu iddiasnn delillerle kantlanm olmas beklenmektedir. Ancak kendisini elendiren eyler hakknda itinal davranmayan halk bir yana, gerekleri sevenler, gerei savunmaya gemeden nce onu btn delileri ile sunmak zorundadrlar.
62
38

ehrin btn mahallelerinde ok sayda olan bu hamamlara, ayr saatlarda erkekler de alnr. Kadnlarn bulunduu srada ieri girmek cretini gsteren bir erkek, tas, naln ve slak petemal darbelerinden kurtulsa bile ok iddetle cezalandrlr. Bir erkek zellikle namuslarna gz diktii vakit Trk kadnlar ok acmasz olurlar; kadnlarn bazen bavurduklar davranlarn feci sonucunu rpermeden hatrlamak mmkn deildir. Letafetleri para karl satlan ve stanbul civarnda paralanm cesetlerine rastladm kadnlardan bahsetmiyorum. cretlerini demekten veya onlar ehre sokarak tutuklanmaktan ekinen erkeklerin vahiliinin neticesi olarak meydana gelen bu cinayetler, ancak hasisliin veya endienin yaratt vahilikler olarak nitelenebilir. Benim anmak istediim kadnlar daha yksek tabakaya dahil olup, dayanlmaz bir kuvvetin etkisinde kalarak kafeslerinden kaan kadnlardr. Kendilerini kabul edecek olanlara verecek daha kymetli bir ey tasavvur edemediklerinden yanlarna mcevherlerini de alrlar. Bunlar kr eden feci arzular, yanlarna aldklar servetin felketlerine, sebep olacaklarn dnmelerine engel olur. Karlatklar alak insanlar, birka gn sonra o servete sahip olmak iin, devletin de en az ekilde cezalandrd cinayetlere bavurmaktan kanmazlar. Sk sk bu zavall kadnlarn cesetlerinin katillerinin pencereleri nnde, limanda yzd grlr; bu korkun rneklerin dier kadnlar korkutacak ve sindirecek derecede olduu dnlrse de, onlar bu rneklerden ne ekinirler, ne de ders alrlar. Byk bayramlarda bu eit dzensizliklerin daha sk olmasn nlemek maksadyle hkmet kadnlarn dar kmalarn yasaklamtr. Saraydan iln edilen gebelii kutlamak zere btn hazrlklar tamamlanm, elencelere balamak zere verilecek iaret bekleniyordu. Trklerle olan temaslarm esnasnda saray iinde olup bitenler hakknda baz bilgiler edindiimden bu ayrntlar buraya aktararak bir daha bu konu zerine dnemeyeceim. Doum sanclan balar balamaz, Sadrzam, eyhlislm, byk rtbeli subaylar ve devlet adamlar saraya dvet edildiler ve sofada doum beklemeye baladlar: sofa adyla Harem'i Padiah'n dier dairelerinden ayran ara oda kastedilir 39.
39

zel evlerde bu odaya Mabeyn odas ad verilir; bu kelime tam olarak terdinaz

63

Drtte bir kalibreli, sofa toplar ad verilen on iki kk top denize doru evrili bir ekilde bu odaya yerletirilmiti. Saray bahesi denilen servi korusunun ortasnda sve toplarndan olumu bir batarya daha vard. Ayrca sarayn duvarlarn, tekil eden Bizans surlarnn dnda Tophane tarafndaki batarya ile aprazlamasna yerletirilmi gayet gl ikinci bir batarya da atee hazrd. Doum olur olmaz, Kzlar Anas kollarnda ocuk ile Harem'den dar kt; dnyaya gelen ocuk bir prensesdi, Kzlar Aas bebei sofada bekleyenlere gstererek, onlarn ocuun doumu ve cinsiyeti hakknda bir bildiri kaleme almalarn salad. Ondan sonra sofada bulunan kk toplar atee balayarak bahedeki toplar durumdan haberdr ettiler, bunlar da atee balaynca Sarayburnu ve Tophane'deki byk bataryalar salvolar ile haberi ehre yaydlar. Bu salvolardan sonra Gmrkn, Tersane'nin ve Kzkulesi'nin bataryalar da atelendi. Tellllar hemen sultann doumunu halka yaydlar; doan kza Tanrnn verdii anlamnda Eybedullah ad takld. O zamana kadar ancak ehzadelerin doumunda yaplan yedi gn karada, gn denizde srecek olan elencelerin balamas iin buyruk verildi; iki saltanat dneminden beri devam eden ksrlktan sonra bu ekilde yaplmasna karar verilmiti. Elenceler ok masrafl olmasna ve halka ok ar ykler getirmesine ramen elenmek ihtiyacna kar duyulan ar istek yznden herkesi memnun ediyordu; tccarlar bile mazalarn kapamaktan honut oluyorlard. Her an insanlar bask altnda tutan keyf ynetimin btn aralar, byle halk iin yaplan elencelerde her trl msamahay gsteriyordu. Eski Roma'da Saturnal zamanlarnda grlen eylerin stanbul'da tekrarlandn grmek mmkn oluyordu. Kullarn efendileri nnde rahat nefes almalarna, neelenmelerine, hatt kendi karlarnn aleyhine de olsa elenmelerine izin veriliyordu; sahnelere yeni aktrler kyor, yaptklar gsteriler ile halk ve aralarna karm olan bykleri elendiriyor, onlar da glmeye mecbur brakyordu. Tabiat icab neeyi boar gibi gzken bir devletin, neelenmeyi tevik ettii srada kendisinin ortaya kamamas kabul edilemez; daima aldatlmaya hazr olan zavall insanlar, despotlarn gzden kaybedince bunu kendilerine
edilirse, ara odas anlamna gelir.
64

yaplm ltf olarak tahayyl ediyorlar ve bu frsattan istifade ederek ksa sren mutluluktan fazlasyla yararlanmaya alyorlard. Doutan neeli ve grltc olan Rumlar bu frsatlarda neelenmenin her trlsn deniyorlar ve ksa zamanda baskdan mutlulua, kmsenmeden kstahla geiyorlard. imdi bu yeni tiyatronun dekorlarn inceleyelim ve aktrlerini sahneye koyalm. Dkknlarn nnde ve sokaklarn iki yanndaki kaldrmlara dikilmi drt adm mesafeli direkler, hem aralarnda, hem evlere kemerlerle balanmlard. Defne dallar ile kar k eitli renklerde kvrk ktlarla ssl bu atlar, ince bakr yapraklar aslm beik grevi gryor, rzgrn en hafif esiinde bile grltler kararak sallanyorlar ve parlak yzeyleri, binalarn cephelerini ssleyen renkli lmbalarn klarn aksettiriyordu. Zenginlerin evleri, evsahibinin nemine veya kibrine gre orantl olacak ekilde itina ile sslenmiti. Bu evlerin nlerindeki sokaklarn zerlerine atla geecek olanlar rahatsz etmeyecek ykseklikte, lmbalarla ve ktlarla ssl beikler aslrd; sokaklardaki bu ssler saraylarn i avlularna kadar devam eder, orada aceleyle kurulmu ve gayet zengin -bir ekilde denmi yzlerce lambann yine yzlerce aynadan aksederek prl prl aydnlatt geni salonlarda son bulurdu; merakllar bu salonlara girerler, sahip olduklar mevkiye gre evsahibinin iltifatna mazhar olurlard. Baka zenginler kaplarnn nlerini deyerek, geenleri arrlar, evsahibinin buyruu gereince kahve veya serinletici ikiler datrlard. Sadrzam ile Yenieri Aasnn kaplar zellikle sslemelerinin ihtiam ile dikkati ekerdi. 40 Herkesin iddetle ekindii o divan salonunu, birka gnlne en neeli ekilde sslendiini hayret etmede grmek mmkn deildir. Dner kandiller zerine garip ekiller resmedilmi, bazlarna Tanr'nn, peygamberlerin adlar, Padiah'n turas veya birka beyit yazlmt; kk paralar hline getirilmi aynalardan yansyan gne klar, her an salonu
Sadrzam ile Yenieri Aasnn kaplarna. Paa Kaps ve Aa Kaps denirdi. Kendisinden daha aa rtbede biriyle konuanlar falan kapda hizmet ettim diyerek durumlarn belirtirler. Ancak, Kapu kelimesi tek bana sylendiinde, yalnzca; btn ilerin grld Sadrzamn saray kastedilir.
65
40

doldurup taran kalabal elendiriyordu. Yalar ve mevkileri icab en cidd olanlar bile bu kaba taklitlere kar en az dierleri kadar duygusuz deillerdi. Salonu sslemek iin Sadrzam tarafndan bin akeye satn alnm, bir Avrupalnn cam krklarndan ve koladan yapt bir saray grdm. Vezirlerin ve devlet byklerinin sslemeler iin yaptklar israf, sarayn klandrlmasn grnce tamamen boa gitmi gibi bir intiba uyandryordu. Birinci kap iplere aslm kandillerle aydnlatlrken, merak yznden iki avluyu ayran kapya doru giden kalabal oyalamak zere renkli lmbalar aslmt. Bu kap ile birinci kap, eski sancaklar, byk baltalan, kalkanlar ancak gsterecek kadar aydnlatlmt; birinci avluya girerken solda kaps bulunan silh salonu, gerekten grlmeye deer eski zrhlar ve silhlar ihtiva eder. 41 Gayet gzel bir ekilde sslenmi paralar, bal bana ayr bir manzara sunmaktadr. Saysz lamba kurular, otuz paralk, yz paralk pullar, altn sikkelerden meydana gelmi ok deiik ekilleri prl prl aydnlatyordu. Merakllarn Darphne Emini tarafndan ayak st arland tek yerde orasyd. Her ey ehirde keyf ynetimin en akla smaz elence ekillerine meydan bo braktn iaret ediyorsa da, sarayn birinci avlusunda rastlanlan kederli hava, bu muazzam binann, geici olarak kiilere verdii neeyi datmak zere despotluu hl muhafaza ettiini gstermekteydi. Eer daha fazla srd takdirde, halkn ar neesini, keyf ynetimi endielendirecek bir hezeyan krizi olarak kabul etmek mmkn olurdu. Daha nce de sylediim gibi zellikle Rumlar kstah ve ar neeleri ile dikkati ekiyorlard. Buna karlk Yahudiler daima ticaret ile megul olarak, daima kazan hrs ile hareket ederek, lambalarn yapm ve satm ile uramlar, ondan sonra byklerin kaplarnda aklabanlk yaparak para toplamlard. Yksek mevki sahibi pek ok kimse evlerinin nnde halk elendirmek maksadyla edepsiz komediler oynanmasna izin vermiti. Bu tr gsterilerde gelenekler alaya alnd kadar devlet de gln ekle sokuluyordu. Rumlardan ve Yahudilerden meydane gelmi topluluklarn her an devlet memurluklarn temsil ederek onlar gln duruma drdklerini grmek mmknd. Bu elenceler mnasebetiyle Padiah'n giysilerinin ve evresindeki kiilerin
41

Silh maazasnda dikkatimi eken tek ey bir mancnk olan; ancak Trkler buna yle az ihtimam gsteriyorlard ki, bunun bir yn eski silhn altnda grdm. Eski silh deposu olarak kullanlan yer eski bir Rum kilisesiydi.

66

temsil edildiklerine ve hibirine sayg gsterilmediine tank oldum. Bir Yahudi topluluu bu temsili yapmak cretini gstermiti; bu taklidin ksa zamanda yasaklanarak kstahln daha fazla devam etmesine izin verilmedi: ancak Sadrzam'n taklitleri temsil edilmeye devam olundu. Bunlarn arasnda, iddetli cezalar vererek adalet datan stanbul efendisi de temsil edildi42 Tesadfen gerek stanbul efendisi ile karlatklarnda karlkl olarak gayet cidd selmlatlar sonra topluluk yoluna devam etti. Yenieri Aas'n taklit eden bir baka topluluk, Aa gnlk seferini yaparken sarayna geldi ve Aa'nn adamlar sanki efendileri varm gibi gerek bir sayg gsterdiler. Bu akalara daha az sevimli olan maskaralklar da kart. Szde istihkm subay olan maskaralar, yanlarna kaldrmclar da alarak zenginlerin kaplarnn nn skmeye baladlar; ilerini durdurmalar iin epey ykl bir para koparyorlard. Tulumbaclarn gln kyafetlerini giyen baka maskaralar, bahi koparmak iin deiik usllerden faydalanyorlard; aslnda her eit bask ve ceza uslleri komedi ekline sokularak oynanyor ve oyunda baarya ulamak iin gerek hayat mmkn olduu kadar iyi taklit edilmeye allyordu. Sonunda her ey gittike klfetli ve ok uygunsuz olmaya balad; nihayet elencelerin bittii aklanarak, sopalar ele alnd ve her ey eski dzenine girdi. 43 Buna ramen saray, deniz zerinde devam edecek olan donanma mnasebetiyle gn daha serbestlie izin verdi. 44 Arka arkaya gece srecek olan donanmalar iin deniz kuvvetleri, Cebeciler ve Topular hazrlk yapmlard. Padiah'n donanmalar seyredecei Yalkk'nn 45 nne rastlayan limana byk sallar getirildi ve bunlar Trklerin Hristiyanlara kar yenilmeden elde ettikleri deniz
42 43

stanbul inzibat miri.

Donanmalarda Bedestenler ok gzel bir grnm kazanrlar. zellikle kuyumcular, en gzel paralarn tehir ederek gerek bir takdir kazanmlar. Her trl malzemenin satld arlar da, bana iyi sslenmi grnd. Yazarn istibdat olarak niteledii rejimde bir eit bir hogrnn o alarda hi bir lkede mevcut olmadn, hatt amzda bile, birka lke dnda zor karlaldn okuyucuya hatrlatmak isteriz. (.)
45 44

Sarayn dnda deniz kysnda kurulu olan bu kkte deniz ile ilgili her trl trenlerde hazr bulunurlard; ayrca Padiah denizde sefere ktnda veya dnnde buraya gelirdi.

67

savalarn hatrlatacak ekilde dizildi. ok sayda kullanlan kestane fiei, koyu dumanlar ve az ate, saldrya urad temsil edilen karton kalelerin surlarn ancak aydnlatabildii iin fiekilerin ustal hakknda baz dnceler dodu. erefe atlan fze fiekler de ahane baarlar elde edemediler. Bu fzelerin ou sehpalarda yanp tkendikten sonra, evrelerindeki dier fiekleri tututurmadan denizde snyorlard. Daha hafif olan demet fiekleri daha iyi ayarlandndan biraz daha fazla ykselebiliyorlard; ancak ounluu, mealelerin iyi yerletirilememesinden dzensiz bir ekilde dalyordu; bu eit htlara ramen donanma fieklerinin Trkleri bir hayli elendirdiini de ilve etmek gerekir; bu arada karton kalelere yaplan saldrlar szde savunan Avrupal kadn giysileri giyinmi Rumlar veya Yahudilerin, ylanck toplarnn ksa zamanda cephanelerinin tkenmesi sonunda saldrganlarn sava yasas olan kuvvet gsterilerine, kfir olduklar iin cevap veremiyerek tepetaklak olmalar genel bir alk tufann douruyordu, Hristiyanlar tepelemek Trkler iin ylesine byk bir mutluluk kaynadr ki, gayet sevimli insanlar olan Sultan Mahmud'un gzdeleri efendilerini elendirebilmek iin sarayn iinde tertipledikleri bir gsteride bundan daha iyi bir konu bulamamlard: hatt iledikleri konu onlara o kadar basit ve olaan gelmiti ki, Avrupal elilerden elbiselerini dn istemekten bile ekinmemilerdi. Bu elbiseler daima para karl dayak yemeye hazr olan Yahudilere giydirilmiti. Padiah'n btn dalkavuklar bu aklaban Yahudi'nin o gn, imdiye kadar hi kazanmad paray elde ettiini srarla belirtmilerdir. Yahudiler iin bunun bir gelir kayna olduu muhakkakt, ancak bizim Avrupallarn elbiselerini dn vererek daima kendilerini gln mevkiye koymalarna izin vermeleri uygun muydu? Elenceler henz son bulmutu ki, yeni bir gebelik haberi verildi; bu gebelikten Sultan Selim dnyaya geldi; ablas Eybedullah Sultan daha alt aylkken, gzde yaplmaktan ziyade parasna tamahen eyaletlerden birinde grevli paalardan birine nianland. Paa, bylesine yce bir balln erefinden ok, nianlsnn bakmn salamak maksadyla ylda yz bin ake gndermek mecburiyetinde olduunu hissetti. Melek Paa bu tarz bir davranta kendisini daha fazla etkileyen bir sknt buldu. Gen, sevimli bir adam olarak gen yanda Kapdn- Deryla46
46

Denizde seferde iken bu unvan amiral rtbesine eittir ancak donanma

68

getirilmi sknetle yaad saraynda derinden sevdii tek karsnn ihtimam ile yaayp gidiyordu. Efendisinin ltf ile Vezir 47 rtbesine sahip olmutu: bir tren arasnda Padiah'n alt defa boanm kz kardelerinden biri tarafndan grlnceye kadar mutluluunu glgeleyecek hi bir olay olmamt. Melek Paann gzel yzne hayran olan yal Sultan, kardeinden onunla evlenmek istediini aklam, o da hemen Melek Paa'y artarak byle bir evlilii ona eref vereceini belirtmiti. Bu haber Melek Paay yldrmla vurulmua dndrd; ancak baka are yoktu ve Paa ok sevgili karsn boamak zorunda kald: zavall kadn bu olay zerine fazla yaamad; daha cesaretli veya daha az duygulu olan Paa durumu tevekkle karlad; itibar o derecede artt ki, tehlikeli bir rakipten kurtulmak isteyen Sadrzam, Melek Paa ya uzak bir eyalette belerbelik verdi, bylece o da yal Sultan'n basklarndan kurtulmu oldu. 48 Sultan III. Mustafa muhasebe memurlarn itina ile kontrol ederek ve devletin gelirinden hrszlk yapanlarn mallarn msadere ederek maliye ile megul olmaya devam ediyordu. Hnkr birok hzineyi 49 doldurmu olmaktan memnundu, ancak sahip olduu byk ihtiras yerine getirebilmek iin bu bile ona az grnyordu; bu maksatla Badad belerbeinin servetine el atmaa karar verdi. Bu Paa'nn adet bamsz hareket etmesi mallarna el konulmasna daha gl bir bahane tekil ediyordu; ancak bu yargy ona bildirmek, onu idam etmekten ok daha kolayd: zenginlik ve uzaklk savunma iin en etkin silhlard. Sultan Mustafa, yenebileceini ummad kulunu gafil avlad iin kendi
demirliyken bu unvann yle bir kapsam kalmazd. Bu grev, iki tulu paalara verilirdi; bazen kubbe alt vezirlerinden tulu olan paalar da Kapdn- Deryla getirilebilirdi.
47

tulu paalara Vezir denir. Vezir-i zam ise devletin mhrne sahip olan kimsedir. Hkmetin en yksek kiisi olduu iin Vezir Azam diye adlandrlr. Sultanlarn kocalar ile stanbul dna kamyacaklarn daha nce grmtk. Sultanlardan doacak erkek ocuklarn eli altnda tutulmasn isteyen Saray byle bir areye bavurmutu.
49 48

Hazine Padiahn servetinin toplamna ifade eder. Sayca bir ifade olarak kullanldnda 10.000 kese altn toplam anlamna gelir. Sultan Mustafa btn servetini paraya evirerek bunlar sandklara kilitlemekte byk bir zevk buluyordu. Hatt Danimarka Saraynn armaan ettii altn ve gm mutfak eyalarn bile darphanede eritip bastrmt.

69

kendine vnyordu; grnte bir iltifatnme gtren, aslnda Badad kadlarna Paa'nn kellesinin vurulmas ile ilgili bir ferman tayan Kapcba Paa'nn huzuruna kt: dier taraftan stanbul'dan gelen btn habercileri kukuyla karlayan ve Bizans imparatorlarnn haleflerini ve armaanlarn iyi tanyan Paa, Kapcba huzuruna almadan stn aratt, gizli ferman buldu. Kapcba'nn kafasn vurdurdu ve Padiah'a cevap olarak bunu yollad. Dier teebbsler de baarl olamad; daha az zengin ve daha yakn eyaletlerin paalar da benzer arelere bavurunca, Divana kar olan direnme yaygnlat, hkmeti, cezalandrmak istedii memurlarna kar cinayet veya zehirlemelere itti. Bu durumda, mmkn olduu ekilde kyafet deitirmi olan ve yannda idam ferman tayan hkmetin habercisi ldrecei adamn yanna sokuluyor, zellikle Divan toplantlarn bekliyor, ldrc darbeyi vurduktan sonra sakl olan ferman karyor, bylece kendi cann kurtaryordu. te parlak, bir adalet diye bahsedilen ey budur; ancak zehir daha az cesaret istediinden, imdi tercihen bu yol seilmektedir. Halktan topladklar servetin byk bir ksmn Bb- li'nin taleplerine vererek ellerinde kalan az servetle idare etmesini bilen dier paalar bir nevi hayatlarn teminat altna alyorlard; ancak lmlerinden sonra servetlerini, ancak ilerini iyi yneten kiiye veya doruluuna inandklar bir adama emanet ederek muhafaza edebiliyorlard. Buna ramen adlar gizli kalan miras sahipleri, kendi hayatlarn veya hi olmazsa kendi servetlerini kaybetme tehlikesi ile kar karya kaldklarndan genellikle ihanet ederler. Bu sebeplere bir de, eref ve doruluk kelimelerinin bir ey ifade etmedii bir lkede len kimsenin mallarna konmak gibi tabi bir eilimi de ilve etmek gerekir. Uzun zamandr Padiah'n kz kardelerinden biri ile evli olan Rgp Paa'nn adamlar sayesinde devlet hzinesinin dolmas iin Trk hkmetinin miras meseleleri zerinde nasl ilemler uyguladn tasavvur etmek mmkndr. Ruhunun canll, mizacnn sertlii ve zeksnn incelii ile tannan -bu Sadrzam grevi banda ld; iktidarda kald srede mesai arkadalar bakamndan hi bir kukuya meydan vermemiti; ancak servetleri saymak ii yznden muhasebecilik yapmak zorunda kalyorlar. Sultan Mustafa'nn hesaplar ile tutarszlk gsterince de sulu duruma dyorlard. Bu arada miraslarn saylmas iini zerine alan Padiah'n nmna mhr vuruluyordu.
70

Merhum Sadrzam'n hazinedrl grevini yapan bir Trk ile Sadrzam'n bankerliini yapm olan bir Ermeni mhrleme ilemi srasnda tutuklandlar, sarayn zindanlarnda zincire vurulan bu iki zavallya muhafzlar her an korkulu dakikalar yaatyorlard. Yiyeceklerini altn karlnda veriyorlar, en ufak hizmetleri bile son derece pahal bir ekilde detiyorlard. En sonunda servetlerini akladlar; ancak bizzat Padiah tarafndan gzden geirilen hesaplar masumiyetlerini ortaya koydu; bu sonutan memnun olmayan agzllk, bu sefer mevcut olmayan bir merut vasiyetin itiraf iin adamlar sktrmaya balad. Bostancba bu vahi zorbalk iin grevlendirildi; en iftirac sulamalar dinlendi. Adamlarn elleri altnda byk servetler bulunduu tahmin ediliyor, daima sonusuz kalan sorgular srdrlyor, gerekten baka bir ey elde edilemiyordu; ancak Padiah'n harislii Ermeni'nin babasnn ticaretinden kalan servetin pek ounu yutmasna sebep oldu. Hazineciba da ayn kadere mruz kald ve byk ikencelerden sonra hayatn ancak servetinin tamamn vermek suretiyle kurtarabildi. Hi bir yasa maddesi bu eit zorbalklar yasaklamadndan, ikyet etmeye bile frsat bulunamyordu: te Padiah'n uygulad adaletin sonucu!
50

imdi de, yazl yasalara dayanan ve kadlar tarafndan yorumlanan Osmanl mahkemelerinin adaletini grelim. Ve siz ki, bizim adaletimizin uygunsuzluklarndan ve krtasiyeciliinden hakl olarak ikyet edenlersiniz ve bu yzden Trkiye'deki adaleti tercih edeceinizi sylyorsunuz imdi size aada anlatacam sahneyi dikkatle okuyun ve eer kabiliyetiniz varsa bize zarar olan arlklarmz bulun, gidermek iin areler teklif edin fakat, eksikliklerimizden dolay nmeyin. Padiah hem Halife, hem de askeri hkmetin badr; sahip olduu yetkiler Kur'an- Kerm'de yazl olup, bu kitabn yorumlanmas sadece ulem snfna aittir; her ey erat'e ve Padiaha itaat etmek zorundadr. Bu iki g ayn kaynaktan faydalanr; imdiden, haklar eit fakat karlar ayr olan bu iki gcn arasnda kacak olan atmalar farketmek mmkndr: karlkl olarak birbirlerine zarar vermemek iin birletiklerini, birbirlerine hrmet ve kolaylk gsterdiklerini de ilve etmek gerekir.
Yazarn bizde tenkit ettii adaletsizliin, kendi lkesinde, birka yl sonra korkun bir ihtille sebeb olduunu unutmamak gerekir. ().
71
50

Nitekim Ulem snf erati keyfine gre yorumlamaya ve halk Padiaha kar kkrtmaya balarsa, Hnkr da bir kelime ile eyhlislm azleder, srer, hatt dier sevmedii adamlarna yapt gibi onu ortadan kaldrabilir. Yasalar ve Padiah, birbirlerinden hem endie etmelidirler, hem de birbirlerine sayg duymaldrlar; ancak, hkmdar aklsz deilse, dengeyi kendi lehine bozar, btn servetini, yksek rtbeleri ve kullarnn hayatlarn ortaya koyarak kendisini itaat ettirir. imdi hem Padiah'n tarafndan, hem de kadlarn tarafndan iktidarn nasl kullanldn grelim. Padiah'n kudreti ne kadar yaygnsa, onu temsil eden memurlarn kudretlerini snrlamas o kadar kolay olur. Btn Osmanl imparatorluu topraklarndaki paalar ynettikleri eyaletlerin hem genel velisidirler, hem de paalklarnn vergi toplaycsdrlar; sancaklarn bana yine beler ve vergi toplayclar tayin ederler; onlarn altlarnda baka memurlar bulunur; bu ekilde tertip olunan zalim silsilede her alt rtbeli toplamas gereken miktarn iki mislini toplar. En alttaki vergi toplaycs sahip olduu haklarla her toprak parasnn yllk gelirini nasl mahvedecek bir tarzda davranyorsa, elinde ok daha gl silhlar olan eyalet bei daha byk bir cret ve kolaylkla bu ii yapabilir. Her nevi cezay, hakareti ve yamay arttrabilecek tek kii olarak doymak bilmeyen arzularn yerine getirmeye alr, iine geldii yerde en ufak eyi bahane ederek mahkeme nne kar ve doymak bilmeyen adamn ayaklarna kapanm olan zengin adam hi bir zaman masum olamaz. Grnte sakn bir gzlemci olan hkmdar, zorbalkla alnan servetin kendi servetine katlacak kadar bymesini bekler ve zorbay cezalandrr; Padiah sadece belirli bir mevkide bulunan kiileri gzlyor gibiyse de servetini kurtarmak iin sesizce yaamaya alan zenginleri de gzler, gnn birinde onlarn hesabn daha kolay grebilmek zere hepsine bir mevki datr. Artk bu adam da kendisini dierleri gibi kabul eder, imdiye kadar toplad yama mallarn byk bir ksmnn elinden gitmesine gz yumar. Yalnzca ulem snfna mensup olanlarn servetlerine korkusuzca sahip olabildiklerini daha nce bildirmitik; Hristiyan veya Yahudi tebann durumundan bahsetmiyeceim. Kendilerine hizmet eden Mslman hammal tarafndan kmsenen, hakarete urayan bu adamlar, kazanlarnn byk ksmn mevki sahibi kimselere kaptrrlar, bu servet dorudan Padiah'n
72

ortasnda bulunduu girdaba kaplr gider; bu yzden devlet tarafndan dikkate alnmazlar. Bir Avrupal olarak temin ederim ki. Trklerin gmr dier milletlerinkine nazaran ok daha yumuaktr. Nitekim Franszlar yzde lk bir deme yaparlar. Bu arada karlamak zorunda olduklar bir sr kk drc hareketten bahsetmek istemiyorum. imdi yasa kitaplarn inceleyelim ve mahkemelerde nasl yorumlandna bakalm. Her ey tanklarn ahitlii ile yarglanmaldr, islmiyetin ilk yasas byle buyurur. Demek ki, yarg nne dvac ile daval tanklar olmadan kamazlar: bylece yalanc ehadet olmadan yarglama yaplamaz Kadnn sanat artc sorgularla iki taraftan hangisinin hakkn savunacana karar vermektir; bu ilk yarg yarglamann kaderini tayin eder: eer taraflardan biri inkr ederse, dier taraf ispata dvet edilir; yle ki, hi tanmadm bir adam tarafndan kad nne karlsam ve ona hi bir zaman borlu olmadm bir para benden istense, borcumu tasdik eden iki Trk tann ehadetleri ile o paray demeye mecbur kalrm. Bana kalan savunma hakk nedir? Bu takdirde bor aldm kabul edecek, ancak borcumu dediimi iddia edeceim. Eer kad satn alnmamsa, benden tanklarm isteyecek: ben de tanklarm bulacak, benim lehimde ehadet ettikleri iin onlara gayet az bir para deyecek ve kadya da dvay lehime zmledii iin hakk olan yzde onu vereceim. Masraflar deyen daima dvay kazanan taraftr: byk bir paray kaybetmek endiesi dierlerine yaplan demeleri esirgemez; tanklar ayartanlar ile yalanc tanklara uygulanan cezalar pek ender olarak yerine getirilmektedir 51 servetini arttrdklar kad onlar gzetmek zorundadr. Bir Osmanl, komusunun hakkyla sahip olduu bir tarlaya gz dikmiti. Bu Osmanl nce, bu tarlann sahibi tarafndan kendisine satldna dair ehadet edecek olan tanklar toplamakla ie balad; sonra dvaya bakacak olan kady buldu, zorbalnn karl olarak ona 500 kuru teklif etti. Bu teebbs bile haksz olduunu gstermeye yeterdi. Bu hareketi ile kady fkelendirdi, ancak kad duygularn belli etmedi, her iki taraf: da dinledi ve
51

Yalanc tanklara verilen ceza, eee ters olarak oturtulup ehirde gezdirilmektir; ancak bu tr bir ceza uygulanmasn hi grmedim.

73

tarlann gerek sahibinin hakl olduu iin savunmada yetersiz kaldn grnce: sizin hi tannz yok mu? dedi. Madem ki yle bende sizin lehinize tanklk yapan be yz tank var; ortaya kendisini ayartmak iin verilen be yz kuruluk keseyi kard ve teki adam huzurundan kovdu. Burada naklettiimiz olay kadnn doruluuna eref salamakla birlikte erate ayn eyi saladn iddia edemeyiz: erat her zaman ayn olup, btn kadlar yukarda anlattmza benzemez. Kark dvalarda taraflar tanklara ilve olarak eyhlislmn fetvasn da getirirler; ancak, daha nce belirttiimiz gibi, eyhlislm tarafndan verilen bu kararlar kendisine sunulan ekle gre karld iin her iki taraf da kendi lehinde bir fetvay kolaylkla elde edebilir. Dva kazanlmas ile varlan kesin yarg ite i bitmi saylmaz. Kanlmaz olan ey masraflarn denmesidir. Bu arada kar taraf yeni bir olay karrsa, yeniden savunma yapmak ve yeniden masraflar demek gerekecektir. Trklerdeki meden yasann deerli faydalarndan biri de her iki tarafa dvalarn savunma iini bizzat kendilerine yaptrmasdr; ancak, yarglarn keyf olduu bir lkede bu avantajn ne nemi kalr? Bu yzden Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar din bakanlarna bir nevi meden yarglama hakk tanmlard; Hristiyanlarn patriklerine olduundan ok daha fazla hahamlarna bal olan Yahudiler hari tutulursa, zellikle zarara urayan tarafn Trk kadlarna bavurmas yaygn hle gelmitir; bu sayede hem kazanan taraf, hem de kad servetlerini arttrma imkn bulur. Kleler ile ilgili yasa maddesi, klelerin iyi muamele grmelerini, memnun olunmayan klelerin satlmasn emreder; kleler efendilerinin ne lehinde, ne aleyhinde tanklkta bulunamazlar. Gayet zengin Drako adnda bir Rum Tarabya'daki yazlk evinde btn ailesi ve Hristiyan kleleri ile yayordu; yanndaki arsaya gemi yapm maksadyla bir tersane kuruldu. Trk gemicilerden biri Hristiyan cariyelerden biri ile arkadalk kurdu. Drako kle kz yakalad, ona kt muamele etti, kz da intikm almak iin Drako'nun iki yalsn da atee verdi. Yapt ktle bir de yaptnla vnmeyi de ekledi; bu kt yaratn yeni teebbslerinden hakl olarak endie duyan Drako, geceleyin kz kaldrd, bandan ebediyen savlmas iin satmak zere bir Yahudi'ye gtrd, teslim etti. Bu arada kle kz pencereden Mslman olduunu barmak frsatn buldu. Halk topland, inzibatlar geldi, Yahudi'nin evine girildi: kz Sadrzam'n nne gtrdler,
74

orada da Mslman olduunu, Drako'nun onu zorla tuttuunu, kendisini Hristiyan yapmak iin kt muamele ettiini ve bir Mslman' kurtarmak maksadyla Drako'nun evini yaktn syledi. Gsterdii gayretten dolay takdir edildi, lh Mukedart'a kredildi ve Drako iki gn sonra, hl dumanlar tten evi nnde asld. Kukusuz, klelerin efendilerine kar ehadette bulunamyacaklarn, kundaklarn atete yaklmasn ve dvlnn da kendisini savunma hakkna sahip olmasn emreden yasa maddelerine ne olduu sorulacaktr; btn bunlarn hi biri gz nne alnmamtr; bir Hristiyan'n Trkiye'de o kadar nemi yoktur. Bir msumun idam edilmesini grdkten sonra sululara nasl muamele edildiine bakalm. Bu muameleyi dehetle hatrlamamak mmkn deildir, yasa da bu bakmdan sululara baz imknlar hazrlamtr. Nitekim, bir katilin idam edilmesine karar veren yasa, lnn en yaknlarna katili balamalar imknn tanr. Suluyu suun ilendii yere gtrrler: cellt grevi yapacak olan ayn zamanda araclk da yapar, lnn en yakn akrabas veya kars ile sonuna kadar balanma iini tartr. Eer teklifler kabul edilirse, hkmn bozulmas iin suluyu yeniden mahkeme nne karr. Buna ramen, akrabasnn veya kocasnn kann pazarlk konusu yapmak byk bir yz karas sayldndan pek ender olarak balanma grlr. Ancak bu yasann mevcudiyetinden dolay bazen aramzda en iren katillerin serbeste dolatn ve sularnn meyvelerinden faydalandn grdk. Mirasa konmakta acele eden gen bir Osmanl, babasn katletmiti; gayet salam delillerle mahkeme nne kt ve kafas kesilmek suretiyle idama mahkm oldu Delikanlnn sefahat arkadalarndan biri yannda byk bir servetle kadnn yanna kotu; orada yargnn verilmi olduunu rendi; ancak mitsizlie kaplmad, zaten servetin bykl karsnda gzleri kamam olan kady sktrd: kad ona, arkadanz mahkm eden suun delillerinden daha kesin deliller olmadka ilk yargm bozamam, dedi. Arkadanzn babasnn katili olduunuzu iddia edin ve iki tank bulun: o andan itibaren arkadanz btn eski haklarna kavuacak ve sizi balayabilecektir. Baba katili olarak tannmak pek gven verici bir ey olmad iin teebbs tehlikeliydi. Buna ramen sulu, szde katili balad ve yasa sayesinde hazrlanm olan bu korkun tertip tam baarya ulat. Yol kesen haydutlarn cezalandrlmalar iin su st yakalanmalar
75

gerekmektedir. eratin esaslarn tesbit eden peygamber, kukusuz geimini haydutlukla salayan milletini bu madde ile korumak istemitir. Padiahn eyaletlerinde de bu haydutlar byk zararlara sebep vermekte, onlara kar yrtlen beceriksiz sindirme hareketleri saa sola dalmalarndan baka bir sonuca varmamaktadr Eer kylerde cinayet ilemilerse, kye giden kad, sulular arayacana kyllerden hara alr. te bu yzdendir ki, kylerde oturanlar kadnn mevcudiyetinden daha fazla ekindiklerinden olay bilmemezlikten gelirler. Bizim ehirlerimizde tecrbesiz iiler ne ise, Trkiye'de haydutlar da yledir. Ancak su st yakalandklarnda cezalandrlabilirler; yeter derecede zengin olduktan sonra mesleklerini terkederler marifetlerini anlatarak sayg toplarlar, hatt daha yksek mevkilere gelerek servetlerini arttrrlar. Kaderin buyruuna itaat etmeyi emreden Kur'an- Kerm'in hkm ceza hukukuna dahil edilmemie benzemektedir; bu arada bir Mslman bir sopa darbesi ile bir Hristiyan'n kafasna vurarak onu lmne sebep olmusa, kad su leti olan sopay dikkatle inceler ve onun lme sebebiyet veremiyecek kadar hafif olduuna kanaat getirirse. Hristiyan'n kaderi ile ldn, hi kimsenin buna engel olamayacan iln edebilir. Ancak bu hkme gereke olacak karar Kur an- Kerm'in hi bir yerinde bulmak mmkn deildir; stelik ayn ekilde bir Hristiyan bir Mslman' katletse, kad hi bir surette Hristiyan'n Tanrnn buyruunu yerine getiren bir kimse olduuna dair bir karar vermez. Adl tahkikat, kimlik tesbiti ve daha st mahkemelere bavurma gibi yollardan geen yarglamalarn dnda zel kavgalar ve su st yakalanmalarda derhal mahkemeye gidilir: eer kavga halkn gzleri nnde cereyan etmise ve taraflardan biri ekingen davranrken dieri istekli olursa mahkemeye intikl daha sratli olur. Adalet sz her millette kutsal olduundan bu sz edildii anda kalabaln kanaati daima adalete gitmeyi reddeden tarafn aleyhinde olur. Her mahallede bir mahkeme, mahkeme iinde de sabahtan akama kadar ikyetleri dinlemeye ve masraflar hemen almak iin dvalar hemen bitirmeye hazr Kad ile Naib'i beklerler. Bakentin erza ile ilgili her ey zerinde hak sahibi olan stanbul Efendisi'nin adaleti karla daha az ilgili gzkmekte, aslnda daha soylu ve ihtiaml bir gsteriten teye gitmemektedir. stanbul Efendisi yiyecek
76

maddelerinin fiyatlarn tesbit eder, bunlar iln eder veya kendisi, ya da Murtasb denilen adamlar vastasyla arlklarn ve llerin doruluunu kontrol ettirir. Tren niformalarn giymi elleri sopal drt yenierinin arkasnda atnn zerinde teftie kan stanbul Efendisi'nin yannda adamlarndan biri bozuk terazileri, dieri arlklar, ncs bir ekici ve dierleri de sulular cezalandrmak iin gerekli aralar tarlar. Bu topluluun nnde daima kyafet deitirmi adamlar bulunur, bunlar esnafn hile yapp yapmadn anlamak iin tezghlardan gizlice ekmek alrlar, dierlerinin terazilerini ve a arlklarn kontrol ederler. Kadnn nne karlan ekmek dikkatle tartlrken frnc hazr bulundurulur, tartmn sonucunda serbest mi braklacan falakaya m yatrlacan, veya dkknn kapsna kulandan ivilenmek gibi daha ar bir cezaya m arptrlacan heyecanla bekler; bu arada dikkati eken ey, frnn asl sahibi olan kimsenin, hileli tartmlardan dolay elde ettii haksz serveti kesesine doldururken, btn tehlikelerin ve cezalarn frnn ustabasna verilmesidir. Ustaba patronuna fazla kazan salamay kendisini mecbur hissederse iinden olduu vakit, bu olaydan ders almam olan ra ayn ie devam eder. Bu arada unu da ilve etmek gerekir ki, cezalar sk sk hak edilmelerine ramen o kadar sk uygulanmazlar. Frn sahiplerinin stanbul Efendisi'ne dedikleri rvet nemli bir yekn tutar; stanbul Efendisi, byk hakszlklar ve dolandrclklar nlemeye alrsa da, cebine giren serveti kurutmamak iin frn sahiplerine baz kolaylklar tanr; ancak seyyar satclara kar stanbul Efendisinin tutumu hi de byle deildir; bunlarn terazileri, arlklar en ufak bir htada paralanr ve oyunun sonunda mutlaka hepsi falakadan geirilir; ancak Trkiye'de zor bir iin iinden nasl klaca yayg bir bilgi olduundan bu esnaf da kyafet deitirmi memurlar elde etme yoluna gider, daha kadya gtrlmeden yolda kurtulmak imkn bulur. Yiyecek maddelerinin satnda doruluktan uzaklalmamas iin yaplan bu tedbirlere hkmet bir de fiyatlarn dondurulmasn ekler; fakat bir mala deerinden daha az demenin imkn yoktur; keyf ynetimin hkim olduu lkelerde halk kolaylkla aldatlr. Halkn istedii refah iinde yaamak deildir, zaten byle bir yaaya alnmamtr; ancak bazen halk kedere ve mitsizlie kaplr. O zaman efendisinin tavrn ve mizacn alr, kendisine itaat edilmesini ister ve sefaletinin sebebini yiyecek maddelerinin anr
77

pahallnda grr; o zaman Sadrzam yiyecek maddelerinin daha ucuza satlmasn emreder ve bu buyruun yaynland sralarda kyafet deitirerek ehir iinde yapt gezilerde bir frnc ustasn astrr. Hi kimse bu zavallnn ne pahasna kurban edildiini bilmez, aksine herkes ekmei daha gzel bulur. nsanlara gayet az deer verilen bir lkede topluma pek az yarar dokunan hayvanlara kar nasl bu kadar iyi davranld hayret uyandrmaktadr. Bakentte tketilen buday zerine korkun bir tekel uygulayan, frnclara buday halktan daha ucuza veren hkmet kumrularn beslenmesi iin budayn belirli bir miktarn bu i iin ayrr. Bu kulardan olumu srler, Boazn iki yakasnda st ak teknelerde tanan budaya hcum ederler gemicilerin hi biri bu hayvanlarn agzlln nlemeye kalkmaz. Hayvanlara salanan bu kolaylk onlarn ok sayda korkusuzca, hatt gemicilerle har neir olacak tarzda kursaklarn doldurmalarn salar. Gezginlerin ounun derinlemesine dnmeden Osmanllarn hayvan sevgisi zerine fikir yrttkleri olmutur. stanbul'da oban cins pek ok kpek vardr ehrin her mahallesinde bu hayvanlara rastlamak mmkndr; ancak hi birinin zel bir sahibi yoktur; her blgenin kpekleri snrlarn aan dier kpek srlerine kar amansz bir mcadele verirler. Kasap dkknlarnn olmad mahallelerde doan kpekler sokaklara atlan plerle yetinmek zorundadrlar; kpekleri okamaktan byk zevk alan ocuklar da yiyecek kaynaklarndan biridir.52 Trklerin kedileri, koyun karacierleri ile beslemesini de gezginler hayranlkla kutlamlardr. Kendilerini bu ie adam dindar kimseler temin ettikleri cierleri kedilere datrlar, Aslnda bu hareket de gvercin hikyesi gibi sama ve gariptir; ancak bir olay dierini hakl karmaz; geleneklerle ilgili her ey artlar gz nne alnarak incelenmeye deer. Yahudilerde olduu gibi Trklerde de baz etler yasaktr; eriat yenecek etlerin kanlarnn akmasn ve ykanmasn emreder; ayn zamanda hayvann, cierleri karacieri, vs. gibi ksmlarnn yenmesini men eder. Kasaplar sadece Hristiyanlarn iine yarayacak hayvan artklarn atmak zorundadrlar. Uzun bir sopa zerine astklar cierlerini omuzlarnda tayarak dolaan
Avrupa'da Trk cinsi kpek diye adlandrlan soya Trkiye'de pek rastlayamadk; tpk her yenilie verilen Trk elbisesi, Trk yata adlar gibi
78
52

cierciler, avazlar ktklar kadar barrlar, ama mallarn bedava vermezler: Trklerin pek dkn olmadklar et tketiminin bu koca ehirde byk miktarda koyun ve sr kesilmesine sebep olmas haliyle ciercilerin saysn arttrmtr; bunlarn devaml alclar Hrstiyanlar ile kedilerine cier vermeye dkn yal kadnlardr. Hi bir ey yapmadan refaha kavumak isteyen bir Trkn yapaca ey, her gn evden ktktan sonra, tercihan bir ttnc dkknna gidip oturmaktr. Orada yedi kalite ttnlerden denemek bahanesiyle bir ka ubuk ier, bu yetmiyormu gibi, adamn kaygusuz vekarn seyreden insanlarn hayranln ve yannda el pene divan duran hizmetkrlarn saygsn kazanr. Bu durum srp giderken kapnn nnden geen ilk cierci durur, adam herkesi etrafna toplan olmasn hayranlkla izler, Efendi'yi neelendirmek zere bir ka sz syler ve ondan mallarm gstermek iznini koparr. Yoldan geenler dururlar, yiyecek kokusu alan kediler bir anda ciercinin etrafna toplanrlar, elbisesine aslrlar: cierci davetsiz konuklarna bir ziyafet vermekte acele eder, bu sahneden honut kalan adammz ise cierlerin parasn der. nsanlar karlkl olarak yardmlamaya o kadar muhtatrdrlar ki, yardmsever faziletler, genellikle olduklarndan ok daha fazla samimi olmaldrlar. Bu faziletler, hepimize ortak olan ihtiyalara ve felketlere bir nevi il grevi yapmaktadr, bununla ilgili olarak bask altndaki toplumlarda ok daha fazla gayret ve ihtimam ile uygulanmaldrlar; ancak bask rejimi, eli altnda tuttuu topluluklarda insanlk ve acma duygularm tahrip etmitir, kendisi zaten bu duygulardan yoksun olduundan bask altnda can ekien inalara bask yapmak arzusunu alar; bakalarna hkmetmek ihtirasdr ki istibdat klelerine borlu klar. Sultan Mahmud'un gzdesinin dnemleri srasnda Kuuba 53 grevi yapan bir Trk kaynbabama ok bal idi. Devrin hkmeti gizli aratrmalar iin onun zeksndan ve kabiliyetlerinden faydalanyordu; yine bir i takibi iin geldii Pera'da 54 benimle tanmak istemi, ancak ilerinin oklunu yznden fazla kalamyacan, birazdan dneceini syleyerek ayrlmt:
53 54

Bostancbann doanlarn idare eden aa.

Galata'da oturan Franszlarn haricinde, elilerin ve Avrupa tccarlarn oturduu semt. Bu iki mahallede, saylar elli bine vuran Trkler, Ermeniler, Rumlar ve Yaludilerde otururdu; ayrca 300-400 kadar levanten vard.
79

onunla birlikte merdivenlerin yarsna gelmitim ki, birden yanmdaki hizmetkrlardan birine dnerek, abuk bana tuz ve ekmek getirin, dedi. steinin yerine getirilmesi i;n acele etmesi kadar, isteinin garipliine de armaktan kendimi alamadm, istediklerini ona getirdiler: esrarl bir hava iinde bir lokma ekmein zerine bir tutam tuz koydu ve gayet sofu bir vekar iinde ekmei yedi, sonra benden ayrlrken, artk bundan byle onu kendimden saymam gerektiini ilve etti. Bu hareketin ne anlama geldiini ve nemini aratrdm; 55 Moldovanc Paa nm ile ilerde Sadrzam olacak bu adamn, bana kars verdii yemini bozmaya kalktna tank olacaktm. Her ne olursa olsun, bu eit bir ant ime her zaman dinen yerine getirilmiyorsa da, Trklerin sk sk kapldklar intikam duygusunu hafifletmeye yaramaktadr, ilk hareketlerinde hi bir zaman hemen hiddete kapamazlar, dello ettiklerini grmedim; ancak frsatn bulduklarnda rakiplerini katlederek uyuamadklar meseleleri zmlerler. Hakarete urayan aka ban biler veya ateli silhlarn hazrlar; dostlarndan bazlar onu sakinletirmeye alrken, dierleri kkrtr, hatt cinayet ilemeye tevik ederler; ancak, aka grlen bu hazrlklara ramen cinayeti nlemek iin herhangi bir tedbir yoktur Su ilemeden nce genellikle sarho olunur Hiddetine hizmet etmesi maksadyla Osmanlnn cesaretinin derecesini arttrmas iin arap imeye ihtiyac vardr. O noktaya geldiinde meyhaneden kar, artk hakaret etmi olan adam iin saldrgann beceriksizliinden baka kurtulu yolu yoktur. Cinayet ilenirse, sopalarndan baka silhlar olmayan inzibatlar 56 katilin peine derler; o zaman bunlarn gerekten kendilerini cesaretle savunduklar grlr, suun ruhlarn yok ettii sylenir; eer saldrgan mcadele esnasnda lrse, lenin arkadalar ailesini katille uyumaya zorlarlar, bu sayede katilin sahip olduu yksek itibardan onlar da istifade etmi olurlar. ledikleri cinayetlerden tr, Trkler de, Hristiyanlar da, Yahudiler de ayn ekilde cezalandrlrlar. Bu durumda Bb- li Ve gtrlen sulu orada kendisine verilen hkm dinler: idam iin hi bir let kullanlmaz. Genellikle
Trkler, en byk nankrln yiyecek vereni unutmak olduunu kabul ederler; tuz ve ekmek yiyecei temsil eder. 56 Dzeni salamak ve halkn gvenliini temin etmek iin devriye gezen inzibatlarn, kaln ucu reinelenmi sopalarndan baka silhlar yoktur. Bu silhtan kamak iin evikliine gvenen sulunun, ayaklarna atlan bu sopa onun drmesine sebep olur. Ancak sucularn ateli silhlar varsa, inzibatlar yanlarna yaklatrmazlar.
80
55

sokaklar dolduran halkn arasnda ilerlerken kendilerini ldrecek olan celltlarla konuan mahkmlara rasladm. Mahkmlarn sadece elleri bal olup, celltlar kemerlerinden tutuyorlard. Daha nce bahsettiim, lenin yaknlar ile pazarlk o zaman yaplr. Baz kimseler, bu eit pazarlklardan bazlarnn, idam mahkmunun srf hasislii yznden baarsz bittiini bana nakletmilerdir. Bu olay olaanlktan tamamen uzak grnyorsa da, hayatn bir hi, servetin her ey olduu bir ynetimde doru da olabilir. Hristiyanlar alaltmak, Mslmanlar yceltmek gelenei, idam edilen Mslman'n bann kolu arasna konmasn, Hristiyan'nkinin ise bacaklarnn arasna yerletirilmesini salamtr. Trkler de tpk bizim yaptmz gibi, sulunun yakn olmaktan baka sulan olmayan masum insanlarn haysiyetlerine leke srerek, cezann kapsamn geniletirler. stelik, lnn mezar ta zerine adn ve hangi cezadan dolay idam edildiini yazarlar; tandm bir Avrupal bu mesele yznden, kocas saray entrikalarna kurban gitmi ok sayg deer bir Rum kadn tarafndan terslenmitir. Avrupal dostum, kadnn bu cezadan, daha ziyade cezann infaz eklinden ikyeti olacan sanmt. Halbuki kadn, Onun nasl lmesini istiyordunuz? unu bilin ki Msy, benim ailemden hi kimse bir bakkal 57 gibi lmemitir. akna dnen Avrupal, kadnn btn akrabalarna mutlu bir son dileyerek yanndan ayrlmtr. Bizim anlaymzda bir hayli farkl olan bu yarg yine istibdat rejimi ile aklanabilir. Devlete kar su ilemekten cezalandrlmak, kiinin kendisini devletin iinde kabul etmesi demektir. Ancak kendi sras geldiinde hkmetmek zere boyun eilir, bu kleliin temelidir, klelerin bo yere nmeleri iin bir gdadr ve keyf ynetim iinde mevcut olacak tek eref duygusudur. Sarholuun Trkleri sua itmesine ve arap iilmesinin dinen yasaklanm olmasna ramen stanbul'daki meyhaneler bizim kabarelerimiz kadar yaygndr; hkmet hem bunlar korur, hem de hara alr; meyhanelere giden Osmanllar daima sarho olurlar; arap tketimi devlet hzinesine bir gelir kazandrdndan, vergi toplama ii arap Emini 58 denen bir tahsildara aittir. Bu memur ieri giri cretini keser, ancak meyhanelerin inzibat ve harc
57

Bakkallarn genellikle yataklarnda ld sylenir; en iyi mevkiin ztt olarak bakalln sylenmesi det olmutur Hkmet arap eminlii grevini hi bir zaman bir Trke vermez.

58

81

mahalle ynlarna balanr. Daha nce belirttiim gibi, halkn iip de kt hareketlerde bulunmasn nlemek maksadyla byk bayram gnlerinde meyhaneler kapatlr. inzibatlar her meyhanenin kapsn mhrlerler; ancak inzibatn grmemezlikten geldii alttaki kk bir kapdan giri daima serbesttir; yasadan kamak iin bir az eilmek ve keyfince sarho olmak mmkndr. Bu arada gn sren Ramazan Bayram'nda halkn sarholuunun baz kt olaylara sebep vermemesi iin hkmet zel bir dikkat gsterir. Bu bayramdan nceki Arap ay oruca hasredilir; Ramazan ay her yl on bir gn ileri gider. slm peygamberinin Hristiyan'lardan ald sanlan oru aynda, Hristiyanln ilk zamanlarnda olduu gibi gn doumundan batmna kadar hi bir yiyecek alnmaz. Ayn hareketlerinin zamann tesbit ettii Ramazan aynn, daha uzun ve daha scak gnlere sahip yaz mevsimine rastlamas orucu daha zor klar; Ramazan'n btn zahmetinin asl alanlara olduunu sylemek yanl olmaz; susuzluunu gidermek iin btn gn boyunca bir bardak sudan mahrum kaldktan sonra iftarda kanaatkr bir yemek, uzun sren namaz ve gn domadan yemek yeme gerekten zordur. Zengin kimselerde Ramazan apayr bir manzara gsterir; ikiyzlln kollarnda uyuklayan rehavet, ahane bir yemein, musiknin zevki ve orucun verdii sknty hafifletecek her trl elencenin arzusuyla gzlerini aar. eratn tesbt ettii belirli bir zamann buyruunda olan ve bu srenin bir an nce bitmesini arzulayan Trk, Ramazan ay boyunca saatlar ve dakikalar saymaktan bkmaz, sahip olduu btn saatlar evresinde bulundurur; bu sre zarfnda Cenova, sanayii sayesinde Trklerin parasn ok daha fazla eker. Bu kazanl ticaretin, saatlarin srelerini azaltacak yeni bir teknie gre hazrlanm saatlarla ok daha fazla arttrlacana eminim. En duyarlkl saat bile orucun bozulma ann tam olarak tesbit edememektedir; minarelerin erefelerine kan mezzinler gnein kaybolmasn izlerler ve ilk iaret Aya Sofya Cam'nden geldikten sonra dier camilerin mezzinleri ezan tekrar ederler. Ezan okunduktan sonra en sofu olanlar abdest tazeler, dierleri ise artk byk bir ihtiya hline gelmi ttne sarlrlar. Oru bozmak iin gnein batmasn gzleyen Trkler, Ramazana girmek iin yeni ayn kmasn da ayn dikkatle izlerler; yalnz, Bayram'a girerken astronomik hesaplara tam bir gven duyarlar. Yirmi sekiz gn sren oru
82

aynn balangcnda ayn kn gzleyecek olan kiiler bu uydunun ilk klarn biraz ge farkederler ve hemen Bb- li ye giderek durumu bildirirler; Bayram'n balangc olan yeni ayda ise daha az itinal davranmalarna karlk top atlar Bayram'n geldiini halka duyurur. Bu arada Trklerde oru ayndan sonra gelen Bayram elenceleri, Hristiyanlarn Byk Perhizi'ni izleyen kutlamalarn debdebesine eriemez: Kurban Bayram ise, Musevlerin Kuzu kurban bayramna pek benzer Birinci Bayram'dan on hafta sonra gelen bu Bayram'da, Padiah, devlet bykleri ve hli vakti yerinde olan herkes bir veya birka koyunu kurban eder. Bu maksatla koyunlarn ynleri taranr, boynuzlar sslenir; ve ilk kurbann Mekke'de yaplacak ilk kurban saatna getirilmesine dikkat edilir. Bayram gnlerinde byk lde tketim yaplr; her Mslman yeni elbiseler edinir, verir veya alr. Bu zaman zarfnda her trl elence aktr; ancak daima baz dzensizlikler olur. Mesel yeni elbiselerini giymi ve gayet iyi silhlanm adamlar stanbul'un civar kasabalarna giderek hara toplamaya kalkrlar. stanbul'a su getiren suyollarnn civarlar ehir halknn ak hava elence merkezleri olmaktadr; ancak hemen ilve etmek gerekir ki, bu yerlere koan kalabalk, ne suyollarnn mimarsi ile ne de sularn gzellii ile ilgilenir, Gezmeye gittiklerinde arap ve dier neelendirecek eyleri gtrmeyi asla ihmal etmez; hkmdarlarn yamur sularn toplamak ve bakente sevketmek iin ina ettirdikleri tesislerin yannda daima yaptrdklar eski kklere yerleilir. Jstinyen devrinde ina ettirilmi eski suyolu ne iilik, ne de zerafet bakmndan bir zellik gstermez. stelik, kemer ayaklarnn biimi ile havada duran ktleler yaratmaya alarak gz aldatmak hedefini gden mimarnn kt zevkini de yanstmaktadr. Gotik kemerler karm olan bu yapda ne zerafet, ne de bir stnlk gremedim, ve bunu Yunanllarn mimarde geriledikleri dnemin bir eseri olarak kabul ettim. Trklerin ina ettikleri suyollarnn ise bir baka zellii vardr: iziminde hi bir nisbet, malzeme seiminde hi bir isabet yoktur; yaplan eserin muazzaml karsnda aknla dlyor, ancak beklenildii gibi mkemmel olmad iin zlnyordu. Bu gibi htlarn stanbul'da ina edilmi camilerde bulunmadn da ilve edelim; hatt Aya Sofya'nn gzelliini kat kat aan camilerin bulunduunu da
83

ekleyelim 59; aslnda bu eski Rum kilisesi gezginlerin methederek ge kardklar kadar bir aheser deildir. Eer bu yabanc gezginler biraz daha fazla mimar gzle bu esere baksalard, n plnda ihml edilen kolonlarn, destek olarak kullanmada arla kaldn hemen farkederlerdi; yine d kubbenin yayn gzle leselerdi buna tavan grevi yapan dz kubbenin iyi bir iilie sahip olmadn ve yapdan bamsz olarak evreye asl gibi durduunu da farkederlerdi; hatt bana bu i kubbenin gayet ince bir sva ile balanm ponza tandan imal edildiini de sylemilerdir ki, bu bile o eserin pek hrika olmadn ispat etmektedir. sslemesi ise Konstantin'in ana bir an katacak dzeyde deildir. 60 Muntazam olmayan bir ekilde dizilmi bir sr kolon, kolon tabanlarndaki dzensizlik, yap maksadnda grlen kuralszlk, zevksizlik bunca hrete hi de lyk deildir; bu eserde takdir edilecek tek husus kullanlan malzemenin bolluu ve deeridir. Aya Sofya'nn tavann ssleyen mozaiklerin gzelliine hi kimse itiraz edemez; drt byk stnn kemer kovanlarnn k yerlerinde kornie dayanm drt Melek'in kanatlarnn ularn da farkettim. Trklerin bu kubbeyi alyla kapatmak iin gsterdikleri inat sonunda bugn o mozaikleri grmek mmkn deildir, Yedi sekiz milimetre kenarl kpler hlinde kopan bu mozaik paralar Viyana'ya tralanmak zere gnderildiinde, ok parlak ve bir hayli sert deiik renkli talar elde edilmitir. Bilinen en iyi ssleme ekl olan mozaie kar Trklerin duyduu nefreti anlamak iin dier camilerinin sadeliine bakmak yeter. 61 Camilerde ssleme olarak Hz. Muhammed'in drt halifesinin adlarnn yazld panolar, viz verilen krsnn arkasna rastlayan ksmlara yazlm yetler grlr. Camilere kabul edilen kadnlarn ancak kendilerine ayrlm ksmlarda bulunabileceini de ekleyeceim; Trklerin gelenekleri bu ayrl
Sultan Ahmed ve ehzadeba camileri ok daha zarif bir grnme sahiptirler; alt minareli olan birincisi At Meydanndadr. Konstantin tarafndan ina ettirilen bu kilisenin, yer sarsntsndan ykldn. Justinyen zamannda yeniden ina ettirdiini sylerler. Ancak bu imparatorun Ayasofyann yer sarsntsndan yklan yan duvarlarn salamlatrd anlalmaktadr. Boron de Tottun Trk inilerine dikkat etmedii veya dikkat etmek istemedii anlalmaktadr. (.)
84
61 60 59

gerektirmeseydi, iinde mevcut dzenin ve sessizliin Tanr ya kar yaplacak ibadetin snrlarn ve aralklarn htrlatan mbedlere kadnlarn alnmas, ibadete hasredilen bir yerde saygl bir sevginin snr tanmayacan ispat edecekti. an grlts yerine Arapa belirli bir makamda sylenen ve Tanrnn birliini, Peygamber'in devini, namazn ve iyi hareketlerin sonularn anlatan ezan namaz vaktini belirleyen bir iarettir. Her caminin mezzini bu sebeple minareye kar. Stna benzeyen bu kulelerin ileri bo olup, aplar drt, be adm kadardr; caminin bir kesinden kubbe hizasna kadar ap deimeden ykselen minarenin o seviyede kaps daima Mekke ynnde olan ve dner bir merdiven ile klan, altm yetmi cm. geniliinde bir knts vardr. Bu kntnn zerinde apnn drtte biri kadar daralan minare, uzunluunun bete veya altda biri kadar daha yukar kar, orada kurun kapl sivri bir dam ile son bulur; bu ucun zerinde ular, iyice kvrlm ve arasnda Tanrnn adn yazan madenden bir para olan bir nevi, hill vardr. Byk camilerde birok minare olduu gibi, her minarede iki veya erefe bulunur; Aya Sofya'dakilerde ise bir erefe bulunur; minareleri ise daha alak ve daha az zariftir. 62 Trklerin hille verdikleri nem zerinde birka kelime etmek isterdim; ancak bu simgeyi Padiah'n topu kuvvetlerinden bahsederken de yeniden ele alacam. Bu arada, bahsettiim yangndan sonra Sadrazamn saraynn yeniden inas srasnda iki avluyu ayran kapnn zerindeki kemerde eskiden mevcut olan hilller yerine mimarn bu sefer Fransa kraliyet armas olan zambak iei ekilleri kullandn da ilve edeyim. Deniz tarafndaki stanbul surlar acnacak durumdadr: o muazzam surlar tutmak iin ok sayda stunun dzgn olmayan bir ekilde ve birok sra hlinde konduunu grmekteyiz. Direnci yksek malzemeden yaplm surlar tutmak iin bu kadar kalitesiz malzeme kullanlm olmas insan gerekten zmektedir. Osmanllarn anlamsz kibirleri hakknda bir fikir verebilmek iin sevdikleri u darbmeseli burada tekrarlamak yeterlidir: Hindistan'n zenginlii
Istanbulun ilk alnd yllarda yaplar bu minareler, dier minarelerin zerafeti ve gzellii karsnda, gze artk ho gzkmektedir.
85
62

Avrupa'nn dncesi Osmanlnn debdebesi. Kendileri iin iftihar vesilesi olan Padiah'n kl kuanma treninin debdebesi bu darbmeseli dorulamaktadr. Ancak. Padiahn denizde gezintiye karken yaplan trende gerekten etkileyici bir taraf bulunduunu itiraf etmeliyim. Sahip olduu kayklarn zerafeti, hafiflii ve zenginlii bizim kayklarmz ile asla mukayese kabul etmez. Yirmi alt krekili krmz kuma kapl, altn yaldzl fenerli kaya ancak Hnkr binebilirdi; her zaman peinden gelen benzer bir kayk dnnde kullanlrd, saraya mensup eitli subaylarn bindikleri kayklar, kreklerin gayet dzgn bir ekilde vurulmas ve kayklarn sratleri ile gerekten seyredilmeye lyk bir manzara sunmaktadr. Veliaht - ehzde halkn arasna kacak yaa geldiinde, ona verilen kayk yirmi alt ift krekli olup, Hnkr'n kayndan mavi rengi ile ayrlr; onun arkasndan yeil renkli ve yirmi drt ift krekli kay ile Sadrzam gelirdi. eyhlislm ise dokuz ift kreki ile donanm kaynda trene katlrd; sahip olduklar mevkiin nemine gre krek says tesbit edilmi dier "saray erkn ile emirlerine kayk verilen yabanc elilerin kreklerini tek kreki ekerdi. Padiah'n hanmlarn tamak iin yaplm kayklar, yirmi drt ift krekli olup, tamamen beyaza boyanm ve her taraf pancurlarla kapal idi. Bunlar kayklara almak iin tlden yaplm dar bir tnelden faydalanlrd. Pek ender olarak gezintiye ktklarnda, krlk yerde tesbit edilen Harem dairesi de tllerle kapatlr, karaya klarnda ayn tedbirler alnrd. Zenci haremaalar bu yolun etrafn evirirler, yaklaacak olanlar uzaklatrmak maksadyla tfenkli Bostanc - Hasekileri de ikinci bir kuak tekil ederlerdi. Bu tedbirlerin farkna varmayp da yaklaanlar, at menziline girerlerse yedikleri kurunla ilk ihtar alm olurlard. Koyun gibi ynetilen Padiah'n hanmlar ancak bu ekilde hava almak frsatn elde ederlerdi. Bu gezintiler, Padiah'n hareminde meydana gelen byk elenceler hakknda kukusuz bir fikir vermekten uzaktr. Hatt kadnlarn bu kk ayrda sarayda olduklarndan ok daha mutlu olduunu da ileri srebiliriz, ite dncede yaplacak en nemli devrimlerden biri de budur.

86

87

KNC KISIM

88

Babam Tekirda'da, vatandalarnn arasnda Kont Czaky'nin kollarnda hayata gzlerini yumdu. Fransa'da benim hakkmda niyetleri olan Bakan grevinden ekilmiti. Destekten yoksun, tannmam bir ad, stanbul'da bou bouna geirilmi sekiz yl bana Versailles Saraynda bir baar ans tanmyordu. imdiye kadar edindiim bilgileri hie sayan bir grev olarak Almanya'da bir sarayn hizmetine yollanmam istendi; bu arada Choiseul Dk Dileri Bakanl'na gelince beni zel bir grevle Krm Han'nn yanna yollamak istedi. Grev duygum, bu grevin bana verdii btn tasalar ortadan silmeye yetti. Bana yle bir grev verilmesini ne arzu etmitim, ne de tahmin etmitim; fakat bunu bana gsterilen bir tevecch olarak kabul ettim: yeni devim bana yeni Bakan'n hizmetinde alma frsat veriyordu. Gideceim yere karadan gitmem istendiinden, hazrlklarm tamamlannca 10 temmuz 1767 tarihinde Paris'ten hareket ettim; Viyana'da sekiz gn kaldktan sonra Varova'ya getim, orada da alt hafta geirdikten sonra Kamenee vardm. Yiyecek sknts, at bulamama ve halkn kt muamelesi gibi zorluklarla karlatm Lehistan'da, bir an nce gideceim yere varmak arzusu bu zorluklara dayanmam salyordu. Lehistan postas Kameneten gemediinden. Dniester'in kar kysnda, Svaniin yanndaki ilk Trk gmrne kadar Rus atlar bulmam beni fazlasyla memnun etti. Bu nehrin yata iki imparatorluu birbirinden ayryordu; Lehistan'a ait kyda gezmee gelmi birka yenieri, arabama byk bir merakla bakarlarken onlara Trke hitap etmem bana byk yaknlk gstermelerine sebep oldu. Nehrin kar kysna geerken benimle birlikte sala bindiler. Ktibimin haricinde yanmdaki dier kiiler onlar stanbul'dan tandm sandlar. Nehri aarken onlar bu konuda aydnlattm. Selmetle nehrin teki kysna vardmzda, yenieriler, gmrknn bana yeterince saygl davranmas iin uyarmaya kotular; Hotin'de ok daha rahat edecek bir yer bulmam ihtimaline ramen gmrknn srarlarna dayanamyarak Hotin'den drt kilometre tede konuk edilmeye raz oldum. Benimle birlikte kar kyya gemi olan Ruslar da gmrk ertesi gn beni Hotin'e gtrmeleri iin, orada kalmaya zorlad. Bu konuda yaptm btn teebbsler gmrknn kararn caydrmaya yetmedi; aslnda bana konukseverlik yapmak ve en uygun ekilde arlamak iin elinden geleni yapmaya alyordu; ama belki de yapmak zorunda kalaca masraflardan kanyordu. Bize yapt masraftan, onun bizi arlamakla ykml olduunu anladk;
89

geliimizi haber verdii Paa, bana iek ve meyve yollayarak ertesi gn bizi karlamaktan eref duyacan bildirdi. Trklerle yaamaya alm olmam, bir bakasna gayet zor gelecek olan akam bana ekilebilir hle getirmiti. Bir mddet gmrknn kknde kaldm; bu kkte oturan ve Padiah'n snrlarnda byk bir geveklik iinde yatan bu Trk, otoritesinin gcnden faydalanyor, ve civarnda kendisinden baka nemli kii olmadndan durumundan ok memnun grnyordu. Sohbetimiz srasnda, birka gn nce iki Fransz'n Hotin'e geldiklerini, oradan da stanbul'a hareket ettiklerini anlatt. Gmrn geliri hakkndaki sorularm da cevaplandrd; gmrn kendisi iin ok krl olmasna karlk eline den zavalllar iin ok pahalya mal olduunu rendim; bu konuda bana syleyebilecei her eyi rendikten sonra dinlenmek zere yanndan ayrldm. Bana Hotin'e kadar elik edecek Paa'nn adamlar gn doarken beni sarsarak uyandrdlar. Her biri grevinin nemini bana aceleyle bildirerek, kran duygularmdan faydalanmay dnyordu. Yanmdaki muhafzlara bir miktar para dattktan sonra, kalabalk ve grltc bir heyetle yola koyuldum ve Hotin civarnda bana hazrlanm olan bir Yahudi kadnn evine yerletim. Beni korumakla grevli bir subay ile birka yenieri kapda duruyorlard; kale kumandannn beni arlamas iin grevlendirdii adam tarafndan karlandm; ilk olarak bana ihtiyacm olan yiyecek maddelerini sordu. Kale halknn cebinden kacak olan yiyecek maddelerini kabul etmemek iin hi bir eye ihtiyacm olmadn belirttim, bu arada adamlarma gizlice emir vererek bana ardan yiyecek satn almalarm syledim. Ancak bana yiyecek satan Yahudi ksa zamanda yakay ele verdi, dayak yedikten baka satt mallarn parasn demek zorunda brakld; ertesi gn de bana gayet bol yiyecek gnderildi. Benzer sahnelere tank olmamak iin bir an nce Krm'a hareket etmeyi arzuluyordum; ancak bana hem Paann izni, hem de yalnzca onun temin edebilecei eyalar gerekliydi. Bu sebeple vakit geirmeden Paa ile grme yapmaya altm; zira Trkler o kadar tembel o kadar yava insanlardr ki, bir yabancya kar en byk nezaketin onu dinlendirmek olduunu sanarlar: nitekim yere ayam basar basmaz bana yaplan teklif de bu oldu. Ancak, beni, dinlenmekten baka hi bir eyin yormayacan kesinlikle belirterek ertesi gn iin Paa'dan buluma vaadi aldm. Kalede kalan Paa kararlatrlan saatta bana at gnderdi, ayrca subaylarndan pek ou bana elik edecekti.
90

Dniester nehrinin sanda kalan dan hemen eteinde kurulmu olan Hotin kalesi nehir zerine doru uzanr ve kar kydaki dzle tamamen hkim olur. Gerekte Lehistan topraklar bu kaleye o kadar gzel bir grnm salarlar ki, Trk mhendislerinin bu avantaj korumak iin bu nemli kalenin savunmasn ve gvenliini ihmal ettikleri kans uyanmaktadr. Kale kumandan olan Paa, daha nce hakknda bilgi edindiim saygdeer bir ihtiyard; ekingen bir mizaca sahip olduundan Sadrzam'n, aleyhinde baz teebbslerde bulunmasndan korkuyordu; bu yzden Bb- li 'den izin gelmedike bana gei izni vermiyeceinden ekindim. Beklediim gibi ilk iltifat szlerinden sonra bana bunu bildirdi ve burada kaldm mddete elinden geldii kadar beni rahat ettireceine de sz verdi. Bu konuyu onunla tartarak beni Hotin'de muhafaza ederek beni bekleyen Krmllar kzdracan, beni beklemeyen Sadrazam'dan izin almasna gerek olmadn anlatmaya altm. Ertesi gn iin ayrlmama karar aldk; ona benim dostluumun kendisine yarar salayacan hissettirdiimden, yanndan karken gayet dosta uurlandm. Kaldm eve dndmde, bana mihmandarlk edecek olan birinci uhadar'n beni bekler buldum; almak zorunda olduu tedbirleri gzden geirdi, sonra gei izinlerini imzalatmak ve gerekli olan atlar temin etmek maksadyla yanmdan ayrld. Ancak atlar temin etmek hususunda gsterilen titizlie ramen, ertesi gn akama doru hareket edebildik; mihmandarmn zavall seyislere arada srada vurmasna ramen daha hzl gidemiyorduk. Bu arada, eer mihmandarm Ali Aa Prut'u gemee hazrlanmak iin mola vermeseydi, daha ok zaman kazanacaktk. Bu maksatla bizi sevimli bir kye yerletirdi, bir mddet sonra ky skinleri bize yiyecek getirdiler. Aceleyle boaltlan bir eve yerletikten sonra, iki koyun kesildi, kzartld, afiyetle yendi; bu srada mihmandarm, arabam kar kyya geirme hazrlklarn yapmak zere gitti. . Gitmesinden istifade ederek, kyn yneticisi olduunu sandm yal bir Trke yediklerimizin cretini verdim; fakat dier kyller yanma gelerek vereceim paray aralarnda bltrmezsem, hi bir ey almayacaklarn ifade ettiler. Parann tamamn verdiim ihtiyar Trk'n, yamaclk yapan drt olu olduunu, hi vergi vermediini de ilve ettiler. Verdiim paray iki misline kararak hepsine dattm; yanmdakilerin her biri yatacak bir yer ararken ben de arabam setim ve yle bir derin bir uyku ektim ki, uyandmda yola koyulmutuk bile. Prut'a varmaya drt kilometre vard,
91

nehrin kysna geldiimiz halde yatann derinliinden onu farkedemedik, ancak mihmandarmz bize eliyle iaret edince farkettik. Prut nehri Hotin Paal ile Bodan Paaln ayryordu. Ali Aa bir gn nceden nehri yzerek kar kyya km, zorla toplad yz kadar Bodanly geceleyin altrarak aa ktklerinden kaba b:r sal yaptrmt; bu saln salamlna bir trl inanamyordum. Buna ramen arabam ve iindekileri fed etmeyi gze aldm. Sadece yanmda czdanm alakoyacaktm ve kendi kendime, olmas muhakkak olan bir olaydan hem kendimi, hem de yanmdakileri korumaya karar verdim. Bu arada, byle gzel bir eser yarattndan dolay iftihar eden mihmandarm, beni arabaya binmeye dvet ediyordu; dayanamyarak sordum: arabam nehre kadar nasl indireceksiniz? Bu berbat sal zerine koyduunuzda arl ile hemen dibi boylamyacak m? Nasl m diye cevap verdi, tabi ki letlerle, sonra krbac ile kar kydan getirdii yz kadar Bodanly gstererek, hi endie etmeyin, onlarn omuzlarnda dnyay bile tatrm ve eer sal batarsa bu adamlarn hepsi yzme bilir, onu su stnde tutarlar; eer bir ineniz kaybolursa hepsi aslacaktr. Bu kadar bilgisizlik ve zalimlik karsnda skin durmann imkn yoktu; buna ramen soukkanllm muhafaza ettim ve adamlarmla birlikte ikinci seferde geece:mi belirttim. Sonra kyya oturarak, bana pahalya mal olacan hesap ettiim manevray izlemeye baladm. Tanr'nn adnn sylenmesinden sonra kyller almaya baladlar. Atlarn koumlar karld, araba elle itilerek kydaki kayalklarn yanna getirildi, birka balta darbesi ile kyda hafif bir meyil ald. Her an arabamn arl altnda ezilecekleri korkusunu duyarak onu saln zerine oturttuklarn grdm; araba, saln zerine ancak kelemesine syordu; arabann yuvarlanmamas iin drt kii tekerleklerin nne yatt. Bu ilemden sonra saln topraa bal olan ksm amura on be, on alt cm. batt, imdi i sal nehre itmeye kalyordu: yz kyl bu ii de baard; bir ksm kydan, bir ksm yzerek, byk kreklerle sal kar kyya geirdiler; orada hazrlanm olan kzler bir anda arabam kyya ekti. Bunu grnce derin bir nefes aldm, geri gelen sala adamlarmla hi bir endie duymadan bindim. Ali Aa'nn bu ite tam bir baar salad phesizdi, ayrlrken kyllere yine para dattm; bu arada hi bir hareketimi karmayan mihmandarmn verdiim parann miktarn kyllerden rendiini farkettim.
92

Bir saat sonra yanmza geldi, sonra sratle bizden uzaklaarak Prut'tan on kilometre uzaklkta le yemeini hazrlamak iin faaliyete giriti. Krbacn beni rahat ettirmek iin sk sk kullanmas haricinde bir hayli cana yakn bir adam olan Ali Aa'y bu letini daha az kullanmas iin ikna etmeye altm. BARON Prut'u geerken gsterdiiniz beceriklilik ve bize kar daima iyi niyetle davranmanz, eer bu zavall Bodanllar krbalamasaydmz, veya itaat etmedikleri zaman krbalasaydnz, sizden hi bir ey istemememe sebep olacakt. AL AA taat etmeden nce veya sonra dayak yemeleri bir ey farkettirmez, hatt zaman kaybetmemek iin nce yapmak daha doru olur. BARON Zaman kaybedileceini sanmyorum; iyi niyetleri, kuvvetleri ve itaatleri ile imknsz baaranlar sebepsiz yere dvmek iyi bir i midir? AL AA Siz ki, Trke'yi biliyorsunuz, stanbul'da kalmasnz, Rumlar tanmsnz, Bodanllarn dayak yemeden hi bir ey yapmayacaklarn bilmiyorsunuz. Btn gece onlar zorlamasaydm, sabahleyin arabanzn Prut'u geeceini mi sanyordunuz? BARON Evet, onlar dvmeden de, s:rf dayak yemekten korktuklar iin ayn ekilde alacaklarna eminim; artk ne olduysa oldu, nmzde alacak nehir yok, yolda at buluyoruz, bize gereken ey yiyecektir ve zerinde durmak istediim konu da budur; azizim Ali size itiraf edeyim ki, krba zoru ile temin ettiiniz lokmalar boazmzda kalyor; brakn cretlerini deyeyim, istediim tek ey budur. AL AA Kukusuz hazmszlk ekmemek iin iyi bir are buldunuz; zira paranzla bir lokma ekmek bile satn alamazsnz. BARON Hi merak etmeyin yle iyi bir fiyat bieceim ki, szn bile temin
93

edemiyeceiniz kadar iyi yiyeceklere sahip olacam. AL AA Tekrar ediyorum, bir lokma ekmek bile bulamyacaksmz. Bodanllar iyi tanrm, krbalanmak, isterler Zaten size masraf yaptrmamak iin emir aldm. Bu insanlar o masraflar rahat rahat karlayacak kadar zengindirler, stelik dayak yeseler bile memnuniyetle bu grevi yerine getirirler. BARON Azizim Ali Aa ltfen teklifimi geri evirmeyin. Masraflarmn denmesinden vazgetim, stelik paralar dendii takdirde dayak yemek istemiyeceklerdir; btn sorumluluu zerime alyorum; brakn yapaym. AL AA Fakat alktan leceiz. BARON Merakm tatmin iin yle bir deneme yapmak istiyorum. AL AA Madem ki istiyorsunuz deneyin, bylelikle Bodanllar tanmak frsatn da ele geirmi olacaksnz; ancak onlar tandnz zaman unutmayn ki akamleyin bir orba imeden yatmam dou olmaz; paranzn veya gzel szlerinizin baarya ulamadn grnce, benim kendi usulm kullanmam hakl bulacaksnz. BARON Olsun; mademki anlatk geceleyeceimiz kye geldiimizde sadece papaz bulacam, bize para karlnda yiyecek vermesini, ky skinlerinden uzak bir yerde yatacak yer temin etmesini isteyeceim. Yolumuz uzun olduundan konaklayacamz yere ancak gne battktan sonra vardk. Verdii sze sdk kalan mihmandarm atndan indi, dirseini eyere dayad, krbacn dizlerinin zerine yerletirdi ve kendisine salayacam elenceli sahneyi seyretmek zere hazrland. Ben, hemen faaliyete geerek ky papazn sordum; bir iki adm tede duran adam gsterdiler, ona yaklaarak nne nce yirmi altn koydum, sonra, aaya aslna sdk kalarak tercme ettiim Trke ve Rumca u konumay yaptm:
94

BARON (Trke) te dostum, ihtiyacmz olan yiyecekleri satn almamz iin para getirdim; Bodanllar severim, onlarn kt muamele grmelerine rz olmuyorum, bana bir koyun ile ekmek vereceinizi umarm 63, parann st sizde kalsn, benim salma iersiniz. BODANLI (Trke anlamyormu gibi yaparak) Anlamyorum. BARON Nasl? Anlamyor musunuz? Trke bilmiyor musunuz? BODANLI Yok Trke, anlamyorum. BARON (Rumca) O halde Rumca konualm; bu paray aln, bize koyun ve ekmek getirin, sizden istediim bu kadardr. BODANLI (yine anlamamazlktan gelerek ve kynde olmadn, herkesin alktan ldn iaretle anlatmaya alarak) Ekmek yok. fakiriz, hi bir ey yok. BARON Ekmeiniz de mi yok? BODANLI Yok, ekmek, yok. BARON Vah zavalllar, sizlere acyorum; fakat hi olmazsa dayak yemiyeceksiniz: bu da bir eydir; a karnna yatmak her halde ok kt bir ey olacak; siz namuslu insanlarn mevcut olduunun bir delilisiniz. (Mihmandara dnerek) Gryor musunuz dostum, para burada bir ie yaramad ama hi olmazsa dayan da gereksiz olduunu rendik. Bu zavalllarn hi bir eyleri yok. yarn iin daha fazla itahl olacaz.
63

yiyecek

Canl ve iyi kalitede bir koyun ancak bir altn eder.

95

ALI AA Oh. Ben kendi hesabma zlyorum, bu geceyi ok daha iyi geirebilirdik. BARON Bu sizin hatnz; neden bizi byle berbat bir kyde durdurdunuz? Yiyecek ekmek bile yok! Mecburen oru tutacaksnz: cezanz ekin. AL AA Berbat ky m dediniz? Eer karanlk olmasayd gzleriniz kamard; buras aslnda-kk bir ehir gibidir; burada her ey mevcuttur, rdek kzartmas bile bulabilirsiniz. BARON Dayak atma arzunuzun kabardn iddia edebilirim. AL AA Yemin ederim ki hayr, beim, duyduum al bastrmak ve size, Bodanhlar daha iyi tandm ispat etmek iin izin verin ben konuaym. BARON Krba vurduunuz vakit alnz gidecek mi? AL AA Hi merak etmeyin, eer on be dakika iinde mkellef bir ziyafete konmazsanz vurduum btn darbeleri bana iade edersiniz. BARON Bu takdirde anlatk, sz size brakyorum; fakat asla unutmayn eer bir masumu dverseniz, onu size iade etmekte tereddt etmeyeceim. AL AA stediiniz kadar vurun; fakat ben sizi nasl sknetle seyrettim ise siz de bana karmayn. BARON Bak bu doru: imdi sizin yerinize geiyorum. ALI AA (Verinden kalkt, krbacn elbisesinin iine koydu, sakin bir ekilde Bodanlnn yanna yaklat, omuzuna dosta vurdu.) Merhaba dostum, naslsn? Hadi bakalm konu, dostun Ali Aa'y
96

tanmyor musun? Hadi konusana. BODANLI Konumak yok. AL AA Demek konumak bilmiyorsun, bak bu ok artc! demek ki dostum sen Trke bilmiyorsun. BODANLI Yok Trke! AL AA (bir yumrukta papaz yere devirdi, ayaa kalkmaya alrken tekmelemeye devam etti.) Al sana, serseri herif, bu sana Trke'yi retir. BODANLI (gayet gzel bir Trke ile) Neden bana vuruyorsunuz? Biliyor musunuz bizler fakir insanlarz, Belerimiz bize ancak teneffs edecek kadar hava brakyorlar. AL AA (Baron'a) te grdnz gibi, ben iyi bir lisan retmeniyim, Trke'yi su gibi konuuyor. Hi olmazsa imdi onunla konuabiliriz. (Bodanlnn omuzuna bastrarak) imdi madem ki Trke'yi biliyorsun, syle bakalm ailen, sen, ocuklarn nasllar. BODANLI htiyacmz olan eyler mevcut olmad iin olabildii kadar iyiyiz. AL AA Yok canm, aka ediyorsun; eksiiniz sadece bir az daha fazla dayak yemek, ama merak etme birazdan o da olacak. Bana hemen iki koyun, on iki pili, on iki kumru, yirmi okka ekmek, drt okka tereya, tuz, biber, hardal, limon, arap, salatalk, iyi zeytinya lzm, hem de en iyi cinsinden. BODANLI (Alayarak) Size daha nce syledim, bizler ekmei bile olmayan zavalllarz: btn bunlar nereden bulalm. AL AA (krbacn karr, Bodanlya kancaya kadar vurur)
97

Seni gidi pis kfir, hi bir eyin yok ha! Bak grrsn sana nasl Trke rettim, bir anda zenginleeceksin. (Bodanl ortadan kaybolur, Ali Aa atein yanna bada kurar) Grdnz gibi benim reetem daha iyi geldi. BARON Dilsizleri konuturmak iin evet, ama yiyecek bulmak iin sanmyorum; sizin uslnzn de benimki gibi bir ie yaramadn gryorum, bu yzden galiba vurduunuz darbeleri size iade etmem gerekecek. AL AA Yiyecek mi dediniz? Hi merak etmeyin, on be dakika iinde istediklerim buraya gelmezse bu krbala bana istediiniz kadar vurun Nitekim on be dakika gemeden papaz yanna kii daha alm olarak btn istenenleri fazlasyla getirdi. Bu rnekten sonra Ali'nin reetesinin daha iyi olduunu ve benim insanlk inadm iyiletirmediini nasl itiraf etmeyiz? Nitekim ben anlalmaz, fakat kesin bir yenilgiye uramtm: bu, itaat etmem iin bana yetti ve inanlarma ramen, mihmandarmn beni beslemek hususunda gsterdii usllere itiraz etmeden yememe baktm. zerinde yol aldmz toprak btn dikkatimi ekiyordu. Hem zengin bir tarm faaliyeti ve hem de ok eitli coraf zellikler bakmndan ilgi ekici olan manzaralar grdke Bodan bizim Burgonya eyaletine benzetiyordum. Anlamalara dayanarak Bb- li'nin keyfine gre deien prenslerle ynetilen bu eyaletlerin bask rejimini henz tanmamalar gerekir. Balangta, Eflk gibi gayet az bir vergi ile imparatorlua balanan Bodan o zamanlar szde bir hrriyete sahipti. Deerli veya hi olmazsa nl kiiler olan prenslerin ahsiyetlerinde Bodanllar eski efendilerini buluyorlard; ancak ok gemeden her ey birbiriyle kart. Boyunduruk altna alnm halk kendisini bir kle gibi grmeye balad, kendi arasndan kan kimselerin sivrilmesine gz yummad; karlkl nefretleri bsbtn kle olmalarn salad ve bu grn altnda Padiah da onlar bir koyun srsnden ayrdetmedi. Paray veren prenslie ykseldi; her entrikac haklarnn arttna tank oldu: ve paray arttrann elinde kalan bu zavall eyaletler ok gemeden en byk eziyetleri ekmeye mahkm oldu. Prensliklerin ak arttrlmas yznden ekilmez bir hle gelen yllk vergiler, prenslii satn almak iin derebeyi tarafndan zorla alnan haralar,
98

yzde yirmi belik faizler, iktidara gz dikenlerin teebbslerini nlemek iin her gn sarfedilen paralar, bu sonradan grmelerin ihtiam ve bu ksa iktidar! yaratklarn agzl gayretleri, ksa zamanda Osmanl mparatorluunun bu iki zengin beldesinin yangn yerine dnmesine sebep oldu. Eflk ile Bodan'n en mmur devirlerine nazaran imdi vergi bakmndan ar ar yk altnda bulunduu kabul edilirse bu eyaletlerin acnacak kaderleri hakknda bir fikir edinme imkn bulunur. Eyaletlerin mahvolmasna alan Despotlarn, insanlarn says azaldka ve toprak verimini kaybettike isteklerini daha da arttrdklar farkedilmektedir. Bodan' katederken henz ekim aynda olmamza ramen halktan on birinci verginin alndna tank oldum. Geliimi haber vermek iin mihmandarmn sabahtan bir ulak yollad Ya kentine yaklayorduk. Bu frsattan istifade ederek o zaman eyaleti yneten Prense iltifatlarm gnderdim. Daha nce stanbul'da, ahbab olduum yal Bb- li tercmann olu imdi Bodan prensi idi. Eski tanklmzn bana Bodan'da yararl olacan umarken, benimle karlamak arzusunun bakente varmam abuklatracan hi sanmyordum. Gecenin karanlnda, gayet dar, bozuk ve amurlu bir yolda zorlukla ilerlerken, ehre drt kilometre kala Prens'in gnderdii bir araba ile karlatm. Yolumu tkamak iin yle bir ekilde gelmiti ki, can skntsndan sylenmeye balamtm; tam o srada bana Prens'in iltifatlarn iletmekle grevli bir ktibin el yordamyla beni bulduunu, grevinin mahiyetini bana uzun uzun anlattn grdm, eer kendimi aceleyle arabaya atmasaydm hl orada kalacaktm; o ise karanla aldrmadan durmadan bana iltifat yadryor, kendisini beendirmeye alyordu. Elimde olmadan. Ah! aziz dostum Ali. senin reeten ne gzeldir, diye sylendim. Nitekim durumun farkna varan Ali Aa hemen ie koyulmu arabay kol kuvvetiyle geri dndrmeye alyordu, iinde bulunduum durumun bana salad imknlardan yararlanarak merakm eken konularda ktibi sorguya ekeceimi dndm; ancak btn gayretlerim bouna kt; bu karanlkta arabann gzelliini ve ehre girerken bana hazrlanm olan karlama treninin ihtiamn gremediim iin yeni yaknmalardan baka bir ey elde edemedim. Sada, solda grlen klar ehre yaklatmz belli ediyordu; tekerleklerin kaln keresteler zerinde kard sesler ktibe yeni sorular tevcih etmemi gerektirdi. Ya kenti amurlu bir arzi zerine kurulmu olduu iin btn sokaklarnn yanyana dizilmi kerestelerle kapl olduunu anlatt; son bir yangnn ehrin byk ksmn kl yaptn, yanan binalarn verine
99

yenilerinin yaplmas iin alldn, ancak evlerin bu sefer deiik bir zevkle ina edildiini ilve etti. Evlerin planlarn da ayrntlar ile bana anlataca srada arabann sert bir dn yaparak, o gece konuk edileceim Misyonerlerin manastrna girdiini, bylece imdiye kadar rastladm en sarsntl arabadan ve en can skc iltifatdan kurtulduumu anladm. Mkellef bir akam yemei bizi bekliyordu; Krallarnn himayesinde Ya'a yerlemi olan talyan Misyonerler bize gzel yataklar hazrlamlard. Yatmadan nce geliim yznden mutlu olan Prens'in yeni iltifatlarn kabul ettim; sabahleyin kalkar kalkmaz ilk i olarak Voyvoday ziyaret ettim. Zengin haal bir at zerinde bulunan Voyvoda'nn etrafnda uhadar kyafetinde bir sr at ua bulunuyordu. evresindeki douvr debdebe ile beni hayran klmak iin byk dikkat sarfettiini farkettim. Budala bir kibir iinde iindiini grmek beni bir hayli elendirirken Ali Aa kagelerek hereyi berbat etti. Bu Trkn kylerde sladmz Bodanllar ile bir hayli mesafeli olduunu grmtm. Ancak Ya'a gelince neminden kaybettiini ve imtiyazlarn yitirdiini sanmtm. Buna ramen yine aldandm anladm: zerine gayet gzel elbiseler geirmi, cidd bir tavrla ve nemli bir kiilikle etrafnda sayg uyandrmaya devam ediyordu. Gnn birinde Sadrzam olabilecek ve Bodan Prenslerini tyin edebilecek bir saray adam olduundan kendisini onlardan stn tutuyordu. Kendisini Prens'in yanna gtrecek olan imrahorun gelmemi olmasn bahane ederek ehir derebeyine iddetle atmaya balad; derebeyi bu gecikmeden kendisinin kabahati olmadn geveleyip duruyordu. Ali Aa hi ekinmeden, hi biriniz be para etmezsiniz, diye syleniyordu. Mutlu bir raslant eseri olarak beklenen heyet kageldi; heyet iinde zengin haal bir at ve Prens'in drt Cuhadar' vard. Ancak bu at kimin iindi? kinci derecede bir Paa olan Hotin Paasnn uhadar' Ali Aa iin. Ancak unutulmamas gereken bir nokta vardr: Bir Trk ile bir Rum arasnda rtbe meselesi yoktur; birincisi her eydir, kincisi ise hi birey. Hi bir zaman aksi ne srlmeyen bu kurala dayanan Ali Aa grlmeye deer bir ihtiam ile hazrlanan ata bindi, yolda karlat insanlar durarak onu derin bir saygyla selmlyorlard. O ise bu saygl selmlara hafife ban eerek ve tebessm ederek karlk veriyordu; Ya sokaklarnda att her adm karlarna olduu kadar kiisel vekarna da yararl oluyordu; mihmandarm etraf hayran brakma ile karlarn birletirmekle megulken ben de yoluma devam edebilmek iin yeni bir mihmandar bulmak iin imknlar zorluyordum. Bodan Prensi bana ancak Bodan snrlarna kadar bir
100

mihmandar bulabiliyordu; bir ulak aracl ile Basarabya Seraskeri'ne bana Bodan snrlarna kadar refakat edecek bir mihmandar temin etmesi haberini yolladm. Bu tedbirleri aldktan sonra, Prens'in bana yollad arabaya bindim ve ok sayda uan eliinde Prens'in sarayna yollandm. Trklerin uzun trenlerinden ve Rumlarn kibirlerinden kanmak maksadyla bir an nce ieri girmek istiyordum. Krmz atlas kapl iki koltuktan baka dikkati ekecek bir ey bulunmayan odada Prensi kardei ile birlikte grdm. Koltuklarn nemini kavramakta gecikmedim; ancak onlardan birine oturmam iin yaplan srarlar kesinlikle reddettim. Prens de onun zerine baka bir koltua oturdu; konumamzn temelini tekil eden eski dostluumuz, u anda iinde bulunduu skntl durumu bana itiraf etmesine sebep oldu. Kardeinin entrikac sofuluunun onu gerekten zalim yaptn ve gelecek iin ona byk tehlikeler sunduunu farkettm. Hareketim iin gerekli olan tedbirleri belirleyerek konumamz bitirdikten sonra Trk geleneklerine gre dzenlenmi olan trenlere katlmam icap etti. Bunlarn iinde en fazla saygl olan erbet ikrm edilmesi, arkasndan da gl suyu ve sar sabr kokusu sunulmasdr. Avrupa'da ok bahsi geen ve ne olduu bilinmeyen erbet ekerle hazrlanm meyve ezmesinin suda eritilmesinden elde edilmi olup ok kokulu olduundan ancak yudum yudum iilebilir; bir defa doldurulan srahi bir haftalk ziyaretlere yetecek kadardr. Kahve ile birlikte getirilen reelleri hep ayn ka kullanarak zevkle tadyordum. Arka odada uama yaplan ikrm da benimkinden aa kalmamt; ancak uamn itah o kadar fazlayd ki nne ne getirilirse silip sprm, erbeti bir dikite boaltmt; Prens'in yanndan ktmda saray hizmetkrlar hl hayranlkla uam seyrediyorlard. Misyonerlerin yanma dndmde daha nceden tandm baz Rumlarn beni beklediini grdm, ilerinden birkan yemee alakoydum, sonra yapmak zorunda olduum ziyaretlerde bana elik ettiler. Bataklk bir arzi zerine kurulmu olan Ya ehrinin evresinde bulunan tepeler her tarafta, ahane sayfiye evleri kurulabilecek krlk mevkilere sahiptir; Boyarlarn ve stanbul'dan Prens'in yannda gelerek, bakent ahalisi en byk sefaleti ekerken Bodan'n iliini emen Rumlarn evleri hari tutulursa, orada birka koyun srsnden baka bir ey grmek mmkn deildir.
101

Azametli Boyarlar64 lkenin bykleri saylrlar; ancak, aslnda gayet zengin toprak sahipleri ve ok zalim derebeylerinden baka bir ey deillerdir; Prenslerle pek ender olarak iyi geinirler, genellikle onlara kardrlar ve btn entrikalarn stanbul'da evirirler. Paralar ve ikyetleri ile stanbul'a gelirler; Bb- li'nin dzen uruna fed etmek istedii Boyarlarn snd tek yer Basarabya Seraskerinin yandr. Krml Serasker'in himayesi Boyar'n cezadan kurtulmasn, hatt bazen yerine dnmesini salar, tabi daima creti denmek kaydyla. Boyarlarn eitli usllerle aldklar vergiler, Prens'in her yl demee mecbur olduu vergi ve daha nce bahsettiim eitli masraflar Bodan' o kadar smrr ki, topraktan elde edilen zenginlik bunlar ancak karlar. Ftih Sultan Mehmed zamannda, Rum prensler tarafndan ynetilmek ve ylda fazla olmayan bir vergi demek kaydyla imparatorlua balanan Eflk vc Bodan o zamanlar bu kadar iyi bir pazar durumunda deillerdi; anlamaya imza koyanlar, bu eyaletlerin prenslerinin ok gemeden bu lkeleri, hara mezat satlk duruma getireceklerini tahmin edememiler; stelik Padiaha tannan prensleri deitirme yetkisinin ilerde sebep olaca kt sonular da dnememislerdi. stedii vakit prenslie ykselttii veya azlettii kibirli kullar ile Padiah arasnda korkun bir pazar! Nitekim prenslerin deitirilebilme kuralnn mevcudiyeti bu eyaletlere giderek artan vergiler yklemi, buna bal olarak lkenin fakirlemesi artmtr. Bu glge hkmdarlklarn btn hedefinin her trl arac kullanarak lkeyi fakirletirmek olduu anlalmaktadr. Bodan ve Eflk eski bir Roma kolonisidirler. Bugn bile oralarda bozulmu bir Latin dili konuulur bu dile Rumie denir. Romallarn kurumlu boyunduruu altnda yaam olan bu talihsiz lkeler imdi geici otoritelere sahip hkmdarlarn boyunduruu altnda ok daha fazla ezilmektedirler. Yola koyulmam iin her ey hazr olunca, yapt hizmetleri mkfatlandrarak Ali Aa'dan ayrldm. Yanma verilen iki yenieri ve bir Rum ile Ya'tan ayrldm. Getiimiz her yerde bu kii Ali Paa'nn bana rettii ilkeleri uyguluyorlard. imdi katettiimiz Bodann bu ksm, Yaa gelmek iin getiimiz
Boyarlar, zenginliklerinden baka bir nvanlar olmayan toprak sahipleriydiler; ancak zenginlik hereyi boyunduruk altna alyor, en salam dzenler bile ona kar direnemiyorlard.
102
64

yrelerden bana ok daha gzel grnd; fakat Kienov'a doru yaklatka arzin n giderek dalk olmaya baladn gryordum. Gitgide daha geni boazlardan inerek nihayet Baarabya'ya vardk. Baarabya ovalarna girer girmez, sada ve solda bulunan tepelerde saysz hecin devesi grdm. Yan'mdaki Rum Krmllara ait olan bu hayvanlarn bakalarnn topraklarna girerek otlaklar: bitirdiini, bu yzden devaml anlamazlklar olduunu anlatt. lerledike bu hayvanlardan daha ok sayda grmeye baladm. Snr henz amtk ki, bize doru gelen birk atl farkettik: bun'ar, Baarabya Seraskerinin beni kar- ilamak zere yola kard on seymendi. Seraskere yolladm ulak da yanlarndayd. Bana Serasker'in cevabn bildirdi, bu arada tercman da bana sylemek zorunda olduu iltifatlar sralad; bundan sonra nmze geen drt atl ile birlikte tamamen dz ve gayet sert bir arzi zerinde yola koyulduk. Yeni mihmandarm Lehistanda domu, din deitirmi bir Yahudi idi. Gzel Almanca konuuyordu ve konumay o kadar seviyordu ki, ona hi bir soru sormama gerek kalmadan bana btn gemiini ayrntlarna kadar anlatt. Zayfl yznden Yedesan ve Canboyluk illerinin ihtirah hakkn Padiah'a kaptran Krm Han'ndan Nogaylarn hi memnun olmadklarn rendim; Orkap'ya varmak iin bu iki ilden geecektik. Konumamz, Krmllarn zihin yapsn bana reten bir olayla sk sk kesiliyordu. Snra gelirken beni karlayan heyet gzktnde Doulularn yuva kuran ilhlar gibi tasavvur ettikleri bir leylek uarak bize doru geldi, benim zerinde daireler izerek dolat ve biz klaya varncaya kadar bizi

terketmedi.
Basarabya'y yneten Sultann oturduu bu ehir o.eyaletin bakenti saylr. Krm Han'nn byk olu olan bu Sultana Serasker (ba kumandan) unvan verilmiti. Yanmza bir Mirza 65 gelerek sayglarn sundu ve kalmam iin hazrlanan yere kadar bana elik etti. Daha sonra yine bu adamla Sultan'n 66 huzuruna ktm. Serasker Sultan 18-20 yalarnda, uzun boylu, yakkl, soylu tavrl, mtevaz fakat sklgan bir genti. Sklganln ortadan
Btn soylulara Mirza denilir; yazmn daha ilerlerinde Krm Trklerindeki soyluluk unvanlar grlecektir.
66 65

Sultann hanedn kan tayan prens olduunu hatrlatrz.

103

kaldrmak iin itina gsterdim; szde barbar denilen bu sarayda Mirzalarn ve Sultan'n, meden olarak kabul edilen saraylarda raslanmyan bir tatlla ve sevimlilie sahip olduklarn tesbit ettim. Mirzalarn gz kamatrc olmaktan uzak, fakat gayet itinal ve zarif elbiseleri hari tutulursa Krm Trklerinin mevcut eyalar ancak lzumlu olanlar arasndan seilmiti. Camlardaki debdebe sadece Sultan'n dairesinde vard; k: boyunca btn pencerelere ktlar geiriliyor, yazn bunlar kaldrlyordu; bylece daha serbeste nefes almak ve uzaktan grnen Karadeniz'in mavi dalgalarn seyretmek mmkn oluyordu. Sultan akam yemeine beni alakoydu, bu arada byk bir itahm olmasna karlk Dniester'in leziz balklarn bu kadar maharetle piirebilmek iin Krmllarn fevkalde alara sahip olduklarn anladm. ahin ile yaplan avcln Sultan'n hemen hemen tek meguliyeti olduunu ve av seferleri srasnda btn Mirzalarn ona elik ettiini rendim. Av seferleri iin silh ve yk alnarak yola klyordu; genellikle bir haftadan fazla sren av seferleri srasnda her akam karargh kuruluyordu; bazen bu av seferleri ok daha cidd sebeplere bahane tekil ederdi. Ya'dan satn aldm ve yayl arabaya benzetmek istediim kk bir arabay geceleyin onarmakla vakit geirdim; Bodan'dan beri arabamn zerinde gelen yklerimi tamak iin kk bir saman arabas verilmiti; Sultan'n izni alndktan sonra beni Bahesaray'a 67 gtrmekle ykml bir Mirza ve yay, ok ve kl ile silhl krk atlnn muhafazasnda yola ktk. Birliklerde mevcut dzen, disiplin ve asker deh azlna alm olduumdan Krm Trklerinin bu konularda daha fazla bilgi sahibi olduunu sanmyordum. Basarabya'y Yedsan'dan ayran Dniester'i atktan sonra haydut etelerinin faaliyette olduu blgeye gelindiinde birlii yneten subay gayet aydn bir asker gibi tedbirler ald; arabamdan 200 adm tede on iki kiilik bir manga, arabann sanda ve solunda drder kiilik ve bizzat subay tarafndan kumanda edilen ikinci bir manga, arkadan gelen iki yk arabasnn arkasnda ise sekiz kiilik nc bir manga ve nihayet alt yz adm geriden altar kiilik iki sra her tarafmz koruyordu. Yol aldmz ovalar o kadar dzgnd ki, ne tarafa bakarsak bakalm ufuk sanki yz adm tede gibi gzkyordu; gzmzn nnde en ufak bir engebe veya bir aa bile yoktu; yol boyunca yanmdaki Krm atllarnn
67

Bahesaray Krm Hanlarnn bakentidir.

104

keskin gzlerinin, daha klahlar grnr grnmez farkettii Nogaylardan baka kimseye rastlamadk. Nogaylar tek balarna dolayorlard; ilerinden sorguya ektiklerimiz bize bahsedilen haydut eteleri hakknda iimizi rahatlatan cevaplar verdiler. Ovay kuzey - gney dorultusunda kesen, sekiz, on kula derinliinde, yz yirmi kilometre uzunluunda, be yz metre eninde, iinde amurlu bir dere akan ve gneyde Karadeniz ile birleen kk gllerle son bulan dere yataklarnda yerlemi olan ve adrlarda oturduklarndan gebe saylan Nogaylarn byle tek balarna gezmeleri merakm ekiyordu. Bu derelerin kylarnda, kn obanlkla geinen halkn srlerini korumak iin sundurmalar yaplmt. Atlarn, srlarn ve develerin kalalarna kzgn demirle ve koyunlarn postlarna boya ile resmedilen zel bir iaret sahibinin kim olduunu belirliyordu; ilkbahar gelince btn bu hayvanlar toplu olarak ovalara karlyor, yaz sonuna kadar oralarda kalyordu. Yeni mevsim gelince Nogaylar ovalara karak hayvanlarn topluyorlar ve sundurmalara kapatyorlard. Karlatmz Nogaylar ite hayvanlarn arayan gebelerdi; fakat iin ilgi ekici taraf, bu ile megul olan Nogayn, iki vadi arasnda en az krk elli kilometre genilik, yz yirmi kilometre uzunluk olan geni bir ovada nereye gideceini dnmeden atn srmesidir; kendisine otuz gn yetecek kadar, yani drt kilo dar ununu kk torbasna doldurup yola koyulur. Erzan yanna alan Nogay Trk atna atlar, gn batmnda konaklar, atn kstekler, otlatr, akam yemeni yer, uyur, gn doarken kalkar ve yeniden yola koyulur. Bu arada yolda rastlad srlerin iaretlerine dikkat eder, yolda karlat dier Nogaylara bilgileri aktarr, onlardan kendi iine yarayan bilgileri alr, iini tamamlar. Bylesine sabrl bir halkn gnn birinde korkun bir asker g karacan tasavvur etmek gtr. Yolda geen ilk gnmz, krk kilometre uzaklkta olan bir vadide son bulacakt. Gne yava yava batarken, nmde hznl bir ufuk uzanyordu; birden arabamn inie getiini ve samda ve solumda vdinin iinde obalarn sralandn farkettim; dereyi kt bir kprden atk, ilerinden bir tanesinin bana ayrld odann yannda durduk. Arabalarn arkaya kondu, yanmdaki muhafz ktas ise evreme yerleti, ilk iim bizim ayr bir grup tekil ettiimiz manzaray seyretmek oldu; zellikle bizi yalnz brakmalar dikkatimi ekti, halbuki bir para dikkate deecek kadar merak uyandran bir kii olduumu sanyordum. Mirza yiyecek aramak zere yanmdan ayrlnca bana verilen Trk obasnn iini incelemeye baladm. ats kafes eklinde
105

rlm olup, daire eklinde yaplm olan obann tepesi akt; dtan, btn adr rten deve tynden kee kullanlmt, ayn keeden bir para d.a duman iin hava delii grevi yapan tepedeki deliin stn rtyordu. Trklerin oturduu dier obalarda da tepedeki bu kee parasnn, ierden gelen bir sopann ucuna bayrak gibi aslm, ve rzgr ynne evrilmi olduunu farkettim: ayn sopa, ate sndkten sonra baca deliini kapatmak iin kullanlyordu. zellikle atda salanan salamlk ile zerafetin bir araya getirilmi olmasn hayranlkla seyrettim 68: balama ileri iin ham deri kullanlmt; benden nce gerdek evi olarak kullanlm obamn hl eyizlerle ssl olduunu grdm. ok ackmtk; Mirza'nn iki koyun ve bir tencere ile geldiini memnuniyetle grdk. Tencereyi, tepede birleen, ular ayrk denein ortasna astlar. Mutfamz hazr olunca. Mirza, subay ve birka Nogay koyunlar kestiler, derisini yzdler; paralara ayrlan etler tencereye doldurulurken, dier paralar kzartmak iin iler hazrland. Kiela'da iken yanma ekmek almay ihmal etmemitim: ekmek Nogaylarn pek itibar etmedikleri bir yiyecek maddesiydi. Aldklar gdalarn eitlerini renmek iin ok meraklanyordum. Merakm akladm Mirza glmsedi, arzumu tatmin edecek her trl malzemeyi temin etmesi iin bir Trk' grevlendirdi. Bu adam biraz sonra yannda ksrak st doldurulmu bir kap, kzarm dar unu dolu bir torba, yumurta byklnde tebeir sertliinde birka beyaz peynir ve topluluun en iyi as olduu sylenen mtevaz giyimli zayf bir Nogay ile kageldi. Ann yapt ileri dikkatle izliyordum; tencerenin drtte n su ile doldurdu; zerine iki yz gram kadar kzarm dar unu ilve etti; tencereyi atein zerine srd, yelek cebinden bir kak kard, yenine sildi, tencerenin hep bir yanndan kartrmaya balad,, sv kaynamaya balaynca peynir topaklarndan birini ald (bu peynir ksrak stnden hazrlanm olup, tuzlanp kurutulmutu) kk paralara ayrd, tencerenin iine att ve yine ayn ynde kartrmaya balad. Bulama kabarmaya balad, o durmadan kartrmaya devam ediyordu, sonuna doru kartrmay hzlandrd, nihayet mayasz ekmek kvamna gelince kan ekti, cebine soktu, tencereyi eline boaltt, ve bana bir lokma hamur ikram etti. Aceleyle azma attm hamurun tahmin ettiimden ok daha fazla
68

Yazar, Trklerin bu ii yzyllardr yaptn bilmiyordu (.)

106

lezzetli olduunu farkettim. Ksrak stnden de tattm: eer daha nce lezzeti hakknda nyargya kaplmasaydm, kukusuz bunu daha lezzetli bulurdum. 69 Yemeimi itahla yerken bana daha ilgi ekici bir sahne hazrlyorlard. Geliimden itibaren Nogaylarn obalarna ekilerek bana kar merakl davranmadklarn sylemitim, bu konuda gururumdan fedakrlk yapmaya hazrlanyordum ki bize doru ilerleyen bir topluluk grdm: Sakinlikleri, ar hareketleri niyetleri hakknda hi bir fikir vermiyordu. Bu Nogaylar bu tarafa getiren sebebin ne olduunu merak etmekten de geri kalmyorduk. Obamza drt yz adm kala durdular, ilerinden biri Mirza'ya doru ilerledi ve ona ileri gelenlerinin beni grmek istediklerini, ancak hi bir surette rahatmz bozmak istemediklerinden bu grmenin beni memnun brakp brakmyacan, eer raz olursam en rahat nerede bu ii yapabileceimi sordu. Eliye bizzat kendim cevap vererek, nderlerin beni istedikleri ekilde grebileceklerini, dostlar arasnda yer ayrm yaplamyacan bildirdim. Nogay bu hususta ald emir zerinde srar etti, bunun zerine Mirza ayaa kalkarak seyretmek isteyeceklerin ilerleyebilecei yeri iaret etti: Biraz sonra merakllar topluluu oraya gelip yerleti. Ben de gelenleri daha yakndan inceleyebilmek iin onlara doru ilerledim, iyice yanlarna yaklatmda hepsi ayaa kalkt, ve kendisine doru yneldiim nderleri brkn karacak ve hafife eilerek beni selmlad: daha nce bu selmlama tarzn Mirzann yollad elide de grmtm, beni artan ey Osmanl Trklerinin balarn ancak yalnz olduklarnda veya samim bir ortamda amalarna karlk bunlarn selm verirken de brklerini karmalar olmutur. Bu yzdendir ki Avrupal eliler ve maiyetleri Padiah'n huzuruna ktklarnda apkalarn karmazlar; bir Osmanlnn karsna baka trl kmak, muaeret kurallarna uymamazlktr; sras geldike Krm Trklerinin gelenekleri ile bizim geleneklerimiz arasnda mevcut nemli ilikileri aklayacam. Beni grmeye gelen Nogaylar hakknda fazla bilgi edinen hemem onlara gerekli sorular soramamamdan ileri gelmektedir. Her yeni eyden duyulan tatmin duygusu gecemi ho geirmeme yardmc oldu. Akam yemeime de ksa zamanda altm, ancak hizmetkrlarm arasnda Krm mutfa, her eyi iyi gsteren alk sebebiyle iyi karland. Adamlarmn ikyetlerini paylaarak skntlarn hafiflettim; bu usl her seyahat edene iddetle tavsiye ederim.
69

Yazarn ksrak st diye bahsettii ey kmzdr ()

107

Nogaylar bana ne kadar ilgi ekici gelirlerse gelsinler, fazla vakit kaybetmemek ve ertesi gn ikinci vdide konaklayabilmek iin sabahleyin alaca karanlkta yola koyulduk; deniz zerinde seyahat edenlerin grdkleri gibi, gnein ufukta douunu seyrettik. O sabah yolda, Fransa'nn Flandre blgesinde de raslanan ve her askerin kumandanlarnn mezarn ykseltmek amacyla brakt topraklarda meydana geldii sylenen ufak tepelerden baka bir ey grmedik. Bu tepeciklerden Trakya'da da ok vardr; bu kadar ok kumandann deta eit aralklarda gmlm olmas bana bir tesadften ziyade belirli bir amala bu iin yaplm olduuna dair bir kanaat verdi. Bu yzden bunlarn amacn mevcut geleneklerde aratrmaya karar verdim. Trkler hlen kullandklar bir gelenee gre nc kuvvetler savamaya giderken arkadan gelen asl orduya iaret brakmak maksadyla eit mesafelerde tepecikler yaparlar; bence bu eski tepeciklerin amac budur. Aslnda bahsettiim o tepecikler hlen yaplanlardan daha kktr, bunu da yllarca sren anmalara balamak mmkndr. Bu eski tepeciklerin yol iaretlerinden baka bir ey olmad yolundaki iddiama karlk, fetih zihniyetinin, kolaylkla harap olabilecek iaret noktalarn muhafaza etmek zorunda olduu ne srlebilir. Baz tepeciklerin altnda insan kemiklerinin bulunmas savaa giderken len kumandanlarn ve askerlerin mezarlar olduklarn da ortaya koymaktadr; ancak Flandre'da alan tepeciklerin pek ounda mezar bulunmamtr; bunlarn yol iareti yerine getii iddiasnda srar edilirse, Ksenofon'un On Binlerin ekilii'nde belirttii almalara da bir aklama getirilmi olunur. Yol boyunca hi ekili toprak grmedim, zira Nogaylar fazla geilen yerleri ekmekten kanmaktadrlar: Yol kenarndaki tarlalar yolcularn atlarna otlak olmaktan kurtulamyacaktr. Ancak bu eit tedbirler Krmllar byle bir zarardan kurtarmakla birlikte, tarlalar daha korkun bir felkete daima aktr. ekirge srleri sk sk Nogaylarn ekinlerine, bilhassa dar tarlalarna hcum ederler, bir anda her eyi mahvederler. ekirge srs yaklarken ufuk kararr, gnein nnden bulut gemi gibi olur. ifti Nogaylar kalabalk iseler, el kol hareketleri ve haykrlarla bazen sry databilirler, aksi takdirde tarlalar zerine ken ekirgeler, 1 5 - 2 0 cm. kalnlnda bir tabaka mevdana getirirler. Uarken kardklar sese bir da bitkileri yerken kardklar grlt eklenir. Atein etkisi hemen hemen yoktur; baka yerleri mahvetmek zere havalanan sr arkasnda tamamen imha olunmu bir bitki rts brakr.
108

Karadeniz'i amak isterken yok olan ekirge srleri sayesinde daha youn bir tarma sahip Yunanistan ve Anadolu bu felketten ksmen de olsa saknm olur. Boaz'n Rumeli yakasnn Karadeniz kylarnda ekirge llerine sk sk rastlammdr; bazen o kadar ok ekirge cesedi olur ki bacaklarmz yar yarya gmlmeden yrmenin imkn olmaz. Nasl ldklerini merak ettiimden yle bir an gzlemeye baladm, nihayet onlar kyya yaklarken yakalayan bir frtnann nasl dalgalarn iine gmdn grdm; ekirge lleri o kadar berbat bir koku yapyorlard ki yanlarna yaklamak iin birka gn beklemek gerekiyordu. leden nce birinci vadiye vardk; bana yeni at bulmaya giden Mirzann yokluundan istifade ederek, etrafnda birka kiinin topland bir at lsnn yanna gittim. Atn derisi gzelce soyulduktan sonra on sekiz yalarnda bir gencin omuzlarna bu deri kondu, Terzilik yapan bir kadn byk bir maharetle bu yeni elbisenin srtn kesti, yaka oyuunu at, omuz balarn yapt. Henz slak olan deriye ekil veren gen, melerek dier paralarn dikilmesini salad; neticede iki saat iinde yepyeni deri bir elbiseye sahip olmutu, imdi sk bir talim yaparak bu deriyi tabaklamaktan baka yapacak bir ey kalmyordu. Krm atlarnn, sahiplerinin zel iaretleri ile damgal olarak ovalarda yaylm olduklarn sylemitik; nasl her ferdin uymak zorunda olduu genel bir hizmet anlay varsa, topluluun ortak mal olan bir at srs de vardr. Bu sr yerleme merkezlerinden uzakta yetitirilir. Ancak serbest yaamaya alm olan- bu hayvanlar tutmak kolay deildir. Aralarndan araba ve binek atlarn semenin de ayr bir zorluk kard anlalmaktadr; bu seim ii gen Nogaylara mkemmel bir svari olmalar iin imkn verir. Bu maksatla, ucunda bir at kafas geecek kadar byk bir kemend olan uzun bir srk kullanrlar. Yular takl, plak ata binen gen Nogaylar ellerinde bu letleri olduu hlde btn hzlar ile srye dalarlar, ilerine gelen hayvan ararlar, byk bir eviklikle hayvan kovalarlar, atn btn kurnazlklarna ramen ona eriirler, yanna yaklap da kulaklar hizasna gelince kemendi boynuna geirirler, hemen sonra yavalayarak at ehl srnn iine koyarlar. Bana 80 kadar at lzmd; bu ii yapacak ancak alt kii mevcut olduundan zevkle seyrettiim at yakalama ii bir hayli vakit ald; ancak seilen atlar o kadar cinsti ki, konaklayacamz Ocakof'a vaktinden nce eritik.
109

Bug nehrinin sanda ve aznn yannda yer alan bu kale, nehre doru inen bir meyilin zerine kurulmutur. Kaleyi koruyan tek istihkm bir hendek ile rtl bir yoldur; kubak bakldnda paralelkenar eklindedir; Bender ve Hotin'de olduu gibi, yan yana dizilmi bir sr top, mazgal aral grevi yapan iki muazzam tabyaya tesbit edilmitir. Oakof'un yaknlarnda yerlemi olan birka Yahudi han iletiyordu. Yine Nogaylarn topraklarndan saylan Canboyluk eyaletinden gememize, yarayacak yiyecek maddelerini ve eyay bize tenrvn ettiler. Ertesi sabah Bug nehrini atk. Az ksmnda, kar kyya ait ve Klburnu ad ile anlan ince bir toprak paras ile daralan bu nehir orada kuzeye doru uzanan kk bir gl meydana getirir. Klburnu'nun ucu ile Oakof arasnda bu gln mesafesi drt kilometre kadardr: Bug nehrini biz de bu ynde atk- ki yaka arasnda tama iini yapan gemiler uygun esen rzgrdan faydalanmak iin yelkenliydi, orta ksmlar hari slk olan yerlerde de kullanmak zere srk bulunduruyorlard. Yunuslarn sramasndan baka seyredecek bir ey bulamadmz saat sren skntl deniz yolculuumuz sonunda Klburnu'ndaki hisarn tam karsna ktk; ben hisar gezerken ev sahiplerimiz arabalarm karaya karmak ve gerekli atlar bulmakla gn bitirdiler. Hisarn gereksizliinden baka dikkatimi ekecek bir taraf yoktu. Nitekim nehrin gvenlii iin Oakof'un toplar ile aprazlama ate maksadyla konmu toplarnn menzili ksa olduundan geidin ortas ate dnda kalyordu. Buna karlk Klburnu zerinde kar kyda salam bir kaya zerine konmu batarya nehrin giriini her trl gemiye kapatabilirdi; her halde Trkler bu durumu henz kavrayamamlard; ilerde asker bilgilerinin snrlar hakknda daha nemli belirtiler yakalayacam. Gn doumundan bir saat nce yola kmak zere karar verildi; gittike ihtiyacn duyduum dinlenmeyi uzatabilmek iin yayl araba hline soktuumuz arabada seyahat etmeye karar verdim. Bana elik eden muhafz ktasnn kumandan aldm bu tedbirden haberdr deildi; daha nce akladm ekilde atllarn bo arabamn etrafna dizip yola koyulduktan sonra, gnn lk klar ortal aydnlatnca benim asl arabada olmadm farketti; nereye gittiimi sylemediim iin bana iddetle att ve muhafazam ile ykml olan mangas ile yayl arabann etrafn sard. Bu durumu nakletmemin Krm Trklerinin anlayn belirtmesi
110

bakmnda olduu her halde anlalmtr; bunlarn manev deerleri daima salam fikirlerin tohumunu tekil etmitir. Yolumuz bizi Karadeniz'e yaklatrmt; Bazen deniz kysndan gemek zorunda kalyorduk; duyduumuz dalgalarn sesleri, imdiye kadar katettiimiz dmdz ovalardan sonra bize gerekten gzel geliyordu. nmzde aacamz ovalar da yine -plakt; fakat bu yerlerin eskiden ormanlarla kapl olduunu, herhangi bir kt basknla karlamak istemeyen Nogaylarn allklar bile sktklerini bana anlattlar. ki saat iinde yola koyulmaya hazr hle gelen bu millet iin bu tedbir yararl olmusa da, ormanlarn yokluu Krmllara kn yakacak sknts vermitir. Yakacak ihtiyacn gidermek iin her aile hayvan srlerinin tezeklerini toplamaya zel bir gayret gsterir. Tezekler kumlu toprak ile yurulur, bylece bir nevi yer kmr elde edilir; ne yazk ki bu yakacak Krmllar stmaktan ziyade dumana boar. Hi bir millet onlar kadar kanaatkrane yaamaz. Dar ve kmz geleneksel gda maddeleridir: buna karlk Krmllar et yemesini de ok severler; bir Nogay btn bir koyunu yiyeceine dair bahse girer ve hazmszla uramadan bahsi kazanr. Ancak bu konudaki itahlarn tasarruf yapmak maksadyla bastrrlar; ksacas satabilecekleri her trl eyi kendilerinden esirgerler. Hayvanlarndan biri kaza ile ld vakit ve ancak hayvann kann aktacak kadar vakit bulduklar takdirde etiyle kendilerine bir ziyafet ekerler, islamiyetin bu kuraln hasta hayvanlara da uygularlar. Ek yzden Nogaylar hastaln btn devrelerini dikkatle izlerler, satmaktan mahrum kaldklar hayvann hi olmazsa etinden yararlanmak iin tabi lmnden hemen nce keserler. Balta ve Nogay snrlama yakn yerlerin panayrlar onlara sahip olduklar muazzam srlerin satn yapma imkn verir. Bol miktarda rettikleri buday Karadeniz zerinden pazarlara sevkedilir; ticaret maddeleri arasna iyi ve kaba cins yn ile ham deri ve tavan krk de girer. Satlan bu maddeler her yl Krmllarn cebine Hollanda veya Venedik dka altn eklinde ykl servet sokar; ancak aldklar bu paray pek kullanmadklarndan, servetin byklnn uyandrd zenginlik kavramnn bir nemi yoktur. Kt kanaat geindiklerinden ellerine geen servet giderek byr, gzleri hrs brynce hasislik bsbtn artar ve paralarn topraa gmerler;
111

paralarn sakladklar yeri aklayamadan len Nogaylarn boa giden servetleri muazzam mebllar bulur. Bu davranlarn, gnn birinde lkelerini terketmek zorunda kalrlarsa, servetlerini kaybetme tehlikesi olmadan brakma dncesi ile aklamak belki mmkndr. Zaten lkelerinden binlerce kilometre uzakta da olsalar yaaylarnda bir deiiklik olmayacaktr; onlara servete sahip olduklar dncesi bile yeterlidir. Bir Krmlnn herhangi bir eyay srf ona bir mddet sahip olmak arzusu ile elde etmeye alt olaandr. Bir mddet sonra o eyay geri vermek zorunda kalsa bile, bir anlk sahip olma ona yeter derecede mutluluk verecektir. Krm Trkleri muhtemel kayplarn hi bir zaman hesaplamazlar, ksa sreli krlara bakarlar. Orkap'ya yaklarken nmzde katlanacamz daha bir kt konak yeri kalmt; tam o srada beni arayan bir ulak ile karlatk. Krm Han'nn bana vermek ltfunda bulunduu kolaylklardan faydalanmam iin grevlendirilmiti. Geceyi, denizin hemen yaknndaki bir batakln tek rn olan sazlardan yaplm bir kulbede geirdik. Ertesi sabah deniz kysn izleyerek bir mddet sonra Krm yarmadasnn bat kylarn samzda grdk. zerinde bulunduumuz ovadan daha yksek fakat onun kadar dz olan bu toprak bizim tarafa tatl bir meyille balanmakta olup, st-taraf ise Orkap'nn profilini gsteriyordu. Sabahn erken saatlarnda yol alarak, geceleri daima kapal tutulan kubbeli bir kapya balanan kt bir kpr vastasyla i hendei atk. Birka Trk askerinin himayesinde gl bir istihkm iine yerletirilmi toplarn menzilleri iinde bulunan hatlarn birinde Ruslarn ve Krmllarn mal deiimi yaptklar kk bir ky vard; orada inerek bana tahsis edilen binaya gittim. Hisarn kumandan biraz sonra bana bir tepsi dolusu orman kebab gndererek iltifatlarn esirgemedi. Hisarda grevli yenieri birliinin beni Ortalarna kaydetme dvetini de geri evirmedim. Balangta Trklerin Hristiyan tutsaklarn ocuklarndan meydana getirdikleri yenieri ordusu zamanla daha byk imtiyazlara kavutuundan Trkler de ocuklarn buraya kaydettirmekte bir saknca grmemilerdir. Bir yandan imtiyazlarn, dier yandan taleplerin artmas herkesin gvenliini bu Ocak altnda aramasna sebep olmutur. Devlet bykleri de kendilerini Ortalara kaydettirmilerdir. Padiah bile Yenieri Ocana dahil olmak istediinde herkes tekiltn kstahlnn daha da artacana emin olmutu. Kurulu dzeni bu tekilt uzun zaman kendi i dzensizliklerinden baaryla korumutur; ancak kiilerin bamszl erevesinde kurallarn bir nemi
112

kalmamtr. Her yenieri mal mlk sahibi olmu, zel karlarn korunmas iin imdilik eski dzen yerine gelmi, bu tekilt efendilerinin korkulu rys olmaktan kmtr. Bu eitli meseleler zihnimi megul ederken ovadan gelen Krmllarn yannda bir grup Avrupal grdm. Bunlar Nogaylarn ele geirdii, Ruslardan kaan Almanlard. Bu zavalllarn durumu beni derhal onlarn namna efaat istemeye itti: hemen Avrupallar serbest braktlar, ben de bana yollanan orman kebab dolu tepsiyi onlara verdim. Yedi erkek, be kadm ve drt ocuktan meydana gelmi grubu incelemeye baladm. Felketler onlar ykmt, buna ramen saadet midiyle glmsemeye alyorlard, Almanya'da bir eyalette dnyaya gelmi olan bu insanlar, gleri douran, daima gmenleri aldatan ve onlara ksa zamanda vatanlarn arattran, daha fazla para kazanmak arzusuyla Rusya'ya gelmilerdi. Yabanc bir lkede zor durumda kalnca kamaktan baka kar yol bulamamlar ve bulunduklar yerden uzaklamak iin en ksa yolu semilerdi. Bozkrlara gelip de hrriyet havasn ilerine ekmeye hazrlandklar srada, onlar ilk frsatta satmay dnen Nogaylara tutsak dmlerdi. Bu zavalllar kurtardmdan dolay hayatmdan ok memnundum; onlar bir an nce Bahesaray'a gven iinde gtrmek iin her trl tedbiri aldrdm. Gnn geri kalan ksmn Orkap istihkmlarn ziyarette harcadm. Bu eit hi bir manzara bu kadar etkileyici olamaz; benzerlerinden ok daha byk olan bu eserde bilginin tabiat ile bu kadar uyum iinde olduunu imdiye kadar hi grmemitim. Bu istihkmn salaml bir bakta anlalyordu, istihkmlar, yarmaday karaya balayan dil zerinde kilometre uzanyor; sanda ve solundaki deniz, tabya duvar grevi yapyordu; i tarafa doru yaklak krk adm enindeydi. Yapld tarihi gsteren hi bir iarete rastlamadm; ya, bu Krmllardan nce yaplmt, ya da Krmllar imdikine nazaran daha bilgili olduklar dnemlerde bunu ina etmilerdi. Top ve obslerle donanm sahra istihkmlarnda olduu gibi bu byk istihkmlar da kazklarla blmelere ayrlm olsayd, btn Krm' yz bin kiilik bir orduya kar savunmas iten bile deildi. Bu hatlar yaramayacak olan byle bir ordu, sonunda su bulamyacandan kurtuluu ekilite bulacakt. Krm'n dou kylarna paralel bir ekilde uzanan ok dar bir kara eridinin bana erimek iin, son savata Ruslar s bir deniz araln amak zorunda kalmlard. Ayn yol 1736 ve 1737 yllarnda General Mnich tarafndan da baaryla kullanlmt; ancak btn bunlar Krmllara gayet az bir kuvvetle
113

koruyacaklar ve dman pskrtecekleri bu dili muhafaza etme fikrini verememiti. Orkap'dan hareket ettikten sonra yollarn Krmllarn Ruslara sattklar tuzdan meydana gelmi beyazmtrak bir kabukla rtl olduunu farkettim. Krm Han'nn mlknden saylan Orkap tuzlalar, aralarnda ekien ve ak arttrmayla devlet hzinesini besleyen Ermeniler ve Yahudiler tarafndan iletilmektedir. Kendi zenginliklerini iletemiyecek kadar beceriksiz olmalar bir yana, paraya kar duyduklar hrs daima aldatlmalarna sebep olmaktadr. Tuzlu gllerde oluan tabi tuzu saklamak, kurutmak ve toplamak iin hi bir depo yoktur. Bunun sonucunda bir yln verdii iyi rn ertesi yln verimsizliini kapatamamakta, yamurlar bylesine zengin ve saklanmas kolay bir rn alp gitmektedir. Satcnn ve alcnn karlkl bilgisizlikleri onlar balayan artlar oluturmaktadr. Bunun sayesinde alc satn ald atlara ektirdii arabalar ile tuz gllerine kadar gelip rn yklyordu; ancak arabalar yklerinin arl altnda belirli bir noktaya kadar gelmeden nce kerse bu, bir tazminat meselesi oluyordu. Alc ve satc yollara dklen maln her iki tarafa da zarar verdiini ve srekli sava hlinin krl bir ticarete temel tekil edemiyeceini anlamam gzkmektedir. Tuzla blgesini getikten sonra kendimizi, itinal olmaktan ziyade verimli bir tarm alan ortasnda bulduk; gzlerimiz imdiye kadar almad ky manzaralar gryordu. Akama doru, bize yeni bir arziyi mjdeleyen kayalklarla kapl kk bir vdinin dibinde kurulmu bir kye vardk. Nitekim ertesi gn, leye kadar katetmek zorunda kaldmz dalk bir arziye girdik. lenleyin bizi Bahesaraya gtrecek olan kayalar arasnda alm gayet dar bir yoldan inmek iin arabamn tekerleklerini frenlememiz gerekti. Bahesaray' gndz gz ile seyrettikten sonra altm rahat hayata ved etmem gerektiini anladm. Krm Han nezdinde Fransa konsolosu olan Fornetty on yldan beri oturduu ve imdi bana tahsis edilen evinde beni karlad. Binann yapl tarz yanmda getirdiim kalabalk ahaliyi alacak ekilde deildi. Bu uygunsuzluk zellikle adamlarm ok rahatsz etti. Uzun bir yolun krklnn sebep olduu yorgunluk zerine bu garip vdedilen topran gsterdii manzara onlarn bsbtn umudunu krd. Neticede ben de itiraf etmek zorundaym ki, yeni evim buraya kadar gelmek iin katettiimiz 4500 kilometrelik yola demiyordu. stne basldka arln etkisiyle atrdayan, yamurdan rm st ak bir merdiven, evik davrananlar byk bir salon ve yatak odas olarak kullanlan yan yana iki
114

odadan meydana gelmi tek bir kata kartyordu. Eskiden at kl keesiyle kapl olan duvarlar ve tavan, binann d yapsn gsterecek kadar eskimiti. Tabann bavullarn arln ekip ekmeyecei tartld, buna ramen bu ilemi baaryla denedik; artk herkes yerleince yol yorgunluunu atmak iin odalarmza ekildik. Yol boyunca srekli olarak karmza kan deiik manzaralar, gezimizin sonuna bir an nce varmak iin ancak nmze kan engellerle megul olmamzda yeterince seyredememitik; fakat u anda uzun bir sre kalacamz bir yere varnca tabi olarak evremizle ilgilenmeye baladk. Nitekim uyanr uyanmaz hemen bu ie koyulduk. Yanma ktip olarak ediim Constillier ile daha nce geirdiim hayatm, karlaaca btn zorluklara sabrla gs gerecei hakknda bana yeter derecede teminat veriyordu. stanbul elimiz M. de Vergennes tarafndan yanma tercman ktip olarak verilen Rusin'in ktibim ile kurduklar dostluk ksa zamanda neeli bir arkada ifti olmalarn salamt, ben de aralarna katlmaktan byk memnuniyet duydum. Ya'ta yanma aldm bir rahip ile iki Leh Ermenisi misyonerin ve stanbul'a dnmek zorunda kalan Fornetty'nin bana ayn ekilde zevk verdiklerini ne yazk ki syleyemeyeceim. Geliim hemen Han'n vezirine iletilmiti; Vezir, durumum uygun olduu an efendisinin huzuruna kabileceimi bildirmi ve Han'n bana tahsis ettii Tayn' gndermiti. Bu gelenek, mkfatlandrlmak istenenlere ihtiyac olan yiyecek maddelerinin verilmesi eklindedir. Btn Dou'da bir eyler verilerek karsndakine sayg gsterilir; bu ekilde bir sayg gsterisini kabul etmek zorunda olduumdan taynm Alman kolonisinin ihtiyalarna tahsis ettim; ancak bu yardm Almanlarn btn ihtiyalarn fazlasyla karlamasna ramen, adamlarm benim ahs ihtiyalarm karlayacak baka kaynaklar gremiyorlard. Kt ekmee, pirince, koyuna ve clz kmes hayvanlarna den yemeimiz itihamz karyordu. Dnyann en verimli topraklarnn, denizin yaknlnn beni tereyasz, sebzesiz ve balksz brakmasn bir trl kavrayamyordum; ancak ok gemeden kerevizin Han'n bostanlarnda ndide bir bitki olarak yetitirildiini, Krmllarn ya yayklamasn 70 ve kyda oturanlarn balk avlamasn ovada oturanlar kadar bilmediklerini rendim; btn bunlara boyun emem gerekti. Daha sonra adamlarm baz
70

Yazarn Trklerin yayk ya yapmasn bilmiyor demesinde nemli bir yanlla dtn sanyoruz. (.)

115

sebzeler buldular, ben de stanbul'dan tohum getirtmeye altm. Bu maksatla ehrin dnda bir ev kiraladm: oraya Almanlar yerletirdim, kendilerine inek temin ettim ve ksa zamanda iftliimin rnlerinden bol miktarda istifade etmek imkn buldum. Adamlarmdan biri mkemmel bir frnc oldu ve nihayet az tad ile yemek yiyebilmek imknna kavutuk. Han'n huzuruna kabilmek iin sunmak istediim armaanlarn gelmesini bekliyordum; ancak, o zamanlar Krm tahtnda olan Maksud Giray'n sabrszl btn zorluklar ortadan kaldrd, itimtnmemin sunulaca gn Tren Amiri bir blk asker ve subayla evime geldi. Yars Krml, yars Avrupal atl alaymz halkn ok ilgisini ekti. Sonuncu avluda attan indikten sonra sarayn giriinde Vezir'in bizi beklediini grdk, onunla birlikte, sofann bir kesine yerlemi olan Han'n arzodasna girdik. Tam onun karsna yerletirilen bir koltua, Han'a sayglarm sunup itimatnmemi verdikten sonra oturdum. Beni Krm Hanl'na resmen kabul eden bu trenden sonra Trklerde gelenek hline gelmi bir takm ikramlar ve kendisini sk sk grmem iin Han'n yapt dveti kabul ettik. Sonraki gnlerde resm hviyetimle ziyaretler yaptm. Krmllarn devlet dzeni, rf ve detleri hakknda bilgi edinmek maksadyla daha sk balar kurmaya altm; bu arada, gerekten bir fikir adam, drstlk rnei ve dostluk kurulabilecek bir insan olan Mft, ok sk balandm ve dncelerinden fazlasyla yararlandm kiilerden biri oldu. Bu konularda gerekli dikkati gsterdikten sonra, k gelmeden evimi dzenliyerek hava olaylarndan korunmak iin tedbirlerimi almaya baladm; bu evi onarmak ve glendirmek onu yeniden ina etmek kadar zordu. Kasm ay geldiinden kaybedecek zamanmzda yoktu. Gerekli plan izdim, malzemeyi topladm, Krmllarn metodundan ayrlmadan almalara nezaret ettim ve iki bin liralk bir masraftan sonra aralkta evime yerletim. Artk bundan sonra Krm'daki mimar tarzn incelemek frsatn buldum. Kirilere dayanan stun teknesine dik olarak tesbit edilmi, keleri ve aklklar belirleyen destekler damn yerletirildii st dzlemi tekil etmektedir. Bina bu ekilde yerletirildikten sonra, yine birbirine dik, bir admlk mesafelerle daha ince destekler, dolgu grevi yapyorlar ve binaya bir sepet grnm vermek iin kullanlan fndk dallarnn da tutturulmasn salyorlard. Sonra bu bir nevi kalbur eklindeki binaya har yaplm toprak ve kylm saman tatbik edilmektedir; daha sonra binann iine ve dna, desteklere, kaplara, pencerelere srlen beyaz boya binaya gayet ho bir
116

grnm vermektedir. Bu eit bir ina tarznn, belki anlatmakla grnmedii kadar byk bir salamlk verdiini de ilve etmek zorundaym. Avrupa kyllerinin evlerinden daha salam olduu da phesizdir. lkelerimizde, gerek kiisel karlar, gerekse srf iyilik yapmaktan dolay sahip olduklar tmar topraklarnda nfusu arttrmak iin ev ina ettiren derebeylerin bu yeni ina tarzn kabul etmelerinde byk yarar olacana inanmaktaym; bylece masrafta nemli ksnt yapabilecekler, evlere sahip olanlara kendi evlerini onarmak imknn vereceklerdir. Ksa zamanda evime yerletikten sonra imdi ev eyalarm ile megul olmam gerekiyordu. Ba sofracm iyi bir halcyd. Onu dorama, ilingirlik gibi ilerle grevlendirdim; arada bulduum frsatlarda ben de almalara itirak ediyordum. Maksud Giray beni zel evresine almt: bu evre yeeni Sultan Nureddin, Kaya Mirza adnda hann karde ocuklarndan bir sultan ile evli irin sllesinden bir Mirza. Kad Lesker ve Maksud'un gzdesi birka mirzadan meydana geliyordu. 71 Akam namazndan sonra Han'n yannda toplanyor ve gece yarsna kadar sohbet ediyorduk. Mizacndan ziyade kiisel hesaplar yznden kukulu olan bu hkmdar etrafnda olup bitenleri anlamakta gsterdii intikl sratini, evresindekilere neeli anlar geirmekte de kullanyordu; Doulularda o kadar gzkmeyen bir hevesle edebiyata merakl olup, her frsatta bu konu zerine geliyordu. Kafkasya'da bym olan Sultan Nureddin az konuuyor, konutuunda da hep Kafkasllardan bahsediyordu; bunun aksine Kad Lesker ok konuuyor ve her eyden bahsediyordu. Fazla bilgili olmamakla birlikte, neeli bir mizaca sahip olmasndan bizi elendirmek iin makamnn ciddiyetinden bile fedakrlk yapyordu. Kaya Mirza gnlk olaylar hakknda bilgi verirken ben de Avrupa hakknda sorulan sorulara cevap vermeye alyordum. Bu hanlkta geerli olan gelenekler, pek az kimseye Han'n huzurunda oturmak imkn tanyordu; hanlar doutan bu imtiyaza sahip olurlarken babalarna duyduklar saygdan ehzadeler hi bir zaman hanlarn nnde oturmazlar. Bu hak ayn zamanda ulem snf nderlerine, Divan vezirlerine ve yabanc elilere de uygulanr; bir HanmSultan'n kocas olmak sfatyla huzurda oturabilen Kaya Mirza dnda dier
71

irin sllesi Krm Hanlndaki soylu ailelerin en nde gelenlerindendir.

117

saray erkn sofann bir ucunda beklerler ve akam yemei saatnda ekilirlerdi. Akam yemei iki yuvarlak masada sunulurdu: genellikle tek bana yiyen Hana ait olan bu masalardan birine bazen yalar dolaysyla baka sovlularda kabul edilirdi. Ayn odada kurulan ikinci sofra Han'n akam yemeine ard kimselere tahsis edilirdi. Ben orada Kaya Mirza ve Kad Lesker ile birlikte yerdim. Maksud Giray, benim ile Kad arasnda her gn ortaya kan fikir mnakaalarn krklemekten byk bir zevk alrd; Kad'nn ise fikirlerinin doruluunu savunmaktan ziyade efendisini elendirmeye altn farketmitim. Durumlarmz o kadar farklyd ki, Han'n tevecchn ekebilmek iin ayn aralar kullanamazdk; fakat elimdeki imknlardan yararlanarak Han'n tevecchn kazanmay da ihmal etmedim. Hava fieklerini sevdiini ancak fiekilerinin bu konuyu gerei gibi bilmediklerinden onu elendiremediini farketmitim. dn malzeme aldm, hazrlklarm tamamladm, adamlarma gerekli bilgileri verdim ve istediimi yapabilecek duruma geldiime kanaat getirdiim zaman Han'a doum gn elencelerinde donanma yapma grevini stme almak istediimi bildirdim; imdiye kadar abuk yanan fiekler, ksa menzilli hava fiekler grm olan Han ve evresindekiler yaptklarmdan sonra aknlk iinde kaldlar. Han'n, gsterilerimden sonra bana teekkr ederken gsterilerin ksa srdnden dolay ikyet edeceini hesaplyarak gece sohbetlerimizi neelendirmek maksadyla baz elektrik deneyleri yapmaya karar verdiimi syledim. Bu deneylerin yaratt ilk izlenimler o kadar artc oldu ki, zihinlerde byc olduuma dair uyanmaya balayan inanc krmak iin ok zorluk ektim. Han'n aklamalarm dikkatle dinlediini farkettim. Statik elektrik denemelerine bizzat katlmak istedi; ona kar uyguladm elektrik nisbeten zayf oldu, ama evresindekilere efendilerinin takdirini kazanacak kadar kuvvetli elektrik verdim. Ertesi gn btn ehir yaptm mucizelerin hikyesi ile alkalanyordu; daha sonraki gnlerde Han'a yaptm deneylerde bulunmayanlarn taleplerini karlamak zorunda kaldm. Birok kii gelerek kendilerinde veya arkadalarnda elektrik denemelerimi tekrarlamam rica ediyordu; deneyleri sada, solda ballandra ballandra anlatanlar genel merak bsbtn uyandryorlard. Artk bu ilgiden rahatsz olmaya balamtm ki bir gece kapmn nnde yirmiden fazla kandil grdm; Rusin'i darya yollayarak ne istediklerini sordum. lerinden biri kendilerinin Han'n yannda rehin olarak bulunan erkez Mirzalar olduunu syleyerek duyduklar olaylarn onlar ok
118

etkilediini, bu denemeleri grerek bir gn lkelerine dndklerinde herkese anlatmak istediklerini belirtti. Hepsini ieri alarak salonda kabul ettim. Salonda daire eklinde saygyla oturduktan sonra, biraz nce Rusin'e sylediklerini bana tekrarladlar. Ben de onlara ve lkelerine eitli vglerde bulunarak cevap verdim. Bu durum altnda elektrik vereceim kurbanlar semek benim iin pek kolay oldu. Hazr bulunanlarn hepsi kendi zerinde de deney yaplmasn talep ediyordu; bazen acdm bu zavalllar, ztrap ekerken glmeye alyorlard. En sert denemeleri denedikten sonra erkez Mirzalar hayatlarndan gayet memnun geri yolladm; artk elektrik deneyleri yapmaya da son verdim; kendime daha az elendirici fakat daha faydal deneyler bulmaya altm. zerimde tadm niformam iyice harap olmaya balamt: kendi kend min terzisi olmaya karar verdim. Bu arada iyi cins bir Arap atn Fransz stilinde eyerledim; Krm Trklerinin kulland koum takmlar biniciyi hayvandan fazla uzak tutuyordu. Bu pek kolay bir i olmad, nce kendime gerekli letleri temin ettim. Eer kaylarn hazrladm, btn paralar getirttim ve sorunda krmz kadifeden bir eyer ile birbirlerine iyi giden haa ve koumlar baladm. Krm Han ile yaptm ilk gezintide bu at kullandm. Bu hkmdar yapt btn gezintilerde beni de yanna almak iyiliinde bulunduundan ona Avrupa llarn binicilik usllerini gstermek frsatn elde etmi oldum. Krmllar binicinin cesur oturuundan baka binicilik ilkelerine sahip deillerdi; bazen bu cesurluk gayet zor hareketler yapmalarna sebep oluyordu; Arap atmn yumuak hareketleri btn beleri hayret iinde braktr. Han'n birinci imrahoru bu at denemek istedi; ancak alak eyere biner binmez dengesini salamak iin topuklarn skmak zorunda kald. Byle bir biniciye almam olan atm zerindekini atmaya alnca etraftan yetienler imrahoru zorlukla kurtardlar. Han beni doan ve taz av seferlerine de armaktan geri kalmad. Byle av seferleri srasnda yannda alt yedi atl bulunuyordu. B.u ekilde civardaki ovalarda at koturuyorduk; bir yandan av hayvanlarnn bolluu, dier yandan avclarn gururlar bu av seferlerinin ok canl gemesini salyordu. zellikle doan av Maksud Giray'n ok ilgisini ekiyordu; altrlm doanlar avlarn gayet iyi seiyorlard, ama yakalanan avlar getirmek iin iyi tazlara ihtiya vard. Fransa'dan gelirken ben yanmda bir tane getirmitim; fakat bu hayvann o kadar mark, o kadar keyf hareketleri vard ki hi bir zaman yanma almamtm; srf bu durum yznden tazmn ok kymetli olduunu
119

sanyorlard. Birka kii bu kpekten Han' haberdr etmiti; o da bana serzenite bulunarak kendisinden bu hayvan sakladm, onu muhakkak denemek istediini belirtti. Kpeimin iyi disiplinli olmadn, gelii gzel kularn zerine atlacan, uygunsuz olaylara sebebiyet vereceini bouna anlatmaya altm; o ise btn bunlar bahane olarak kabul ediyordu; sonunda arzusuna uymak zorunda kaldm ve Han'n bu iten piman olduunu grdm. Hemen emir vererek kpeimi aldrdm; nceleri davranlar herkese sevimli geldi. Ertesi gn kpein denenmesi iin her zamankinden daha erken balayacak bir av seferi dzenlendi. nceleri atlarn mevcudiyetinden korkan kpek, daha sonra havaya braklan doann bir av yakalamasn seyretti, ikinci doan da yaral av yakalad srada birden ihtiras uyanan kpek, koarak ava yapt. Bir yandan doan dier yandan benim kpeim av ekitirirken, Han deerli hayvanna bir eyler olaca endiesi ile kvranyordu. Maksud Giray ve vezirlerinin yanndaki durumum ve evimin yeni dzenli ekli Bahesaray'daki gnlerimi ekilebilir hle getirmiti; zellikle. Krmllarn ilk soylu ailesi olmakla vnen irin ailesinden Kaya Mirza ile ok sk fk olmutum. Ulu - Hanlk grevi yapan72 hanedna mensup bir prenses ile evlenmiti; bu Hanm - Sultan bana iyi niyetlerini gstermek maksadyla fevkalde gzel ilenmi bir gece mintan armaan etmiti. Ancak bu armaan gnderme iinde farkettiim gizlilik beni iddetle endielendi; aslnda prenses 70 yasndayd ve bu trl bir armaan ancak akrabas olan bir erkee gnderebilirdi; bana bir ayrcalk tannarak armaan kabul etmem istenmiti. Krm Ham'nn bir takm garip davranlar olmasna karlk, Osmanllarn hurafesi ve sofu alkanlklarna kaplmadan yasalar erevesinde kalmasn biliyordu. Bir Yahudi'nin klesi efendisini bada ldrmt; lnn en yakn akrabalar tarafndan dv ald. Sulu yakalanp mahkemesi devam ederken baz gayretke Mslmanlar, balanmasn salamak maksadyla zavall adam Mslman olmaya ikna ettiler. Han tarafndan verilen idam kararna, sulunun islm olduu ileri srlerek kar kld. Krm yasalarna gre sulu, hakarete urayan veya madur durumda olann dvsn yrten tarafndan ldrlerek cezalandrilirdi. Bu durumda bir Mslman'n Yahudilerin eliyle katledilmesinin doru olmayaca iddia edildi, ama btn abalar boa gitti; Han cevabnda, eer kardeim sulu olsayd onu bile Yahudilerin eline teslim
72

Ulu - Hanlk. Krm Hanl demektir. (.)

120

etmekten ekinmezdim diye cevap verdi; eer islmiyeti semesi samim ise lh Adalet'in bu yzden onu mkfatlandrmasn dilerim, ama ben adaleti yerine getirmekle ykmlym. Buna ramen, hkmn yirmi drt saat iinde infaz edilmesini gerektiren yasay iler hle sokmak ve Yahudilerin Sabbat gn iin gn batmndan itibaren hi- bir ie girimemelerinden faydalanmak iin Mslman sofular kararn yaynlanmasn cuma leden sonraya braktrdlar; buna ramen sulu zincire vurularak idamn infaz edilecei kulbeye getirildi; fakat orada da bir engel vard: Yahudiler kan dkemezlerdi. Bunun zerine byk bir para karlnda Yahudilerin grevini zerine alacak bir kiinin bulunmas iin sokaklarda tellllar dolatrld. Lkin en fakir halk tabakasndan bile bu ii zerine alan kmad. Bu yeni olay Han'n mahkemesine intikl ettirildi. Maksud Giray Yahudilerin suluyu Tevrat usllerine gre ldrmelerine izin verdi; sulu talanarak katledildi. Suluyu lenin en yakn akrabasna teslim eden Trk yasas, lenin kann savunma hakkn en yakn akrabasna tanyan erat yasalarndan alnmtr. Trkiye'de ikyeti tarafn idam hkmnn infazna nezaret ettiini grmtk; daha gereki olan Krm yasas infaz iini dorudan dvcya brakmaktadr. Osmanllarda celltn son darbeyi vurmak iin, sulu tarafndan teklif edilen parann dvclar tarafndan reddedilmesini beklediini biliyoruz; bu arada kocasnn kanndan para karlnda vaz geen kadnlar da grlmemi deildir. Krm'da ise kendi eliyle haneri suluya saplayacak olan kadn hi bir teklifi kabul edecek durumda deildir; ona intikm alma hakkn saklayan yasa bakaca hi bir duygunun onu etkilemesine gz yummaz. Elinde gmten bir balta tayan bir yetkili suluyu infaz hcresine gtrr ve idama nezaret eder. Krm kadar hi bir lkede di sularn o kadar az olduunu sanmyoruz; sulularn kolaylkla kaabilecei bozkrlarn mevcudiyeti tamah etmeye sebep olabilecek eylere sahip deildir; stelik her gn k yolu kapanan Krm yarmadasnn coraf durumu, cezadan kaabilme umudunu tamamen yok etmektedir; bu yzden bakentin gvenliini salamak iin herhangi bir tedbirin alndn grmedik; sadece Han'n muhafazas ile ykml askerlerden baka bir kuvvet yoktur. in stiline gre ina edilmi, fakat sonradan Trk stiline gre onarlm saray hl ilk gzelliini muhafaza etmektedir. Bu saray ehrin bir ucunda olup, etrafnda gayet yksek kayalklar vardr; her taraftan akan sular baheler ve kkler arasnda dolaarak ok ho bir grnm salar. Bu arada sarayn durumundan dolay manzara olarak
121

sadece plak kayalar bulunduundan, Han sk sk ehrin gzelliini seyretmek iin tepelere kmak zorunda kalr. Krm lkesinin uzantsnda bulunan Nogay bozkrlarnn deniz seviyesinde olmasna karlk. Krm berzahndan geildikten sonra seviye denizden 10-12 metre yksee erimektedir. Bu yksek ova yarmadann kuzey yarsn kapladktan sonra yerini batdan, douya doru uzanan kayalk ve dalk bir arziye brakmakta sonunda adr - Da ile son bkmaktadr. Deniz kysnn ok yaknnda olan bu da ikinci derece dalar arasnda saylabilir; ancak bizim yarmkrenin haritasna bakldnda adr Da'nn, Alpler ile Kafkas Dalarfn birletiren sra dalar zerinde bulunduunu grmek hemen mmkndr. Nitekim Apenin Dalar'nn bir kolunun Avrupa'y batdan douya katettikten sonra Almanya'y talya'dan, Lehistan' Macaristan'dan ve Eflk' eski Trakya'dan ayrdn, sonra Karadeniz'e dalarak ayn ynde Krm'n gneyinde ykseldiini, Karadeniz ile Azak Denizi arasnda ancak geilebilecek bir geit braktn ve Kafkas ad altnda Hazar Denizi'ne kadar devam ettiini, sonra yeniden Tibet'te ortaya karak Asya'nn dou kylarnda son bulduunu izlemek mmkndr. Bu dalarn bir silsile olduu, grnleri, yaplar, ihtiva ettikleri fosilleri ve mineralleri bakmndan ispat edilmitir. Krm'da ilk gze arpan ey, btn dalarn etrafn eviren kaya tabakalarnn gsterdii benzerliktir. Dtan bakldnda sivri ular gsteren bu kayalklar zerinde sularn andrmasn farketmek mmkndr; yine aralarnda denizin andrmasna mruz kalanlar dierlerinden ayrd edilebilmekte, ilerinde fosil istiridye kabuklarna rastlanmaktadr; fakat bu kabuklar o kadar derin bir ekilde kayann iine girmitir ki, ancak bir eki yardmyla bulunduklar yerden kopartabilirler. En iri cinsten olan bu fosillerin Akdeniz kylarnda bulunmadn: da ilve edelim; dikkati eken bir nokta da Karadeniz'in kuzey kylarnn istiridyeden mahrum olmasna karlk gney kylarnda ancak kk cinselerinin bulunduudur. Kayalara yapan fosillerden, zellikle eti Kzldeniz'de yaayan cinslerinkinde leziz olan deniz kestaneleri de vard. Krm'n bu ksnrvndaki kk vdilerde tek kabuklu hayvanlarn fosillerinden tabakalar vardr. Ancak bu fosiller Akdeniz'dekilerden kabuklarn daha kaln ve daha az ak renkli olmasyla farkederler; baz vdilerde o kadar okturlar ki hemen hemen bitki yetimesini nlerler; bu kabuklar, yaprakl ve yosunlu snger talar ile kark
122

olup, esas yatak sel ukurlarnn dibinde bulunur. Bir dadan tekine deniz seviyesine gre inceiediim kayalklarn seviyesi, btn bu tabakalarn yatay olduunu ortaya koymutur. Btn aratrmalarm bylesine ilgi ekici ve yeni bir olay olan bu mesele zerine topladm ve bu dzgnl bozacak herhangi bir eye rastlamadm. 73 Bu kayalklarn seviyesinden itibaren izilecek Krm'n yksek topraklarnn haritas, Kafkaslara doru uzanan, birbirlerinden fazla uzak olmayan bir sra ada grnm verir. lkel corafya zerine yaplan bu aratrmalar, uzun zamandan beri dnce sisteminin zerine eildii bilgi hzinesinin ilerlemesine nemli katklarda bulunacaktr. Yeryznn ilk durumunu merak eden bilginler, en belirgin izleri izleyerek ve hep ayn seviyeyi korumaya dikkat ederek dnyann evrenleri hakknda bilgi sahibi olabileceklerdir. Daha yksek dalar, onlara daha eskiden sular tarafndan terkedilmi seviyeleri gsterecektir; bu htralarn iinde grdm lkelerin gzler nne serdii manzaralar ile insanlardn yaaylar hakknda bilgi vermekle yetinirken, bir Krmlnn bana verdii cevab buraya aktararak artk bu konuda fazla bir ey sylemekten kanacam. Bu adamla birlikte Bahesaray'n iinde bulunduu ovaya alan boazlardan birinde geziniyordum. Orada eriilmesi g bir kayann tepesinde, boazn giriini kapayan demir bir halka grdm. Yanmdaki Krmlya bu halkann ne ie yaradn sordum. Gayet sakin bir ekilde, vaktiyle deniz bu kayalklara kadar geldiinde boaz gemilere kapatmak iin kullanlm olduunu sanyorum, dedi. Bu cevap zerine tamamen ardm ve her gn bu dalarda denizin kalntlarn grmekten baka bir bilgiye sahip olmayan bu zeknn bu meseleyi z tarzna hayran oldum. Yunanllar ve Romallar her frsatta skitlerin manev deerler felsefesi hakknda vg dolu szler sylemilerdir; fakat dnyann evrimleri hakknda bir Krmlnn ortaya koyduu grler ve zellikle muhafaza ettii sakinlii beni artmt. Bu adamn durumundan, soydalarnn dnyann evrimini gsteren eitli eserlere ilgi gstermediklerini ve adr Da'nn madenlerini iletmeyi ihmal ettiklerini kavradm. Daha bilgili ve kukusuz daha haris olan Cenevizliler bu
nsan bilgisi yeryznn oluum ikelerin daha fazla hkim olduunda, Krmn gsterdii dzgnlk oluum evreleri srasnda yarm adann pek etkilemedii gsterecektir. Bu lkede ver sarsnts pek ender olarak grlmtr, en yksek dalarda bile kratere veya en ufak bir lav izine rastlanmamtr
123
73

dan bol miktarda ihtiva ettii altn karmaya balamlard. Krm Hannn bu iletmeden epey pay alaca, fakat Bb- linin agzlln uyandrmamak iin krl bir iin devamndan ziyade hi alamamasn tercih ettiini de sanmaktayz. Bu ii yaptrmak iin parayla tutulmu insanlarn lkeye sokulmas mecburiyeti sonunda, orasnn bir yasaklar lkesi hline gelmesini istemediinden, Krm hkmdarlar halkn sknetini kiisel karlarna tercih etmilerdir. Bu fiyat karlnda fakir kalmann mutlaka byk bir erefi vardr. Zevkleri, altn yaldzl kafesler iinde olmaktan ziyade topraktan ileri gelen bir yaay tarzna alm olarak, Krmllar teneffs ettikleri havadan bile haz duyarlar ve lkelerinin tabi gzellii ile yetinirler. Krm gnn her mevsim gsterdii kuyruklu yldzlar ve kuzey fecrinin akl atmosferin safl hakknda bilgi vermeye yeter. Bu zelliini, batdan gelen nemi ve buhar yutan kuzey bozkrlarna ve Kafkas zirvelerine de balyabiliriz. Birbirlerini izleyen lml mevsimler, topran verimlilii ile de birleince bitki topluluu fevkalde bir ekilde artyor; kumlu, kara topran sunduu verimlilik Aa Rusya'ya kadar uzanyordu. Gnein ss, iftiye pek fazla bir i brakmadan ekilen her tohumu yeertmeye yetmektedir. Bu i, saban ile ekilecek topra srmekten ibarettir. Bir torba iinde kark hlde duran kavun, patlcan, bezelye ve bakla tohumlar saban izleyen bir adam tarafndan topraa serpilir. Serpilen tohumlar rtmeye bile zahmet etmeyip, bunu yamurun yapmasn beklerler ve eitli zamanlarda yetien rn toplarlar. Krm topraklarn ayn anda kaplayan rnlerden zellikle kukonmaz, ceviz ve fndk irilikleri ile dikkati eker. ieklerin bolluu da bir baka zelliktir, tarlalar kaplayan kk cins lleler nefis bir manzara sunarlar. Krm'daki zm yetitirme tarz zmlerin kalitesini arttrmaya engel olmaktadr dnyann en elverili topraklarnn, zerinde yaayan inalar balar, vdilere dikmekte vaz geiremediini grmek gerekten zcdr; ba ubuklar, sekiz, on ayak apnda, drt be ayak derinliinde ukurlara dikilmektedir. ukurlarn hemen zerinde bulunan kayalklar, asma dallarna destek grevi yapmakta, gnein nlarnda korunan zm salkmlar, devaml nemli bir toprak ve ukura dolan yamur sular ile beslenmektedir. Ba bozumundan bir ay kadar nce asma yapraklar toplanr, ba bozumundan sonra ba ubuklar toprak seviyesinde kesilir ve btn k: boyunca sular altnda
124

kalan balar, su kularna serbest bir arzi brakr. Krmda rastladm eitli kaz cinslerinden en deiik olan boynu bizimkilerden daha uzun ve tyleri kiremit krmzs renginde olandr. Krmllar bu hayvann etinin ok tehlikeli olduunu ileri srerler. Buna ramen bu kazn etinden tattm ve onu ok lezzetsiz buldum. Krmda olduu kadar hi bir lkede bldrcn o kadar ok bulunmaz; yazn her tarafa dalm olan bu kular, sonbaharda bir araya gelerek Karadeniz'i amaya, oradan daha scak lkelere g etmeye hazrlanrlar. Ku gn belirleyen artlar hi deimez. Austos sonunda Krm'da toplanan bldrcnlar, gn batarken kuzeyden hafife esen rzgr beklerler. Kyda toplanarak akamn altsnda veya yedisinde havalanrlar, btn gece 200 kilometrelik yolu katederek kars kyya vardklarnda, gerilen alara taklarak veya onlar bekleyen avclarn eline derek epey kayp verirler. Krm'da bol olan akarsular, buna ramen nemli bir nehir meydana getirmezler ve kynn yaknl btn akarsularn hemen denize kavumasna sebep olur. En scak gnlerde bile sularn kaynaklar kurumaz; her boazda kaynayan sular, ayrlar sulamaya devam ederken, kayalarn arasndan akarak prl prl bir grnm kazanrlar. talyan kava Krm'da o kadar boldur ki, daha nce Cenevizlilerin orada bulunduu bilinmese bu aacn Krm'a zg olduuna bile karar verilebilir. Uzun zaman sanayii sayesinde egemen bir topluluk olan Cenevizliler ticaretlerini Krm'a kadar uzatmasn bilmiler, nl Cengiz Han'n torunlar bu tccarlarn basksna boyun emek zorunda kalmlard; nihayet Ftih Sultan Mehmed Cenevizlilerin boyunduruunu krarak ok daha yumuak bir egemenlik kurmutur. Bugn Krm'da hl Krmllar Cenevizlilerin boyundurduu altnda tutan zincirlerin kalntlarna rastlamak mmkndr. Zulmn bu eserleri, zlimleri saran endie ve korkunun da belirtilerini aksettirmektedir. Cenevizlilerden kalan evler daima eriilmesi g kayalklarn tepesindedir. Ayn zamanda kale surlar grevi yapan kayalklarn etrafnda hendekler alm olup, ykntlar arasnda bile evlerin yapl tarzlar hemen anlalmaktadr. Yemlikleri kayalar iine oyulmu ahrlar vardr. Kalelerin pek ou birbirleri ile balant hlinde olup, bunlardan bir ksm yer alt yollar ile ehirlere balanmaktadr. Gayet byk bir salonun ortasnda, imdi iinde insan kemikleri bulunan, on adm apnda, yedi adm derinliinde bir havuza rasladm. Krm'da, daima sarp
125

dalarda oyulmu, geit vermeye tepelerde kurulmu bu eit snaklar ok grdm; bunlarn, gndz otlatlan srlerin geceleyin kapatld yerler olarak kabul ediyorum. En sarp yerler daima hrriyetin sna veya zulmn inidir. Kayalklar, hem ezenleri, hem de ezilenleri saran endieleri datan en elverili yerler olmulardr. Bugn bile Krm ticaretin merkezi olan Kefe ehrinin eskiden de Cenevizlilerin ticaret merkezi olmas kuvvetle mmkndr; ancak Baluklava limannn gzellii ve birka eski yapnn kalntlar. Cenevizlilerin bu limandan da yararlandklarn ortaya koymaktadr. Bu liman ehri Krm'n en gney ucunda kurulmutur; limann hemen aznda bulunan iki burun. stanbul Boaz'ndan ayrldktan sonra karlalan ilk kara parasdr. Bu limann civarnda, gelimesine ve gvenliine katkda bulunacak ekilde iyi kereste veren ormanlar vardr; tpk, eskiden yarmadann bakenti olan Krm ehrinde grlen mezarlar gibi, bugn tamamen terkedilmi olan Baluklava liman eski nemini gsteren kalntlara sahiptir. Krmda pek nemli saylmayan ehirler vardr; buna ramen bat kysnda sahip olduu liman yznden Gzleve ve Kalgay Sultan'n 74 oturduu Ahmedid saylmaya deer. Krm'n tabi tarihi hakknda nemli noktalara deindikten sonra, Krm Trklerinin siyas durumlar ve hkmet ilkeleri zerine daha dikkatle eilelim. Kk Tataristan diye adlandrlan lke iine, Krm yarmadas, Kuban, erkezistan'n bir ksm ve Rusya imparatorluu'nu Karadeniz'den ayran btn topraklar girer. Bodan'dan Taganrog'a kadar uzanan bu topraklar 46. ve 44. enlemler arasnda bulunup, yz yirmi, yz altm kilometre ene ve drt yz elli kilometre uzunlua sahiptir. Batdan douya doru Yetiokule, Camboyluk, Yedesan ve Basarabya eyaletlerini kapsar. Bugn Bucak diye adlandrlan bu sonuncu eyalette, kylerde yerlemi Trkler yaarlar; fakat dier eyalette Trkler istedikleri yerde kee adrlarn kurarlar. Nogay olarak adlandrlan ve gebe sanlan bu topluluklar, ovalar kuzey gney dorultusunda kesen vdilerde yerleik bir hayat srerler; tek sra hlinde kurulmu adrlar bazen yz otuz kilometre uzunluunu bulan ve
74

Bu asalet nvannn ne olduunu sonra greceiz

126

eitli airetlere ait olan kyler meydana getirir. Bu oban topluluklarn srdkleri sde ve kanaatkr hayat nfus oalmasn tevik ederken, meden geinen milletlerde lks hayatn arlklar ve ihtiyalar nfusu kknden keser. Nitekim nfusun Nogaylarda, Krm ve Bucak'a nazaran daha fazla olduu hemen dikkati ekmektedir; ancak Krm Han'mnn toplayabildii asker says ile nfus arasnda bir bant kurmak mmkn deildir, ileride bu hkmdarn ayr ordu kaldrabileceini greceiz; Bizzat kendisinin ynettii 100.000 kiilik bir ordu, Kalgay'n ynettii 60.000 kiilik ve Nureddin'in emrindeki 40.000 kiilik ordular. Gnlk ilere hi bir zarar vermeden bu saynn iki misli asker toplamak da mmkndr; bu miktar asker ve Krm Hanl'nn topraklarnn yz lm gznne alnrsa lkedeki nfus bizim nfusumuzla karlatrlabilir. Milletlerin kudretini deerlendirmenin en emin yolu, ordularn faaliyet hlinde grmektir; fakat nce bu kuvvetlerin tabiatn, onu bir araya getiren aralar incelemek gerekir. Bu aralar devlet ekliyle sk skya bal olup, her devletin ilk kayna tarihin derinliklerinde yazldr. Krm Trklerinin tarihi ise, ancak evresinde dolanarak muazzam genilii hakknda fikir edinilen bir Okyanusa benzer. Nitekim bu milletin ihtiamn onun yaknnda olmak talihsizliine urayan topluluklarda gryoruz; buna ramen bu topluluklar pek az ey yazmlar veya hi yazmamlar. Tarihi, ihtimallerin eline terketmilerdir; fakat bu ihtimaller o ekilde dzenlenmitir ki, evredeki milletlerin vakyinmelerine bakldnda Trklerin onlarn katnda en kdemli yerde olduklarna dair kanaat kuvvetle yerlemektedir. Bugn edebiyatlarmz iddetle megul eden Atlantis adasnn yeri hakknda derinlemesine aratrmalar yaptm iddia etmeden unu sylemek isterim ki, u anda Tataristan diye adlandrlan kuzeye ynelmi yaylann, Kafkas sradalarnn ve Kore yarmadasna kadar uzanan Tibet dalarnn ve yaylalarnn, akarsularn durumlarndan dnyann en yksek yerleri olduu ortaya kmaktadr. Bu tek gzlem bile, hlen Trkler tarafndan igl edilen bu topraklarn Asya'nn ilk kefedilen yerleri, ilk insanlarn gelitikler 75 lkeler olduunu ortaya koymakta, gney Asya ve Avrupa'ya Got, Ostrogot veya Vizigot ad ile yaplan glerin hep buradan geldiklerini ispat etmektedir.
75 Henz byk gler teorisinin ve Trklerin bununla olan ilgisinin bilinmedii devirde yazarn byle bir kanaat varmas gerekten ilgi ekicidir (.)
127

Bu varsaym glendiren coraf gzlemlere, Krm Giray'n bana naklettii bir Trk gelenei de nemli destek olmaktadr. Bir mddet sonra bu Hkmdar' tatta grecek, cesaretini, bilgisini, felsefesini ve lmn hayranlkla izleyeceiz. Bu arada Cengiz Han'dan nce Trklerin vakyinmelerinde tam anlamyla ispat edilmi olaylar; ortaya karmak gayet zordur; fakat bilinen bir ey varsa o da, Cengiz Han'n dier Hanlar tarafndan Hanlar Han seildiidir. Yine bilinen bir ey varsa, Cengiz Han'n, tarihin imdiye kadar kaydetmedii genilikte bir imparatorluu yaratacak tasarlar dzenledii ve uyguladdr. Bu ftihten sonra meydana gelen ve fethedilen lkeleri istil eden gler bu taknla sebep olan nfus okluunu kantlamaktadr; btn bu etkenler bir araya gelince bu hanednn menei tarihin karanlklarna doru itilmektedir. Kesintisiz bir silsile Cengiz hanednn; gnmze kadar getirmi, bu arada hlen Krmllarn tbi olduu devlet dzeni de aralksz devam etmitir. Buradaki Trklerde, eskiden bizi etkileyen ayn yasalara, ayn dncelere raslanmaktadr; eer bu eski topluluklarn kuzey lkelerine glerini, bu kuzeylilerin de bize doru gelmesini dnecek olursak en eski geleneklerimizin kayna hakknda bir fikir edinmi oluruz. Hkmdar karan sllenin dnda irin, Mansur, Secud, Argen ve Barun slleleri de vardr. Cengiz Han sllesi hanlar verirken dier be byk aile Hanln be byk tbi Belerini karr. Be nvan verilen bu kiiler dalma ailenin en yallar; arasndan seilir ve bu dzen asla deimez. Atalar Cengiz Hann yannda olan bu eski Mirzalar sralandmz ekliyle en yce soylular meydana getirirler; sonradan Bey nvan tevcih edilmi ailelerle asla karmazlar. Mirza Kapkulu olarak adlandrlan bu aileler ise kendilerini temsil eden bir Be'e sahip olurlar, eyaletlerde oturarak feodal haklar; ellerinde tutarlar. Soyluluk nvan verilen en eski aile olarak Kudalaklarn en yal yesi dier metbu ailelerin temsilcilerinin bakandr; Han'n yannda toplanan bu alt Be Krmllarn Senatosunu tekil eder. Bu heyet ancak olaanst durumlarda toplanr; fakat, btn aile temsilcilerini toplama yetkisine sahip olan Han, bunlarn uzakta olmasndan yetkisini ktye kullanmasn diye, irin Bei daima Han'n yannda bulunur ve dier be aileyi temsil eder; Krm soylularnn bu bakan Han, Kalgay, Nureddn ve vezirler gibi, gerekli durumlarda Han toplant yapmay ihml ederse Beler heyetini toplantya arma hakkna sahiptir. irinlerin
128

Kalgayl, Be'den sonra en yal yeye verilir; bu durumda Bakan, yannda daima kendisinden sonra gelecek olan bulundurmu olur; Han'n yetkilerini dengeleyen bu g daima faaliyet hlindedir. Han'n basksna kar btn gleri bir araya getiren bu dzen ayn zamanda Hkmdar'n gvenini ve iktidarn onun elinde olmasna da dikkat sarfeder. Krm derebeyleri, bir binann stunlar gibi hkmeti destekler; bu binann sarslmasna asla izin vermezler. Bu millette Fransa'nn derebeylik devirlerinde grlen karlklarn hi birine rastlanmamtr. Hl ilk safiyetini devam ettiren Krm devletinde en ufak bir ihtirasa yer yoktur. Krm'da byk derebeyi olmak iin yllar geerken, Fransa'da doutan bu hakka sahip olunuyordu. Bu dzenin hkmdar ailesi iinde de geerli olduu, yani Han olarak ailenin en yal yesinin seildii sanlmaktadr; ancak Cenevizlilerden nce tahta geme ekli nasl olursa olsun, tam o ada Han'n ayn anda seildii ve hanlk hakkna daha fazla sahip gibi grnen Mengli Giray'n Mankup'ta tutsak edildii bir gerektir. stanbul'un fethini tamamlyan Ftih Sultan Mehmed, bu ehri Cenevizlilerden temizledikten sonra, Krm' da bunlarn elinden kurtarmaya komu, Mengli Giray' serbest brakmt; ancak, hanla geecek olanlar Bb- li'nin semesi artn tayan bir anlama imzaladktan sonra bu hann tahta gemesine izin vermiti. Rumeli topraklarnn byk ksm tmar olarak Cengizolu'na verilmiti; Krm hanlarnn Osmanl hkimiyetini kabul etmelerini tazmin etmek maksadyla zengin topraklar Krm mlkne geirilmiti; Cengizolu sllesinden her Han, stanbul'da evirecei entrikalarla Osmanl tahtna geebilme umudunu tar. Krm'dan Cenevizlileri kovan Sultan II. Mehmed'in Mengli Giray ile yapt anlamann hkmlerini teminat altna almak iin ald btn tedbirlere ramen anlamaya imza koyan taraflar, ancak karlkl haklarn korumak maksadyla artlar ileri srebilmilerdir; Krm Cumhuriyetinin haklar tehlikeye sokulmam, hanlarn azledilmesi hakknn Padiaha verilmi olmasna karlk Krm halknn kanun bamszlna dokunulmamtr deniliyordu. Krmllarn genel haklar, bu topluluun bamszl sz konusu edildiinde her halde iyi anlalmamt. Zaten hr bir toplulua hrsn demek, onu boyunduruk altna almak demektir. Krm'da Han ile ona tbi derebeyleri arasnda mkemmel bir denge
129

salayan siyas aralar, bu dengenin sresini arttrmak iin topraklarn iyi bir ekilde datlmasna gerek gsterir. Ancak bu datlma da o topraklarda yaayan halkn yaay farkllklarn gz nne almak zorundadr. Krm ve Basarabya topraklar soylu tmarllar, hanedn topraklar ve soylu olmayan kiilere ait mlklere blnmtr. Bunlardan birinciler tahta tbi olmadan ve hatt vergi bile demeden irs olarak geen haklarla ellerindeki topraklar iletirler. Hkmdar topraklarnn gelirlerinin bir ksm Han'n hzinesine girer, o da, mkfatlandrmak istedii kimselere bu paradan datr. Yedinci gbee kadar miras bulunamyan soylulara ait topraklarn mlkiyeti Han'a geer, ayn ekilde tmar sahibi soylularn topraklar iinde mirasmz kalan topraklar da Mirza'nn mal olur. Yine bu ilkeler dahilinde Yahudi veya Hristiyan teb yllk vergisini der ve bu durum Krm'da soylularn mlkiyet hakkn nemli ekilde arttrr. Yine byk eyaletlerde tmar sahibi olan Mirzalar gerekli miktarda asker karmak zorundadrlar; ilerde yeri geldiinde bu dzenin nasl altn ayrntlar ile inceliyeceiz. Nogaylarda toprak mlkiyeti farkllklarna rastlamak mmkn deildir; sadece kendi srleri ile ilgilenen bu oban topluluklar, topraklar tmar sahiplerine brakrlar ve komu airetlerin otlaklarna gememeye alrlar. Ancak Ngay Mirzalar teblar ile toprak mlkiyetini paylayorlar ve tarmla uramay bir nevi zl sayyorsalar da tarm iiyle uramaz deillerdir. Airetleri ile birlikte kn vdilerden birine ekilen Mirzalar, airetlerin kendilerine vermek zorunda olduklar hayvanlar ve yiyecek maddelerini alrlar; ekim mevsimi geldiinde tarmclar ile ovalara karlar, tarm iin uygun bir yer seerler ve elde ettikleri rn teblar ile paylarlar. Tarm almalarn devaml deitiren Nogaylar bylece gayet zengin rn almak imknna kavuurlar. Krm'da byk tmar sahiplerinin uyguladklar angarya altrma hakk Nogaylar arasnda bilinmez; fakat bunlar da Eyalet Bei'ne r verirler. Eyalet hkmetlerinin banda bulunan Sultanlar Serasker nvan ile anlrlar ve genel vali olarak hkm srerler. Fakat hanln en yce mevkilerinden biri olan Kalgaylk, Han'n ailesinden en itimada lyk olana verilir. Kalgay, Bahesaray'dan on yedi kilometre uzaklkta bulunan Ahmedid ehrinde kalr; yaay tamamen bir hkmdar yaay gibidir. Vezirleri
130

buyruklarn yerine getirir; hkmne tb yerler Kefe'ye kadar uzanr. Eskiden Han'n irs halefine verilen Kalgay rtbesi hlen Han'n lmnde, yerine yenisi geinceye kadar hanlk grevini yapma yetkisine sahiptir. Han'n bizzat katlmad savalarda Krm ordusuna bakumandanlk yapan Kalgay, yedinci gbekten mirass bulunmadan len Mirzalarn mirasn da zerine geirir. Hanln ikinci derecedeki rtbesi olan Nureddnlik yine bir Sultan tarafndan igal edilir; onun da vezirleri vardr, ancak ne bunlarn ne de Nureddin'in icra yetkisi yoktur. Bahesaray'dan baka bir yerde bulunamyan bu kk saray, Han saray evresi iinde yer alr: buna karlk eer herhangi bir olay Nureddn'in banda bulunduu kuvvetleri savaa srklerse, Nureddn ve vezirleri Hkmdar'n sahip olduu btn yetkilere kavuurlar. Hanln nc derecedeki rtbesi, Han soyundan gelen prenseslerle evli olan irin ailesinden Mirzalara, Orkap muhafz olarak Or-be adyla tevcih edilir. Kendilerine vezirlik makamn lyk grmeyen bu soylular, sultanlara verilen rtbeleri ve d eyaletlerin valiliklerini kabul ederler; ancak bu u illeri genellikle tahtta bulunan Han'n oullar veya yeenleri tarafndan igal edilir; bunlar illerindeki asker kuvvetlerin kumandanln yaparlar; Bucak, Yedesan ve Kuban illerinin ordular Han'n. Kalgay'n veya Nureddin'in buyruunda toplansalar bile Serasker Sultanlarnn kumandasnda hareket ederler. Camboyluk ordusu bir Kaymakam tarafndan ynetilir. Kaymakam bir Serasker gibi birliklerini esas orduya kadar gtrr; fakat orada kumandanlk yetkilerini bakumandana brakr ve kendisi yine ilinin bana dner ve Krm berzahnn nnde yer alan topraklarn gvenlii ile megul olur. Gelirleri illerde kurulmu olan baz kurumlardan gelen bu byk rtbelerden ayr olarak kadnlara ait iki byk rtbe daha vardr: Han'n annesine veya elerinden birine tevcih ettii Alabelik ve kzkardelerinden veya kzlarndan en byne verdii Uluhanlk rtbeleri. Birok ky bu prenseslerin ynetiminde olup, teblar arasnda mevcut anlamazlklar, hareme en yakn saray kapsnda oturan khyalar araclyla zmeye alrlar. Trkiye'dekine e grevlerde bulunan eyhlislmn, Sadrzam'n ve dier vezirlerin yetkilerini ayrntlarna girmeyeceim, yalnz unu ilve edeyim ki feodal devlet ilkeleri bunlarn yetkilerinin uygulanmasnda baz deiiklikler getirmektedir.

131

Han'n yllk geliri ancak 600.000 liray bulmaktadr; bu az gelir Han'n serbestliini kstlamakta ise de, cmert davranmasna engel olmamaktadr. Han bandaki Mirzalardan kurtulmak iin kendi tmarlarndan bir ksmn bu Mirzalara balar. Buna karlk ordu toplanmas Han'a hi bir mali yk getirmez. Btn tmarlar belirli sayda asker karmak zorundadr. Adl ilemlerde de Hkmdar'n bir masraf olmaz, btn hanlk dahilinde adalet cretsiz olarak datlr. Krmllarda eitim iyi yazp okumakla snrlanmtr; ancak Mirzalarn eitimleri iyi denilse bile nezaket kurallarn gayet iyi bilirler. Bu, onlarn devaml olarak sayg gstermek zorunda olduklar sultanlarn yanlarnda yetimelerinden ileri gelmektedir. Bahesaray'da, gnmze kadar itina ile saklanm ve bir ailenin elinde bulunan son derece deerli tarih bir defter vardr. lk yazar tarafndan en eski geleneklerin yazlmasyla balanan bu yazma eserde gnmze kadar gelen olaylar kaleme alnmtr. Krm'a gelmem dolaysyla defterin imdiki sahibi bana gelip baz bilgiler isteyince bu deerli defterin mevcudiyetini rendim ve btn gayretlerime ramen onu elde edemedim. Teklif ettiim on bin altn bile faydasz kald, fazla vakit bulamadmdan bu defterden baz ksmlar kopya edemedim. Gazeteler gnmzde Lehistan'da meydana gelen karklklar ve Rusya ile Trkiye arasndaki grmeleri fazlasyla yazdlar. Maksud Giray kendisini bu yangnn ortasnda gryor, nemli bir rol olduunu kavryor, olaylarn devamndan cidd endieler duyuyor, kendisine halef olarak Krm Giray' lyk buluyor ve tahminlerinde pek yanlmyordu. Bu arada Balta olay Padiah' Peygamber'in sancan amaya zorlad; Rus elisi Yedikule'ye kapatld, Tahta geen Krm Giray Padiah ile asker meseleleri grmek zere stanbul'a arld. Bu haberler Bahesaray'a Maksud Girav'n azledilmesi buyruu ile birlikte geldi. Ayn ulak Bahesaray'da bir Kaymakam'n seilmesini ve ordunun Basarabya'da Kavuan'da toplanmasn belirten yeni Han'n 'buyruklarn da getirmiti. Ben de hemen o yere gitmek, yeni Han' orada karlamak zere hareket ettim; ancak Han'dan aldm bir haber beni bu formaliteden kurtard; Krm Giray beni ehre giriinde akam yemeine dvet ediyordu. Bu balang bana gayet sevimli gelmiti; ancak ulaktan aldm haberler
132

olmasa akam yemei hakknda baz endielere kaplacaktm. Ulak samim olarak bana, efendisinin balk sevdiini ve benim amn balk yemeklerinde usta olduunu bildiini anlatt; hemen ama emir vererek Han'n houna gideceinden kukum olmayan bir balk yemeinin hazrlanmasn istedim. Han ertesi gn ehre gelecekti; atma bindim ve ehirden sekiz kilometre tede onu karladm. Yannda byk bir atl kalabal vard; bana gsterdii ltuf daha nceki gzel davranlarnn bir devamyd. Altm yalarnda olan Krm Giray'n uzun bir boyu, soylu bir duruu, rahat hareketleri, heybetli bir ehresi, canl baklar ve arzusuna gre kh tatl bir iyilie, kh sert bir tutuma dnme yetenei vard. Sava hlinde olunmas, yedisi kendi olu olan bir sr Sultan'n yannda yer almasn gerektirmiti, zellikle dikkatimi bu ehzdelerden kincisi olan ve cesaret, iki yay ayn anda ekebilme gibi kabiliyetlere sahip ehzde zerine ektiler. Bu ie ocukluundan beri alm, dokuz yanda iken babas gururuyla oynamak isteyerek ona, onun gibi bir dlee bir rekeyi tercih edeceini sylemitir; bu sze fena hlde ierleyen ocuk, babasna doru bir ok frlatm, ans eseri ok eyer yatann tahtasna saplanmt. Bu olaydan sonra oulun babaya gsterdii derin sayg bunun bir suikast olarak deerlendirilmemesini salamt. Han'n ehre girmesi iin gereken hazrlklar ehir kaps dnda yapld; Han bana mcevher ile ssl iki sorgulu bir mifer, arkasna aprazlama yay ve sadak koydu; yannda muhafz ktas, balar sorgulu deerli kheylnlar. Peygamberin sanca, saray erkn olduu halde saraya geldi. Divan salonunda devlet byklerinin sayglarn kabul etti. Bu tren, benim hazrlattm akam yemei vaktine kadar srd. Rekbet dolaysyla dier Mirzalarn alar da kendi sanatlarn gstermeye altlar; ancak arap ile hazrlanan soslara kar bir ey yapamyorlard. Etten sonra sofraya sunulan hafif yemekler de az baar kazanmad; Fransz mutfann stnl sayesinde her gn Han'a her nde on iki kap yemek yaptryordum. Krm Giray sadece iyi bir sofrayla yetinmiyordu, her trl elenceye ak bir adamd. Kalabalk bir orkestra, maala tuttuu soytarlar, gndzleyin onu megul eden siyas meselelerden ve sava hazrlklarndan hi olmazsa geceleri uzak kalmasn salyordu. Kavuan btn hanln merkezi hline gelmi, buyruklar buradan yaylr
133

olmu, her taraftan saray adamlar buraya akn etmeye balamt. Krm'da tandm ve Han'n bana kar gsterdii tevecche tank olan yeni Vezirler, Han'dan istemeye cesaret edemedikleri bir ltufun salanmas iin benim araclm rica etmilerdi. Krm Giray ilk hanl dneminde saltanatn teminat altna almak iin mizacnn sertliini gstermek bakmndan zalimce bir davranta bulunmann faydasn anlamt. Baz sert yasalar inerken su st yakalanan zavall bir Krml, Han tarafndan idama mahkm edilmiti. Saraya geldiim srada bu zavally idam etmeye hazrlyorlard. Sultanlar hemen evremi sararak bana olay naklettiler ve Krmllar bu olayn devamndan korumam iin arabulucu olmam rica ettiler. Krm Giray'n yanna girdim; Hkmdar idam hkmn vermek iin sarfettii gayretin heyecan iindeydi; pmek iin tuttuum elini geri ekmeye almasna ramen brakmadm. Sert bir tavr taknarak, ne istiyorsunuz? dedi. Sulunun balanmasn, dedim. Bundan ne elde edeceksiniz? diye cevap verdi. Size itaatsizlik gsteren bir adamdan hi bir ey beklenemez; ben asl sizin ile ilgileniyorum, dedim; bir an iin ok sert gzkmek iin birazdan zalim bir hkmdar olacaksnz; halbuki daima sayg duyulan ve korkulan bir hkmdar olmanz iin iyilikten vazgemenize gerek yoktur. Glmsedi, elini brakt; elini ptkten sonra, dar karak onun namna sulunun balandn bildirdim. Bu haberin salad nee Osmanl sanatlarnn oynad bir komedi ile devam etti. Gsteri boyunca Krm Giray, yeni duyduu Moliere tiyatrosu hakknda bana bir sr sual sordu. Moliere'in komedilerindeki tipler zerinde tarttk. Bizim zihinlerimiz bar konular zerinde dolap dururken Lehistan konfederasyonundan gelen bir eli onlarn Han ile birlikte sefere kmaya hazr olduklarn bildirdi. Krm Han Padiah'a Ukrayna'ya bir sefer dzenlemeye sz vermiti; Lehistan Ukraynas'da bu seferden etkilenebilecei iin onlarla nceden baz noktalar zerinde grme yapmak durumu vard, ancak Leh elisinin yetkileri byle bir grmeye katlmasn salamyordu. Buna karlk vakit daralyordu: Krm Giray benim Hotine giderek oraya snm olan Ley soycular ile onun adna grmeler yapmam istiyordu; ancak Han'n tam gvenini kazanm olmann verdii memnunlukla yetinmeyerek, benim gibi tam yetkili bir Krmlnn da bu toplantya katlmasn istedim; hemen birini setiler. Leh elisi rahattan ziyade abukluk istediinden ertesi gn akam Bodan topraklarna girdik. Sava gelmeden nce bile mthi bir tahrip manzaras ile karlatk; -birka birliin bu top134

raklardan gemesi zerine halkn duyduu korku b.u felketi hazrlamt. Kylerin boaltlm ve tarlalarn yaklm olmas, Tuna boylarnda bol yiyecek bulacan uman Osmanl ordusuna pek bir ey vdetmiyordu; fakat bu dncelerimi atm Krml meslekdam, Dankowa'ya kadar yokluk 76 ekeceimizden baka bir ey dnmyordu. Krazinski ve Potoski Kontlar bizi, temsil ettiimiz Han'a lyk bir ekilde karladlar, ancak meslekdam en fazla memnun eden ey ikrm edilen nefis Tokay araplar oldu. Krml meslekdam buraya getirirken kendi arabam ona vermitim, ama yksek koltuktan rahatsz olmu olacak ki dnte, istedii gibi yatabilecei bir Trk arabasn tercih etti. Arkamzdaki bir arabada yklerimiz ve birka hizmetkr geliyordu. Bir az uzun olmasna karlk daha iyi olduu sylenen bir yolda ilerliyorduk. Uzun zaman kar yadktan sonra imdi de keskin bir souk vard; bu souktan istifade ederek donmu bulunan Prut'u gememiz gerekiyordu. Bir rehberin nderliinde nehrin kysna geldiimizde akntnn iddetiyle iri buz paralarnn sratle aktn grdk. Suyun derinliini blmediim gibi, akntnn iddetinden ekiniyordum; rehberimiz bu hususta bana teminat vererek ilk olarak benim arabam nehre srd. Arabay, akntya dayanabilecek alt at ekiyordu; nitekim sa salim kar kyya vardk; hafif olmalar dolaysyla endie duyduum iki arabann da gemesini grmek zere hemen yere indim. Nehrin henz te birini gemilerdi ki sular onlar havaya kaldrd. Durmalar iin bardm; fakat benim uyarm duymayan seyisler durmadan atlarn dizginlerine aslyorlard; her iki araba da devrildi, iindekiler karma kark bir ekilde akntya kapldlar. Hemen benim seyisime dnerek atlar koumdan karmasn, Krml meslekdam ile hizmetkrlarnn yardmna komasn emrettim; dier seyisi souktan mahvolmu bir halde buldum, yaknndaki b;r ukurun iine srkleyerek zerini karla kapladm. Seyisim aknty izlemi, ilerdeki deirmene doru bararak deirmencilerin dikkatini ekmiti. Ben de oraya geldimde, deirmencilerin kancalarla adamlar sudan karmaya altklarn grdm. Daha nceki yerime dndmde yal meslekdam evrede bulamaynca bana trl eyler geldiini sandm; tam o srada bana sakin olmam tavsiye eden sesini duydum, sesin geldii tarafa dndmde buzlarn arasnda, sadece ba arabasnn kap penceresinin dnda sularn iinde grdm; yapaca en

Donkowa, Hotin yaknlarnda, savan balamasnn beri Leh vatanseverlerinin kald bir kyd.
135

76

ufak bir harekette yeniden akntya kaplabilirdi. Onun yardmna komaktan ve souktan donma tehlikesine ramen dier adamlarm kurtarmaktan gayet memnun oldum. Nitekim don elbiselerini o derece katlatrmt ki, ancak byk bir atein ss ile yumuatp karabildik. Deirmencilerin gayretinin onlara yeteceini anlaynca seyisi kurtarmak iin harekete getim: kar onu iyiletirmiti. Geldiimizde, yatrdm ukurdan kalkmaya urayordu. Deirmenin geni atei onu iyice kendine getirdi; dierlerinin yanna dndmde btn yklerimi kurtarlm olduunu memnuniyetle grdm. Durumun gerektirdii btn yardmlarm yaptktan sonra, geirdii byk tehlikelere ramen benim abalarma zlen meslekdamn szleri beni ok duygulandrd. Elbiseleri kurutmak, arabalar dzenlemek ve yiyecek temin etmek iin sarfettiimz zaman ancak ertesi gn hareket etmemize sebep oldu. imdiye kadar karlatm yollar bana aratacak kadar berbat yollardan geerek Botuan'a bir an nce varmaya altk. Bodan'n en nemli ehirlerinden biri olarak bana anlattklar bu ehirde ihtiyacmz olan yiyecek maddelerini alabilecektik; oraya vardmzda gne henz batmamt, fakat ehirde bir tek insan yoktu; rehberinin bir Boyar'a ait olduunu syledii ak evlerden birine girdik. Bu durumda yine yiyecek maddelerini alamayacaktk; rehberime civardaki manastra giderek benim nmma barahipten yiyecek istemesini syledim; dnn sabrszlkla beklerken evin avlusuna alt atl bir arabann girdiini farkettim: bu evine girdiimiz adamd. ehre gelirken rehberimi grdn, sorumlu olduum grevi ve ihtiyalarm ondan rendiini, bunlar bana temin etmek iin bizzat kendisinin geldiini belirtti. Bylesine namuslu bir balang bizi fazlasyle memnun etti; buna ramen salanan yiyecekler pek ihtiyalarmza yetecek lde deildi. Ev sahibimin nemi ne olursa olsun, onun o havalinin sz geen bir adam olmadn anladm; pek salam bir karaktere sahip olmadndan ileri srlen btn tekliflere boyun eiyordu. Bu yzden Boyarlarn ehir ve kasabalarn boalmasna gz yummak ile ne gibi tehlikelere mruz kaldklarn, bu durumu nlemek iin otoritelerini kullanmalarnn art olduunu ona kabul ettirdim. Yedi, sekiz bin nfuslu olan ehir halknn, birka sipahinin kt hareketlerinden rkerek adam yolladm manastrn avlusuna sndn ve halk gibi ekingen davranan birok Boyarn, yaptklar hareketin sonularn farkedemiyerek bu durumu kkrttklarn anlatt; ben de onlardan biriydim, imdi beni ikna ettiniz, ayn iyilii soydalarma da yapnz, dedi. Bu zavalllar evlerine
136

kavuturmak dncesi bir yandan bana haz verirken, dier yandan ak bir tehlikeyle karlamaktan ekiniyordum; buna ramen yolumun stnde olan manastrdan gelen ocuk, kadn sesleri, ieri girmemi salad. nde evsahibi Boyar, kalabalk arasnda bana yol aarak dier Boyarlarn toplandklar bir salona girdik. Evsahibimiz zerinde yle bir etki brakmtm ki, arkadalarnn da kararlarndan dnmesini istedi; fakat dierlerinin hakaretleri ile karlanca bu adamn nderleri olmadn anladm. Bunun zerine ben de hitabet kabiliyetimi denemek istedim, ancak bunun da bir fayda vermiyeceini anladm; dinleyicilerim ok grltc olup, skneti salamak iin yaptm abalar neticesiz kalyordu. O zaman daha etkili arelere bavurdum. Panikten doan korku dzensizlii dourmutu, daha gerek bir korku dzensizliin nne geebilirdi. Konumamn tarzn deitirdim, durumu Han'a ikyet edeceimi ve bunlar yarglamasn salyacam bildirdim. Koyun gibi Boyarlar dinleyen halk bu cezadan uzak tutacam, karmda direnen olursa onu si iln edeceimi bildirince, nmde boyun een ve korkudan titreyen insanlar grdm. Boyarlarn en grltc olan, madem yle, bu korkak kalabala siz hitap edin, dedi; siz onlar, bizden daha iyi bir ekilde kandrabilirsiniz, stelik size hayr du ederler ve sayenizde bizim iyi niyetimizi de renmi olurlar. Uzun mddet bu teklife direndim, hatt geliimden beri avluda endie iinde kvranan bu halk grmeseydim bu tehlikeli grevi hi bir surette kabul etmeyecektim; ayn Boyar, perona doru ilerleyerek, haydi bu zavalllara bir eyler syleyin, diye tekrarlad. Peron zerinde diinden trnana silhl yenieri vard. Durularndan kendilerini nemli kiiler sandklarn anladm, ve artk bu maceraya bir son vermek iin nce bu askerleri etkileyerek halk artmaya karar verdim. Sert bir sesle, burada ne yapyorsunuz? diye sordum. lerinden biri, bu kfirleri koruyoruz, dedi. Koruyor musunuz? Kime kar? Hani nerede dmanlar? Padiah m, yoksa Krm Han m dmanlar? Eer byleyse siz si durumuna dyor ve buradaki dzensizliin sorumlusu oluyorsunuz, dedim. Sizi cezalandracamdan kukunuz olmasn. Bu son szleri sylemitim ki, yenieriler korkuyla ayana dikildiler ve merdivenleri arabuk indiler, Yenieriler zerinde elde ettiim bu ilk baar halkn birden sessizlie gmlmesine sebep olmutu. O zaman ortaya doru ilerledim ve tam sesimi ykseltip hitabet sanatm ortaya koyacaktm ki, kalabal yaran bir sarho kstaha barmaya balad: Alktan lrken siz itaatten, sknetten bahsediyorsunuz; bize ekmek verin; halk da hiddetle, evet ekmek isteriz, diye barmaya balad. Tasarladm her eyin ykldn ve bylesine ihtiyatszca
137

attm admdan o kar yol olmadm grnce elimi cebime daldrdm, bir avu dolusu eitli lke paras kardm, hepsini kalabaln zerine doru frlatrken, aln, ite size ekmek, arkadalar evlerinize dnn orada istediiniz kadar ekmek bulacaksnz diye haykrdm. Sahne bir anda deiti, herkes paralar kapmak iin stste ylrken, sarho kalabaln arasnda kaybolmu, bir yandan hayr dular iitilirken, dier yandan ar kfrler kulaa arpyordu. Bir an nce buradan ayrlma isteim, beni buraya srkleyen sama gayretime edeer olmutu. Buna ramen oradan ayrlm gayet anl oldu, arabama yol aan halk durmadan beni alklyordu; ertesi gn herkes evine dnmt. Nutuklar attm manastrn kapsnda beni bekleyen meslekdam ihtiyatsz hareketimin sonularndan az endielenmi deildi. Yeniden bulumaktan memnun olarak ertesi gn yola koyulduk ve Boyar'n temin ettii yiyecekleri aramzda paylatk. Bodan'da hkm sren tedhi havasndan etkilenmi olan kylerde geceleri ndiren kapal bir yer bulabiliyorduk. Eflk da, Han ile bulumaya giden ve aslnda kendi lkesini yamalamaktan baka bir ie yaramyan baz Osmanl birlikleri tarafndan talan edilmiti. Baz sipahiler ise Havra'nn yal hahamna ve Ortodoks bapiskoposuna da kt muamele etmekten kanmamlard. Nihayet bir hayli yorgunluktan ve perhizden sonra Kienov'a vardk; fakat kale kumandan bize iyi bir ziyafet ve temiz yataklar vererek her eyi unutturdu. nmzde artk elli kilometre kadar bir ey kalmt, sabahleyin erkenden hareket etmeyi tasarlyordum, fakat sabah uyandmzda bunun imknsz olduunu anladm. Bir gn nceki iddetli souktan sonra yaan kar, nmzde aacamz da yollarn arabalar iin kullanlmaz bir duruma sokmutu. Buna ramen, Han ile bulumam geciktirmek iin anlam gibi grnen btn aksiliklere boyun emek niyetinde deildim; ancak daha az faal ve daha yorgun olan Krml meslekdam ykleri muhafaza etmek zere kalede kald. Bu sefer yolculuuma bir kzakla baladm. Bu aracn srati beni ksa zaman sonra Kavuan ovalarna eritirdi: orada beni yeni engeller bekliyordu. Yolda rastladm bir arabay biraz zor kullanarak sahibinden almasaydm erimi olan karlar yoluma devam etmemi imknsz klacakt. Ktibimle bindiimiz araba zerinde yayan olarak yolu tamamlamadnz iin birbirimizi kutlarken arabann bozulan tekerleklerinden biri biri ister istemez yayan yapt. Hann huzuruna kmak iin, gelmesi birka gn geciken meslekdam beklemedim. Kavuana vardm ona hemen haber vermilerdi; o da tam yetkili elisinin mtevaz halini grmek iin nceden yola kmt.
138

Bodan zerine anlattklarn o kadar ilgisini ekti ki, Bb- liyi bu felketten haberdr ederek, durumu dzeltmek zere baz buyruklar verdi. Bu felkete sebep olan olaylarn incelenmesi Krm Giray'in Sadrzam Mehmed Emin Paa nezdinde benim dncelerimi aktarmasn salad. Saraya girmeden nce basit ilerde alan bu Osmanl Veziri, Nianc rtbesinde bulunmu, entrikalar sayesinde mparatorluun birinci makamna ykselmesini bilmitir; ar derecede kendini beenmi olmas, bu sava srasnda sadrzamla getirilmesini istemesiyle sonulanmt; fakat bu konularda gsterdii bilgisizlii, ok gemeden, gayet berbat bir seim yaptn anlyan Padiah piman ettirmiti. Sadrzam olarak yapt hatlar Han'n ileri grl dncelerinden kurtulmam, Krm Giray, Sadrzam'n beceriksizliinden ve bilgisizliinden doacak sonulardan imparatorluu esirgemek iin aba gstermitir. Ukrayna'ya yaplacak sefer stanbul'da karara balandktan sonra Krm Belerinin kurultaynda da kabul edildi ve eyaletlerden asker toplanmas iin saa sola buyruklar gnderildi. Her sekiz aileden atl isteniyordu; bylece ayn anda saldrya geecek olan ordunun tekil edilecei tasarlanyordu; Nureddin'in 40.000 kiilik ordusu kk Don zerine gidecek, Kalgav'n 60.000 kiilik ordusu Dniester'in sol yakas boyunca ilerleyecek ve Han'n bizzat ynettii 100.000 kiilik ordu da dorudan Ukrayna'ya dalacakt. Genel buluma yerinin Tombaar olarak tesbit edildii bu byk ordu iine zellikle Yedesan ve Bucak birlikleri alnmt. Bana btn, bu ayrntlar anlatan Krm Giray bu seferde onu izlemek isteyip istemediimi sordu. Onun yannda Fransa imparatoru'nun temsilcisi olarak bulunmak erefinin seim hakkm elimden aldn belirttim. lerde ok souk gnler greceimizi, elbisemin bu souklara dayanamyacan bunun iin Krmllarn kyafetine brnmemin daha iyi olacan ve sekiz gn iinde hareket etmeyi tasarladn anlatt. Hemen izin alarak yanndan kalktm ve eyalarm hazrlamak zere dar ktm, orada beni bekleyen iki hizmetkr, zerime Laponya beyaz aysnn krknden yaplm bir manto koydular; hemen geri dnerek Hana teekkr etmek istedim; glmseyerek, size bir Krm evi armaan ettim, bende de bir ei var, dedi. Ayn gn imrahor bana on Kafkas at gndererek, soua ve az yiyecee dayankl olmayan Arap atlarm bu sefer srasnda kullanmamam tavsiye etti Ancak gnderilen atlarn zayfl bende pek gven uyandrmad ve verilen tavsiyeye uyamyacam sandm.
139

Krm usl elbiselerim hazrlanrken, deve buldum ve ihtiyacm olacan hesapladm adrlar temin ettim. Sklp taklmalar gayet kolay olan bu adrlar hakknda baz ayrntlar vermek gerekir: genellikle adrlarda oturan Krmllar bu sanat bir hayli gelitirmilerdi. Btn dnceleri, onlar iin birinci derecede nemli olan bir eya zerinde toplanmt. Endiesizlik gibi bir duyguya asla kendini kaptrmam olan bir millet btn abalarn ve aratrmalarn vcudu gelitirecek, avclk ve sava kabiliyetlerini arttracak eitimlerde younlatracaktr. Krm Trkleri dinlenmeyi elenirken tadarlar, rehavete kaplmadan oturmay severler; ordughlar tpk evlerine benzer. Kolayca katlanp alabilen bir kafes, 4,5 ayak yksekliinde dairesel bir duvar meydana getirir; birbirinden iki ayak kadar aralk duran bu kafesin iki ucu adra girii salar; bu ulardan birine balanm olan yirmi kadar ubuun stnde bulunan kay halkaya kafesin kntlar tutturularak at grevi yaptrlr. Kafesin d evresine kukuleta eklinde bir kee geirilir, kafesin ii de ayn cins kee ile kapldr. Dtan bir kolanla adr skca balanr, adrn eteklerine konacak birka krek kar veya toprak rzgrn ieri girmesini engeller, direksiz ve ipsiz olan bu adrn daha salam durmasn salar. ubuklarn tepede topland yerde bulunan bir delik, ierde yaklan atein dumannn rahata dar kmasn ve dardaki hava durumu ne olursa olsun ierde rahata ate yaklmasn salar. Krm Han'nn adr da bu ekilde yaplm olup, ii, atein etrafnda halka eklinde altm kiiyi alabilecek kadar byktr, iten krmz bir kumala kapl olan Han adrnn zemininde dairesel bir hal ve birka yastk bulunur. Hkmdarn adrnn evresinde kurulmu olan ve subaylar ile hizmetkrlara ait olan on iki adr 1,5 metre eninde kee ile kapldr. Artk sefere kmak iin her ey hazrlanmt; Kicela'da Sultan Serasker'in bakanlnda toplanm olan Basarabya ordusu hareket iaretini bekliyordu. 07 Ocak 1769 tarihinde Krm Giray yannda sultanlar, vezirleri, yksek rtbeli subaylar ve gnll Mirzalar ile Kavuan'dan hareket etti. O gn Dniester nehri ald. Bu maksatla nehir zerinde, bir gn nce arlklarn gemesi iin yaplm olan sekiz byk saldan faydalanld. Nitekim kar kyya getiimizde btn adrlarn kurulmu olduunu grdk. Han ilk olarak bana ait olan adrlarn nerede kurulduunu renmek istedi; adrlarmn onun adrndan uzak bir vere kurulmu olduunu grnce, bir dahaki sefere daha yakna kurulmasn buyurdu. Ayrca Hkmdar sefer srasnda yiyecek temini ile uramamam ve her trl ihtiyacmn kendisi
140

tarafndan karlanacan bildirmiti. 8 ocak gn Basarabya birliklerinin geit trenini izledik. Akamleyin, Han'n yakn olan birka sultanla onun adrnda bulunurken Vezir ieri girerek Kafkas Trklerinden bir Prens'in geldiini haber verdi. Prens bir eli gibi davranarak Krm Giray'a sayglarn sundu ve yardm olmak zere 30.000 kiilik bir kuvvet getirdiini ilve etti. Ksa fakat soylu bir nutuk ile grevini aklad; Krm Giray sunulan saygy byk bir memnuniyetle kabul ettikten sonra, karsndaki generalin gururunu krmadan yolladklar yardm kabul etmiyeceini anlatt. Bunun zerine eli srar etti ve sonunda sefere katlma iznini kopard. Tren bittikten sonra bu Prens'e lyk olduu ekilde davranmak isteyen Krm Giray onu yemee alakoydu. Elisini byle soylu bir kimseden seen Kafkas Trkleri hakkndaki kanlarmz olumlu ynde geliti Uzun boylu mtenasip vcutlu, soylu ehreli Kafkas Trklerinin yznde asker bir hava vard. Silhlarnn Avrupa silhlarn aratmayacak kadar iyi ilenmi olduunu ilerde grecektim. ok kar yamasna ramen souklar Dniesteri donduramamt, ama ok gemeden bastran daha iddetli souklar kyda bekleyen Krm ordusuna geit verecek ekilde nehri dondurdu. Biz de Tombaar civarnda ordugh kurarak dier ordunun gelmesini bekliyorduk. Genellikle yeni fikirler sren ve dncesini en etkileyici ekilde ortaya atan Krm Giray ile gecelerimi paylayordum. evresindekilerin ona temin edemiyecekleri felsef bir sohbete devaml ihtiyac vard. Grmelerimiz, sk sk onu rahatsz eden sinir illetine de il gibi etki ediyordu. Bilhassa eitli milletleri egemenlii altna alm olan bo inanlardan bahsetmekten holanyor, bo inanlarn kaynan bulup karmaktan zevk duyuyor, insanln iledii hatlar ve hatt gnahlar bunlara balyordu. Bu Hkmdarn zeksn ve meziyetlerini takdir etmek zorundaym: iklimlerin etkisinden, hrriyetin arlndan ve faydalarndan, eref ilkelerinden, Montesauieuye yaraacak kadar devlet ynetimini ilgilendiren yasalardan ve ilkelerden bahsettiini sk sk duymuumdur. Birliklerin byk bir ksm toplanmt; ordunun Balta'da kalaca sralarda iae temini meselesi Han'n oraya hareket etmesini gerektirdi. Lehistan snr yaknndaki ve ilk atmalarn cereyan ettii yer olan Balta ehri korkun bir tahribin izlerini tayordu. Bb- li tarafndan bize yardmc olarak verilen on bin sipahi nceden Baltaya gelmi, sadece ehri yamalamakla kalmam civar kyleri de atee vermiti. Krm Giray boylesine disiplinsiz ve kt birlikleri
141

kumandas altnda grmekten zlyor, onlarn cesaretlerinden kuku duyuyor. Padiah'n onlar hakknda iyi dncelerine sayg gsterdii iin pek sesini kartmyordu. Uzun bir barn rahatna ve hareketsizliine alm olan bu sipahi birlii, soua dayanacak elbiselere sahip olmadndan aslnda gerek bir destek olmaktan ok uzakt. Krm Han' bunlarn cesaretlerinden olduu kadar bal olduklar din ilkelerinden do kuku duyuyordu. Nitekim bu Tmarl Arnavutlarn Kur'an'a m, yoksa ncile mi bal olduklarn kimse bilmezdi. Bir gece Krml elbiselerim iinde Han'n yanndan evime dnerken, Balta meydannda arkamda gelen iki sipahinin konumalarna tank oldum: ikiside Rumca konuuyorlar, hallerinden ikyet ederek, ilk frsatta ayaklanmak zere kutsal Ha zerine yemin ediyorlard. Bu garip durumu anlamak arzusuyla admlarm yavalattm, yetimelerini bekledim ve slm selmn verdim, onlarda gayet sofu bir ekilde karlk verdiler: sonra onlara Rumca hitap ederek elved kardeler, ne siz ne ben Trk deiliz dedim. Bu elved bizleri hemen ayracak nitelikde deildi. Benimle tanmaktan memnun olduklarn syleyerek bir Hristiyan'n nasl olup da Krml olabileceini merak ettiklerini sylediler; ancak kendimi tantmaya niyetim olmadm iin bir hikye uydurdum. Onlar da bana Tmar sahibi olabilmek iin Mslman olduklarn akladlar: benim renmek istediim de buydu. Btn ordu toplanmt; soluklar o kadar iddetini arttrmt ki Krmllarn Ukranya'ya girmeleri iin nlerinde hi bir engel kalmamt. Kalnay'n ordusunun Sarmatlarn lkesine girdii, Nureddn'inkinin ise yry hlinde olduuna dair haberler geldi. Yeni haberlere gre saldr tasarsn dzelten Krm Giray Balta'dan hareket ederek Olmar civarnda karargh kurdu. Krma ait olan bu kasaba da sipahiler tarafndan yamalanm ve yaklmt; hatta Hann gzleri nnde yamalamaya devam ettiler Bu arlklardan sonra, btn Krm ordusunun atlar karlarn altnda ot bulup yemee alrken. Han'dan gelip atlar iin yulaf istemek kstahlnda bulundular. Han'n nefretini en iddetli ekilde gstermesi bile onlarn tavrlarn deitirtmedi; fakat Han onlar tehdit etmekten kand ve az zaman sonra souun ve sefaletin bunlar dize getireceine dair olan mitlerini canlandrd. imdiye kadar hep Han'n sofrasndan yediim ve yiyeceklerin daima taze olduunu grdm iin sefer srasnda ne gibi eyler yenecei hakknda fikir edinememitim: ancak Olmar kararghnda yiyecek bakmndan yoklukla karlanca asker yemein nasl olduunu renmek frsat buldum, iimde kuku olmakszn fakat itahla yemei bekliyordum ki a avular gelip sefer
142

sofras kurdular; bu sofra at derisinden olup altm cm. apnda idi; sofrayla birlikte gelen iki torbadan leziz peksimetler ve fme at eti kt; bunlarn lezzeti hakknda ileri srdmz vgler tkenmek bilmedi. Onlardan sonra sofraya getirilen havyar ve kuru zm ziyafeti tamamlad. Han glmseyerek. Krm mutfan nasl buldunuz! diye sordu. Dmanlarnz iin dehet verici bir ey diye cevap verdim. Alak sesle bir eyler syledii hizmetkr bir mddet sonra altn bir tasla geri dnd ve bana ikram etti: imdi ikimden de tadnz, dedi Krm Giray. Bu nefis Macar arabndan baka bir ey deildi. Daha sonraki gnlerde ordu Bun nehrine doru ilerledi, buzlarla kapl nehri atktan sonra Zapof bozkrlarnda ilk ordughmz kurduk. Daha nce bana verilen de kulak asmayarak yanma aldm Arap atlarmdan biri iklimin sertliine dayanamyarak nehri geerken ld. Birka Nogay yanma yaklap bu at benden istedikleri vakit hayvan daha nefes alyordu. l bir hayvan ne yapacaksnz? diye sordum. Bakn henz can vermi deil, onu bize teslim ederseniz bu beyaz atn nefis etinden istifade etmi oluruz, diye ilerinden biri cevaplad. Bu arada souklar o kadar iddetini arttrm ve katettiimiz bozkrlar o ekilde kavrulmuu ki, atlara verecek ot bulunamyordu, Ukrayna'nn rmaklarndan birinin yanna vardmzda, sazlarla kapl kysnda karargh kurmaya karar verildi. Sazlardan snmak ve atlara yedirmek zere faydalanacaktk; fakat sadece Lehistan kasabalarnda savaacan sanm olan Osmanl sipahileri yanlarnda adr ve yiyecek almadklarndan hem souktan, hem de alktan mahvolmulard; yaklan atee ihtiyatszca yaklaarak snmaya alrlarken ilerinden bir ou yaraland; haydutluklar yznden domu olan nefret yava yava yerini acmaya brakt. Bu zavalllarn yiyecek bulmak iin her adrn kapsnda dilendiklerini renen Han, her Mirza'nn kendi paylarna de peksimetten onlara datmalarn buyurdu. Toparlanan ordu sava dzeninde ilerlerken yolda rastladmz kk bir tepe, Krm Giray'da birliklerini gzlerinin nnde grme fikrini uyandrd. Durulmasn buyurdu; onunla birlikte tepeye ktmda Krmllarn boz renkli elkiseleri ile beyaz kar zerinde zorlukla seildiklerini farkettim. Farkl sancaklar ile eitli eyaletlerin birliklerini ayrdetmek mmkn oluyordu, bu arada herhangi bir belirli buyruk olmadan bu ordunun yirmi sra hlinde gayet dzgn bir ekilde sralanm olduunu grdm. Her Sultan Serasker kurmay heyetiyle birlikte alaynn nnde bulunuyordu. Ordunun btnnden daha ilerde ve ortada bulunan Hkmdar ve kalabalk maiyeti hem gze ho
143

grnen, hem de tam anlamyla asker bir havaya sahipti. Her biri 40 atldan meydana gelmi iki sra hlinde yryen 40 blk, her iki tarafnda 20 sancak bulunan b:r cadde grnm veriyordu. On iki bo at ve kapal bir kzakla beraber ilerleyen Ba mrahor, Han'n arkasnda gelen atllarn hemen nndeydi. Yannda iki yeil tula Peygamberin sanca ve hemen onun arkasnda Han'n muhafz ktasna dahil edilmi olan nat Kazaklarnn sancaklar Han'n maiyetinin son grubu idi. Sahip olduu haklar ve ad, Rusya'dan g etmesine sebep olan artlarda yatan bu airet Kuban blgesinde yayordu. Hrriyetinden ziyade sakaln dnen ignace adnda bir Kazak, Deli Petro'nun makasndan kurtulabilmek iin aireti ile birlikte Han'n yanna snmt. Krmllar ignace ile nat kelimeleri arasnda yle bir iliki bulmulardr ki, ikinci kelime bu Kazaklarn g sebeplerini de aklam olduundan dilde yerlemitir. Ancak bu Kazaklar Hristiyanln safiyetini muhafaza etmekte o kadar titiz davranmamlardr; buna ramen sancaklarnda Hristiyanlk iareti bulundurma ve domuz eti yeme imtiyazn korumulardr. nat atllarnn torbalarnda bol bol domuz eti vard. Osmanllar Peygamberin sancana refakat edenlerin bu durumunu grm olacaklar ki durmadan ikyet ediyorlard; hatt, Krmllarn gayet olaan bulduklar bu olay karsnda, baz sofu Mslmanlarn sanki kutsal eylere bir hakaret varm gibi, dilerinin arasndan kfr ettiklerini iittim. Ordunun geri kalan ksmnda yle dikkati ekecek bir ey grlmyordu. Her Nogay'n eyerinin yanndaki torbada bulunan drt, be kilo kadar topak hline getirilmi kavrulmu dar unu ordunun en az elli gnlk yiyecek ihtiyacn garantiliyordu. Yalnz lmek zere olan atlarn Nogaylara verilmesine izin karlmt. Bakasna muhta olmadan atlardan faydalanmak istei her Krmlnn yanna en az , drt at almasna sebeb olmutu; u anda 300.000 den fazla at vard. Krm Giray ordusunun bu grnnden gayet memnun kalmt; yanndaki sultanlara ve vezirlere dnerek, ordu iinde en yiit olan ayrd edip etmediklerini sordu. Maiyetin sessizlii cevabn niteliim belirtiyordu. Krm Giray onlara hitap ederek, bu, ne siz, ne benim dedi; savaa silhsz katlan "Tottu gryor musunuz; yannda bir bak bile yok? Bu akadan sonra geit treni sona erdi ve ordu nehrin kaynana doru ilerlemeye balad. Tasarladmz yere ok ge vardk; sazlarla kapl gayet geni bir akln ortasnda kararghmz kurduk.

144

Birka gnden beri Krm Giray baparmandaki bir ardan ikyet ediyordu; parmakta meydana gelen bir iltihap ate de yapmt; ordughta hi cerrah yoktu. Hemen mdahele etmek zorunda kaldm; gerektii takdirde kullanmak zere yanmda tadm neter takm gvenini salamasna yetti. ltihab deince aclar dindi, atei dt ve yara birka gn iinde kabuk balad. Zaporov bozkrlarna girdiimizden beri Han'n adrndan ayrlmyor, gece yarsna kadar onunla ba baa sohbet ediyordum. Gece yarsndan sonra krkne sarlarak yastklardan birine yaslanyor, hizmetkrlar durmadan atei tazelerleyken bana da ayn ekilde dinlenmemi tavsiye ediyordu. Bu hkmdar geceleri saat uyumaya almt, kahve hazrlanrken be dakika daha fazla uyuma imtiyazna sahiptim. Sonunda uyanarak, hi yerimizi deitirmeden bir gn nce kaldmz yerden devam ediyorduk. Han'n adrnn buz stnde kurulduu biliniyordu fakat gn doarken ve btn ordunun harekete hazrlad srada ordughn tamamnn buz tutmu bir gl zerinde kurulduunu ve su almak iin alm bir sr deliin buzu zayflatt farkedildi. En son sklmeyen adr Hann adr idi, tam bu srada emrime verilmi bir Leh askeri bir lgn gibi adra girdi, atein bana kotu ve elbiselerini karmaya balad: hemen adamn yanna gittim, dar kartmak iin onu Han'n verecei cezayla tahdit etmek istedim; hi bir ey onu etkilemedi, bana kendisini serbest brakmam anlamnda bir iaret yapt. izmelerini de kartmt ki, elbiselerinin atrdamasndan Krm Giray zavall adamn suya dm olduunu anlad. yimserlikle, bu zavalldan daha ne istiyorsunuz? dedi; lmek zere olan insan bamsz deil midir? Kendisine yardm edecek erden baka bir ey tanmaz, krallar onun iin bir hitir; brakalm istedii gibi davransn. Beraberce dar ktk, adamlarma emrederek askere yardmc olmalarn istedim. Daima kuzeye doru ilerleyen ordu, getii yerler pek bilinmeyen ingul nehrine yaklamaya alyordu. Elli kilometrelik zorlu bir yryten sonra nihayet bir nehrin kysnda ordugh kurmak imknna kavutuk. Terkedilmi evler ve evresindeki saman ynlar ok makbule geti. Artk Ukrayna topraklarna girmi olduumuzdan, sefer iin gerekli birlikleri tesbit etmek amacyla bir sava divan topland. Divan toplant hlinde iken kagelen bir ulak ve gzcler tarafndan tutuklanm baz esirler, sa tarafmzda Kalgay Sultan'n sktrd Zaporov Kazaklarnn bu Sultan'a
145

tarafsz kalacaklarna dair sz verdikten sonra Rus hkmetinin ordularnn her trl yardm isteini geri evirdiklerini belirttiler. Tutsaklar ayrca solumuzda kalan kalede gl bir garnizonun yerlemi olduunu da ilve ettiler. Bu ayrntlar Han ve kumandanlarn iinde bulunduklar durum bakmndan iyice aydnlatm oldu. Gnlllerden meydana gelmi ordunun te birinin bir Sultan ve Mirzalar kumandasnda bu gece yarsndan sonra nehri amas, bir sr kola ayrlarak Ukrayna kylerini yakmas, harmanlanm ekinleri yamalamas, insanlar ve hayvanlar kaldrmas hakknda karar alnd. Bu akn iin kullanlacak her askerin esas orduda iki orta bulunacakt. Bylece herkes ganimetten faydalanacak, paylama esnasnda tartma olmayacak, kiisel karlar, genel karla kaynam olacandan gnll gidecek olan asker iyi bir seime tbi tutulmu olacakt. Gnll birliine, ordunun geri kalan ksmnn ertesi gn ingul'u aaca, yava admla Lehistan snrna doru ilerleyecei, Sainte-Elisabeth kalesini sktrarak onlar koruyaca bildirilmiti. Tahrip etmekte gsterdikleri maharet iyi bir yama olacan mjdeledii iin Sipahilere de aknclar arasna katlmalar teklif edilmiti; ancak souktan canlar o kadar bezmiti ki hi biri yrmek dahi istemiyordu. Fakat Serdengeti denen esas Trklerden meydana gelmi birlikler Krm aknclarn izlediler. Sultann buyruundaki birlik hareket etti; bir gn ncesine nazaran daha yumuak olan souk geceleyin ylesine iddetini azaltmt ki buzlarn zleceinden korkuldu. Sular, nehri rten buzun stne kmaya baladndan nehri amak iin hareketimizi ne almamz gerekti. Az zaman sonra btn ordu hazrd. Verilen buyrukla nehir boyunca uzanan ordu sarsld, byle seferlere alm olan Krm Trkleri birbirlerinden belirli bir mesafe alarak ve atlarn trsta srerek nehri atlar; fakat duyduklar endieden ar yryen ve atrdayan buzun sesinden rkerek duran pek ok sipahi gzlerimizin nnde nehrin iine gmld. Kar kyya geince durarak birliklerin toparlanmalar iin biraz frsat hazrladk. Oluna gtrecei haznenin arl ile buzu krp nehirde boulan bir sipahinin hzinesini karmak iin bir nat Kaza iki altna anlamt. Buzun krlan yerinden dalan nat Kaza uzun mddet su altnda kalm, hayatndan endie edilecei srada elinde hazine ile d:ar kmt; bundan cesaret alan sipahiler len arkadalarnn gm kabzal tabancalarn da karmasn istemiler, yine dalan Kazak bu isteklerini de yerine getirmi fazla bir cret talep etmeden altnlarn alm, elbiselerini giyerek birliine yetimitir.
146

Tasarlanan plann uygulanmas maksadyla ordu, aknclar tarafndan kar zerinde alm izlere kadar ilerledi. Bu izleri takip ederek akclarn kaz aya biiminde yediye ayrld yere kadar geldik, daima sol taraf izleyerek, yolda grdmz dier izleri bozmamaya dikkat ederek ilerlemeye devam ettik. Giderek yamurlu olmaya balayan hava orduyu Acamka civarnda konaklamaya mecbur etti. nce bizleri endielendiren karn zlmesi sonunda ylesine iddetli souklar bastrd ki adrlar toplamakta bir hayli zorluk ektik. iddetle esen rzgrla yze arpan ince bir dolu cildi kesiyor, burun deliklerinden kan kartyor, nefesten kan buharn byklarda buzlamas sonunda aa doru ekilen kllar ac veriyordu. Daha nceki gnlerde hastalanm veya yaralanm olan sipahilerden pek ou o gn tamamen yok oldular: Krmllar bile ac ekiyorlard, ama ilerinden bir teki bile ikyet etmeye cesaret edemiyordu. Hafif bir rahatszlk geirmekte olduundan yolu kapal bir arabada amakta olan Krm Giray bana Papa hakknda sorular sorarak neelenmeye alyor, kendi durumu ile Papa'nnkini karlatryor, onun yerinde olmad iin hayflanyordu. Bu frsattan yararlanarak iddetli souun ordusunda yaratt byk sknty ve uzun bir yryn getirecei tehlikeleri aklamaya altm. Havay yumuatamam ama souun iddetine dayanmalar iin onlara cesaret ilham edebilirim, dedi. Hemen bir at istetti, Dou Hkmdarlarnn kullanmas gelenekten olmayan ynden bir al bana sard, soua meydan okurcasna ilerledi: bylece bata kendisi rnek olarak dier Sultanlarn ve Mirzalarn da alla rtnmelerini salad. Bu kudret gsterisi ikyetlerin nne geti ama felketler tablosunu gzler nne serdi Nitekim aramzdan her an insan ve at eksiliyordu. Ovalarda tamamen donmu srlerden baka bir eye rastlamyorduk; bir de Ukrayna'nn yandn gsteren dumanlar dehet tablosunu tamamlyordu. 77 allk bir raziye girdikten ve bir miktar ota rastladktan sonra Han ordunun durmasn buyurdu. adrm byk bir saman ynnn yanna diktirdi; herkese pay edilen saman, gayet bol olmasna karlk ksa zamanda tkendi. Yama arzusunun iddetini ve dzenin korunmas iin salanan sert disiplini bir arada gzler nne seren bu manzara bizi bir hayli megul etti. Akn dzenleyen Sultan'dan gelen bir ulak bize yeni haberler ulatrd. Yazdna gre, byk bir kyn bin iki yz kii tutan sakinleri bir manastra kapanmlar, btn tekliflere ramen direnmekte devam edince Sultan' ucu
77

O gn ordudan 3.000 asker ve 30.000 at telef oldu.

147

kkrtl paavra sarlm ve tututurulmu oklar atmaya mecbur etmilerdi; srf korkutmaktan baka maksad olmayan bu hareket sonunda ne yazk ki alev ksa zamanda binay sarm ierdekilerin hepsi yanarak kl olmulard. Krm Giray'da Sultan' gibi yancgnn fec sonucuna zlmemezlik edemedi; akna katlan Osmanl sipahilerinin ellerine geirdikleri tutsaklarn kafalarn vurmalar da onu ok sinirlendiriyordu 78. nme bir cellt gibi kan her Krmly hemen asarm, diye sylendi. Durmadan yeni ganimetler ve deiik haberlerle gelen Krm atllar yznden sabahn ne kadar uyank kaldk. Bu durumda Han'n adrna girmeyi engellemek sz konusu olamyaca iin kendi adrma ekilerek dinlenmek istedim. Rusin ile Coustillier adrm iinde yar donmu bir ekilde alktan kvranyorlard. Onlarla paylamak zorunda olduum yatak sertlemi kardan baka bir ey deildi, krkme sarnarak yanlarna yattm ve uykuya daldm; neden sonra Han'n hizmetkrlarndan biri adrn kapsn at, efendisinin bir armaan yolladn syledi ve elindeki paketi Rusin'in yanna brakt. Aln daha uyank tuttuu Coustillier armaann yenecek bir ey olmad hakknda kuku bile duymuyordu: fakat paketi incelemek iin uzakta olduundan arkadana rica ederek paketi amasn istedi; souk yznden yerinden kmldamak istemeyen Rusin uzun zaman direndi fakat sonunda ricalara dayanamyarak, ban krknden kartmadan elini uzatt, kll bir ey yakalad, elindekini adrn tavanna asl kandilin zayf na doru tuttu ve Coustillier'in itah kabarm gzleri nne kesik bir insan bandan baka bir ey gsteremedi. Bu korkun armaandan fec ekilde etkilenen dostumuz Rusin yldrm gibi ayana frlad elindeki kelleyi adrdan dar frlatt; her ikisi de soua, ala ve Krmllarn akalarna kfr ediyorlard. Ertesi gn souk daha da iddetlenmiti; eldivenlerimin tavan krknden dublesi olmasna ramen, ata bininceye kadar souu btn keskinlii ile hissettim: kan dolamn salamak iin bir hayli uramak zorunda kaldm. Samzdaki ufukta ykselen dumanlar ile solumuzda yer alan Sainte-Elizabeth kalesinin glgeleri yolumuzun doruluu hakknda hi b:r kukuya yer vermiyordu, ilerde dikili bir takm ekillere doru ilerlemeye devam ettik, bir mddet sonra bunlarn iaret fiei hazrlklar olduunu anladk. Sekiz katl

78

Osmanl Trkleri dmanlarnn balarn kesip kumandanlarna sunarlard halbuki Kirim Trkleri byle bir eyden nefret ederler.

148

gen iskelelerin iine saman ve al rp doldurulmutu; kukusuz Krm ordusunun ilk grnnde yaklmaya hazrlanmt, halbuki tam tersine bunlar Krm ordusunu Acamka'ya gtren yol iaretleri grevi yapmt. Sainte-Elizabeth kalesinin yaknnda olmas dolaysyla yamadan kurtulan bu kasaba halk varn younu alarak kaleye snmt. Ordu o kadar kt bir durumda idi ki kaleden bir k hareketi yaplmasndan cidd ekilde endie duyuluyordu: nitekim gece yars kaleden kacak iki bin kiilik bir kuvvet sadece bizi doramak zahmetine katlacakt. Artk yol yorgunluu ekemiyecek bir duruma gelen orduyu daha fazla yrtmenin imknszl bu tehlikeyi daha muhtemel yapyordu. Bu sonucu gren Krm Giray Sultanlara ve Mirzalara buyruk vererek 300 atlnn kaleye saldrmasn, bylelikle onlar savunmaya mecbur etmesini istedi. Madd yorgunluklarnn stesinden gelmesini bilen bu seme birlik, kalenin iyice yaknna sokularak bir sr tutsak ald; neticede bu asker hile o ekilde baarya ulat ki, btn ordu olduu yerde kalarak, yaralarn sard, ihtiyalarn giderdi. Ayn adl kk bir rman yannda kurulmu olan sekiz dokuz yz ocakl Acamka kasabas her trl rnn yetitii, topran son derece verimli olduu bir yerde kurulmutu. Bu arada gereksiz yere kacak bir yangn nlemek maksadyla askerlerin evlere girmesine engel olundu. Sadece orduya gerekli yakacak ve yiyecein alnmasna izin verildi. Han bile adrnda geceliyerek askerlerine rnek oldu. Ertesi gn de sren dinlenme, eksiklerin giderilmesi ve srler ve tutsaklarla dnen aknc birliklerin orduya katlmasn beklemek btn orduya nee verdi. Her Krm birliinin ve ordusunun ayr bir toplanma kelimesi olduunu farkettim. Aksaray kelimesi Han'n adrn kastediyordu; bu arenin faydasn anlamak ne kadar kolaysa, Krmllarn sahip olduklar eyleri muhafaza etmek maksadyla gsterdikleri dikkat, sabr ve eviklik asl kayda deer bir olaydr. Bir kiinin eli altnda olan her yatan be alt tutsak, altm koyun ve yirmi sr hi bir ekilde bir endie kayna olmuyordu. Eyere aslm bir torba iinde balar darda kalan ocuklar, eyerin nnde gen kz, atn terkisinde anne yedek atlardan biri stnde baba, dierinde oul, koyun ve srlar nde ar ar ilerlerken btn bu srnn sahibi Krmlnn gznden hi bir ey kamyordu. Sry toplamak, srmek, ihtiyalarn karlamak, hatt tutsaklarn rahat uruna yayan gitmeyi gze almak; onun iin hi bir eyin nemi yoktur, ve eer bu manzarann sebebi para hrs ve hakszlk olmasayd gerekten grlmeye deer olacakt. Han ile birlikte dar karak bu
149

manzaray seyre koyulduk; adr etrafnda nbet tutan birliin subaylarndan biri yanmza gelerek Nogaylardan birinin ikyeti olduunu belirtti. Krm Giray Nonay' dinleyeceini syleyince subay, arkasnda Nogay ile yeniden yanmza geldi; krklerimizin benzer olmasndan hangimize hitap edeceini aran Nogay sonunda beni tercih eder gibi oldu. Tam geri ekilip Nogay'n aknlna son verecek iken Nogay'n hatsn dzeltmek isteyen subaya bir el iareti ile engel olan Han arkasn dnerek meydan bana brakt. Nogay'n bir at kaybolunca o da karlk hakkn kullandn tam bilemeden bir bakasndan bir at almt. Yavaa Han'a, ne cevap vereyim? diye sordum. Glmseyerek nasl size uygun gelirse yle cevaplayn, dedi. Hemen alnan atn iade edilmesini istedim, sonra Nogay' ve subay huzurumdan karyordum ki kulama eilen Han falakay unutmamam syledi. Ben de hemen Nogay'a dndm, hak ettiin sopay da balyorum, dedim. Buyruumu aynen yerine getirmesi iin subaya yaplan bir iaret Han'n davranmdan alnmadn kantlyordu. Acamka halkn getirtmek maksadyla ayrlacamz zaman btn buday ve ot ynlarna ate verildi; rnlerini ve evlerini alevlerden kurtarmaya alan halk ister istemez kendisini dmannn kollarna att, Acamka'y yakma buyruu o kadar ksa zamanda uyguland ki, saman daml evleri bir anda saran ate yznden biz bile zorlukla kabildik. Kl ve eriyen karlarn buhar ile kaplanan hava bir mddet gnein nn kapattysa da ok gemeden gri bir tabaka hlinde kar rtt. Ayn ekilde yaklan yz elli kasaba dumanlar Lehistan snrndan 45 kilometre teye kadar varmt. Ordu uzun mddet dumanlarn meydana getirdii loluk iinde yoluna devam etti, birka saat sonra ganimetlerinin yzde onunu Han'a vermekten kanan Yedesan Nogaylarnn bir ksmnn firar ettiklerini anladk. Btn tehlikeleri gze alarak bozkra kamlard. Lehistan Ukrayna's snrna doru giden yol Ordu'yu Krasnikov'a eritirdi. Bataklkl bir sel yatann yannda kurulmu olan bu kasaba halk bir avu askerle sahra istihkmna benzeyen bir yere ekilmiler direnme gstermeye yeltenmilerdi; ancak alevlerin yaklamasndan ekinerek civardaki ormana kamlar oradada ate etmeye devam etmilerdi. Onlar ormandan karmak isteyen Krm Giray sipahilerden geri kalanlar saldrya gemesini buyurmutu. Ancak Acamka'daki dinlenme ve souklarn dinmesiyle yeniden kstahlklarn kazanm olan bu kahramanlar daha ilk tfek atlnda daldlar. Arkamzda duran inat Kazaklar Han'dan saldrmak iin izin
150

istediler. Kendilerine izin verilince hemen yere indiler, ormana girerek direnenlerden krkn ldrdler, kamay beccremiyenleri de tutsak olarak geri getirdiler. Kazaklara sekiz, dokuz kiiye ve Han'n evresindeki Krmllara da birka yaralya mal olan bu olaylar srasnda Krm Giray Osmanl sipahilerinin korkaklndan bahsederek bunlarn Osmanl mparatorluumu felkete gtrdklerini ne sryordu. Zihni bu dncelerle meglken birden ormandan, elinde kesik bir bala kan Emir soyundan bir sipahi grnd. Emir, elindeki kelleyi Han'n nne atarak btn dmanlarnn da ayn akbete uramasn diledi. Fakat Krm Giray bu kesik ban kendi inat Kazaklarndan birine ait olduunu farketti. Emire dnerek, bu adam nasl ldrdn? lsnden korkarsn, canls ise seni i i yer; beni aldatmak iin bir bakasnn yardm olmasa bunun ban bile kesemezdin, dedi. aran sipahi bu adamn dman olduunu, onu kendisinin ldrdn ileri srd. Bunun zerine silhlarnn gzden geirilmesini isteyen Han'n buyruu yerine getirilince, bu silhlarn uzun zamandr kullanlmam olduu ortaya :kt. Bsbtn hiddetlenen Han, bu sahte kahraman gzmn nnden aln diye haykrd; efendisinin hiddetini azaltarak, hi olmazsa zavally lmden kurtarmak isteyen subaylardan biri krbac ile hafife sipahiye vurdu. Ancak Trkiye'de sahip olduu imtiyazlara burada da sahip olduunu sanan Emir, ahsna yaplan hareketin detilmesi iin barp armaya balad. Artk Han'n hiddetinin nne kimse geemezdi; bu alak herifin bandaki yeil sar krba darbeleriyle paralaynz, diye buyurdu. Hi bir zr kabul edemiyecek bir sertlikte sylenen bu buyruk, lmden daha beter iddetle uyguland. Bu ceza, Krmllarla aknn zahmetini paylamak istemeyen ama onlarn yolunu gzleyip, ellerindeki tutsaklar ve ganimetleri zorla almaya kalkan dier sipahileri de sindirdi. Han, ertesi sabah bizden yedi kilometre tede ormann arkasnda kalan kk Sibilof ehrine saldrmaya karar vermiti; ancak tutsaklarn verdii bilgilere dayanarak ehri koruyan garnizonun olduka gl olduunu ve onu sindirmek iin topu kuvvetine gerek olduunu anlaynca kendisi ordusunun banda Lehistann snr ehri Burky'e ynelirken Sibilofa birka bin gnll gndermekle yetindi. Yol boyunca srekli olarak duyduumuz Sibilof'un top atei akna gnderilen kk Krm birliinin civar kasabalar yakmasna ve nemli sayda tutsak almasna engel olamamt, Yolumuz zerinde olan btn kasabalar da ayn kaderi paylatlar; kylerin insanlarn tutsak etmeyi Lehistan snrna dikkat etmekten daha fazla itina gsteren Krm birlikleri
151

almamas gereken topraklara da girmilerdi. Ukrayna halk ile Lehistan Ukraynas halkn birbirlerine kartrdklarn iddia ederek yamalarna devam eden birlikleri nlemek maksadyla Han tarafndan konulan iddetli yasaklar sonunda arzulad dzeni salad. Lehistan Cumhuriyetine verilen zararlar hafifletmek ve daha fazla ziyana sebep olmamak iin Leh kylerinin yaknnda karargh kuran Krm ordusu kendi imknlar ile ihtiyalarn gideriyordu; birka sipah baz evleri atee vermeye cesaret edince hepsi iddetle cezalandrld. lk bakta aknclarn yirmi bin kadar tutsak toplad anlalyordu, ele geirilen hayvan srleri ise sayszd. Ancak gndzleri ilerliyebiliyorduk; Krm askerlerinin davranlarn kontrol etmek isteyen Han ordunun yedi byk kol hlinde ilerlemesini uygun bulmutu. Dinlendiimiz her kasabada kalacamz evler tebeirle iaretleniyordu; bylece Han'n yaknlarnn kalmad adrlara sipahiler yerleiyordu. Krm Giray kalacam evin daima onunkine yakn olmasn buyurmutu. Bu ayrcaln salad avantajdan hakknca yararlanyordum, ancak bir gn, herhlde kasabada kendisine lyk bir ev bulamam olan bir Alay Beyi 79 yannda ykn tayan iki sipahi ile birlikte evime geldi, Ne istediini sorduumda, bana gayet cidd bir tavrla rahatsz olmamam syledi. Sonra yannda bulunan iki yast bir kerevetin zerine koydu, kendisi de arasna yerleti ve ubuunu istedi. Ona bouna bu evin bana ait olduunu, ikimizin birden bunu paylamasna imkn olmadn, Han'n buyruu gereince onun civarndan ayrlamyacam anlatmaya altm ileri srdm hi bir sebep davrann etkilemiyordu; rahatn bulduktan sonra yerinden kmldamaya hi niyeti yoktu. Silhdar'a giderek beni bu davetsiz konuktan kurtarmasn rica ettim. Silhdar beni ziyaret etmek bahanesiyle hemen eve geldi; ierde Alay Beyi'ni grnce, ona beni ne kadar zamandr tandn sordu. teki rahatn bozmadan, benimle birlikte kalarak beni tanyacan belirtti. Bunun zerine Silhdar alayl bir ekilde geen sefer ormana yaplan hcumdan nce kendilerini tanmalar gerektiini syledi; fakat imdi bu evden hemen kp gitmesinin doru olacan yoksa bu davrann renen Han'n bunu bahane ederek gemiteki honutsuzluunu da ortaya koyacak tedbirlere bavurabileceini syledi. Alay Beyi, Han'n kellemi almak iin sahip olduu hakk iyi bilirim, bir kelimesi ile bunu yapabilir, dedi, fakat yaadm mddete buradan ancak ordu gittikten sonra
79

Arnavut Sipahilerin Albay.

152

karm. Bu onun son sz oldu, artk hi bir ey onu etkileyemezdi. Bu lgn adama fena hlde ierleyen Silhdar yanmzdan ayrlarak durumu Han'a bildirmeye gitti. Bir mddet sonra Hann yanma arldm. Yanna vardmda Han'n ald tedbirlerin sertlii karsnda titremekten kendimi alamadm. Arnavut sipahilerin disiplinsizliine ve korkaklna uzun zamandr hiddetlenen Krm Giray, Alay Beyi'nin kstahl karsnda artk btn kinini boaltyordu. Han gazabn btn sipahilere yaymak istiyordu; onu ancak taraf tutma endiesi nleyebilirdi Eer bu konu zerinde tereddte derse, amac yenmek veya lmek deil, uyumak veya lmek olan Alay Beyini kurtarmaya karar vermitim. ikyetimin yanl bir ekilde kendisine duyurulduunu asl beni dinlemesi gerektiini ileri srdm; sonunda Han'n Arnavutlarn gln inatl zerinde neelendirmeyi baardm ve benim Alay Beyini o srada kalabaln arasna kartrdm. Artk Han'n adrndan baka bir yerde oturmamam kaydyla sipahilere kar verilen buyruk iptal edildi. Ukrayna'dan elde ettii ganimetlerle ykl olan ordu yryn srlerinkine uydurarak yavaa snra yaklayordu: mala doymak bilmeyen Krmllar ganimetlerini arttrmak maksadyla Han'n itinal kontrolundan kamaya alyorlard. Ancak Krmllarn kahverengi elbiseleri beyaz karn zerinde ok uzaktan farkedildiinden yama iin bavurduklar hileler neticesiz kalyordu. Buna ramen bir Leh kyn arkadan evirmek maksadyla ordudan ayrlan birka Nogay' yksek bir yerden geen Han farketmiti; hemen durulmasn buyurdu ve Silhdar'na emir vererek drt Seymen ile kye gitmesini sust yakalayaca Nogaylar huzuruna getirmesini istedi Buyruu yerine getirmek zere drt nala olay yerine komu olan Silhdar biraz sonra elinde ald kuma ve yn balyalar ile bir Nogay' getirdi. Hkmdar tarafndan sorguya ekilen Nogay suunu itiraf etti, yasaklamadan haberi olduunu da kabul etti, kendini hakl karacak hi bir ey sylemedi, kimsenin ilgisini ekecek bir harekette bulunmad ve ne gurur, ne de zaaf gstermeden tutuklanlasn bekledi. Ona verilen cezaya gre, bir atn kuyruuna balanacak can verinceye kadar yerlerde srklenecek, beraberinde dolaan bir telll da sucunu btn orduya haykracakt. Han tarafndan aklanan bu hkm karsnda Nogay sakince atndan indi ve kendisini balayacak, olan Seymenlere doru ilerledi; fakat onu balamak iin ne ip, ne de koum kay bulunamad. p gibi bir eyler aranrken Nogay'n balanmas hususunda Han'a birka kelime fsldamak istedim. Ancak Krm
153

Giray bu ii bir an nce bitirmek iin yay kiriinden faydalanlmasn buyurdu, yay kiriinin ok ksa olduu sylendi; bunun zerine sulunun ban gerilmi yaydan sokmasn buyurdu, Nogay hemen ban uzatt, ve kendisini srkleyecek olan atly izledi; ancak atn trsna uyamadndan dt ve boynundaki boyunduruktan kurtuldu. Buna ramen Han'n yeni bir buyruu bu uygunsuzluu da dzeltti. Yay elleri ile tutsun, diye emir verdi. Nogay' kendi kendisinin celld yapan bu hareket itaatin en duyulmam bir rneini vermekteydi; Krm Hannn buyruklarna kr krne nasl itaat edildii hakknda daha nce duyduklarmz bunun yannda bir hi kalr. 80 Lehistan'da mevcut dzeninin bozulmamas iin Krm Giray'n gsterdii itina halkn din inanlarn da kapsyordu; sa'nn tasvirini gsteren bir tabloyu paralayan birka Nogay'a kilisenin kapsnda yzer sopa atlmt. Krmllara, gzel sanatlara ve peygamberlere saygy retmeliyiz, diyordu. Savran ehri, ganimetlerin paylalaca, Basarabya birlikleri dnda dier btn birliklerin datlaca yer olarak tesbit edilmiti. Orada bir mddet kalnacak ve geliimizin ertesi gn paylama yaplacakt; ancak mal tesbitinde yaplan btn dikkate ramen baz hilekrlar ganimetlerinin bir ksmn Hkmdar'n %10 payndan kurtarmlard. Buna ramen Han'n eline nne gelene datt iki bin kadar tutsak geti. Ben de ister istemez bu paylama iine katldmdan Han'n bu ekilde cmert davranmas sonunda btn zenginliini yitireceini fark ettim. KIRIM GRAY Merak etme dostum bana yeter derecede kle kalyor; agzllk ya geti; fakat sizi de unutmadm: hareminizden uzakta, bozkrlarda at koturarak, bizimle kn btn iddetini gsleyerek dolatktan sonra paynz almanz hakknzdr; size gzel ehreli alt delikanl seeceim. BARON Zaten sizin iyilikleriniz sayesinde hayatm devam ettiriyorum, fakat kendimde o hakk hissetmeden bana byle bir armaan vermeniz doru olur mu?
80

Bana elik eden ve u anda College Royalde retmenlik yapar ktibim M. Russin de bu inanlmaz olaya tank olmutur.

154

KIRIM GRAY Sizin kran duygularnz pazarlk konusu yapmak istemiyorum. Ben size kleler veriyorum, onlardan memnun kalacaksnz: Benim btn istediim budur. BARON Fakat saygdeer Hkmdar'nz benim durumumun byk bir engel olduunu farketmiyor mu? Klelerin din hepsi Rus'tur; efendim olan Fransa imparatorunun dostu olan bir devletin tebasn bu sfatla nasl alabilirim? KIRIM GRAY Bu dnce tarznzn ilkesini bile kabul edemem. Dmanlk tutsaklar ortaya karr, dostluk ise bunlar alr veya verir; ite sizin anlaynz byle olmaldr; bunun tesinde sizin devlerinize karmam; fakat yine de anlamamz salamak iin size alt Rus yerine alt Grc delikanls vereceim: bylece her ey dzelecek. BARON Pek o kadar kolay olmayacak Hkmdar'm. Bende ortadan kaldrlmas bir hayli g olan bir istihkm daha var. KIRIM GRAY Hangisi ? BARON Dinim. KIRIM GRAY Bu durumda inanlarnca dokunmakdan daima kanrm; dinin icaplarna uymak kukusuz iyi bir eydir; fakat itiraf edin ki zahmet ekiyorsunuz. BARON Daha fazlasn syleyeyim, insann zaaflar sk sk devlerimizden uzaklamamza sebep olur; mesel siz bana kar devlerimi aksatacak davranlarda bulunmadnz iin ben imdiye kadar devlerime bu kadar sadk kaldm; yoksa bana armaan edeceiniz alt gen kz belki de btn ilkelerimi bana unutturacakt; ve iyi bir aratrma yaplrsa grlr ki, en yce fazilet gayretleri fenala teviin cinsi ile yakndan ilgilidir.

155

KIRIM GRAY Dediklerinizi ok iyi anlyorum, bu eit batan karma elimden gelseydi yapmamazlk etmezdim: fakat dostum unutmayn ki benim de dinim vardr. Hristiyanlara erkek kleler vermeme izin verirken dii kleleri dinlerini deitirmem iin bana brakr. BARON Dinlerini deitirmek iin erkekler size kadnlardan daha m az deerli gzkyor? KIRIM GRAY Kukusuz hayr, bu yce Peygamberimizin bilgelii sonucudur. O her eyi nceden farkedebilmitir. BARON Hkmdar'm itiraf edeyim ki pek bunun sebebini kavrayamadm ve gzel kzlardan daha fazla holandnz dnmeme izin veriniz. KIRIM GRAY Hi de deil, yemin ederim ki dndnz gibi deildir. Nitekim erkekler klelikte bile doutan bamszdrlar. Gcnn deerini bilir, manev kudretlere boyun eer, sadece Tanr onun maneviyat zerine etki edebilir. Gerek sizde, gerekse bizde bir erkein dn deitirmesi bir mucize kabul edilir; buna karlk kadnlarn manev inanlar dnyada en basit ve en doal bir eydir; onlar daima sevgililerinin dinindendirler; evet dostum, ak en byk misyonerdir, ortaya kt vakit kadnlar tartmak bile istemezler. Ancak klelik altndaki kadnlar iin geerli olan bu iddia zerinde daha fazla tartmak istemedim. Paylamada kendisine den klelerin byk bir ksmn dattktan ve Nogaylar geri yolladktan sonra Krm Han Bender zerine yneldi. Ordunun mevcudunun azalmas daha sratli bir yry vdetmi olmasna karlk Han'n cmertlii bu gayesini nemli ekilde nleyecek bir engel karmt ortaya. Nitekim imdiye kadar sadece sefer ykleri ile giden Sultanlar ve Mirzalar aldklar armaanlarla efendilerinin istedii abukluu gsteremiyorlard. Han'n yerini doldurmakla mahir olduu kadar gz doymak bilmeyen Kad Leger en iyi pay almay baarmt. Ganimetinin bolluu arasnda onu incelemek merakyla bir gece ziyaretine gittim.
156

Ya ve ak sakal ile sayg uyandran bu byk Kad, namaz kld halsnn zerine rehavetle uzanm, haris bir bak ve muzip bir tebessm ile bir sobann etrafna toplanm her iki cinsten krk kadar klesini szyordu. eri girdikten sonra, grdm kadaryla size bir hayli ganimet getirmi olan bu baarl savatan dolay sizi kutlamak isterim, dedim. KADI LESGER Grdnz gibi Han'mz bana ok iyi davrand; fakat bildiiniz gibi bu zenginlikleri ondan gerei gibi yararlanmak zere alyoruz, bu da benim iin pek zordur. BARON Hann kadnlarn slm yaplmas hakkndaki ilkelerini biliyorum, kukusuz sizden de bunu beklemektedir. KADI LESGER Geldiinizde bu ehrelerden hangisinin daha sevimli olduunu aratryordum. Siz de bakn bakalm, acaba ayn seimi yapabilecek miyiz? BARON Ben kararm verdim bile: u sra zerinde oturan, ince boylu, mtevaz tavrl, tatl bakl bu gzel kz benim oyumu ald. KADI LESGER Ben oyumu u yuvarlak ve krmz yanaklya veriyorum, hele bir de giyinince pek sevimli olacaktr. Sizin setiiniz ince boylu bana biraz sska gzkt. BARON Bu durumda size syleyecek bir szm yok, zira bahsettiiniz kusura sahip olan tek tutsak bu kzdr. Fakat ondan ok daha genlerini grmekteyim: ka yanda bu kzlara din deitirildiini, bana syleyebilir misiniz? Grdm kadar ile kzlar karmakta eviklik gsteren Nogaylar onlarla evlenmekte ayn abukluu gstermiyorlar. KADI LESGER Hayr, Krmllar bu konuda ok itinal davranrlar. BARON

157

Fakat istedikleri kadar itinal olsunlar tutsaklarnn yalarn renemezler, stelik sadece bilgi dahi her eye yeterli deil. KADI LESGER Onlarn da vicdanlarnn sesini bastrabilmeleri iin gzel bir areleri var. Bir gen kzn gc hakknda kukuya derlerse, kzm gibi yaparlar, onu korkuturlar ve kamaya zorlarlar; kz komaya balaynca srtna doru klhlarndan birini frlatrlar, eer kz zayf ise klhn arpmasndan yere devrilir. Bu durumda zayfln krpeliine verirler, dt iin gnln almaya alrlar ve bu denemeye dayanabilecek kadar gl olmasn beklerler. BARON Bu denemenin yeterli olup olmadm bilemem, ancak bu durumda dahi denemeyi yapanlarn iyi niyetlerinden emin olabilir miyiz? Bunun zerine Kad Lesger bana yle cevap verdi: sde bir millette geleneklere, meden olduu sylenen bir milletteki en sert yasalardan ok daha fazla dikkat gsterilir. Kad Lesger'in odasndaki boucu scaktan olduunu sandm bir rahatszlk hissedince izin isteyerek yanndan ayrldm; ancak byle bir scaktan ar bir soua anszn k zerime yle bir ters etki yapt ki kendimden gemi bir hlde karn zerine yuvarlandm. Bir mddet o durumda kaldktan sonra Kadnn adamlarndan biri beni farkederek efendisini uyarmt. Olay duyan Krm Giray adamlarndan biri ile, nefes almam salayan Luce suyu gndermeseydi bana yaplan yardmlar faydasz kalacakt. Bu tedaviye ramen evime gidemiyecek kadar bitkin olduumdan drt Krmlnn yardmyla gtrldm; Russin ile Constelliernin gsterdikleri endie duygularm uyardndan ksa zamanda kendimi toparladm. Ertesi gn Bender'e vardk. ehre henz varmamtk ki, valinin bizi karlamak iin yola km olduunu grdk. Han'n nne geldiinde kalabalk bir maiyete sahip bu vezir atndan indi, Han'a doru ilerledi onu saygyla selmladktan sonra, nnde yaya olarak gitmeye balad; fakat bu sayg gsterisinden sonra atna binme msaadesini ald ve kaleden bizi ayran Dniester nehrine kadar Han'a elik etti. Nehrin kysna vardmzda. Paa'nn nehrin buzlarn krarak byk zorluklarla sallardan bir kpr ina ettirmi olduunu grdk. Fakat Krm Han'na itibar gstermek iin katland btn zahmetler boa kt ve Paa'nn btn srarlarna ramen Krm Giray
158

kprden gemeyi kabul etmedi. Hemen sonra atn trsa kaldrarak nehre doru srd ve Paa'nn da kendisini izlemesini istedi. Atlarmzn ayaklar altnda atrdayan buzlar Paa'ya kprsn arattryordu, ama kar sahile ayak bastmz vakit kurduu kprnn gerekten lzumsuzluunu kavrayabilmiti. Biz buzlar zerinde ilerlerken kalenin toplar da selm atlar yapyordu; Krm Giray Bender'e girerken ordunun ve kalenin toplar yeri g titretiyordu. Paa'nn evinde istirahata ekilen Krm Giray btn birlikleri serbest brakt ve Kavuan'daki evine hareket etti. Oraya vardmzda hepimiz sefer yorgunluklarn zerimizden atacamz iin cidden seviniyorduk. Bu arada, Osmanl ordusunun Tuna boylarna doru hareket ettii hakknda stanbul'dan gelen haberler Krmllara uzun bir bar vdetmiyordu. Yorgunluunu gidermek iin tertipledii elenceler arasnda bile Krm Giray ngrlln terketmiyerek yeni birliklerin toplanmas iin buyruklar vermiti; Sadrzam'n Hotin'e gitmesini nlemek iin kendisinin oraya gitmesini uygun buluyordu. Bu Sadrzama hkim olan bilgisizlik Han gibi gl ve bilgili bir adam tarafndan nlenmeliydi; daha nce grdmz gibi Han bu Sadrzam hakknda pek iyi eyler dnmyordu. Han'a kar duyduu honutsuzluu daha iyi saklamasn bilen Mehmed Emin Paa aslnda ok daha tehlikeli bir dmand. Bir sr meguliyeti arasnda Krm Giray sal hakknda son derece titiz tutumlara hedef oluyordu. Sabrszlkla tahamml ettii skntlarndan birinde olur olmaz illar kullanmamasn kendisine tlerken Siropolo adndaki hekim dairesine girdi. Korfu'da doan mezhep bakmndan Ortodoks olan, byk kimyac, Eflk Prensi'nin bahekimi ve bu Be'in Krm elisi Siropolo, unvanlar sayesinde Han'n yanna serbeste girip kabiliyordu. Bu frsattan istifade ederek, tadm gayet ho olan bir iltan bir damla ald takdirde hi bir ikyeti kalmayaca hakknda Krm Giray' ikna etti. Bu artla sylediinizi kabul ederim, dedi Han; hekim dar karak ilc hazrlamaya gitti. Endiemi o ekilde belli etmiim ki farkna varan Krm Giray tebessm ederek, ne o dostum, endie mi ediyorsun? diye sordu. Hem de nasl, diye hararetle cevap verdim, bu adamn ve kendinizin durumlarn bir dnn ve hakl olup olmadma karar verin. Ne lzum var dnmeye, dedi, bir ona bakn, bir de bana, bu kfirin yle bir eye cesaret edebileceini mi sanyorsun? Hekimin geri gelmesine kadar btn gayretimle Han' kararndan caydrmaya altm. Ertesi iin endielerim daha da artt. Bitkinlii yznden
159

pek halk arasna kamayan Hana gelen ikinci bir kriz, hekim tarafndan iyileme belirtisi olarak yorumland ve kabul ettirildi. Bu arada Krm Giray hareminden dar kmyordu; onun hayat ve vezirlerinin gvenlii bakmndan duyduum endieyi dile getirmek bakmndan vezirlerin Siropolo'ya kendi hayatnn Han'n hayatna bal olduunu ihtar etmelerini saladm. Ancak bu Rum hekim, efendilerinin Han'n lmnden ziyade kimin tahta geecei meselesi ile ilgileneceklerini iyi bildiinden yaplan tehditlere aldr etmiyordu. Artk umudumuzu kaybetmi bir halde Han' bir daha gremiyeceimi dnrken kendisiyle konumak zere beni arttn rendim. Haremine girdiimde, znt ve aknlk yznden yanmdan ekilmeyi unutan Han'n kadnlarn grdm. Krm Giray'n yatrld daireye girdim. Divan Efendisi ile bir sr i yapmt. Etraftaki ktlar gstererek, son yaptm i bu, dedi, size de son anm ayrdm. Fakat bir mddet sonra sarfettiim byk gayrete ramen duyduum acy bastramadm farkedince, artk ayrlalm, hassasiyetiniz beni de kedere bouyor, dedi, halbuki ben son anmda neeli olmak istiyorum. Sonra odann bir kesinde yer alm olan musikiinaslara bir iaret yaparak almalarn istedi. Bir saat sonra Krm Giray'n melodiler arasnda son nefesini verdiin rendim. 81 Keder bir anda herkese yayld, ve korku ylesine zihinleri sard ki, bir gn nce tam bir gven iinde uyuyanlar dmann kaplarna dayandn sanyorlard. Toplanan Divan ulaklar gnderip, ara dnemi bir Sultan'n otoritesini terkederken ve Krm Giray'n cenaze treni hazrlklar yaplrken Siropolo Eflk'a gemesi iin gerekli olan pasaportu ve posta biletini ald ve skn iinde ekip gitti. Bu arada, Han'n vcudu mumyalanrken verilen zehir in etkisi ortaya kt; fakat Krm saraynn u anda dikkati tamamen baka eylere evrilmi olduundan sulunun izlenmesi ve cezalandrlmas meselesi kimseyi megul etmedi. Krm Giray'n cenazesi Krm'a kara haal alt at tarafndan ekilen kapal bir arabayla yolland. Cenaze arabasna elik eden elli atl ve bir sr Mirza ile bir Sultan da matem giysileri tayorlard; bu gelenein Dou'da sadece Krm'da olduuna dikkati ekerim. Uzun zamandr ektiim yorgunluklara, bir de bu olayn durumum zerine att kararszlk eklenince yeni buyruk gelinceye kadar stanbul'da beklemeye karar verdim. Evimin bir ksm hl Bahcesaray'da bulunuyordu, dier ksmn
81

Krrn Giray, Rus ariesi Katerina'rn kiralad bu Rum hekim tarafndan zehirletilmitir. (.)

160

Russin ile birlikte Kavuan'da braktm ve ktibim, bir cerrah, bir uak ve beni Bahesaray'a gtrmekle grevli Han'n Bauhadar' ile yola ktm. Hepimiz Krm kyafetine brnmtk; ancak bir at ykleyecek kadar olan eyalarmz da Krm usl denk yapmtk. Dolu dizgin gitmemize ramen setiimiz dinlenme yerleri yznden ilk gn yetmi kilometre eksik yol aldk. Konaklayacamz Basarabya kyne vardmzda henz gn batmamt; evlerle evrili bir alann ortasnda durduk. Her evin kaps nnde evsahiplerinin bize sabit baklarla baktklarn farkettim; bu arada uhadar da teker teker hepsini szyordu. uhadara dnerek, nerede kalyoruz, bakyorum kimse bizimle ilgilenmiyor, dedim. Tam aksine diye cevap verdi, herkes kimi tercih edeceimizi bekliyor, hounuza giden bir ev olursa sahibini mutlu klarsnz. Bu konuma esnasnda kaps nnde yalnz bana duran bir ihtiyar inceliyordum Sayg uyandran havas beni etkiledii iin onu setim ve yaptmz seim iln edilir edilmez hepsi evlerine ekildi. Yeni evsahibimin gsterdii gayret memnuniyetini belirtiyordu. Beni olduka tertipli alak bir odaya aldktan sonra her ikisinin de yzleri ak bir ekilde kars ile kzn getirdi. 82 Birinci kadn leen ile ibrii, kz ise ellerimi ykadktan sonra zerine koyduu havluyu tayordu. Daha nce rehberim tarafndan uyarldm iin bu iyi insanlarn gsterdii btn konukseverliklere rahatlkla uydum. Kadnlar akam yemeini hazrlarken, beni Mirza sanan, ama rehberim sayesinde gerei renen ihtiyar yanma gelerek beni yeterince arlayabilmek iin gerekli malzemeye sahip olmad iin zr dilemeye

Daha nce bahsettiim namahrem kavramnn Krml kadnlar tarafndan sk bir ekilde izlenmedii grlmektedir. Bu topluluktaki gelenek ve trelerin, bizim gelenek ve trelerimize ok benzedii de farkedilmektedir; nitekim Avrupa milletlerinde grlen dn tac ve badem ekeri tpk Krm Trklerinde olduu gibidir. Krmllar evlenecek kzlar dar ile rterler ilk topluluklarn geleneklerine gre tarm rnleri btn zenginliklerin simgesidir. Bu maksatla evlenecek kzn ba zerine yaklak 33 cm apnda bir tepsi konur. bunun zerine yz rten ve omuzlara kadar inen bir tl rtlr; bundan sonra tepsi zerinden dar dklmeye balanr; etrafa yaylan dar taneleri kzn evresinde gittike ykselen bir koni tenkil eder. Dardan koni, tl sayesinde nefes almay nlemeden tepsi hizasna gelince gen kzn eyizi tamamlanm savlr. Bu gelenek ksa boylular iin elverili deildir; bugn bir kzn deeri ona sarfedilecek dar miktar ile llr; fakat hesaplarn para olarak yapan Osmanl Trkleri ile Ermeniler, tl ve tepsi geleneini muhafaza ederek gen kz zerine para atarlar ve buna dar serpmek derler. Bizdeki evlilik tac ve badem ekerleri acaba ayn kaynaa dayanmyor mu?
161

82

kalkt; cevabm onu rahatlatt; etrafmdaki eyler hakknda bilgi edinmek istediimden onun benimle oturmasn, ubuk ve kahve imesini temin ettim. Herhangi bir Mirzann yapmaktan kanaca bu kk tevazu ihtiyar konumaya hazr bir hle getirmiti. Ona, yolcularn tesadfen hep ayn seimi yapmas hlinde evsahibini maddeten kertecek olan ve srf konukseverlik olsun diye yaplan bu gelenee neden bu kadar bal olduklarn sordum. HTYAR Beni tercih etmeniz ok memnuniyet duymama sebep oldu. Konukseverlii daima bir imtiyaz olarak kabul ederiz; aramzdan birisi durmadan bu imtiyaza sahip olursa bizler onu kskanrz, ama hi bir surette konuklarn tercihini etkileyecek bir giriimde bulunmayz: evlerimizin kaplarna kmakta gsterdiimiz acele bu evlerde oturulduunu gstermek iindir; evlerimizin benzer olmas dengeyi salar ve imdi sizi arlayabilmem sadece benim talihimden dolaydr. BARON Ltfen syleyin bana benden baka birisi olsayd ayn ekilde mi muamele ederdiniz? HTYAR Eer yoksul biri olursa, yoksulluundan dolay ekingen olduundan onun nnde ilerlemekten baka bir farkl davranmz olmaz. Bu durumda ona yardm etmek zevki onu ilk defa grene ait olur. BARON Hz. Muhammed'in yasas bundan daha iyi bir ekilde yerine getirilemez; ancak Osmanllar Kur'an* Kerm e bu kadar bal deiller. HTYAR Biz de konukseverlik gstererek bu kutsal kitaba itaat ettiimizi iddia etmiyoruz. Mslman olmadan nce insanz, insanlk trelerimizi tyin etmitir, bunlar eratten ok daha eskidir. BARON Buna ramen bir takm yeni eylere sahip olduunuzu gryorum; mesel u drt stunlu yatak, u masa, iskemleler Krmllara has eyalar m, yoksa sadece sizde mi bulunurlar?

162

HTYAR Biz bunlardan bakasn bilmeyiz. BARON Bodanllarda ve Osmanllarda bu eyalarn benzerlerini grmediim iin bu Avrupa modasnn nasl size geldiini baya merak ediyorum. Sizler Krm'daki kardeleriniz gibi neden Osmanl eyalarn kabul etmediniz? HTYAR Babalarmzn bilmedii yastklar da gryorsunuz: fakat Rumeli'de Osmanllarn yannda yetien sultanlarmz geveklik rnei vererek Krm'da daha fazla bozulmaya sebep oluyorlar. BARON Bu ayrm gayet iyi farkediyorum fakat bu dahi sizin evlerinizde grdm Avrupa sitili eyalarn kaynan aklayamyor. HTYAR renmek istediiniz kayna daha iyi aklayamam; bu aile eyalar Avrupa kaynakl olamaz: biz bu ailenin en byk dalyz; asl sizin eyalarnz Krm sitilindedir. Bu cevap bsbtn merakm kamlaynca sorularm arttrdm, daha nce bu konuda yrttm tahminlerin evsahibim tarafndan tekrar edilmesini duymaktan ok memnun kaldm. Ayrca bana Hazar denizi civarndaki ve bu denizin tesindeki Trk topluluklarnn da ayn trelere sahip olduunu retti. 83 Tuna kysnda geceyi geirmeyi arzuladmzdan sabahleyin ok erken kalkmamz gerekiyordu. Ayrl annda evsahibimiz ilkelerine sdk kalarak vermek istediim kk armaan kesinlikle kabul etmedi. smail ehrine vardk; Tuna'nn kar kysna gz attmda ertesi gn tahamml etmek zorunda kalacam Osmanllarn kstah kibrini dnmekten kendimi alakoyamadm. Zaten imdiden yaknlklarnn etkisini hissetmeye balamtm; Krm Trkleri ile Osmanllar arasnda ticaret deposu olan bu
Baron de Tottun bu gzlemi gerekten ok ilgi ekicidir. Basit bir Krml Trk, soydalarnn nerelerde olduunu ve nasl yaadklarn gayet gzel bir ekilde biliyor ().
163
83

ehirde, Krmllarn mtevazilii ve mert basitlii artk grlmyordu, iyiliksever evsahiplerini bulmak bundan byle bir hayl olmutu; gzleri paradan baka bir ey grmeyen Yahudilerin hazrladklar tuzaklara dmemeye alyorduk. Tuna zerinde yaplan hububat mbadelesine depo grevi yapan smail ehrinde kendisine zg bir sanayi de gelimiti: Bizde Trk derisi olarak sylenen kei derisini zel bir ekilde tabaklyorlard. ehrin civarnda deri tabaklanmas iin hazrlanm geni alanlar vard, nce parmen gibi hazrlandktan sonra deriler yatay olacak ekilde drt sopann yardmyla havada geriliyorlar ve zerlerine baz bitki tohumlar ekiliyordu. Bir mddet sonra deriler mkemmel bir ekilde tabaklanm oluyor ve istenilen eyalar iml ediliyordu. Kar kyya gememiz iin nehrin iki kolunu amamz gerekiyordu; gn aarrken bindiimiz sal bizi ara yoldaki adaya kard. Bu aday 16 km. uzunluunda bir kegen boyunca katederek, Trk kalesi Tula'ya bakan ikinci kolun kysna eritik. Tula'da bir mddet dinlendikten sonra, seyisimizin dikkatli olmamz tavsiye ettii ormanlk bir yola girdik; rehberimizin dediine gre yolcular soymaktan zevk alan Paa'nn olu ile yat birka Be'in bizim gibi Krm kyafetindeki be kiiye aldrmayacaklarm sanyordum. Bu tr haydutluklardan kendimizi kurtulmu sayarken, tam ormann knda temiz giyimli, iyi bir ata binmi ve arkasnda bir haydut arkada olan bir atlya rastladk; her ikisi de gayet gln bir ekilde silhlanmt: iki tfenk, ift tabanca, ikier kl ve drt tane yataan bu adamlarn gerekten endie verici olduunu gsteriyordu. Bu garip sava takmlarna ek olarak ekingen insanlar korkutmak iin kstah bir hava taknmlard. Uygun bir mesafeye geldiimizde onlar selmladk ve ilk dmanlklar selmmz almamak oldu. Bu hakareti kabul etmekte gsterdiimiz yumuakln yetmediini anlaynca, ilerinden nderleri gibi gzken atl bizi tahrik etmek zere atn bize doru srd, eline bir tabanca ald. Bu sefil herifin ekingenliimizden cesaret alarak baz teebbslerde bulunmas sonucu onu ldrmek zorunda kalmamamz iin onu baka trl bamzdan savmaya karar verdim. Ben de elime tabancam aldm, atm onun zerine evirerek ilerlemeye baladm; bu davrantan rken haydut hemen yavalad. Glmseyerek, atnz iyi terbiye edilmie benziyor, dedim; ama iyi cins bir at ise ateten korkmamas gerekir, bakalm yle mi. Hemen sonra tabancam atn kulaklar hizasnda ateledim, haydut rken hayvann zerinde
164

tutunabilmek iin silhlarn yere att; bizi artk rahatsz edemiyecek olan haydutu atyla babaa brakarak geri dndm. Dobruca ovalarn atktan sonra arzinin bizi Trakya'dan ayran dalarn eteklerine doru hafife ykseldiini farkettim; etrafta Balkan dalarna temel tekil eden mermer tabakalarna daha sk rastlyorduk. Balkan dalarna84 Kamsuyu'nun kt boazdan girdik. Bol sulu kaynaklar tarafndan durmadan beslenen bu akarsu kayalklarn arasnda ylan gibi ylesine dolamaktadr ki o boazn sonuna varncaya kadar bu suyu on yedi defa amak gerekmektedir; boazn sonuna geldiimizde gayet zor yollardan daa trmanmaya baladk., Geceyi geirmek iin orta blgelerdeki bir kyde konaklayp dinlenmeye koyulmutuk ki bir sr atlnn kard grltden irkildik. Bunlar, Krm Girayn yerine Bb- li tarafndan Han seilen Devlet Giray'n kardei yeni Kalgay Sultan ve maiyeti idi. Beni hl Kavuan'da sanan bu hkmdar kyde olduumu haber alr almaz kendisini grmemi rica etti. Osmanl ordusunun yry hlinde olduunu haber verdi; yollarmzn farkl olmasndan dolay zldn belirttikten sonra, yeni Han olan kardeini grmem iin Saray ehrine gitmem iin yolumu deitirme hususunda beni ikna etti. O da gitmeye hazrlanyordur, diye ilve etti; bizimle birlikte gelmeye karar vermekle onarlmas imknsz sandnz bir kayb da size unutturmaya alacaktr. Aslnda ben de Krm Giray'n kolay kolay yerinin tutulamyacana inanyordum; ancak Krmllarn Rumeli'deki topraklarnda da nasl yaadklarn anlayarak bu topluluk hakkndaki incelememi tamamlamak istiyordum. nmzde almas gereken Balkanlarn en yksek tepeleri vard; tabiatn gcyle olduklar yerlerden koparlm gibi duran kayalar dnyann oluumu hakkndaki dncelerimizi geniletmek bakmndan ilgi ile seyrederken hayran olmamak elimizde deildi. Bu dalarn yksek blgelerine geldiimizde, yapraklar ve saplar karn iinde kalan, artc olduu kadar ho bir grnm veren menekelerden bir rt grdk. Yolumuza devam ederek Osmanl ordusunun geii iin alan yola vardk. Bu yol doru sak'ya kyordu. Yol zerindeki aalar yerden altm cm. yksekliinde kesilmi olduklarndan top bataryalarnn geiine pek elverili deildi. Sada ve solda, daima birbirlerini grecek ekilde
Trkler Trakya dalarna bu ad verirler; genellikle bu kelime ok yksek dalar nitelemekte kullanlr.
165
84

yaplm tepecikler bu yolun tek iaretleriydiler. Krkkilise'ye vardktan sonra bu yolu terkettik. Konak yerinde ihtiyacm olan atlar bulamaynca, hann ynetimi ile megul olan Trk, bu gecikmeden dolay teselli olmam salamak zere beni evine davet etti; bana ar bir kahve smarladktan sonra ubuk ikram etti ve ikram tamamlamak zere ubuumun zerine kk bir sabr aac paras oturttu. Btn bunlar bittikten sonra, ikyetime sebep olan posta hizmetinin aksamasnn hep devlet yznden olduunu anlatt. Fakat gevezeliinden sklmaya balaynca. konumas yavalar diye onu da benimle birlikte ttn imeye ardm. Bunun zerine hemen saatna bakt, parmaklar ile hesap yaptktan sonra, bir az sonra yine geleceini syleyerek dar kt. Rumeli'ye girip de, Cengizoullarnn tmar arazisine ayak basar basmaz Osmanl imparatorluumun dier kelerine nazaran zengin olduu kadar garip bir manzara ile karlatm. eitli, bol ve temiz rnler, kr evleri, ll dizilmi baheler, her birinde Aa'nn evi gze arpan bir sr ky her taraf kaplyor, tepelere doru uzanyor ve btnyle bir Avrupal anlay tayordu. Karmzda Han'n saray ile Saray ehri uzanyordu. Binalarn cepheleri boyunca uzanan ve ehri saraydan ayran meydanla son bulan geni bir caddeyi izleyerek Han'n sarayna vardk. Bir emberin yaraplar gibi uzanan yollar krlk alanlara ktklarnda yerlerini yine dzgn dikilmi aalara brakarak, merkezi ortadaki alan olan bir yldz meydana getiriyorlard. Birinci alan aarak kinciye geldik ve attan indik. Silhdar tarafndan nce ben yandaki dairelerden birine sokuldum. Her zaman olduu gibi kahve sunulan bir dinlenme anndan sonra efendisine geldiimi haber veren bu subay, bir mddet sonra kagelerek beni huzura gtrmeye hazr olduunu bildirdi. Devlet Giray'n oturduu ayr dairenin nnde bir eref avlusu vard. Etrafnda kalabalk maiyeti ile, tahta ktndan dolay brakmak zorunda olduu yeni sakal ile yklendii ar grevlere nazaran daha fazla megul oluyormu gibi gzkt. Henz ok gen olan ve belki de zayf bir karaktere sahip olan bu Han ile yaptm uzun grme sonunda onun tek amacnn Sadrzama ho grnmek olduu hakkndaki dncem ar basmaya balad. Yoluma devam edebilmek zere Han'n yanndan ayrldm vakit ok ge olmutu. Geceyi sarayda geirme arn kabul ettim; aslnda beni arlamakla grevli Silhdar'n, merak ettiim hususlarda soracam sorulara cevap verebilecek bilgiye sahip olduunu grdm iin bu ar ayr bir
166

anlam kazanyordu. Cengiz Han hanednna verilen bu tmarn zel kiilere datldn, toprak mlkiyetinin verasetle intikal ettiini, bu yerlerin Bb- li'den bamsz olduunu ve hatt dokunulmazla sahip olduunu anlatt. Hanlarn mlkiyetinde bulunan bu tmarlardan toplanan vergilere ek olarak Krmda zerlerine aldklar grevlerin salad krlar da gelince bu hkmdarlar bir hayli servet sahibi oluyorlard; ancak bu ayrcalk sadece Selim Giray'n soyundan gelenlere uyguland iin dier sultanlar tmarlarndan gelen gelirlerle yetinmek zorunda kalyorlard. 85 Saray'dan ayrldm; Saray'a gitmek iin yolumu deitirdiimden Trk ordusu Pazarck' gemiti; stanbul yoluna eritiimde sadece ordunun geri kalanlarn grebildim. Birbiri peinden gelen atl ve piyade birlikleri subaysz ve disiplinsiz bir ekilde ordunun esas ksmna yetimeye alyordu.
Geen yzyln sonunda, bu yzyln banda saltanat sren Selim Giray cesareti sayesinde Trk ordusunu Avusturyallar, Lehliler ve Ruslar nnde yenilmekten kurtardktan sonra onu Osmanl tahtna geirmek isteyen yenierilerin taleplerini geri revirmi, bunun zerine bu Hann deerini mkfatlandrmak isteyen Padiah, Selim Girayn oullarna dier sultanlarn stnde baz haklar vermiti. stelik, imdiye kadar hi bir Krm Hanna verilmeyen Hacca : gitme izni de verilmiti. Selim G ray Hac olduktan sonra ocuklar ailelerinin lkab olan oban szn brakarak Hac lkabn aldlar.Krmda hkm sren hkmdarlarn Giray adn nereden aldklar da bir merak konusudur. Dillerde dolaan bir efsaneye gre zamannda taht ele geirmeyi aklna koyan byk derebeylerinden biri tasarsn gerekletirince btn Cengiz ovundan gelen prenslerin katlini buyurmutur; kargaalktan yararlanan belerden biri henz beikte olan prenslerden birini kurtarm, ocuu srr ile birlikte- doruluu ile tannan Giray adnda obana emanet etmiti. Gen prens krlarda byrken babal o!an oban halkn tahttaki zorbaya kar kininin iyice bilenecei an beklivordu. Cengizolu 20 yana basnca beklenen olay ortaya kt. Daima sayg duyulan bir kii olan yal oban ihtillcilerin arasna kart, prensin kimliini aklad ve zalim hkmdarn ldrlmesinden sonra onu tahta oturttu. Yal oban teklif edilen btn rtbeleri geri evirdi ve abalarnn htrasn lmszletirmek maksadyla adnn daima kullanlmasndan baka istekte bulunmad. Sonra yine srsnn bana dnd; saltanat sren Han oban-Giray adn ald; ondan sonra tahta geen dier hanlar da oban adn brakmadan Giray adn da kulanmaya devam ettiler. Osmanl tarihileri bu konuda deiik grler ileri srmekledirler; onlar Giray adnn Cengiz Han'n kk torunlarndan biri tarafndan tandn sylemektedirler.
85

167

Karlatmz kk birlikler aralarnda kavga etmek, saa sola silh ekmek, bundan doan olaylarla elenmek, baz zavall Hristiyanlar katletmek, kylnn rnn yamalamak iin toplanma benziyordu. Yol boyunca posta evlerinin hepsinin yanm olduunu grnce Yedikule atosuna kadar dinlenme frsat bulamadk. Oraya varnca Beyoluna gitmek zere bir kayk kiralamak istedim. Yklerimi boaltp bir kayk aramakla megulken bizi seyreden mahallenin haber merakls rehberime kim olduumu sormutu; o da benim bir Mirza olduumu syleyince hemen yanmza yaklaan Tk bizi mahalle kahvesine ard; bir mddet orada dinlendikten ve sorulan sorulara ksa cevaplar vererek bsbtn ilgiyi zerime ektikten sonra hareket etmek zere ayrldm. Beyolu'na varnca Krmllarn tuhaf kyafetlerinden hemen syrldm. kinci Ksmn Sonu

168

nc ksm

169

Yol boyunca stanbul'dan ayrlan Osmanl ordusunun sebep olduu dzensizlikleri grmtm; fakat bakente gelince herkesin daha korkun bir olaya tank olmaktan dolay keder iinde olduunu farkettim ve hemen olayn ayrntlarn rendim. Nasl yerletii ve sebepleri bilinmeyen eski bir gelenee gre mparatorluun ordular dmana saldrmak iin topland vakit en tatsz soytarlklarn yer ald Alaylar yaplrd. Bu btn meslek loncalarnn eserlerini halka sunduu bir nevi festivaldi. ifti sabann srer, dokumac mekiini geirir, marangoz rende yapar ve btn bu deiik gsteriler gayet zengin denmi arabalar zerinde yaplrken arkadan. Osmanl ordusuna zafer vermesi iin saraydan karlan Sancak- erf gelirdi. 86 Sancak- erf ad verilen bu bayrak, birok savata karlalan yenilgilere ramen hretinden kayba uramsa da yine de Trkler arasnda byk saygya sahip olup, gvenlerinin tek dayana ve birlemelerinin en kutsal noktasdr. Her ey bu bayran kutsal olduunu ortaya koymaktadr; yalnzca Emrler buna dokunma hakkna sahiptirler; Emrler Sancak- erf'in etrafnda yer alrlar ve bakanlar sanca tar; sadece Mslmanlar ona bakabilirler, baka eller kutsalln kirletir, baka gzler bozar; en vahi bir banazlk sanca kollar arasna almtr. Uzun bir bar dnemi bu trenin zellikle tehlikelerini unutturmutu; Hristiyanlar ihtiyatszca Alay' grmek iin koumular; evlerinin mevkii icab pencerelerini seyircilere kiralayabilen Trkler de bu durumdan epey krl kmlard. Sancak- erf'in nnde giden Emirlerden biri yksek sesle kalabala barmt: Hi bir kfir mevcudiyeti ile Peygamber'in kutsal sancan kirletmeye teebbs etmesin; yaknnda bir kfir grp de ihbar etmeyen Mslmanlara da lnet olsun! Bu szler sarfedildikten sonra evlerini kiralayarak sua katlm olan Mslmanlar bile gammazc olmular, hiddet bir
86

Hazine dairesinde saklanan bu yeil ipekten sancak ancak sava zamanlarnda dar kartlr. Buna ramen Sultan Ahmede kar ayaklanan slere kar kullanlmas sz konusu edilmitir. Hazine dairesinde Hz. Muhammedin kutsal emanetleri de saklanr. Her yl bir miktar su iine daldrlrktan sonra bu sudan alnan kk miktarlar ieler iinde devlet byklerine gnderilir. Bu kutsal suyun ok deerli olduu ve tayanlarn da byk bahi kopard sylenmektedir.

170

anda kalabal sarm, herkes eline geirdii silh kapm, en byk zorbalklar en fazla takdire lyk grlmt. Sava iln eden Hatt- erf, her seferinde olduu gibi btn mminleri silh altna aryor, dmanla savamalar iin Peygamber'in sanca altnda toplanmalarn istiyordu. Ancak bu ikinci seferberlik yoluyla elde edilen silhl birliklerin iyi bir ordu olmas iin ok ey gerekiyordu: savatan sonra babo kalan bu kalabalk bilgisizlik ve agzlln etkisine kolayca giriyordu. Aslnda yenierilerin istekleri ok daha ar olurdu. Babasnn yenieri birliklerinin isyannda harcandn bilen Padiah'n, bu birlii imdi yardmc bir kuvvet olarak kullanmak istedii sanlmaktadr Esasnda en fazla uygunsuzluk yaratan gerek, en az zerinde dnlen ve mutlak ileri grllk noksanln ortaya koyan yiyecek meselesidir. Keyf ynetimlerde otoriteden yararlanlarak ihtiyat tedbirlerine gerek braklmamas vnlecek bir ey saylr. Sadrzam orduya bakumandanlk ediyordu, dier btn vezirler de onunla birlikte sefere kmt, hatt sadretin btn vesikalar da orduyla beraber alnmt. baarszlktan veya ktlktan asla kukulanlmyordu, gven genel olduu kadar krd de. Bu byk rtbeli memurlar stanbuldan ayrlrken devletin bakentini de yanlarna alm gibi olurlarken her grev iin seilmi olan Vekiller stanbul'da kalyorlar ve Padiahn buyruklarnn derhal yerine getirilmesi ile megul oluyorlard. Devletin ibanda iken gcnn ne olduunu greceiz; devaml olarak verilecek olan ayrntlar, olaylarn destei olmakszn yrtlecek belirsiz dncelerden ok daha salam yarglara varmaya yarayacaktr. stanbul'a geleli daha birka gn olmu ve Krm ile Basarabya'da braktm eyalarm bir an nce getirtme iin teebbslere yeni balamtm ki. Padiahn hekimbas geceleyin saat onbirde bana haber yollayarak onu kabul edip edemiyeceimi sordurdu. Bir yandan bu ziyaretin gizli kalmas hususundaki istei, dier yandan bu adamn Padiah'n yaknlarndan biri olmas bsbtn merakm uyandryordu. Nihayet hekimin, Sultan Mustafa'nn dnm rendiini, bu maksatla dn sebebimi renmek istediini, eer ikyet edeceim bir kimse varsa ona hemen gerekli cezay vereceini bildirmek zere grevlendirildiini anladm. Konumasna devam eden hekim, Padiah'n yanndan geldiini, benden ok bahsettiini, ailemin

171

kkeni hakknda 87 bilgi sahibi olduunu ve meziyetlerimin bu kkenden geldiini sandn ilve etti. Hekime, Yce Hnkr'a en derin kranlarm iletmesi iin rica ettim; Padiah tarafndan yaplan bu teebbs her ne kadar ahsma yaplm gibi gzkyorsa da, ordular seferde olan bir Padiah'n endielerine tek bama hedef olamyacam da gayet iyi anlyordum. Nitekim cevabm ileten elisi ertesi gn yine o saatlarda ziyaretime geldi; ama bu sefer daha fazla bilgiliydi. Ancak bu talyan hekim henz Trke'yi iyi konuamad iin bana soraca sorular bir kda yazmt; ben de cevaplarm yazl olarak verdim ve bylece Padiah ile aramda olan bu mektuplama vezirlerinden habersiz devam ederken, artk benden istedii yeni hizmetleri alenen aklamadan yerine getirmem imknsz oldu. Kiisel karlar ile gz dnm olan Mehmed Emin Paa sadrzamlk ve bakumandanlk iin gerekli meziyetlerden hi birine sahip olamadan ilkini soukkanllk ve ikincisini hret ile dolduracana inanrken savaa balamadan bar grmelerine girmi bylece her geen gn banaz Mslmanlarn gelmesiyle sayca ien ordu imparatorluun bana en byk bel kesilmiti. Yiyecek noksanl, bu a kalabaln zerine ken dzensizlik, datmlarn yerini alan yama, bundan doan cinayetler, ynetim kusurlu olduu zaman kanlmaz bir ekilde otoritenin zayf dmesi, ksacas her ey yenilgileri hazrlyordu. Ordularna baarya ulamas iin gerek bir ilgi gsteren Padiah Sadrzam'n azletti. Mehmed Emin Paa bu buyrua bakaldrmak cesaretinde bulundu; yanl siyaseti baarszlkla sonuland, ordusu perian oldu ve dald ve bir mddet sonra daha kesin bir buyruk ile kafas kesilerek sarayn kapsna u yazyla birlikte asld: Hnkr tarafndan buyrulan sefer harektna itibar etmedii iin... Moldovanc Ali Paa Sadrzam seildi; bu yeni Sadrzam pek mahir olmamakla birlikte daha atlgan gzkt; o da yenilmekten kurtulamad; ancak sadrzamlk gibi yce fakat o derece tehlikeli bir mevkiyi kaybetmekten baka bir kayb olmad. Generallerin kibirli bilgisizlii dier subaylarn beceriksiz gururlar ile birleince, her parann yanl taklm olduu top bataryalarn srkleyen Trk ordusu her seferinde dmann topu atei ile halla pamuu gibi atlyordu; buna karlk Ruslarn kfir olduklarn syleyerek intikamlarn
87

Babasnn Macar olduu, Prens, Ragotzy ile birlikte gittii; Bb- linin bu prense ve maiyetine snma hakk verdii daha nce grlmt.

172

almaya alyorlard. Ruslarn, dayanlmas mmkn olmayan top atei sayesinde galip geldiklerini, fakat bu atei kesip, yiit insanlar gibi klla Trkleri karlamaya kalkrlarsa hepsinin mminlerin kl darbeleri altnda perian olacan ileri sryorlard. Bu budala yobazlardan bazlar Ruslar kutsal Ramazan aynda saldrmakla bile suluyordu. Buna ramen, Rus toplarnn atllarn i gremez hle soktuunu renen Padiah benden deiik top modelleri hakknda bilgi istedi; ben de Avrupa'da kullanlan top eitleri hakknda ona bilgi verebilmek maksadyla Saint-Remy'nin Htralarn yolladm; Hkmdar'n bunu incelemek iin geziye gittii vakit bile bu kitab yannda tattn rendim. Sultan Mustafann mal meseleler zerinde nceleri ok dikkatle durduunu grmtk; hi bir sonu vermeyen muazzam servetleri satktan sonra kendisinden yeni masraflar iin para isteyen vezirleri ile pazarla oturuyordu; salad frsatlarn evresindeki hilekrlara yarad syleniyordu. Aslnda bu Hkmdar'n bir anda hzinesinin tkendiini, ordusunun daldn, daha ilk karlamada yeneceini sand dmannn Tuna zerinde zafere kavutuunu ve Yunan adalarnda onu yeni bir istil ile tehdit ettiini grmesi mmkn deildi. Faal olmas sayesinde her mesele zerine eiliyor ve tabi her yerde yeni suistimaller ile karlayor; bu yzden Vezirlerine hakaret ediyor, fakat adamlarnn gerekten istemesine ramen bir trl iyi bir dzen kuramyordu. Asya'nn bir ucundan gelen yeni birlikler orduya katlmak zere Boaz' ayorlar, stanbul'a gelerek devleti destekleyeceklerine bir sr talepte bulunuyorlard. Bu tmarl gnlllerin bakanlar aldklar vergilerle sava giderlerini karlamaya alrlarken, bakente dalan tepeden trnaa silhl bu askerler akam, sabah ke balarm tutuyorlar, geenleri soyuyorlard. Bunlarn kstahln bastramyacak kadar zayf olan devlet, yararl sonular alamadan pazarlk ediyor ve aresizlik iinde olaylara gz yumuyordu. Bakente gelen bu haydutlarn arasnda Karadenizli olanlar, kendi memleketlerinden pek ok kiinin bulunduu yenieri Orta'sndan baz yenierilerin Hisara kapatlm olduunu renmilerdi. Devlet ile yaplan pazarlk sonunda paralar denmiti, ancak bunlar arkadalarnn serbest braklmalarn da istiyorlard. Sadrazam bu istei ne kabul etti, ne de geri evirdi; bu durumda bir uyumaya gerek grld. Bu askerlerin Hisar nne gitmeleri, kapya ate etmeleri, szde bu dmanca davrantan rken Hisar kumandannn da ierdeki yenierileri serbest brakmas kararlatrld. Daha
173

nce meydana gelmi rnekler bu areyi hakl karabilirler; ancak keyf ynetimlerin deimez karakterini ortaya karmaya yarad iin mutlakiyet rejimlerindeki dikkati eken bir korkaklk rnei olarak kabul edilmelidir Devletin zayfl rndan km bir asker topluluunun yapt arlklara Vezirlerin gzlerini yummalarn zorlarken, bunlar da imparatorluun denizde yapmak zorunda kald sava gizlemeye alyorlard. imdiye kadar hi bir Rus gemisi stanbul nnde gzkmemiti, u halde Ruslarn gemisi yoktu, ya da tesadfen bir gemiye sahipseler, Osmanllarn endie edecek hi bir eyleri yoktu, zira Baltk ile Yunan denizi arasnda herhangi bir balant mevcut deildi. Gzleri nne alan haritalarn hi bir ikna zellii yoktu; Koron'un kuatld, Mora'nn istil edildii ve dmann on iki sava gemisinin Trk karasularnda seyrettii haberleri geldii vakit Divan hl byle bir olayn mmknl zerinde ikna olmu deildi. 88 Buna ramen Vezirlerin kararszl baz deniz kuvvetlerinin hazrlanmasn engel olmamt. Otuz sava gemisinin hemen hazrlanmas iin faaliyete geildi; bylesine ak bir stnlk ile ksa zamanda Tuna'da karlalan yenilgilerin cn Yunan denizinde karmak mmkn oldu. Devlet arivlerinde yaplan bir inceleme sonunda Rusya ile yaplan son savata Azak denizinde savamak zere yz elli hafif kadrgann yaptrld renilmi, fakat bu silhlanmann sebeplerinin ne olduu kesinlikle anlalmadndan ve o zamanlar imparatorluun snrlarnda olan Azak ile Taganrog'un imdi elden kt unutularak yeni ektirmelerin yaptrlmas iin buyruk verilmiti. Bu hazrlklar iki deniz gc iin gerekli tayfalarn ve askerlerin bakente akmasn saladndan babozukluk tahamml edilmez bir dzeye erimiti. Yazlk evinde oturan Fransz elisi Saint-Priest Kontu gezmelerinden vazgeemedii iin gvenliini salamak zere yannda sng taklm tfeini de bulunduruyordu. Boaz'daki Fransz eliliinin mevkii btn pencerelerinin denize bakmasn salyordu; bir gn yine yemekten sonra gezmeye kp Tarabya srtlarna vardmzda elilik ynnden gelen silh
Osmanllarn corafya konusunda bilgisizlikleri hakknda daha belirgin rnekler vardr. Bir Venedik elisi stanbula gelirken yolda raslad bir Trk amirali ile sohbet yanarken bunun, Venedik ile Rusyann komu olup olmad hakkndaki yorumuna arm ve revan olarak. Evet her iki devletin arasnda Osmanl mparatorluu vardr, demitir.
174
88

sesleri ile irkildik. Arkamzdan gelen bir adam bir grup babozuun binaya saldrdn haber verdi. Aceleyle aa koarak saldrganlar uzaklatrmak istedik; ancak elilie ate aan gemi bir hayli uzaa gitmiti. Camlar parampara eden on be kadar mermi delil kabul edilerek hkmet nezdinde ikyette bulunuldu. Bu maksatla gnderilen bir tercman Reisslkttap'a olay anlatnca Reis Efendi: Demek bu kopuk herifler Fransz eliliine saldrmak cretinde bulundular? Cezadan kaabileceklerini sanyorlarsa ldrm olmalar gerekir! Fransz eliliine saldrmak ne demek, yollar zerinde hi Yahudi, Ermeni veya Rum evi yok muydu? Bizi skntya sokacaklarna onlarla megul olsaydlar ya! demitir. Bir yenieri albay birlii ile Saint-Priest'in yazlk evini korumakla grevlendirildi. Ayn zamanda Boaz'n Karadeniz azna, sulularn gemiyle Varna'ya kamamas iin asker sevkedildi. Bir mddet sonra sulularn yakalandklar ve denizde boulduklar bildirildi. Bir seferinde benzer bir olay benim bama geliyordu; Vergennes'in elilii srasnda Bykdere'de yaptrd evde otururken, nmzdeki yoldan geen yenierilerin yksek sesle yaptklar akalar yola bakan odadaki papaan tarafndan duyulup tekrarlanyordu. Papaann sesini duyan askerler kendileri ile kimin alay ettiini renmek zere silhlarn ekip kapya dayanmlard. Bu srada ierde nbet tutan yenieri grltleri duyunca kapy am ve kzgn askerlerle karlamt; gerek sulunun papaan olduunu anlatmak iin akla karay semi, nihayet papaan getirerek szleri tekrarlatmt. Askerlere ikram edilen ay ile i tatlya balanmt. Bakent ve civar rndan km asker srleri tarafndan istil edilmiken tamamen babo braklan eyaletler dzensizlik ve paalarn ar vergileri altnda inim inim inliyorlard. Vezirlerin tek amac stanbul'un yiyeceinin temin edilmesi ve askerlerin maalarnn denmesiydi. Bu da vergilerin gittike daha arlamasn salyordu. nceleri tedbirler ylesine kt alnmt ki, halk hem ar vergilerden hem de vergileri tahsil eden memurlarn hakszlklarndan bunalyordu. Osmanl hkmetini her zaman iin, genel kararghndan etraf tahrip etmesi iin buyruk veren kumandan ile karargh kurmu bir orduya benzetmek mmkndr. Nitekim ordusunu Karadeniz'den getirten Sadrzam, Yunan ve Ege adalarnn rnleri ile geinen stanbul'un yiyeceksiz kalmamas iin Ruslara kar hazrlanan deniz kuvvetinin bir hayli stn olmasna alyordu. Ancak gemi inasn zorlayan, gemilerin silhlanmasn salayan
175

ve tayfa olmak zere bir sr adamn bakente getirilmesine sebep olan ey Rus tecavz ise de, her ey bu hazrlklarn bilgisizlik ve kendini beenme tarafndan ynetildiini ortaya koymaktayd. Bordalar yksek fakat top bataryalar bir hayli alak olarak yaplan gemiler dmana bol tahta yn ve az top ateinden baka bir ey veremezlerdi. Skc manevralar, en ufak zorlamada kopan ipler ve makaralar, st gvertedeki dmencinin szlerine gre dmenin ubuunu dndrmeye gayret sarfeden otuz kii. Denizcilik ilkelerinden yoksunluk, hareket kabiliyeti olmayan toplar, kalibrelerde eitsizlik, ite bunlarla yetinebilecek kadar bilgisi olmayan insanlara teslim edilebilecek bu deniz kuvvetinin durumu byleydi. Buna ramen kumandanlklar paylamak iin herkes birbiriyle yar ediyordu, gemi kumandanlklarna yaplacak atamalar en byk paray deyene gre yapan Kapdn- Dery dier kk mevkilerin ticaretini de gemi kaptanlarna brakyor, bylece batan sona rvet iine gmlen Osmanl denizcilii dmann yardm olmadan bile mahvolmann eiine geliyordu. O zamana kadar Ege adalarn kk bir filo ile dolaarak vergi toplamaya alm olan deniz subaylar, bu yzden hi bir asker ilkeye, bu eit bir gre, sanata veya tecrbeye alkanlk kazanamamlard; sefere hazrlanan donanma hl vergi toplamaya kan kk filo grnmnde idi. Sadece Cezayirli Hasan Paa'nn savaa gider gibi hazrland dikkati ekiyordu; yksek cesareti herkes tarafndan bilinen Hasan Paa, bunun her eye yeterli olduunu ve her eyin yerini tutacan sanyordu. Bu arada, gemi kpetesine taklan ve yatay olarak dar doru uzanan bir sr demir ubuk sayesinde dman gemilerinin bordalamasn nleyecek bir keifte bulunmutu. Her ne kadar bu ayrnt Hasan Paa'nn dehs hakknda byk bir fikir vermiyorsa da, Trklerin meziyetleri hakknda bir fikir verdiimi sanyorum. Donanmann hareket etmesini geciktiren gney rzgrlarnn sresi, donanmay daha iyi bir duruma getirmeye yarayacana, tayfalarn bsbtn babo kalmalarna ve tehizatlarn tamamlama bahanesiyle kaptanlarn daha fazla vergi istemelerine sebep oldu. Bu zaman aralnda daha nce iki defa yenilmi olmasna ramen kara ordusu imdiye kadar erimedii bir sayya geldi: denizden ve karadan Osmanl imparatorluu'na kar saldrya geen dmana kar her tarafta misli kuvvetle direniliyor. Bunun da gelecei mutlu klaca hakknda mitler besleniyordu. Askerlerin gitmesiyle bakentin biraz rahat nefes almas ve byk baarlar uman halkn sevinli grnmesi, elimiz Saint-Priest'i kraln evlenmesi
176

dolaysyla bir balo vermeye ikna etti. Ayrca hep Avrupallarn yararland balo ve festival hazrlklarna Trkleri de ortak etmek gibi bir dncesi vard. Balonun verilecei salon hazrlanp, artk son ayrntlarla urarken, deniz ve kara ordusunun yenildii haberi stanbulda derin bir teessr yaratnca kutlama hazrlklarmz suya dt. Artk elenceyle megul olmann vakti gemiti. Ar bir endieye dm Padiah, perian olmu vezirler ve alk ile istildan ekinen bir bakent: ite bir ay nce kendisini dev gibi sanan bir imparatorluun bugnk durumu. Buna ramen daima beraberinde srkledii kibri okamak ihtiyacn duyan bilgisizlik bu ifte felkette, kr krne itaat edilmesi gereken lh mukadderatn zlmesi mmkn olmayan buyruklarn gryordu. Trkler arasnda hi kimse disiplinsiz bir kalabaln, dmann gayretlerinden daha fazla bir ekilde milletin mahvna altn kabul etmek istemiyordu. Ancak Kartal'da ordunun bozguna uramas srf disiplin yoksunluu ile aklanabilirse, eme'de donanmann mahvolmasn Amiral ve Kaptanlarn korkun bir beceriksizlii ile izah edebiliriz. Rus filosunu aramak zere anakkale'den kan bu donanma Sakz zerine yol aldktan sonra Anadolu kylarnda dolam ve eme liman civarnda yavalamt. Bu savatan nce Trk denizcilii tarafndan tannmayan ve yeni ina edilmi olan firkateynler bu uzun hattn ularnda nbet tutacaklar ve grnr grnmez dmann geldiini, merkezde drder demirle tutturulmu, aralkl duran otuz ar kadrgaya bildireceklerdi. Bu dhiyane pusu bylece hazrlandktan sonra, daha asker bir dzen iinde ilerleyen Rus gemileri Sakz'n burnunu dner dnmez ilk Trk gemilerini tanmlar, bunlarn yelken amasna frsat brakmadan Trk hattnn merkezine kadar ilerlemilerdi. Bu arada birbirlerinin karsnda bulunan iki amiralden Rus Amirali btn toplarn ateleyerek Trk Amiral gemisine yaklam onu atee verirken kendisi de havaya umutu. O zaman firkateyn amirali olan (ve bana bu ayrntlar nakleden) Cezayirli Hasan Paa gemisinin bu patlamadan kurtulduunu grnce tehlikeden katn sanm, ama birden k tarafndan ate aldn ve biraz sonra ayn akbete urayacan farketmiti. Tayfalar denize atlarken o da tereddt etmeden atlam, batan dman gemisinin bir tahta parasna tutunarak gemisinin patlamasndan zor syrlmt. Hesab srf karlkl kayplar zerinden yaparsak, Ruslarn Trklere saldrmakta tereddt etmelerini, verdikleri kaybn byklnde aramak gerekir; ancak asker bilgileri sadece barutun etkilerini tanmakla snrl olan Trkler, olanlardan endieye kaplarak ve srf havaya umaktan ekinerek
177

byk bir dzensizlik iinde eme limanna dolmaya baladlar; aceleyle karaya karlan ve liman kapatan iki burnun zerine monte edilen top bataryalar kaaklar rahatlatt. Herhalde Ruslar o srada dmann hareketlerini izlemekle meguldler; ve ertesi gn eme'de olup bitenleri grmekten 'byk bir aknla dtkleri pek dnlemez. Baar ihtimali en az olan giriimleri bile denenmeye deer yapan panik havasnn Trkleri sarm olduunu farkettiklerinde limandan ieri iki ate gemisi (brlot) gndermekte tereddt etmediler. Rus gemilerinin grlmesi zerine zaten bir gn nceki korkularndan kurtulmu olmayan Trkler gemilerini savunmaktan ziyade karaya kamakta acele etmilerdi. Ama iki kk gemiden baka gelen olmadn farkettiklerinde, bunlarn kolaylkla stesinden gelebileceklerini dnmler, gemilerin iindekileri tutsak alp, gemileri batrmadan stanbul'a ganimet olarak gtrmeye karar vermilerdi 89 Bu srada kolaylkla limana giren Rus gemicileri dmenlerini balamlar, engelli palarn Trk gemilerine atarak alev girdaplar kusmaya balamlard; tamamen Trk gemileri ile dolu olan eme liman bir anda Osmanl donanmasn yutan bir volkan azna dnmt. Bu felket Osmanl gururunu fena halde krmakla birlikte az zaman sonra vezirler daha etkili bir mesele ile uramak zorunda kaldlar: Bakenti alk tehdit ediyordu. Nitekim, Ege denizini Rus donanmasna brakan Trk donanmasnn mahvolmas, dmann Boaz' zorlamasna, Sarayburnu nne gelmesine, ehri topa tutmasna ve Padiah'a istediklerini kabul ettirmesine sebep olabilirdi. aknlk genellemiti; dehet, kibrini ykt zaman bile daima kendini hakl gren cehalet, Padiah'n anakkale istihkmlarnn savunulmasnn bana kr krne verilmesi hakknda bir buyruk kartmasna engel olamamt. Ancak bu grev bana baz formaliteler tamamlanmadan verilemiyecei iin bunlarn bir an nce bitirilmesi maksadyla Bb- li acele ediyordu; Fransa elisinden de gerekli msaade alndktan sonra Reis Efendi beni yanna ararak en sratli ekilde gerekenin yaplmas iin ne lzmsa kendisinden istememi rica etti. Olaylarn kanlmaz bir ekilde beni srkledii durumlar daha iyi deerlendirebilmek iin sras geldike karlatm Osmanl devlet byklerinin mizalarnn ayrntlarn vereceim. Tahta getiinden beri iktisat ile ilgilenen Padiahn biriktirdii servetin
89

Bu hikye bana Cezayirli Hasan Paa tarafndan nakledilmitir.

178

ona hi bir an getirmeden sren sava srasnda yok olduunu grmtk. Buna ramen bu Hkmdar ordularnn kt talihi iin yanndaki Vezirlerini itham edemiyordu; bu kt talihi yenmek iin onlarn yetersiz olduunu bilmekle birlikte, daha aydn kiileri onlarn yerine getirmekten yoksundu. Zaten en meziyetli kiiler orduya gerekiyordu, ancak Efendilerinin tevecchnden en fazla yararlanan Vezirler yle kiileri evresinden uzakta tutmas hususunda Padiah' ok fazla etkiliyorlard. zellikle smail Bey kiisel rahatn bozmadan ve zevklerinden hi vazgemeden Hkmdar'm ynetmek, btn meseleleri ayarlamak gibi gayet zor bir sanatta hrikalar yaratyordu. Darphne emini zzet Bey Efendisinin tevecchlerine en fazla sahip olan kiilerden biri olarak kimsede kin ve kskanlk uyandrmadan itibarn Sadrzam'n bazen vezirlere kar gsterdii sert tavrlar yumuatmakta kullanyor ve her gn yiyecek datt fakirlerle yakndan ilgileniyordu. stanbul'da kaymakamlk yapan Melek Paa sahip olduu bu yce makam, Padiah'n kzkardeinin onunla evlenmesine sebep olan yakkl ehresi sayesinde elde etmiti; gzdeler iinde nisbeten daha az itibara sahip olan fakat son savata babasnn hretinden yararlanan Defterdr ihtirasl olmaktan ziyade faal bir adamd. Kiilikleri zerinde ayrntlara girmediim eyhlislm ile dier Vezirler devlet zerinde etkili olamyorlard. anakkale'nin durumu ve bakenti tehdit eden noktalar zerinde benimle ibirlii yapacak olan smail Bey grmelerimizi gecenin tllerine bryerek hkmet'in endiesini rtmek istiyordu. Beni zel evinde kabul ettiinde, bulumamz gerektiren meseleden tamamen ayr bir konu zerinde megul olduunu farkettim. Zevklerinin en ince ayrntlarna kadar tatmin edilmesini isteyen bu adam, ayn ekilde ten iki kanarya bulabilmek iin btn stanbul'u adamlarna taratm ancak bir baar elde edemeyince zevkini baka yollardan tatmin etmeye almt. anakkale'nin durumu hakknda ancak benim kadar bilgisi vard, ama daha nce Sadrzam olan sonra gzden dnce anakkale Muhfzl'na atanan Moldovanc Ali Paa'nn mektuplar almaz olarak bilinen anakkale istihkmlarnn en hafif bir saldrya bile dayanamyacak durumda olduunu kesin bir ekilde ortaya koyuyordu; ilk hisarlarn nnde seyreden Rus kadrgalar rzgrn elverili bir ekilde esmesiyle rahata ieri girebilirler, Sarayburnu nne gelip Padiah'a istediklerini kabul ettirebilirlerdi.
179

te bu kendini beenmi hkmetin durumu byleydi. Vezirlerin bilgisizlii ile alt kademedekilerin hilekrl bylesine aalatc ve en fec sonular hazrlayc durumu yaratmt. stanbul civarnda anakkale rneine gre yaplan istihkmlar her gn inceleyebilme imknm sayesinde anakkale'ye varnca nasl bir yol tutacam kararlatrm oldum. Sava gemilerini batan ve ktan balayarak yan verdirme pek az kolaylk salyordu; donanmaya ulamakta geciktii iin yangndan kurtulan iki gemi anakkale'deki d istihkmlarn nnde bulunduundan geliimden nce Rus gemileri tarafndan kolaylkla bertaraf edilebilirdi; stelik tersanede hizmet gremez olarak nitelenen eski bir kadrgadan baka bir ey yoktu. Buna ramen Reis Efendi ile bu geminin hemen onarlmasn, iine gerekli grdm cihazlar ile kereste, kazma. krek vs. konmasn ve en ge ben anakkale'ye vardmda onun da orada olmasn kararlatrdk Uzun yllar nce tutsak den ve kendisini Malta valyesi olarak tantt iin fidye bulmakta zorluk eken bir Malta korsan gemisi kaptan zindanda ryp gidiyordu. Eli Saint-Priest frsattan faydalanarak bu zavally kurtarmak istedi. Bu maksatla ate gemileri yaplmasnn yararl olacan ancak bunun bilgim dnda olduunu ileri srerek tutsak korsann serbest braklmasna salam bir bahane bulmaya altm; meziyetlerini vdm, ancak bu adamn yerimi doldurabileceini anlattm. Korsan bana hazrlanacak gemiyle gndermeyi vdettiler, stelik bahsettiim meziyetlerini gsterebilirse tam anlamyla hrriyetine kavuacakt. Aslnda o adamn bu konularda byk bilgisi olmadn gayet iyi biliyordum, benim iin tahmin edilmesi zor olan, korsann, benim onun kurtulmas hakknda yaptklarm renmesi ve bunun sebeplerini aratrmasyd. lerde srf merhamet duygusundan doan bir imnn nasl garip bir sonu verdiini greceiz. Bir an nce anakkale'ye gitmemi isteyen Padiah'n acelesi yznden ilerime balayabilmem iin gerekli eyalarn hi birini beklemeden hareket ettim. 90 Hnkr her eyin emrime verilmesi iin kesin buyruk karmt. Yanma bir yetkili verilmesini talep etmitim; mehur Canm Hoca'nn91
Kinata hkmetmek midinden pek ksa zaman sonra mahvolma fikri galebe ald. Ruslarn grnd haberi zerine btn stanbul akln kaybetti, baarya ulamam iin toplu dualar yaplyor ve gayretime inanm olan fakat ne yazk ki u an iin bir ey yapamyan Padiah da ancak ben hareket ettikten sonra rahat nefes alabiliyordu.
91 90

Sultan III. Ahmedi deviren ve halefini de tehdit eden ihtill srasnda cesur iltica

180

torunu Mustafa Bey'i bu ie atadlar; ben de vakit kaybetmeden anakkale'ye varmak iin bir Fransz gemisi kiraladm. Bb- li'nin yetkilisi benden birka saat nce anakkale'ye varm getirdii buyruklarla Moldovanc Ali Paa'nn benim buyruuma girdiini belirtince bunun aleyhime dnmesine sebep olmutu. Daha nce bu adamn tuz ve ekmek hakk dolaysyla benimle dostluk anlamasna da gven beslemediimi aklamak zorundaym. Ancak gelen buyruklardan duyduu endie ile nnde daima yenik olduu bir dmann mevcudiyeti honutsuzluunu gizlemesini salad. Bu da bana onu sakinletirmek iin zaman kazandrd. Gururunu okayarak bu sonuca erimem g olmad; anakkale'de bulunduum sre iinde dikkati ekecek bir anlamazlmz olmad, fkesi Bb- li'ye yazd ilk mektuplarda aa kt; ancak ikyetlerinin fazla akis yapmamas karsnda bu iten vazgeti. lk iim hisarlarn durumunu incelemek oldu; fakat madd durumda olduu kadar manev durumda da hayr olmadn anlamak iin hisarlar savunan askerlere bakmak yeterliydi. Dehet havas zihinleri ylesine kaplamt ki, ilk top atnda bataryalarn terkedileceinden bahsediliyordu. Her askeri yerleik yapan devaml garnizonlarn mevcudiyeti megul olacak baka ileri olan askerlerin hisarlarn savunmasna gerei gibi eilmesine engel oluyordu; karlar istihkmlarn dnda bulunuyordu. Trklerde sert fakat yerinde uyguanmyan disiplin askerleri istihkmlara kapatmaya mecbur edemiyordu. anakkale tabyalarnn ina sistemi zerinde yaplan basit bir inceleme askerlerin neden buradan uzak kaldn akla kavuturmaktadr. Su hizasndaki bataryalarn zerinde otuz adm kadar ykselen clz duvarlar Ruslarn ilk top atnda yklarak hem toplar hem de topular ezecek ekildeydi; byle bir savunma tarz Trklere dmanlarnn saldrsndan daha tehlikeli gzkyordu. Toplarn ap bakmndan gl bir topu bataryas Avrupa ve Asya hisarlarnda balca bataryalar meydana getiriyordu; menzilleri aprazlama olmasna karlk ancak Boaz'n giriindeki hisarlara kadar eriebiliyordu; muazzam ta gllelerin hizmete sokulmasndaki glk dolaysyla ilk attan sonra fazla gl olmaktan kyorlard. Tamamen tuntan yaplm olan bu batarya muylu ve kundaa sahip olmakszn, at esnasnda hill eklinde oyulmu tahta ksmlara ve tatan bloa dayanarak geri tepmiyordu. Kumlarn zerine yatrlm baka toplar ve havan toplar, savunma aralarndan ziyade
amiraldi. Asilerin bakan Divanda bu Amiral tarafndan katledilmiti.
181

kuatma artklar gibi grnyordu. anakkale'ye geldiimde orann durumu ite bu halde idi; yedi sava gemisinden (ikisi kprl) ve iki firkateynden kurulu Rus filosu, Amiral Elphinston'un sz verdii baary denemek zere rzgrn dnmesini: bekliyordu. stanbul'un iki yz kilometre batsnda yer alan anakkale Boaz Ege Adalar ile Marmara Denizi arasnda olup Truva'dan, Lpseki'nin tam karsndaki Gelibolu'ya kadar uzanr. Yaklak elli kilometre uzunluunda olan bu kanal boyunca Avrupa ve Asya kylar bazen alt, sekiz yz metre kadar birbirlerine yaklarlar. Ege Adalar tarafndaki aznn on kilometre ierisindeki en dar yerine hisarlar ina edilmi olup top glleleri rahatlkla kar kyya kadar varabilir. Bu savunma noktas uzun yllar boyu stanbul'u koruyan tek engel olmutur. Daima endieli fakat az bilgili olan Trkler, bin metre kadar arala sahip az ksmnda iki hisar daha ina etmilerdi: bu mesafeden dolay atlar isabetsiz ve savunma yetersiz oluyordu. Donatm geciktii iin stanbul'da kalan bu yzden donanma ile gitmeyen ve eme faciasndan kurtulan iki sava gemisinden bahsetmitim. Bu iki gemi hisarlar arasnda nbet tutuyordu; fakat dolatklar mntka o kadar dardayd ki kolaylkla dman gemileri tarafndan yok edilebilirlerdi, ilk iim bu gemilerin ieri girmelerini, bataryalarn hisarlarn bataryalarn destekleyecek ve boazn giriini kapatacak ekilde balanmalarn emretmek oldu. Bu arada yaptm teftiler sonunda tamamen yetersiz grdm tayfalar ve subaylar bu emri geri almama sebep oldu. Rzgr elverili olmasna ramen iinde bulunduklar tehlikeli durumdan kurtulmalar iin yine de yeterli deildi. Bu durum geliimin nc gn son derece vahim oldu. Boaz'n giriindeki Avrupa yakas hisarnda bulunurken Avrupa kysn izleyerek dizi hlinde gelen Rus filosu Boaz' gemeye almaktan ziyade iki gemiyi vurmaya hazrlanr gibiydi. Onlar iin bu i gayet kolay gzkyordu. Hisarlarn btn dman filosuna saladklar tehlikeyi bir firkateyn iki sava gemisi karsnda bile bulamazd. Bize kalan tek ey olduumuzdan daha gl grnmekti. Dman filosunun seyri byk apl toplarn ateinden korktuunu belli ediyordu; hlbuki filoya kar bir kulevrin topundan baka bir ey elimde yoktu; ancak bunun kalibresi de otuz kiloluktu. Trkler bu topu kendi hline terketmilerdi; iki kaln mee kte dayanm bir ekilde menzili filoya tam dikti. Daha kk kalibreli toplarn yerletirildii iki yz metre uzunluunda bir burun kulenin topunu gizliyordu. Rus gemileri bu topu ancak burnu dnp, menziline girdikleri vakit grebilirlerdi. Fakat burun
182

surlarn burlarn ve hisarn yanndaki evleri akta braktndan dman filosu top ateine balad; bu ate onlarn bakmndan faydasz olmakla birlikte Osmanllar bu tr savalara altracak nitelikteydi. Ancak ilk salvolardan sonra askerlerin katna tank oldum; bulabildiim yedi, sekiz askerle elimdeki tek savunma arac olan kulevrini hazrladm. Artk dman gemilerinin topun ynne girmesini beklemekten baka kar yolum yoktu; topun sabit olmas ilk atm nde giden firkateyne yapmam salad; firkateyn hemen siya etti, arkadan gelen gemi iin topumu hazrlamtm; bu arada Ruslarn top at burnun zerinden aarak devam ediyordu, nihayet stmze sekiz, dokuz yz glle attktan sonra filo dmen krd. Attklar mermilerden bir ou havada patlyordu; patlamam mermilerden bana da getirdiler. Arka arkaya gn ayn dzen ve ayn saatlar iinde devam eden bu saldr teebbs daha salam savunma tedbirleri almam nlyordu; dman kydan uzak tutacak bir are tasarladm. Bu maksatla geceleyin anakkale'ye dnnce Venediklilerden alnm kk bir topu kartarak gllelerini kzdrdm, topu doldurttum ve daima beni izleyen toplulua kzl gllelerle bir gsteri yaptm. Bu denemeye tank olan Paa ile Trkler imdiden donanmann yaklnn intikamnn alndn sanyorlard. Geceden, Ruslarn top ateine tuttuklar burundaki bataryann yanna zgaralar, kmr ve krk kuruldu; ancak Trkler verdiim buyruklar yerine getirmekte ne kadar aceleci davranyorlarsa, Rumlar da yaplan hazrlklardan Ruslar haberdr etmekte o kadar titiz hareket ediyorlard; bu yzden Rus filosu bir daha kyya sokulmad ve Bozcaada kuatmasna devam etmekle yetindi. Elime geen sakin devrede anlamazlk vesilesi olan iki gemiyi kurtarmakla beni megul eden meseleden kurtuldum. Her iki hisar civarnda toplanan 400 kadar Yahudi ile gemileri kyya ektirdim. Bylece bunlar akntnn etkisinden kurtardktan sonra, esen elverili rzgrn da yardm ile gemileri, toplarnn yararl olaca ikinci istihkmlara kadar getirttim Karadeniz'e gelen ve buharlamayan fazla sular stanbul Boazndan geerek Akdenize gitmek zere anakkale Boazndan geerken burada ylesine iddetli akntlar meydana getirmektedirler ki, fora yelken giden gemiler bile bunlar yenmekte byk zorluk ekerler. Kaptanlar, eer rzgr yeterliyse rotalarn akntnn en az etkili olduu yerlerden semek zorundaydlar. Bir utan bir uca iddetle giden akntlar denizcilik bakmndan zorluklar kardndan, akntlarn bilinmemesi byk tehlikeler dourmaktadr. Trk gemilerinin kaptanlar bana bu hususta byk bilgi ver183

diler, bylece boazn savunmaya en elverili noktalarn tesbit edebildim. Buna gre birinci ve ikinci hisarlarn arasndaki burna yerletirilen bir batarya ile tam kar kyya konacak ikinci bir bataryann at menzilleri aprazlama olarak ve Trkler boaz amaya alacak filolarn nc ve artlarn rahatlkla topa tutabileceklerdi, dman bordalarndan top atei aarken mecburen aknt ynne dik gelecek ve iddetle zorlanacakt. Bu tedbir ayrca boaz amak iin btn yelkenlerini rzgrla doldurmu dman gemilerine kar gllelerin daha etkili olmasn salayacak, yrtlan yelkenlerle gsz kalan gemiler muhtemelen karaya oturacaklard. Daha az nemli olmayan baka bir sebep de bu savunma tedbirini almam salad. Bu bataryalar birinci ve ikinci hisarlar arasndaki tabi limana hkim olup srekli olarak anakkale'ye kadar at imkn salyorlard; srf stanbul'u korumak isteyen Trkler bu tedbirin yeterli olduunu ileri sryorlard. Rumeli kysndaki hisara daha yakn olan Deirmen burnu Anadolu yakasndaki iki batarya ile aprazlama gelebileceinden orada da bir bataryann kurulmas gerekiyordu; bir drdnc bataryay da Semos'da yanndaki hisara destek olmas bakmndan kurmay dndm. Ben bu tedbirlerle urar ve ileri yaptrmak iin civar kylerin ahalisine anda bulunurlarken, kukusuz kendisinden bahsettirmek isteyen Moldovanc Ali Paa Boaz'n giriinde Cenevizlilerden kalm ve ok yksek ve uzak olduu iin glleleri ancak bir parabol izdikten sonra denize debilen eski bir hisarn ykk surlarn onartmak istedi. Moldovanc tasarsndan bana da bahsetmiti, savunma iin gereksiz ve pahal olmasna karlk bu tasary destekler gibi gzktm; yaptrd ileri gstermek iin beni o kayalklarn zerine karmak zere yapt srarlara da boyun edim. Orada iki, yz duvarcnn eski temeller zerine 45 cm. kalnlnda clz surlar ina ettiini ve bir sr doramacnn da garnizon iin kla yaptn grdm; fakat bana ok garip gelen ey Paa'nn yeni yaptrd surlar kire suyu ile badanalatmakta gsterdii acele idi. Bu davrann: grnce bataryasn gizlemek istemediini dndm. Dman krk kilometre teden bu tabyay grebilirdi; fakat onun bu endieden tamamen uzak olduunu farkettim. Buna ramen Moldovanc'nn tek gayesi buydu; stelik Trklerin korkusu ylesine fazlayd ki dman uzaklatrmak iin alnan her tedbir onu yenmekten daha nemli oluyordu. Bu manev tedbirler beni bataryalar yirmi iki ayak kalnlnda kazdrmaya zorlad. Komu kylerin halk bir araya gelerek tabya siper koltuklann toprak
184

ve al rp ile ykseltmeye balamlard; ancak frtnalardan korunmalar iin pek az adr datmt. Toplamadan braktran rnleri her gn gzleri nnde mahvolan bu zavalllar iin devlet hibir yaknlk gstermiyordu. Saint-Priest Kontu'na stanbul'a kadar elik eden Pontecoulant Baronu Fransa'ya dnerken Osmanl imparatorluu iin bu kadar endie verici artlar altnda beni grmeden gitmemezlik edememiti, ayn zamanda anakkale Boaz hakknda salam bir fikir edinmek istiyordu. Tabyalarn kazld bir anda ziyaretime gelerek, bunlarn gc hakknda bir fikir edinebildi. Kolaylkla Osmanllarn maneviyatlarnn, disiplinlerinin bozukluunu ve kaytszlklarn kavrad. Top menzili dndaki surlarn beyaza boyatmakla megul olan Paa bana engel olmadan yeter derecede altn sanyor ve benim uygun greceim ilerin masrafn karlamak zere mevcut olan Bb- linin yetkilisi, yararl olacak masraflar bir kenara brakarak kendi tahminlerine gre kard masraflar defterine iliyordu. Kukusuz Trklerin maneviyat mcadele etmeleri gereken en byk dmanlar idi; bu da bana en byk endieyi veriyordu. Pontecoulant Baronu'nun geliinden faydalanmaya altm; kendisine tasarm anlattktan sonra onu Paa ya Fransa Elisinin mfettii olarak tanttm. Gya buraya anakkale'nin durumunu renmeye, grdklerini Padiaha ve sonra Fransa kralna nakletmeye gelmiti. Pontecoulant roln ok iyi baard, anlatmz ekilde gayet cidd davrand ve bu kurnazlk Paa'ya bir az daha fazla gayret verdi. Bu vezir Pontecoulanta byk itibar gsterilmesi gerektiini sandndan. Baron ayrlrken, kendisine Trklerde byk nezaket gsterisi olarak kabul edilen para armaan teklif etti. Ancak biz ayn grte deildik; fakat armaan geri evirmek Paa'da onu hkmete ikyet edeceimiz hakknda bir dnce douracandan Baron'u armaan kabul etmesi hususunda ikna ettim, bylelikle yannda getirdii tayfalar da Fransz inceliine teekkrler ederek para almak frsat buldular. Sadece merak yznden yaplan ve benim ok iime yarayan bu ziyaret daha sonra Padiah iin en byk endie kayna olmutu Nitekim dnnde kuzey rzgrlar yznden Gelibolu yaknlarnda karaya kmak zorunda kalan Pontecoulant Baronu stanbul'a kadar at stnde seyahat etmiti. Edirnekaps'nda bulunan gmrk memurlar Baronu durdurmulard: bir yabancyla karlanca hayrete dmler, kim olduunu ve nereden geldiini sormulard; Fransa Beyzdesi olduunu 92 ve anakkale'den geldiini
92

Trkler uzun zamandr beni byle adlandryorlard.

185

syleyince, muhafzlar benim dndm sanmlar baka bir aklama istemeden onu serbest brakarak hemen Sadrzama benim dndm hakknda haber uurmulard. Bu da vakit kaybetmeden Padiaha durumu bildirmiti; zihinlerde aknlk uyanm, anakkale'nin zorland sanlm ve Hnkr hemen Saint Priest e yakn adamlarndan birini gndererek bilmedii hususlarda bilgi sormutu; fakat elimiz durumu anlatm, Pontecoulant'n gzlemlerinden bahsederek Padiah' ve vezirleri sakinletirmiti. 93 Yannda kaldm ve artk bana yeterince gvenle davranan Moldovanc Paa ile bir akam sohbet ederken mevcut bulunan Trklerden biri Paaya onun hakknda bana baz eyler syleyecei hususundaki szn hatrlatt. Bunun zerine bana dnen Paa, evet size bu adam tavsiye ederim, ondan ok yararlanabilirsiniz, bombalarn atlmas hakknda ok deiik tasarlar var dedi. Ona vereceiniz tler ksa zamanda bu konuda bir hayli ilerlemesine yardmc olacaktr: sebebini zemediimiz bir kaza olmasayd bu Bey'in baarl bir deneyini seyredebilecektik. Bu nutuk esnasnda meziyetli adam inceliyordum, ve sarnn eklinden onun mezzin olduunu anladm. Kazadan, kurtulduu iin gemi olsun dedikten sonra deneyini sordum. Gereken her eyi yaptm sanyorum, dedi, kazann olmasna ramen baarl bir deneme yapmak iin her eye dikkat ettiimden eminim. Deneyinizi btn ayrntlar ile anlatnz, dedim. Kunda zerine oturmu havan topunu denize doru evirdim, barut odasn doldurdum ve tokmakla dvlm toprakla sktrdm, sonra bir bombay da barutla doldurdum. Paa lfa kararak gryorsunuz ok bilgili, dedi. Devam edin, diye cevap verdim. Bombay havan topu iine yerletirdim, diye devam etti, ve sonra ateledim... Ne, humbara koymadan m ? diye haykrdm. Ah, sefil adam, cehaletinize kurban ettiiniz adamlardan ilkinin sizin olmasn dilerdim; ve nasl oluyor da Boaz'n savunulmas iin kullanlan havan toplarnda humbara olmakszn bomba atlamyacan bilen bir topu kmyor? O zaman sz alan Paa, adamnn usta bir topu olmas iin renecek pek az eyi olduunu ileri srd ve yine bana onu eitmem iin ricada bulundu. Bunca ahmaklk karsnda boyun emeye bir nevi mecbur kaldm iin ambar muhafzn yolladm, ambarda yaptrdm aratrmalar sonunda humbara imli iin gerekli olan ana
Koca Osmanl mparatorluu Padisah'nn ve devletinin bir yabancnn yardmlanna muhta kalmas ne kadar ac ne ibret vericidir. ()
186
93

hammaddelerin bile bulunmadn tesbit ettim; buna ramen Paa mezzini eitmem ve onun nnde de bir deneme yapmam iin srar ediyordu. Aslnda onu memnun etmekle elime hi bir ey gemiyecek olduundan bu ile uramama demiyecekt; takat cahillere havr demekle daima ok ey kaybedileceini iyi bildiimden doramacmn da yardmyla onlara iyi bir oyun oynamaya karar verdim; bir ka humbara yaptrdm, gherile ve kkrt temin ettim, karm yaptktan sonra rencimin gzleri nnde humbaralar doldurdum, deneyin baarl olmas iin gereken btn artlar rettim; deneyin baanszla uramas hlinde adamna Topubaln vermek zorunda olan Moldovanc'nn byk memnuniyet ile karlad baarl bir deneme yaptm. Buna ramen bu adam, ylesine beceriksizdi ki, bir ok defa benden ders almasna karlk hl bir humbaray iyi bir ekilde doldurmasn renememiti; almalardan mitsizlie kaplan, ama ihtirasndan vazgemeyen rencim yine koruyucusuna bavurdu. Benim uyguladm usln zorluunu bahane ederek, benim ona humbarasz bomba atn retmem hususunda efendisini tevik etti. in asl anlamsz taraf, Hotin kuatmasn kaldran ve sonra Osmanl ordusuna Serdr- Ekremlik etmi bir vezir olan Moldovanc Ali Paa'nn byle bir teklifi kabul etmekte gsterdii ahmaklktr. Sadece bu olayla bile Osmanllarn nasl kendilerini savunmaktan ciz olduklarn ve zayflklarn dmandan gizlemenin nasl nemli bir ey olduunu anlamak mmkndr. Tehlikeli bir casusluu, yalnzca hafiyelikleri belli olan Rumlardan beklemek yanl olur. Osmanl ynetimine boyun emeye alm olan ve Osmanllar kadar bilgisiz olan Rumlara ait her eye Osmanllarn vergi koymak hakk vard. Fakat Avrupallarn durumumuzu anlamalarndan saknmak gerekiyordu, donanmann yaklmasndan hemen sonra konan ambargonun esas sebebi buydu. Her milletten bir sr gemi anakkale'de tutuluyor ve uzun zamandan beri Osmanllar Ege denizinde gezinmekten kanyorlard. 94 Hkmetten istediim btn gereler gelmiti. Artk yeni bir ey beklemezken fora yelken Boaz'a giren iri bir sayk 95 grdm. Ayn anda bu geminin dier gemilerin yanna gelip demir atmaktan kanarak aknty izlediini ve iki hisarn arasna girdiini farkettim. O zaman
Btn sava boyunca, Padiahsn hesabna budav tama ii tarafsz lke gemileri tarafndan yapld; Bb- linin Franszlara tand ayrcalk stanbul'daki Fransz tccarlarna byk kazan salad
95 94

Aslnda denizcilik irin pek elverili olmayan Karadeniz iin ina edilmi Trk gemilerine verilen ad.

187

onun cephane ykl olduunu sandm; ambarlara doru yaklayordu, fakat biraz sonra her serenin ucunda engelli palar olduunu grdm. Maltal korsann ate gemisi yapmas hakkndaki talebimi hatrlayarak, korsann bunu reddetmesiyle hkmetin kendi imknlarn kullanarak ate gemisi yapmaya alm olduunu anladm. Fakat dmandan 250 km. uzakta engelli apalar kartan mucidin aklna amamazlk edemedim. Bu arada demirleme yerini geen geminin yelkenlerini toplamas iin her iki kydan uyarmak maksadyla top atld; gemi hi bir tepki gstermedi. Anadolu tarafndaki tabyaya giderek bu ate gemisini daha yakndan izlemek istedim. Bu sefer glleli bir at yapld; iyice yaknna atlan nc bir gllenin de etkisiz kaldn farkedince, hasara uramamasn tembih ederek zerine ate edilmesini istemeye karar verdim; topunun mahareti ok kr sadece burun ksmn paralad. Fakat bu olayn gemide sebep olduu kargaalk sayk hemen durdurdu; geminin kaptann tutuklamas iin kyya gnderdiim bir manga asker bir az sonra bu gayretli Osmanly getirdi. Tek bana dman filosunu imha edeceini sanan ve kendisini cahil sofuluuna adayan bu kzgn adamn yolundan alakonulup bir Hristiyann huzuruna karlmasyla gsterdii hiddeti tasavvur etmek gerekir; hepimiz onun gznde haindik. Ruslarla anlap eme faciasndan dolay gerek mminlerin intikamn almaya giden bu adama engel olmutuk. Etrafmdaki Trklere de bana sayg gsterdikleri iin kzyordu. Adam sakinletirmek iin bouna aba harcand; ancak ertesi gn makul davranmaya balad ve kzgnl geince benliini saran bunaka hezeyan kavrayabildi. Bataryalarn siperlerini kazmas iin hkmetin yetkilisinin evre kylerden toplad kyller ile Yahudiler yine de yeterli olmuyordu ve ben de btn ilere nezaret edemiyordum. Elimden her gn iilerimi alan vebaya ramen burundaki tabyalar sratle ilerliyordu. 96 Daima aralarnda bulunmam mecburiyeti bu hastal benim iin tek tehlike yapmyordu; fakat gerekli temaslardan vazgeemediim iin ancak iime yararl olmayanlardan kanyordum; bir frtna patlayp btn iiler adrlara koarken ben yamur altnda kalyor, bylelikle salgn hastalktan kurtulduumu sanyordum. Devletin iilerin sal hususunda hi ihtimam sarfetmediini belirtmitim, iiler de devlete lnet ediyorlard, ben de bu frsat
Tabyalarda alan iilerden bir gn iinde yeba yznden 20 lm vakas olmutu.
188
96

karmayarak kendimden iyi bahsettirmeye altm; her sabah -beni gtren gemiye karpuz ve ekmek yklyor, bunlar alma balamadan nce iiye datyordum. Rumeli yakas hisarnda oturan ve o havalinin nderlerinden olan bir Trk yaptrdm ileri dikkatle izledikten ve hatt bizzat barut sucuklarn balayp yerletirdikten sonra, ona yakn olan Deirmen burnundaki bataryann yaplmasn kendisine brakmam rica etti, iilerim hazr, umarm ok iyi i karacaklardr, siz arada srada gelip yaplanlar denetlersiniz, dedi. Bu Trk'n gayreti ve dikkati bu ii kabul etmemi salad. Ertesi sabahtan itibaren ky dal ykl arabalar ile doldu, yeni mhendis iilere yapacaklar ii retiyordu. tina ile yntemime bal olan hayranm emrinde alan iileri kendi cebinden yedirmeyi de ihmal etmiyordu. Bu tabya yaplanlarn en iyilerinden biri oldu; bu arada bu Trk'n gayretine, zeksna ve zellikle srf iyilikseverliinden yapt masrafa hayret eden Bb- linin yetkilisi, hkmeti bundan haberdr ederek ona 300 kuruluk tazminat verilmesini salad. Bu maksatla arlan Trk, yetkilinin takdirlerini gayet souk bir ekilde karladktan sonra, kendisine denmek istenen tazminat kesinlikle reddetti, cretini ald takdirde yapmaya alt eserin btn meyvesini kaybetmek istemediini ve bir Fransz savunma iin kendisini fed ederken bir Trk'n servetini ve meziyetlerini kullanmamasnn byk bir ayp olduunu belirtti. Kendisine ne kadar srar edilirse edilsin bu vatansever kararndan caymad; yanlarna geldiim vakit yetkilinin hayranl hl devam ediyordu. aknln benimle paylaamamaktan bsbtn hayrete dt; byle bir servetin reddedileceini bir trl anlyamyorum, diyordu. 97 Padiah tarafndan Boaz'n savunmas iin arlan birlikler her taraftan akn akn geliyordu; 15 bini Rumeli'den, dier 15 bini de Anadolu'dan olmak zere 30.000 kiilik bir tmen kuruldu. Tabyalarn savunmasndan ziyade dzensizlie sebep olacak bu kalabal disiplin altnda tutabilmek iin Paa, serke askerleri idam ettirmek suretiyle ancak baa kabileceini sanyordu. Birliklerin disiplinsizliinden doan uygunsuzluklara ve skntlara ramen, dmana hi olmazsa sayca bir stnlk gsterebilmek maksadyla bizi iddetle tehdit eden kaaklarla uramak zorunda kalyorduk, Bana en uygun gelen are, askerleri evlerinden, uzak tutmak maksadyla 15 bin Rumeliliyi Anadolu
Yazar, asl Trklerle karlamam olup yalnzca yozlam Osmanllar grdnden bizim hakkmzda pek iyi bilgilere sahip deildir. (.)
189
97

yakasna, 15 bin Anadoluluyu da Rumeli yakasna geirmek olarak gzkt. Bu tedbirler alndktan sonra disiplinsizlii cezalandran sert ynetime kar gelmeler nemli lde azald; ancak hi bir ey bu yenierilerin tabyalar igal etmemekte gsterdikleri alakl nleyemedi. Ben de bu arada tabyalar daha iler duruma getirmekle meguldm, karadan bir saldryla karlamamak iin nemli tabyalarn arkasn siperle evirtmitim; dier zamanlarda, elimizde hi bulunmayan top kunda imli iin kurdurttuum atlyeleri ziyaret ediyordum. Uzun zamandr Boaza giren bir gemi grmemitik ki, bir sabah azna kadar silhl Trklerle dolu bir yelkenlinin geldiini farkettik; bunlar o yelkenlinin sahibi yedi Rum'u getiriyorlard. Dierlerine komutanlk eder gibi gzken Trklerden biri karaya kar kmaz Ruslardan tutsak aldklarn ve Paayla grmek istediini bildirdi. Hemen Paa'nn yanna gtrlnce bu tutsaklarn Rus casusu olduunu aklad: annda idam edilmelerine karar verildi; yalnz yelkenlinin sahibi olan Rum bu askere aka kar koyduundan hakaretinin cezasn bizzat o verecekti. Ben de Paa'nn yapmak zahmetine katlanmad aratrmalar yaparak bu zavall Rumlarn aslnda balk avlamak iin denize aldklarn, uzun zamandr bu yenierinin basksna direndiklerini, bu yzden imdi intikam duygular ile casuslukla itham edildiklerini rendim. Bu bilgileri Paa'y aklamaya giderken infazn yaplm olduu nu grdm. Hisarlarn durumunu aklarken sahip olduklar toplarn ancak yeniden yerletirilmeleri artyla savunmaya elverili olacaklar belirtmitim. Tannm bir nehir Semos aslnda kk bir dere olup, dalardan inen yamur sular ile geliiyor ve Anadolu yakasndaki hisarn altnda denize kavuuyordu. Hisara siper yast grevi yapacak ve civar bu dere ile korunacak olan bir bataryann yerletirilmesi bana yararl gzkt. Toplar Boaz' yan ateine alan hisarn bir tarafn bu maksatla setim. Trkler de bu maksatla oraya 600 kilo arlnda mermer glleler atan bir ta topu yerletirmilerdi. Sultan Murat'n dneminde tuntan dklen bu top, tpk bir ngiliz tabancas gibi, tayaran odasn ayran yerden itibaren bir vida ile tutturulmu iki ksmdan meydana geliyordu. Kuyruu iri bir ta parasna oturtulmu olan bu topun, mazgal grevi yapan kk bir kubbenin altnda uzun kiri paralarna dayand grlmekteydi. Bu muazzam topu d istihkm ilerinde kullanamazdm ve istihkmlar bu topun atlarn gizlemek iin yaplm olduundan, kukusuz dnyada tek olan bu topa kar gsterdiim ilgisizlikten Trkler ikyeti
190

oluyorlard. Paa bana bu konuda serzenite bulundu. Saldr hlinde bu topun doldurulma zorluu yznden ancak bir at yapabilecei hususunda benimle hemfikirdir fakat bu tek atn ylesine ldrc ve gllenin menzilinin ylesine uzak olduuna inanlmt ki genel kanya gre bu top tek bana dman filosunu yok edebilirdi. Savunma tasarsn deitirmeden tabya siperini ta topun ateine engel olmayacak bir noktada keserek bu nyargya boyun emek benim iin ona kar gelmekten daha kolayd; ancak karar vermeden nce gllesinin etkisini grmek istedim: herkes bu tekliften dehete dt, yallar, imdiye kadar hi ate edilmemesine ramen, bu topun atelenmesi hlinde meydana gelecek sarsntdan hisarn ve ehrin yklacan sylemeye baladlar. Aslnda surlardan baz talarn dmesi muhtemeldi; ancak topun ynnn patlamadan meydana gelecek sarsntdan ehri etkilemeyecek bir ekilde olduunu anlatmaya altm. imdiye kadar hi bir top bylesine endie verici bir ne sahip olmamt, dost olsun, dman olsun herkes buna tahamml etmek zorundayd. Bir aydr, 150 kilo kadar barut alan topun doldurulmasna allmaktayd. Topuban seferber ederek yemlemesini hazrlamasn istedim. Benim bu buyruu verdiimi duyanlar meydana geleceini sandklar felketten korunmak iin saa sola daldlar. Paa bile baka bir yere gitmeye hazrlanyordu; uzun srarlarm ve hisarn bir ucundaki kk kkne hi bir ey olmayaca yolundaki teminatlarm karsnda yerinde kalmaya raz oldu; kendisini acndrmak iin elinden geleni yapan ama kamayan tek topuba olduu iin cesaretini ortaya koyan adam topu atelemekle grevlendirdim. Topun arkasndaki iri tan stndeyken top atelendi: ateten sonra zelzeleye benzeyen bir sarsnt oldu. Ta gllenin yz kula tede paraya ayrldn, bu paralarn boaz aarak kar kydaki dalara arptn iri kaya paralar kopardn ve deniz zerinde kpkten bir iz braktklarn grdm. Halkn, Paa'nn ve topularn esassz endielerini datan bu deneme bana da bylesine gl bir gllenin korkun etkileri hakknda fikir vermiti; bu yzden tabya siperine onun ynnde son verdim. Batarya olacak bir sr toptan, otuz kiloluk mermiler atan iri bir kulevrin topu, mazgalna ylesine iyi oturtulmutu ki, toplar skmek ve tamak iin uygulanan areler yetersiz kald. Sava gemilerinden ihtiyacm olan letleri istettim; fakat Padiah'n gemileri ylesine fena donatlmlard ki, btn aratrmalarm sonu vermedi; o zamanlar Kapdn- dery yannda filo komutan olan mehur Hasan Paa'ya serzenite bulunmaktan kendimi
191

alakoymadm. Yksek cesareti sayesinde gittike ykselen bu adam bana, en derin eitimi gerektiren bilgilerin gl bir irade ile yer deitirebileceine olan inancn dnme frsat salamt. Palangalar, ipleri ne yapacaksnz? diye sordu; emrinizde kollarmz olduktan sonra onlar nerede kullanacaksnz? Kaldrmak istediiniz arl, nereye tanacan gsterin gerisini ben yaparm. Ne! dedim, drt bin kilo arlnda topu kolla m kaldracaksnz? Ka kii lzm, bu i iin? Gerekirse be yz, diye cevap verdi; saynn ne nemi var, yeter ki iimiz olsun. Bu garip tartmaya tank olan Paa'ya dnerek bakyorum yiit Hasan iin imknsz diye bir ey yok; haydi gidip grelim be yz kii elleriyle topu nasl tutacaklar Hasan areler aratrrken ben de doramacm bir Fransz gemisine gndererek alt tayfa ile birlikte ip ve palanga almasn istedim. Paa ile birlikte kulelerinin yanna geldikten az zaman sonra Hasan ve gl arkadalar ka geldiler. Btn gayretlerine ramen topu kmldatamyacaklarn anlaynca Hasan yanmza gelerek baarszln itiraf etti; onun zerine bizim tayfalara iaret ederek gerekli aralarn kurmalarn syledim. Az zaman sonra drt tayfann ve aralarn yardm ile top yerinden kaldrlmt, imdi sra onu kundana yerletirmekte idi. Atlyelerde iml ettirdiim ve Trklerin kullanln bilmedii bir vin getirttim: Hasan ve adamlar iri topun gayet kolaylkla, hem de drt kiinin gayretiyle kaldrlarak bir yerden bir yere gtrlmesini adet hayranlkla izlediler. Hazrladm kzl gllelerden ekinen Rus filosunun Bozcaada'y kuatmaya gittiini sylemitik; buna ramen ekindii eyi her an grr gibi elan dehet duygusu yznden, geceleri gzlerine ilien en ufak bir glgeyi hemen haber veren gzcler uyarma topunun atelenmesine sebep oluyorlard. Bu durumlarda ortaya kan dzensizlik gerek tehdit annda nasl bir panik olacan yeterince ispatlyordu. Hem Trkleri devaml endieden kurtarmak, hem de onlara dmanlarn daha iyi gzleyebilmek imknn verebilmek maksadyla ilk uyarma iareti verilir verilmez atlmak zere ate mermileri hazrlattm. Bu are umduumdan ok daha iyi sonu verdi; dmann geldii tarafa ksa zamanda byk bir k kayna yollamak Trkleri sakinletirmeye yetti; grnmeden dman grebilmek imkn geceleri yaplan gzlemeyi de kolaylatryordu. almalar son bulmu, toplar yerletirilmi, cephanelikler yeterince doldurulmu olduktan sonra bana kalan i tabyalara uygun kiileri yerletirmekti; fakat her eyden nce evremdekilere 6,5 m. kalnlndaki
192

tabya siperlerinin clz surlardan ok daha iyi bir ekilde insanlarn hayatn garanti altna aldn kabul ettirmek gerekiyordu: alkanlk galebe ald, her taraftan aldm haberlere gre tabyalara sevkedilen birlikler, dmann ilk grnnde bulunduklar yerleri terketmek dncesiyle srf buyrua itaat etmi olmak iin yerlerini alacaklard. Cehaleti yenmek maksadyla yaplmam olsa tamamen gln kabul edilecek bir areye bavurmaya karar verdim. Ertesi gn sabahn onunda bataryalarn deneneceini iln ettim. Tek bama tabyalardan birine gittim, ayn anda adamlarm tam kardaki bir bataryada, gemim kydan ayrlr ayrlmaz toplar ile beni koruyan tabya siperliine ate etmek zere yerleiyorlard. Toplanan kalabalk byk bir heyecanla denemenin sonucunu bekliyordu; btn otuz alt kalibrelik glleler tabya siperliinde paralanarak hi bir zarara sebep olamad; bu deneme Trklere benim yerime gvenle geebileceklerini ispatlyordu; bu arada denenen tabyay ncelikle tercih ettikleri dikkatimi ekti. Sonunda btn tabyalarn ayn salamlkla ina edildii hakknda askerleri ikna edebildik. Boazn azndan Nara burnuna kadar kurulan bataryalar 30 kilometrelik bir uzunluk iinde dman arprazlama atee tutabileceklerdi. Boaz'n savunmasz olduu anda gemeye almayan Ruslarn imdi bu tasardan vazgetiklerini sanyordum. Hisarlarn savunmas sz konusu olsa bile anakkale'de kalmam stanbul'a dnmemden daha az yararl olacakt; stanbul'da zellikle, imdiye kadar ihmal edilmi iki nemli mesele olan top kunda imli ile topu okulu kurulmas almalarna katlabilecektim. Altmtan fazla Avrupa bandral geminin demir atm olduu Nara limanndan kiraladm bir Fransz gemisiyle yola ktktan sonra stanbul'a 25 kilometre kala rzgrn ters yne dndn grdk. Ancak beni bekleyen ilere bir an nce balamak sabrszl iinde bu engele boyun eecek durumda deildim; drt krekili bir Rum kayna geerek az zaman sonra ehre vardm, ilk iim Hkmete artk bakentin Rus donanmasndan ekinecek bir eyi kalmadn bildirmek oldu; bu arada hi bir savunma tedbiri alnmam olan Enos Koyu'na 98 dmann ufak apl da olsa bir kartma yapmasn nlemek iin gerekli tedbirlerin alnmasn ilve ettim. Aslnda birka ky tahrip etmekten baka bir gayesi olamyacak bu kartmalarn haberi stanbul'a gelinceye kadar azdan aza bytlecek bu yzden ehirde byk bir dzensizlik bagsterebilecekti. Bu dncelerim Padiah'a iletilince o da Silhtar'n tulu Paa rtbesine kartarak o
98

imdiki Anzak Koyu ().

193

kylarn savunmas ile grevlendirdi. Fakat sonradan rendiime gre grevi bana giden bu adam yannda oray savunmaktan ziyade soymay dnen birka uak gtrmt. Sadrzama yannda hi bir birlik olmayan bir kumandana gvenmenin doru olmadn htrlattm vakit, gayet souk bir ekilde; bu onun aleyhine olur, eer dman o kyya bir kartma yaparsa bunu kellesiyle der, dedi. Bir devlette byle bir teminat yeterli grlyorsa, o devleti savan felketlerinden ancak dmanlarnn ihmali korur. te bu avantaj sayesindedir ki Bb- li Hasan Paa'nn ilk baarlarna sahip olabilmitir. Mekanik glere pek itibar etmediini bahsettiim Hasan Paa 4.000 gnll ile kk kayklarda, topsuz olarak Bozcaada'ya baskn yapmaya ve Rus kuatmasn kaldrmaya teebbs etmiti. Bu tasar bana lgnca gelmiti, nitekim byle bir tasary ancak bu maceraperestleri boabilecek bir firkateynin mevcut olmamas, dman birliklerinin kartmalarn farkedemiyecek kadar kuatma ile megul olmas, Hasan Paa ile askerlerini grnce tela kaplarak geri kamalar, nihayet askerlerini alan dman gemilerinin elinde tabanca Hasan Paa ve askerlerini grnce hemen demir alarak uzaklamas durumunda kabul etmek gerekirdi. Bu tasarya kar stanbul'da muhalefet etmek istedim; anca bu konuyu Sadrzam ile tarttktan sonra, bana yine souk bir ekilde, Hasan'n teklifinin glnln kabul ediyorum, ama 4.000 maceracnn hayat pahasna byle bir zafer teebbsn yapmann hi bir sakncas yoktur, dedi. Bu gr asndan hareket edilerek Hasan Paann tasars kabul edildi; Hasan Paa da bylesine uygunsuz artlar altnda imknsz olan eyi baard. Beni Padiah'a yaknlatran gizli araclardan yararlanarak bu hkmdara, anakkale istihkmlar iin daha iyi iml edilmi top kundaklar ve iyi topu ihtiyacn duyurttum. Kartal bozgunu srasnda tamamen imha olan veya dalan Osmanl ordusunun durumu Padiah'a ordusunun yenilgisinde en byk payn Rus topusunun sratli at olduunu dndrtmt; imdiye kadar Trkler tarafndan bilinmeyen eitim tarzndan geirerek yle topular yetitirip yetitirmeyeceimi sordurttu; cevabm zerine Sadrzamna ve vezirlerine benimle bu konu zerinde ibirlii yapmalarn ve yararl greceim her eyi temin etmelerini buyurdu. Osmanl donanmasnn yaklmasndan sonra stanbul'u saran zdrap havas iinde Padiah tarafndan bana tevcih edilen gveni, kskanacak durumda ol194

mayan Osmanl vezirleri, imdi hem kendi agzllklerini, hem de himayelerindekilerin ihtiraslarn ilgilendiren bu yeni gveni ayn gzle grmyorlard; ancak, Sultan Mustafa'nn sertlii, bunlarn bana kar, gerek mminlerin bir Hristyann buyruuna giremiyecekleri hususundaki yasay uygulamalarna izin vermiyordu. Zaten ilk adm atlmt; beni kskanmaya balayan vezirler benim gizli bir hviyet altnda grev yapmamda srar etmekten baka bir ey diyemediler. imdiye kadar hep Mslmanlarn bulunduu grevler banda benim gibi bir Hristiyann bulunmasnn ayak takmn memnun etmeyecei gibi, sudan bir bahane uydururak ve Padiah'n adn kullanarak benim tercman elbisesi giymemi istediler; aslnda ne Padiah byle ksr bir gre sahipti, ne de beni anakkale istihkmlarnda gren halk ok daha az nemli iler banda grmekten hiddete kaplacakt. Buna ramen bir an iin vezirlerin basit kskanlna boyun ememin doru olacan; dndm: bunlarn zayf taraflarn biliyordum; Padiah benden yararlanmak istiyordu, vezirler de onun sabrszlndan ve kendilerinin beceriksiz olduu hakkndaki dncelerinden ekiniyorlard. Yine benim onun zerindeki nfuzumdan baz deiikliklere sebep olmamdan da endie duyuyorlard; fakat bu endieleri benim grev bandan uzaklatrlmam isteklerini doruluyorsa da, dier yandan efendilerini memnun edememek gibi daha tehlikeli bir durum karsnda bulunuyorlard; her eyi onlarn aleyhine evirebilecek bu silha sahip olarak, yeni elbisemin gerektirdii cidd havay taknarak Bb- liye gittim: Sadrzam'n benimle grmek zorunda olduu konular byk bir souklukla dinledim. Sadrzam daha ziyade Topu Okulu ile ilgilenmemi uygun buluyordu. Israrlarndaki canll grnce Padiah'n ona benim megul olacam konular seme hakkn tanmadn anladm; ertesi gn yaptmz ikinci grme esnasnda hi detim olmad hlde takndm vurdum duymazlk hli zerine Sadrzam rahatmn yerinde olup olmadn veya gayretimi engelliyecek bir durum mu olduunu sordu. Bunlardan hi biri deil, diye cevap verdim, bana giydirdiiniz elbisenin fizik etkisini denemeye alyorum, beni rahat olmaya aryor, eer daha uzun mddet bu elbiseyi tamam hususunda srar edecek olursanz evrenizdekilerden her hangi birine benzeyeceim. Bu szlerim zerine glmseyen Sadrzam, yani elbisemizin faaliyetinizi kstladnz m sylemek istiyorsunuz? dedi; her ne ise sizin gayretinizi tanyan Padiah'mz bunun azaldn farkederse hesabn bizden sorar; onun iin siz istediniz gibi giyinin ve en ksa zamanda Padiahmzn grmeyi arzulad ser at denemesini hazrlayn. Ertesi gn Hkmet bana, her tarafta elik edecek, gvenliimi salyacak ve izabehaneler ile
195

cephanelikler dahil her yere rahatlkla girmemi temin edecek bir topu subay gnderdi. Belgrad anlamas ile son bulan Rus savandan Osmanllarn eline geen iki top bulmutum, fakat bunlar yerlerine oturtmak ve onarmak gerekiyordu; bu yeni eit i iin iileri bizzat yetitirme zorluu yannda o yl stanbul'dan 150.000 kiiyi yok eden vebann o sralarda en iddetli dnemini yaamas da ayr bir zorluk yaratyordu, iilerin srekli olarak banda bulunma mecburiyetimden dolay hastalktan kendimi saknmam iin dkmhnelerin salam havasnda kalmay tercih ediyor ve yaplan ii ynetmek iin sadece bastonumun ucundan yararlanyordum. Daima ihmal edilen veya nefret edilen ileri yapan Yahudiler stanbul'da domuz klnn kullanld btn ilere sahiptiler, top fras ihtiyacm yeterince karladlar. Her zaman topluluk iinde alarak hi bir eyin gizli kalmamasna dikkat ediyordum; fakat bunlarn ters bir durum yaratacan hi tahmin etmemitim. Benim rencilerim olarak seilen 50 Trk topusuna vereceim ilk derslere Padiahn da katlacan bildirdiler. Buna ramen kk topu kuvvetimin hazr olduunu duyan Sadrzam Kthne'ye (okulumuz oradayd) otan diktirdi, ben de o zaman Padiah yerine vezirlerini kabul edeceimi anladm. Sabahn erken saatnda Hkmetin ileri gelenlerini karlamak zere hazrlandm. Topuba benden nce gelmiti, karlatmzda selmlatk; herhlde bana hazrlad kk ihaneti rtebilmek maksadyla nezaket gsterilerinde bulunuyordu. Vezirlerin yry esnasndaki dzenine gre btn alt rtbeli vezirler Sadrzam'dan sonra gelirlerdi; nce Badefterdar'n geldiini grnce bir eyler hazrland hakknda bende baz kukular uyand. Endieli bir tavrla, hazrladnz toplar nerede diye sordu. te urada grdnz kalabaln ortasnda, dedim; nitekim yeni top at yntemlerini grmek maksadiyla binlerce kii sabahtan beri Kthne'ye gelmiti. Badefterdarn ilk incelemesi bana hazrlanan oyunu sezinlememe sebep oldu. Domuz klndan hazrlanm top fralarn gstererek bunlar nedir? diye sordu. Sorunun nereye varacan anlamam gibi davrandm. Top fralar, dedim; onu ben de gryorum, size sormak istediim etrafndakilerine ne olduu diye cevap verdi. BARON Top fralar olduunu sylemitim.
196

BADEFTERDAR Size sormak istediimi yine anlamam grnyorsunuz. Herhlde Mslmann kim olduunu unuttunuz; fakat meseleyi daha ak bir ekilde ortaya koymam gerekiyor: bu fray yapmak iin kullandnz malzeme nedir? BARON Ne demek istediinizi pek anlyamyorum; fakat bunun malzemesinin kim olduunu bilmek iin gzleriniz yeterlidir sanrm. BADEFTERDAR Elbette gayet iyi gryorum, fakat ne kl olduunu merak ediyorum. BARON Madem ki adlandrmam istiyorsunuz, bu ie yarayan tek ey olan domuz klndan yaplmtr BADEFTERDAR te bunlar kullanmamza engel olan sebep. BARON Buna ramen bu meseleyi zmelisiniz ve eer bunu kullanmanz salamak iin eyhlislmn fetvs gerekiyorsa bunu elde etmek iin elimden geleni yaparm. Etrafmzda toplanan halk o ana kadar sessizce homurdanrken birden Allah bizi bundan korusun! diye barmaya balad. Badefterdar bu haykrlardan sarararak kolumdan tuttu ve ok rica ederim, eyhl-islm'n adn anmayn, dedi. Bunu paralayp yok edemezmisiniz? Fakat bunca samala kar iyice sinirlendiimden bu istee aldrmadan sesimi ykselttim: Btn camileriniz domuz kl ile dolu iken bu fralar iin neden bu kadar patrt ediyorsunuz? Sebebsiz yere sarfetmediim bu szler halkn kaynamasn ve artk kanl olaylar bekleyen Defterdar'n korkusunu son haddine kard. Bartlar bir misline km olan kalabal karma alacak ekilde bir top arabasnn zerine ktm ve herkesin susmasn istedim. Bu an hareketimi beklemeyen halk bir an iin sustu. Geici sknetten yararlanarak bardm: aranzda badanac var m? Varsa ortaya ksn. O zaman bir ihtiyar sesini ykselterek, ben badanacym ne istiyorsunuz? dedi. Ben de cevap vererek, eer iyi bir Mslmansanz, soracam sorulara doru cevaplar
197

vermenizi istiyorum, dedim. Dehete kaplan Defterdar bizim konumamz srasnda bir az kendisini toparlamt: badanacdan yararlanarak bu meselenin iinden syrlacam tahmin ettiinden ihtiyar kolundan tutarak nme getirdi ve sorularma doru cevap vermesini istedi. BARON, badanacya Hi cami ii boyadnz m? BADANACI Pek ok, hem de en nemlilerini. BARON Bu i iin hangi letlerden yararlandnz? BADANACI Bir ok boyalar kullandm. BARON Unutmayn ki bir Mslmnsnz ve doru olmak zorundasnz. Neden dolambalar yapyorsunuz? Boya bir let deildir, bir aratr. Mutlaka fra kullandnz, fralarnz neden yaplmt? BADANACI Beyaz bir kldan yaplmlard. Biz onlar yle satn alrz, iml etmeyiz, BARON Buna ramen bu kln hangi hayvana ait olduunu biliyorsunuz, bunu syleyin bana. DEFTERDAR, badanacya Evet, gerei yle; bilmekte yarar var. BADANACI Defterdara sesini ykselterek Madem bu kadar istiyorsunuz syleyeceim, btn fralarmz domuz klndandr BARON, badanacya ok iyi; ama bu yetmez, fralarnz kullandktan sonra kllarna, ne oldu? Caminin boyanmas bittikten sonra elinizde ne kald? BADANACI
198

nann ki fralarn sapndan baka bir ey kalmyor. kl da duvarlara yapyor. BARON Grdnz gibi domuz kl camilerinizin kutsalln bozmadna gre, dmanlarnza kar kullanmanzda hi bir saknca yoktur. Halk hep bir azdan Allaha kr diye bard; endielerinden tamamen kurtulan Defterdar srtndaki ar samur krk kartt, yere att ve byk bir evkle fralardan birini ald ve, haydi dostlarm bu yeni icaddan mminlerin selmeti ve an iin yararlanalm diye haykrd. Bu sahnenin gln sonucu konusuna uygundu. Defterdar hayatndan memnun, halk da huzurluydu; eer zorluklar benim iin itici bir g olmasayd karlatm bu yaygn ahmaklk karsnda her eyi brakp gitmem iten bile deildi. Daha sonra gelen Sadrzam ve Vezirler bu ilk denemede dakikada ancak be at yapabilen topularn sratini ok iyi buldular. Aslnda bu bile Trkler iin yeterliydi. Bana verilen adamlardan daha gen olanlarnn ok daha ksa zamanda arzu edilen seviyeye gelebilecekleri hususunda vnmek mmkndr. Denemeleri seyreden Trklerden pek ou atlara katlmak istediler; fakat herkes attaki sratin fralarn kullanlmasnda olduunu sanyordu. Sadrzam'n srar zerine hedefe at yapmasn emrettim. Topularm ilk denemeleri olduundan baarl olamyorlard; her frsatta kendini gstermeye merakl olan Defterdar topularn beceriksiz olduunu syleyerek yine krkn kard bir topun bana geerek hedefe at yapt; fakat topun namlusunu o kadar yukar tutmutu ki ilk anda gllenin nereye gittiini kime farkedemedi. Bu atn da baarsz olduunu gren Sadrzam benim bir at yapmam istedi. Ancak tutturamam hlinde itibarmn sarslacan dnerek teklifi kabule yanamyordum. Bana Kthne'ye kadar elik etmi olan Fransa kralnn tercman Franszca olarak niye ansm denemediimi sordu. Tercmann davranlarndan onun da benim yapmam istediini anlayan Sadrzam bsbtn srar etmeye balad. Nihayet bir topu doldurtarak hedefe nian aldm ve topu ateledim. Herkes gibi ben de gllenin hedefi bulmasna hayret ettim. Etraftan Maallah sesleri ykseliyordu. Bu isabetin bir raslant olduunu anlatmaya altm Sadrzam bir trl itirazm dinlemiyordu. O. sabah yaptm denemelerden devletin ileri gelenlerinin yeniliklere nasl kar ktklarn ve halkn benim tarafm tuttuunu renmitim.
199

Bu ilk denemeden haberdr edilen Padiah ordusuna eitim grm topularn alnmas ve bu yeni usln yaygnlamas iin gereken her eyin yaplmas maksadyla buyruk verdi. Bu buyruun zihniyeti hakknda hi bir kukuya yer yoktu, ama fermana harfi harfine uyulma yoluna gidildi. 20.000 fiek torbas yaplmak zere satn alnan ingiliz kumandan bir sr balya ise nezaret edenlere gzel yazlk elbise oldu; kt dklen 4 kalibrelik elli top, fermanda bahsi gemiyor diye arabasz olarak hizmete kondu. Bunlar Varna'ya gtrmek zere buyruk alan elli topu toplar tayamadklarndan bir nehir kysnda kumlara saplayp terkettiler; Padiah'n vezirlerinin titizlii iste byle bir meyve verdi. Bu hkmdar gayretlerinin ne kadar az baarya uradn renmekte gecikmedi. Orduya bakumandanlk eden Vezir kpr kurmak iin bakr kayklara ve bunlar kullanmay bilen adamlara ihtiyac olduunu bildirince Sultan Mustafa bu ii bana verdi. Ayrca her ynyle bizzat ilgilenmemi buyurdu. Yararl harcamalarn alndn uzun tecrbeleri sonunda rendii iin, iimin gerei yapacam harcamalar dorudan benim almam salamak maksadyla Defterdarla kesin talimat verdi. Beni aran Sadrzam, ihtiyacn duyduunuz paray her talep ediinizde zorlukla karlamadan alacaksnz, dedi; unu da bilin ki, aramzdan hi birine byle bir imtiyaz tanmayan Hnkrmzn bu davranndan dolay byk kvan duymalsnz. Bu davrann deerini bildiime emin olmalsnz, diye cevap verdim, ama bana tannan bu imtiyaz kullanmak niyetinde deilim, Hnkrn hizmetinde olmaktan byk kvan duyacam, ancak devlet parasnn ynetimini hi bir zaman stme alamam. Kpr imli meselesini grmek zere Sadrzam'n yanna arlm olan Defterdar ile Reis Efendi bu ii hi bir snrlama koymadan yapmam hususunda beni sktryorlard; fakat ben de srf harcamalarla megul olacak namuslu bir adamn atanmas iin srar ettim. Hiddetle karlk veren Sadrzam, namuslu bir adam m? Nereden bulacaz, ben yle birini tanmyorum, dedi. Defterdara dnerek, siz yle birini tanyor musunuz? Hayr, efendim diye Defterdar cevaplad. Sonra Reis Efendi'nin tarafna dnen Sadrzam, peki siz birini gsterebilir misiniz? diye sordu, bu da glerek ben hrszlardan baka kimse tanmyorum, dedi. Sonra bana dnen Sadrzam, gryorsunuz ya. imknsz bir eyde srar ediyorsunuz; ne duruma geldiimizi grdnz, fakat dzensizliin nne gemek iin yaplacak bir ey var, o da durmadan kelle vurmak. Bakalarnn yasa d hareketlerine bylesine sert olan vezirlerin bizzat bu olaylara sebeb olduklarn bildiimden
200

byle bir zm yoluna iddetle kar ktm. Kendilerinin adamlara ba bo bir ekilde yetkiler verdiklerini, bunlarn grevlerini ktye kullanmalarna zemin hazrladklarn rnekler vererek anlatmaya altm. Kanuni Sultan Sleyman'n nemli grevlerin banda bulunan kiileri kontrol etmek maksadyla baka adamlar tuttuunu, bunlara grevlerinin nemi orannda maa baladn hatrlattm. Sonra bana bir defterdar vermelerini, namusluluunu da benden sormalarn istedim. Konumam srasnda birbirlerine bakan vezirlere dnen Sadrzam, bizi bu kadar iyi tandn sanmyordum, dedi. Harcamalarn hesabn tutacak bir memuru srarla istemem sonunda Padiaha bu greve aml Hseyin Efendiyi atamasn sylemeye karar verdiler. Sadrzam glmseyerek ilve etti, kendisine bu grev iin maa balanacaktr, ama kefil olmanz tlemem. Fransa'ya giden son Trk elisinin yannda grev yapan aml Hseyin Efendi'nin Sadrzam tarafndan masraflarm kstlamak iin seilmediini anladm. Atlyelerimi tersanede kurdum, bir yandan kayklarn iskeletlerinin yaplmasna nezaret ederken, dier yandan her gn bana getirilen bakr levha rneklerini inceliyordum; ancak bunlar benim istediim vasflardan ok uzakt. Aslnda bu iilerin bakr ilemedeki meziyetleri ok stnd, kt i yapmalarnn gerek sebebini renmeden benim yaplmasn bildiim bir ii yapmalarn istedim; mitsizlie kaplan bu zavalllar, khyann yannda konumaya cesaret edemediklerinden, onlar bask altna alan eziyetten korunmak maksadyle gizlice benim merhametime snmak istediler. Bakr levhalarn imli ile megul olan kazanclarn bakan ziyaretime gelerek arkadalarnn bilhassa beceriksiz grndklerini bildirdi. Bana, srrmzn bir ksmn rendiniz geri kalan da ben size aklayacam, dedi. Hkmet bizi Mr 99 vergisine balamak istiyor. Eer bizi istediiniz gibi kullanmaya devam ederseniz mahvoluruz; yok, eer ikyet ederseniz iddetle cezalandrlrz. Kaderimiz sizin ellerinizdedir. Bu iki kmaz da can skcyd; fakat onlara gelecekleri hususunda teminat vermekten kanmadm; bakr kayklarn hafifliini ileri srerek deri ile kaplanmalar gerektiini Hkmete bildirdim. Aslnda bu, kazanclardan kurtardm vergiyi dericilerin zerine atmak demekti; fakat bu sonuncularn sahip olduklar iyi sat imknlar skntlarn bir nebze olsun hafifletiyordu.

Hkmet el ile yaplan rnlerden vergi alarak hem reticiyi hem de tketiciyi zarara sokuyordu.
201

99

Tersane alan iinde klalar olan tulumbac snfndan bir yenieri bl mein borular dikmekte usta olduklarndan, bakr kayklarn d kaplamas ilerinde bana ok yararl iiler oluyorlard. Bu bln kumandan daima yanmda bulunmak zere buyruk almt; bu onun iin hi beklenmeyen bir nimet olduundan btn iyiniyetini ve gayretini hizmetime adamt. Bu iin gerektirdii eitli meselelerle urarken, bu bakr kayklardan meydana gelmi kprlerin toplarn gemesine uygun olmad yolunda karlan iftiralar yok etmek maksadyla Padiah deneme mahiyetinde Kthne deresi zerine kpr kurmam iin beni sktryordu. Her gn muntazaman tersaneye gidiyordum, bir sabah btn dikkatime ramen buz stnde kayarak yere dtm ve sol ayam incittim. nce byk bir uyuukluk duydum, uama dayanarak yoluma devam etmek istedim, ancak bir ka adm sonra aclar ylesine artt ki, ans eseri ak bulduum tulumbaclarn klasnn arka kapsndan zorlukla ieri girebildim. Albay orada yoktu, ama dier subaylar ve askerler bana yararl olabilmek iin ellerinden geleni yapmakta yar ettiler; biri kahve, dieri ttn, tekisi yiyecek vermek istiyor, ama hi biri bana gerekten gerekli olan eyi tahmin edemiyordu. Yar yarya baygn bir durumda olmama ramen byle hekimlerin yardm ile, byk tehlikelere gs germeden bu aclara dayanamyacam kestirdim. Btn gcm topladm, ayakkabm ve orabm kararak ayam souk suya sokmak istedim; bu areyi dnmemi olan yenieriler, su koyacak baka kap bulamaynca ortann kazann 100 (1) getirdiler. Bu buz banyosu aclarm dindirebilecek tek areydi; ancak aclar ylesine artt ki, bir sedye bulmalar iin yolladm adamlarn eyrek saat gecikmeleri srasnda baylmamak iin devaml olarak sirke kokluyor ve yzme su serptiriyordum. Bama gelen kaza ksa zamanda duyuldu, Sadrzam ve Padiah zntlerini bildirdiler. Fakat Padiah ok faal bir adam olduundan bana gerekli olan dinlenmeyi bekliyemiyecek kadar sabrszlanyordu. Bir an nce iyilemem iin gerekli olan her eyin yaplmas hakkndaki kesin buyruu bakr kayklardan kpry grmek iin duyduu sabrszl dile getiriyordu. Dmn nc gn atlyelerime geldim ve kpr Kthne deresi zerinde mrahor'un kknn karsnda kurulmakta gecikmedi. Sultan
100

Yenierilerin kazanlarna verdikleri nem, bizim sancaklara verdiimiz nemle karlatrlamaz. Kazanlarn dmana kaptran ortalar ereflerini kaybetmi saylr. Bu inantan dolay, yenieri albayna orbac, binbaya da Aba denir.

202

Mustafa bu yeni teebbsn baarsn gzleriyle tanmak istediinden Arabacba'na kprye drt top srmesini buyurmutu, bana da haber gndererek sabah namazndan sonra aml Hseyin Efendi ile birlikte kprnn yannda olmam istemiti. Henz kpr bana gelmitik ki halkn her gn yararland kayklara benzeyen ift krekli bir kayn yaklamakta olduunu farkettik; kyya yanaan kayktan Odaba 101 (1) kyafetinde Hnkr kt; yannda yenieri kyafetlerine brnm iki adam vard. Ben Hseyin Efendi ile birlikte kpr zerinde Padiaha aklamalarda bulunurken adamlar el pene divan bekliyorlard. Kpry dikkatle inceledikten sonra, bir ok defa toplar geirtti, bu kprlerin tanmas ve kurulmas hakknda derinlemesine bir sr soru sordu. Daha sonra Hseyin Efendi'ye adamlarma para datmas iin buyruk verdi; kayna binmek zere ayaa kalkan Padiah acelesi yznden, tutmasaydk, tehlikeli ekilde decekti. Kayna bindikten sonra ordusuna daha fazla sayda kpr yapmam tevik ederek beni tebrik ederken, Hseyin Efendi kuandan kard keseyi boaltmakla meguld. Bb- li'nin vezirleri efendileri ile yaptm bulumay az kskanlkla karlanmamlard; stanbul iin yeni olduu kadar yararl bir buluu halkn seyrine ak brakmak gibi parlak bir bahane altnda Kthne deresi zerindeki kprnn yeni bir emre kadar bozulmamasn dolaysyla orada rmesini istediler. Buna ramen kprnn bakm ile ykml iilerin ihtimam bu basit kskanln kt sonularndan eserimizi korudu; krk gn boyunca halk kpry gezdi, sonunda dereye eski trafiini salama mecburiyeti Vezirleri beni gzden drmek iin baka bir frsat kollamaya zorlad. Ordu iin yaplan elli kprnn yanma bunlar kullanacak yeter sayda adam ve bir kumandan verilmesini Padiah ile kararlatrmtk; fakat bylesine nemli bir konu yazl emirde zellikle ihmal edildi. Btn gerekli malzeme hazrland, orduya doru yola kld vs kpr kurma birliinin bakan ne bana danmak, ne de kprler hakknda bilgi edinme tenezzlnde bulunmadan adamlar ile konak yerine gitti st ste yaplan bu sevkiyat Varna limann tkamaktan baka bir ie yaramad ve Serdr- Ekrem Bb- li 'den srarla istedii malzemeyi unuttu
101

Bu askeri rtbe bizdeki yzbaya tekakl eder. Trklerde sark eitten meslekleri ne tyin eder.

203

gitti. yldan beri Babada'nda konaklayan Osmanl ordusu rmeye terkedilmiti. Kumandanlarn bilgisizlii iae ihtiyacn hesaplamaktan uzakt, stelik tahmin edilmeyen miktarda gnlllerin gelmesi yama veya ikyet olaylarn ylesine oaltmt ki, disiplinsizlik otoriteye meydan okur hle gelmiti. Muhafaza etmek yerine ykmak sanatnda ilerlemi olan keyf ynetim, cellt nm ile n yapm Abdi Paa'ya Yenieri Aa'ln verdi. lk i olarak byk ukurlar atrd, en ufak bir bahanede ve asla yarglama yapmadan katlettii askerleri buralara doldurdu. Abdi Paa yeni grevine geeli henz ay dolmutu ki halk arasnda dolaan sylentiler onun otuz bin kiiyi katlettirdiini ne sryordu; Hkmet ise dzeni salayacak ve ktl nleyecek etkili bir are bulduundan dolay kendi kendini kutluyordu. Osmanllarn dmanlarn artmak hakkndaki uslleri de az garip deildir. Bir gece blne kumandanlk eden Haznedr khyas, aydnlanmak iin uzun srklarn ucuna konmu kk mangallar iinde reineli odun yakmt. Osmanllarn bilgisizlii ne derecede olursa olsun, ordularna bir seferi topu birliinin gerekli olduu kanlmaz bir gerekti. O zamana kadar kurulmu olan dkmhanelerden yararlanmak mmkn deildi. Demir dkmnde kullanlan dkmhanelerde yksek scaklkta ergitilen tun, haznelerin dibinde souyor, kalplara geldiinde hamur grnm alyordu, bylece iml edilen toplar daha kusurlu oluyordu. Toplar delme makinasnda kullanlan reverber tipi bir frn kullanlmasn teklif ettim. Krk olmadan ergitmek, ergimi tuncu hemen kalba aktmak sonra toplar delmek ekli Trk dkmclerini gldrd. Ancak Padiah'n bana olan gveni tamd; vezirlerine emir vererek benimle bu mesele hakknda grmelerini istedi; bunlar ne benim tasarm baltalamak yolunu setiler. Bu yolda yaptklar ilk hareket, bu projede alacak dkmclerin stanbul'a arlmasn reddetmek oldu. Benimle tartan Vezir, ylesine garip eyler teklif ediyorsunuz ki en usta adamlarmz bile buna imknsz gzyle bakyorlar; nce bize nasl baarya ulaacanz ispat edin; istediiniz yntemi kullanarak bir top iml edin, sonra istediiniz adamlar stanbul'a aralm. Bylesine ahmaka bir cevap kukusuz beni Trkleri cehaletleriyle babaa brakmaya zorlayabilirdi: teebbsn cretinden gzm kamamt, ertesi gn Bb- li'nin vezirlerinden biriyle yeni dkmhnenin kurulaca yeri semeye gidecektik. Osmanl Hkmeti nezdinde itibarm arttrmak iin elinden geleni esirgemeyen Fransa elisi Saint-Priest, Osmanl ordusuna yeni bir topu
204

kuvveti kazandrmann nemini kavram olduundan almalarm dikkatle izliyordu. Vezirle aramda geen konumay kendisine naklettiimde Vezir'in iileri stanbul'a getirmemek iin bulduu bahaneyi duyunca ii terkedip terketmediimi sordu. Ama tekliflerini kabul ettiimi bildirince doacak sakncalar belirterek beni vazgeirmeye alt. Bir nevi baary garanti ederek onu ikna edebildim. Aslnda baarya ulaacam kendi kendime de garanti etmek zorundaydm; zira imdiye kadar hi dkmhne grmemitim, sanatlara olan sevgim kimseyi holandrmayacak konulara eilmeme engel olmutu. Bu mesele zerinde yaptm almalar benim iin de ok sk bir alma oldu; yer seimi iinde bana yardmc olarak Defterdar ile bulumaya gittiim vakit byle bir tesis iin gerekli zeminin durumu ve cinsi hakknda bir hayli bilgi sahibi olmutum. Ancak iime uygun gelecek yerleri bouna aradk; her tarafta deiik zorlukla karmza kyordu. Vezirlerin, denizi kskanlklarna mttefik yapmaya altklarn da farkettim. Beni deniz kysna yerletirmek isteyen vezirlerin bu isteine kar karak teebbsten vazgeebilirdim; fakat inat, yapm olduu masraflar ender olarak terkeder. Yalnz kyda kurulacak tesisin daha pahalya mal olacan syledim; Defterdara dalkavuk olmadm ispat etmek iin de efendisinin servetini harcamak istemezse dkmhneyi limann ortasna kuracam da belirttim. ehir Emini masraflar deyecek, mimar geinen bir Rum da emirlerimi yerine getirmek zere iiler toplayacakt, ilk tasarm inceleyerek tesisi sularn etkisinden kurtarmann yolunu buldum; fakat iin her safhasnda nazar bilgilerle pratii bir araya getirmem ve ayn anda mimar, duvarc, ta, demirci, ilingir olmam gerekiyordu. Deirmen imlinde uzman olan bir Rum delme makinalar konusunda baz bilgiler verebildi. Saint Reminin hatralar ve Ansiklopedi her gn bana deerli bilgiler sunuyordu; kalplarn yaplmasna kadar da bana yararl olmakta devam ettiler; fakat o noktaya gelince iim yar kald. Kalp yapmnda kullanlan topran ad veriliyor, ama bileimi hakknda hi bir bilgi verilmiyordu; bu maksatla lle amuru, kum ve aldan meydana gelen bir karm denemeye karar verdim. Nihayet frna ate verilme an gelip attnda, iini on be ton maden ile doldurdum; on saat boyunca, hi kimse bana yardm edemediinden tek bama altm ve madeni tamamen ergittim, gn doarken Trkleri artan ve sevindiren, Saint - Priest'i huzura kavuturan ve bende dahi hayret uyandran yirmi top dktm. O zaman eliye bunun hayatmda grdm ilk top dkm olduunu itiraf ettim. Teebbsmn cretinden dehete dt;
205

nitekim bu teebbs bir oklarna lgnca gelebilirdi; ama, buna ramen iradedeki inat ile hareketteki uysalln en byk engellere bile rahatlkla direnebilen iki are olduunu inkr etmek mmkn deildir. Bana kar dorultulan, cehaletten ve kt niyetten doan btn samalklar ve iftiralar bir anda kayboldu. Krk olmadan dkm yapmak imkn ispat edilmi oluyor ve delme makinalarnn bu yeni iteki baars inkr edilmez bir duruma geliyordu. Hkmet iilerin gelmesine kar hi bir engel karmad; ortaya kardm durum herkes tarafndan beenildi. Ben stanbul'da Trklere daha mkemmel bir topu kuvveti hazrlamaya alrken, Tuna zerinde faaliyette olan Rus topusu Sadrzam'n benim ilerime eilmesine sebep oluyordu; sektirilerek atlan birka bomba Osmanl atllarnn dalmasna sebep olduundan, Bb- li benden ayn etkiyi yapacak havan toplar iml etmemi ve bunlar kullanabilecek topular yetitirmemi istedi. zerime aldm ilerin deneme yeri olarak Okmeydan 102 seildi. Her ey hazr olunca, benim hakemlerim olmaya her zaman hazr olan Vezirler ertesi gn iin denemelere geleceklerini bildirdiler; ancak Padiah onlara buyruk gndererek grevlerini banda kalmalarn, bizzat kendisinin Okmeydan'na gelerek gsterilere katlacan bildirdi. Bana ok ge ulaan bu haber yznden, Padiah'tan nce gelecekleri karlamak maksadyla sabahn erken saatnda kalktm. Bir gn nceden denemelere gerekli olan eyleri hazrlamtm; herhangi bir kaza endiesi iinde olmamak gayesiyle bombalar kendim dolduracaktm. Okmeydan'n dolduran ve gittike byyen kalabalk beni grr grmez alklamaya balad; dikine atlan bombalar grmeye alm olan halkn benim atlarm iin havan toplarnn nndeki alann boaltlmas gereini ho karlyamyaca ihtimalini dnerek denemelerin balamas iin Padiah'n gelmesini bekledim. Nihayet Padiah'n geldiini haber verdiler; ehzde Sultan Selim beni tepeden trnaa dikkatle szd. Bu manzaray karmak istemeyen Saint - Priest, Padiah'dan bir mddet nce gelmi ve Hnkr'n kknn civarndaki dairelerden birine yerlemiti. Bana yardmc olarak verilen ehir Emini ile ben bize gsterilen yerde duruyorduk; Hnkr'n buyruk vermesini beklerken yanmza gelen Silhtar Aa sektirme bombalarn at mirinin ben olduunu bildirdi. O zaman, her
Okmeydannda Padiahlar, ok at yaparlard, her Padiahn att ok menzilini, gsteren talar dikilmiti. Bu alanda ayn zamanda ehzadelerin snnet dnleri de yaplrd.
206
102

ya ve cinsten yirmi bin kiiye varan kalabaln havan toplarnn nn tamamen ak brakacak tarzda kenara ekilmesi gerektiini syledim. Hemen, ellerinde sopalar yirmi kadar Haseki 103 halk geri itmeye balad; ancak, hemen her en yatay olarak atlan sektirme bombalarn nn aacak kadar halk geriletemediler. Nihayet krk metre geniliinde bir alan alabildi, ancak arazi zerinde herhangi bir kntya arparak etrafa para sratabilecek olan bombalar benim iin bir endie kayna olmaya devam ediyordu; byle bir durumda halk, cehaletinden doan kabahati benim zerime almakta gecikmezdi; buna ramen kalabaln tesinde yere arparak patlayan bomba beni rahatlatt. Atlan alt bomba, on iki, on sekme yaptktan sonra iki kilometre tede patlyordu. Byk bir dikkatle doldurduum yedili bir bomba atldktan sonra kalabaln orta yerine rastlayan ksmda yere dt ve yanmaya balad. Her an kanl bir kazann deheti iinde yirmi saniye boyunca bombann yanmasn seyrettim. Buna ramen seyircilerden hi kimse yerinden kmldamyordu; bu bombaya da tekilere olduu gibi merakla bakyorlard; byk bir ans eseri bomba patlamad. Daha sonra bomba zerinde yaptm incelemelerde patlamamas iin hi bir sebep bulamamama ramen byk bir nefes aldm. Denemeleri byle bir gsteri ile bitirdiimi sanarak bir de beni alkladlar. Otuz milimetrelik bir havan ile atlan bomba, alt yz kula tede kurulmu hedef olan adra tam isabet kaydetti. Padiah bana giydirmek maksadyla yannda bir samur krk getirtmiti; ama Fransa elisinin de orada olduunu renince ona vermeden bana verilecek bir krkn saygszlk olacana hkmederek bu trenden vazgeti. En uygun are olarak benim krk almam iin Bb- liye gitmem kararlatrld; ehir Emini bana elik edecekti. Bu arada benim mkfatlandrlmam bekleyen halk, hi bir tren yaplmadn, stelik Bb- liye sevkedildiimi grnce cezalandrlacam sand ve bir mddet sonra bu davran baya hakl buldu. Geliimden haberdr edilen Sadrzam beni btn vezirleri ile birlikte Arzodasnda beklivordu. Orada Padiah'n memnuniyetinden dolay kutlamalar kabul ettim. Sonra bana samur bir krk giydirildi ve 200 akelik bir kese armaan edildi. Bb- li'den ayrldm vakit gne batmak zereydi, Beyolu'nun kenar mahallelerine geldiimde karanlk iyice kmt. Gvenliimi salamak zere her yerde bana elik eden biri topu, dieri
103

Hasekiler, bir revi seme bostanclard; yanlarnda kl ve Padiahn hizmetinde olduklarn belirten beyaz sopalar tarlard. Hizmetlerini, bostanclar gibi, atla yaparlar, yalnz Padiah'n gezilerinde ona yaya olarak elik ederlerdi.

207

denizci iki subay bir az arkamda kaldrmdan geliyorlard. Birden karanlklar iinden kan, be kiilik bir grup denizci subayna yaklaarak hangi ortadan olduunu sordular; cevab zerine tabancalarn ekince, benim subay da onlara ate etti. Topu subay da ate ederek yardm istemeye balad; Almanya eliliinin kapsndaki alt yenieri dar karak, kimin yardm istediini aratrmadan karanlk iinde bizimkilere ate etmeye baladlar. Bize saldran yamaklarn silhlarn doldurmak iin atee ara verdikleri srada iimizden hi biri yaralanmadan benim eve sndk. Zaten ahsma olmayan bir saldr iin hi ikyette bulunmamama ramen Beyolu'nun asyii ile ykml olan inzibat mirlii hemen bana bavurarak sulular tesbit edersem onlar cezalandrabileceklerini bildirdi. Sadrzam da ertesi gn adam gndererek bir gece nceki saldr hakknda benden bilgi istedi; Padiah da olayla ilgilenmek iyiliinde bulundu. Trklerin geleneklerini, Orta anlayn ve Hkmet'in korkakln ortaya karan bu olaylarn iyzn sonradan rendim. Bir sre nce yenierilerin Lzlarla dolu olan orta ile denizciler arasnda bir dmanlk domutu. Galata'daki meyhanelerden birinde mteri ekmek iin dans eden on , on drt yandaki bir erkek ocuk her iki tarafnda houna gitmiti. Srasyla her iki taraf ocuu karmt, sonunda Galata'nn sahne olduu bir atma domutu. Srtme o dereceye gelmiti ki, belli bal camilerden birine snan bir taraf ele geirmek isteyen dierleri limandaki gemilerden birinin topunu skmler ve caminin kapsna ate etmekten einmemilerdi. Her sokan kesinde barikat kurulmu, karlkl atlan top ve tfek sesleri Padiah'n kulaklarnda yanklanmt. Btn ulam ve ticaret durmutu; buna ramen atmann esas sebeplerine inmekten kanan devlet, insanlarn harcanmasn kendisine ilke edindiinden nce babozuklarn birbirlerini ldrmesini beklemiti. Bu rezilne durum gnden beri devam ediyordu; elliden faza insan lmt, Vezir'in yanna ktmda taraflarn mcadelesi en kzgn dnemini yayordu. Tuna boylarnda ylesine korkaklk, Galata'da ise bylesine cesaret Osmanllarn sadece apkalardan korktuunu belli ediyor, dedi. Dier yenieri ortalarnn arkadalarn korumak maksadyla ie karmasndan ekiniliyordu. Kavgann sebebi olan kiiyi ortadan kaldrmaya karar verdiler; alanda olann aslmas bir an nce onun iin kan dkenlerin byk memnuniyeti ile karland. Bu grlt patrd arasnda ben vezirlerle yeni bir topu birlii kurulmas meselesini gryordum. Aslnda Trklerin bu maksatla kurulmu bir
208

birlikleri vard; ancak Topu ad altnda askere alnm krk bin kiilik bir birlik gereksiz olduu kadar pahal bir ekilde devletin hzinesini kemiriyordu. Yenieriler gibi disiplinsiz olan bu birlik bakente ve btn imparatorlua yaylmt. Her askerin elinde maan alabilmesi iin verilen Esme denilen bir senet bulunurdu; isteyenler bu senedi bir arac ile gndererek maalarn alabilirlerdi, bazlar da esmelerini satarlard. Klalara sadece yemek yemee gidenler ounluktayd. Sultan Sleyman dneminde byk bir itina ve ihtiam ile yaplan yenieri klalarnda o zamanlar gayet sert bir disiplin hkm srerdi; ancak sonradan bu disiplin terkedilmi yenieri ocana kaytl olanlar 400.000'i bulmutu, halbuki silh altnda olanlar ancak 20.000 kadard. Her ayda bir datlan maalar nceleri ake iken sonradan 99 akeye kadar kmt. Sadece subaylarn takdirine bakarak asker hizmetleri deme ekli bu asker tekiltn mahvolmasna yetmiti. Her eyi ktye kullanmaya iten himaye asker harcamalar iin vergiye balanm topraklarn da datlmasna salamt. Trkiye'de itibarda olan adamn hizmetkrlarna mkfat olarak verdii bu nesneler, en gerekli anlarda mparatorluun gelir temin edecei yerleri ok snrlamt. Padiah'n kendi hzinesi iin halktan toplad vergi gz nne alnmazsa, kaytlara 500 milyon ake olarak geen devlet gelirleri aslnda 74 milyon akede kalyordu. Bu miktar para birliklerin maalarna, Deniz kuvvetlerinin bakmna ve hesapta olmayan dier masraflara ayrlm iken, Sultan Sleyman tarafndan, kalabalk atl birliklerinin, top arabalar ekiminde kullanlacak 4.000 atn bakmna, kalelerin onarlmasna, yollarn yapmna ayrlan 400 milyon ake, bu ilerle megul olanlarn zel servetlerinden salanyordu; sava durumunda ise Padiah, cil masraflarn karlanmas maksadyla kendi mallarnn zararna servetini harcamak zorundayd. Sultan Mustafa da kendi servetini harcama yoluna gitmiti; salad 600 milyon akeyi gerekten yararl bir yerde harcamay dnyordu. Kurallarn benim tesbit edeceim yeni bir topu birlii kurulmas ihtiyacn hissediyordu; fakat her eyden nce toplanan yllk vergilerin yeni birliin giderlerini karlamas gerekiyordu. Defterdar yannda alan memurlara datlan ikramiyeyi kaldrarak 100 bin altnlk bir gelir salad. Sonra Bb- li kurulacak birlie hangi adn verilmesini tartmaya balad. Bu maksat ile toplantya arlan ulem Srati ad verilmesini kararlatrd. Kaleme aldm nizmnme bir Hatt- Hmyn ile akland. Yeni birliin niformas da tesbit edildi; yapacaklar iin gerektirdii ekilde evik hareket edebilmeleri
209

maksadyla niformalarnn eklini verirken, halkn ve yobazln gln olarak tanmlamamas iin de byk dikkat sarfettim; sonunda Kthne'deki Topu okulu yannda klalar olan alt yz Srati'ye Arnavutlarnkine benzeyen niformalar giydirttim. Her ne kadar eitimleri top kullanmak konularnda ise de, Trklerin sng tama alkanln elde etmeleri amacyla sng eitimi de koydurdum. Bu silh iyi kullanan Ruslar tarafndan yenilgiye urayan Osmanllara bunu kabul ettirmek biraz zordu. Buna ramen yaplacak tenkitleri susturmak ve yobazlara kabul ettirmek amacyla eyhlislmn aracln talep etmek gerekti. Yannda Sadrzam ve dier vezirler olduu halde Topu okuluna ziyarete gelen eyhlislm eitimleri grdkten sonra, bana bir tfenk getirtti en ince ayrntlarna kadar kullanl hakknda bilgi aldktan sonra, sngl tfein slm'n savunmasnda hayrla olmasn diledi, buna cevaben nce Sratiler sonra etrafta birikmi olan halk Allaha ok kr! diyerek bardlar. Yenieriler her hafta aksamadan Sratilere datlan maalar ve dzgn niformalarn ilgiyle izliyorlar ve kendilerine de ayn ekilde davranld takdirde itaat altna gireceklerini aka iln ediyorlard Nitekim nceleri srf Trklerden meydana gelen bu tekilt uzun zamandr eski kurallarn terketmi ve nihayet yle ihmal edilmiti ki, Sratilerin kurulduu tarihte Padiah'n yenierilere yirmi yedi aylk borcu vard. Buna ramen yenieri oca imdiye kadar olmam bir ekilde Padiaha az endie veriyordu, bu da onun itaat altnda olmasndan deil, dmann sava kazanma ihtimalinin fazlalndand. Baskyla ynetilen bir devlette i karklklar milletin enerjisini ispat eder, eer i baskya kar karacak enerjisi yoksa, yabanc glere kar ne yapabilir? Asker ceza ynetmelii yrrle konduktan sonra, disiplinden hi bir fedakrlk yapmadan askerlere kendimi sevdirmek iin areler aradm; falaka ve pranga yerine grnte daha hafif olan fakat dzeni ve itaati salayarak bir askerin vazgeilmez zellii eref duygusunu yerletiren cezalar tasarladm, iki misli nbet tutma hafif kusurlarn cezas oldu; daha ar kusurlarda, grevleri devam etmek artyla yakalarndaki ve kollarndaki srmalar sklyordu ve imdiye kadar hi grlmemi olan kama olaylarnda sulu dorudan krek cezasna mahkm oluyordu. Nbet sisteminin deitirilmesi ve bir zamanlar Rus ordusunda hizmet grm birka Krmlnn gsterdikleri disiplin herkese rnek oldu. Topu snf olarak yetitirilen bu birlik her gn eitim yaparak ksa zamanda dakikada on be at yapabilecek duruma erimiti; ancak bu
210

birliin alayl davranlar bastramyacak kadar gsz olduunu bildiimden dier silhlar kullanma arzusuna iddetle kar ktm. Zaten esas anlamyla asker eitim bu birlik iin gereksizdi, zira grev yapaca vakit tfeklerini atmak zorunda kalyorlard. Sultan Mustafa sk sk eitimleri grmeye geliyor, attaki srati grerek memnun oluyor ve daima Topularn meziyetlerini mkfatlandryordu; ama buyruklarn her zaman benim kanalmla vermeye dikkat ediyor, bende bu frsattan yararlanarak vezirlerin gayretini canlandryordum; almalarm desteklemekle yetinecek olan Sadrzam ise btn gayretiyle beni denetlemeye alyordu. Kthne'ye yapt gezilerden birinde nceden haber vermeden ziyaretime geliyor, her zaman yaptrdm eitimin tekrarlanmasn istiyordu. Eitime nezaret eden subay, buyruk almadan tekrarlyamayz diye cevap veriyor, Sadrzam da benim buyruum yetimez mi? diye soruyordu. Subay da cevap olarak buyruklarnza saygmz byktr, zellikle i disiplinimizle ilgili olmayan hususlarda; fakat o konuda Hac Bekta'tan bakasn tanmayz, diyor; bu cevab alan Sadrzam glmsyor ve honut bir ekilde ayrlyordu. Bu olay bana o subay tarafndan nakledilmitir. Bir mddet nce Padiah bana stanbul Boazn saldrya kar korumak iin alnmas gereken tedbirlerin neler olduunu sordurmutu. Karadeniz aznn yaknlarnda iki hisar yaptrlmasn teklif etmitim; fakat Hkmetin Anadolu ve Rumeli kylarnda iki fener yaptrdn duyunca bu tasarnn itibar grmediini sanmtm. Savunma tabyalar konusunda ok az bilgi sahibi iki mimar bu ile grevlendirilmiti. Bir mddet sonra Boaz'n hemen giriinde, otuz altlk mermilerin menzilinde kt kuleler ve top bataryalarn iine alacak clz surlarn ykseldii grld; hepsi kirele beyaza boyandktan sonra Vezirler bu eserin hazr olduunu Padiaha bildirdiler. Yapm esnasnda benim de bulunmam dnm olan Padiah kendisine teslim edilen zabtta adm grmeyince sebebini sormutu. Daima beni uzak tutmak isteyen vezirler, benim o ie katlmam hususunda buyruk almadklarn ne srerek zr dilemilerdi; ancak onlarn zrlerini kabul etmeye yanamayan Hnkr, vezirlerini aalarcasna benim tesisleri denetlememi buyurmutu. Reis Efendi ile Defterdar beni yeni hisarlara gtrerek muhafaza edilmeleri veya yktrlmalar hakkndaki kararm Padiah'a bildirmekle grevlendirilmilerdi. Bu durum vezirlerin endielerini uyandrmakla birlikte benim iin de az skc deildi, zira ya bana gsterilen gvene ihanet edecek, ya da kabahati olmayan insanlar fed edecektim. Yaplan ii ktlersem, yaplmasn buyuranlar,
211

kabahati, ne kadar iyisini yapabilecek, ne de tasary reddedebilecek durumda olmayan mimarlarn zerine atacaklard. Bu zavalllar da yanmzda gtrdk, hisarlara geldiimizde, tesisi beenmezsem mruz kalacaklar tehlikeyi bana belirtmek istediler; bilgisizlikleri yznden balanabileceklerini sylediysem de onlar sakinletiremedim. Bu arada iki vezir beni bir an nce karara varmam iin sktryorlar ve daha imdiden duvarclk ilerini ve asker koularn beenmediklerini ileri sryorlard. Bu meselenin nemli olmadm, asl meselenin top menzillerinin akmas olduunu, geri kalan meselelerin ksa zamanda zmlenebileceini belirttim. Mimarlardan biri hemen atlarak menzillerin aktn ne srd; ona bu iten anlamadn, deneme yapldktan sonra olumsuz sonu alnrsa yaplan tabyalarn yktrlacan syledim. Topulara gerekli buyruklar verildikten sonra, burlardan birine ktk; iaret verildikten sonra yaplan atlarda Anadolu ve Rumeli kylarndan gelen gllelerin iki kyy ayran mesafenin ancak te birini katettiklerini gzlemledik. Birka defa deneme yaptktan sonra hep ayn sonuca ulatmzdan hisarlarn dier taraflarn denetlemek gereksiz oldu. Keif raporu mimarlarn endielerini datacak ekilde dzenlendi; le yemeinden sonra stanbul'a dnmek zere gemiye bindik ve yolda stanbul'u savunacak olan hisarlar yerletirecek yeni yerler aradk, nmze kan karlkl iki burun uygun bir mesafede olduklarndan bu i iin elverili gzkt. Yeni durum zerinde tarttk; vezirler elde ettikleri bilgileri Padiah'a ileteceklerini sylediler; fakat bu grmemizden alt ay sonraya kadar hi bir ekilde mesele hakknda sz sylenmedi. Dkmhne almalar, yeni Topu okulundaki gnlk iler baka eyler zerinde dnmeme frsat vermiyordu, ben de artk Boaz'n savunmas tasarsndan tamamen midimi kestim; hatt Padiah'n bile bu tasardan vazgetiini dnmeye balamken, beni acele olarak Bb- li ye aran hem Sadrzam'dan, hem de Reis Efendi'den iki dvet aldm. Oraya vardmda Divan toplanm, vezirleri efendilerinin kzgnlndan endie eder hlde buldum. Arada Bb- li'ye gelerek vezirlerinin lkeyi ynetimlerine nezaret eden Padiah, Boaz' savunacak hisarlarn yapmna henz balanmam olduunu renince hepsini huzura arm ve hemen o ie balanlmasn buyurmutu. Vezirler Padiah'n ithamlarna karlk buyruk almadklarn ne srmlerdi. Sonunda ertesi gn inaata balanacana dair sz verdikten sonra onu sakinletirebilmilerdi. O gn hisarlarn yaplaca yere giderek lf olsun diye iilere birka kazma vurduruldu, bylece Padiah'a kar ie balanm
212

havas uyandrlmak isteniyordu. Yap iine tam anlamyla balayabilmem iin esasl bir n alma yapmam gerekliydi; ben mevkiye en uygun tasarlar zerinde alrken Sadrzam mneccimlere ilk tan konmas iin en iyi gn ve saati tesbit ettiriyordu. Tren gn evlerinden ayrlmak zereyken Padiah tarafndan geldiini syleyen, birka uhadarn elik ettii bir Trk beni ziyaret etti. Adamn taknd cidd tavr grevinin ne olduunu bir an nce renmeme engel oluyordu. O, ar ar kahvesini ierken ben sabrszlanyordum. Nihayet koynundan krmz atlastan yaplm bir kese kard, keseyi bana sunarken Padiah'n azndan bana vgler yadryordu. Kesenin iinden altn ilemeli bir mendile sarl gm menteelerle tutturulmu drt abanoz parasndan yaplm bir inaat arn kt. Bauhadar szne devam ederek stanbul'daki btn iilerden yararlanabileceimi belirtti; Padiah'n yollad bu arn sayesinde onlara ceza da verebilecektim. Yeni hisarlarn yaplaca yere vardmda krk kadar temel iisinin arnlar ile orada beklediini grdm; mneccimlerin tesbit ettii temel atma treni saatini beklerken elimdeki arnla onlarnkilerini lmek istedim, iilerin ba olan ve kendini mimar olarak tantan ahs, kendi arn ile kontrol yaplmasn teklif etti. Her eyden nce onun arnnn kontrol edilmesi gerektiini syleyerek koynumdan krmz keseyi kardm, ve Padiahn yollad arn gsterdim. Bunu gren iiler aknlk iinde on adm gerilediler; yarattm bu aknlk havasndan yararlanarak zalim olmadan sert bir davranla zerlerinde otorite kurmak maksadyla benim arna uymayan arnlar krdrdm. Mimar da dahil hepsinin arnlar krld; yenilerinin yaplmas iin hemen faaliyete geildi. Badefterdar bir elinde saati, dier elinde mneccimin verdii ilk tan konaca yere geldi, byk bir dikkatle sylenen saniyede Allah'n adn ve ta koyarak harla svad. lk olarak, topra tesviye etmek ve hisarlarn inasnda gerekli olacak malzemeyi elde etmek maksadyla arziyi kazmakt. Somaki tal matrisli bir kayadan oluan temeli kazmak iin bin be yz Makedonyal ii temin ettim. Topu okulu, dkmhane ve yeni tabyalar her gn bunlar ayran yirmi be kilometrelik mesafeyi katetmeme sebep oluyordu. Padiah Bostancbana buyruk vererek benim iin Saray'dan krekiler tahsis edilmesini istedi; o tarihten itibaren yelkenlim limanda Padiah'n felukasnn yanna kondu. Yeni dkmhnenin ilk almalar, Trklerde olmayan ve yeni topularn hizmetine verilmesi art olan modern topu arabalarnn imliydi. Sefer hlindeki ordudan mektup yazan Sadrzam durmadan byle bir yardma
213

ihtiyalar olduunu belirtiyordu; Padiah benden drtl 50 para top ve okulda yetimi yz Srati istedi. Bu istein yerine getirilmesi almalarma bir fazlalk yklemi oluyordu; yeni tabyalarda alak bataryalarn bitirilmesini bekleyen Padiah'n sabrszln ortadan kaldrmak iin almalara byk bir gayretle devam ediliyordu. Fakat temel kazlrken karlalan sert kayalar en iyi elikten yaplm letleri bile ksa zamanda andryordu; ama Makedonyallarn gl kollar sayesinde bu zorluklarn da ksa zamanda stesinden geldik. Bir pazar gn kendime ve iilerime dinlenme iznini uygun grdm. Makedonyal iilerden bir grup Rumelifeneri'ndeki meyhanelerden birine giderek elenmeye balamlard. Bir ara ilerinden biri dar km, kyda Varna'ya silh tayan bir yelkenlinin tayfalarn grmt. Tayfalardan biri Makedonyalya tokat atm, o da tfeini ekerek adam ldrmt. Bunun zerine dier tayfalar da kendi silhlarn ateleyerek iiyi vurmulard; grlt zerine olay yerine koan dier iiler ile tayfalar arasnda vuruma olmu, dokuz tayfa ldrlm dierleri yelkenliye atlayarak kamay baarmlard. Olay duyar duymaz gayet cidd bir durum karsnda olduumuzu anladm. Hemen Kaymakamn yanna karak iilerim iin dokunulmazlk istedim. Gayet souk bir ekilde beni dinleyen Kaymakam, olayn unutulmasn istedi. Talebimde srar edince, benim 1.500 Makedonyal iinin kendilerini koruma imknlarnn onun bize temin edecei imknlardan daha iyi olduunu belirtti. Hnkr Tarabya'da yazlk bir evin masraflar hazineye ait olmak zere bana ayrlmasn buyurmutu. Yazn o evde otururken, hem stanbul'a hem de yeni tabyalara ayn mesafede bulunduumdan ilerimi takp etmekte zorluk ekmiyordum. Bir gn, safra almadan kereste ykleyerek Karadeniz'den yola kan bir yelkenlinin Boaza girdikten sonra gneyden esen rzgrn etkisiyle Tarabya koyunda karaya oturduunu grdm. Kaptann ve tayfalarnn hline acyarak tabya inaatndan gerekli letleri ve malzemeyi getirttim, adamlarmn da yardmyla yelkenliyi kurtardm. Bu davranmdan dolay ok memnun kalan kaptan bir dahaki sefer stanbul'a geliinde tayfalar ile ziyaretime gelerek bana kuru zm, tereya, Karadeniz'in dier rnlerini ve birok koyun armaan etmek istedi. Almamak iin btn srarlarna ramen adamlarn ok zldklerini grnce, bir daha tekerrr etmemek kaydyla armaanlar kabul ettim. Sadrzam uzun zamandan beri yeni dkmhneyi ziyaret etmeyi
214

dnyordu; ordudan gelen yeni talepleri karlamak zere batarya arabalarnn imli ile megulken Sadrzam'n geldiini haber verdiler. Atelyeler tam faaliyet hlinde olduu iin Sadrzama her konuda ayrntl bilgi vermem mmkn oldu. Mizacn daha nce izdiim bu Sadrzam, mparatorluun dizginlerini ince ve kurnaz zekl Reis Efendiye brakarak mevkiini koruyabiliyordu. Devleti o kadar kaytszlkla ynetiyordu ki, bir gn onunla stanbul'un fethini ve gl mparatorluklarn bile eninde sonunda keceini konuurken, bana kt bir savan onlar nereye kadar sreceini sordu. Ben de, kar kyya kadar, dedim. Anadolu kysna doru yzn evirerek, dostum, orada ok gzel vdiler var, gzel bir kk yaptrrz, dedi. Bu cevaptan smail Bein, sorumluluunu dorudan, paylamad felketlere kar nasl davrandn anlamak mmkndr; kendisine sorumluluk ykleyebilecek meselelerde dorudan Padah'dan buyruk almay uygun gryor, grevlerinden ziyade mevkiini muhafaza etmeyi dnyordu. zzed Bey ile olan ilikileri onu ykseltmi, yerinde kalmasn salamt; teki de efendisinin tevecchnden memnun bir ekilde entrika evirmeden ve ihtiras gtmeden, bilgisiz olmasna ramen yararl olmaya alyordu. Bu gzde ile sk balarm vard; efendisi ile benim aramda en nemli ara grevi yapyor, sohbetlerimizi ona naklediyordu. Padiah zzed Bey'in aracl ile de benimle temas kuruyordu; grleri olaan snrlarn tesine ulamaya balayan bu Hkmdar, Svey Kanalnn almasyla iki denizin birletirilmesi tasarsna byk bir ilgi duyuyordu. Benim bu konudaki dncelerim ile Msr'daki grevlilerin dncelerim birletirmeye alyordu; Htralarmn drdnc ksmnda belirttiim gibi, bu Padiah daha fazla yaayabilseydi, bylesine byk bir ii baarabilecek ortam kolaylkla bulabilirdi. Grnte byk kr salayacak gibi olan bir konuda hatya derek parann deer kaybetmesine sebep oldu. Sultan Mustafa'nn saltanatnn ilk dnemlerinde tevecch sahibi olan ve Darphne Eminlii'ne getirilen Tahir Aa adnda birisi bar zamannda paralarn eritilmesini ve yeniden baslmasn teklif etmi ve yapmt; ancak bu ilemin gerektirdii fedkrlk sava zamannda kaldrlamyacak bir yk olmutu. Hazine tkenmeye balam, darphne gece gndz dk deerde sikke basmaya devam etmiti. Kt dklm elik sikke kalplar aralksz alma yznden bozulmutu. Srekli olmas gereken almay aksatan, hatt durduran bu engeli ortadan kaldrmam iin bana bavurulmutu. Yaplan ite meziyetin
215

takdir edilmesi maksadyla bilinmeyen eyleri biliyormu gibi davranma ilkesini esas tutarak ie koyuldum ve ksa zaman sonra sikke kalplarn istendii gibi salam yaptm. Bu arada kalplarn bozulmasnda karlar olan iiler almama bir ey diyemediklerinden, su verme ileminde kullandm deiik ynteme dil uzatmaya baladlar: gya ben, Padiahn adn kirletmek iin kalplarn su verildii yere sidik dkyormuum; bu gln iddiay etrafa yaydktan sonra Padiaha resm ikyet eklinde duyurdular. Bylesine sama bir iddiann etki yapabilecei elbette dnlemez; ancak byle bir iddiay rtmek iin benim gcmn yetmeyeceini dnen Padiah, olayn incelenmesini istedi. Resmen cevabm istendi. Ben de, her gn paavralar zerine Tanr'nn adnn yazldn sonra bunlarn amura atldn, dolaysyla iftirada bulunanlarn Padiaha Tanr'dan daha fazla nem verdiklerini belirterek iftiray gln duruma drdm. Geici tedbirlerle ynetimdeki aksaklklar dzeltmenin yetmediini gren Padiah, benim ynetimimde kurulacak bir Mhendis Okulu'nda gerekli bilgilerin verilmesini istiyordu. Sultan Sleyman tarafndan tekil edilen mhendisler topluluu bu yenilie kar ktlar; Hnkr, mhendis olarak geinenlerin bundan byle iki hkmet yetkilisinin nezaretinde tarafmdan snava tbi tutulacan aklad. Snav gn toplanldnda, snanacak olan bilginler kadar ben de endieliydim. Zira hem onlara galebe almak, hem de onlar incitmemek istiyordum. Tekil edilen kurul nnde ii fazla zorlatrmadan soru sormaya karar verdim; smail Bey'in a konumasndan sonra sz bana brakld. Mhendislere bir genin asnn toplamnn deerini sordum. Soruyu tekrar etmemi istediler; bir mddet dndkten sonra ilerinde en cretli olan ann toplam deerinin gene bal olduunu, her gen iin ayr deere sahip olacan syledi. Bylesine sama bir cevap alacam bilseydim bu soruyu hi sormazdm. Ayaa kalkarak bu sorunun cevabn mhendislere isbat ettim. Ancak unu da itiraf etmeliyim ki, mhendisler ne kadar cahil iseler, ilime gsterdikleri ilgi o kadar bykt. Hepsi yeni kurulacak okula yazlmay kabul etti ve artk okulun kurulma almalarna rahatlkla eilebildik. zellikle donanmaya ait olan yeni okul tersanede kuruldu 104; nceleri okula mevkileri gerei yeni bilgileri renmeleri art olan kimseler kabul edildi; ak sakall tecrbeli kaptanlarn yannda gen renciler de
104

Mhendishne-i Bahr-i Hmyn. ().

216

bulunduundan gerek benim, gerekse dierlerinin davranlarna dikkat gstermem art olmutu. Dersi her gn Trke olarak veriyordum; renciler bunu defterlerine yazyorlard, ertesi gn aralarndan setiim biri ayn dersi arkadalarna tekrar ediyordu. Bu yntem sayesinde rencilerimin dikkatleri arttndan ksa zamanda ok iyi bilgiler rendiler; ay iinde trigonometrinin drt problemini uygulayabilecek duruma gelmilerdi. Aslnda mesafe lmesini, kerteriz almasn ve rota tyin etmesini bilen denizciler gerekliydi. 60 yandaki rencilere daha fazlasn retmek gereksizdi. Sultan Mustafa'ya bu eitimin yeterli olduunu, pratik yaparak daha fazla tecrbe kazanlacan, ve bu maksatla iki firkateynin Boaz ile adalar arasnda eitim gemisi olarak grevlendirilmesini tavsiye ettim; o da ayn fikirde olduunu bildirdi. 105 Gemilerin inas da salam ilkelere dayandrlmalyd:. Benden planlar istendiinde, temin etmek iin bir hayli aba harcamama ramen bunlardan sadece k tarafn sslenmesinde yararlanld. Yeni dkmhnenin eskisinin almasn engellemedii grlmt. Topu kuvvetleri iin ayrlan paradan ou eski dkmhaneye gidiyor, yararl bir ie sarfedilecek pek az para bulunuyordu. Eski mhendisler heyetinin arzileri bile vard, yeni okul iin tevikte bile bulunulmuyordu; btn yeni kurululardan, kalc olarak kurulan Srati birlii yalnzca kendisine ayrlan fondan gerei gibi yararlanabiliyordu. Daha iyi korunan deniz kuvvetlerinde grlen ar harcamalar kolaylkla nlenemiyordu; buna ramen gemilerin direk takmlarnn yaplmas ad altnda hesaplara geen byk miktarda masraf ksmak maksadyla, sk sk bahsettiim direkleme cihazn yapmam iin hkmet bana grev verdi. Marangozumun da yardmyla tersanede kurdurttuum direkleme cihaz Kapdn- Dery'nn kmsemesine ramen baarl oldu. Hkmet Mhendis okulundaki rencileri madd olarak destekleyeceine dair bana durmadan mit veriyor, ama bir trl dediini gerekletirmiyordu. Bu konuda yaptm teebbsler sonunda Darphne Emini'nin araclyla, bir yznde Padiah'n turs dier yznde Mhendis okulu ile ilgili bir ibre olan altn sikkeler bastrld. Reis Efendi ilk snavlara katlmak, benim iaret ettiim rencilere altn zinciri ile o sikkeleri armaan etmek zere buyruk ald. Derslere olan ilgi birden artt ve ok gemeden istendii an Babada'nda
Birka ay uygulanan ve ahlken iyice bozulmu olan vezirlere bir az ruh verebilecek olan bu tasar, Sultan Mustafann lmnden sonra terkedilmitir
217
105

konaklayan orduya katlabilecek niteliklere sahip bir snfa sahip oldum. Babada'ndaki ordunun hareketsizliine ylesine almtk ki, vezirlere asker ilemler hakknda hi bir ey sormak gereini duymuyordum. Zaten Tersanemdeki ve okullardaki meguliyetlerim ordunun neler yaptm sormama frsat tanmyordu. Buna karlk, Kaymakam olan Vezir gayet cidd bir ekilde Osmanl ordusunun kalabalk olup olmadn bana sordu. Eer renmek isteseydim, bunu benim size sormam gerekirdi, diye cevap verdim. Bilmediini belirtti. Peki nereden renebilirim? diye sordum. Gazette de Vienne'den dedi. atm kaldm. Bir araya gelmi bunca budalalk Sultan Mustafa'nn ileri grll ile asla badaamazd. Bu imparatorluk iin en talihsiz nokta, sallantl bir sala sahip olan Sultan Mustafa'nn, taht kardei Abdlhamid'e brakarak dnyadan gp gitmesidir. Abdlhamid tahta ktktan sonra yaynlad Hatt- Hmyn'da, saknlmasn ve korunmasn istedii yerler arasnda halefinin temellerini att yeni kurumlar da vard. Bu cmleleri yazdran zihniyetin sahibi darya yapt ilk geziyi Topu Okuluna ayrmt. Hnkrn gzleri nne eitli topu eitimlerinden rnekler serdim. zellikle Sratilerin sekiz dakikadan daha az sre iinde yz yirmi mermi atmalarna hayran kald. Krk yllk bir mahpus hayatndan sonra eitli elenceleri tercih etmesi daha akla yakn olan Padiah, dnlenin aksine asker manevralara daha byk bir ilgi duyuyordu. Bu arada tahta geen Abdlhamid'in harem hayatndan uzak kalmak zorunda olduunu da ilve edelim. Hastaln incelemek zere bir araya getirilen Trk ve Avrupal hekimler sonunda, zihninin baka eylerle megul olmasn salamak zere haremi hatrlatan her eyden uzak durmasn, baka eylerle megul olmasn tlemilerdi. Hkmdar musik, gezi ve soytar gsterileri ile kendini avuturken, gzdeleri muazzam bir serveti yutan savaa son vermeyi arzuluyorlar, Vezirleri de dmann kendileri iin utandrc olacak bar artlarn kabul ettirecei gnn yaklamakta olduunu hissediyorlard. Abdlhamid'in gz altnda geirdii gnlerde kendisine byk yaknlk gsteren basit bir Bostanc, efendisi tahta geince en nemli gzdesi olmutu. Bu kstah gzdenin ilk kurban Kaymakam oldu; onun yerine zalimlii ile tannm Kuyucu Hasan Paa getirildi. Daha nce yumuakbal ve iyiniyetli olarak tanttm zzet Bey de Darphne Eminlii'nden alnarak nemsiz bir grev olan ehir Eminlii'ne getirildi. Ancak bu makamda da grd itibar dmanlar tarafndan unutulmasna engel oldu.
218

Bir gn bana gayet kederli bir yzle gelerek, iki gn iinde Dkmhne'den elli para top kartamazsam Kaymakam tarafndan kellesinin vurulacan aklad. Bunun zerine Kaymakam'a, bana bu buyruu ilettiini ancak benim sert bir ekilde ondan buyruk almayacam, gereken bir ey varsa dorudan Kaymakam'n bana iletmesini sylediimi bildirmesini istedim. Bylece o sorumluluktan kurtulurken, bana da Kaymakama iyi bir ders verme frsat km oluyordu. Szlerim Kaymakam'n kulana gidince bana kar kt niyetler beslemeye balamt. Bir gn Dkmhne'de bulunurken, bana en basit ilerde kullanlan uhadarlardan bir mehteri yollam hemen Bb- liye gelmemi istemiti. Mehterin 106 saygsz davranlarna gerekli cevab verdikten sonra efendisine ne zaman istersem o zaman Bb- li'ye geleceimi bildirmesini syledim. Korkudan ne yapacan aran zavall uhadar, ona kar byle sert davrandm efendisine bildirirse ar ekilde cezalandrlacan aklayarak Kaymakam'n isteine uymam iin yalvard. Ertesi gn Kaymakam'n huzuruna karken, aramzda geebilecek iddetli tartmalara tank olmas amacyla yanma Bb- li Tercmann da almtm. Tercman aracl ile balayan konuma srasnda Kaymakam benim Trke bilip, bilmediimi sordu; olumlu cevap alnca neden Trke konumadm sordu. Ben de, imdiye kadar hi bir Kaymakam'n yannda ayakta konumadm o yzden bu yola bavurduumu akladm. Yanna oturduktan sonra ikram edilen kahve ve ubuu itik; ilerim hakkndaki sorularn etrafl bir ekilde cevapladktan sonra ikimizinde ayr ayr grevleri olduunu, benden istenen eyler iin benim dncelerimi ve kanaatlerimi Efendisi'ne iletmekle yetinmesini, belirttim. Yanndan ayrldktan sonra darda konutuum Tercman, Kaymakam'n kendisini biraz alakoyduktan, sonra, sylediklerimi ok beendiini ancak fazla konutuumu sylemiti. Dkmhne'ye geldiimde hayatndan endie eden zzed Bey'i yeni durumdan haberdr ettim ve artk korkacak bir ey olmadn kabul ettirdim. Bu arada Kaymakam Hasan Paa hareketlerindeki lszln kurban olmakta gecikmedi; toplanan ulem snf azledilmesine karar ald. Nihayet onu sava dolaysyla artan ekiyalk olaylarn bastrmakla grevlendirerek lyk olduu yere getirtmi oldular.

106

Mehter adyla mzisvenler bilinmektevse de. Kaymakamla bal ve en basit ileri yerine getirmekte kullanlan uhadarlara da bu ad verilmiti.

219

Kaymakamlk makamna, hi ummad bir anda zzed Paay getirdiler. Aslnda dikkati eken nokta, ehir Eminlii'nin imdiye kadar Kaymakamlk makam iin bir basamak olmaydr. Yeni grevinin nc gn ziyaretine gittiimde beni, gzden dt devirlerdeki itenlii ile karlad. Uzun zamandr sregelen bar grmeleri Sadrzamn kiisel endieleri yznden aksamt. Hkmet bir an nce bar salamas iin onu sktrrken, utan verici bar artlarnn sorumluluunun tek bana ona yklenmesinden endie ediyordu. Nihayet, Padiah'n kzkardelerinden biri olan kars kendisine bir mektup gndererek ne pahasna olursa olsun anlamay imzalamasn istedi; bu yal Sadrzam bar anlamasn imzalayp, stanbul'a dnerken yolda ld. Kaymakamlk grevinde bulunan zzed Paa Sadrzam nvan ile devletin mhrlerine sahip oldu. stanbul'da bir araya gelen hkmet bir mddet sonra eski yaayna kavutu. Kurulmasn saladm Dkmhne, Topu ve Mhendis Okullar artk benim gayretime gerek duymadan da ynetilebilecek bir duruma geldiinden Fransa'ya dnmek zere Bb- liden izin istedim.

220

DRDNC KISIM

221

Osmanllarn mizacn, geleneklerini ve devlet eklini bakentlerinde inceledikten sonra, Padiahn uzak olmasnn rejime ne gibi etkilerde bulunduunu ve eyaletlerde yaayan kavimleri incelemek amacyla oralara gezi yapmam gerekiyordu. Dou Akdeniz'de Fransz ticaret teekkllerinde, kurallara uymamazlktan ziyade yasalarn ztlndan doan yolsuzluklar yerinde tesbit edebilmek maksadyla hkmet beni Akdeniz iskelelerine yollad. Kraliyet firkateyni Athalanteile 2 maysta yelken atk; Cenova ve Malta ya uradktan sonra, grevimin balad Girit adasna geldik. Antik an en eski airlerinden beri tandmz Girit adas nl lbirenti ile hl gezginlerin ilgisini ekmektedir. Gney kysna doru daha sklaan dalar Akdeniz'e adet geit vermez bir durumda iken kuzey kys kt bir topran verebilecei tarm fazlasyla salar, iklimin uygunluu sayesinde adallar elde ettikleri bol rnler karlnda orada yetimeyen buday alrlar. Ticaretlerinin birinci maddesi zeytinya olup, sabun imli balca sanayileridir. Buna ramen bu sanayii o kadar az gelime gstermitir ki tketicinin yaknlna ramen satn aldmz yalar Marsilya'da sabun yapp bir ksmn stanbul'a sevk ederiz. Adann meskn olmayan dou kysnda raslanan yaban zeytinliklerin yansra, vdileri glgelendiren ve sat koku ile uyumann tehlikeli olduuna inanlan katmerli zakkum aalan da vardr. Krlar, Malta ve Portekiz portakal ve limonlarna tercih edilebilecek kalitede rnler veren narenciye aalar ile kapldr. Orada rastlanlan dier leziz meyveler cinslerinin en kaliteli olanlardr. Uzun zaman Venediklilerin elinde kalan bu ada Sultan IV. Mehmed zamannda Cumhuriyetin elinden alnmt; artk dtan gelen bir dmann saldrlarna dayanamayacak durumda olan kalelerinde Osmanl yneticileri oturmaktayd; halkn bir ksm dar boazlarda ve plak dalarda ekiyalk yaparak bir nevi bamszlk altnda yaarken, tarmla uraanlar tamamen boyunduruk altndaydlar. Osmanl devletinin paalk hlinde ayrd blgenin merkez kentleri Kandiye, Hanya ve Retmo idi. Kandiyeli Rumlar yenierilerle olan akrabalk balarn ileri srerek halka eziyet etmekten ekinmezler. Btn kuzey kysnda grlen bask ve anari, dzensizlii doururken dalarda yerlemi ekyalar kendi aralarnda belirli bir dzen kurmular, kendilerini baskdan kurtarmlar ve denizleri bir sr korsanla
222

doldurmulard. Kendilerine mttefik olarak da komu Manyot Rumlarn semelerdi; karlkl olarak yardmda bulunuyorlar ve Osmanllarn zayf durumu bu zorbalarn eli altnda inleyen insanlar kurtarmaya yetmiyordu. plak dalarn pek ou eski volkanlardan olumutu, adann en doudaki burnunun yaknnca, zeri lv tabakas ile rtl beyaz mermer kayalardan meydana gelmi bir adaya rastladm. Hanya'dan ayrldktan sonra skenderiye'ye doru yol alan firkateynimiz bir mddet bu adann tabi limannda demir atmt. O mevsim esen bati ve kuzey rzgrlar denizcilere Msra ka gnde varacaklarn hesaplamakta yardmc olur. Msr kylarna yaklatka koyulaan bir sis duvar kyy grmemize engel oluyordu. Nihayet ufukta skenderiye fenerini farkettik ve yeni liman iinde demirledik. Ayn gn Kahire Konsolosumuza bir haberci gndererek geliimi haber verdim ve hkmetten Nil yoluyla bakente gelmemiz iin gerekli izni almasn istedim. Kahire konsolos yardmcs yannda drt tcir ve bir Memlk Aas ile 11 haziran sabah yanmza geldiler. eyh'l- beled'in yollad gemilerle Kahire'ye dnecektik. Beyler arasnda grlmeye balanan geimsizlik dolaysyla Kahire'den yollanan bir birlik yol gvenliimiz iin art olmutu. 107 Nil deltasna yakn olan Rid (Rosete) ehrine gitmek maksadyla hareket saatimizi, bunaltc scaktan korunmak gayesiyle akama almtk. Gn aarrken Rid'in minarelerini setik; ehri katedip de Nil'in kysna vardmzda deltann gzlerimize serdii nefis manzara karsnda hayranlmz gizleyemedik. Akam st eyh'l-beled'in yollad felukaya bindim. Bu felukann k tarafnda yatak odas ve salon olarak kullanlan iki geni kamara mevcuttu. Hizmetkrlar ve mutfak iin ayrlm ikinci bir yelkenli bizimkini izliyor, yemek saatlarnda da yanayordu. Deniz tarafndan esen rzgrn etkisiyle Nil'i yava yava trmanarak nc gn sonunda Kahire'ye vardk. Bizi karlayan konsoloslua bal bir yenieri yklerimizle birlikte heyetimizi Konsoloslua gtrdnde gece iyice kmt. Daha nce bahsettiim, Padiah'n eski gzdelerinden zzet Paa o sralar
Msr balarnda Beyler bulunan yirmidrt le ayrlmt; Kahirenin ynetimiyle megul olan Beye ehl beled (belde prensi) unvan verilir. Beylerin toplantsnda Divan denir ve Divan Padiah adna tulu bir paa tarafndan ynetilir.
223
107

Msr Beylerbeyi idi. Geliimi haber alnca bana iltifatlarn bildirmek nezaketinde bulundu; eyh'l-beled'den de ayn iyi niyeti grdm, zzed Paann ars zerine Kahire kalesine giderken ahsm iin byk bir karlama treni hazrlandn grdm. ehir iinde at zerinde dolamak sadece Beylere ve devlet byklerine tannan bir ayrcalk olmakla birlikte bana ve maiyetime yedi at ayrlmt. zzed Paa tarafndan karlandktan sonra, eski samimiyetimize dayanarak babaa grmek istediini bildirdi. Divan salonu boaltldktan sonra bana Beyler arasnda balayan kaynamadan bahsetti. Nitekim bu kaynama bir mddet sonra silhl isyan hline dnecek, kar karya gelen taraflar ksa bir atmadan sonra dalacaklar, yenik den taraf Yukar Msr'a kaarken, eski Beylerin yerine yeni Memlk Beyleri seilecekti. Dzen geici olarak huzura kavuunca, Giza ehrinden on alt kilometre uzakta olan piramdleri ziyaret maksadyla o ehre gittim. Msr'n tarih zenginliklerini bu satrlara sdramyacam bildiimden, grdklerim hakkndaki ayrntlar baka bir eserde toplayacam. Afrika'nn dou kesinde Akdeniz'den Habeistan'a kadar uzanan Msr, boydan boya Nil nehri ile sulanr. Kaynaklar kesin olarak bilinmeyen bu nehir Habeistan ve Sudan' sulayan nehirlerin sularn alarak gneyden kuzeye doru inerken Kahire'nin on yedi kilometre altndan geer, o noktada iki kola ayrlarak Delta adyla bilinen byk aday oluturur; bu adann ucuna kadar olan ksmna Arapa'da Batnel-bakara (kz karn) ad verilir. Kahre'nin karsnda Nil'in kysndaki dalar Libya ovalarnn dou snrn tekil eder. Bu sra dalar Nil'i izleyerek taknlara kar tabi bir engel grevi yaparlar. Arabistan'a bakan kylar daha dalk olup Kzldeniz'e kadar uzanrlar ve deniz kylarnda grlen dalarn grnmne sahip olurlar. Yamurun hemen dmedii byle bir iklimde nehrin peryodik olarak yapt taknlar lke tarm iin hayat nemdedir. Haziran, temmuz ve austos aylarnda bat ve kuzeyden esen alize rzgrlar nemli bulutlar Msr'n zerinden ararak Habeistan'a gtrr, orada den yamur binbir eit yoldan Nil'e kavuur, o da amurla ykledii sularn Msr'a yollar, Tad killi topraktan dolay bulank renkte olan Nil suyu iildiinde en berrak sulardan bile daha hafif ve temiz gelir. Nil'in salad bereket yznden eski Msrllarn nehre verdikleri kutsal kiilik Mslmanlar dneminde de az ok muhafaza edilmitir. Takn zamanlarnda eski treleri hatrlatacak kutlama trenleri dzenlenir.
224

Tellllar her gn nehrin takn anlarn halka bildirerek, sularn ehrin merkezine, oradan da sarnlara alnmasn salarlar. Dikilen bir direk zerinde belirli bir seviyeye gelen sular, halkn byk sevin gsterileri arasnda alan kanaldan sarnlara dolar. Yavuz Sultan Selim Msr' fethettikten sonra, bu lkeyi imparatorluunun bir eyaleti hline getirmi ve Osmanl yasalarn uygulamtr. Msr'dan vergi alnacak yllarda Nil'in, o kanaln almasn gerektirecek kadar bol takn yapmas gerekmektedir. Nil'in topraklarn ounluunu susuz brakt dnemlerde, ktl nlemek maksadyla eski Msr hkmdarlar ok sayda kanal ina ettirmilerdi; bunlardan en nemlileri gnmze kadar muhafaza edilmi, ancak dierleri bakmszlktan i gremez hle dmlerdir, bu yzden Msr'n tarma elverili topraklarnn ancak yars bugn tarma aktr. Hkmet tarafndan byk bir itina ile korunan kanallardan biri, Fayum ilinde Kahire'ye su salayan, dieri de skenderiye kanaldr. skenderiye kanal banda grevlendirilen birlik, Bahriye Araplarnn vaktinden nce kanal amalarna veya yolunu deitirmelerine engel olur. Eski Msrllarda, Trajan kanal olarak bilinen Kahire kanalnn alnda gen bir kz kurban etmek gibi vahi bir gelenek vard. Halife mer bu gelenei uygarlatrarak treni aynen muhafaza etmitir; bu tren srasnda topraktan yaplan bir heykel Nil'e atlr. Bu trenden sonra eitli elenceler ve fiek atlar tertiplenir. Msr'n topra o kadar alaktr ki, eski skenderiye'nin kalntlarnda grlen yksek harabeler ve Pompee stnu olmasa yanaacak yer bulmak bsbtn zorlard; karadan on kilometre uzaktan denizden baklacak olunsa, sanki denizden km gibi duran palmiyelerden baka bir ey grlmez. Ancak Nil'in taknlarla sebep olan tek ey arzinin bu dzgnl deildir. Daha nce belirttiimiz gibi bat ve kuzeyden esen alize rzgrlar Akdeniz'den gelen nemli havay Habeistan'a doru srklerken Nil'in sularn da ieriye doru iterek takna sebep olurlar. Eyll aynda en yksek derecesine eritikten sonra gneye dnen rzgrlar Nil'in tabi akn hzlandrrlar ve ayn zamanda Habeistan ve Sudan zerinde birikmi bulutlar Fratn kaynaklarna iterek onun da peryodik olarak takn yapmasn salarlar; nitekim Msr sulandktan hemen sonra Mezopotamya da Fratn bereketine kavuur. Bu dnemde kaln bulutlarn Svey berzah boyunca
225

Kzldeniz'i aarak Suriye zerinden Ar danda toplandklar grlr; tam o srada Basra krfezinden esen alize rzgrlar Frat'n sularn geri iterek Msr'dakine benzer bir olayla Mezopotamya'nn sulanmasn salar. 108 Msr'n Avrupa'ya ve zellikle Trklere satt Yemen kahvesi karlnda verdii budaydan baka pirin, keten, dabaklamada kullanlan sodal tuz, kalayclkta kullanlan amonyakl tuz, boyaclkta kullanlan safran, zamk ve illar en nemli ticaret maddeleridir. Kahirede rafine edilen eker lke ihtiyacn byk lde karlad gibi stanbula da nakledilir. Daha gelimi bir sanayii dokumaclktr; yakc bir iklim altnda devaml olarak beyaz kumatan elbiselere brnmek zorunda olan Msrllarn ihtiyalarn karlamak zere gelitirilen dokumaclk hi bir yasayla tanzim edilmi deildir. Msr'a dardan getirilmi olan bitkiler orada ok daha verimli ve kaliteli olmaktadrlar, mesel ivit otu Suriye'de olduundan ok ok daha iyi renk vermektedir. Msr'da topran bereketine, rnlerin zenginliine bir de havann salaml eklenir. Rid, Dumyat ve Mansur'daki pirin retimi iin bulunan durgun sular dnlrse, Msr'n bu tr tarm yapan lkelerin tamamndan apayr bir havaya sahip olduu grlr. Zenginlikler hi bir surette insann hayat pahasna elde edilmemektedir. slmiyet Msr'da en fazla yaygn olan dindir; ancak Msrllar slm kaynakl olmayan bir sr gelenee de sahiptirler. Bu geleneklerin uygulanmasnda, onlar kadar mutaassp olmayan Trklerden daha az sert davranrlar. Bir zamanlar Kafkasya'dan getirilip Msr'da satlan erke ve Trk ocuklar zamanla Memlk ad altnda kendilerini gstermiler, on, on iki bin kiilik topluluk olmalarna ramen lkeyi demir elleri ile ynetmilerdir. Yavuz Sultan Selim Msr' fethettikten sonra Memlk beylerinin ayrcalklarna dokunmam, balarna Padiaha bal bir Paa getirterek ynetimdeki dengeyi salamaya almtr. Fakat Bb- linin gc giderek azalnca Paalar, Beylerin atmasndan yararlanarak ynetimlerini srdrmek istemilerdir; ancak her defasnda zayf olan taraf tuttuklarndan kendilerine yeni dmanlar kazanmlar. Memlk Beyleri, Paalar avular iine almlard.
200 yl nce yaplan bu meteorolojik tahminlerin doruluk derecesi, gnmzn bilgileri nda incelenebilir ().
226
108

Memlk Beylerini silha sarlmaya zorlayan atmalar patlak verdii zaman halk bir seyirci rahatl iinde olup bitenleri karmadan seyreder. Her eyaletin valiliini yapan Bey kendisine ait illere kif ad verilen yardmclar yollar. Btn Msr'a dalm olan Memlklar her ihtillde Kahire'ye gelirler; yokluklar sayesinde hrriyetlerine kavuan halk hi bir zaman onlardan kurtulmak maksadyla bir harekete girimemitir. skenderiye'den ayrldktan sonra firkateynimiz Msr kylarn izleyerek Dumyat'a kadar geldi, oradan Yaffa zerine dmen krarak yoluna devam etti. Yaffa'ya gelince kydan sekiz kilometre akta demirledik. lk durak olarak Suriye'nin bu limann sememiz benim Ramallah kendine yapacam ziyaret ile ilgiliydi. Filistin'in bu kentine atla gittim. O topraklarda hkm sren eyh beni rahatlkla karlayabilmek amacyla o sralarda atma hlinde olan drt Arap kabilesi arasnda mtareke salamt. Deniz ile Kuds da arasnda kalan yirmi be kilometrelik mesafe dz ve son derece verimli bir lkedir. Ticaret pamuk zerine, sanayi de iplikilie dayanr. Hal seferlerinden kalan eserleri yok eden slmiyet, kutsal yerlerin hi birine dokunmamt; Hristiyanlara ait kutsal yerlerin Ortodokslarla Katolikler arasnda paylalmasn ngren Trk siyaseti, iki mezhebin atmasndan yararlanmay dnmt. Bu arada iki mezhebin atmas tahminlerinin de stne kmt; stelik spanyann Kuds'e yapt mal yardim da Osmanl hzinesi iin iyi bir gelir kayna oluyordu. Gemiye dndkten sonra yelken atk ve ertesi sabah Akkra'ya vardk. Akkra ehri geni bir koyun iinde kurulmu olup, gney rzgrlarndan Karmel da ile korunur. Hospitalier valyeleri'nin kurduu kilisenin d duvarlar hl durmaktadr. eyh Tahir zamannda bollaan tarm rnleri sayesinde ticaretimiz gelimiti; fakat bu eyhin ackl sonundan sonra oradaki ticar hayatmz gerilemeye balamt. Akkra'dan sonra Fransa'nn Genel Konsolosu'nu grmek zere Sayda'ya gittim. Bu ehir bir anlamda Suriye ticaretimizin merkezi olmutu. (Yazar, Lbnan'da yayan Drzler hakkndaki gzlemlerini uzun uzun anlattktan sonra Kbrs, Selnik, Tunus ve Malta'ya yapt geziler hakknda ksa bilgiler vermektedir. Htralar'n bu ksmnn Trkleri ilgilendirmediini gz nne alarak evirmedik. Zaten yazar da eserine burada son vermitir.)

227

indekiler YAZARIN KISA HAYAT HKAYES............................................................................... 6

ESERDE ANLATILAN DNEM HAKKINDA HATIRLATMA ......................... 7 BRNC KISIM.................................................................................................... 12 KNC KISIM .......................................................................................................... 88 nc ksm ....................................................................................................... 169 D R D N C K I S I M .......................................................................... 221

228

229