Vn tc gi bi bo khoa hc

Trng hp 1. Ti tn l Stephen Brown, nghin cu sinh tin s sinh ha ti i hc Yale. Khong mt nm thng trc y, ti c ko sang mt phng th nghim khc gip pht trin mt phng php phn tch sinh ha cho gio s Smith. Sau hn 6 thng lm vic, ti thnh cng vi phng php, v cng trnh nghin cu ca gio s Smith tin trin tt p. Mi y ti thy mt bn tho ca cng trnh nghin cu c son ra, nhng trong s tn tc gi khng c tn ti. Gio s Smith ch tn ti trong phn cm t vi li cm n l ti cung cp nhng ch dn qu bu. Ti ngh y l mt s cp cng, v ti xng ng ng tn tc gi, bi v khng c ti th lm sao cng trnh nghin cu c th hon tt c. Vy ti phi lm sao by gi ?

Trng hp 2. Laura (khng phi tn tht) l mt nghin cu sinh, v ti nghin cu l nh hng ca gen trong long xng. Laura lm vic di s hng dn ca ngi vit bi ny. Theo qui nh ca trng, ngoi ti ra, Laura cn c mt gim th ph (co-supervisor), phng khi ti i xa Laura c th tham vn v gim th ph ny. Nhng trong sut thi gian nghin cu ti cha bao gi vng trng qu 2 tun, cho nn tt c nghin cu ca Laura u do ti iu hnh. Sau gn mt nm lm vic ct lc Laura c kt qu v vit mt bi bo khoa hc do ti trc tip hng dn. Bi bo c 3 tc gi: Laura ng u trong danh sch tc gi; mt tc gi th 2 c ng gp v phn tch d kin v din gii kt qu; v tc gi cht l ti. V gim th ph khi xem thy bn tho khng c tn mnh, bn lm p lc cho Laura phi tn ca c vo danh sch tc gi. C gim th ph ny l gii rng v ng vai tr co-supervisor nn phi c tn trong bi bo! Laura rt lo lng trc sc p v s s b ph vo h s khng tt, v hi ti phi quyt nh ra sao?

Trn y ch l hai trng hp l kh tiu biu cho nhng tranh chp chung quanh vn ng tn tc gi mt bi bo khoa hc. C th ni hu nh bt c trung tm nghin cu no, bt c trng i hc no trn th gii u c vn ny: ai l ngi xng ng c ng tn tc gi trong mt bi bo khoa hc. Ci tr tru trong hot ng khoa hc l khoa hc gii quyt c rt nhiu vn ca nhn loi, nhng ng trc vn tc gi th khoa hc c v tr nn bt lc! i vi ngi ngoi khoa hc, ngi ta tng khoa hc l mt trng dn ch v khch quan, nhng trong thc t th c khi rt phn dn ch v hon ton ch quan, nht l trong vn tc gi bi bo.

Nh khoa hc xy dng uy danh ca mnh trn trng hot ng khoa hc quc t cng ging nh mt cng ti xy dng thng hiu trong trng thng mi. Trch nhim v uy tn l hai kha cnh quan trng s 1 trong vic xy dng uy danh trong hot ng khoa hc. ng tn tc gi ca mt bi bo khoa hc l mt hnh thc hin nhin nht trong vic to uy tn v chu trch nhim khoa hc. Nhng trong thc t, ai c quyn hay xng ng ng tn tc gi ca mt bi bo khoa hc l mt vn t nh, thng gy ra tranh ci, bt ha trong ng nghip, thm ch dn n kin co. nc ta, vn ny c v trm trng hn, nhng t khi no c bn n. Rt nhiu nghin cu sinh phn nn rng trong khi h phi ct lc lm nghin cu, cc thy c li dnh quyn ng tn tc gi bi bo khoa hc!

Th th mt cu hi then cht t ra: Ai l ngi xng ng ng tn tc gi trong mt bi bo khoa hc? Tr li cu hi ny khng n gin cht no, bi v cu tr li cn ty thuc vo vn ha lm vic ca tng trung tm nghin cu hay trng i hc, ty thuc vo cm nhn c nhn (v ch quan) ca cc thnh vin trong cng trnh nghin cu. Mt cng trnh nghin cu thc nghim t khi pht sinh tng cho n khi hon tt l c mt dy chuyn lin tc, vi s ng gp ca nhiu thnh vin vi nhiu chuyn mn khc nhau. V th, c th ni bt c thnh vin no cng cm thy ng gp ca mnh l quan trng (vi suy ngh kiu khng c ti th cng trnh nghin cu s khng thnh cng), nhng mc ng gp phi khc nhau. Do , vic xc nh ai c t cch ng tn tc gi i hi nhng tiu chun khch quan.

Tiu chun

Nm 1985, y ban tng bin tp cc tp san y hc (International Committee of Medical Journal Editors ICMJE, cn gi l Vancouver Group) ra 3 tiu chun cho mt tc gi bi bo khoa hc. Nm 2000, 3 tiu chun ny c hiu nh li, v c gii khoa hc quc t cng nhn l nhng tiu chun vng qui quyn tc gi. Theo nh ngha ca ICMJE [4], mt thnh vin nghin cu c t cch ng tn tc gi phi hi tt c 3 tiu chun sau y:

Mt l c ng gp quan trng trong vic hnh thnh tng v phng php nghin cu, hay thu thp d kin, hay phn tch v din dch d kin;

Hai l son tho bi bo hay kim tra ni dung tri thc ca bi bo mt cch nghim tc;

V ba l ph chun bn tho sau cng gi cho tp san.

nh ngha ca ICMJE ni c th l nhng ngi ch c cng tm ti tr, ch c cng thu thp d kin, hay ch c cng lnh o mt nhm nghin cu khng c quyn ng tn tc gi nu nh khng hi ba tiu chun trn y [4].

Tht ra, nhng tiu chun trn y cng vn cn kh chung chung, v c th c din dch khc nhau ty theo quan im ca tc gi. Do , Tp sanLancet trin khai 3 tiu chun trn thnh 10 ng gp c th nh sau:

1. Son tho bi bo: y l nhng ngi vit bn tho u tin ca bi bo, v nhng ngi tham gia kim tra, bin tp, v vit bn tho cui cng; 2. Thit k nghin cu: l nhng ngi tng tham gia vo vic tho lun phng cch tin hnh nghin cu ngay t lc cng trnh nghin cu mi bt u. C khi mt cng trnh nghin cu c nhiu ch khc nhau cn gii quyt, v mi bi bo tp trung vo mt vn c bit. Trong trng hp ny, ngi thit k nghin cu c th k c nhng ngi c cng tho lun v cch chn d kin, hay chn i tng trong cng trnh nghin cu cho vn cn gii quyt. 3. Phn tch hay din gii d kin: l nhng ngi tham gia vo vic phn tch d kin, v din gii nhng kt qu phn tch. Hai ch phn tch y phi c hiu rng hn, bao gm cc ng gp chung v nhng ch tiu lm sng nghin cu v chin lc phn tch, ch khng theo ngha hp l phn tch s liu. 4. Thu thp d kin: l nhng ngi tham gia vo vic thit k cc phng tin v trc tip thu thp d kin, nh bc s phng vn bnh nhn, o lng p sut mu, v.v 5. iu hp cng trnh nghin cu: l nhng ngi trc tip qun l cng trnh nghin cu. 6. Phn tch lm sng: l nhng ngi trc tip tham gia vo vic chn on bnh tt, hay din gii cc cc ch tiu lm sng trong cng trnh nghin cu. 7. Phn tch c bn: l nhng ngi trc tip tham gia vo vic o lng cc ch tiu lm sng trong phng th nghim, nh phn tch cholesterol, c tnh CD4, mt cht khong trong xng, v.v 8. Phn tch thng k: l nhng ngi trc tip tham gia vo vic phn tch cc s liu bng cc phng php thng k. Thng thng y l nhng nh thng k hc. 9. C vn v thit k nghin cu: l nhng ngi tng c vn trong vic tin hnh nghin cu ngay t lc cng trnh nghin cu mi bt u. Thng thng y l nhng chuyn gia v thng k hc. 10. Qun l d kin: trong cc cng trnh nghin cu ln, s lng d kin thu thp rt s, v nhu cu cho vic qun l d kin cng rt ln. Do , nhng ngi c cng qun l database cng c ghi nhn. Thng thng y l nhng chuyn gia vi tnh. V th, mt s tp san y hc (nh Lancet, JAMA, New England Journal of Medicine, British Medical Journal ) ngy nay yu cu tc gi phi t khai bo c th l h ng vai tr g trong bi bo hay trong cng trnh nghin cu, da vo 10 ng gp trn y.

Trn nguyn tc l nh th, nhng cn trong thc t th sao? Trong thc t, c ngi ch c mt ng gp trong 10 tiu chun trn cng ng tn tc gi bi bo! V thc t ny lm cho nhiu ngi quan tm. Tht vy, vn tc gi bi bo khoa hc v ang (v c th s) l mt vn c nhiu ngi trong gii khoa hc, k c bin tp ca cc tp san khoa hc, quan tm. Theo mt phn tch cng b trn tp san JAMA vo nm 1998, cc nh nghin cu im qua tt c cc bi bo trn 6 tp san y hc ln nht v pht hin mt s s tht khng my tch cc: 19% cc bi bo c nhng tc gi danh d (honorary authors, tc l cc tc gi c tn trong bi bo m khng p ng cc tiu chun ng tn tc gi); 11% c hin tng tc gi ma (ghost authors, tc l nhng ngi c cng hin quan trng ng l xng ng ng tn tc gi, nhng li khng c tn trong danh sch tc gi) [1].

Trong mt phn tch cng phu 1068 bi bo cng b trn tp san Radiology t nm 1998 n 2000, cc nh nghin cu Hn Quc cho thy gn 1 phn 3 cc tc gi c tn trong cc bi bo ny khng tiu chun ng tn tc gi [2].

Trong mt phn tch khc, tc gi tp trung vo cc bi bo trn tp san quang tuyn hc Roentgenology, v mun bit c bao nhiu tc gi c tn trong cc bi bo khoa hc nhng khng xng ng [2]. Tc gi pht hin trong nhng bi bo c 3 tc gi, c khong 9% tc gi khng xng ng c tn; v trong nhng bi bo c 6 tc gi tr ln, c khong 30% tc gi khng xng ng c tn trong bi bo! Ai l nhng tc gi khng xng ng ny? Theo nh nghin cu, h l nhng bc s cung cp bnh nhn cho nghin cu (29%), nhng ngi c quyn th c th gy kh khn cho cc tc gi khc (40%). Ngoi ra, ch c 80% bi bo m bn tho c tt c cc tc gi c; ni cch khc, c n 20% bi bo m c khi tc gi c tn nhng chng bao gi c qua [3].

V tr ca tc gi

Nh ni trn, nghin cu khoa hc ngy nay l mt cng trnh ca mt tp th. Do , khng ai ngc nhin khi thy khong 50% cc bi bo khoa hc trn cc tp san y hc c 5 tc gi tr ln. Vn t ra l cch sp xp th t trong danh sch tc gi ca bi bo phi nh th no phn nh cng trng ca thnh vin tham gia trong cng trnh nghin cu. Trn nguyn tc, th t tc gi phi da vo mc ng gp ca tc gi. Ngi c ng gp nhiu nht hay quan trng nht phi l tc gi s 1; ngi c cng quan trng k tip phi l tc gi s 2, vn vn.

Th nhng trong thc t th s vic khng xy ra nh trn l thuyt. Ci kh khn chnh l khng c cch no o lng ng gp ca tc gi mt cch ng tin cy v khch quan. Chng hn nh rt kh m phn bit mt ng gp quan trng (major contribution) v ng gp mt phn (partial contribution). Tuy nhin, trong nhiu trng hp c th, vic phn bit cng khng my kh khn. V d nh xut m hnh v tin hnh phn tch d kin v din

gii kt qu phn tch l mt ng gp ln (bi v iu ny i hi mt kh nng chuyn mn cao), nhng phn loi nguyn nhn t vong th l mt ng gp nh (v n tng ng vi mt vic lm hnh chnh) d rt tn th gi.

Theo kinh nghim ca ngi vit bi ny, trong lnh vc nghin cu y hc, cc tc gi u (s 1) thng l nhng nghin cu sinh hay nhng ngi c ng gp nhiu nht cho bi bo v cng trnh nghin cu, v trong trng hp tc gi s 1 l nghin cu sinh, tc gi s 2 thng l thy c hay ngi hng dn ca nghin cu sinh, v tc gi sau cng c th l ngi ng u ca nhm nghin cu hay ngi c ng gp t nht. Cn nhng ngi cn li th c th l nhng ngi c t nhiu ng gp trong 10 tiu chun trn. Nhng nh cp trn, trong thc t cng c nhiu tc gi c tn trong danh sch ch l tc gi danh d, ch chng c ng gp g vo cng trnh nghin cu, hay c ng gp nhng mc cng trng khng xng ng l mt tc gi.

Trong mt nghin cu cng b trn Tp san Annals of Internal Medicine [5], V. Yank v D. Rennie thm nh 115 bi bo cng b trn Tp san Lancet t thng 7/1997 n 12/1997, vi 785 tc gi (tnh trung bnh khong 7 tc gi trn mt bi bo). Trong s 115 bi bo ny, khi i chiu li vi 3 tiu chun vng ca ICMJE, ch c 56% cc tc gi hi 3 tiu chun m thi! Ni cch khc, c n 44% cc tc gi c tn trong bi bo nhng khng hi 3 tiu chun ca ICMJE. Khi phn tch theo th t tc gi, s lng tc gi hi c 3 tiu chun nh sau: tc gi s 1 (71%), tc gi 2 (60%), tc gi 3 (47%), tc gi cht (69%). Nh vy c khong 40% n 53% cc tc gi th 2 v th 3 khng hi 3 tiu chun ng tn tc gi. Ngay c trong cch tc gi s 1, c n gn 30% khng hi 3 tiu chun ng tn tc gi!

Nh trnh by trn, bn ch dn ca ICMJE c bit nhn mnh rng nhng ngi c cng trong vic thu thp d kin, gim th hay ngi hng dn, v tm ngun ti tr cho cng trnh nghin cu khng iu kin ng tn tc gi nu khng hi 3 iu kin chnh. Th nhng trong thc t, rt t ai tun th theo ch dn ny! Phn tch ca V. Yank v D. Rennie cho bit c n35% tc gi l nhng ngi tham gia thu thp d kin nhng khng hi c 3 iu kin; 36% tc gi l nhng ngi gim th nhng khng hi c 3 iu kin; v 8% tc gi l nhng ngi c cng tm ngun ti tr nhng khng hi c 3 iu kin.

Khi phn tch theo 10 tiu chun ph, V. Yank v D. Rennie cho thy tc gi s 1 v tc gi cht thng l nhng ngi trc tip tham gia vo vic son tho bi bo; ngc li, tc gi s 2 v s 3 thng l nhng ngi lm cng tc phn tch thng k v qun l s liu (xem bng thng k s 1). Cc phn tch ny cho thy d mt bi bo c nhiu tc gi, nhng trong thc t ch c 3 hay bn tc gi (s 1, 2, 3 v tc gi cht) l c ng gp ng k m thi, phn cn li c th ni ch l nhng tc gi danh d hay tc gi khng hi iu kin ng tn tc gi.

Vi nhn xt

Cm t tc gi l dch t ch Author trong ting Anh, v t Author c ngun gc Latin l Auctor c ngha nguyn thy l ngi c uy tn hay ngi c thm quyn. ng tn tc gi mt bi bo khoa hc, hiu theo ngha ny, cng c ng ngha vi to cho mnh mt uy tn v thm quyn, v quan trng hn ht l phi chu trch nhim trc cng chng v cc pht biu trong bi bo. V mt c nhn nh nghin cu, ng tn tc gi trong bi bo khoa hc khng ch l mt phn thng, m cn l vin gch qu bu xy dng s nghip. Do , khng ngc nhin khi thy nhiu ngi tranh ua nhau, thm ch gy hn nhau, ng tn tc gi mt bi bo.

Nh va trnh by, trong thc t, c rt nhiu tc gi khng xng ng v khng hi iu kin ng tn tc gi nhng li c tn trong bi bo. Ngc li, cng c nhiu ngi m mc cng hin ng l hi iu kin ng tn tc gi, nhng li khng c tn trong bi bo v tr thnh nhng tc gi ma ghost authors! iu ny dn n mt h qu l c nhiu tc gi c tn trong bi bo m khng h bit g v ni dung ca bi bo! Ti tng xem l lch khoa hc ca mt s nh khoa hc ln vi 500 n 700 bi bo khoa hc, nhng khi ti hi mt vi bi mt cch ngu nhin, tc gi ch ci cho bit l cng trnh hp tc vi ngi khc, khng nh thm ch khng bit vit g trong ! Ni cch khc, h c tn trong bi bo nhng chng quan tm n ni dung bi bo, v t ra v trch nhim trc cng chng. Rt tic, y l mt tnh trng rt ph bin ngy nay.

Ngay c v tr ca tc gi trong bi bo cng khng phn nh chnh xc mc cng hin ca tc gi. Nhng ni chung, ch c tc gi s 1, 2, 3 v tc gi cht l nhng ngi thc s c ng gp quan trng cho bi bo. Mt trong nhng nguyn nhn cho tnh trng ny l v cc trung tm nghin cu v i hc khng c mt chnh sch c th cc nh nghin cu da vo m phn nhim. Trong vi trng hp, nu c chnh sch, th cc nh nghin cu li khng ng v vic thi hnh. C ngi cho rng cc bc s thu thp d kin hay cc sp ca nhm nghin cu nht nh phi c tn trong bi bo d h chng bit bi bo ni v vn g! H l gii rng nu khng c h th cng trnh nghin cu s khng bao gi thnh cng c. Th nhng cch bin minh ny nhm ln gia tri thc khoa hc v cng tc hnh chnh. Mt bi bo khoa hc ch quan tm n khoa hc, ch khng phi hnh chnh. Theo qui nh hin hnh, h phi c ghi nhn trong phn cm t ca bi bo, ch khng th l tc gi c. Th nhng nu tc gi ng bi bo u l mt nghin cu sinh th tc gi chc chn s khng dm ci li lnh ca sp v vic sp cho tn trong bi bo tr thnh mt thng l, mt thng l m ai cng bit l thi nt.

Nm 1943, Albert Schatz l mt nghin cu sinh tr tui vi mt s mnh tm cho c thuc iu tr bnh lao. Sau vi nm lm vic ct lc, Schatz khm ph thuc khng sinh streptomycin v l tc gi ca mt bi bo khoa hc v khm ph ny. Sp v cng l ngi hng dn lun n ca Schatz l Selman Waksman, bt u dnh cng trng v pha mnh, bng cch lm mt cuc vn ng trong gii khoa hc rng ng l ngi khm ph ra streptomycin v

khng cp g n ngi nghin cu sinh ca mnh! Trong khi Waksman ngm ngm dnh cng trng, cu hc tr Schatz hon ton khng hay bit g c, v trong thc t, c Schatz v Waksman cng k tn trong bng sng ch (patent) streptomycin. Nhng sau vi nm, Schatz mi bit c rng Waksman b mt k mt hp ng v bn bn quyn sng ch (vi mt s tin ln) cho mt cng ti dc ln, v trong hp ng ny khng c tn ca Schatz! Schatz kin Waksman ra ta, v phn quyt cng ti dc phi tr tin sng ch cho Schatz. Tuy nhin, vi v th ca mnh, vn ng ca Waksman thnh cng m mn: ng ta c trao gii thng Nobel vo nm 1952 v c cng khm ph streptomycin. y ban Nobel chng bit n Schatz bao gi v do cng trng ca anh ta khng h c ghi nhn. Cng trng ca Schatz ch mi c ti pht hin khi gii s hc xem li qu trnh khm ph thuc khng sinh quan trng ny [6].

Trong nhiu trung tm nghin cu, thng thng cc v gim th hay sp trung tm t nhin ghi tn mnh trong cc bi bo khoa hc do nghin cu sinh v nh nghin cu di quyn trc tip lm. Nu cc v ny thc s c cng hin quan trng v tng, thu thp d kin, phn tch, din gii v son tho bi bo, th cng khng c g sai trong thng l ny. Nhng c nhiu trng hp, cc sp chng c cng hin g ng k cho cng trnh nghin cu, ngoi vic tho lun i ba ln v nghin cu v c qua bn tho bi bo, li c tn trong bi bo, v mi l vn cn quan tm. C mt s trng hp t hi hn na l nghin cu sinh ch ng tn trong phn Cm t!

Mc d tp qun cc sp ng tn tc gi trong bi bo ca cc nh nghin cu di quyn rt ph bin, rt nhiu nn nhn (phn ln l nghin cu sinh) khng dm tht li phn nn, m ch than th vi cc nn nhn khc, v s b tr th v tr dp. Mt s th gi thi Hn Tn, nn th qua sng, ch ly cho c hc v tin s ri kim ch khc lm vic. Khi phn nn trn cc phng tin truyn thng cng cng, cc nn nhn cng khng dm k tn tht. Chng hn nh mt l th t mt nghin cu sinh trn t nht bo The Australian vit: "Nhiu nh khoa hc cp cao hoc n cp tng ca nghin cu sinh, hoc khng cho php nghin cu c tn trong cc bi bo quan trng. Ti cm thy y l mt hnh thc o vn mt cch xo quyt, nhng tic thay hnh thc ny khng phi l mi. bt trong nghin cu da vo cng trng trong nghin cu, tc l bi bo khoa hc cng b; tuy nhin nu c mt nh nghin cu tr no dm ln ting v tnh trng ny, th tng lai ca nh nghin cu s l mt ng ct." [7].

Ci lc ng sau ca hin tng cp cng trn l tnh trng bt bnh ng trong quyn lc khoa hc. Nhng cu chuyn v bc lt tri thc pht sinh bt c ni no m cc sp v gio s gi mt vai tr mang tnh quyt nh tng lai ca nghin cu sinh hay nh khoa hc di cp. Trong c cu bt bnh ng nh th, vn tc gi v tc quyn l mt ti cm k.

Phi lm g trnh tnh trng nhp nhng trong vn quyt nh ai l tc gi v v tr ca tc gi trong bi bo ? Theo kinh nghim c nhn, ti ngh c th lm vi vic cn bn sau y:

Trng i hc v trung tm nghin cu cn phi pht trin mt chnh sch c th v ng gp trong nghin cu, v ch r cc iu kin cn thit cc nh nghin cu c th xc nh v tr ca tc gi trong bi bo;

Nn hoch nh tc gi v v tr tc gi trc khi tin hnh nghin cu, nht l trong giai on tho lun v thit k nghin cu;

Vic hoch nh ny phi da theo cc tiu chun ca ICMJE ra, v tt c cc tc gi phi nht tr trc khi tin hnh nghin cu.

Quay tr li hai trng hp m ti nu ln trong phn u ca bi vit, nu da theo cc tiu chun ca ICMJE th c l Stephen Brown hi iu kin ng tn tc gi nu anh ta tham gia vo vic phn tch v din gii kt qu bi bo. Nhng trong trng hp 2, v gim th ph khng th l mt tc gi c v Laura cha bao gi c c ta hng dn iu g, v c ta khng h dnh dng vo cng trnh nghin cu. Tiu chun ICMJE ni rt r l gim th vn th ng tn tc gi trong mt bi bo ca nghin cu sinh mnh hng dn nu khng hi 3 iu kin chnh l tng, thit k v phn tch; son tho bi bo; v ph chun bi bo.

Ti liu tham kho:

[1] Flanagin A, et al. Prevalence of articles with honorary authors and ghost authors in peerreviewed medical journals. JAMA 1998; 280:222-224.

[2] Hwang SS, et al. Researcher contributions and fulfillment of ICMJE authorship criteria. Radiology 2003; 226:16-23.

[3] Stone RM. American Journal of Roentgenology 1996; 167:571-9. Hn phn na cc bi bo khoa hc cng b trn tp san American Journal of Roentgenology c hn 5 tc gi.

[4] International Committee of Medical Journal Editors. Uniform requirements for manuscripts submitted to biomedical journals. JAMA 1997; 3/4277:927-34. http://www.icmje.org.

[5] Yank V, Rennie D. Disclosure of researcher contributions: a study of original research articles in the Lancet. Ann Int Med 1999; 130:661-70.

[6] Frank Ryan, Tuberculosis: The Greatest Story Never Told (Worcestershire: Swift, 1992); Albert Schatz, "The true story of the discovery of streptomycin,"Actinomycetes, Vol. 4, Part 2, 1993, pp. 27-39.

[7] Kerryn Robinson, "Few rewards for science graduates" (letter), Australian, 21 January 1997, p. 12.

Bng 1. ng gp trong mt cc bo khoa hc trn tp san Lancet: phn trm ng gp

ng gp 1. Son tho bi bo 2. Thit k nghin cu 3. Phn tch hay din gii d kin 4. Thu thp d kin 5. iu hp cng trnh nghin cu 6. Phn tch lm sng 7. Phn tch c bn 8. Phn tch thng k 9. C vn v thit k nghin cu 10. Qun l d kin

Tc gi Tc gi Tc gi s 1 s 2 s 3 83.5 58.3 51.3 27.0 42.6 11.3 7.0 8.7 7.0 5.2 67.3 44.5 38.2 27.3 14.5 14.5 12.7 11.8 10.9 10.9 54.3 38.1 25.7 25.7 15.2 19.0 12.4 12.4 8.6 11.4

Tc gi cht 80.0 52.2 32.2 13.9 17.4 11.3 9.6 7.0 15.7 1.7

Ngun: Yank and Rennie, Annals of Internal Medicine 1999; 130:661-70. Chng hn nh con s 83.5% trong ct Tc gi 1 c ngha l 83.5% bi bo l do tc gi 1 son tho.

Trch t trang http://nguyenvantuan.chuyenluan.net

10