DERLEME

Hacettepe Tp Dergisi 2006; 37:164-170

Trkiye rneinde akademik dnya ve akademik etik

Nket rnek Bken1

Dr., Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Deontoloji-Tp Etii ve Tarihi Anabilim Dal, Ankara

1Do.

nmzn bilgi toplumunun en nemli kurumlarndan biri de, bilginin retildii temel kurumlar olan niversitelerdir. Kkeni ok eskilere gitmesine ramen modern anlamda niversite, ulus-devletlerin yaygnlk kazanmaya balad 19. yzyl boyunca milli kltr oluturmak ve devlet idaresinde yer alacak sekin insanlar yetitirmek iin ortaya kmtr. Geleneksel bat niversitesi, kuram ile pratik arasnda ayrm yapan; zerkliine nem veren ve fildii kulede temel amac gerei aramak olan entelektel bir elit kurum olmutur [1].

Bu akademik kurumlarn ilevleri gnmzde ciddi anlamda tartlmaktadr. niversiteler bir taraftan yceltilirken, te yandan gnmzde etkin ve verimli almadklar, kstl kamu kaynaklarn israf ettikleri iddiasyla da eletirilmektedir. Toplumla ilikisi asgari dzeyde olan, kendi iine kapanm bir fildii kulede faaliyet gsteren niversite imaj geleneksel olarak yaygn olmakla birlikte, niversitenin bu imajn deitirmesi ve kendisini yeni kresel dnyaya daha uyumlu hale getirmesi gerektii ynnde grler de mevcuttur. Bu anlamda yksek rekabet gcne sahip, ekonominin ihtiyalarn karlayacak, stn vasfl bireyler yetitirmek ve byle bir ekonominin gereksinim duyduu teknik ve ynetsel bilgiyi salayacak bir niversite yaplanmasn gerekletirmek nem kazanmaktadr. Belirtilen bu amalar yksek renimin hedefleri arasnda olmakla birlikte, gnmzdeki gibi sadece bu amac ne karmann niversiteyi meslek eitimi veren bir tr yksek okula indirgeme riskini tadn ve bu durumun akademik zgrlk ve zerklik iin tehlikeler ierdiini de vurgulamak gerekir. deal bir niversitenin olmazsa olmaz kabul edilen gereklilikleri unlardr: 1. Akademik zgrlk, 2. Akademik zerklik, 3. Akademik etik, 4. Akademik liyakat, 5. Akademik hareketlilik. Bu olmazsa olmazlardan zellikle ilk ideal niversitenin ekirdeini oluturan kavramlardr ki, bunlardan zellikle akademik etik bugn niversitelerimizde zerinde en ok konuulmas gereken konulardan biri olmak durumundadr.

AKADEMK ZGRLK
Akademik zgrlk, niversitede alan bireyin zgrlnn salanmas ile ilgili olup, ideal niversitenin en temel kavramlarndan biridir. Amerikan niversite Profesrleri Derneine gre niversite retim elemanlarnn sahip olmas gereken akademik zgrln temel boyutu vardr [2]:

164

HACETTEPE TIP DERGS

Trkiye rneinde akademik dnya ve akademik etik

1. Aratrma yapmak ve bunlarn sonularn yaynlamak, 2. niversitede ders verirken neyi, nasl anlatacana karar vermek, 3. Aratrma ve dncelerinden dolay kurumsal sansre ve baskya maruz kalmamak. UNESCO da akademik zgrl; akademik topluluun, bakalarnn siyasi, felsefi veya epistemolojik inan ve dncelerine baml olmakszn, kendi fikirlerine gre bilimsel aratrmalarn yapabilmeleri eklinde ifade etmektedir [3]. Benzer ekilde, akademik zgrlk, bilimsel almalarn kontrolnn niversite d kurumlar yerine bilim insanlarnca bilimsel ltler kullanlarak yaplmas anlamna gelmektedir. Akademik zgrlk, akademisyenin ve/veya bilim insannn almalarnda ve dncelerini ifade etmesinde serbestlie sahip olmas eklinde anlalmaktadr. Yani niversite retim yeleri ilerini kaybetme tehlikesiyle kar karya kalmakszn, bilinenleri sorgulama ve elikili grlere sahip olma hakkna sahiptir. te yandan, akademik zgrlk mutlak bir kavram olarak da dnlmemelidir. Genel olarak tm zgrlklerde olduu gibi, sorumluluklar ve snrlamalar da ierir. Dsal bir baskyla karlamadan akademisyenin bilimsel etik kurallara uymas ve toplumsal bir sorumluluk tadnn bilincinde olmas gerekmektedir. Eer akademisyenler kendilerine tannan zgrlkleri ve haklar istismar edecek ekilde kullanrlarsa, bu zgrlk ve haklarn iktidar sahipleri tarafndan kstlanma olasl ortaya kacaktr. Bu nedenle niversite ii bilimsel ve etiksel denetim mekanizmalar olduka nemlidir. Bilim kurullar ve etik kurullar bu konudaki denetimi hakkyla yapmak durumundadr. Akademik zgrlk, doas gerei her trden iktidar sahibi iin bir tehdit oluturur. niversite mensuplarnn tasfiyeleri veya iktidar kzdran retim elemanlarnn u veya bu ekilde cezalandrlmas veya eitli haklardan mahrum braklmas, zellikle Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde az grlen uygulamalar deildir. Gelimi bir bilim topluluunun olmad, kendi iinde btnlemi bir bilimsel evrenin bulunmad lkelerde devletin veya siyasi iktidarn bilimi denetim altna alma ve mdahale etme abalar sklkla grlebilmektedir. Akademik zgrl snrlandran unsurlar her zaman devlet veya siyasi iktidarn gc de olmayabilir. nemli bir snrlayc faktr de niversite iinde gelien ve otorite kazanarak yaylan, sorgulanmayan kimi grler ve tutumlardr. rnein; 20. yzyln son eyreine kadar birok lkenin akademik kurumlarna sol dncenin hakim olmas, toplumsal sorunlarn bu
Cilt 37 Say 3 2006

erevenin dnda ele alnamamas sonucunu dourmutur. imdilerde ise bu kez kapitalizm ve piyasa ekonomisi hakim gr haline gelmitir. Onu eletiren ve toplumsal sorunlara farkl bir pencereden bakmaya alan akademisyenler eletirilmektedir ya da usta-rak ilikisi iinde renilen, geleneksellemi etik d tutumlar srdrlebilmektedir (aratrma ve yayn etii ile ilgili olarak).

AKADEMK ZERKLK
Tarihsel olarak rgtlenme biimine bakldnda niversitenin zanaatkar merkezli bir ortaa ekonomik ve toplumsal yaplanmasna benzediini ve bu yapnn gnmzde de varln srdrdn syleyebiliriz [4]. Ortaa Avrupasnda ilk olarak kurulan niversiteler, kendi kendilerini yneten, mevcut hukuk sisteminin dnda olan kurumlard. Ortaan bilim ve dnce zgrl zerindeki etkilerinin bir birikimi olsa gerek, niversitelerdeki akademik zgrlk, Berlin niversitesinin kurucularndan Wilhelm Von Humboldtun giriimleri ile resmilemitir. 1809 ylnda kurulan Berlin niversitesinin atsn ve bilimsel anlayn belirleyen Humboldt, niversitenin hedefini yle belirlemitir; retimin felsefe araclyla salanmas, Temel bilimlerin derinlemesine ilenmesi, Aratrma ve retim birliinin salanmas, Devlet ve kiliseye kar olmak. Modern bat niversitelerinin rettii bilgi ve teknoloji bugn yine kendilerini destekleyen devlete art deer olarak geri dnmektedir, ancak bu durum niversitelerin idari, mali zerklie sahip olmalarna engel deildir. niversiteler kendi bilim politikalarna uygun olarak btesini yapan, ulusal ve uluslararas bilim kurulular ile organik ba kurabilen ve kararlarnda kendi idari-etik kurallarna baml kurumlar olmaldr. zerk niversite kavram ile genellikle ifade edilmek istenen, niversitenin gerek ynetsel gerekse de bilimsel bakmdan devlete kar zerk olmasdr. Ynetsel adan, niversitelerin eitli devlet kurumlar tarafndan denetlenmesi, bir dereceye kadar hakl karlabilir. Devlet btesinden pay alan niversitenin vergi deyen yurttalara kar toplumsal ykmll olduu, bteden ald bu pay yurttalara en ok fayda salayacak ekilde harcamas gerektii ileri srlebilir. Ancak bu durum bilimsel zerklii snrlandrc olmamaldr. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse, ksa vadede zel yarar dk olup, halk iin dolaysz fayda salayan bilgi retmedii dnlen felsefe, tarih gibi alanlar; tp, mhendislik veya mimarlk gibi alanlarla karlatrldnda gereksiz veya daha az nemli grlebilir. Hatta bu durum belli llerde hu-

165

rnek Bken

kuk, iktisat, iletme gibi nispeten belirli mesleklere ynelik retim yapan ve zel yarar yksek sosyal bilimler dndaki dier sosyal bilimler iin de geerli saylabilir. Halbuki niversite tanm gerei somut herhangi bir ie yaramayan bilgi de retmek ve bu bilgiyi topluma yaymak durumundadr. Burada ie yaramayan bilgiden kast, mevcut iktisadi zihniyete gre ie yaramaz olarak nitelenen bilgidir [5]. Bilimsel zerklik sadece dsal basklarla deil, niversitenin kendi kurumsal yaps ve retim yelerinin tutum ve davranlarndan da etkilenmektedir. yle ki; kiisel husumet, akademik kskanlk ve/veya ideolojik farkllklardan kaynaklanan niversite mensuplarnn birbirleriyle olan mcadelesi de, niversite toplumunun hi de yabancs olmad konulardr. Bunlar niversite zerkliine zarar vermekte, niversiteye dardan yaplmak istenen mdahalelere de kimi zaman hakllk zemini hazrlamaktadr. Gnmzde bilimsel aratrmalar ile kapitalist piyasa arasnda yakn bir iliki vardr. Aratrma fonlarnn salanmasnda zel sektr kurulularnn nemi gn getike artmaktadr. Bu da beraberinde yaplan aratrmalarn zel yararnn m yoksa toplumsal yararnn m daha fazla olduu sorusunu gndeme getirmektedir. niversitenin toplumsal yarar yannda, zel yarar da gzetmesi doal ve gereklidir. Bununla birlikte, niversite sadece paray verenin dd alaca bir kurum olarak da dnlmemelidir. Devlet sansr kadar piyasa sansr de sakncaldr. niversite devletten ald btenin dnda dner sermaye vastasyla niversite dndan proje alarak ve/veya darya hizmet sunarak kendisine ek kaynak yaratrken, bu durum niversitenin sadece para kazanma amacna odaklanm bir tr kar amalayan irket olarak grlmesine yol amamaldr. Aksi takdirde niversite mensuplar zel kurulularn Aratrma-Gelitirme (AR-GE) personeli olarak grlebilir ve niversite de ticari bir kurulu gibi alglanabilir. niversite sadece devlet kurumlarna kar deil, ayn zamanda zel sektr kurulular ve sivil toplum kurulularna kar da zerkliini koruyabilmelidir. niversitelerimiz bir taraftan zerk bir yap olarak fildii kulede bilimsel bilgi retimi faaliyetini srdrrken, dier taraftan da bulunduklar ilin valisi, belediye bakan, garnizon komutan gibi yerel iktidar unsurlar ile ayn ehirde bulunmak nedeniyle resmi protokol ierisinde yer alr. zellikle yeni kurulmu ve henz kurumsal geliimini tamamlayamam tara niversiteleri iin bu gibi yerel iktidar odaklar ile ilikiler zerklik asndan sorunlar dourabilmektedir. yle ki, gerek niversitenin gerekse sz konusu bu kurumlarn ihtiyalar yasal erevede bir i birliini gerekti-

rirken, bu yasal erevenin tesinde ounlukla niversitenin akademik ve idari rgtlenmesinde etki altnda kalmasna da yol amaktadr. niversiteler modern devletin temel bilgi kurumlar ilevini grmektedir. niversitenin bu ilevini yerine getirirken, sosyal bir olgu olarak iktidar ile olan ilikisi nemli lde belirleyici olmaktadr. niversite iktidar sahiplerinin, iktidarlarna meruiyet kazandrma ilevi ile onlarn meruiyetini sorgulama ilevini yerine getirmeye alan bir kurum olarak gelimitir. ktidar ve/veya g, bilgi ile sk bir ekilde ilikilidir. Pozitivizmin birbirinden bamsz grd bilgi ve iktidar Fransz dnr Foucault birbiriyle balantl ekilde yorumlamtr. G ilikileri bilginin gelimesine neden olurken, bilgi de g kullanmna imkan tanmaktadr. G bilgiyi oluturur. Bunun nedeni, yalnzca kendisine hizmet etmesinden tr bilgiyi zendirmesi veya yararl olmasndan dolay onu uygulamas deildir. Bir bilgi alannn karlkl oluumuna dayanmayan bir g ilikisi bulunmad gibi, g ilikisi ngrmeyen veya oluturmayan herhangi bir bilgi alan da olamaz. nsanlar zerindeki g kullanm insan hakkndaki bilginin artmasyla beraber gelimektedir [6]. niversiteler ad stnde evrensel kurumlar olup, gemiten gnmze otoriteden bamsz olarak bilgi retmek ve yaymak konusunda etin bir mcadeleden geerek bugnlere kadar gelmitir. Batdaki kkl niversiteler bu mcadelede bir adm ne gemelerine karn, onlarn da mali ynden baml olduklar, ynetimlerinde doal olarak paray veren gler tarafndan kontrol edilmek istendikleri bilinmektedir. niversiteler bu balamda, hep otoriteye kar zgr tartma ortamnda, eletirel dnceyi savunmulardr. Bu tartmalarn yaplabilmesi iin her trl dncenin; otoriteye, tabulara ve kiilere bal olmakszn, korku ile deil, sevgi ve paylamla tartlmas gerekmektedir. Bu balamda niversite ortam karlkl diyalektik tartma ortamnda herkesin kendisini ifade edebilme ansn bulmas nedeniyle de tam demokratik kurumlardr. Kurumlara genellikle bu tartma ortamn yrtebilecek belirli bir felsefi gr gelitirmi ve bunu bir yaam biimi olarak kabul etmi sekin kiilerin alnmas gereklilii bu nedenle nemlidir. Bu balamda niversiteler herhangi bir i kaps deildir, olmamaldr.

AKADEMK ETK
Akademik etik, niversite dnyasnda herkesin bildii, grd, ama kimilerinin bilmezlikten ve grmezlikten geldii, kimilerinin ise statkonun devam etmesi uruna ses karamad kimi konular kapsar; bilimsel yanltma, zensiz ve disiplinsiz aratrma, bilimsel sahtekarlk ve yalanclk, yayn intihalleri, kar
HACETTEPE TIP DERGS

166

Trkiye rneinde akademik dnya ve akademik etik

atmalar, ikram yazarl, yazarlk hakk ve srasnn gzetilmemesi gibi. Herkes ve her alan iin geerli olan etik, bilim dnyas iin de vazgeilmez bir deere sahiptir. zellikle akademik dnya, etiin nemli snav alanlarndan biridir. nk bilimin toplumda hak ettii yeri almas, byk lde bu deerlerin akademik hayata geirilmesine baldr. Bir akademik yaam paylaan tm insanlar, akademik grg kurallar erevesinde; birbirlerine sayg ile yaklamal ve bir kalite dzeyi erevesinde, nyargsz, bireysel kar ve kayglardan uzak, objektif olma mecburiyeti iinde etik kurallarn zorunluluklarn yerine getirmelidir. Akademik etik, tm akademisyenlerin oluturduklar takmn paydalar arasnda en zenle uygulanmas gereken, bilim zgrl erevesindeki toplumsal ve bilimsel sorumluluklarn tanmland temel deerlerdir. Toplumla dorudan etkileim iinde olan ve toplumu dorudan etkileme potansiyeline sahip akademisyenler, kendi kendilerini dorudan denetleyebilecek bir mekanizma oluturmak durumundadr. Deiik bilim alanlar alanlarnn akademik ve uygulamal faaliyetleri kapsayan bir mesleki etik ilkeler btnn gelitirmeleri nemli ve gereklidir. Bu gereklilik, uzun vadede niversitelerde akademik ve uygulamal faaliyetlerin kalitesini arttracaktr. Bugn iinde yaadmz dnya etik bir bak asn yeniden gndeme getirmekte, piyasa ekonomisi pozitif ve sosyal bilimlerdeki kuramsal alma ve uygulamalarda deer sorununu ortaya karmaktadr. Buna gre kuramsallatrma, veri toplama, literatr tarama, zmleme, deney sreci, deneklerin seimi ve bilgilendirilmesi, varsaymn kantlanmas ve verilerin uygulamaya sokulmas aamalarnda hangi ltlerin kullanlaca, zerinde dnlmesi gereken bir konu haline gelmektedir. Bilim etii veya akademik etik, bata niversiteler olmak zere btn eitim ve bilim kurulularnda yrtlen faaliyetlerin genel ahlak felsefesine ve mesleki etie uygun yaplmas olarak tanmlanabilir. Bu balamda bilimde etik kavramn; aratrmada etik, eitimde etik, renci ile ilikilerde etik, ynetimde etik olarak da boyutlandrmak mmkndr. Akademik etik yalnzca aratrma ile snrl deildir, ayn zamanda bilginin retim ve teknolojiye dnm, bilginin yaylm ve retilmesi ile bir btn tekil etmektedir. Akademik etiin paydalar olan niversite ynetimi, hoca, teknik personel, renci ve bundan yararlanan kii ve kurumlarn da etie uygun davranmas byk nem tamaktadr. Anabilim dallarnda anabilim dal bakanlklar, retim yesi yemekhanelerinde yemek masalar kimsenin tapulu mal deildir, olamaz da zaten! nemli olan karlkl katlm trnde bir iletiimin kurulmas ve bu iletiim
Cilt 37 Say 3 2006

iin var olan frsatlarn, uygun iletiim ortamlarnn iyi deerlendirilmesidir. Yoksa Sayn Doan Ccelolunun ok gzel ifade ettii gibi, akademik topluluk da iletiim kazalarnn yaral ve lleri ile dolmu olur. Akademisyenlerin birbirleriyle iletiiminde yaanan iletiim kazalarnn yol at yarallarn yaralarnn sarlmas, llerinin de kaldrlmas gerekmektedir.

AKADEMK LYAKAT
Bilindii gibi akademik yaam paylaan tm insanlar; yllarca sistemli olarak alr, retir, bilimin ve toplumun yararlanmas iin yaynlar, sonra da belirli ilke ve kurallara gre dzenlenmi temel kriterler dorultusunda belirli aamalara gelmek zere kuramsal bir dzende bavurularda bulunur. Btn bu aamalarda kendilerine den ve zorunlu olduklar belirli bir performans gstererek, bu kriterler dorultusunda deerlendirilmelerini bekler. te bu, karlkl sorumluluk ve etik de dahil tm kurallar ile ilemesi gereken bir sretir. Bu zel srecin belirlenmi bir stratejisi vardr ve hatta bu strateji, yasal deerlerle de belirli bir sisteme balanmtr. Bu sre, bir bakma bir akademisyenin mrn verdii hizmetin, emein ve rnlerinin de sorgulanmas ve performansnn deerlendirilmesidir. Bu z denetim mekanizmas sonucunda da akademik liyakat deerlendirilmektedir. Bylece sz konusu sre ve grevler, tm platformlarda ok nemli bir sorumluluk anlayn gerektirir. Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) bilim insann yle tanmlamaktadr: Bilim insan, akademik yaamnn btn evrelerinde ve retim, ynetim ve akademik deerlendirmelere ilikin grevlerde bilimsel liyakat temel lt olarak kabul eder, temel etik kurallarnn dna kmaz ve bu kurallarn dna klmasna gz yummaz. Eitimin eksik verilmesi, kopyaclk, akademik ilerleme ve dl jrilerinde bilimsel liyakat ltlerinin dna kmak, kiileri kayrmak ve benzer davranlar kabul edilemez [7].

TRKYE AISINDAN NVERSTELERDE AKADEMK ETK

Bugn lkemiz yksek retiminin en temel sorunlarndan biri, merkezdeki kimi niversitelerimiz dnda, bilim adam yetitirme ve kimlerin niversitelerde bilimsel bilgi reteceini belirleme konusunda ciddi ltlerimizin olmamasdr. Bilimin lkemizde istenilen ekilde yeerememesinin temelinde akademisyenlik bilincinin olmamas; bilim felsefesi, bilim kltr ve bilim tarihi bilincinin ve bilgisinin yetersizlii rol oynamaktadr. Dnyann baka hibir lkesinde grlmeyen ekilde, niversiteler kimi ideolojik-siyasi-idari g odaklarnn elinde onlarn iftlii gibi ynetilmektedir. niversite kavram yeterince tanmlanmad iin niversite-

167

rnek Bken

lerin dier okullardan farknn ne olduu, niversitelerde art deerin ne olduu, bu kurumlarda nelerin retildii, bu kurumlara kimlerin renci olarak kabul edilebilecei, kimlerin hoca olabilecei veya hocalarn niteliinin nasl olmas gerektii eklindeki sorularn cevaplar tam olarak verilememektedir. retim yesi, hepimizin kabul edecei gibi aydnlanm, geni bilgili, grgl, ufku geni, toplumun gelime dinamiklerini yaratan, topluma nclk eden ve o toplumun beyin takmn oluturan kiidir. retim yesinin temel grevi bulunmaktadr: 1. Eitim ve retim, 2. Bilimsel aratrma, 3. Bulunduu corafyadaki toplumun bilinlenmesini salamak. Bu anlamda yetimi aydn kimlikli bilim adam veya retim yesi, iinde yaad toplumun veya daha geni anlamda dnyann sorunlarn izlemek, tahlil etmek ve bilimsel bak as ierisinde kendi grlerini oluturmak durumundadr. niversite ats altnda aratrma yapanlarn aratrma etii asndan gereklilikleri yerine getirmesi; eitici ve rencilerin grev ve sorumluluklarnn, ayrca haklarnn tanmlanm olmas; niversite yneticilerinin grev ve sorumluluklarnn tanmlanmas akademik etik balamnda nem kazanmaktadr. Bu nedenle ilgili alanda etik ihlallerin neler olduu bilinirse, farkndalk ve duyarllk kazanmak ve etik ihlallerden kanmak daha kolay olacaktr. En sk grlen aratrma etii ihlalleri nelerdir? Bilimsel aratrmaya gerekli zeni gstermemek, Aratrmay yapmad halde yapm gibi gstermek, Elde ettii verileri amaca uygun deitirmek, Bakasnn verilerini kullanmak, Bakasnn yapt almay kaynaka gstermeden kullanmak, Bakasnn eserini yabanc dilden evirerek kendi eseriymi gibi gstermek, Bakasnn aratrma materyalini saklamak, Aratrmay bakasna para ile yaptrmak ve yazdrmak, Aratrma fonunu deiik yntemlerle dolandrmak, Aratrclarn verilerini para ile satmak, Bilim adam adaylarnn seiminde liyakata uygun davranmamak, Akademik aamada kayrmac davranmak,

Akademik kadro ilanlarnda ilgili alann ihtiyalar yerine kendisine yakn kiiler iin ilan vermek, lgisi olmayan kiileri aratrmada ortakm gibi gstermek, Emei gemedii halde bakasnn bilimsel almasna kendisinin de dahil edilmesini istemek, Gitmedii kongreye gitmi gibi gstermek, Mesai saatleri iinde darda i takibi veya danmanlk yapmak, Projede karlksz renci ve dier alanlar kullanmak, Yaplan iin karln vermemek veya eksik vermek, Alan olmad konularda uzman gibi davranmak veya uzmanlklara sayg gstermemek. niversitelerde en sk gzlenen eitim etiine aykr tutum ve davranlar nelerdir? Bata eitim ve retime gerekli nemi vermemek (kendisini yenilememek), Derslere zamannda girmemek ve zamannda bitirmemek, Bilimsel kalpazanlk yaparak ek ders creti iin ders ykn fazla gstermek, Derse girmedii halde ek ders creti almak, Kendi dersine asistann gndermeyi alkanlk haline getirmek, Maddi kar elde etmek iin belirli kitap, donanm ve laboratuvar malzemesini talep etmek, Dersleri yalnzca retmen merkezli ilemek, Eitimi ve renmeyi bir btn olarak ilemek ve tartmak iin renciyi aratrmaya ynlendirmemek, Derste renciyi aalamak, snfta kk drc davranlarda bulunmak, Snavlar doru yapmamak, deerlendirmede objektif davranmamak, baz rencilere ayrcalk gstermek, snav sonularn doru deerlendirmemek. niversite rencilerinin etik d tutum ve davranlar neler olabilir? Baka renciyi kendi yerine snava sokmak, Kopya ekmek veya kopya vermek, kopya ekilmesine yardm etmek, Bakasnn devini kendi deviymi gibi sunmak, devini bakasna yaptrmak, Tezini para ile yaptrmak veya yazdrmak, Bakasnn fikirlerini kendisininmi gibi sunmak, Baka arkadalarn engelleyici tutumlara girmek,

168

HACETTEPE TIP DERGS

Trkiye rneinde akademik dnya ve akademik etik

Kayrmaclk istemek, Toplumsal sorumluluklardan kanmak/hakl olanla dayanma gstermemek, Burs veya harlk iin eksik-hatal bilgi vermek, Kitap-malzeme-materyal yrtmek. niversite ynetiminin etik d tutum ve davranlar aada sralanmtr: Keyfi davranmak, Ynettii birimde liyakata uymamak, Kayrmaclk yapmak/ekibini-yaknlarn ykseltmek, Kamusal kaynaklar zel istemleri/karlar iin kullanmak, kar salamak, Kurumunu deil, bireysel nceliklerini dnmek, alana haksz muamelede bulunmak, Engelleme yapmak, lkelere gre deil, duruma gre hareket etmek, Elinin altndaki bilgileri farkl amalarla kullanmak, tehdit veya antajda bulunmak, Kamusal kaynaklar peke ekmek, Makamn kiiler zerinde etki/g kurmak iin kullanmak, Makamn atlama tahtas iin kullanmak, Sz verdii gibi davranmamak, Her trl etik d davranlara gz yummak. Bata niversite yneticileri olmak zere herkesin akademik etik konusunda son derece duyarl davranmas beklenmektedir. niversitelerin tutumlar ve alacaklar nlemler caydrc olacaktr. niversitelerin bu konuda almas gereken tedbirler yle sralanabilir: 1. niversite ynetimlerinin etik konusunda taviz vermeyecekleri mesaj kendisini hissettirmelidir. 2. Bata akademik kariyer aamalar olmak zere yayn faaliyetleri etik kurul tarafndan ciddi olarak izlenmelidir. 3. Akademik aama iin belirli ltler getirilmeli ve ilanlar herkese ak yaplmaldr. 4. Bilim etiine uymayanlar deifre edilmeli ve kamuoyuna tehir edilmelidir. 5. Eitim etiine bal kalan eitmenler dllendirilmeli; dersini zamannda ilemeyen, yerine asistann gnderen, snav katlarn doru deerlendirmeyen eitmenler uyarlmal, tekrar halinde cezalandrlmaldr.

6. Bilim etiinin nemini vurgulamak iin kurumsal temelde srekli eitim ve seminerler dzenlenmelidir. 7. Bilimsel aratrma etiine uygun olmayan her trl fikir hrszl, arma, veri deitirme vs. davrannda bulunan kiiler cezalandrlmal, isimleri deifre edilmeli ve meslekten men etmeye kadar gidebilen cezalar uygulanabilmelidir. niversitelerimizde on yllardan beri sregelen ve ok tehlikeli bir ekilde adeta kanksanmaya balanan bilimsel saptrmalar ve daha da nemlisi bu saptrmalar yapanlar deifre edilmelidir. niversite yneticileri, Yksek retim Kurumu (YK), niversiteler Aras Kurul, TBTAK ve TBAnn dnya gr, siyasal dncesi, inanc, akademik ve toplumsal konumu ne olursa olsun bilim ahlakn ineyenler karsnda tarafsz, etkin ve kararl bir tutum ierisinde olmas gerekmektedir.

SONU
retim yelerinin bilimsel aratrma ve eitim-retim grevleri dnda bir dier nemli grevi de toplumsal sorunlara yaklamlar ve toplumun nn aacak zm nerileri sunmalardr. Sivil toplum rgt grevi stlenen retim yeleri dernek ve sendikalar halen istenen dzeyde ye says bulamadklar iin eitli konulardaki talepleri yetkililer tarafndan dikkate alnmamaktadr. retim yeleri dernek ve sendikalarnn etkin olmay, yayn organlarnn bulunmay, geni anlamda retim yelerinin kendi grlerini ifade edecek alan bulamamalarna neden olmaktadr. Bylece de niversiteler kendi i dinamiklerini tartmamakta ve bilimsel alandaki retimden gelen glerini yanstamamaktadr. eitli konularda grlerini belirli platformlarda tartamayan bilim insanlar toplumsal sorunlardan da uzaklamaktadr. Toplumsal ve evrensel bilgilendirme grevini yerine getirmeyerek toplumdan uzak, kendi kabuuna ekilmi hareketsizler ordusunu oluturmaktadr. Bilim adamlar tarihsel misyon iinde toplumun bilgilendirilmesi ve aydnlanmasndan aldklar g nedeniyle halk kitlelerinin yakn gemie kadar en ok deer verdikleri kiilerdi. Dnyada halen retim yelerine ve retmene sayg bilgiye sayg olarak ifade edilir. Trkiyede ise son 40 yln toplumsal olaylarnn sorumluluu ounlukla niversitelere yklendii iin retim yelerinin evrensel dnce anlayna uygun olarak kendilerini, olaylar ve olgular ifade etmeleri engellenmitir. rgtsz ve maddi gc zayflatlm olan retim eleman maddi gc orannda toplumda deer grmektedir. lkemiz ise maalesef rgtllk dzeyi bakmndan dnyay gerilerden izlemektedir. zellikle eitim kurumlarnn rgtsz olmas dorudan etkisini toplumun dier kesimlerine yanstmaktadr. zellikle eitimin en st kurumu olan ve evrensel boyutta eitim ve

Cilt 37 Say 3 2006

169

rnek Bken

aratrma yapma iddias tayan niversitelerimiz bugn 80 binin zerinde retim yesi ve grevlisi ile en rgtsz kurumlarn banda gelmektedir. Yaamn her alannda yetimi insan yetitiren ve her dzeyde sorunu bilimsel lde aratran pahal, rekabeti yksek ve stresli yaam olan retim yelerinin mutlaka sorunlar da ok boyutlu olmaktadr. retim yelii bir meslek olmaktan ok bir yaam biimidir. Son yllarda artan cret yetersizliinden tutun da ynetimsel sorunlara kadar bir dizi ciddi sorunlar bulunmaktadr. niversitenin toplum ve dnya karsndaki ykmll, eitimde bilimsel tutarllk ve kaliteyi teminat altna almak iin hibir etki altnda kalmamasn zorunlu klmaktadr. Bu ykmll yerine getirmek iin, 1988 ylnda 29 Avrupa niversitesi rektr tarafndan Bolonyada imzalanan Magna Carta Universitatumda da aka ifade edildii zere, niversitede bilimsel aratrma ve retim, gerek etik gerekse entelektel ynden, her trl siyasi ve ekonomik etkiden bamsz olmaldr [8].

Kaynaklar
1. Teichler U. Higher education policy and the world of work: Changing conditions and challenges. Higher Education Policy 1999; 12:285-312. Gillin CT. The bog-like ground on which we tread: Arbitrating academic freedom in Canada. The Canadian Review of Sociology and Anthropology 2002; 39:301-22. UNESCO (1998) Statement on Academic Freedom, University Autonomy and Social Responsibility. <<http://www. unesco.org/iau/tfaf_statement.html>> Harvie D. Alienation, class and enclosure in UK universities. Capital and Class 2000; 71:103-32. Klbay MA. Hayalimdeki niversite Dnen Siyaset. 1999; 1:17-20. Foucault M. Hapishanenin douu. Klbay MA (ev.) 1. Bask. Ankara: mge, 1992; 220-420. Ertekin C, Berker N, Tolun A, lk D. Bilimsel aratrmada etik ve sorunlar. Ankara: TUBTAK Matbaas, TBA (Trkiye Bilimler Akademisi) Yaynlar, No: 1, 2002 (Mart):12. Magna Carta Universitatum (1988), Bologna Process Committee, 900th Aniversary of the Alma-mater, Bologna, Italy. <<www.tuba.gov.tr/files_tr/yayinlar/yayin_data/bilimsel.pdf>>.

2.

3.

4. 5. 6. 7.

8.

170

HACETTEPE TIP DERGS