Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike UNIVERSITETI I PRISHTINES FAKULTETI JURIDIK PRISHTINE
HISTORIA E SHTETIT DHE SE DREJTES

Shqipron Krasniqi
______________________ 25. Janar. 2010 Prishtin
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Permbajtja Fq. 8-9 11-12 12-13 14-15 16-17 16-17 19-21 28-31 40-41 41-45 48-50 61-65 71-80 97-101 104-106 110 114-117 117-118 123-129 129-131 131-138 140-143 160-165 184-190 200-201 201-204 204-207 207-208 208-210 212-216 216-218 232 - 234 234 - 237 237-242 272 - 275 275-278 282-285 290-298 320-324 Tituj e mesimeve Studimi i se drejtes ne periudhen antike Studimi i se drejtes ne periudhen e krishterimit te hershem Glosatoret dhe Postglosatoret Shkolla Juridike e juristeve elegante Shkolla e se drejtes Natyrale Kontributi i Lajbnicit dhe Monteskieut ne zhvilimin e historise se shteti dhe se drejtes Cilat jane burimetdhe monumentet historiko-juridkie E dreja ne Egjiptin e Lashte E drejta ne Babilonine e Lashte Kodi i Hamurabit E drejta penale me Babiloni Rregullimi shteteore i Athines Sparat krijimi i shteti dhe rregullimi shtetror i saj Karakteristikat e pergjithshme te shoqerise feudale Shteti i Frankeve Rregullimi shteteror i shtetit te Frankeve Burimet e se drejtes te shtetit te Frankeve - Ligji i SAlikeve Kalifati Arab-veshtrim historie Rregullimi shetero i Kalifatit Arab Bizanti- veshtrim historik Burimet e se drejtes bizantine Franca; Cilat jane burime e se drejtes ne shoqerine feudale franceze E drejta kanunike-burimet themelore te se drejtes kanunike Perandoria Osmane- struktura ekonomike - shoqerore dhe sistemi feudal Osman Sistemi feudal ushtarak Osman Organizimi i pushteti qendror osman Organizimi i pushteti vendor osman Organizimi i gjygjsorit dhe procedurat gjygjsore Burimet themelore te se drejtes se Sheriatit Burimet plotesuese te se drejtes se Sheriatit dhe shkolla juridike e (mezhebeve) Periodizmi i shtetit dhe se drejtes Liberale Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shetet liberale Parimet mbi te cilat mbeshtet rregullimi i shteti liberal Lufta qytetare ne Angli - revulizioni borgjez Anglez Protektorati i Oliver Kromuellit Revolucioni i Lavdishem ne Angli Rregullimi shtetero i Anglise Shpallja e pavarsise se SHBA-ve
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

331-334 350-354 360-364 367-370 386-392 403-406 408-410 413-416 418-422 422-425 Rregullimi sheteror dhe kushtetues i SHBA-ve Franca-zhvillimi historik i saj Diktatura Jakobine Periudha e Napoleon Bonapartit (Konsulati) E drejta franceze dhe karakteristikat e pergjithshme te saj K.Civil Francez Bashkimi i Gjermanise Republika e Vajmarit E drejta ne Gjermani de karakteristika e saj (Kodi Civil Gjerman) Rregullimi sheteror i Austrohungarise dhe kodi civil Austriakt Karakteristika e rregullimit shteteror rus
Vrejtje: Kjo prmbajtje sht prmbajtje e dhn nga ana e prof. pr prgaditjen e provimit n lndn Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike Nuri Bexheti
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKE T dhnat m t hershme mbi shtetin i gjjm t Herodoti (vdiq me 429 p.e.s.) i cili qysh n kohn antike u quajt baba i histories, dhe i cili ka dhn mjaft t dhna pr shtetin e Persis, Egjiptit dhe t disa polisve Greke. Pastaj vlen t permndt Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjiptas Maneton shek. III p.e.s., Sokrati shek. IV p.e.s., Platoni, Aristoteli (384-322 p.e.s.), etj.
STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEMSHEK IV-XII. N shekujt e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e t shtypurve dhe t prbuzurve dhe paraqitet si errozion pr Perandorin Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me t gjitha forcat. Sa m tepr q zhvillohej krishtenizmi rreziku pr Romn ishte m i madh, andaj edhe ndjekjet dhe prsekutimet e t krishterve ishin m intensive, kshtu q n gjysmn e shekullit III e arritn kulminacionin, sidomos gjat sundimit t Dioklecianit (284-305).Gjat sundimit t Justinianit e posaqerisht n koncilin e V t ekumenve (i dyti) n Konstadinopoj, me 553 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua n kishsunduese (ecclesia regans) dhe me kt autokratia perandorake edhe n sfern fetare arriti kulmin, feja si ideologji, u b mjet i rndomt i sundimit. Sipas mendimtarit dhe babait m t madh t asaj kohe Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojn dy shtete. i pari sht shteti laik ku mbrteron e keqja, djalli dhe mkati, dhe shteti i dyt sht kasha e krishter q sht mbreteria e hyjniut n tok. Kto dy shtete kan kaluar s bashku npr gjasht epoka t zhvillimit historic, prej Adamit e deri t Krishti dhe do t prfundojn me shkatrrimin e aferm t bots dhe me gjykimin e tmerrshm, kur njrzit nga shteti i pare do t prfundojn n ferr, kurse nga shteti i dyt n lumturin e amshueshme. Augustini e mbron tezen e tij s shteti ka t drejt ta prdor dhunn n qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendis n 22 libra). N priudhn kur n Evrop, sidomos pas Justinianit, fillon nj rnie e madhe e shkncs dhe kulturs, n pjes perendimore t Azis paraqitet Islami, si religjion dhe ideologji e re, i cili fillon dhe prvetsoj trashigimin mendore antike dhe kshtu ndrmjet shekujve VIII-XII krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit XII nprmjet t kulturs s zhvilluar Arabe Evropa fillon t arrij at shkall t zhvillimit cultural dhe shkncor sa q mund t merrte modelet antike t kulturs dhe shkncs.
GLOSATORET
T vetmit njerz q dinin shkrim-lexim ishin klerikt, kurse e vetmja gjuh e shkruar dhe gjuh e shkncs ishte Latinishtja. Pr kt qllim ata u mbshtetn n burime t s drejts romake, kryesisht n Kodifikimin e Justinianit (ky m von , n shekullin XVII, u quajt Corpus Iuris civiles. Ishte kjo koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dije kurse juristet e ksaj
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise. Kah fundi i shekullit XI n Italin veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irnerius (Bolonj), ku do t studiohej e drejta Romake. Shkolla t tilla juridike u formuan edhe n Padov, Pavija, etj. N Bolonj u bn t njohur vazhduesit e shkolls s Irnersiusit, si jan; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e ktyre shkollave e studionin Korpusin sidomos digestat njrn nga pjest m t rendsishme t Corpus iurus civiles duke shenuar ndermjet rreshtave ose n marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe shpjegimet lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret. Kta vepronin kshtu pr t kursyer pergamentin shum t shtrenjt t ethershm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj kta edhe quheshin Glosator (shkolla e Glosatorve). N mesin e shekullit XIII msuesi i shquar dhe i pasur i Bolonjs Francesco Acursius, e botoi prmbledhjn e glosave t hershme dhe atyre bashkkohore me titull Glossa magistralis seu ordinaria.
POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. XIII-XVI Juristet e m vonshm t quajtur postglosator ose komentator prej mesit t shekullit XIII e deri n shekullin XVI merren me shqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundrthnieve t tyre. Kontributin m t madh n kt drejtim e kan dhn juristet e Perugjias, Pavijes, Padovs dhe Bolonjs. Kta i shqyrtonin, komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme q bnin fjal pr t njjtin institucion juridik nga korpus jurisi pr t krijuar nj mendim t prgjithshm juridik t glossatorve. Postglosatort m t dalluar kan qn; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Q nga shekulli i XIII paraqiten shkollat juridike n Paris, Tulus, Oksford, etj. Ndrmjet glosave nganjher gjersisht bhej shpjegimi i ndonj shtje juridike dhe n kt mnyr krijohen t ashtuquajturat traktate.Postglosatoret ngeln n suazat e metods dogmatike-pozitiviste dhe ekzaktike, pasi kjo metod nj koh m t gjat u aplikua nga glosatort dhe postglosatort (komentatort e qyteteve t Italis Veriore, n shkencn juridike u quajt ,, mos docenti Italicus.
SHKOLLA JURIDIKE E JURISTEVE ELEGANT (SHEK. XVI-XVII) Juristet e ksaj priudhe, pr ndryshim nga paraardhsit e tyre, Glosatort dhe Postglosatort, t drejtn Romake nuk e studiuan vetm nga Korpus jurisi por edhe nga t gjitha burimt e tjera t mundshme. Pr kt qllim ata filluan t prdorin mtodn historike t studimit t s drejts. N baze t shqyrtimeve kritikave t teksteve dhe burimeve t periudhave t ndryshme u konstatua se Korpus jurisi nuk sht nj kod q sht nxjerr nga Justiniani prnjher, por n t ka norma juridike q u takojn shekujve dhe shkollave t ndryshme. N t kan hyr ligje dhe dekrete q nga koha e republiks si dhe mendime t juristve t shquar
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

romak. Pr shkak t gjersis s lnds kt e ndanin n historin e ligjeve ,prkatsisht t s drejts (historia legum, historia iuris pr kt i quanin legista) dhe n historin e antikiteteve juridike (antiquitates iuris) q konsideroheshin t gjith ata faktor t cilt e kushtzonin instucicionin juridik.
Pr shkak t pedanteris shkolla e tyre e mori emrin-shkolla e jurisprudences elegante, pasi q shkolla u krijua dhe u zhvillua n Franc quhet edhe shkolla juridike Franceze. Juristet elegant t part prdorn metodn historike n studimin e s drejts. Sipas tyre metoda historike sht kusht themelor i vet shkncs juridike-pa histori shknca juridike sht e verbr (Sine historia caecam esse iurisprudentiam). Metoda e tyre e studimit n shknc u quajt mos docenti gallicus (francisus). Kjo shkoll sugjeronte dhe propagonte q e drejta romake t ishte e drejt e prgjithshme dhe pozitive si dhe zbatimin e parimeve t rregullimit shtetror romak, q kryesisht ishin parime t rregullimit shtetror absolut (siq jan p.sh. parimet e formuara nga Ulpianusi Quod principi placuit, legs habet vigorem Ajo q i plqen sundimtarit e ka fuqin e ligjit ose ,, Princeps legibus solutus est: Sundimtari sht i liruar nga ligji.
SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. XVII-XVIII) Gjat shekujve XVII dhe XVIII n Evropn perndimore shknca juridike kryesisht u zhvillua n shnj t domonimit t plot t shkolls t s drejts natyrale. Themeluesi i ksaj shkolle sht juristi, filozofi dhe diplomati i njohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), i cili n vitin 1625 botoi librin e tij t njohur Mbi t drejtn e lufts dhe paqs (De iure belli ac pacis). Prve Grociusit si prfaqsues eminent t ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteski, etj. Teoricient e ksaj shkolle te s drejts natyrale, si prfaqsues t klass s re borgjeze, ishin kritikues t ashpr t rendit shoqror feudal e sidomos s fundit t sundimit t monarkis absolute. Kta formn absolute monarkis t pushtetit e konsideronin si penges serioze t zhvillimit t mardhnjve kapitaliste t prodhimit e me kt edhe t progresit t prgjithshm shoqror. E drejta natyrale (si trsi e disa t drejtave si system i s drejts) sipas tyre prbht nga disa t drejta t pa vjetrsueshme dhe t pa jetrsueshme si jan; e drejta liris (q nnkupton t drejtn e levizjs, t lumturis, zgjedhjn e profesionit, lidhjn dhe zgjidhjn e martss, t drejtn e fes dhe ndergjegjs), madje e drejta e barazis para ligjit, e drejta e prons private, e drejta e siguris, e drejta e kundershtimit t shtypjs, etj. Shkolla e t drejts natyrale ishte mjaft progressive, sepse propagandonte prmbysjen e feudalizmit dhe monarkis absolute e n vend t tyre krkonte kthimine t drejts natyrale dhe rregullimin shtetror q do t garantonte kto t drejta. Prfaqsues eminent te ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteskije, dhe enciklopedist te tjer.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE SE DREJTES Lajbnici (Gotfried Vilhelm Leibnitz 1646-1716) prve zbulimeve t tij n matematik dhe fizik ka merita t jashtzakonshme edhe pr vuarjn e themelve t histories t s drejts. Ky qysh n moshn 20 vjeare (1667) botoi vepren e tij t njohur Metoda e re s si duhet t studiohet dhe msoht shknca juridike. N kt vepr Lajbnici angazhohet pr thellimin dhe zgjerimin e studimve juridike. Sipas tij juristi duhet t studioj jo vetm shkncat dogmatike juridike dhe teorin e s drejts natyrale, por edhe historin e s drejts nga e cila do t msoj kuptimin e gjndjs s tashme. Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories m s miri shprehet me sentencn e tij t njohur E tashmja sht prplot me t kaluarn dhe e ngarkuar me t ardhmn. Lajbnici e kishte kuptuar shum mire kuptimin e histories kur thonte s nga historia krkojm tri gjra; 1. q t na informoj me ngjarjt n t kaluarn, 2. q t na ofroj rregulla t dobishme pr jet, dhe 3. t na shpjegoj krijimin e tashms nga e kaluara, sepse do gj m s miri kuptohet nga kauzaliteti i vet. Si paraardhs i dyt i historizmit n shkncat juridike sht juristi i shquar Francez Monteskiu (1689-1755) I cili bn prpjekje q t shpjegoj lidhjn kauzale t faktorve t ndryshem t zhvillimit historik t shoqris dhe shtetit dhe n kt frym shkruajti veprn Mbi madhshtin dhe rnien e Roms, kurse m von (1748) botoi veprn e tij t njohur Mbi frymn e ligjit. Monteskiu duke analizuar kushtetutshmrin e Anglis krijoj teorin mbi ndarjn e pushtetit; n at ligjvens, ekzekutiv dhe gjyqsor.
BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE Me burime kuptojm t gjitha ato materiale, fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri mbi ndonj shtje. Burimet historike ndahen n tri grupe: 1. n monumentet e kulturs materiale, 2. n dokumentet e shkruara, dhe 3. n burimet gojore. MONUMENTET E KULTURES MATERIALE Jan sendt e ndryshme t prdorimit personal dhe kolektiv si jan; veglat e puns, armt, stolit, ent, objektet e banimit dhe godinat e ndryshme , kanalet, varrezat, vizatimet, kocka t ndryshme, etj
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

DOKUMENTET E SHKRUARA Ndahen n : 1). burime historike dhe 2.) burime historiko-juridike. 1). Burim historik sht do dokument i shkruar q bn fjal pr t kaluaren e shoqris njerzore, 2). Burim historiko-juridik sht vetm ai dokument q drejtprsdrejti apo n mnyr t trthort bn fjal mbi shtetin dhe t drejtn (institucionet juridike-shtetrore). Burimet historike - juridike quhen edhe monumente juridike. N burimet historiko-juridike hyn: ligjet, dekretligjet, urdhresat dhe aktet tjera t organeve administrative, aktgjykimet dhe vendimet e organeve gjyqsore, traktatet ndrkombtare, kontratat, bulat dhe kartdhuresat e ndryshme, statutet,etj.
BURIMET GOJORE ndahen n: 1.) kulturn shpirtrore (n krijimtarin gojore popullore) 2.)kujtimet e aktorve t ngjarjes dhe 3) deshmitarve t kohs pr t cilt shkruhet.
N burimet e kulturs shpirtrore bien: kngt, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverbat popullore. Nder burimet gojore vend t posam zn kujtimet e njerzve t moshuar, t cilt tregojn pr ngjarjet pr t cilat kan qen t informuar ose vet n nj mnyr i kan prjetuar. Format m t rendsishme t burimeve juridike jan: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika gjyqsore, precedenti gjyqsor etj.
EGJIPTI Egjipti i lasht sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t zhvilluara t lindjes s lasht. N luginn e lumit Nil, n mileniumin e IV p.e.s re, u krijuan qytet-shtetet e quajtura nome. Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historis s Egjiptit t klerikut Maneton ndahet n periudhn e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorin e Vjetr, Perandorin e Mesme, Perandorin e Re, dhe n periudhn e shkatrrimit te Egjiptit. Pr shkak t sulmit t jashtme dhe dobsive t brendshme Egjipti u dobsua mjaft dhe n fund t shek. I p.e.s re definivisht ra nn sundimin e Roms. Egjipti pr nga forma e pushtetit shtetror, ka qene monarki despotike e tipit oriental. N krye t shtetit qndronte monarku i trashgueshm i quajtur faraon. Ky kishte pushtet t pakufizueshm. Ne personalitetin e tij ishin t njsuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Shef i administrats s oborrit mbretror ishte XHATI, t cilin e emronte faraoni.Shum skllevr nuk kan mbijetuar prfundimin e objektit n t cilin e kan filluar punn. Pr kt arsye quheshin ,,Seker-anh q do t thot t varrosur pr s gjalli
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

BABILONIA N Mesopotami n mileniumin e IV p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para t quajtura patesiate. Qytet-shtetet s pari (fundi i mileniumit t IV p.e.s.) u krijuan n Sumere (jugu i Mesopotamis) dhe kto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurupak, Isin ,etj. Kurse n veri t Mesopotamis Akada qytet-shtetet u formuan pak m von, n fillim t mileniumit t III p.e.s. dhe popullsia e tyre i prkiste racs semite. Patesiatet m t njohur n Akad kan qen; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj. Babilonia kulmin e zhvillimit e arriti n shekullin e XVIII dhe XVII, e sidomos gjat sundimit t 40 vjear t Hamurabit dhe birit t tij Samsuilinit Qyteti Babiloni n shekullin e VII p.e.s. do t beht qendr e shtetit t ri Babilonas, por vetm deri n shekullin e VI p.e.s., kur definitivisht bie nn sundimin e Persis.
E DREJTA PENALE N Babiloni edhe pse shteti e kishte rezervuar pr veti zbatimin e sanksioneve pr t gjitha deliktet , ose veprat penale, megjithat dalloheshin deliktet private dhe deliktet publike. Delikt privat konsiderohej edhe vrasja, edhe lndimi trupor, edhe vjedhja e pasuris private, etj. Kto vepra penale ndiqeshin vetm n baz t padis private (me krkesn e t dmtuarit ose familjes s tij).Kurse delikte publike konsideroheshin t gjitha veprat penale me t cilat cenohej shteti dhe rendi shoqror skllavopronar si dhe veprat kundr religjionit dhe moralit publik. Ndjekja e ktyre veprave bhej zyrtarisht nga shteti. N t drejtn penale nuk bhej diferencimi i elementeve subjektive dhe objektive t veprs penale, pra nuk bhej diferencimi i prgjegjsis subjektive prej asaj objektive. Nse rrnohet shtpia q ka ngrit ndrtuesi, dhe e mbyt pronarin, t mbytet edhe ndrtuesi, nse i mbytet djali pronarit ti mbytet djali ndrtuesit, nse i rrezohet muri ndrtuesi do t ja ndrtoj murin me t holla t tij. N t drejtn penale nuk beht dallimi i deliktit t kryer nga pakujdesia dhe atij me dashje (me paramendim), ndonse n disa nene beht ky diferencim, si psh. n qoft s n ngatrres njri i mshon tjetrit dhe i shkakton lndim t rend, do t betohet: kt nuk e bra me qllim dhe do t paguaj vetm mjekun, por edhe nse i godituri vdes ky prap do t paguaj vetm gjysm mine argjend. N t drejtn penale babilonase ashtu si edhe n t drejtat tjera skllavopronare , shprehej pabarazia formale juridike ndrmjet personave q u prkisnin klasave dhe shtresave t ndryshme shoqrore. Kjo pabarazi nuk manifestohej vetm n lartsin e dnimit t shqiptuar, por edhe n llojin e dnimit. N t drejtn penale babilonase kishte mjaft relikte t periudhs parashtetrore. Talioni zbatohej n t gjitha rastet kur veprn penale e kryente pjestari i shtress s ult ndaj pjestarit t shtress m t lart, kurse n rastet e kundrta aplikohej sistemi i kompozicionit. N kodin e Hamurabit hasim n talionin real dhe simbolik. Talioni real sht kur kryesit t veprs penale i shkaktohet e njjta e keqe: nse dikush ja nxjerr tjetrit syrin, ktij ti nxjerrt syri, kurse talioni simbolik sht ather kur kryesit i prehet gjymtyra me t ciln e kishte kryer veprn penale, psh. mjekut i prehet dora me t ciln e kishte br operacion pacientin q i kishte vdekur.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com

T gjitha veprat penale n Babiloni mund ti ndajm n 4 grupe: a) veprat penale kundr shtetit dhe religjionit, b) kundr personit, c) kundr pasuris, d) kundr familjes dhe moralit. a) Veprat penale me te shpeshta kundr shtetit kan qen kryengritja, tradhtia, dezertimi, mosbindja e urdhrave t organeve t administrats, ataku n mbretin dhe n familjen tij, ofendimi I npunsve shtetror, ataku n tempull dhe prdhosja e vendeve t shenjta (vepr penale kundr fes), etj. b) veprat penale kundr personit m t shpeshtat kan qn: vrasja, lndimi trupor, dhunimi dhe fyerja c) Veprat penale kundr pasuris m t shpeshtat kan qen: vjedhja dhe hajduti. Dnimi m i shpesht pr kto vepra ka qen me vdekje, psh. nse dikush e shpon shtpin pr t vjedh, para asaj vrime t vritet dhe t varrost. Pr sendet e vjedhura nga tempulli dnohej me vrasje edhe ai q i ka pranuar e jo vetm hajni. d) Nder veprat m t shpeshta kundr familjes dhe moralit kan qen: dhunimi, tradhtia bashkshortore e gruas, incesti, keqtrajtimi i prindrve nga ana e fmijve dhe e kundrta. Sistemi I dnimeve n Babiloni ka qen mjaft I ashpr dhe johuman. Kryesisht parashiheshin dhe aplikoheshin kto dnime: dnimi me vdekje (me ligj parashihej edhe mnyra e ekzekutimit), dnimet trupore, gjobat, ndalimi I ushtrimit t profesionit. Ekzistonin edhe dnimet e rrahjes me kamxhik, shndrrimi n skllav, vulosja me shenjn e skllavit, qethja e flokve n shenj t turpit, etj.
BURIMET E SE DREJTES Burimet kryesore t s drejts n Babiloni, si dhe n shtetet tjera t lindjes s lasht, kan qen; e drejta zakonore, ligjet, urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqsore. E drejta zakonore ka qen burim kryesor i s drejts. Ligjet e para kan qen mjaft t thjeshta dhe nxirreshin n form t urdhresave gojore t sundimtarit. M von ato fillojn t jen me prmbajtjesore dhe nxirren n form t shkruar. Zakonisht shkruheshin n pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllaka te bronzit. Urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore kan qen burime formale t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte e rregulluar me t drejtn zakonore dhe me ligj.
KODI I HAMURABIT sht nxjerr n gjysmn e pare t shek. XVIII p.e.s. (me sakt ne vitet 1794 1750) nga sundimtari i Babilonis Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i Hamurabit sht i shkruar n gjuhn akade me alfabetin kuneiform dhe sht i pabr nga tri pjes; prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjess prfundimtare).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
10

M e rndsishmja dhe m kryesorja sht pjesa e tekstit normative e prbr prej 282 neneve. Teksti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbshtetet n logjikn kazuistike dhe nuk njeh ndonj teknik t zhvilluar juridike dhe sistematizim t sotm juridik, megjithat ka njfar sistematizimi. Prmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, t drejtn reale (neni 6-126), mbi Martesn, familjen, prikn dhe trashgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen e integritetit fizik dhe jets s njeriut (t drejtn penale) (neni 196-214) mbi punn, prgjegjsin rreth dmeve t shkaktuara duke kryer pun t ndryshme si dhe mbi veglat e puns (neni 215-282). N shum nene prve qeshjeve t prmendura beht fjal edhe pr procedurn gjyqsore dhe mjetet e provs. Kodi sht i gdhendur n nj shtyll guri t bazalitit t gjat 2.25m., aty sht e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnis s diellitShamashit duke marr prej tij Kodin. Shtylla ka qen e vendosur n qendr t qytetit dhe n disa qytete t tjera t Babilonis. Shtylln e gurit me tekstin e kodit t Hamurabit e ka zbuluar nj ekspedit arkeologesh francez, e udhhequr nga Zhan Zhak d Morgan, n vitin 1901/1902 n grmadhat e qytetit Suzi n jug-perndim t Iranit t sotm, kryeqytet i dikurshm Elam. Ky monument sot ruhet n Luver t Parisit.
ATHINA N gadishullin e Atiks n fund t shekullit IX dhe n fillim t Shekullit VIII p.e.s. jetonin katr fise jone, t cilat gjendeshin t rrethuara nga fiset dore. Populli ndahej n aristokrat t pasur (eupatrid) dhe n t varfr (demos). Formimi i shtetit t Athins lidhet ngusht me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave t tij u b bashkimi i katr fiseve jone t Atiks me nj bazileus t prbashkt me qendr n Athin. Bazileusi zgjidhej pr tr jetn. Ai ishte prijsi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari m i lart i Atiks. Ky zgjidhej nga kuvendi i prgjithshm i lidhjes s fiseve, zgjidhej me an t shortit nga katr kandidatet e propozuar prej secilit fis, gj q dshmon s fiset ishin plotsisht t barabarta.
Prve reformave t Tezeut jan edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikleut. Zhvillimi i Athins ndahet n dy periudha t rndsishme: Periudha prej themelimit t shtetit e deri n vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri n vitin 338 p.e.s. kur Athina ra nn sundimin e shtetit Maqedon. Athina n vitin 338 p.e.s. pas disfats s Heronjs, e humbi pavarsin dhe ra nn shtetin Maqedon, mirpo pr shkak t respektit q kishte Aleksandri i Madh ndaj Athins dhe ndaj msuesit t tij Aristotelit, kt nuk e nnshtroi plotsisht si poliset tjera greke, por ja njohu nj shkall t konsiderueshme t autonomie politike. Kjo do t zgjas deri n vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tr Greqia antike ra nn sundimin Romak definitivisht.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
11

RREGULLIMI SHTETEROR Prej themelimit t shtetit e deri n reformat e Solonit (fillimi I shek.VI p.e.s.) Athina ka qen republik aristokrate, kurse prej reformave t Solonit e deri n fund t ekzistimit t shtetit t pavarur ka qen republik demokratike skllavopronare. Deri n reformat e Solonit organet kryesore t pushtetit shtetror qendror kan qen 9 arkondt dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi popullor i gjith qytetareve t Athins nuk ka ekzistuar. Nnt arkondt kan qen organ administrativ dhe ekzekutiv. N fillim ekzistonte vetm nj arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me short nga katr kandidatet e propozuar prej secils fis nga nj. Zgjidhej pr tr jetn. Numri i punve q duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi prbashkt) rritej gjithnj dhe ai vetm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i prjetshm bent q n pleqri arkond bazileu nuk mund t komandonte me ushtri, andaj pr kto shkaqe q nga shek. IX p.e.s. u vendos q krahas tij t zgjidhet edhe nj arkond tjetr: arkond polemarh si komandant i prbashkt i ushtris. N mnyr t njjt m von zgjidhet edhe nj arkond eponymos pr shtje administrative dhe gjyqsore. Mandati i prjetshm i arkondeve filloj ti cenoj interesat e eupatrideve, kshtu qe nga mesi i shek. VIII p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet n dhjet vjet dhe askush nuk mund t zgjidhet dy here n kt funksion. M von u krijua organi i quajtur Aeropag-kuvend i gjith arkondeve t dikurshm. Aeropagu nder t tjera vendoste edhe pr numrin e arkondeve, kshtu q prej shek. VII p.e.s. u rrit numri n gjithsejt 9 arkond. Aropagu n vitin 595 p.e.s. e angazhoi Solonin nj filozof t zgjuar, i cili si tregtar dhe detar kishte shtitur tr Mesdheun dhe kishte prfituar prvoj t madhe. Soloni kur e pranoj kt detyr gjendej n postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kan qen t gjithanshme. Me reformat e Solonit iu vun themelet republiks demokratike. Tubimi i t gjith popullit-kuvendit popullor i quajtur Eklezia u b organi m i lart dhe m i rndsishm i pushtetit shtetror. N kuvend merrnin pjes t gjith meshkujt e lire t moshs madhore ( mbi 20 vjet) pa zgjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesmarrsve sillej prej 20 mij deri n 40 mij veta. Kuorumi nuk ka qen i caktuar, prve kur vendosej pr ostrakizm (duhej t merrnin pjes s paku 6 mij veta). Kuvendi mbante seanca t rregullta dhe t jashtzakonshme. Koha e mbajtjes dhe rendi i dits i seancave t rregullta caktohej n fillim t vitit. Viti politik n Athin ndahej n 10 prytani (prytanea) q kapte 36 dit, n ditn e par t do prytanie mbahej seanca e rregullt. Pr seancat e jashtzakonshme vendoste organi ekzekutivadministrativ i quajtur bule. Vendimet q miratoheshin n kuvend duhej patjetr t ishin n harmoni dhe me frymn e zakoneve t vjetra. N qoft se vendimi ose ligji i miratuar nuk ishte ne prputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte n prputhje me vullnetin e prhershm t popullit si thoshin athinasit ekzistonte mundsia e kontrollit t mvonshm dhe t anulimit t tij. Kt kontroll deri ne reformat e efalijetit t vitit 462 p/e s re e bnte aeropagu, kurse prej ktij viti e bnte organi helieja. Procedurn para helieja pr anulimin e vendimit t aprovuar nga kuvendi me padin grafe mund ta inicionte secili qytetar athinas. Ai duhej to ofronte prova dhe t vrtetonte se vendimi i kontestuar vrtet ishte n
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
12

kundrshtim me vullnetin e prhershm t popullit. Prej reformave t Klistenit (509 p.e.s.) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me nj institucion shum t rndsishm dhe t paprsritshm n historin e sistemeve politike. Fjala sht pr dbimin e nderit t quajtur ostrakizm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij q do t debohej). Personit q i shqiptohej dbimi i nderit duhej patjeter t largohej pr 10 vjet dhe t vendosej n nj vend tjetr, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin t drejt t kthehen vetm nse i thirrt Athina. Deri n reformat e Perikleut (gjysma e dyt e shek. V p.e.s.) t gjitha funksionet shtetrore ushtroheshin pa pages. Pas ktyre reformave u miratua ligji i quajtur misthoforia, me t ciln u jepej dieta ose kompensimi pr kohn e humbur t gjith atyre q merrnin pjes n kuvend dhe n organet tjera shtetrore. Prej reformave t Solonit pr nga rndsia, pas kuvendit, vinte kshilli i quajtur bule. Ky ishte nj kshill politiko-administrativ dhe ekzekutiv, q prbhej prej 400 kshilltarve (bulenteve), prej secils file nga 100, me mandat nj vjear Fisi n Athin deri n reformat e Klistenit (509 p.e.s.) ishte njsia themelore zgjedhore, kurse prej ktyre reformave njsia territoriale bht kryesore. Klisteni tr territorin e Athins e ndau n 100 komuna (deme), t cilat me short ndaheshin n 10 rrethe ( secili rreth 50 antar), bulea tani prbhej prej 500 antareve (m t moshuar s 30 vje). Secili rreth prbhej nga nj delegacion, gjithsej 10 delegacione. Nj delegacion qeveriste gjat nj prytanie. Bulea shqyrtonte dhe vendoste pr dokimazin. Secili npuns i zgjedhur dhe do bulent duhej ti plotsonte kushtet dhe para s t merrte detyrn i nnshtrohej procedurs s dokimazis q zhvillohej n form t nj procedure gjyqsore para bules. N kt procedur shqyrtoheshin virtytet morale t kandidatit, konstatohej s a sht shtetas i Athins, cils shtres i takon, a i ka prmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dnuar, a i respektonte perndit dhe prindrit, a ishte i martuar, etj. N periudhn e republiks demokratike ndr organet qendrore t pushtetit vend t rndsishm z edhe helieja (dmth. Qielli), gjykata porotike,gjykata m e lart n Athin. Helieja ndahej n dikastere, q n esence ishin porot gjyqsore. Dikasteret nuk kan qen t prhershme por formoheshin ad hac me short. Ekzistonin tri lloje t dikastereve: t 201, 501 dhe 1501 antarve. Funksionaret dhe npunsit shtetror n Athin nuk ishin t prhershm, por zgjidheshin pr nj vit. Deri n reformat e Klistenit funksionaret dhe npunsit m t rndsishm kan qen: arkond bazileu, arkond polemarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej reformave t Klistenit m t rndsishmit kan qen 10 strategt (komandantet supreme t ushtris), 10 toksijarh (komandantet e kmbsoris), 2 hiparha (komandantet e kalorsis), 10 filarha (komandantet e ushtrive t fileve), etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
13

SPARTA Procesi i krijimit t shtetit Spartan ndodhi ather kur u krijuan edhe polist tjera greke. Dy fiset dore q kishin krijuar nj federate t fuqishme n shek. IX-VIII p.e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nnshtruan popullsin autoktone akeje (me origjin greke), t cilt gjendeshin n nj shkall m t lart t zhvillimit ekonomik dhe shoqror. Pjesn m t madhe t ksaj popullsie t lire, i shndrruan n skllevr t prbashkt shtetror-n Helot, kurse nj pjes m t vogl, zejtart dhe tregtaret, i shndrruan n Perik. N fushn e Lakonis krijuan qytetin Sparta. Sparta kryesisht ka qen shtet luftarak dhe agrar. Spartant e lire ekskluzivisht merreshin me luft dhe me bujqsi, zejtaria dhe tregtia pr ta ka qen veprimtari e turpshme. do Spartan prej moshs 18-60 vje ka qen ushtar. Prej moshs 7-18 vje qndronin n edukatore t prbashkta ku rendsi t veant i kushtonin prgatitjes fizike dhe luftarake, kurse kulturs s prgjithshme i kushtonin m pak rendsi, vese dinin shkrim-lexim. Spartant i takonin klass skllavopronare, n popullsin e lire binin edhe perikt, t cilt origjinn e kishin nga zejtaret dhe tregtaret e popullsis s nnshtruar autoktone. M von n kt kategori hyjn t gjith t huajt q jetonin n Spart. N popullsin jo t lire binin helotet. Spartanet nuk lejonin q numri i helotve t rritej tej mass s planifikuar. Pr do 10 vjet organizonin aksionin e quajtur kriptia me t cilin bnin vrasjet masive t helotve. Prve helotve, si skllevr kolektiv t shtetit, n Spart, kan ekzistuar edhe skllevr private q kan shrbyer si shrbtor shtpiak n familjet e Spartanve m t pasur. E drejta spartane n krahasim me t drejtn athinase ka qen m e pa zhvilluar. Burim kryesor i t drejts ka qen e drejta zakonore, kurse ligjet e shkruara kan qen t pakta. N burimet historike prmenden ligjet e Likurgut, themeluesit legjendar t shtetit Spartan Nga e drejta sendore institucioni m i rndsishm ka qen ai i pronsis mbi token. Sistemi i dnimeve ka qen i ngjashm me ato t poliseve tjera greke. Ekzistonin dnimi me vdekje, me gjob, dbimi nga vendi, por nuk njiheshin dnimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dnimet me heqje t liris.
RREGULLIMI SHTETEROR Sparta prej fillimi e deri n mbarim ka qn Republik Aristokrate Skllavopronare. Organet kryesore t pushtetit qendror kan qen: kuvendi popullor, dy mbretr, geruzia (pleqnija) dhe 5 efort. Kuvendi popullor ka qen organi m i lart legjislativ, n t vendosej pr luftn dhe paqen, zgjedhshin antart e geruzis dhe efort, si dhe miratoheshin vendimet m t rndsishme pr shtetin. N fillim kuvendi ka qen organ mjaft i rndsishm, por m von me zgjerimin e kompetencave t organeve tjera, shndrrohet n nj organ ku dgjoheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga organet tjera. Dy mbretrit kan prejardhje nga dy prijs ushtarak t dy fiseve dore q themeluan Spartn. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqsore dhe fetare, sepse njherit kan qen edhe klerik suprem. Formalisht kan qen t trashgueshm, por leht mund t ndrroheshin nga
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
14

organet tjera andaj kta ne nuk kane qene mbretr ne kuptimin e plote teoriko juridik. Geruzia ka qen organ operativo administrative q prbhej prej 28 geronteve dhe dy mbretrve. Gerontet duhej q patjetr t ishin m t vjetr s 60 vje. Kta i zgjidhte kuvendi pr tr jetn, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjat. Gerontet zgjidheshin n kt mnyr; populli i tr vinte n mbledhje dhe disa njerz t caktuar ndryheshin aty pran n nj shtpi, ku as nuk shikonin, as nuk shikoheshin nga t tjert, por vetm mund ti dgjonin britmat e njerzve t mbledhur. Vlersimi i kandidateve bhej me t thirrura. Ata dilnin nj nga nj, pa ditur s cili do t zgjidhej. Zgjidhej ai q ishte brohoritur m shum e m gjat. Institucioni i 5 eforve u themelua m von dhe u b organi m i rndsishm shtetror n Spart. Kta i zgjidhte kuvendi popullor pr nj vit. Zgjidheshin nga spartanet m t pasur dhe me autoritativ. Kishin t drejte t konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe t Geruzis.
KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE FEUDALIZMIT Sipas vendeve dallojm feudalizmin e Evrops perndimore dhe qndrore, feudalizmin e vendeve slave, feudalizmin arab, feudalizmin bizantin e m von edhe feudalizmin osman. 1.) N feudalizm bujqsia ishte dega kryeore e ekonomis. Baza e ksaj ekonomie ishte prona feudale mbi token-feudi. Feudi prbhj prej dy pjeseve: pjesa urbariale (benefikale) dhe pjesa alodiale. N pjesn urbariale ishin t vendosur bujkroberit, t cilt kt dtyrimisht e punonin dhe dtyrimisht feudalit ja jepnin rentn. Ndersa n pjesn alodiale nuk ishin t vendosur bujkroberit, por ata kt e punonin angari, n llogari t feudalit, duke prmbushur kshtu detyrimin e rents n pun q kishin ndaj feudalit. 2). Gjat tr feudalizmit dominonte ekonomia natyrale. 3). Feudalizmi ishte sistemshoqroro-ekonomik dhe politik i pabarazive sociale dhe juridike. N t njihej dhe sanksionohej pabarazia formale juridike. Shoqria feudale prbht prej dy klasave themelore: prej feudaleve dhe bujkroberve. Feudalet jan klasa sunduse dhe disponojn me monopolin e pushtetit shtetror. Brenda klases feudale ekzistojn shtresa dhe kategori t ndryshme, si jan: fisnikt laik dhe fisnikt kishtar. 4). Shoqeria feudale perbehet prej dy klasave themelore prej feudalve dhe bujkroberve. 5).N shoqrin feudale kisha ishte faktor shum i rendsishm shoqror dhe politik. 6). Si pasoje e eksploatimit ne feudalizm ndodhnin trazira dhe tronditje te medha shoqerore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
15

7). Ne feudalizm per nje kohe te gjate qendrojne relikte e shoqerise klano fisnore. 8). Sa i perket zhvillimit te artit dhe shkences dhe filozofise paraqet nje periudhe te erret dhe nje stagnim te dukshem.
SHTETI I FRANKEVE Shteti i frankve sht nj shtet tipik i feudalizmit t hershm dhe i takon grupit t mbretrive barbare. Frankt (grup i fiseve germane) nn udhheqjn e Klodevikut, n fund t shek. V, prafersisht n teritoret e sotme t francs veriore, belgjiks jugore dhe pjesve jugore t gjermanis e deri n zvicer, krijuan shtetin e tyre q qndroi deri n fund t shek. IX-fillim t shek.X, kur u coptua n disa mbrertri dhe principata t pavarura dhe feude t mdha. Zhvillimi historik i shtetit t frankve ndahet n dy periudha t mdha: n periudhn e Merovingve dhe Karolingve. Periudha e merovingve zgjat prej themelimit t shtetit e deri n mesin e shek. VIII, ndersa periudha e karolingve prej mesit t shek. VIII e deri n fund t ekzistimit t ktij shteti. Gjat sundimit t merovingve pr shkak t kunderthnjve t brndshme dhe dobsive individuale t disa sundimtarve ndodhte q shteti i Frankve t coptohej n disa njsi, q m von nn udhheqjen e nj sundimtari tjeter m energjik prseri t bhj bashkimi. Kjo u prserit disa here deri n kohn e sundimit t Pinit t vogl-themelues i dinastis s karolingve. N kt peiudh u bn reforma t rendsishme n organizimin e pushtetit shtetror qendror si dhe n organizimin e administrates lokale, n organizimin e ushtris, n sfern e t drejts, etj. Shteti i frankeve n periudhen e karolingeve arrin kulminacionin e zhvillimit, e sidomos gjat sundimit t Karlit t madh, i cili pushtoi gati gjith pjesn perndimore t perandoris s dikurshme romake.
RREGULLIMI SHTETEROR N periudhn e merovingeve shteti i frakve ka qen monarki patrimoniale ose bashtinore. Organi m i rndsishm i shtetit ka qen monarku, pushteti i t cilit bazohej n mundium ose n banusin mbretror. Me mendium, kuptojm detyrat dhe t drejtat e monarkve frng, t ngjashme me t drejtn e babait n familje. Ndrsa banusi mbretror sht e drejta mbretrve freng q shtetasve t tyre dika tu urdhrojn ose tu ndalojn me krcenim t gjobs ose t shpalljes s tyre jasht mbrojtjes ligjore. Ndr funksionart e lart t pallatit mbretror dalloheshin referendariusi q prpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kontet e pallatit mbretror, ndr t cilt pozitn m t rndsishme e fitoi majordomi. Majordomet derisa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
16

shefit t shtetit. Pastaj mbikqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetr i rndsishm i pushtetit qendror, n fazn e hershme t shtetit t frankeve, ka qen kuvendi popullor. Kuvendin popullor franket e mbanin n pranver n muajin mars, andaj edhe quhej Campus martius, m von ndryshoi termini dhe mbahej n maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi t cilin ai e autorizonte. Ndr organet tjera t rndsishme t pushtetit qendror kan qen edhe kuvendi i pallatit mbretror, kuvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar. N ato pjes t territorit ku u ruajt organizimi i administrats lokale romake njsia themelore administrative ka qen civitates, n krye t s cils qndronte komesi, ndrsa n ato pjes ku u vendos administrata frenge njsia themelore ishte pagusi n krye me kontin. M von gradualisht, beht shkrirja e ktyre njsive n njsin territoriale-administrative t quajtur kontea. Konti emrohej dhe shkarkohej nga mbreti, ndrsa si shprblim pr ushtrimin e funksionit merrte n posedim prona t mdha toksore, t cilat i kthente n rast t shkarkimit. Konti komandonte me njsin e ushtris s tij territoriale dhe kishte kompetenca t gjra administrative , fiskale dhe gjyqsore. Zvendsi i kontit quhej vikar. Kontt ndaheshin n njsi m t vogla administrativoterritoriale n centene n krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qen ekskluzive gjyqsore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerzve t lire) i centens. N kohn e sundimit t Karlit t madh u formuan dukatat n krye me dukn (dux). Kto kan qen njsi m t mdha s kontet. Duka n rend t pare ishte komandant i ushtris n dukatn e tij q prbhej nga ushtrit kontve n prbrje t saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet.
E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Franket aplikonin t drejtn e tyre q n esence ishte e drejt zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit personal, aplikonte zakonet e veta juridike, q pak a shum ndryshonin nga t tjerat. Ndrsa popullsia e nnshtruar galo-romake aplikonte t drejtn romake. M pas u paraqit nevoja e kodifikimit t s drejts zakonore t fiseve franke, kshtu q u krijuan ligjet e para t barbarve t njohura n histori si lex barbarorum. Ndr ligjet barbare jan t njohura: ligji i Salikve, ligji i Ripuarve, ligji i Burgundve, etj. M i rndsishmi n aspektin juridiko-historik ishte ligji i Salikve. Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta romake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana isigothorum. Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta, edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve aktet e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretrore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
17

KALIFATI ARAB VESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK N Arabi jetonin fiset beduine, t cilat kishin origjin t prbashkt (ishin t races semite), kishin gjuh, zakone, tradit dhe kultur t prbashkt. N shekullin V-VI arabt jetonin n bashksi primitive. Njsia m e madhe ka qen fisi. Mashkulli si martohej kalonte n tendn e tij dhe bhej zot i shtpis s tij. Fisi kishte kryetarin q quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit dhe kshilli i fisit q prbhej nga kryetaret e klaneve. Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti. Si rezultat i zhvillimeve n vend u krijuan disa qytete t rndsishme si kan qen : Meka, Jetribi (Medina), Jemeni, etj. Qyteti m i rndsishm ka qen Meka, ku edhe ishte tempulli i shenjt Qabeja, t ciln n muaj t caktuar e vizitonin arabet nga e tr Arabia. Koha e vizitave fetare (haxhilleku) shfrytzohej edhe pr tregti. Ruajtsit e Qabes ishin fisi i Kurejshve. N fund t shek.VI dhe n fillim t shek. VII paraqitet MUHAMEDI, themelues i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe n moshn 40 vjeare shpalli botrisht s nga perndia ka pranuar misionin e prhapjes s islamizmit. Ai shpalli vetn profet. Misioni i tij i prhapjes s islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbriten shpalljet e para t ajetve kuranore e deri me vdekjen e tij me 632. Misioni i Muhamedit ndahet n dy periudha: periudha dhjetvjeare n Mek dhe periudha prej shprnguljes Muhamedit dhe ithtarve s tij n Jetrib me 622. Menjher pas vendosjes n Medine (n vitin 1 sipas hixhrit) Muhamedi n konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslimanet vendosn q t formojn qytet-shtetin e Medins. Me at rast prpiluan dhe miratuan nj shkres (kitab) q njihej si karta e Medins, dhe paraqet jo vetm kushtetutn e par t shtetit islam, por njiherit paraqet edhe kushtetutn e pare t shkruar n cilindo shtet t bots. Ky dokument ka gjithsejt 52 nene. 25 nenet e para kan t bjn me myslimanet, ndrsa 27 nene tjera iu kushtohen hebrejve. Pas ksaj Muhamedi nuk ishte vetm udhheqs shpirtror, por edhe udhheqs shtetror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtris. Pas vdekjes s Muhamedit pr kalif (trashgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632-634), mirpo arabin e kishte prshkruar nj kriz e thell politike dhe ushtarake sepse ishin paraqitur profet t rrejshm, q synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Ebu Bekri ja arriti q ti shuaj t gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekjes s Ebu Bekrit pr kalif u zgjodh Omeri (634-644) njri ndr kalift m autoritar, pastaj Osmani, Aliu. Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omajdeve ndersa prej ktij vitie deri me 1258 dinastia e abasidve.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
18

RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARAB Shteti arab kishte nj rregullim shtetror specifik n krahasim me shtetet tjera feudale t ksaj periudhe. N krye t shtetit qndronte kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zvendsuesit dhe prfaqsuesit t profetit. Kalifi ishte i pari i fes islame, andaj edhe pushteti shtetror kishte karakter t theksuar teokrat. Mnyra e ardhjes n fronin e kalifit n fillim ka qen e parregulluar, ndonse edhe m von kjo shtje nuk rregullohet n mnyr specifike. Principin e zgjedhshmris s kalifve i pari e theu Muavija, i cili edhe vet kishte ardhur n pushtet n mnyr jodemokratike. Ai arriti q kshillit t Sheikve tua imponoi t birin e vet pr pasardhs t kalifit, e me kt krijoi praktikn e trashgimit t fronit. Kandidati pr kalif duhej q shprehimisht t jepte plqimin paraprak pr kt post dhe duhej ti plotsonte edhe disa kushte elementare fizike, intelektuale dhe morale. T ishte i moshs madhore dhe ti takonte familjes , prkatsisht t ishte pasardhs i gjinis s Muhamedit. Prve kalifit ndr organet qendrore t pushtetit nj koh ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjith sheikve i quajtur shura. Gjat sundimit t abasidve , nn ndikimin e Persianve, u bn reforma t rndsishme n administratn shtetrore. U institucionalizua institucioni i ministrit t parvezirit, i cili kryesisht merrej me punt e pushtetit laik, me ka edhe m tpr u theksua roli i kalifit si kryepar i fes islame. Administrata ishte e ndar n resore-divane, q me gjuhen e sotme do t thoshim ministri. Njsia m e madhe administrativo-territoriale dhe ushtarake n kalifatin Arab kan qen Emiratet (provincat), kufijt e t cilave ndryshonin shpesh. N krye t emiratit qndronte Emiri, i cili si mkmbs i kalifit, kishte pushtetin m t lart administrativo-politik dhe ishte komandant supreme i ushtris s emiratit. Prve ktij ekzistonte edhe amili, i cili kujdesej pr mbledhjen e tatimeve. T dyt kta i prgjigjeshin Vezirit. do mysliman i aft pr luft kishte obligim fetar q t merrte pjes n luftn e shenjt-xhihad. Ushtria kryesisht prbhej prej ushtris vullnetare dhe ushtris s prhershme (profesioniste). Jomyslimanet prve harait, tatimit pr tok, paguanin edhe xhizn, q ishte tatim pr kok t banorit. Ndrsa popullsia islame arabe dhe joarabe q kishte kaluar n islam paguante tatimin pr tok-nj t dhjetn q quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar q t paguante edhe zekatin, n katerdhjet-nj n vit. Ky ishte nj tatim q mblidhej nga besimtaret pr ti ndihmuar t varfrit.
BIZANTI VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Fillimi I krijimit t bizantit daton q nga gjysma e pare e shek.III kur perandori Konstantini I i madh urdhroi shprnguljen e kryeqytetit t perandoris romake prej perndimit n lindje (ku u formua qyteti-Konstantinopolis Stambbolli i tashem). Ndrsa jetn e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti formalisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorin n dy pjes: n pjesn perndimore dhe pjesn lindore. Pjesa perndimore definitivisht u shkatrrua n vitin 476, ndrsa pjesa lindore qndroi edhe plot nj mij vjet- deri n vitin 1453.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
19

E DREJTA BIZANTINE BURIMET E SE DREJTES E drejta bizantine fundamentin e ka n t drejten romake, bile n tre shekujt e pare ajo realisht ishte e drejt romake. E drejta bizantine kryesisht bazohej n kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vet Justinjani kishte urdhruar q askush nuk guxon me an t komentimit t bj kurrfar ndryshimesh dhe plotsimesh t kodofikimit t tij , megjith at ai e theu kt urdhr dhe vet nxorri disa novella, nga t cilat prbht pjesa e IV e kodofikimit t tij. Burimet krysore t s drejts kan qn ligjet dhe konstitucionet e perandorve t quajtur novella, ndrsa prej shek. VII kto quheshin nomoi. Pos ktyre burimeve t rendsishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat si nurime tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat m i vjetr i ruajtur daton nga shek. VII, kurse m i njohuri dhe m i prhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i prpiluar n Konstantinopoj n shek. IX.Si burime t s drejts q nga shek. X paraqiten edhe bulat ose krisobulat (bula t pajisura me vul t art), t cilat m s shpeshti iu lshoheshin kishave dhe manastireve.E drejta zakonore n Bizant ishte e dors s dyt-burim supsidar. Numri m i madh i ligjeve bizantine jan n form t komentimeve, plotsimeve, ndryshimeve dhe spastrimit nga normat e vjetruara t kodofikimit t Justinjanit. Ndr ligjet e reja (origjinale) vlen t prmenden ligji Agrar, ligji ushtarak q ka t gj me veprat penale dhe deliktet kundervajtese t ushtarakeve-stratiotve, dhe ligji detar me t cilin normohej prgjegjsia e pronarit t anijs, mbrojtja e rndit n anije, pagimi i antarve t ekuipazhit, etj. Kto tri ligje besohet s i ka nxjerr Justinjani II n fund t shek. VII ose n fillim t shek. VIII. N shek. VIII nxirret nj prmbledhje zyrtare n form t nj doracaku e quajtur Ekloga (n greqishte-zgjedhje). N shek. IX dinastia maqedonase kishte kryer nj veprimtari t bollshme ligjvense. Veprat m t rendsishme legjislative t saj jan: Prohieroni (n greqishtemanuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr n vitin 885) pr nga forma ka qn nj doracak i shkurtr, por kishte fuqin ligjore. N t kan qn t prmbledhura normat nga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqsore. Epanagoga (sht nxjerr n vitin 886) ka qn nj ligj q prmbante norma nga e drejta shtetrore (q sot e quajmkushtetuese). Kryesisht mbshtetet n kodofikimin e Justinjanit dhe n Prohieronin. Bazilika (n greqishtVasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qn vepra m e rendsishme dhe m voluminoze kodifikatore pas kodofikimit t Justinjanit. Punn n nxerrjen e ksaj prmbledhjeje e filloi Vasileu I, ndrsa n vitin 887 e prfundoi Luani VI i menuri. Prmbledhja prbht nga 60 libra dhe ndahet n 6 vllime.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
20

FRANCA VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Historia e Francs mund t thuhet s filloi me kontraten e Verdenit t vitit 843, me t ciln, pas shum konflikteve t rrepta pr pushtet ndrmjet pasardhsve t Karlit t Madh, shteti i Frankeve definitivisht u nda n disa shtete. Nga pjesa perndimore u krijua Franca, n t ciln fliteshin disa gjuh, n fillim gjermanishja e latinishtja (gjuha romane) e m von edhe frengjishtja me dy dialekte (verior dhe jugor). N Franc kan sunduar dinastia e Karolingve, Kapetve dhe dinastia Valoa. E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Edhe n aspektin e burimeve t s drejts n Franc dallojm periudhn e feudalizmit klasik (shek. X-XV) dhe periudhn e feudalizmit t vonshm (shek. XV-XVIII). Burimet formale t s drejts mund t ndahen n t prgjithshme dhe partikulare. Me t drejt t prgjithshme kuptojm at t drejt q vlen pr tr territorin e shtetit, ndrsa e drejta partikulare sht ajo e drejt q vlen vetm pr nj territor t ngusht (province, regjion, qytet, etj.). Burimet e s drejts s prgjithshme kan qen: 1).e drejta e prgjithshme zakonore, 2).e drejta mbretrore, 3).e drejta e recipruar romake, 4). e drejta kanonike, 5).e drejta ndrkombtare, etj. Ndrsa burimet e s drejts partikulare kan qen: 1). E drejta zakonore partikulare, 2).e drejta e qyteteve dhe 3).privilegjet.
N periudhn e vonshm t feudalizmit burime kryesore t s drejts kan qen: 1). e drejta zakonore, 2). e drejta e recipruar romake, 3). ligjet, 4). urdhresat e sundimtarit dhe organeve t tjera t larta shtetrore.
E DREJTA KANONIKE E drejta kanonike rendsin m t madhe e kishte n periudhn prej shek. XI-XV. E drejta kanonike sht e drejt kishtare. Kjo sht nj trsi e normave juridike t nxjerra nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) pr rregullimin e marrdhnieve t vet kishs (si jan organizimi i kishs, rendi hierarkik, marrdhniet ndrmjet vet klerikeve, marrdhniet ndrmjet klerikeve dhe personave tjer q i takonin kishs, etj.) si dhe rregullimin e disa materieve juridike q pjesrisht ose trsisht binin n juridiksionin e kishs, si bie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
21

Tendencat e dominimit t kishs mbi shtetin, apo t shtetit mbi kishn kan sherbyer si shkak i grindjeve dhe prarjeve t kishave. Kjo m n fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen definitive t kishs n at lindore (greko-ortodokse)dhe n at perndimore (romako-katolike). N lindje u ruajt tradita e cesaropapizmit q dmth. s perandori nderhynte n qeshtjet kishtare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishs) dhe i vertetonte vendimet e tij, me konstitucione rregullonte materien q rregullohet me t drejtn kanonike, madje edhe ndrhynte n qeshtjet e komentimit t dogms fetare. Kisha e krishter dhe shteti, qoft n perndim apo n lindje, n periudhn e feudalizmit kan qn t pandashme, t lidhura ngusht njra me tjetrn.
BURIMET E SE DREJTES KANONIKE Burimet e se drejtes kanonike ndahen ne: 1) burime themelore ose te prgjithshme dhe 2) burime te veqanta Burimet themelore ose t prgjithshme t s drejts kanonike jan: 1) Shkrimi i shnjt, 2) Tradita apostolike dhe kishtare, 3) Legjislacioni kishtar dhe 4) E drejta zakonore. Shkrimi i shnjt ose Bibla sht burimi themelor i fes s krishter por njherit edhe i s drejts kanonike. Kisha lindore ortodokse prdor prkthimin e autorizuar t Beslidhjes s vjetr t quajtur Septuanginta (nga latinishtja-70, sht fjala pr 70 dijetar q prkthyen teksin e beslidhjes n greqishte) dhe tekstin origjinal n greqishte t Beslidhjes s re. Ndrsa kisha perndimore romako-katolike prdor prkthimin e autorizuar n latinishte t Bibls t quajtur Vulgata (vulgatus-u shkrua me nj gjuh t prditshme t popullit-prkthimin e bri shnjtori Jeronim me origjin Ilire). N pyetjen ke duhet pranuar si organ t pagabueshm pr komentim, s cila sht e drejta hyjnore?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikpamjs s kishs katolike papa sht prfasuesi m i lart i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshm. Ndrsa sipas kishs lindore ortodokse kjo e drejt i takon episkopatit t kishs ortodokse (kuvendit t peshkopve) i cili prfaqson kishn n kuvendet e prgjithshme t kishs ortodokse. Tradita apostolike dhe kishtare. N shkrimin e shnjt nuk jan t prfshira t gjitha normat dhe msimt relevante t s drjets kanonike dhe n prgjithsi t besimit t krishter. Ka edhe shum norma kishtare t cilat jan nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndons nuk jan vn n librin e shenjt.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
22

Legjislacioni si burim i s drejts. Ndr burimet m t rendsishme t prgjithshme t s drejts kanonike sht edhe legjislacioni, i cili pa dyshim sht burimi m i pasur i saj. Organi nprmjet t t cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ sht kuvendi i prgjithshm. E drejta zakonore si burim i s drejts kishtare. Ashtu si edhe n t gjitha sistemet juridike dhe n t gjitha deget juridike t nj sistemi, edhe n t drejtn kishtare t gjitha qshtjt nuk jan t rregulluara me kanone e norma tjera t shkruara, por edhe me t drejtn zakonore kishtare. Mirpo duhet theksuar s zakoni patjetr duhet ti plotsoj kto kushte q t jt i pranuar si burim i t drejts kishtare: duhet patjetr t jet n pajtueshmri me frymn dhe thelbin e t tr kishs dhe institucionit q ka t bj me t: dhe duhet patjetr t pranohet s ai ekziston nj koh t gjat.
PERANDORIA OSMANE VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Shteti i turqve osmanlinj u krijua n fund t shek.XIII ose n fillim t shek. XIV (kronikat e para q bjn fjal pr ekzistimin e shtetit osmanlinj datojn nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit osman periodizohet varsisht nga kriteret q merren si baz pr periodizim. Sipas rregullimit shtetror, shteti osman periodizohet n dy periudha: 1) prej fundit t shek. XIII e deri n gjysmn e shek. XIX, dhe 2) prej gjysms s shek. XIX e deri n fund t shek. XIX, m sakt n fillim t shek. XX. N periudhn e pare shteti osman ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat: ndrsa n periudhn e dyt ka qn monarki kushtetuese me disa elemente t shtetit teokrat. Ns si baz pr periodizim merret zhvillimi i marrdhnieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetror, shteti osman periodizohet n tri periudha t mdha: 1) periudha e pare fillon prej krijimit t shtetit, prej fundit t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XV, 2)periudha e dyt prej erekut t pare t shek. XV e deri n fund t shek. XVI, dhe 3)periudha e tret prej fundit t shek. XVI e deri n fillim t shek. XX. Secila nga kto periudha ndahet nga 2-3 faza t zhvillimit. 1) Periudha e pare prbht prej dy fazave: A) faza e pare zgjat prej prej fundit t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XIV. N kt faze bht krijimi i shtetit osman, krijohen marrdhniet feudale specifike dhe bht organizimi ushtarak. B)faza e dyt e periudhs s pare zgjat prej erekut t pare t shek. XIV e deri n erekun e pare t shek. XV. N kt faze bhn deprtimet e para n Ballkan. Ushtria turke n vitin 1371 korr
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
23

nj fitore t rendsishme n betjn e Marics. N vitin 1389 n Fush t Kosovs ushtria osmane korri fitoren m t rendsishme kunder koalicionit t shtetve t krishtera ballkanike. 2) Periudha e dyt zgjat prej erekut t pare t shek. XV e deri n fund t shek. XVI ose n fillim t shek. XVII dhe prbht prej dy fazave. A)Faza e pare e ksaj periudhe fillon prej erekut t pare t shek. XV e zgjat deri n ererkun e pare t shek. XVI. N kt faze, n vitin 1453 bie nn pushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqytetin e Edrens e transferoi n Konstantinopoj, q m von u quajt Istanbull.N kt periudh pushteti qendror u forcua shum. B) Faza e dyt e periudhs s dyt fillon prej erekut t pare t shek. XVI e deri n fund t shek. XVI, ose n fillim t shek. XVII. N kt faze Perandoria osmane arrin kulminacionin e fuqis dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjat sundimit t Selimit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhnsit). Gjat ksaj faze perandoria kishte nj teritor t madh dhe shtrihej n tri kontinente; n Afrikn veriore, n Lindjen e afert, dhe n dis pjes t Lindjs s mesme dhe n Evrop deri n bedenet e Vjens. 3) Periudha e tret dhe e fundit zgjat prej fundit t shek. XVI ose fillimit t shek. XVII e deri n fillim t shek. XX. Kjo periudh n prgjithsi karakterizohet me nj rnie permanente t Perandoris osmane. Kjo sht periudha e decadences dhe ndahet n tri faza: a) Faza e pare e periudhs s fundit fillon prej fundit t shek. XVI-fillimi XVII dhe prfundon n fund t shek. XVII. b) Faza e dyt e periudhs s tret zgjat prej fundit t shekullit XVII e deri n gjysmn e shek. XIX. Gjat ksaj faze bhn ndryshime themelore n marrdhniet pronsoro-juridike mbi token. Fillon procesi i ifligimit. ifligaret Spahi, t cilt ishin vetm zotrues feudal shendrrohen n ifligar sahibi, me fjal tjera shendrrohen n pronar t vertet t toks, ndrsa raja (bujkroberit) shpronsohen nga e drejta e tyre e gzimit (haki kara) t ngastres bujqsore dhe shendrrohen n qiramarrs t t njjts ngastr. c) Faza e tret e periudhs s tret zgjat prej gjysms s shek. XIX e deri n fillim t shek. XX.
STRUKTURA EKONOMIKO-SHOQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMAN Juristet osman n shek. XVI krijojn konstrukcionin juridik mbi ndarjn e t gjith toks Brenda perandoris n tri kategori: a) tokat dhjetore (erzi arshije), b) tokat e harait (erzi haraije) dhe c) tokat luftarake, tokat e shpats ose tokat e perandorit (erzi han-memleket). Kategoria e toks dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar n Arabi, ku n shek. VII luftetaret ose ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetm t dhjetn arsh. Kjo jepej vetm si kontribut pr shtetin dhe bashksin fetare. Ushtari token e fituar e mbante n pronsi individuale.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
24

Kategoria e toks s harait (erzi haraije) gjithashtu u krijua n vendet arabe. Ushtaret q token dhjetore e merrnin n pronsi individuale filluan m tpr t merren me bujqsi e m pak me mjeshtrin ushtarake dhe kshtu filluan ti humbin aftsit dhe cilsit ushtarake. Pr kto shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. VII dhe fillimi i shek. VIII tokat e pushtuara fillon tua lm popullsis vendase me kusht q kta ta paguajn tatimin t quajtur hara. Lartsia e harait varej prej t ardhurave q jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri . Kategoria e tret- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin t prhapura n Siri, Azi t vogl dhe Ballkan. Mbi kt kategori t toks sht ndrtuar sistemi timaro-spahij ose feudalo-ushtarak osman. N shek. XVIII juristet osman Aini Ali dhe Ali aushi bn nj ndarje ose nj kategorizim tjetr, ku tr terirorin e perandorsn osmane e ndan n dy kategori themelore: 1) vendet me has dhe 2) n vendet me salion. Teritori me has ka ekzistuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e kto kryesisht kan qn teritoret e Siris, Azis s vogl dhe Ballkanit. Ndrsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte n ato vise t perandoris ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata locale dhe teprica i dergohej arks s administrates qendrore n Stamboll. Kto kryesisht kan qn vendet arabe me sakt vendet e lindjes s afert (pa sirin) dhe afrikes veriore.
SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMAN Sistemi feudal osman u krijua dhe u zhvillua n Azi t vogl, n Siri dhe n pjesn Evropiane t Perandoris Osmane. Pronat feudale q u ndaheshin ushtareve kryesisht kan qn pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake q ishin tokat m t plleshme dhe m t vlefshme. Kto u jipeshin Sulltaneve-grave t sulltaneve n shfrytzim t prjetshm-arpalik ose n pronsi individuale-malikane. Haset perandorake u jepeshin n shfrytzim edhe funksionarve t lart shtetror. Ekzistonin edhe mylk timaret, t cilat personave t caktuar pr merita t jashtzakonshme, u jipeshin n prone t tjetrsueshme por me kusht t sherbimit ushtarak. Ekzistonin edhe pronat e vakfit (pronat e bashksive fetare) si dhe pronat e grupacioneve t ndryshme autonome. Timaret dhe zeametet mund t definohen si toka luftarake me siprfaqe ose me t ardhura t caktuara, t cilat sulltani ja ndante nj personi t lir n shfrytezim me kusht q ai si kalors (spahinj), me pajisje t veta, t sherbente n ushtrin osmane.Timaret kan qn prona feudale m t vogla, me t ardhura vjetore deri n 20 000 ake (monedh argjendi-1 ake=1gram argjend).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
25

Zeametet kan qn prona t mesme feudale ushtarake nga t cilat priteshin t ardhura t caktuara vjetore prej 20 000-100 000 ake.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetm nga madhsia e t ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit n shfrytzim pr tr jetn. Djemt e Spahiut kishin t drejt t krkonin prej sulltanit q t trashgojn nj pjes t timarit ose zeametit. Sa do t trashgonin kta, varej s si kishte vdekur spahiu, n luft ose prej vdekjs s natyrshme. Timariotet dhe zeametet, me sakt spahijt kan qn feudal t imt dhe t mesm n perandorin osmane dhe kta kan qn forca kryesore e saj. Haset kan qn prona feudale t mdha, t cilat jepnin t ardhura mbi 100 000 ake n vit. Kto u jipeshin n shfrytzim funksionarve t lart ushtarak dhe civil: vezirve t mdhnj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E drejta pronsore mbi timarin dhe zeametin ka qn e drejt feudale e pjestueshme. Mbi t njjtn tok titular t ndryshm kishin t drejta t ndryshme reale, ata njri-tjetrit ja kufizonin t drejtn reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tr teritorit shtetror, andaj edhe i do timari ose zeameti konkret. Prej fundit te shek. XVIII fillone deformimi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i ifligimit . ifligaret spahinj fillojne ne menyre arbitrare dhe te njanshme te shendrrohen ne ifligare sahabi ne pronare ose zotrues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale pronesore mbi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timarospahinj ne vititn 1839 formalisht u suprimua.
RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANE ORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDROR N periudhn e feudalizmit shteti osman pr nga forma e pushtetit shtetror ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat. N fillim shteti osman ka qn mbretri, mirpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr t gjitha tiparet e perandoris, andaj edhe si e till njihet- si perandoria osmane. Sulltani ose padishahu ka qn organi m i vjetr dhe m i larti. Sulltanet e pare kan qn t rrethuar me t aferm dhe me feudal t mdhnj, kshtu q kta m tpr i ngjanin feudlit supreme s sa nj monarku. Mirpo pushteti i tyre autokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit t Arabis dhe Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojn edhe titullin e Kalifit-bhn mbrojts t gjith islamizmit, pra, n personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik (secular) dhe ai fetar. Padishahu kishte pushtet relativisht t pakufizueshm. Ishte i vetmi ligjdhns dhe kishte funksionet m t larta n administrat dhe n ekzekutiv. Ishte komandant supreme i t gjitha forcave t armatosura t shtetit, vendoste pr paqn dhe luftn, prfaqsonte shtetin brenda dhe jasht, pranonte t derguarit diplomatik dhe akreditonte diplomatet e turqis n vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrveshjet nderkombtare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
26

Pas vendosjes s kryeqytetit n Konstantinopoj sultan Mehmeti II El-Fatihu me nj kanuname t vacant rregulloi magjistraturat e larta shtetrore, i caktoi titujt dhe e rregulloi ceremonialin n palatin mbretror dhe n divanin e sulltanit. Sipas kanunameve t El-Fatihut funksionaret e lart shtetror radhitshin n katr magjistratura: a) vezirt, b) kadiaskert, c) defterdart, dhe ) nishanxhinjt. Kto ishin katr shtyllat e perandoris. a) Magjistratura e vezirve pr kah vjetrsia ishte m e vjetra, ndrsa pr kah rendsia dhe funksioni m t larta. N fillim ekzistonte vetm nj vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e shtetit osman numri i vezirve rritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre prkufizoht n 7. Njri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte zvends i sulltanit dhe emrohej dhe shkarkohej nga sulltani. Duke prdorur nj terminologji t sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajm kryetar qeverie, ndsra kshillin e vezirve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qn faktor i rendsishm n politikn e brndshme dhe t jashtme t vendit, ishte udhheqs i tr administrates shtetrore, ndns n krye t secilit sektor qendronte nga nj vezir prkates. T gjith veziret e prbnin divanin e vezirit t madh, i cili m von u quajt porta e lart. b) Kadiaskert kan qn gjyqtar suprem ushtarak dhe civil. N fillim ekzistonte vetm nj kadiasker, e m von dy: njri n Anadoll e tjetri n Rumeli. Kadiaskert e prcillnin sulltanin n ekspeditat ushtarake, q aty pr aty ti gjykonin ushtarakt. Pas ndarjes s kompetencave, kadiaskeri i Rumelis gjykonte qeshtjet ushtarake, ndrsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetm emri gjyqtar ushtarak, sepse kryesisht n kompetencen e tij ngeln vetm kontestet civile apo komunale. c) Defterdart kan qn funksionar t lart financiar. Kta mbanin shenime dhe udhheqnin librat (defteret-nga edhe e moren emrin) mbi financat shtetrore. N fillim ekzistonte vetm nj defterdar dhe ky administronte pasurin personale t sulltanit. M von me rritjen dhe zgjerimin e shtetit, emrohen dy defterdar, njri n Anadoll e tjetri n Rumeli, e m von edhe disa t tjer n krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojn kompetenca t mdha, bnin regjistrimin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhsin e tyre, kufijt dhe bnin regjistrimin e popullsis q jetonte n to. ) Nishanxhinjt kan qn shkronjs (qatip), sekretar personal t sulltanit dhe kishin pr dtyr q t kujdesn pr formn e akteve t sulltanit, si bie fjala, e prgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sulltanit, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
27

Pas katr shtyllave t Perandoris n kanunamet e El-Fatihut m tutje radhiteshin edhe funksionar tjer: agallart e jashtm (komandantet e trupave sipas armve), agallaret e brendshm (npunsat), oborrtart e jashtm dhe t brendshm dhe ylemaja (njohsi i ligjit).
ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESOR Njsia m e madhe administrativo-teritoriale n Perandorin Osmane ka qn Ejaleti n krye me bejlerbeun. Bejlerbejt n krye t nj ejaleti nuk qendronin m shum s 4 vjet. N shek. XVII ejaletet ndaheshin n dy kategori: n ejalete me has dhe me salion. N ejaletet me has bejlerbeu si shperblim pr ushtrimin e funksionit shprblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte n teritoret me system feudl ushtarak (timaro-spahij). Ejaletet me salion ndodhshin n Arabin dhe Afrikn veriore. N kto ejalete bejlerbeu pr detyrn q kryente shprblehj me page t rregullt vjetore nga shteti. Ejaletet m von u quajten vilajete, ndrsa bejlerbeu vali. Njsia m e vogl e vilajetit ka qn sanxhaku. N shek. XVI n perandorin osmane ekzistonin 350 sanxhaqe. N krye t sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej n disa nahi. N krye t nahis qendronte subasha. Teritori i nahijs ishte teritori i nj komuns s sotme.
ORGANIZIMI I GJYQESISE Tr teritori i perandoris ndahej n njsi themelore gjyqsore t quajtura kadillqe. T gjith qytetart klasifikoheshin n 5 grupe: 1. mullat e mdhenj, 2. mullat e vegjl, 3. myfetisht, 4. kadijt dhe 5. naibt. 1) N qytete t rndit t pare n krye t kadillekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe reis-ul-islami, ka qn competent t vlersoj s a jan n prputhje me kuranin veprimet q ndrmerreshin nga organet shtetrore, madje edhe ato t ndrmarra nga vet sulltani. She-ul-islami ka qn interpretuesi supreme i Kuranit. Ky emrohej nga sulltani. E drejta e sulltanit pr t emruar she-ul-islamin buronte nga titulli i Kalifit q ky e mbante. 2) Mullat e vegjl qendronin n krye t kadillqeve n qytetet e rndit t dyt, psh.: Sarajeva, Peshta, Beogradi, etj. 3) Myfetisht kan qn gjyqtar t cilt gjykonin qeshtjet civilo-juridike q kishin t bnin me pasurit e lna pr shpirt n pronsi t vakufit. 4) Kadija ka qn gjyqtar q gjykonte dhe udhheqte me punt gjyqsore t nj kadilleku q ishte njsia themelore gjyqsore n perandorin osmane. N nj sanxhak mund t kishte m shum kadillqe, ashtu si teritori i nj kadillku mund t prfshinte teritore q u takonin sanxhakqe t ndryshme. Pr kadi mund t emrohej
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
28

personi q kishte t kryer shkolln juridiko-fetare, q njihte mire gjuhn arabe dhe q njihte mire t drejtn e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues i s drejts) ka qn kryeylemaja i nj bashksie, ishte njohs i mire i religjionit dhe i s drejts, andaj edhe ishte kompetent pr t dhn prgjigje. 5) Naibt kan qn ndihmsit e kadijve dhe e prbnin klasn m t ult t gjyqtarve. Kadiu pasi q vet nuk ishte n gjndje q ti kryej t gjitha punt pr t cilat ishte kompetent angazhonte naibt.
E DREJTA E SHERIATIT E drejta e sheriatit sht e drejt teokratike islame dhe si e till sht e paprekshme dhe e pazvendsueshme. Turqit osmanlinj t drejtn e sheriatit s bashku me islamizmin e trashguan nga turqit selxhuk, ndrsa kta kt e pranuan nga arabt. E drejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit prfshin tr rrugn jetsore t njeriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si t tilla, ka nnkupton t gjitha format e veprimit shpirtror, moral dhe trupor. Prndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sherie dmth. rrug (rrug e drejt, rrug e besimit t drejt, rrug e shpetimit). Juristet e sheriatit quhen myxhtehid.
BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATIT Sipas shumics s juristeve islam e drejta e sheriatit mbeshtetet n burimet themelore dhe n burimet plotsuese. Burimet themelore t s drejts s sheriatit jan: 1) 2) 3) 4) Kurani, Hadithi (suneti) ose Tradita, Ixhma ose Doktrina dhe Kijas ose analigjia juridike.
1). Kurani sht libr i shenjt i besimit islam, sht burim themelor i t drejts s sheriatit dhe e islamizmit n prgjithsi dhe pr t paraqet nj lloj kushtetute. Sipas msimit islam Kurani sht shpallja e Allahut q nprmjet t derguarit t tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet njerzimit. Shpallja e Kuranit nuk u b prnjher por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e para u shpallen n vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojn deri n vdekjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes s scilit ajet, ai i urdhronte shkruesit e tij, ti shkruajn. Teksti i Kuranit ndahet n 114 sure (kaptina) dhe secila prej tyre ka emrtim t vacant. Suret ndahen n ajete, kshtu q i tr teksti Kuranor prbht prej 6666 ajeteve. Juristet kan konstatuar s prej t gjitha ajeteve vetm 550 prej tyre kan prmbajtje juridike, me t cilat rregullohen marrdhenjt martesore, familjare, trashegimore, pronsorojuridike dhe marrdhenie tjera civilo-juridike; qeshtjet penale dhe procedurale, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
29

2). Hadithi (suneti). Me hadith (q shpeshher quhet edhe tradita) kuptojm trsin e deklarimeve (urdhresave, kshillave dhe rekomandimeve) t Muhamedit, e veprimeve t tij, si dhe veprimet e t tjrerve q ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjat jets s Muhamedit hadithet, prve prjashtimeve t vogla, nuk kan qn t shkruara. Muhamedi nuk lejonte q kto t shkruhen, sepse i friksohej ngatrrimit eventual me tekstin e Kuranit. Kto hadithe n form t tradits gojarisht u prcolln brez pas brezi. N fillim ishte leht t prcilln kto hadithe, por pas vdekjs s Muhamedit dhe zgjerimit t teritorit u paraqit nevoja q ato t shkruhen. Prshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Kshtu u krijuan disa prmbledhje t haditheve, ndr t cilat m t njohurat jan ato t Buharis, n t ciln jan t sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Musolimit. Burim e t drejts s sheriatit jan vetm ato hadithe q bjn fjal pr marrdheniet martesore, familjare, trashgimore, civilojuridike, penale, procedurale, etj. Me fjal t tjera burime i s drejts jan vetm ato hadithe q kan prmbajtje juridike. N aspektin e autentitetit hadithet ndahen n hadithet plotsisht t besueshme (t vrteta t padiskutueshme) dhe n ato m pak t besueshme (t diskutueshme). 3). Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur pr rregullimin e ndonj situate t re nuk mund t gjendej zgjidhje n baz t normave t Kuranit dhe Hadithit, ather pr qeshtjen (rastin) konkrete krkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbar bota islame, q vepronin pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej t ishte n frymn e parimeve themelore t Kuranit dhe hadithit. Pra, bashksia islame nprmjet t institucionit t pajtueshmris s mendimit t quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik mjaft t rendsishm pr prshtatjen e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrdhenieve t reja. Pas vdekjes s Muhamedit, e drejta e dhnies s mendimit pr ndonj qeshtje q nuk ishte e rregulluar me Kuran dhe hadith i takonte vetm shokve-bashkluftetarve (as-habve) t Muhamedit, m von kt t drejt e fituan edhe nxensit e Muhamedit (tabinet), ndrsa m n fund e drejta pr ixhtihad u shtri edhe n shkenctaret eminent islam. 4). Kijas ose analogjia. sht burimi i katrt i t drejts s sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin nj qeshtje juridike q nuk ishte parapar n Kuran dh e n hadith n mnyr analoge me rastet (eshtjet) e ngjashme q parashihen n kto t parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundsin q eshtjet juridike, t cilat nuk kan qn t rregulluara me norma juridike t rregullohen n baz t eshtjeve t ngjashme q kan qn t rregulluara me burimet tjera themelore t sheriatit. Burimet plotsuese jan: 1) Er-rei dhe 2) Urf-adet. Er-rei sht burim plotsues I t drejts s sheriatit me t cilin, nj rast konkret, q nuk mund t zgjidht n baz t burimeve themelore, zgjidhet n baz t arsyes, sipas drejtshmris (drejtsis), ose sipas ndergjegjs s gjyqtarit. Urf-adet (ose EL-urf) sht e drejt zakonore e nj bashksie shoqrore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
30

SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet) Ndr sektet m t rendsishme kan qn: sekta e sunij-ve, e shij-ve, e harixhijve dhe e mutezilve (racionalistet). Sot m t prhapura jan sekta e sunijve dhe ajo e shijve. Derisa n situate kur pr ndonj eshtje juridike fetare nuk mund t gjendet mbeshtetje n Kuran apo hadith, sekta m e prhapur sunijet zgjidhjen e krkojn n pajtushmrin e mendimit-n ixhma, ndrsa shiijet dhe shkolla e tyre kan qendrim t posaqem ndaj ixhmas. Ksaj kta ja kundervejn pushtetin absolut t imamit t pagabueshm, pasardhsit t Alis. Kur jan n pyetje burimet tjera si jan ixhma, kijas dhe burime tjera plotsuese, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga kto mospajtime t tyre teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike t s drejts s sheriatit (mez-hebe). Kso shkollash kishte m shum, por prej tyre m t njohurat dhe q i qendruan kohs deri m sot jan vetm 4: 1) 2) 3) 4) Hanifi, Maliki, Shafii, dhe Hanbeli.
1). Shkolla Hanifite u themelua n Kufe t Irakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka qn shkolla m e rendsishme dhe m e prhapura n botn islame. Ebu Hanifi msimet e veta i prhapte me an t ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik (Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por ne brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbraztirat juridike i plotson me ndihmen e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zakonore. Kjo eshte shkolla me liberale ne islam. 2). Shkolla Maliki u themelua n Medine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkoll dallohet m at s e kufizon ixhman me zgjidhje t pajtueshmris s mendimit t shkenctareve t Medins, madje i pranon normat zakonore t Medins si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe dispozitat e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vijne ne kundrshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qen e pranuar dhe e prhapur n tr Arabin (por m tepr n at lindore), N Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe n Spanj kur ky vend ishte nn sundimin Arab. 3). Shkolla Shafii u themelua nga Imam Shafi. Sipas ksaj shkolle e drejta i nnshtrohet evolucionit, ndrsa zbraztit juridike mund t plotsohen n baz t analogjis e jo edhe n baz t rezonimit t lire dhe t normave zakonore. 4). Shkolla Hanbeli sht shkolla m konzervative nga kto 4 shkolla. Themelues i ksaj shkolle ishte Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxns i Esh-Shafit. Kjo shkoll institucionin e ixhmas si burim t s drejts e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokve t profetit, dhe ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit t lire por lejon aplikimin e analogjise. Kjo shkoll dikur ka qn e prhapur n Irak, ndrsa sot ende mbahet n krahinen e Arabis SauditeNexhda (krahina ku gjinden dy qytete t shenjta, Meka dhe Medina).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
31

E DREJTA PENALE E drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e mimit te gjakut, per vrasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se mimit te gjakut, ndersa per vrasjen e idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante mimin e gjakut per tri vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja sipas parimit sy per sy dhemb per dhemb.
SHTETI DHE E DREJTA LIBERALE DHE BASHKEKOHESE Karakteristikat themelore te shtetit dhe shoqerise liberale: 1. E gjithe periudha liberale mbshtetjen e vet themelore e gjen ne mardhenjet e reja ekonomike. 2. Esencen e formacionit te ri, para se gjithash e shpreh prona private si dhe trajtimi i saj si e patjeterstueshme dhe e shenjte. 3. E gjithe kjo periudhe shprehne menyre te fuqishme prezencen dhe konfrontet here me shume e here me pak te shtresave shoqerore, si dhe luften politike per primat brenda sistemit. 4. Pershkohet komunikime te gjalla dhe teper intensive ndermjet qendrave te rendsishme ekonomike. 5. Shekujt qe pershkojne rriten dhe zhvillimin e shtetit liberal bashkohes ne nje konkurenc te madhe te dominimeve politike ekonomike. 6. Pershkon nje gare e madhe ndershtetrore brenda sistemite edhe ne relacion me bllokun e ish vendeve te Lindjes. 7. Shteti liberal si shprehje e nje varianti te ri te ndertimit te shoqerise njerzore i ve ne dimension te qarta relacionet me kishen dhe instuticionet e saj. 8. Ne procesin e transformimit te shteteve feudale ne shtete liberale do te mbesin kareshi shtetet e tjera dhe nje varg shtetesh ne mesrruge midis periudhes feudale dhe asaj borgjeze.
Periodizimi i shtetit dhe se drejtes liberale

1. Periudha e pare qe quhet periudha e Liberalizmit fillon nga fundi i shekullit XVIII deri ne vitet e 70 te shekullit XIX.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
32

2. Periudha e dyte qe quhet Imperial ne vitet e 70 te shekullit XIX deri ne fundin e luftes se pare boterore. 3. Periudha e trete qe quhet periudhe e shtetit modern apo bashkohes fillon ne fundin e luftes se pare boterore e deri ne ditet e sotme, kjo periudhe i ka dy nenfaza: a) Nenfaza e pare fillon me fundin e luftes se pare boterore e deri ne fundin e luftes se dyte boterore, b) nenfaza e dyte fillon me fundin e luftes se dyte boterore e deri ne ditet e sotme.
Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shtetet liberale

Gjith etapn e kapitalizmit e prshkojn dy trajta themelore t qeverisjes: monarkit dhe republikat. Prve trajts s monarkis absolute, me von lindin edhe dy trajta; monarkia kushtetuese dhe parlamentare. Trajtn e monarkis kushtetuese kryesisht e kan prjetuar Franca n faza t caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonj nga vendet Evropiane. Trajtn republikane e gjejm poashtu n filet e liberalizmit borgjez. Trajta republikane dallohet me dy tipe themelore; republikn parlamentare dhe republikn presidenciale. Gjat historis dallohen dy trajta themelore t shteteve, shtetet unitare dhe t prbra. Shtetet unitare jan ato shtete n prbrjen e t cilave nuk figurojn njsi federale apo njsi tjera shtetrore si njsi bashkpjesmarrse n krijimin e shtetit dhe t strukturs s tij. Shtetet e prbra paraqesin nj trajt m t komplikuar n rregullimin e tyre shtetror. Kto shtete mund t jen konfederatave dhe federative. Kto shtete, qoft ato t modelit konfederal apo federal, kryesisht i takojn trajts republikane t pushtetit. Startin e tyre t pare e gjejm me Unionin e Utrehtit n Holand. Prve SHBA-ve, shtete tipike federale sot jan edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende q jan n Kombet e Bashkuara, shumica e ktyre vendeve jan me rregullim shoqror borgjez. Nga kjo 114 vende jan me trajt republikane, 43 me trajt monarkike dhe disa tjera gjenden n fazn e tranzicionit. Nga tipi i monarkive t theksuara shumica prej tyre jan monarki kushtetuese parlamentare, ndrsa shteti i Omanit-si sulltanat sht monarki absolute.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
33

Parimet mbi te cilat mbeshtetet rregullimi i shtetit liberal dhe bashkekohes
Prve parimit moto-mbi lirin dhe barazin e njeriut, dallojm edhe parimet tjera, parimi i sovranitetit, kushtetutshmris, parlamentarizmit, shumpartishmris, ndarjs s pushtetit, etj. Parimi i sovranitetit n kuptimin m t drejtprdrejt shpreh karakterin supreme t pushtetit shtetror, prkatsisht trsin e ktij pushteti brenda kufijve t shtetit dhe pavarsin e tij, n krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mvonshme t ktij termi marrin edhe karakter t shumfisht, si sovranitet nacional ku sovran sht kombi, sovranitet popullor ku sovran konsiderohet populli si trsi totale e qytetarve, etj. Parimi i konstitucionalizmit. Ideja e hedhur perms ktij parimi n prmbajtjen e vet shpreh nevojn e ndrtimit t t gjith structures shtetrore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetuts dhe bashk me t edhe pr prkufuzimin e arbitraritetit, prkatsisht t kompetencave t organve shtetrore dhe bartsve t tyre. Pr kah kohlindja e kushtetutave dallohen t ashtuquajturat kushtetuta historike, q nuk e kan karakterin e vet formal t plot, pra nuk gjenden n nj tekst unik-kushtetut unike, si sht shembulli i Anglis. N Angli, e cila trajtohet si nj nga vendet me system t ndrtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar t kushtetuts e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez n faza t ndryshme t historis. Tipi i dyt jan kushtetutat e shkruara q kan karakterin e vet formal dhe ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda nj teksti unik. Gjat histories pr kah mnyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat q miratohen n parlament si sht kushtetuta franceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra q votoheshin nga prfaqsuesit e popullit dhe kushtetutat t cilat duhet t marrin leje kalimin perms referendumit popullor. Dallohen edhe dy tipe t kushtetutave pr kah qendrushmria e tyre e q jan; kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile. Parimi i ndarjes se pushtetit i cili bazohet ne ndarjen e pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjygjesor. Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i prfaqsimit t popullit n organin m t lart t pushtetit prfaqsues parlamentin sht i gjat. Mirpo mnyra e prfaqsimit n asnjrn nga periudhat e mhershme nuk ka qn e dnj dhe adekuate. Parimi i shumpartishmris n jetn parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes s grupacioneve politike t definuara si parti politike. Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive politike si fenomen i rendsishm ka shkaktuar nxitjen e procesve t reja politike brenda vendeve t ndryshme bashk me revolucionet borgjeze. Sa i perkt parimit t shumpartishmris ekzistojn dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Franc, etj.) dhe modeli polipartist (shum partiGjermania, Italia, etj.).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
34

LUFTA QYTETARE NE ANGLI - REVOLUCIONI BORGJEZ N ann e Mbretit ishte aristokracia feudale, kreu i lart i kishs anglikane, nj pjes e aristokracis s ult feudale, si dhe nj pjes e borgjezis q kishte qn e lidhur me oborrin mbretror. Ushtria e mbretit prbhj prej fshatarve t rekrutuar dhunshm si dhe nj pjes e njsive t mhershme t tij. Pr kah prcaktimi reliogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emrtoheshin si kavalier (uniforma t oborrit-flok t gjata), e q ishin ithtar t mbretit apo rojalist, ndrsa kundrshtaret e tyre cilsoheshin si kokrrumbullakt apo parlamentarians (ushtri e parlamentit-qethje e rrumbullakt e flokve). Konflikti i armatosur filloi me 22 gusht 1642. Gjat ksaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabart, dhe ishte n dm t ushtris s parlamentit. N vitin 1645 kur komanda e ushtris s parlamentit ju dorzua Oliver Kromelit, aio q n fillim ndrmori hapa reformues duke e br nj sistem t ri ushtarak.
PROTEKTORATI I OLIVER KROMELIT N korrik t vitit 1653 Oliver Kromeli shprndan Parlamentin dhe ndrton nj Parlament t ri me 144 antar dhe u quajt Parlamenti i Berbonve. Ky Parlament zgjati vetm disa muaj dhe srish u shprnda. M von Oliver Kromeli therrt nj Parlament t ri q prbht prej ithtarve t tij t dgjueshm, me t cilt hartojn s bashku kushtetutn e cila do t miratohet nga Kromeli. Kjo kushtetut q sipas shum t dhnave do t jt kushtetuta e pare dhe e fundit e shkruar (n nj tekst unik n Angli) emrtohet Instrumenti i Qeverisjs (the Instrument of Government). Kt akt t rendsishm e kishin prgaditur dhoma e oficirve (komandantet e ushtris). Funksioni i Lordit protektor n kt akt ka qn i zgjedhshm, por Oliver Kromeli u zgjodh pr tr jetn. Pas vdekjs s tij nj koh t shkurter funksionin e Lordit protektor n trashgim e merr i biri i tij Riardi. Me aktin e qeverisjs parashihej nj procedur e tr pr zgjedhjn e Parlamentit t Anglis. Ky Parlament duhej ti kishte 460 deputet prej t cilve 400 i jepte Anglia dhe nga 30 i jepnin Irlanda dhe Skotlanda. T drejtn e votes e kishin personat t cilt dispononin me pasuri t paluajtshme apo t luajtshme s paku prej 200 funtash. N maj t vitit 1657 rryma e djatht e Parlamentit e dtyron Kromelin q t pranoj kushtetutn e re, prkatsisht aktin kushtetues t quajtur Peticioni poshterues (pruls) dhe kshilla (The Humble Petition and advise). Me kt peticion dshirohej q Kromeli dhe ushtria e tij t vihen nn kontrollin e Parlamentit. Gjat fazes s pare t rregullimit t Republiks me 1650 ishin nxjerr dy ligje: Akti mbi prparimin dhe rregullimin e tregtis dhe t industris s Anglis, dhe akti dyt q ishte nxjerr nj vit m von Akti i Lundrimit, ku mbeshtetej zhvillimi i tregtis dhe flots detare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
35

REVOLUCIONI I LAVDISHEM NE ANGLI Mbreti James II kishte humbur mbeshtetjen e qarqeve m t rendsishme deri t rrethi i ngusht familjar. Duke e vrejtur kt situate, Vigistet bn marrveshje me sundimtarin e Holands Vilhem Oranzh q ai t merr udhheqjen e Anglis. N vitin 1688 njsit e Vilhem Oranzhit arriten n Londer. James II kishte prgaditur njsit e tij me n krye gjeneral erilin, i cili e tradhtoi dhe u bashkua me Vilhemin. James II m von migroi n Franc. Kt proces n t cilin nuk kishte konflikt t armatosur n histori u emrtua si Revolucioni i Lavdishm. Me t ardhur n pushtet t Vilhem Oranzhit, lshohet akti tjetr i rendsishm me karakter kushtetues pas Habeas Corpus Act, i quajtur Ligji mbi t drejtat (Bill of Right) me 1689. Me kt akt ishte prcaktuar qart ndalesa q mbreti mund t nxjerr apo abrogon ligje pa plqimin e Parlamentit. Sipas ktij akti pushteti legjislativ bartet n kompetencat e Parlamentit. Pushteti ekzekutiv i takonte mbretit. RREGULLIMI SHTETEROR I ANGLISE Me luften qytetare ne Angli perkatesisht me revolucioni borgjez, I cili kapercen disa etapa, bene qe ky vend te shkeputet me heret se vendet tjera nga qeveria absolute. Pas perfundimit te epokes Kromelliane ne te cilen kohe Anglia ishte proklamuar republike dhe me pastaj si protektoriat edhe diktature personale e Lordit Protektor, me revolucionin e lavdishem Anglia do te hyj ne periudhe te re te ndertimit te saj shteteror dhe juridik. Ne kete kohe Anglia do te proklamohet monarki kushtetuese. Quditerisht si dhe gjate fazave te mehershme edhe tani Anglia nuk disponon me nje akt te vetem kushtetues, mbi baze te secilit do te rregulloj marredheniet shteterore dhe juridike. Qeshte e drejta, sistemi kushtetues anglez ka nje specifik te ndertimit te tij. Ai kryesisht eshte I mbeshtetur edhe sot mbeshtetet ne nje seri dokumentesh aktesh juridike, historike te karakterit kushtetues sic jane : Magna Carta Libertatium me 1215, Instrument of Govermment 1653, Bill of Right 1689. Duke pasur parasysh te dhenat e theksuara qe jane shtruar si pjese te pandashme te zhvillimit historik te Anglise, vecanerisht ato qe kane te bejne me strukturen e organeve te saja shteterore, duhet dalluar edhe tre faktore, organet kryesore qe perbejne boshtin e shtetit. Ketu vecohet: MBRETI, KABINETI DHE PARLAMENTI, faktoret e larte e permendur perbejne berthamen kryesore kushtetues te sistemit shteteror parlamentar te Anglise. MBRETI ne strukturen e organeve shteterore te Anglise, mbreti paraqet ne aspektin formal juridik (subjektin) qendror dhe me kompetenca jashtezakonisht te medha. Mirepo, sic eshte theksuar edhe me pare pozita e mbretit ne Angli qe nga koha e luftes qytetare, perkatesisht revolucioni borgjez anglez dhe ne fazat e mevonshme si vije edhe zbehet. PARLAMENTI origjina e parlamentit te Anglise daton qysh ne kohen e Magna Carta Libertatum (1215) ne te cilen kohen u formua keshilli I madh I cili me vone do te kaloj ne nje rruge te gjate evolutive per tu cilesuar si parlament, nga viti 1215 ne kohen e Simon De Monforit. Parlamenti I Anglise ne fund te shek. XIII (1295) do te shendrrohet parlament dy dhomesh te cilin e ka edhe sot. Dhoma e larte apo dhoma e Lordeve eshte formuar me 1322 ndersa dhoma e poshtme apo dhoma e komunave eshte formuar me 1344.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
36

KABINETI Ky organ nismen e vet nga koha kur prane mbretit qendronte nje keshille apo nje trup keshilldhenes dhe qe ate e ndihmonte ne ushtrimin e funksionit te tij. Ne kohet e para strukturat e ketij keshilli zakonisht perbehej nga njerezit qe I emeronte mbreti dhe natyrisht atij I pergjigjej. Ne fazat e mevonshme, pos perfundimit te luftes qytetare, gradualisht do te shtrohet interesimi I parlamentit qe te krijoi nje strukture me te ngushte te njerezve e cila do te sherbej si organ bashke me te cilin do te angazhohet edhe me ne drejtimin te marrjes se kompetencave sa me shume nga ato qe I kishte mbreti.
SHPALLJA E PAVARESISE SE SHBA-ve Me 7 qershor 1776 Riard Henri Li kishte proklamuar rezolutn hyrse n t ciln theksohet s kto koloni t bashkuara kan t drejtn q t jen t lira dhe shtete t pavarura. Me 11 qershor nga ana e antarve t kongresit t dyt t Filadelfis, pr hartimin e deklarats pr pavarsin u angazhuan: Tomas Xheferson-Virgjini, Bengjamin Franklin-Pensilvani, Xhon Adams-Masaquset, Roxher Sherman-Konektikat dhe Robert Levingston-Nju Jork. Teksti i deklarats sht shkruar kryesisht nga Tomas Xheferson. Pas shqyrtimit edhe t rezoluts s Riard Henri Li, kongresi e miratoi at resolute me 2 korrik pr t ciln votuan 12 delegacione me prjashtim t Nju Jorkut, q nuk votoi fare. Me 3 korrik kongresi hyri shqyrtimit t deklarats pr Pavarsi dhe finalisht kjo Deklarat u miratua me 4 korrik nga t 12 kolonit, prve Nju Jorkut q srish nuk votoi, mgjith s me 15 korrik do t deklarohet PR. N tekstin e deklarats prve tjerash ishin shkruar tri parimet themelore si burim i s drejts s natyrshme t njeriut q t jetoj i lire e q jan: e drejta n jet, n liri dhe n krkim t fatit. Mbretria Angleze u prgadit q t konfrontohet me ushtrin amerikane dhe zhvilloj disa betja. N ndihm amerikanve ju doli edhe Franca me flotn detare. Duke u ndodhur n nj situate t till dhe nn presion t vazhdushm t fuqive evropiane, Anglia finalisht dtyrohet q me 1783 t hyj n bisedime pr paqe me SHBA-t. N kto bisedime delegacionin amerikan e prbjn: Bengjamin Franklin, Xhon Xhej, Xhon Adams dhe Henri Laurens. Pas bisedimeve t mundimshme me 3 shtator 1783 u arrit marrveshja e njohur si Traktati i Parisit mbi paqen, me t cilin prfundoj lufta 8 vjeare dhe sipas nenit 1 t ktij traktati Britania e Madhe njeh SHBA-t si vend i lire dhe i pavarur. N pikat tjera t marrveshjs q ishin gjithsejt 6, prve pikes s par ku njihej pavarsia e SHBA-ve, n nenin 2 prcaktohen kufijt e shtetit t ri t cilt n veri shtrihen deri n Kanada, n perndim deri n rrjedhn e lumit Misisipi dhe n jug deri tek Florida lindore dhe perndimore t cilat Britania e madhe ja ktheu Spanjs. Kongresi amerikan si organi m i lart i SHBA-ve me 14 janar 1784 ratifikoi Traktatin e Parisit. RREGULLIMI SHTETEROR DHE KUSHTETUES I SHBA-ve Pas shpalljes se pavaresise se SHBA-ve dhe perpjekjeve luftarake qe kjo pavaresi te njihet gje qe do te vazhdoj me perpikeri deri me 1783 ne Konferencen e Paqes ne Paris, SHBA-te ne nentorin e vitit 1777 ne Kongresin e dyte continental te Filadelfise iu rroken punes per hartimin e pare kushtetues qe do te quhej artikuj e konfederates qe si e tille ne perberje prej 13 nenesh kushtetues do te miratohej dhe ratifikohet nga ish 13 kolonite amerikane.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
37

Ne artikullin e konfederates, SHBA-te moren emrin zyrtar United States of America. Perkrah rregullimit shteteror ato u percaktuan si shtet I perbere, konfederate me trajte te qeverisjes republike. Secila nga shtetet anetare ruhen sovranitetin, lirine dhe pavaresine e vete , si dhe gjithe pushtetin tjeter dhe te drejtat e tyre pa qe se te njejtat nuk I kane bartur ne konfederate, perkatesisht ne kongresin e saj. Artikulli 2. Sipas artikujve te konfederates te SHBA-ve respektohet parimi i ndarjes se pushtetit: Pushteti legjislativ, pushteti ekzekutiv dhe pushteti gjyqesor. Pushtetin legjislativ e ushtron kongresi amerikan, kongresi ishte percaktuar qe te kete perberje nje dhomeshe. Ne kongresi jane te perfaqesuar te gjitha shtetet anetare, me se paku me dy anetar dhe me se shumti me 7 anetar. (artikulli 5). Mirepo, sipas artikujve te konfederates secila nga shtetet anetare paraprakisht delegacionet e tyre kane vetem nje vote. Kongresi amerikan perveq tjerash kishte miratuar flamurin amerikan, I cili ne simbolik prej 13 yjesh te rreshtuar te cilet simbolizojne 13 shtetet anetare.
ZHVILLIMI I SE DREJTES FRANCEZE DHE KARAKTERISTIKAT E SAJ TE PERGJITHSHME Franca qe nga fillimi dhe periudhat e mevonshme me sistemin e saj juridik te ndertuar dhe te begatuar ne vazhdimesi, paraqet bazamentin kryesor ne te cilin mbeshtetet kryesisht dhe I gjithe sistemi europiano continental I se drejtes. E drejta fanceze bazohet ne ligjet, dekretligjet, urdheresat dhe vendimet e organeve te shtetit dhe burimet e tjera te pergjithshme qe aplikohen si mbeshtetje juridike dhe ne kete faze siq eshte parcialishte e drejta recipuar romake, e drejta nderkombetare dhe e drejta zakonore. Fillimisht ne France ne fushen e se drejtes civile, do te perqendrohet vemendja per trajtimin adekuate te institucioneve themelore te se drejtes reale siq eshte e drejta e prones. Po ne kete kohe do te behet edhe kodifikimi perkatesisht marrja e provave kishtare dhe shitja e tyre, fshatarise. E drejta e prones private dhe pavendueshmeria e saj ishte proklamuar qe me deklaraten mbi te drejtat e njeriut dhe qytetarit, (neni 2) si e drejta fundamentale qe lidhi bashkazih me drejten e jetes se njeriut dhe te lirise se tij. Sipas se drejtes franceze te viteve te para te revolucionit, mosha e nevojshme per te lidhur martese ishte e parapare per meshkuj 15vjeq, ndersa per femra 13 vjeqare.
DIKTATURA JAKOBINE Me arrestimin dhe prznien e shumics zhirondine nga Asambleja (konventa nacionale), n t do t mbetet shumica e montanjarve jakobin. Kjo faze e udhhqjes s tyre me konventen q nga data 2 qershor 1793 e deri me 27 korrik 1794 n histori do t njihet si periudh e diktaturs jakobine, dhe si periudh e terrorit jakobin. Kjo periudh e udhhequr nga lideri jakobin Robespieri do t konsiderohet edhe si periudh e qeverisjes nacionale ose edhe si pika m e lart e revolucionit. Me 24 qershor 1793, Konventa miraton Kushtetutn e re franceze e cila n histori do t cilsohet si Kushtetuta Montaniare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
38

Mirpo, asnj here nuk arriti t hyj n funksion. Me kt Kushtetut parashihej ndarja e pushtetve n tri pushtetet paralele dhe ekuilibruese: n pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Mirpo ajo si e till kto pushtete do ti koncentroj n nj asamble unike, nga e cila do t krijoj: nj Trup Legjislativ dhe nj Kshill Ekzekutiv i cili do t prbht nga 24 antar q zgjidhshin nga lista e prbr prej 85 emrave. Votimi i prgjithshm parashihej me t drejt vote pr t gjith qytetart francez q e kishin mbushur moshn 21 vjeare. N kt periudh n referendumin e organizuar pr Kushtetutn kishin votuar edhe grate. Zgjedhjet pr Deputet ishin t dretjprdrejta, kurse pr zyrtart e administrates lokale dhe pr gjyqtart ato t terthorta. Me 13 korrik 1793 ishte vrar Marat si dhe n Lion tri dit m von ishte vrar udhheqsi jakobin Shalve. Si rezultat i ksaj gjendje nga ana e zhirondinve n qendra t ndryshme t Francs nga sulmt e paskrupullta ishin vrar mbi 800 jakobin. T ndodhur n nj gjendje t till, t acaruar, Konventa Nacionale franceze, sipas krkess s delegacionit t sektorit parisien, miratoi Dekretin mbi personat e dyshimt me t cilin akt, si kundr prgjegje do t filloj terrori jakobin duke ndjekur dhe likuiduar kundrshtart politik edhe pa gjyq. Sipas ktij dekreti, 5 piksh, po proklamoheshin si t dyshimt t gjith ata q me lidhjet, fjalt dhe veprimet e tyre tregoheshin si ithtar t tiranis, feudalizmit dhe si kundrshtar t liris. Me kt dekret prgjithsisht ndiqeshin t gjith zyrtart e ndrruar nga Konventa dhe t gjith ata q nuk kishin treguar lojalitet ndaj Republiks. Gjat kohs s diktaturs jakobine sipas t dhnave statistikore jan dnuar me vdekje rreth 17 mij njerz, shumica prej tyre mbi 80 % n regjione (n provinc), pas akuzs si rebel, federalist dhe si tradhtar (vendeenne). Vetm pr 45 ditt e fundit para 27 korrik 1794 (IX Termidorit), n Paris ishin prer n Gilotin 1285 koka (1qershor-27 korrik).
PERIUDHA E NAPOLEON BONAPARTES-KONSULATI (CONSULAT) Me ardhjen n pushtet t Napoleon Bonaparts, Kushtetuta e vitit 1795 u hoq nga fuqia sikur q n t njejtn koh u suprimua edhe organi i athershm ekzekutiv-Direktoriumi. Bonaparta menjher pas grushtshtetit t 9 nentorit (18 brymerit) 1799 dhe suprimimit t Kushtetuts dhe t Direktoriumit formon konsulatin t prbr prej tre konsujve-si komision ekzekutiv ( i cili do t udhhiqet nga konsulli i par-vet Napoleoni) e q i mori kompatencat e nj qeverie t prkohshme deri n hartimin dhe miratimin e kushtetuts s re. Napoleon Bonaparta kishte hartuar vet projektin e Kushtetuts e cila hyri n fuqi me 25 dhjetor 1799, n vitin e 8 t Republiks. Kjo Kushtetut parashihte nj sistem jashtzakonisht t komplikuar elektoral i cili ishte i prshkruar me nj shumshkallshmri dhe i mbeshtetur n t drejtn e prgjithshme t votes. Kushtetuta e vitit 1795 respektonte parimin e ndarjes s pushtetve. Sipas Kushtetuts s Bonaparts barts i pushtetit legjislativ konsiderohen 4 organe paralele e q ishin: Kshilli Shtetror, Trupi Legjislativ, Tribunati dhe Senati. Ndrsa faktori tjetr me rendsi t posame ishte Konsuli i pare i cili kishte iniciativen legjislative. Antart e Kshillit shtetror i emronte Konsuli i pare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
39

N kompetencn e tyre ishte shqyrtimi i projektit t ligjit q pastaj t bartej n Tribunat q prbhj prej 100 antarve, t cilt zgjidhshin nga ana e Senatit nga prbrja e listes nacionale. Sipas Kushtetuts s vitit 1799, pushtetin ekzekutiv e ushtronte Konsullati, i cili prbhj prej 3 -Konsujve. Mandati i Konsullatit ishte 10 vjet. Ai, udhhiqej prej Konsullit t Par, ndrsa dy Konsujt tjer, m q bhj fjal pr personalitetin e Bonaparts, funksionet e tyre prej Konsulli, pothuajse trsisht i kishin shkrir n funksione kshilldhnse. Me 1802 Bonaparta bn nj hap m tpr n drejtim t forcimit t pushtetit t tij. Ai si prfaqsues i Republiks franceze zgjidhet n funksion t prjetshm me plebishit.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
40

Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike UNIVERSITETI I PRISHTINES FAKULTETI JURIDIK PRISHTINE

HISTORIA E SHTETIT DHE SE DREJTES

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Periodizimi i shtetit dhe se drejtes liberale

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shtetet liberale

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike

You might also like