Çağdaş Türk Edebiyatları PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2720 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1683
ADA TRK EDEBYATLARI-I
Yazarlar Prof.Dr. Yavuz AKPINAR (nite 1-4, 6-8) Do.Dr. Ferruh ACA (nite 5)
Editrler Prof.Dr. Yavuz AKPINAR Do.Dr. Ferruh ACA
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz .................................................................................................................... vi
ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi....................... .....................................................................

TRK DNYASINI TANIYALIM ........................................................................... TRKYE TRKLER (OSMANLI TRKLER) .................................................. IRAK TRKLER ........................................................................................................ AZERBAYCAN-RAN TRKLER (AZER TRKLER) .................................... XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan ....................................................................... Azerbaycanda Yenileme Hareketleri ....................................................................... KUZEY BATI VE KUZEY DOU TRKLER ...................................................... Tatarlar, Bakurtlar ...................................................................................................... Krm Tatarlar ............................................................................................................. Kazaklar ........................................................................................................................ RUSYA TRKLERNDE MLL KMLK, MODERN EDEBYAT, EDEB DL VE ALFABE MESELES ..................................................................................... RUSYA TRKLER ARASINDA BASIN HAYATI VE MODERNLEME ......... RUSYA MSLMANLARININ KONGRELER ................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................
2
3 4 4 5 8 9 11 12 15 16 19 23 26 28 29 30 30 31
1. NTE
ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm .. 32

ADA TRK EDEBYATLARINDA KULLANILANALFABELERN TANITIMI .................................................................................................................... KUZEY-GNEY AZERBAYCAN AZER TRKES ALFABELER ................ TATAR ALFABES (DL-URAL VEYA KAZAN TATARLARI) ........................ KIRIM TATAR ALFABES ......................................................................................... TRKMEN ALFABELER ......................................................................................... KAZAK KRL ALFABES ......................................................................................... KIRGIZ KRL ALFABES ......................................................................................... UYGUR ALFABELER ............................................................................................... Dou Trkistanda Kullanlan Uygur-Arap Alfabesi ............................................... Kazakistanda Kullanlan Uygur-Kiril Alfabesi ........................................................ ZBEK ALFABELER ................................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 33 38 39 39 40 41 41 42 42 42 43 44 45 46 46 47
2. NTE
ada Azer Edebiyat-I................................................................ 48

GR ............................................................................................................................ XIX. YZYIL AZER EDEBYATI ........................................................................... XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat ...................................... 49 50 50
3. NTE
iv
indekiler
XIX. Asrn Balarnda Azer Edebiyat ............................................................... Gney Azerbaycanda Edeb Hayat ..................................................................... Kuzey Azerbaycanda Modern Edebiyatn Ortaya k ................................. XIX. Yzyln kinci Yarsnda Azer Edebiyat ....................................................... Modern Edebiyatn lk Byk Temsilcisi: Mirze Feteli [Feth Ali] Aundzade (1812-1878) ....................................................................................... Azerbaycanda Tiyatro (XIX. Yzylda Oluumu ve Gelimesi) ...................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................
50 51 52 55 59 65 68 69 70 70 71
4. NTE
ada Azer Edebiyat-II................................................ ............. 72

XX. YZYIL AZER EDEBYATI ............................................................................ Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda Oluumu ve Gelimesi) ............................. XX. Yzyl Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat ........................................... Dnemin nde Gelen Temsilcileri ........................................................................... XX. Yzylda Roman ve Hikye ................................................................................ Sovyet Dnemi Azer Edebiyat ................................................................................ Sovyet Dnemi Azer iiri .......................................................................................... Gney Azerbaycan Edebiyat ..................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 73 73 79 82 88 89 94 99 104 106 107 108 108
5. NTE
Trkmen Edebiyat ........................................................................ 110

TRKMENLER VE TRKMEN ADI ..................................................................... Trkmenistan Corafyas ........................................................................................... Trkmen Trkesi ....................................................................................................... TRKMEN EDEBYATI ............................................................................................ Trkmen Halk Edebiyat ............................................................................................ Klsik Trkmen Edebiyat (18.-19. Yzyllar) ......................................................... 18. Yzyl airleri ................................................................................................... 19. Yzyl airleri ................................................................................................... ada Trkmen Edebiyat (20. Yzyl Trkmen Edebiyat) ................................ 1920-1930lu Yllarda Trkmen Edebiyat ......................................................... kinci Dnya Sava Yllarnda Trkmen Edebiyat (1941-1945) ................... kinci Dnya Savandan Hemen Sonra Trkmen Edebiyat .......................... 1950-1960l Yllarda Trkmen Edebiyat .......................................................... 1970-1980li Yllarda Trkmen Edebiyat .......................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 111 112 112 113 113 114 114 115 116 118 120 122 124 126 128 129 130 134 134 136
indekiler
v
6. NTE
ada Krm Tatar Edebiyat-I ..................................................... 138

KIRIM VE KIRIMDA TRK-TATAR EDEBYATI .............................................. KIRIMDA MODERN EDEBYAT ........................................................................... smail Gaspral ve Tercman Dnemi ..................................................................... smail Gaspral (1851-1914)nn Hayat ............................................................ Eserleri .................................................................................................................... Rusa lk Makaleleri, Eserleri .............................................................................. Trke lk Yaynlar (Neriyat- smailiye) ......................................................... Tercman Gazetesi (1883-1918), Faaliyetleri ve Fikirleri ................................ Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene .................................................... Roman ve Hikyeleri ............................................................................................ smail Gaspralnn Trk Tarihi ve Diliyle lgili Yazlarndan rnekler ............. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek ............................................................................. 139 141 141 141 144 144 146 146 150 153 161 165 166 167 167 167 168
ada Krm Tatar Edebiyat-II .................................................... 170

1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIM TATAR EDEBYATI .................................................................................................................. 1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIMDA BASIN HAYATI ....................................................................................................................... 1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIMDA TYATRO ........... SRGNDEN SONRA KIRIM TATAR EDEBYATI (1944-1991) ..................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 171 183 184 185 197 198 199 199 199 200
7. NTE
ada Tatar Edebiyat ............ ..................................................... 202

ADA TATAR EDEBYATI (XIX-XX. YZYIL) .............................................. Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler .............. Modern Tatar Edebiyatnn Ortaya k - smail Gaspralnn Rol ve Etkisi .............................................................................................................................. Modern Tatar Hikye ve Roman ........................................................................ Modern Tatar Tiyatrosu ....................................................................................... Modern Tatar iiri ................................................................................................. dil-Ural Blgesinde Sreli Yaynlar 1905-1918 ................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 203 203 209 211 228 230 234 237 238 239 244 244 245
8. NTE
vi
nsz
nsz
ada Trk Edebiyatlar terimiyle bugn Trkiye dnda bulunan btn Trk boylarnn edebiyatlar kastedilmektedir. Bunlarn byk bir ksmnn zamannda Rusya ve Sovyetler Birliinde olduu (gnmzde de Rusya Federasyonu iinde) da bir hakikattir. Dolaysyla bu durum, elinizdeki kitabn ieriini belirlemede etkili olmutur. Trkiye dndaki Trk boylarnn klasik edebiyatlar, niversitelerimizin Trk dili ve edebiyat blmlerinde okutulmakta idi. Dolaysyla Trkiyede Fuat Kprlden bu yana Azer, aatay ve Kpak edebiyatlarnn belli bal eserlerini aratrma, metinlerini neretme ve okutma tecrbesi kazanlm bulunmaktadr. Trk dnyasnda XIX ve XX. yzyllardaki modernleme hareketlerine bal olarak ortaya kan fikr ve edeb gelimeleri ise Trkiyede takip etmekte, aratrmakta zorluk ekilmitir. Bunun belli bal sebebi 1920li yllardan sonra kurulan Sovyetler Birliinin ok gemeden yeni bir Rus imparatorluuna dnmesi ve ardndan ortaya kan souk sava yllarnda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki kltrel ilikilerin yok denilecek derecede gerilemesidir. Dier yandan Sovyetler Birliinde Trk boylarna kar arlktan miras kalan asimilasyon ve sindirme siyasetine devam edilmitir. Bu sebeple 1917 Ekim Devriminden sonra Rusyada kurulan Trk devlet ve hkmetlerinin banda bulunan fikir ve siyaset adamlar, o dnemde faaliyet gsteren milliyeti edebiyat ve sanatlar, baz aydnlar, byk basklar ve siyas takip sebebiyle Rusya dna kamaya mecbur olmutur. eride kalanlarn byk bir ksm da Stalin dneminde balayan ve 1937de zirveye ulaan temizlik hareketiyle ortadan kaldrlm bunlarn eserleri de byk lde yok edilmi veya yasaklanmtr. Bu temizlik hareketinden 1905ten sonraki dnemde sosyalist, sosyal demokrat ve hatta 1920li yllarda Bolevik kimlik tayan aydnlarn nemli bir ksm da yakasn kurtaramam Stalin dneminin kurban olmutur. Btn bu sebepler dolaysyla Sovyetler Birliinde bulunan Trk boylar arasndaki fikir ve edebiyat hareketlerini Trkiyede izlemek, aratrmak, deerlendirmek neredeyse imknsz hle gelmitir. Yine de Sovyet basksndan kap Trkiyeye veya Avrupaya snan baz aydnlar kardklar gazete ve dergilerle, yaymladklar kitaplarla, sadece Trkiyenin deil btn dnyann Sovyetler Birliinde olup biteni renmesine belli lde yardmc olmulard. Ayn ekilde yeterli lde olmasa bile bu devletteki Trk boylarnn edebiyatlar hakknda da bilgi vermi baz eserleri yaymlayabilmilerdi. Bu siyas mltecilerin verdikleri bilgilerin hi de kmsenmeyecek lde deer tad 1991den sonra Trkiyenin eski Sovyetler Birliinde bulunan Trk haklaryla kurduu ilikiler srasnda iyice anlald. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra hem Trkiyede hem de eski Sovyetler Birlii iinde kalan Trk boylarnda 1905-1920 yllar arasnda oluan fikir ve edebiyat hayatn aratrmak, renmek n plana kt. nk bu dnemde ortaya kan btn kltrel oluumlar, Sovyetler Birliinde kat ideolojik yaklamla yorumlanm, tahrif edilmi hatta birok konu ve ahsiyet hi aratrlmam, yasaklanmt. Souk savan sona ermesinden sonra Trkiye ile Trk dnyas arasnda (sadece eski Sovyetler Birlii deil, Balkanlar, in Halk Cumhuriyeti, Irak ve dier blgelerle de) yeniden yakn ilikiler kuruldu. Bunun doal sonucu olarak da niversitelerimizde Trkiye dndaki Trklerin tarih, dil ve edebiyatlarna ilgi artt, yeni aratrmalar yaplmaya balad. Tarih, Trk dili ve edebiyat blmlerinde bu konularda yeni dersler konuldu, ders notlar hazrland. Bu konuda baz ilerlemeler kaydedildi ise de sz edilen aratrmalarn bilimsel adan henz istenilen seviyede olmad bilinmektedir. nk bu gibi aratrmalar iin eitli Trk yaz dillerini ve ilgili yabanc dilleri renmek, edeb eserleri orijinal metinlerinden aratrabilmek gerekiyordu. Bu i ancak yeni yeni gerekleiyor. Edebiyat alannda, birok edeb ahsiyetin eserleri hem kendi lkesinde hem de Trkiyede yaymland, antolojiler hazrland; ama, henz ders kitab olarak kullanlacak edebiyat tarihleri ortaya kmad. Zamanla bu konuda da arzu edilen ve ihtiya duyulan seviyede baarlarn salanaca phesizdir. Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm rencileri iin hazrlanan ada Trk Edebiyatlar ders kitab da bu erevede hazrlanan ilk de-
nsz
vii
nemelerden biridir. Sz edilen derse ayrlan nitelerin, ideal ller iinde yeterli olduunu sylemek zordur. Nitekim btn gayretimize ramen baz Trk boylarnn ve topluluklarnn edebiyatlarna ya hi yer verilememi, ya da kitaba alnanlarn edebiyatlar da sz edilen sayfa snrlama zarureti sebebiyle gerekli genilikte yazlamamtr. Aka sylemek gerekir ki baz Trk boylarnn 1905-1920 yllar arasndaki edebiyatlar kendi lkelerinde de hl gerektii genilikte ve seviyede okutulamamaktadr. Bunun eitli sebepleri vardr ve onlar burada aklamak gereksizdir. Bu yzden Krm Tatar, Tatar, Azer edebiyatlarnn (ki bunlar 1920den nce bir hayli gelimilerdi) ksmen eksik kaldn belirtmemiz gerekir. 1920lerde nispeten daha az gelimi olan Kazak, zbek, Trkmen ve Uygur edebiyatlarnda bu eksiklik bir dereceye kadar giderilebildi. Dolaysyla daha ok Sovyetler Birliinin olumasndan nceki dneme arlk vermek zorunda kaldk. Hlbuki Sovyet dnemi kat ideolojik yapya sahip olsa da o dnemde gerek teorik adan gerekse dil bakmndan daha mkemmel ve olgun eserler ortaya konulduu bilinmektedir. Bunun en belirgin rnei de Cengiz Aytmatovdur. Yalnz eski Sovyetler Birliindeki edebiyat tarihilerinin de itiraf ettii gibi 1905-1920 yllar arasnda oluan edebiyat, onlarn altn dnemidir ve ada edebiyatlarnn da temelini oluturmaktadr. Bu gerek, kitaptaki eksiklii bir dereceye kadar mazur gstermektedir. leride bizim bu tecrbemizden de yararlanlarak daha olgun ve eksiksiz ders kitaplarnn hazrlanacan mit ediyoruz. Bu kitabn hazrlanmasnda nmze kan engellerden biri de eski Sovyetler Birliinde yazlan edebiyat tarihlerinin veya sanatlarla ilgili hazrlanan biyografilerin, orijinal metin neirlerinin tam olarak gvenli olmamas; ideolojik bak asnn belli lde devam etmesi, mill tarih ve kltrle ilgili objektif yorumlarn henz gereken seviyeye ulamam olmasdr. zellikle bu durum gen aratrmaclar artmakta, yanltmakta, onlar farknda olmadan yanl hkmler vermeye zorlamaktadr. Dier yandan incelenmesi gereken iir, hikye, roman ve piyeslerin orijinal metinlerinden hareket etmek, onlar deerlendirmek gerekti; nk henz birok eserin Trkiye Trkesine aktarlmad bir gerektir. Dolaysyla kitapta hem orijinal metne yer vermek hem de o metinleri Trkiye Trkesine evirmek, ister istemez sayfa saysn artrd ve metin tahlilleri iin yeterli yer bulmak zor oldu. Bunu hazrladmz ders kitabnn bir eksiklii olarak kabul ediyoruz. Belli bal Trk yaz dillerindeki orijinal metinlerin alfabemize aktarlmasnda takip edilecek transliterasyon usulnde henz genel bir mutabakata varlamamtr. Bunun sebep olduu baz aksaklklar, bu eserde de kendini gstermitir. Biz yine de metnin asln ve anlamn bozmayacak ufak-tefek fonetik tasarruflar yaparak bu problemi elimizden geldii lde zmeye altk. XIX. yzyl sonlarndan 1920li yllara kadar Rusyadaki btn Trk halklar arasnda ok yakn fikr, siyas, kltrel yaknlamalar, hatta btnlemeler vard. Bunlarn Trkiyeyle ilikilerinde de nemli gelimeler olmutu. Bu gerek hl baz tarihiler, edebiyatlar, dilciler tarafndan yeterli lde anlalabilmi deildir. Baz Trk lkelerinde bu hakikat ok iyi bilinmesine ramen dile getirilememektedir; nk, artlar henz msait deildir. Bu gibi konularda biz elimizden geldii lde objektif olmaya, belge ve verilere gre deerlendirmeler yapmaya altk. Sanrm hazrladmz ders kitabnn n nemli kazanc da budur. Biz imdiye kadar yaplmam olan bir eyi yapmaya altk; Rusyadaki Trk boylarnn edebiyatlarn btncl bir grle ele aldk. Ayrca imdiye kadar belli bal Trk edebiyatlarnn ada dnemlerini bir arada ele alan ilk ders kitabnn da bu eser olduunu hatrlatmak istiyoruz. Her ilk denemenin baz eksiklikleri, kusurlar olmas bir dereceye kadar normal karlanmaldr. leride bu konuda daha eksiksiz ve daha mkemmel ders kitaplarnn hazrlanacandan eminiz. Okuyucularmzn, rencilerimizin bizi anlayla karlayacan mit ediyoruz. Editrler Prof.Dr. Yavuz AKPINAR Do.Dr. Ferruh ACA
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gnmzde Trk dnyasnn nfusunu, corafyasn, etnik ve siyas yapsn genel zellikleriyle ifade edebilecek, Trk boylarnn tarih gemiini ve birbirleriyle ilikilerini aklayabilecek, Trk dnyasnn XX. yzyla kadarki siyas ve kltrel hayatn yorumlayabilecek, arlk Rusya ve Sovyetler Birlii ynetimi altndaki Trk boylarnn yenileme ve modernleme hareketlerini ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Dnyas Ouz Trkleri Azer Trkleri ran Trkleri Irak Trkleri Kpak Trkleri Kuzeybat ve Kuzeydou Trkleri Krm Tatarlar Tatarlar Bakurtlar Kazaklar Trk Dnyasnda Rus stilas Rus Smrgecilii Sovyet Ynetimi Trk Dnyasnda Yenileme ve Modernleme Problemleri Rusya Trklerinde Mill Kimlik, Dil, Alfabe ve Edebiyat Meseleleri Rusya Trklerinde Basn Hayat ve Kongreler
indekiler
ada Trk Edebiyatlar-I ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi TRK DNYASINI TANIYALIM TRKIYE TRKLER (OSMANLI TRKLER) IRAK TRKLERI AZERBAYCAN-RAN TRKLER (AZER TRKLER) KUZEY BATI VE KUZEY DOU TRKLER RUSYA TRKLERNDE MLL KMLK, MODERN EDEBYAT, EDEB DL VE ALFABE MESELES RUSYA TRKLER ARASINDA BASIN HAYATI VE MODERNLEME RUSYA MSLMANLARININ KONGRELER
ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

TRK DNYASINI TANIYALIM
Dnyann eitli yrelerinde yaayan Trk soyundan insanlarn oluturduu dnlen toplulua Trk dnyas denir. Trk dnyasnn nfusu 2011de yaklak olarak 180-200 milyon civarndadr. Gnmzde bu dnyay oluturan Trk boylar, siyas, sosyal ve kltrel hayat bakmndan bir hayli deiik artlar altnda varlklarn srdrmektedir. Bunlar arasnda bamsz devletlere sahip olanlar (Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan), baka milletlerin ynetimi altnda baz siyas ve kltrel haklar elde etmi olarak (Tataristan, Bakurdistan, uvaistan, Yakutistan) yaayanlar olduu gibi sebebi ne olursa olsun, hibir siyas, kltrel hakka sahip olmayanlar da (Suriye ve ran Trkleri) vardr. Ayrca nfus olarak epeyce azalm, kendi varln devam ettirmekte zorluk eken, yok olmaya yz tutmu (Karaylar, Polonya Tatarlar) baz kk Trk halklar da bulunmaktadr. Trk boylar, tarihin en eski zamanlarndan beri, eitli sebeplerle, ktaya yaylm, gittikleri yerlerde birok devletler kurmutur. Trklerin byk bir ounluu 9-10. yzyldan itibaren Mslman olmusa da, dier dinlere tbi olanlar da vardr. Gnmzde, nfuslar az da olsa, eski inanlarn yle byle devam ettiren Altay dalar yresinde Tuva (Tuba), Hakas, Altay Kii gibi kk topluluklar vardr. Dou Avrupada Hristiyan Gagavuzlar, inde Budist Sar Uygurlar, Krmdan Baltk lkelerine kadar dalm, saylar gnmzde epeyce azalm Musev Karaylar bunlar arasnda saylabilir. Trk boylar, dnyadaki coraf dalmlarna gre -Hazar denizi merkez alndnda- basit bir ekilde Gneybat Trkl, Kuzeybat-Kuzeydou Trkl ve Dou Trkl olmak zere byk gurupta toplanabilir. Sz edilen bu coraf blgelere hkim olan ve bu arazilerde silinmez izler brakan byk Trk boyundan sz edilebilir: Gneybat Trkln Ouzlar, Kuzeybat-Kuzeydou Trkln Kpaklar, Dou Trkln de Karluklar oluturur, diyebiliriz. uva, Yakut, Hala ve daha baz kk topluluklarn bu tasnif dnda olduu zellikle belirtilmelidir. Ksacas amzda Trk dnyasn oluturan Trk halklarnn byk bir ksmnn bu byk gruptan ortaya ktn syleyebiliriz. Ouz boylarnn gnmzdeki belli bal temsilcileri Trkiye Trkleri, Azerbaycan Trkleri ve Trkmenlerdir. Gagavuzlar da bu grupta dnlmektedir.
ada Trk Edebiyatlar-I
TRKYE TRKLER (OSMANLI TRKLER)
Osmanllarn Avrupadan ekilme srecinde birok Trk topluluu zellikle XIX-XX. yzyllar ierisinde deiik tarihlerde devletin snrlar dnda kalmtr. Bylece Romanya, Yunanistan, Kbrs, eski Yugoslavya, Bulgaristan, Suriye ve Irakta kalan Trklerin Trkiyeyle balar zaman zaman tamamyla kopma noktasna gelse de, bu lkelerdeki Trk topluluklar, kltr hayat itibaryla Trkiyeden pek uzaklamamtr. inde bulunduklar devletlerin siyas basklarna ramen, edebiyat hayat Trkiyeyi takip etmi, kullandklar edeb dil de Trkiye Trkesi olmutur. Bu bakmdan eski Osmanl topraklarnda kalan Trk topluluklarnn edebiyatlarn ayr ayr edebiyatlar olarak alglamak doru deildir. Sadece bu edebiyatlarn, iinde yaanlan devletin siyas, kltrel ortamndan etkilendikleri ve zaman zaman o lkelerin ynetimi tarafndan gdml bir edebiyat konumuna sokulduklar gz nnde tutulmaldr. zellikle Balkanlar ve Kbrsdaki Trk topluluklarnn edebiyatlarn ait olduklar corafyann ismiyle tanmlamak, yani; Kbrs Trk Edebiyat, Yunanistan (veya Bat Trakya) Trk edebiyat, Bulgaristan Trk edebiyat eklinde adlandrmak bu edebiyatlarn ayr bir etnik veya mill kimlie ait olduklarn deil, sadece olutuklar corafyay gsterir. Bu topluluklar iinde Moldavyadaki Gagavuzlar ayrca olarak ele almak gerekir. nk dinleri itibaryla (Ortodoks-Hristiyan) Osmanl kltrnn belli lde dnda kalmlar, Ouz nitelikleri tamasna ramen farkl bir dil ve alfabe kullanmlardr. Yine de dil bakmndan en yakn olduklar topluluk Trkiye Trkleridir.
IRAK TRKLER
Irakta gnmzde Irak Trkmenlerinin Edebiyat olarak adlandrlan edebiyat da Osmanl edebiyatnn bir kolu ve devam olarak kabul etmek gerekir. I. Dnya sava sonlarna kadar bu blgedeki Trkler tamamen Osmanl yazl edebiyatna dhil idiler. Kullandklar yaz veya edebiyat dili Osmanl Trkesi idi. 1918-1932 arasndaki ngiliz mandas srasnda bu blgedeki Trkler aznlk durumuna dt ve zerlerindeki Arap milliyetiliinin basks artmaya balad. 1932de Irak krall kuruldu. 1968de Baas Partisi ynetimi ele geirdi ve Trkler zerindeki bask zulme dnt. Iraktaki ovenist basklar sebebiyle Trkler, kendilerini Trk deil Trkman-Trkmen olarak adlandrmak zorunda kaldlar. Bu sebeple, kkleri bir olsa da gnmzde bunlar eski Sovyet Trkmenistannda bulunan Trkmenlerle kartrmamak gerekir; dil ve kltr itibaryla onlardan farkllamlardr. Irak Trkmenlerinin kullandklar yaz XX. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl Trkesinden yava yava mahall dile doru kaymaya balamtr. Trkiye Trkleri 1928-1929da Latin alfabesine getikten sonra Irak Trkleri Arap alfabesini kullanmaya devam ettiler. Bilinen sebeplerle Trkiye Cumhuriyetinin bir ara Balkanlar ve Kbrs hri, Trkiye dnda Trkler olduunu kabul ve itiraf etmekten ekinerek onlarn problemlerinden uzak durmas; Irak ynetiminin youn basklar; ayrca Irakta yetien gen kuaklarn Osmanl mazisini unutmaya balamas gibi sebeplerle Irak Trkleri, zamanla Araplarn kendilerine uygun grd Trkmen kimliini belli lde kabullendi. Gnmzde artk bu kimlii kullanyorlar. Belirttiimiz sebeplerle Iraktaki Trkmen edebiyat, sosyalist Baas Partisi ynetimi srasnda iyice kendi iine kapand, belli lde Trkiye edebiyatndan uzaklamaya balad. Siyas artlarn sevkiyle bir dnem Kuzey ve Gney Azerbaycan (ran Trk edebiyat) edebiyatyla yakn ilikiler kuruldu ve bu ilikiler edebiyata zellikle de iire yansd. Bu ilikilerin kurulmasnda Irak Trklerinin bir ksmnn i mezhebine mensup olmalarnn da belli lde rol olmutur. Irakta Saddam Hseyin rejiminin yklmasndan sonra yeniden Trkiye ile yakn ilikiler kuruldu ve kltr hayat tekrar Trkiyeye yaklamaya balad.
1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi
Irak Trkleri, gnmzde Arap alfabesini kullanyor. Edeb dilleri de ksaca belirtilen deiiklikler sebebiyle mahall bir nitelik kazanm; Azerbaycan Trkesi zellikleri n plana kmtr.
AZERBAYCAN-RAN TRKLER (AZER TRKLER)
Azerbaycan Trkesinin oluum sreci, bir halk olarak Azer Trklerinin oluum srecinden ncedir. Bugn Azerbaycan Trkesi (veya Azer Trkesi) olarak nitelendirdiimiz yaz dilinin fonetik, morfolojik zellikleri Ouzcann iinde (bir baka yaklamla Eski Anadolu Trkesi dneminde) XIII-XIV. yzyldan itibaren izlenmektedir. Azerbaycan Trklerinin tarih sahnesine klar ise, aslnda Orta Dou Trklnn (batdaki Ouzlarnn) ikiye ayrlmasyla mmkn olmutur. ah smailin kurduu Safev Trk devleti (1501) ve uzun zaman srp giden Osmanl-Safev hkimiyet mcadeleleri, araya giren mezhep ayrm (nceleri Kzlbalk-Snnlik, sonralar ilik-Snnlik ekimeleri), asrn iki byk devleti olan Osmanl Trkiyesi ve Trk rann Orta Douyu aralarnda paylamasyla sonulanm ve bu sre, zamanla Azerbaycan Trkl ile Osmanl Trklnn ayrma noktasn oluturmutur. randa Safevleri (1501-1732), Afarlar (1736-1795), Kaarlar (1795-1924) izledi ama, ran Trk devletinde deien yalnz hanedanlar oldu; devletin siyas, kltrel niteliinde fazla bir deiiklik yoktu. Safevlerin ilk dnemlerinde Trk diline, devlet dili ve edeb dil olarak nem verilse de, daha sonra resm dil olarak Seluklularda olduu gibi Farsa tercih edildi. Buna ramen randa Trk dilli edebiyat (Azer edebiyat) her zaman varln korudu. zellikle szl edebiyat olduka zengin birikimiyle Trk dnyas edebiyatlar arasnda sekin bir yere sahip oldu. randaki Trk air ve yazarlar genellikle iki dilde, Trke ve Farsa eserler verdiler. ran Trk edebiyat, tarih boyunca batsnda Osmanl Trk edebiyatn dousunda da aatay (Trkistan) Trk edebiyatn yakndan takip etti. ki Trk kltr dairesi arasnda kpr vazifesi grd. Kafkasya ve randa yaayan Ouz Trkleri (gnmzdeki adlandrma ile Azerbaycan Trkleri) 1804te balayan Rus istilas ve 1813te Rusya ile ran arasnda imzalanan Glistan Antlamasyla ikiye ayrld. 1828de yine ayn devletlerce imzalanan Trkmenay Antlamas ise bu durumu pekitirdi. Kuzey Azerbaycan Rus ynetimine geti, gney Azerbaycan randa kald. ran Trkleri, aslnda Osmanl ve Babr mparatorluu gibi, tarihte uzun mrl olan bir devlete sahipti. Onlar 1924-25e kadar rana hkim oldular. Bu tarihten itibaren ran devleti, Farslarn eline geti, bylece Azerbaycan Trkleri arka plana itildi. Anadolu Trklerinin, ynetiminde yaadklar Osmanl hanedann adn benimsemeleri ve kendilerini Osmanl olarak nitelemelerine karlk, randaki Trkler gnmze kadar kendilerini Trk olarak tanmlamaya devam etmi ve gerekli grdklerinde ran Trk, Azerbaycan Trk gibi daha ak bir tanm kullanmlardr. Rus istilas altnda kalan Kuzey Azerbaycan Trkleri, kendilerini XX. yzyln bana kadar Mslman veya Trk olarak adlandrmtr. Komular olan Ermeni, Grc ve Farslar da onlara Trk demekte devam etmitir. Osmanl Trklerinin Bat kltrne yaklamalarnn doal bir sonucu olarak Trkiyede milliyet meselesi ortaya km, tarih bilgi ve bilincinin de gelimesiyle XIX. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl yerine Trk kimlii kullanlr olmutur. Balkan ve Birinci Dnya Savandan sonra Trkiyede Trk kimlii anlay iyice pekimi ve yerlemitir. Bylece Trkiyede Kafkasya ve randa yaayan Trkler iin yeni bir adlandrma ihtiyac ortaya kmtr. Bu konuda Trk bilim adamlar daha ok corafyadan yararlanmay ve bylece Trkiye Trkleri, Anadolu Trkleri, Kafkasya Trkleri, Azerbaycan Trkleri, ran Trkleri gibi adlandrmalar doru bulmu ve kullanmlardr.
Eski Anadolu Trkesi olarak tanmlanan dil sadece Anadoluda kullanlmyordu ki Anadolu Tresi olarak adlandrlsn. Bu yaz dili o zaman Kafkasya, Azerbaycan, ran ve hatta Horasana kadar uzanyordu. Bu yaz dili iin Anadolu nitelemesi yetersizdir. Bu dnemde yeni olumaya balayan Ouz yaz diline (Trkmence hari) Dou Ouzcas, Seluklu Trkesi veya Eski Ouzca adlar verilmesi daha uygundur. Bu yaz dilinin iinden 13-14. yzyllardan sonra yava yava Anadolu Trkesi ve Azerbaycan Trkesi kacaktr.
Kafkasyada da ayn problem, Batllamann bir sonucu olarak hissedilmi, Azerbaycan aydnlar, Ruslarn kendilerini Tatar, Kafkasya Tatar Azerbaycan Tatar veya sadece Mslman olarak adlandrmalarn doru ve yeterli bulmam, eskiden beri kullandklar, tarih derinlii olan Trk nitelendirmesini tercih etmilerdir. Bu konuda zellikle Hseyinzade Ali Beyin Trkler Kimdir ve Kimlerden barettir (Hayat gazetesi, 1905-1906) adl byk makalesi ok etkili olmutur. Onlar da kendilerini dier Trk gruplarndan ayrmak iin yine corafyadan yararlanm mill kimlikleri iin ran Trkleri, Azerbaycan Trkleri, Kafkasya Trkleri veya ayn manada Azer, Azerbaycanl tanmlarn kullanmaya balamlardr. 1918de Kuzey Azerbaycanda kurulan Trk devletinin kendisini Azerbaycan Cumhuriyeti olarak adlandrmas, bu adlandrmann yaygnlamas ve halk arasnda mill kimlik olarak kabul grmesiyle birlikte Azerbaycan Trk ve dolaysyla da Azerbaycan Trkesi, Azerbaycan Trk Dili, Azerbaycan Trk Edebiyat veya bunun ksaltlm bir ifadesi olan Azerbaycan edebiyat tanmlar kullanla gelmitir. Bu kullanmlar kartran ve fikirleri bulandran Sovyetler Birliinde 1926 ylndan itibaren Trkiye Trkleriyle Azerbaycan Trklerini birbirinden iyice ayrmaya ynelik, kastl ideolojik yaklam ve bu yaklamn ortaya att asl-esas olmayan Azerbaycan Milleti, Azerbaycan Dili kavramlarna dayanan tarih anlay olmutur. 1918de Kafkasya Trklerinin Ermeni ve Bolevik katliamlarndan Trkiye asker mdahalesi sayesinde kurtulmas ve Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmas, Anadolu Trkleriyle Kafkasya Trklerinin asrlarca devam eden Osmanl-ran, Snnlik-iilik rekabet ve ekimesinin sona erdiini, Trklk ve Mslmanlk balarnn iyice kuvvetlendiini gsteriyordu. Zaten XIX. asrn sonlarna doru her iki corafyada tarih bilgisinin ve millet bilincinin gelimesi, XX. yzyl balarndan itibaren aydnlar arasnda Trklk ve slmclk cereyanlarnn glenmesini salamt. Rusyada smail Gaspral, Azerbaycanda Hasanbey Melikzade Zerdab, Hseyinzade Ali, Ahmet Aaolu, Mehmet Emin Resulzade gibi aydnlarn, 1906-1917 yllar arasndaki Rusya Mslmanlar Kongrelerinin ve ayn zamanda Trkiyedeki Mill Edebiyat, dilde sadeleme hareketlerinin bu yaknlamada, kaynamada byk rol olmutu. Ruslar I. Dnya Sava srasnda kendi kontrolleri altndaki Dou Anadolu blgesinde sava ve Ermeni komitelerinin sebep olduu yama, ldrme, ktlk ve alk karsnda sersefil olan Dou Anadolu Trklerine, Azerbaycan Cemiyet-i Hayriyesinin Karda Kmei olarak adlandrlan yardmlarn, Rusyadaki siyas kargaa sebebiyle engelleyememiti. 1918de Trkiye-Azerbaycan dayanmasyla Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasn, ardndan Trkiyedeki Kurtulu Savann zaferle sonulanmasn ve daha gl bir devlet olarak Trkiye Cumhuriyetinin ortaya kmasn, Byk Ermenistan ryalarnn tarihe karmasn grnce hem Ermeniler hem de Ruslar, Trkiye-Azerbaycan yaklamasna daha fazla tahamml edemediler. Bu durumu blgedeki karlarna aykr buldular. Ortaya kan Trkiye Cumhuriyetinin Boleviklememesi, Sovyet-Trkiye yaknlamasnn da sonunu getirdi. 1924te Leninin lmesinden sonra Stalinin Sovyet Rusyann bana gemesi ve daha baka sebeplerle 1926dan sonra Sovyet Azerbaycanda kontrol elinde bulunduran Rus ve Ermeni Bolevikleri, Moskovann emriyle sadece Azerbaycan Trkiyeden uzaklatrmak iin ellerinden geleni yapmakla kalmadlar, ayn zamanda Kafkasyay Trklerden temizlemek iin kitlesel basklara, srgnlere baladlar. Ermenistan ve Grcistan cumhuriyetleri iindeki Trkler srgn edilerek bu cumhuriyetlerde etnik temizlik yapld (II. Dnya Savandan sonra Asa Trkleri de bu balamda srgn edildi). Bununla da yetinilmedi Azerbaycana ait birok arazi, Ermenistana terk edildi. 1920li yllarda balayan aydnlar ortadan kaldrma hareketi 1937ye doru kitlesel bir krgn hlini ald. On binlerce Azerbaycan aydn rejim dman itham ve
bahanesiyle ortadan kaldrld veya Sibiryaya srgn edildi. te bu hadiseler srasnda Azerbaycanda tarih gr, milliyet anlay Sovyetler tarafndan bilinli olarak deitirildi. Kafkasya, ran blgelerinde tarihin epeyce eski dnemlerinden beri yaayan Trklerin, aslen ranl bir halk olduu ve Seluklularn blgeye gelmelerinden sonra zorla Trkletirildikleri, aslen Trk olmadklar sadece Trk dilli bir halk olduklar gibi hibir tarih esasa dayanmayan bir tez ileri srld ve zorla kabul ettirildi. Bylece Sovyet dneminde Trk kimlii yasakland; halkn ad Azerbaycanl, dilin ad da Azerbaycanca veya Azerbaycan Dili olarak tanmland. Bu uyduruk tezi gya ispat etmek iin tarih bulgular vesikalar tahrif edilerek ciltler dolusu eserler yazld. Sovyetlerin Kafkasyada Trkl ortadan kaldrmak iin icat etikleri bu uydurma tarih gr yeni ran devletinin de imdadna yetiti. ran, XX. yzyl balarnda Rusya ve ngilterenin kontrol altna girmeye mecbur olsa da 1924 ylna kadar iyi kt bamszln ve Trk kimliini koruyabildi. 1924te ngilizlerin de yardm ile Rza Han, Trk Kaar hanedann tahttan uzaklatrarak rann kontroln eline geirdi ve kendini ah ilan etti. Bylece 1924ten sonra ran bir Trk devleti olmaktan kt; siyas, kltrel yapsnda tamamen Farslarn hkim olduu bir devlet hline geldi. Rza Han, ovenist Fars milliyetilerinin telkiniyle Sovyet tarih tezinin bir benzerini randa uygulamaya balad. lkedeki Trklerin, Moollar zamannda zorla Trkletirilmi ranl bir halk olduu, bu halkn adnn da Azer olduu ileri srld. Bylece gnmzde nfusu 25-30 milyon arasnda tahmin edilen ran Trkleri Azer, dilleri de eski ran dillerinin bir kolu olduu var saylan Azerce olarak adlandrld. 1924-1979 arasnda randa Trke eitim ve matbuat tamamen yasakland. Rza Hann kurduu Pehlevi hanedan, 1979da ran slm Devrimi ile ortadan kaldrlsa da randaki Trkler, devrim srasnda vaat edilen kltrel, siyas haklarn elde edemediler. Hlen randa sk bir sansr uygulanmaktadr. Sansrden izin alnabilirse Azerbaycan Trkesiyle kitap ve dergiler baslabilmektedir. randa Azerbaycan Trkleri iin resmen dayatlan kimlik tanmnn, 1918de Azerbaycan Cumhuriyetini kuran aydnlarn ve Trkiyede Fuat Kprl ile balayan Azer Trk, Azer Trkesi, Azer edebiyat, adlandrmalaryla bir ilgisi yoktur. Ayn ekilde daha sonra ayn anlamda Trkiyede kullanlan Azerbaycan Trk, Azerbaycan Trkesi ve Azerbaycan Edebiyat gibi adlandrmalarla da sadece isim benzerlii vardr; kastedilen mahiyet ise ksaca akladmz gibi tamamyla farkldr. Trkiyede kullanlan terimde Azerler, akladmz gibi Ouz Trklerin bir boyu olarak nitelendirilir, ran resm makamlar ise Azerleri, Trkletirilmi ran halklarndan biri olarak kabul ederler. Bu kavramlarn kimler tarafndan ve nasl bir yaklamdan hareketle kullanld iyice bilinmediinden, zaman zaman yanl yorumlar yaplmaktadr. Gemite Sovyetler Birliinde, zamanmzda ise randa, hkmetlerin bu kastl yaklamlar, sz edilen yrelerde Azerbaycan Trkleri arasnda gittike yaygnlaan Trklk bilincin ileride yol aacandan korkulan hareketleri nleme telayla uygulamaya konulmutur. Bu zoraki yaklamlar, bilimsel verilere deil, siyas, ideolojik grlere dayanmaktadr. 1991deki yeni bamszlk dneminden sonra Azerbaycann nderi Haydar Aliyevin Biz bir millet iki devletiz! szleriyle bu konudaki kargaaya resmen son verilmi bulunmaktadr. Sz edilen Sovyet tarih anlay sadece Azerbaycan Trkleriyle snrl deil idi; onlar zbekistan ve Trkmenistan Trkleri iin de benzer tezleri savunmulard. Sovyetlerin yklmasyla birlikte o lkelerde de mill tarih anlay, objektif yaklamlar ve bilimsel grlerle yer deitirmeye balamtr. Azerbaycan siyaset, fikir ve edebiyat hayatn bir hayli etkiledii ve kartrd iin bu kavramlar zellikle aklamak yararl grlmtr.
Azer Trklerinin farkl ekillerde adlandrlmasnn sebeplerini aratrnz.
XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan
Asrn balangcnda Gney Kafkasya ve Azerbaycan, siyas ve idar bakmdan tam bir kargaa ierisindeydi. Osmanllar Kafkasyadaki hkimiyetlerini kaybetmiti. 1747te randa Afar Nadir ahn ldrlmesinden sonra Kuzey Azerbaycan zerindeki ran Trk devletinin nfuzu zayflam, yerel beyler bamszlna kavumu Azerbaycanda 10 hanlk (beylik) bir tane sultanlk ortaya kmt. Kuzey Kafkasya ve Dastanda baz kavimler arasnda ise ufak, feodal karakterde idar-siyas teekkller vard. Azerbaycan, iki Mslman Trk devletine (Trkiye ve rana) komu olmas sebebiyle din ve siyas hviyetinde, kltr hayatnda baz husus renkler tayordu. Bu sebeple de her iki devletin de tesirlerine akt. XIX. yzylda Ermenilerin blgede bir devleti yoktu. Grclerin ise merkezi Tiflis olmak zere kk bir krall bulunuyordu. Bu krallk da rana veya Azerbaycan hanlklarna bal olarak yaamt. zelikle rann basklarndan bunalan Grc yneticileri, 1783te Rusyann himayesine girmeyi tercih ettiler. Anlama gereince Grc kral lnce devlet tamamen Rusyaya katlacakt. 1801de Grc kral ld, Ruslar savamadan Grcistana yerleti. Zamanla Tifliste askerler iin klalar, ynetim iin byk binalar yaptlar. Yollar gvenlik altna alnd, yeni okullar ald, ticaret geliti. Bu tarihten sonra Kafkasyada geleneksel hayat tarz hzla deimeye balad. Grcistan elde ettikten sonra Ruslar, Azerbaycan ve sonra da Kuzey Kafkasyay istilaya baladlar. Dastanda 1784de mam Mansur ile balayan Ruslara kar direni, uzun yllar sren savalardan sonra 1859da eyh amilin teslim olmasna kadar srd. 1804te Gence Hanl, kanl bir savatan sonra Ruslarn eline geti. Bunu dier hanlklar izledi. Nadir ahn ldrlmesinden sonra Azerbaycan hanlklarnn arasnda devam edip giden hkimiyet mcadeleleri, eitli ihtilaflar, bu hanlklar siyas, iktisad ve asker bakmdan bir hayli zayflamt. Kafkasya ve Azerbaycan zerinde gemite ok etkili olan Osmanl ve Safev -daha sonra Kacar (ran-Trk)- devletleri de XIX. yy. balarnda artk eski glerini ve hkimiyet alanlarn kaybetmilerdi. Bu durum Rus istilasn kolaylatrd. Azerbaycan hanlklar, Ruslarla birok kere savatlar ama, onlar durduracak gce sahip deillerdi. Ruslar blgedeki kesin hkimiyet iin Kacar Trk hanedannn ynetimindeki ranla ve Trkiyeyle birok kere savat. ranla yaplan Glistan anlamasyla (1813) Azerbaycan ikiye blnd. 1917 Bolevik htilalinden sonra Rusyada ortaya kan kargaalk srasnda, Trkiyenin de yardmyla 28 Mays 1918de Mill Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduysa da 28 Nisan 1920de Bolevikler Azerbaycan ele geirerek Azerbaycanda Rus hkimiyetini tekrar kurdular. 1991 ylnda, Sovyetler Birliinin kyle de Azerbaycan yeniden istiklaline kavutu. Gney Azerbaycanda eyh Muhammed yaban (1920) ve Mir Cefer Pievernin (1944-45) kurduklar mill hkmetler ise uzun mrl olmad. Grcistann ilhakndan sonra Tiflis, Rus ynetiminin mhim bir asker ss, hem de baehir olarak sratle gelimeye balad. Bu ehirde eskiden beri gayr-i Mslimler Grcler, Ermeniler, Yahudiler vs.- ounluktayd fakat, Trk ve Mslman skinler de az deildi. Rus ynetimi Kafkasyadaki Mslmanlar i ve Snn olmak zere resmen iki ayr din idareye blerek, ilerin reisine eyhlislm Snnlerin reisine de Mfti unvan verdi, bu memurlar Kafkasya Genel Valiliine balad. Bylece hem din hareketleri ve medreselerdeki eitimi kontrol altna aldlar hem de Mslmanlar arasndaki mezhep ayrmn kkrtma imkn elde ettiler.
Rus istilasndan sonra, blgedeki kargaa nlendi, gvenlik saland, tek para sistemi kuruldu. 1850-60 yllar arasnda Azerbaycanda ticaret iyice geliti, Kafkasya ve Azerbaycanda yeni yollar yapld, birok yere demiryolu dendi. Bylece Azerbaycan, Rus sna mallarnn byk bir pazar hline geldi ve buradan byk miktarda hammadde, Rusyaya hatta Avrupaya satlmaya balad, i ve d ticaret hacmi geniledi. Azerbaycann birok yerlerinde, daha ok beylerin dk cretle altrd kyller sayesinde pamuk ve ttn ekilen sahalar geniletildi, retim artt. O yllarda sratle gelien Rus kapitalizmi, Azerbaycana uzanm, birok yerde Ruslar tarafndan fabrikalar, imalathneler almt. 1850lerden sonra Bak ehri hzla geliti, Kafkasyann nemli kltr ve medeniyet merkezi oldu. Bu gelimenin asl kayna petrol sanayii idi. Ayrca Rusyann rana ve Orta Asya memleketlerine ulaan deniz yollarnn zerinde bir liman ehri olmas da Baknun gelimesine etki etti, ehir ksa zamanda transit mal tamaclnda nemi bir merkez oldu. Bylece 1859da amahda olan blge (irvan blgesinin) valilii, Bakya alnd. 1864 ylnda Bakya telgraf hatt ekilerek Rusya ile daha kolay ve hzl haberleme saland. Rus igaliyle Kafkasya ve Azerbaycanda nce deiim, ardndan da modernleme balad. Tiflis, Rus ve dolaysyla Avrupa tesirlerin etrafa yaylmasnda byk rol oynuyordu. arlk idaresi 1802den itibaren bu ehirde mlk ve asker mektepler at. 1820de Tiflisski Vdomosti (Tiflis Haberleri) adnda Rusa gazete neredildi, matbaalar kuruldu. XIX. yzyl balarnda Tiflise dnyann birok yerlerinden seyyahlar, yazarlar, devlet adamlar gelmeye balad. Rus ve ardndan Avrupa edebiyatnda Kafkasya ve Azerbaycanla ilgili eserler ortaya kmaya balad. Avrupa ve Rusyadaki fikir hareketleri, yenilikler ksa bir zaman sonra Tiflise ulayordu. 1825de Rusyada Dekabristler syan ad verilen demokratik ayaklanmadan sonra baz ihtilalciler, 1828de bu ehre srlmt. Bunlar arasnda Dou Avrupal aydnlar, subaylar da vard. arlk hkmeti, baz siyas sulular Sibiryaya srgne gnderiyor bir ksmn da Kafkasyada ikamete mecbur ediyordu. Tiflis; inklp, ihtilalci, hrriyet taraftar, demokratik ideallere bal aydnlarla, brokratlarla, subaylarla dolup tayordu. Byle bir muhitin, Tifliste eitli devlet dairelerinde alan veya bu ehirde yaayan Azer, Grc, Ermeni aydnlar zerinde derin tesirler yapmas kanlmazd. Tiflis, etraf Mslmanlarla evrili Avrupa bir ehre dnmt. Kuzey ve Gney olmak zere ikiye blnmesinin Azerbaycann kltr ve edebiyat hayatndaki etkilerini aratrnz.
Azerbaycanda Yenileme Hareketleri
Kafkasyadaki ilk Rus okulu 1802de Tifliste ald. 1829da bu okul sadece aristokrat aile ocuklarnn okuduu gimnaziyaya evrildi. Halktan kimselerin bu mektepte okumalar imknszd. Okutulan dersler; Greke, Latince, din, matematik, fizik, kimya, tarih, corafya vs. idi. Bunlarn yannda tabi ki Rusa da nemli bir yer tutuyordu. Grcce derslere de yer verilmekteydi. 1819 ylndan sonra Azerbaycan Trkesi de (o zaman Ruslarn adlandrmasyla Tatarca) bu mektepte okutulan dersler arasnda yer ald. Bunun sebebi, byk nfusu Mslman-Trk olan Kafkasyada, devletin halkla mnasebetlerini salayacak memur, tercman ve mtercim kadrosunu yetitirmekti. Eski devirlerde olduu gibi XIX. asrda da bu blgede gayr-i mslimlerin; Grc, Ermeni, Yahudi ve Dastanl halklarn, kendi aralarndaki tabi konuma dili, ticaret ve seyahat srasnda kullanlan anlama vastas (Lingua Franca), Azerbaycan Trkesi idi. Bu bakmdan Ruslar, Azerbaycan Trkesinin renilmesine nem verdiler. Zamanla bu ortak iletiim dili, Rusa oldu.
10
Azerbaycanda Ruslar tarafndan ilk resm okul, 1830da ua Realni Mektebi adyla ald. Bunu 1831de Nuha (eki), 1832de Bak, 1833de Gence ve 1837de amah ve Nahivan ehirlerinde alanlar izledi. Bu okullar, esasen ilk tahsil imkn salamak, yerli ahalinin ocuklarna Rusa retmek ve bunlar daha sonra eitli memuriyetlerde kullanmak gibi yararlar gz nnde tutularak alyordu. Buralar bitiren ocuklar orta tahsillerine Rus mekteplerinde devam edebileceklerdi. Kaza mekteplerinde eriat dersi ad altnda basit din bilgilerin verildii, Farsa ve Azerbaycan Trkesi okutulduu bilinmektedir. Azerbaycanda ilk kz mektebi 1847de amahda ald. Ruslarn, kendi emelleri dorultusunda Ruslatrma, Hristiyanlatrma ve sdk memurlar yetitirme siyaseti takip ettii bu gibi mekteplere halk, ocuklarn vermek istemiyordu. Bu bakmdan Rus mekteplerinde sz edilen yllarda okuyan Mslman talebe pek fazla deildi. Halkn bu okullara tepkisi zamanla giderek azalmaya balad. Balangta daha ok Ermeni ve Grcler buralara ocuklarn gnderiyordu. Ayrca, beyler ve baz tcirler, ilerideki menfaatlerini dnerek ocuklarn Rus okullarna gndermekteydiler. Ksaca aklamaya altmz sebepler yznden baz Azerbaycan aydnlar, serbest dnceli din adamlar, zel mektepler ama yolunu aramaya balad. Rus ynetimi bu tr giriimleri epeyce zorlatrsa da 1905ten sonra bu gibi okullarn almas kolaylat. Yine de Rus ynetimi, 1912den nce, Trklerin kendi dillerinde eitim yapan okullarn almasna resmen izin vermedi. Usul-i Cedid okullarn hemen tamam, Rus ynetimi nazarnda medreselere bal din mekteplerdi ve buralar valiye bal Mfti ve eyhlislm araclyla denetleniyordu. Rus okullarnn alyla hemen hemen ayn yllara rastlayan bu zel mekteplerin yaygnlamasnn sebebi, medreselerde okuyan baz ileri grl aydnlarn, asrn ihtiyalarna cevap verebilecek, din d derslerin de okutulaca okullarn yokluunu hissetmi olmalardr. zel okul aanlarn birou, smail Gaspralnn Usul-i Cedid ad verilen eitim grlerinden, slm dnyasndaki yeniliki dncelerden -zellikle TrkiyedenAvrupadaki ilm keiflerden haberdard. Bu Usul-i Cedidilerin okullarndaki talimterbiye metotlar medreselerdekine benzemez. Osmanl ve Rus okullarndan ilham alnmtr. Bu Usul-i Cedid mekteplerin medreselerden dier bir fark Rusa derslere de yer verilmesidir. Ayrca akl ilimlerin yannda yeni anlaya uygun olarak tarih, corafya, matematik, ahlk dersleri de okutulmakta, bu yeni dersler iin husus kitaplar yazlmakta, okuma kitaplar (antolojiler) tertip edilmekteydi. Balangta bu tip okul aanlarn birou ran ve Trkiyede din tahsil grm aydnlard. Kendi evlerinin bir odasnda veya madd durumu msait olanlar zel bir yer kiralayarak, orada para karlnda ocuklar okutuyorlard. Bu i iyice yerletikten sonra, Rus okullarndan mezun olanlarn da mektep at, tek odal snflardan zel okullara geildii, derslerin de ayr ayr hocalar tarafndan okutulduu grlr. Elbette ki bu mekteplerde ana dili (Azerbaycan Trkesi), Arapa, Farsa, Fars edebiyat gibi dersler medreselerden daha farkl okutuluyordu. Ayrca eriat derslerinin de programlarda nemli bir yeri vard. Halk bu Usul-i Cedid mekteplere daha fazla ilgi gstermeye balamt. Fakat bu mekteplerin birounda zarur olduuna inanld iin Rusann da okutulmas, tutucular, toplum zerindeki nfuzlar azalan, itibarlar sarslmaya balayan baz cahil ve dargrl din adamlarn kzdryordu. Bunlar, Usul-i Cedid okullara ve ayn zamanda Rus resm mekteplerine ocuklarn gndermemeleri iin halk sktryordu, hatta bu gibi mekteplerde ocuklarn okutanlar tekfir edecek kadar ileri gidiyordu. Buna ramen, mektepdrlk (husus mektep ap retmenlik etme) edenlerin birou halk arasnda ilm ahsiyeti ve ahlk ile tannm kimseler olduu iin tutucu ve chil kimselerin engellemeleri uzun zaman srmemi, halk ocuklarn bu tarz mekteplere gndermeye bala-
11
mt. Hatta asrn sonlarna doru Ortodokslatrmann arka planda kalmasyla, resm Rus okullarna gidenlerin says da artmt. Artk Rusa renmenin kanlmaz bir ihtiya olduu kabul edilmi, bunun din bakmdan gnah olmad anlalmt. Modern Azer edebiyatnn oluumunda ve gelimesinde byk rol oynayan ilk ahsiyetlerin yetimesinde, hem resm Rus okullarnn hem de szn ettiimiz bu Usul-i Cedid mekteplerin byk rol oldu. XIX. yzyln sonlarndan itibaren yaygnlaan Usul-i Cedit mekteplerde birok Maarifi aydn yetitirdi. Bu maarifiler, dnyada XIX. asra hkim akl dncelerin, cemiyet, din ve insan anlaynn tesiri ve cazibesiyle, hurafelere, eski dnya grne, cehalete, zulme ve hakszla kar mcadeleye balad. Bunlarn ok az bir ksm, biraz da dtan gelen etkilerle, slm dinini, arktaki geri kalmln sebebi olarak alglad. Bunda o zaman Rus aydnlar arasndaki nihilist ve pozitivist dncelerin, misyonerlerin yapt youn propagandann da rol vardr. Yenilik taraftar aydnlarn Avrupadaki din-bilim (kilise-pozitif dnce) atmalarna aina olduklarn da hatrlatmak gerekir. Maarifilerin birou, birden fazla sahada eserler vermi, faaliyetlerde bulunmu ansiklopedist ahsiyetlerdi. Azerbaycan aydnlar zerinde, Trkiyedeki yeniliki dncelerin, Rusyada arn yetkilerinin snrlandrlmasn, lkede merutiyet idaresinin kurulmasn isteyen Dekabristlerin, dnya bilim hayatnda r aan gelimelerin, siyas, sosyal ve iktisad sahalardaki byk deiikliklerin kmsenmeyecek etkileri vard. Sibiryaya ve Kafkasyaya srlen hrriyeti ve ihtilalci Dekabristler, ayn zamanda Bat Avrupa edebiyatn Kafkasya muhitinde tantmada byk rol oynad. nk birou Franszca, Almanca gibi Bat dillerini ve edebiyatn iyi derecede biliyordu. Azerbaycan aydnlarndan Abbasuluaa Bakanof ds, Mirze Feteli Aundzade, Mirze efi Vzh ve bakalar Dekabristleri, Tifliste yakndan tanm, onlarla dostluk etmiti. Maarifilerin karakteristik bir yan da hrriyeti ve halk dncelere sahip olmalardr. Halkn eitilmesi, cehletten kurtarlmas, gelecekte kendi kendini idre etmeye hazrlanmas, onlarn programnn temelini oluturur. Yeni Azerbaycan edebiyatnn kurucular ve ncleri, sz edilen maarifi dnceleri benimsemeleri bakmndan tam bir uyum gsterirler.
Maarifi: Sz edilen dnemde, cemiyette ve din anlaynda yenilemeyi, slahat arzu eden ve bu yolda zellikle eitim alannda almalar yapan, eitici fikr, edeb, ilm eserler yazan, ayn ideallerle gazetecilik yapan aydnlara Azerbaycan Trkesinde, aydnlanma a mnevverleri manasna maarifiler denilmektedir.
Dekabristler: Rus arnn yetkilerinin snrlanmasn ve Rusyann merut monarizmle idare edilmesini isteyen hrriyeti, demokrat dncelere sahip asker ve aydnlar 14 Aralk 1825te ayaklandlar fakat, baarl olamadlar; liderleri ldrld, birou srgne gnderildi. Onlarn ideallerini paylaanlara Debabrist denilmektedir.
KUZEY BATI VE KUZEY DOU TRKLER
Bu guruba Krm Tatarlar, dil-Ural Tatarlar, Sibirya Tatarlar, Karaylar, Bakurtlar, Kumuklar, Karaay Balkarlar, Noaylar, Kazaklar, Krgzlar vd. dhildir. Tarihin en eski alarndan itibaren Ukrayna, Krm, dil-Ural blgesinden douya in ve Moolistan snrlarna kadar uzanan geni topraklar, Sakalar, Hunlar dneminden balayarak, Avar, Hazar, Bulgar, Peenek, Uz, Kuman, Kpak, Trk-Mool mparatorluu, Altn Ordu gibi eitli devletleri kuran Trk halklarnn ana yurdu olmutur (Zekiyev 2001: 13-62). Bu blgede XI. yzyldan itibaren Kpak Trkleri tarih sahnesinde grlm ve daha sonralar da bu geni blge, basit bir ekilde Kpak sahas olarak adlandrlm bu sahada yaayan birok Trk halk da Kpak grubu iinde anlr olmutur. Kuzeydou Asyadan dou Avrupaya uzanan topraklara hkim gl Altn Ordu (1223-1506), devletinin Timur tarafndan yklmas, Timurun lmnden sonra da byk Trk imparatorluunun oullar arasnda paralanmas, srekli taht kavgalar, ana yurt Trkistanda ve ona tbi eski Altn Ordu topraklarnda kk devletlerin, hanlklarn ve beyliklerin ortaya kmasna sebep oldu. Szn ettiimiz geni corafyada Krm Hanl (1426-1783), zbek Hanl (1428-1599), Kazan Hanl (1437-1552), Kasm Hanl (1450-1681), Sibir Hanl (1464-1598), Astarhan Hanl (1466-1556), Nogay Ordas (14. yy. sonlar-1604), Byk Kazak Ordas (1520-1724), Kk Cz Kazaklar (1718-1845), Orta Cz Kazaklar (1750-1845), Ulu Cz Kazaklar (1750-1845), Bkey
12
Orda (1801-1845) gibi devletler ve ynetimler ortaya kt. Bu devletlerin zamanla siyas, iktisad g kaybetmesine bal olarak XVI. yzyldaki parlak medeniyet ve edebiyat hayat da gittike zayflad.
Sraladmz eitli Trk boylarn ait bu devletler, 1552de dil-Ural blgesindeki Kazan Hanlnn Korkun van tarafndan yklmasndan XIX. yzyln sonlarna kadar douya ve gneydouya doru srekli genileyen Rus istilasyla karlaarak ard ardna egemenliklerini kaybetti. Bu devletlerin halklar da Rus ynetimi altnda yaamaya mecbur oldu. Asrlarca sren ve baz blgelerde hl devam eden Rus ynetimi hi silinmeyen, ac hatralar brakt. Ruslar kendilerine Trk-Mool ve Altn Ordu dnemlerinde hkim olan Trk boylarndan hn ve kinle intikam aldlar. Hlbuki Altn Ordu hkim olduu dnemlerde, Ruslara din adan hibir bask uygulanmam, Rus sosyal ve kltrel hayatna dokunulmam, onlardan sadece vergi ve hara alnmt. smail Gaspral 1881de Rusa yazd Rusya Mslmanlar adl eserinde Tatarlarn bu tavrn zellikle belirtir:
Bu Tatar egemenlii hakknda ben baz eyler okudum ve iittim. Bu konuda yazlmam ve sylenmemi bir eylerin olduunu her zaman dnmmdr. Sadece, genel olarak Tatar egemenliinin Rusya iin byk musibetlere sebep olduu, medeniyeti birka yz yl geciktirdii syleniyor. Bu tmyle dorudur, fakat, sanyorum Rusya zerinde bu kadar uzun sre, bu g ve azametle baka bir soyun hakimiyeti olsayd Rusya tmyle mahvolurdu. Bunun rneklerini biz Slv dnyasnn bat ularnda gryoruz. Tatarlar, efendi olarak hara toplar; Asyann ocuklar olarak ou zaman irin kzlar karrlard; ancak, Rusyann maietine ve din hayatna hi karmazlard. Ben tarihi deilim -kolaylkla yanlabilirim- fakat, bana yle geliyor ki Tatar hkimiyetinden sz ederken, onun Rusyay daha gl yabanc tesirlerden koruduunu; kendi karakteristik hususiyetleriyle ilk defa Kulikovo meydannda ekillenen Rusyann birlik fikrinin hazrlanmasna sebep olduunu gz nnde bulundurmak gerekir... Gaspral 2008: 89).
Tatarlar, Bakurtlar
smail Gaspral, dnemindeki ar sansr gz nnde tutarak yazd Rusya Mslmanlarnda, Rus hkmetinden kendi vatandalar olan Mslmanlar-Tatarlar asimile etme siyasetinden vazgemesini, zaten isteseler de bunu tam olarak yapamayacaklarn ileri srdkten sonra, siz, bizim ihtiyacmz olan bilgiye erimemiz iin yolumuzu an, bizim kendi dilimizde eitim yapmamza izin verin, biz de sizin vatandalarnz olarak Rusyaya sadakatle hizmet edelim teklifinde bulunur. Bu yaklama ramen, Rus ynetimi asimilasyondan vazgemez, hatta Sovyet dneminde de ayn siyasete deiik yollardan devam eder. Kazann dmesiyle birlikte Ruslar, kat hal ruhuyla hareket ederek, Mslman Trk boylarna hi merhamet etmeden, gayet byk basklar ve katliamlarla onlar Hrstiyanlatrmaya (Ortodokslatrmaya), Ruslatrmaya baladlar. Kazan, Rus misyonerlerinin merkezi hline getirildi. Rus ynetimi ve din adamlarna gre slmiyet bir din deildi, Mslmanlar pagan (putperest) ve camileri de puthane idi (Taymas 1966: 44). Bu kanaati Korkun van yle dile getirmiti. Rusyann yeni tebas kfirler, gerek tanry kabul edip asrlardr varln srdren ve srdrecek olan kutsal teslise bizimle birlikte hamdetmeli! (Rorlich 2000: 87). Bu sebeple camiler, medreseler ykld, din adamlarn ldrld, Tatarlara, Bakurtlara ait madd-manev kltr miras, yazma kitaplar, Mslmanlarn siyas, sosyal, din kurumlar yok edildi; geride ok az ey kald. Rus hizmetine giren ve Hristiyanlamay kabul eden beylere baz imtiyazlar verildi ama, direnenler tamamyla ortadan kaldrl-
13
d (Taymas, 1966: 34-37). Tatarlarn byk bir ksm bulunduklar ehirlerden, verimli topraklardan kovulup karld. Onlardan boalan verimli topraklar Rus aristokratlarna, manastrlara ve Rusya ilerinden klelikten kurtulma vaadiyle g ettirilen Rus kyllerine ve dier baz Hristiyanlara tahsis edildi. Tatarlarn ehirlere girmesi ve ticaret yapmas bile yasakland.
mparatorie Annann 1731 tarihli ukazyla [fermanyla] nlemler daha da arlatrld. Yeni karar Mslman kalmakta direnen Tatarlar, Hristiyanl kabul ederek vergiden ve askerlikten bak tutulmu kardelerinin yerine vergi demeye ve askerlik yapmaya zorluyordu. stelik Hristiyan olmu Tatarlarla Mslmanlarn her trl ilikilerini kesmeyi amalayan ynetim, yeni Hristiyanlarn imanlarn korumak bahanesiyle bir gurup Hristiyanlam Tatarn bulunduu her kyden Mslmanlar srp karyor ve bunlar Dou Tataristann ve Urallarn en uzak kelerine srgn ediyordu (Benningsen-Quelquejay 1981: 22).
Bylece zamanla Hristiyanlatrlm Tatarlar ortaya kt. Krein denilen bu topluluun bir ksm zamanla dilini ve kltrn tamamen kaybederek Ruslat. Kimliklerini tam olarak kaybetmeyenler ise, XIX. asrn balarndan itibaren btn dil-Ural blgesinde grlen slmiyetin yeniden g kazanmasna bal olarak slma dnmeye balad. Rus makamlar, kilise bunlarn geri dnmesini engellemek iin mmkn olan her areye bavurdu. Nihayet 1906dan sonra arlk basksnn hafiflemesi zerine, mahkemelere mracaat ederek slm dinine dnenlerin says az deildi. Buna ramen gnmzde saylar fazla olmasa da ana dilini tamamyla kaybetmi veya bir dereceye kadar Tatarca konuabilen, Trk-Mslman mazisini unutmam kk Krein topluluklar da vardr. Ayn blgede uvalarn ve dier baz kk halklarn Hristiyanlatrlmasnda Ruslar daha baarl oldular. 1522den 1760lara kadar byk basklarla sren, daha sonraki yllarda deiik artlar ve grnmler altnda 1917ye kadar devam eden bu asimilasyon hareketleri Tatarlarn zerinde silinmez izler brakt. Eski Kpak yurdunda, birbirine denk olmayan gler arasnda cereyan eden bu hal sava, Tatarlarn slmiyete skca sarlmalarna ve ulusal kimliklerinin ayrlmaz bir parasnn slmiyet olmasna sebep oldu. Rus istilasndan sonra din adamlarnn ve din tahsilin ortadan kalkmas, zamanla Tatarlar kendi ilerine kapal bir toplum hline getirdi. Bylece nesilden nesile daha ok azdan nakledilen din anlay ve bilgisi, giderek hurafelerle kart. XIX. asrn balarna gelindiinde sadece dilUral blgesindekiler deil, arlk ynetimi altnda yaayan btn Mslmanlar, Ruslarda grdkleri her trl tavr, onlarn hayat tarzn kfirlik olarak alglamaya balamt. Rus esaretinden kurtulabilmek iin srekli douya doru g eden Tatarlar, zamanla Rusya ile Trkistan arasnda ticarete araclk etmeye baladlar. Bu durum gelimekte olan Rus sanayicilerinin, tccarlarnn iine geliyordu. Onlarn rettikleri mallar ine Moolistana, Gney Trkistana kadar Tatarlar eliyle ulayor, o blgelerden elde edilen ucuz hammaddeler de ayn yoldan Rusyaya gidiyordu. Bu durumun kendilerine salad menfaati, kr gz nnde tutan Rus burjuvazisi ve sanayicisinin de isteiyle Rus kraliesi II. Katerina, 1763 ve 1776 yllar arasnda Tatarlarn durumunu yumuatan, onlara Rusya iinde de serbest ticaret imkn salayan, baz kanunlar, kararnameler yaymlad. Bu durum Tatarlarn Kazak bozkrnda ve Gneybat Trkistanda ticaret kolonileri kurmalarn kolaylatrd. Rus ynetimini bir hayli sarsan, Tatar ve Bakurtlarn da destekledii Pugaev (1773-1774) ayaklanmas srasndaki gelimelerden korkuya kaplan Ortodoks kilisesinin Kutsal Sinodu da Mslmanlar zerindeki basknn hafifletilmesinden yana tavr ald. 1773te Din Hogr ferman yaymland. Bunun ardndan 1789da merkezi Ufada (o zaman Ufa, Orenburga bal idi) olan Rusya Mslmanlar Mftl (Mftiyat veya Orenburg dare-i Ruhaniyesi de denir) kuruldu. Hatta Rus hkmeti, masraf devlet hazi-
14
nesinden karlanmak zere Kazak bozkrnda baz camiler de ina ettirdi. Bu idare Rusya Mslmanlarnn btn din meseleleriyle ilgilenecekti.
Mftiyatn kurulmasnn Tatarlar zerinde, yaadklar sreci hzlandrc bir etkisi vard. Bu hzlandrc etki, gerek gten ziyade, sz konusu tekilatn yaratlmasna ilikin sembolizmden kaynaklanyordu. Mftiyatn kurulmas, Mslmanlarn ayr bir din varlk olarak tannmas anlamna gelmekte, onlarn birlik uuru ve zgvenlerine nemli katkda bulunmaktayd (Rorlich 2000: 96-97; Taymas 1996: 99-101).
Ruslarn kendi siyas ve iktisad karlarn gzeterek XVIII. yzyl ortalarnda Mslmanlar hakkndaki tavrlarn yumuatmalar, dou-bat ticaretinde Tatar tccarlarnn iyice zenginlemesine, Trkistan (Buhara) medreselerine renciler gndermelerine ve ayn zamanda arlk Rusyasnn deiik yerlerinde zellikle dil-Ural blgesinde camiler, medreseler yaptrp din adamlarn himaye eden birer mesen olmalarna imkn hazrlad. Dastan ve bat Trkistan medreselerine gidebilen ve oralarda din tahsil yapan Tatarlar Buhara, Semerkant medreselerinde skolastik dnceyle karlatlar. Yine de bir dereceye kadar Arapa, Farsa rendiler, gnlk pratiklerle ilgili din bilgiler edindiler. Daha sonraki yllarda az sayda da olsa stanbul, Kahire, Mekke, Medine gibi ehirlerde okuyanlar ise Trkistan medreselerine gre dahi ileri seviyede olan Trk-Arap medreselerinde grp rendiklerini, XVIII. asrn sonlar ve XIX. asrn balarndan itibaren dil-Ural blgesinde, saylar gittike oalan medreselerde yaymaya baladlar. Bylece Rus istilasndan sonra dil-Ural blgesinde yeni alan medreselerde, yava yava din bilgiler yenilendi. Gerek dinle hurafe arasndaki farklar aa kmaya balad. Tahsilleri srasnda slm medeniyetinin eski eserlerini okuma, inceleme imkn bulan Abdunnasr Kursev (1776-1813), habddin Mercan (1818-1889), Arif Sayran, Nizameddin El-Kuru gibi din adamlar, daha ileri bir adm atarak cemiyetteki yanl din anlayn, Trkistan medreselerindeki skolastik dnceyi eletirdi ve itihat anlayn, aklc dnceyi yeniden slam toplumuna hatrlatmaya, onu uygulamaya koymaya baladlar (Togan 1981: 219-220, 488). Bylece dil-Ural blgesinde balayan ve daha sonra dier blgelere de yaylan yeni medreselerde din dersleri yannda akl ilimler, Rusa gibi dersler de okutulmaya balad. Trkistanla yakn ilikiler, dil-Ural blgesinde tarikatleri ve tasavvuf dncesini de glendirdi. XIX. yzylda btn dil-Ural blgesinde, hem Tatarlar hem de Bakurtlar arasnda, kayna Trkistan olan ve kkleri ran sflerine, zellikle Trk dervileri Ahmet Yesev ve Sleyman Bakrganye kadar uzanan tarikatler, zellikle Nakibendi tarikati bir hayli yaygndr ve hikmet tarz din-ahlak iirler halk arasnda sevilerek okunmutur. Trkiyeden de Kemal mm (?-1475)nin bu blgelerde ok sevildiini belirtmek gerekir. Bu tarz kitaplarn halk arasnda ok okunduunu, Kazanda defalarca yaplan basklar da gstermektedir. Suf airlerin dili tabi olarak aatay Trkesine yakndr ama, zamanla bu tarz eserlerin dilinde de mahallleme yani Tatarca veya Bakurtaya (ksmen Kazakaya) doru bir geliim grlr. nk tarikat iiri, tabiat gerei geni halk ynlar arasnda ezberlenmekte ve azdan aza dolamaktadr. Bu sufi airler, hangi Trk halkna mensup olurlarsa olsunlar, kuzeybat blgesinde eskiden beri kullanlan, aatay Trkesine dayanan anlalr bir dille yazdklarndan sadece Krmda, dil-Ural blgesinde Tatarlar, Bakurtlar arasnda deil batdaki baz Kazaklar arasnda da sevilerek okunmulardr. Bunlar arasnda Tacetdin Yalkul [Yakul], Ebilmenih Kargal, Hibatulla Salhov, emsetdin Zeki, eyh Zeynullah Resuli (1833-1917) saylabilir. Sosyal ve din hayattaki bozukluklar eletirme mutasavvf air ve din limi Gabdrehim Utz [Abdrrahim Otuz] meni (1754-1834)nin iirlerinde de grlr. On yl
15
Buharada okuyan (1788-1799), Afganistanda bulunup lkesine dnen Utz meni, dneminde yeni itihatlarn gerekli olduunu ileri srd, din adamlarnn cehaletini ve ahlak zaaflarn eletirdi, cehalete kar kt; halk bilim ve sanat renmeye, kz erkek ayrm yapmadan ocuklarn okutmaya ve Rusa renmeye davet etti. dil-Ural blgesinde ok okunan ve defalarca baslan Suf Allahyarn aatay Trkesiyle Sebatl-Gacizn [cizin] ve Farsa Muradl-Garifin [rifn] adl eserlerine Arapa erhler yazd. Kars Hamidenin lm sebebiyle 1789da yazd iki mersiye, Tatar edebiyatnda sradan bir insan, bir kadn hakknda yazlan ilk mersiye olmas ve daha da nemlisi tanm bir din adamnn sevdii eini kaybetmesinden duyduu samim duygular yanstmas bakmndan nemlidir. Suf airler arasnda babasnn hac seyahati sebebiyle Dastan Azerbaycan zerinden Trkiyeye gelen ve nce Diyarbakrda sonra stanbulda iki yl tahsil alan, uzun yllar Rusyann baz blgelerinde medreselerde hocalk yapan Tacetdin Yalkul (1768-1838) dikkati eker. iirlerinden baka din, ahlak eserleri de vardr; Sebatl-cizn iin yazd ve kz Azizenin ismini verdii Risale-i Gazize adl erh ok mehurdur. Ebilmenih Kargal (1782-1833) Buharada tahsilini tamamladktan sonra, 1816 ylnda Buhara emirinin Trkiyeye gnderdii elilik heyetinde grev alr. stanbuldan Hacca giderek memleketi Kargalya dner. Terceme-i Hac Ebilmeni adl eserinde bir ksmn Hac ziyaretinde yazd tahmin edilen mnacat, kasideler, manzum hikyeler bulunur. Bu eserde kendisi hakknda da bilgiler verir. Hibetulla Salhov (1794-1867) Tuhfetl-Evlad manzumesinde Arapann fonetik zelliklerinden (Tecvidten) sz eder. Mecmagl-Edeb [Mecmal-Edeb] adl din-ahlak eserinde eyh ve mrit olmann artlarndan sz eder. Bu eserinde lirik iirleri, stad Devleta ann lm hakknda yazd iki mersiyede de yer alr. Dier manzumelerinde de sosyal bozukluklardan, adaletsizlikten, zenginlerin veya soylularn halka yaptklar hakszlktan, eziyetten, hocalarn, eyhlerin menfaat-perestliklerinden sz edilir. emsetdin Zeki (1822-1865) Doutan krdr. Orenburg blgesinde Zek aynn yaknnda bir kyde doduu iin Zek olarak anlr. Memleketindeki medreselerde okuduktan sonra kendisini daha da gelitirmek amacyla Kazana gider Glboyu Medresesinde okur. Birka yl sonra bilgili bir hoca olarak dersler vermeye balar ama, rencilere tartmay, mantkla hareket etmeyi tavsiye ettiinden medreseden kovulur. Memleketine dnerek orada mderrislik eder. yi derecede Arapa ve Farsa renmitir. 1865te Hacca giderken Taganrog ehrinde vefat eder. Tatarca yazd lirik ve mistik gazelleri halk arasnda byk bir hret kazanmtr. iirlerinde felsef derinlik, incelik, akc bir dil dikkati eker. Fuzulye nazireler yazmtr.
Krm Tatarlar
1475de Osmanl devletine bal bir hle gelmesi, Trkiye ile siyas, iktisad, kltrel yakn ilikilerin uzun zaman devam etmesi doal olarak Krmn Osmanl kltryle yaknlamasna ve hatta btnlemesine zemin hazrlar. Bylece aatay Trkesinin yerini yaz ve edebiyat dili olarak Osmanl Trkesi alr. 1783te Krmn Rus istilasna uramas durumu temelinden deitirir. Ruslarn dil-Ural blgesindeki Hristiyanlatrma, Ruslatrmann hareketlerinin ykclna ahit olan Krmllar, dalgalar hlinde Ak Topraklar [Hak Topraklar] dedikleri Trkiyeye g etmeye balar. Krmn Trk nfusu gittike azalr ve XIX. yzyla gelinceye kadar Trkiye ve dil-Ural blgesiyle ilikileri de eskiye gre epeyce zayflar. Buna ramen deniz ulamnn srekli ak olmas, Trkiye ile Rusya arasndaki ticar ilikiler, baz ailelerin Trkiyeyle var olan (zellikle stanbulla) akrabalk balar, Krmn Trkiyeden ok fazla uzaklamasna da imkn vermez. Ayrca 1853-1856 yllar arasnda Fransz ve ngilizlerin de katlmyla Krmda srp giden Osmanl-Rus
16
Sava, aradaki madd, manev balarn yenilenmesine hizmet eder. Dier yandan bu sava, Rusyaya Trkiye ve Avrupadan gelebilecek tehlikeleri ve tehditleri aka ortaya koyduundan Rus aydnlar arasnda milliyetilik duygularnn iyice glenmesine ve onlarn arlk ynetimi altnda yaayan Rus olmayan milletlerin Ruslatrlmas ve Hristiyanlatrlmas yolundaki taleplerini de kamlar. Rusyada 1860l yllardan itibaren yeni bir Hristiyanlatrma siyaseti yrrle konulur. Krmdaki modernleme hareketleri, dorudan doruya smail Gaspralnn 1881de yaymlanan Rusya Mslmanlar adl eseriyle ve 1883te Bahesarayda yaymlamaya balad Tercman gazetesiyle balar. Gaspralnn 1884 ylndan itibaren okuma-yazma kursuyla balatt eitim faaliyetleri gittike geniler, ok gemeden btn Rusya Mslmanlar arasnda Usul-i Cedid eitim olarak adlandrlan bir maarif hareketine dnr. 1905 Rus merutiyetinden sonraki serbestlik ortamnda Krmda da yeni gazeteler, kitaplar yaymlanr. Siyaset sahasnda daha fazla etkili olmaya balayan genler, deiik grlere, ideolojilere bal olarak arlk Rusyasna kar siyas hareketleri hzlandrr ve geniletirler. 1917 devriminden sonra milliyeti Krm Trklerinin kurduklar hkmet Bolevikler tarafndan yklr, bakan Numan elebi Cihan kuruna dizilir (23 ubat 1918). I. Dnya Savann sonuna doru Krm, srasyla Almanlar, ardndan Beyaz Ruslar ve tekrar Boleviklerin eline geer. Bu atmalar Krm birok bakmdan epeyce hrpalar, kltr hayatn alt st eder. smail Gaspralnn izdii yoldan ilerleyerek, Trkiye Trkesine epeyce yaklam olan Krm Tatar edeb dili, Sovyet dneminde, 1920li yllarn sonlarndan itibaren Krmn i ksmlarnda konuulan azlara doru ynlendirilerek ortak edeb dilden uzaklatrlr. II. Dnya Savann sonuna doru 18 Mart 1944te Krm Trkleri Kazakistan ve zbekistana srgn edilir. Srgn edilenler yolda ve ulatklar yerlerde alktan, bakmszlk ve hastalktan byk kayplar verir. Bylece Krm Trklerden temizlenir. Rusyadan getirtilen ahali Krma yerletirilir. Gaspraldan itibaren oluan modern kltr byk lde yok edilir. Krm Trkesi sosyal hayatta 13 yl boyunca, yaz ve edebiyat dili olarak kullanlamaz. Stalinin lmnden sonra 1957de zbekistanda Lenin Bayra adl gazete ile 1976da da Yldz adl derginin kartlmasna izin verilir. Takentte Gafur Gulam Yaynevinde says az da olsa Krm Tatarcas ile kitaplar baslr. Bylece srgn dneminde zbekistanda yeniden bir Krm Tatar edeb dili ve edebiyat olumaya balar. 1991 ylndan sonra srgn edilenlerin bir ksm (2011de tahminen 250,000 kii), Krma dnerek orada bu yeniden dou hareketini devam ettirir. Trkiye ile tekrar yakn ilikiler kurulur. Krm Tatarlar hlen Kiril harflerini kullanmaktadr ama, zaman zaman Latin alfabesiyle de sreli yayn veya kitap baslmaktadr.
Kazaklar
Kazakistanda Rus istilas yaklak olarak 1731 ylnda balayp 1869da sona erdi. Bir mddet Kazak feodal yneticilerinin (beylerin) ibanda kalmalarna izin verilse de sonralar ynetim tamamen Ruslara geti. Rus idaresi, Kazaklarla olan mnasebetlerinde 1860 ylna kadar Kazan Tatarlarn arac olarak kulland. Bunlar da, Kazaklar zerinde siyas ve iktisad tesirlerde bulunmak ve gebeler zerinde slam inancn glendirmek suretiyle bundan istifade ettiler (Devlet 1999: 31). XIX. asrn balarnda dil-Ural medreselerinde yetien din adamlarnn veya belli seviyeye gelmi medrese rencilerinin, yaz mevsiminde Kazaklar arasna yaylarak imamlk ve retmenlik yapmas det hline gelmiti. Ayrca Kazanda 1830lu yllardan sonra kitap basm iinin gelimesi, Kazan, stanbul, Kahire gibi ehirlerde baslan din, edeb, tarih kitaplarn bu gezgin hocalar, tccarlar veya stanbul zerinden Hac ziyaretinden
17
dnen kafileler tarafndan Kazak bozkrna sokulmas, Kazaklar arasnda da yeni fikirlerin yaylmasna hizmet etti. Dier bir deyile yeni din anlayn, yeni eitim metotlarn benimsemi Krml ve zellikle dil-Urall (Tatarlar, Bakurtlar) gen din adamlar, XIX. asrn sonlarna doru modernleme asndan Kazaklar zerinde Ruslardan daha fazla etkili oldular. Rus etkisi, daha ok ynetimde grev alan Kazak soylular veya Rus mekteplerinde okuyan, asker hizmete giren ok daha az saydaki Kazaklarla snrl olduu hlde bu medreseliler, geni corafyaya yaylm bozkr halkn etkilediler. XX. yzyl balarndan itibaren ise Usul-i Cedid medreseler, (Kazan, Ufa, Troysk, Omsk gibi ehirlerde) ayn zamanda Kazak aydnlarn yetitiren merkezler hline geldi. Bunlar arasnda zelikle Kazanda Medrese-i Muhammediye, Ufada Medrese-i Aliye [Medrese-i Galiye], Orenburgda Medrese-i Hseyniye ve Troyskta Medrese-i Resuliye, olduka iyi seviyede eitim vermeleriyle tannmlard. Medrese-i Aliyede Trkiyeden giden hocalarn da ders verdii bilinmektedir. stiladan sonra Kpak Bozkrnn ve bat Sibiryann deiik yerlerinde yeni kurulan ehirlerde 1780li yllarn ortalarndan itibaren Rus resm mektepleri almaya balasa da buralarda okuyan Kazaklarn says ok deildi. 1789da Orenburgta alan mektepte tercmanlk ve mtercimlik okuyan renciler arasnda Kazaklar da vard. 1825te Orenburgta ve 1846ta Omsk ehrinde alan asker okullarda Kazak soylularnn baz ocuklar da okumaya balad. Bu okullardan mezun olan Kazaklar, Rus ynetiminde eitli memurluklarda grev ald ama, Kazak modernlemesine nemli bir katkda bulunmadlar. 1841de Bkey Ordada, Cihangir Han, kendi ordasnda ilk defa Trke ve Rusa asr bir mektep at. Oullaryla birlikte sekiz Kazak ocuunu Orenburg Neployev Asker (Kadet) Mektebine verdi. (Togan 1981: 266). Z. V. Togan, ayn eserinde Cihangir Hann, einin ve ocuklarnn dou ve bat dillerinden birkan bildiklerini, yksek kltre sahip olduklarn zelikle belirtir ama, asrn balarnda bu seviyede eitimli ve Kazak modernlemesinde etkili olan yneticilerin, aydnlarn says ok azdr. Ruslarn II. Katerina devrindeki yumuak tavrlar ok srmez; dil-Urall mollalarn, medrese rencilerinin Kazaklar zerindeki etkisinden rahatsz olmulardr. Tatar etkisini engelleyebilirlerse, Kazaklar ok daha kolay bir ekilde asimile edeceklerini, Hristiyanlatracaklarn sanrlar. 1860l yllardan sonra asimilasyon siyasetine geri dnerler. Kazak bozkrnda Rus harfleriyle Kazakann da okutulduu resm okullarn says artar. Rus okullarnda Kazaka XVIII. yzylda general Skalonun hazrlad Rus harfli Alfabeyle okutulmakta idi. 1870li yllardan itibaren misyoner papaz ve Trkolog Nikolay lminski (1822-1891)nin yine Rus-Kiril harflerine dayanarak yazd Kendi Kendine Rusa adl kitap kullanlmaya balar.
Zaten arlk Rusyasnn kltr ve eitim politikas, hakimiyeti altna ald Miletleri Ruslatrma esasna dayanyordu. Rus hkmetinin bu konudaki tutumu hibir tereddte yer brakmayacak kadar akt. Nitekim Rus halk eitim bakan D. A. Tolstoy, 1870 ylnda yle yazmt: lkemizde yaayan geri kalm halklar eitmekteki esas gaye onlarn muhakkak Ruslatrlmas olmaldr. Bylece onlar Rus halkyla karp, eriyip gideceklerdir. (Kesici 2002: 722).
Bu asimilasyon siyaseti sebebiyle Ruslar eskiden beri Tatarlarla Kazaklar birbirinden ayrmaya gayret etmilerdir. Nitekim 1789da kurulan Orenburg dare-i Ruhaniyesinin grevi Kazak bozkr ile dou Avrupa arasnda olan Mslmanlarn din ileriyle ilgilenmekti. Balangta Kazak Mslmanlar da bu kurumu bal idi fakat, sonradan, kastl olarak bu idarenin ilgi alanndan kartldlar ve uzun mddet babo brakldlar. Rus ynetimi, misyoner papazlar ve onlarn etkisindeki brokratlar, Kazaklarn Mslman olduuna inanmyor; onlar eklen Mslmanl kabul etmi, aslen animist bir kit-
18
Aktban uburundu (veya ubrnd): 1723-1727 yllar arasndaki Kalmuk saldrlarnda Kazaklar byk bozguna uradlar, gneye doru katlar. Bu zor dnem, yaln ayakla komaktan, tabanlarda yara almas ve kemiin ortaya kmas anlamnda gelen bu deyimle ifade edilir oldu.
le olarak gryordu. Hlbuki XVI. yzyl balarndaki son Mool istilas (Kalmuklarn istilas, devletlerinin ad Cungar Hanl idi.) baka sebepleriyle birlikte Budizmle Mslmanlk arasndaki bir din savana dnm, bu savata zellikle Kazaklar slmiyeti ve Trkistan savunmutu. Tarihlerinde Aktaban uburundu olarak anlan bu dnemde Kazaklar, byk kayplar vermi, ok ac gnler yaamt. Bu dnemin olaylar Kazak halk hikyelerine ve kahramanlk destanlarna da yansmt. Bu mcadeleye konu olan baz Kazak kahramanlk destanlar aka Gazavatname zellii tamaktadr. Btn bunlara ramen Rus ynetimi, zellikle de papaz lminski, Kazaklar tam manasyla Mslman saymak istememitir. Rus resm makamlarnn bu tavr, XIX. yzyl sonlarnda okan Velihanov, Ibray Altnsarin gibi baz Kazak aydnlarn yanltsa da daha sonra Cedit hareketi iinde yer alan Kazaklar, ulusal Ala Orda hareketine nclk eden Kazak milliyetileri, Kazaklarn Mslmanl hakkndaki bu yanl kanaatleri tamamen deitirmilerdir. Zaten ceditlerden ok daha nce Kazaklar arasnda uzun zaman bulunmu ve onlarn kltrlerini ok iyi tanm olan nl trkolog Radloff da ilk basks 1884te yaplan Aus Sibirien adl eserinde Kazaklarn Mslmanl hakknda unlar sylyordu:
Kazaklar Altaylarda yaayan Trk gebelerinden ayran ve onlar yaay ve dn bakmndan daha yksek bir seviyeye karan en bariz zellik yzyllardan beri slam dinine bal olmalardr. Giyim ve ev ierisinde grlen daha tertipli ailevi mnasebetler ve daha yksek seviyeye ulatrlm etik uur, bunlar hi phesiz slamiyetin tesiriyle girmitir. Kazaklarn ancak son zamanlarda slamiyeti kabul ettii ve byk ksmnn bugn bile putperest olduu hakknda yanl fikirler de yaylmtr. Kazaklar artk birka yzyldan beri slamiyeti tamamiyle kabul etmi vaziyettedirler, onlarn mslmanl, bozkr gebelerinin hayat tarzna bal olarak hususi bir renk gstermekle beraber, hakl olarak titiz ve hatta fanatik Mslman diye vasflandrlabilirler. (Radloff 1954: 480).
Nitekim Rus makamlarnn, misyonerlerin byk abalarna ramen Kazaklardan tanassur edenlerin ok az sayda kalmas da Radloff u hakl karmtr. Ruslarn 1552den sonra dil-Ural blgesinde yaptklar gibi iddetli yntemlere bavurmalar ise zaman itibaryla da mekn itibaryla da artk mmkn deildi. Yine de lminskinin yaygnlatrd ve bir sisteme oturttuu Trk halklarnn dillerini Kiril-Rus alfabesiyle yazma gelenei, tarihte derin izler brakt. Etkileri gnmzde de devam ediyor. arlk dneminde bu alfabe tam olarak uygulanamasa da Sovyet dneminde 1938den itibaren btn Trk halklarnn dilleri iin kullanlmtr. Kazaklar da dhil olmak zere baz Trk halklar, Kiril harflerini hl da kullanmaktadr. Kazaklar arasndaki modernleme hareketleri, zellikle sosyal bilimler alannda epeyce erken ortaya kmasna ramen, bu gelime dier Trk halklarnn deil, Ruslarn ve daha da ilginci bat Avrupa bilim evrelerinin dikkatini ekmitir. Rus asker okullarnda yetien, Cengiz Hann soyundan gelen okan (veya okan) Velihanov (1835-1865), tarih, corafya, etnografya vs. gibi konulardaki bilimsel, orijinal ve objektif aratrmalarn Rusa olarak yaymladktan sonra n, arlk Rusyasn aarak bat Avrupaya kadar ulam, birok aratrmas Rusyada yaymlandktan ksa bir sre sonra, evrilerek Avrupa bilimsel dergilerinde de baslmtr. Manas Destannn bir ksmn derleyip Rusasyla birlikte yaymlayarak, bu destan bilim dnyasna tantmas, edebiyat alanndaki en deerli almasdr. Kuzeydou Trklnn tarih ve etnografyas hakkndaki makaleleri; bu blgenin ve Dou Trkistann baz yreleri hakknda tarih, beer ve fizik corafya bata olmak zere ok ynl aratrmalar, ona byk bir hret ve itibar kazandrmtr. Ruslarn, Kazaklarn modernlemesine, cehaletten ve gerilikten kurtulmalarna yardmc olacaklarna inanmt. Ruslarla kltrel btnlemeden yana olmu, fakat katld bir sa-
19
vata Rus askerlerinin sivil ahaliye acmaszca saldrlar onu cinnet geirme noktasna getirmi, hayal krkl iinde lmtr. Kazaklar arasnda yeni okullar alarak modern eitimin yaygnlatrlmas; ilk ders kitaplarnn ve modern edebiyatn ilk rneklerinin yazlmas, Kazakann edeb dil olarak ilenmesi gibi konulardaki hizmetleri sebebiyle Ibray (brahim) Altnsarin (18411889)den zellikle sz etmek gerekir. O da okan Velihanov gibi Rus fikir ve edebiyat hayatndan, hatta misyoner lminskinin grlerinden etkilenerek Kazaklarn kendilerini gelitirmelerine, aa ayak uydurmalarna Ruslarn imkn salayacan sanyordu. Yakn ilikiler kurduu, ailesi iine girip kt lminskiye de bu adan inanmt. Onun iin Bozkrda Rusa-Kazaka eitim yapacak okullarn almasnda var gcyle alt. O zamana kadar aataycay yaz dili olarak kullanan Kazaklarn kendi ana dilleriyle eitim yapmalarnn, resm yazmalarda ve edeb eserlerde Kazakay kullanmalarnn gerekli olduunu ileri srd ve bu ite de baar salad. lminskinin etkisiyle Arap harfleriyle ve nce Kuran okumayla balayan eitimin Kazaklar iin zaman kaybna sebep olduunu, okuma yazma ve bilim renme isteini zayflattn dnyordu. Bu yzden Rus-Kazak mekteplerinde okutulmak zere Rus-Kiril alfabesini kullanarak bir 1879da Kirgizkaya restomatiya (Kazaka Okuma Kitab) ile Kazaktarga Ors Tilin yretvdin Bastav Kural (Kazaklara Rusay retmenin Temel Kural) adl ders kitaplarn yazmtr. Misyonerlik ruhuyla hareket eden Ruslarn asimilasyon dncelerini aka anladktan sonra lminskiye bir mektup yazm bu durumdan ikayeti olmutur. Misyonerlere kar tavr alarak Kazaklara slmn esaslarn kendi dilleriyle anlatan eraitl-slm-Muslmanlktn Tutkas (1884) adl bir ilmihal kitab yazd gibi Kazaka Okuma Kitabn da bu sefer Arap harfleriyle, biraz ksaltarak Maktubat adyla tekrar yaymlamtr (1889). Sosyal, ahlak konularda, halk iiri nazm ekillerinden ve geleneinden uzaklamadan ilk manzum hikyeleri, masallar yazm, bata Kirilov olmak zere baz Rus air ve yazarlarndan Kazak zevkine uygun eviriler yaparak modern Kazak iirinin ve nesrinin temelini atmtr.
Ruslar XIX. yzylda Kazaklara Krgz, Krgzlara da Kara Krgz diyordu.
RUSYA TRKLERNDE MLL KMLK, MODERN EDEBYAT, EDEB DL VE ALFABE MESELES
arlk ynetimi altndaki btn Trk halklar arasnda XIX. yy.n ortalarndan itibaren nemli deiiklikler, gelimeler grlr. Siyas ve fikr hayatta olduu gibi edebiyat alannda da hzl ve olumlu gelimeler ortaya kar. Bu dnemde slamclk en nemli fikir hareketidir; hem kltrel hem de siyas yanlaryla geni bir zmreyi etkisi altna almtr. Bu hareket, bnyesinde modernlemeyi ve belli lde Trkl (veya bazlarna gre kavimcilii) de barndryordu. slamclk, din ynleriyle, mantk ve muhakemeye dayanan eski slam kltrn, zamann taleplerine gre yeniden yorumlanmasndan ibaretti. Zamanla slamclk, XX. yzyl balarndan sonra siyas ynleriyle, batl emperyalistlere ve aka sylenemeyen Rus emperyalizmine kar toplu bir mcadele aracna dnt. slam toplumlarnn cehalet iinde bulunmas, slamclar, eitim hayatn topyekn deitirme ve reforma tbi tutulma hedefine yneltti. Rusyadaki Mslman aydnlar, genellikle eitim konusundaki bu deiikliklerin kanlmaz olduunu benimsemilerdi. Dier yandan Fransz Devriminden sonra btn dnyay etkisi altna alan milliyetilik cereyan, XIX. asrn sonlarnda btn Trk dnyasnda milli kimlik meselesi olarak etkisini gstermeye balamt. Bu mesele, Trkiyede Yeni Osmanllarla siyaset hayatmza girdi ve en mehur temsilcisini Namk Kemalde bularak Osmanlclk eklinde ortaya kt. O dnemin nde gelen baz brokrat ve aydnlarnn etrafnda topland bu dnce, geni kabul grd. Osmanlclar, elbette ki hangi halkn, hangi soya mensup olduu ok iyi biliyorlard ama, millet dncesinin imparatorluu ykacan dndkle-
Panslavizm: XIX. yzyl balarnda Slav halklar arasnda gelimeye balayan, en basit ekilde Slav halklarnn siyas, kltrel birliini kurmay arzu eden dnce. Rusyada zellikle 1860l yllarda Krm Harbinden sonra Avrupa kartl eklinde, btn Slav halklarnn zellikle Balkanlardaki Srp, Karadal, Bulgar vd. halklarn Rus ar ve Ortodoks kilisesinin etrafnda toplanmas, stanbulun alnarak eski Bizans Ortodoks devletinin yeniden ihya edilmesi gibi dncelere dayanan siyas, din, kltrel hareket.
20
Edebiyat: Yazl olan btn neriyat; ilm eserler, ders kitaplar, gazete ve dergiler, edeb eserler vs. kastedilmektedir.
rinden, demokratik hak ve hrriyetleri, kanun nnde eit haklara sahip vatandalk kavramn ne kararak devletin Mslman olan ve olmayan btn vatandalarn Osmanllk kimlii altnda birletirmeye altlar. Bu ite bir dereceye kadar da baarl oldular. arlk Rusyasnda bunun benzeri bir gelime olmad. Aksine Panslavizm cereyan Rus devlet ynetiminde ve aydnlar arasnda byk destek buldu, Ortodoks kilisesi de bu cereyan hararetle destekledi. Bylece Rus ynetimindeki Trkler arasnda bu dnceye tepki olarak da kendisini gsteren, smail Gaspralnn nderlik ettii bir Trklk hareketi 1880li yllarn balarndan itibaren ortaya kt. Gaspral Rus sansrnn basksna ramen mill kimlik, dil ve mill kltr hakkndaki dncelerini st rtl bir ekilde aklayabildi. Dncelerini siyas sahada daha ak bir ekilde ifade edebilmesi ise 1905 Rus Merutiyetinden sonradr. XIX. asrn sonlarnda dil-Ural, Azerbaycan ve Kazak aydnlar arasnda zellikle modern tarih aratrmalarnn yol gsterdii bir kimlik anlay ekillenmeye balad. I. Dnya Sava yllarnda bu hareket Rusya Trkleri arasnda bir hayli taraftar bulmu, arln yklmasndan sonra baz Trk hkmetlerinin ve cumhuriyetlerinin kurulmasnda nemli rol oynamtr. Trklemek, slamlamak, Batllamak prensiplerini dstur edinmi Msavat Partisi 1918de bamszln ilan eden Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasnda nemli rol oynamt. Bu dnce Azerbaycann milli bayranda mavi, yeil ve krmz renklerle ifadesini de bulmutur. Yine arlk Rusyasnda cediti aydnlar arasnda slamclkla Trklk birbirini tamamlayan prensipler eklinde yaygn bir kabul grm, etkileri Sovyet dneminin ilk yllarnda da devam etmitir. Trklk anlay, smail Gaspralnn da byk abalar ve yol gstermesiyle slamclkla ve modernizmle i ie gelimiti. Nitekim Gaspraly milletin atas olarak kabul eden ceditiler, bu dnceleri hayata geirmeye alan idealistler olarak tarihe geti. 1920li yllarn sonlarna kadar Rusya Trkleri arasnda smail Gaspralnn Dilde, Fikirde, te Birlik olarak formle ettii bu dnceler olduka geni bir tabana sahipti. Gaspral, Trkl tek bir ulusal kimlik olarak dnyor, Osmanllar, ve in Trklerini, Rusyadaki eitli Trk boylarn (Kazak, Krgz, zbek, Trkmen vs.) bu kimlik ats altnda bir millet hline getirmeye alyordu. dealindeki bu Trkln tek bir modern kltr ve dolaysyla da tek bir edeb dili ve yine tek bir edebiyat olacakt. Kendisi de Tercman gazetesini bu tek dille sade stanbul Trkesi ile karm, roman ve hikyelerini de bu dille yazarak rnek gstermek istemiti. Tek kimlik ve btn Trk halklar arasnda ortak edeb dil ideali, epeyce taraftar bulmu, Azerbaycan aydnlar bata Hseyinzade Ali Bey, Ahmet Aaolu, Mehmet Emin Resulzade olmak zere onun bu ideallerine byk destek vermi, edeb dili Trkiye Trkesiyle btnleecek noktaya getirmilerdi. Krm, dil-Ural, Trkistan aydnlar arasnda bu ideale taraftar olanlarn says da az deildi, zbek ceditileri, Kazaklarn Ala Orda nderleri vs. 1905ten sonra Azerbaycanda yaymlanan Hayat, rat, Terakki, Fyuzat, elale, dil-Uralda Vakit, ura Trkistanda Ayna gibi sreli yaynlar da bu ideali desteklemilerdi. Mahall lehelere ncelik verseler de Fikir, Kazan Muhbiri, lfet, Mirat, Aykap gibi yayn organlar Trk dnyasnda i birliini yrekten destekliyorlard. 1905ten sonra Rusyada ortaya kan serbest ortamda, sansrn, ksa bir sre iin olsa bile, kalkmasyla birlikte Trk boylar arasnda birden bire birok gazete, dergi kt, hzla yeni kitaplar baslmaya balad. Fikir ve edebiyat hayatna atlan genlerin bir ksm zaten smail Beyin fikirleri ve etkisiyle yetimilerdi; fakat, Rus okullarndan mezun byk bir zmre, daha ok Rus muhitinin etkisi altnda idi. Onlar mill kltr ve mill hayat Gaspraldan farkl bir ekilde dnyorlard. Modernlemeye ve dnme de artk devrimci bir gzle bakyor, Gaspraly ve onun gibi dnenleri ar hkmetine kar yumuak davranmakla ve ite de muhafazakr olmakla itham ediyorlard. Bu gen-
21
lerin bir ksm sosyalist dnceleri benimsemilerdi, kendi toplumlarnn geleceini, onun mill meselelerini deil, snf mcadelesini, dnya ihtillini dnyorlard. ncelikle millet urunda mcadeleyi, faaliyeti deil, snf urunda sava semilerdi. Halk ynlarn snf mcadelesine ekip bir an nce amalarna ulaabilmek iin de onlara ortak Trke veya edeb Trk dili ile deil, o zamanki amalarna daha uygun olan pratik mahall ivelerle hitap etmeyi tercih ediyorlard. Dolaysyla kendi mahall ivelerini edeb dil olarak kullanmaya baladlar. Bylece zamanla smail Beyin btn Trk dnyasn tek kimlik ve edeb dil ats altnda toplama, ada mill kltrle (modern edebiyat da bunun iinde) Trk boylarn birbirine yaklatrma ve gelitirme projesi, uzak grl olmay baaramayan, dnemin devrim havasna kendilerini kaptrm, Ruslar hi de iyi tanmayan bir ksm genler tarafndan, hangi gerekelerle olursa olsun baltaland. 1920li yllardan sonra Sovyetler Birliinde uygulamaya konulan hkmet program ise arlktan tevars edilmi gizli asimilasyon siyasetine dayanyordu. Hatta Sovyet hkmeti, bir adm daha atarak Trk boylar arasnda byk lde gereklemeye balam ulusal kimlik ve dil birliine doru gidii bozmakla kalmad; Trk birliini, eski ve yekpare Trk mill corafyasn da paralad: Yeni halklar (milliyetler) yaratld ve bu halklar iin de harita zerinde keyf bir ekilde yeni snrlar izilerek vatanlar ve her bir yeni halk iin de tarihler (mill tarih-soy tarihi yerine mahall corafyann tarihi) icat edildi. Komnist Partisinin emirleri ve propagandasyla bu yeni kavramlar zorla benimsetildi (Akpnar 2008: 34-35). Trkistanda 1925 ylna kadar Boleviklere kar direnen, bir ara nderliini Enver Paann yapt Basmaclar da slamc-Trk ideallere sahipti. Sovyetler 1920lerde bu dncelerin aydnlar arasnda bir hayli etkili olduunu, Latin harflerine geme tasarlarnn tartlmas iin dzenledikleri 1926 Bak Trkoloji Kurultaynda aka grmlerdi. Kurultaya katlan baz delegeler, yukarda sz ettiimiz sebeplerle ortak alfabenin deitirilmemesini savunmutu. 1920li yllarda Sovyet nderleri arasnda bulunan Neriman Nerimanov, Sultan Galiyev gibi siyasetilerin de kltrel adan bu dncelere yakn olmalar, Bolevik yneticileri iyice rahatsz etmi, nlerine kabilecek byk bir Trk tehlikesini tamamen bertaraf etmek iin 1920li yllarn sonlarndan 1937ye kadar devam eden sre iinde bu dncelere sahip veya sempati besleyen btn aydnlar, ortadan kaldrlmt. Sovyet yneticileri bu temizlikle yetinmeyerek Rusya Mslmanlarnn ve Trkistan Muhtariyetinin btnln 1924te bozarak bu blgeleri hi bir tarih veya etnik gereklie dayanmayan kk cumhuriyetlere bldler (Bu konuda A. Benningsen-Lemercier C. Quelquejayn Stepte Ezan Sesleri: Sovyet Rejimi Altndaki slmn 400 Yl (ev. Nezih Uzel, stanbul, 1981) adl eseriyle Olaf Caroleun Sovyet mparatorluu: Smrlen Topraklar, Smrlen Milletler (ev. ZerhanYksel, 2 c., stanbul, Tercman 1001 Temel Eser, Yl: ?) adl eserine baklabilir).
Trkistandaki bu durumu Nadir Devlet ksa ve z bir ekilde zetlemitir: Dier tehlike, eski reformcularn, 1920den sonra Komnist Partisine girmeye karar vermi olmalardr. Her ne kadar bunlar komnist olmusalar da, ayn zamanda da milliyeti ve pantrkist idiler ve birka yl sresince Trkistann siyas hayatna hkim oldular. Bunlar Ruslara kar vaziyet almakta ve bir Mslman mill komnizm ile snrlar ok geni bir Trk devleti kurmaya aba gstermekteydiler. Bu devlet Trkistan, Kazakistan, Krgzistan, Bakurdstan ve Tataristan kapsayacakt. Bu proje, ayn zamanda Kazanda Sultan Galiyev tarafndan gelitirilen Turan Devletine ok benzeyen bir devlet plan idi. (Devlet 1989: 146).
Trk dnyasnda modern eitimin balamas ve ilkokul eitiminin devletin bir grevi olarak kabul edilip yaygnlatrlmas Arap harfleri zerideki tartmalar balatt. nk ilkokul rencisinin okuma-yazmasn zorlatryordu. Ayrca gazeteciliin ve kitap bas-
22
mnn yaygnlamas da, Arap harfleriyle ilgili yeni bir problemi ortaya kard; dizgi ileri ok zaman alyor ve bask iinin maliyetini ykseltiyordu. Eitim ve matbaaclk konusundaki bu problemlere, ister istemez yaz dili meselesi de eklenmiti. Geni halk ynlarna ulama klasik yaz dili ile mmkn deildi; dilin sadeletirilmesi ve yeni bir terminolojinin kurulmas gerekiyordu. Byleci inasi ile dilde sadeleme balad. Alfabe konusuyla ciddi bir biimde, ilk ilgilenen ahs Azerbaycan Trklerinden Mirza Fethali Ahundzade oldu. O eitimde ve matbaaclkta ortaya kan problemleri halletmek iin 1857de bir alfabe tasars hazrlad. 1863de stanbulda bu tasary gren Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye matbaaclktaki dizgi problemlerini halletmedii gerekesiyle Ahundzadenin tasarsn kabul etmedi. Ahundzade de birka yl sonra Arap harflerini slahtan vazgeip, Latin esasl bir alfabe kabul etmekten baka bir are kalmadn ileri srd. Bylece Arap harflerinin slah veya deitirilmesi, Trk dnyasnn gndemine girmi oluyordu. Trkiyede Tanzimat dneminde dilde sadeleme ve Arap harflerinin eitimde okunup yazlmasn kolaylatrma iin zel hareke iaretlerinin kullanlmas yaygnlamaya balad. arlk Rusyasnda da 1910l yllardan sonra, zellikle dil-Ural Tatarlar arasnda Arap harflerini fonetikletirme eilimleri aa kt ve yaygnlat. Bu fikre, edeb dil birliine zarar verir endiesiyle kar kan smail Gaspral bile 1911den sonra Tercmanda bu fonetikletirilmi imla ile yazlar yaymlamaya mecbur oldu. Rus ynetimi de bu ie kendi karlar asndan el att. arlk dneminde yapamadn Sovyetler Birliinde gerekletirdi. 1920li yllarn bandan itibaren bu meseleyle resmen ilgilendi Latin alfabesine geme yollarn denedi. Nihayet 1926da I. Bak Trkoloji Kurultayn dzenledi. Trkiye de dahil, eitli yerlerden gelen temsilciler zellikle dil ve alfabe meselesini tarttlar. Baz temsilciler Arap harflerinde kalmakta srar etti ama, ounluk Latin harflerine gemeyi, eitimde ve kltr hayatnda byk bir hamle olaca dncesiyle olumlu karlyordu. Fakat bu aydnlar alfabe birliinin bozulmasn dnmyorlard. Zamann ve eilimlerin kendisi iin uygun olduunu dnen Sovyet ynetimi, Arap harflerini kaldrmakla yetinmedi, asl hedefi olan Trk boylar arasndaki alfabe birliini ortadan kaldrma imknn 1926-1928 yllarnda buldu. Bylece onlarn arasndaki iletiimi mmkn olduu kadar azaltt. Alfabe konusundaki ikinci hamle 1938-40 yllarnda yapld; ani bir kararla Latin alfabesinden Rus-Kiril alfabesine geildi. Her bir Trk boyu iin ayr bir alfabe dzenlendi. Alfabelerdeki ayn karakterler, farkl sesleri gstermek iin kullanld. Trk lehelerindeki en ufak syleyi farkllklar, imlda esas alnd. Bylece Trk boylar birbirinden izole ederek hep birlikte Rus kltrnn gl etkisi altnda kalmaya zorlad. Yaz dilleri de birbirinden mmkn olduu kadar uzaklatrld. Tarihi Zeki Velidi Toan, Rus istilasnn Trkistann dzenini, geleneklerini alt st ettiini belirttikten sonra ulusal kimlik, yeni edeb dil ve edebiyatlarn ortaya kn ok daha eski tarihlerden ele alarak ksaca yle aklar:
* Metindedeki cmle bozukluu, orijinalinden kaynaklanmaktadr.
Rus medeniyeti mahall edeb dilleri meydana getirirken bunu, bazen Rus mektebinde tahsil ettii hlde ,Rus milliyetine kar nefret hissi tayan ve Ruslua kar kendi milliyetine sarlan zevat tarafndan uursuz bir ekilde yaptrlyordu. Rus mektebinde tahsilden sonra milliyet yoluna giren zevat, eski aatay edeb ananelerini hi bilmiyor yalnz kendi kabile ve hatta kendi ky ve kasabasnn lehesini biliyor ve o lehe ile yazyorlard. Rus mektebinde tahsil ederken kendi aralarnda Rusa konuan zbek, Kazak, Tatar, Bakurt, Trkmen genleri ekseriya bu kavimler arasndaki etnik rabtalardan bile habersiz bulunuyorlar ve o hlde vatanna, kabilesine dnerken kendi milleti iin mill edebiyat vcuda getirmee alyorlard. * (Togan 1981: 489).
23
Togan szlerine devamla byle bir dilin ilk olarak Kazanda grldn belirterek Said ve brahim Halfinlerin eserlerini rnek gsterdikten sonra bu ekilde davrananlarn (yani mahall konuma dillerini yaz dili yapmaya alanlarn) Rus ynetiminde alan memurlar veya Rus misyonerleriyle yakn temas olan aydnlar arasndan ktn aklayarak Tatarlardan Kayyum Nasiri, Kazaklardan brahim [Ibray] Altnsarini ve Bakurtlardan Dr. Kulayevi rnek gsterir. Rus istilas ve smrge siyaseti, arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii ynetimi altnda yaayan Trk boylarnn kltrel hayatnda, edebiyatnda ne gibi izler brakmtr? Aratrnz ve tartnz.
RUSYA TRKLER ARASINDA BASIN HAYATI VE MODERNLEME

Matbaann icad, kitap basmnn ve sreli yaynlarn ortaya k, medeniyetin ilerlemesi ve yaygnlamasnda esiz bir rol oynamtr. slam leminde ilk matbaa 1727de stanbulda kurulmusa da kitap basmnn yaygnlk kazanmas stanbul ve Kahirede (Bulak Matbaasnda) 1820li yllardan sonradr. slam leminin ihtiya duyduu kitaplarn basld nc merkez Kazan ehri olmutur. Bu ehirde 1830-40l yllardan sonra din, ilm, edeb kitaplar baslmaya balar. XX. yzyln balarnda Petersburg, Orenburg, Tiflis ve Bak gibi yerlerde de Arap harfli kitap basan matbaalar oalr. Matbaacln iki nemli merkezinin Osmanl topraklarnda bulunmas, Hac ziyaretinden dnen kafilelerin Trke, Arapa, Farsa basl kitaplar gtrp Rusya TrkleriMslmanlar arasnda yaygnlatrmas, medreselerdeki yenileme hareketlerini de glendirmi, onlara eskiye nispetle daha zengin kaynaklardan faydalanma imkn vermitir. Trkiye ve Kazan kaynakl eserlerin okutulmas, yeni yetien neslin belli grler erevesinde kalmasna ve yine belli ller ierisinde Osmanl yaz dilini renmesine, bylece Rusya Mslmanlar arasnda, Trkiyedeki din ve kltr hayatna paralel grlerin yaygnlamasna da yardm etmitir. Esasen Rusya Mslmanlar, XIX. yy.da halifenin lkesi olmas bakmndan Trkiyedeki din anlayna sayg duyuyor, bu lkedeki slahatlar nemli bir diren olmadan benimsiyordu. Ayrca ayn yzylda Osmanl hkmetinin Rusyadan hacca giden kafilelere zel ilgi gstermesi, onlarn problemleriyle yakndan ilgilenmesi, kafilelerdeki din adamlar, tarikat eyhleri ve aydnlarla Osmanl grevlilerinin ve hatta bazen saray mensuplarnn zel olarak grmesi gibi hususlar da Osmanl etkisinin yaygnlamasna hizmet ediyordu. Trkiyeden gtrlen kitaplarn bir ksm medreselerde okutulan ders kitaplar olsa da nemli bir ksm da slahat hareketlerinin arka plann oluturan tarih, felsefe, corafya ve dier konulardaki ilm, edeb eserlerdi. Bunlar arasnda Batdan tercme edilmi birok eser de vard. Btn bu neriyat XIX. yy.n ortalarnda ve sonlarna doru Rusay iyi bilen bir neslin henz yetimedii bir dnemde, tahsilleri itibaryla ekserisi medrese kl olan Rusya Mslmanlarnn, Bat dncesini, Rusya zerinden deil, Trkiye zerinden renmelerine imkn salyordu. XIX. yy.n sonlarna kadar Rus okullarndan yetiip, Rusya Mslmanlarnn-Trklerinin yenileme hareketlerine katkda bulunan aydnlarn says ok azdr. Rusyadaki yenileme hareketlerini Trkiyedeki medenileme tabiriyle karlayan ve bu hareketin ne zaman, kimlerle baladn 1901de zel olarak yazd bir makalede ele alan smail Gaspral, medrese tahsillilerinin yenileme hareketindeki ncln 1901de yle anlatr:
24
Gimnaziya: Rusyada arlk dneminde klasik dillerin de okutulduu orta seviyeli okul; lise, kolej.
ada Trk Edebiyatlar-I Muharrirler [yazarlar] mill medreselerde yetimi ve kendileri talep ederek malmt- fenniye kesbetmi [isteyerek fenn bilgiler renmi] gen mollalardr; gimnaziya ve darlfnun [niversite] grm genlerimizin edebiyat-i milliyeye hizmetleri imdiye kadar grlmemitir. Mollalar, hayli adm attklar hlde, bunlar birinci adm efkrnda bulunuyorlar [bunlar birinci adm atma hususunda dnyorlar]. Teessfl bu hlin [bu acnacak durumun] hikmeti pek sadedir: Ziyal [aydn], malmtl Mslmanlar, Rusa, Frenke bilirler; doktorluk, mhendislik, madencilik, advokatlk [avukatlk] ederler; lkin, mill lisan ve kitabetten [yaz yazmadan] mahrumdurlar! Ziyal [aydn] bir Rus yoktur ki Rusa yaz yazmasn; ziyal bir Nemse [Alman], Polak [Polonyal] ya Grc, Ermeni yoktur ki kitabet-i milliyesini [ulusal dilde yazmasn] bilmesin. Bu hl, yalnz bizlere mahsustur. (Gaspral 2008: 254-255).
smail Gaspral Rusya Mslmanlar arasndaki modernleme hareketlerine nderlik eden aydnlarn biyografisi, eserleri ve yaptklar iler hakknda yazd ve 1905-1907 yllar arasnda Tercmanda tefrika edilen Ak Gl Destesi Yaki Edebiyat- Cedide Hademeleri balkl yazsnda 18 kiiden sz eder: Mirza Fethali Ahundof, Kayyum Efendi Nasirof [Nasir], habddin Mercan, Hasan Bey Melikof [Zerdab], Ahmed El-Hadi [Maksud], Rzaeddin [Fahreddin], Tahir [akircan Tahir], Neriman Bey [Nerimanof], Mecid Bey [Sultan Mecid Ganizade], Reit Efendi [Abdrreit brahimof], Ataullah Efendi [Ataullah Beyazdof], Muhammet Fatih Efendi [Fatih Kerim], Frkat Efendi Fergan [Zakircan Furkat], Hayrulla Efendi Osmanof, Abdsselam Efendi Ahundzade, Muhammet Zahir Bigiyev, Molla Sabircan Efendi, Ahund Yusuf Talbzade (Gaspral 1905-1907: Tercman). Yazs yarda kalm, bu listeden ancak 13 kii hakknda bilgi verebilmitir. Gaspralnn yukardaki tespitini bu liste de dorulamaktadr. Listede medreseden yetimi aydnlar ounluktadr. Buna ramen bata . Gaspralnn kendisi olmakla birlikte Hasan Bey Melikzade Zerdab, Ali Merdan Topuba, Hseyinzade Ali Turan, Ahmet Aaolu, Seyit Geray Alkin gibi Rusya Trklerine nderlik eden baz aydnlarn Rus okullarndan ktklarn da unutmamak gerekir. Rusya Mslmanlarnn yenileme hareketlerinde medreseler ve kitaplar yannda gazete ve dergilerden de sz etmek gerekir. Rus ynetimi, modern bir toplunun olumasnda sreli yaynlarn ne kadar nemli ve etkili olduunu Avrupa ve Rusyadaki gelimelerden ok iyi biliyordu. Rusya, Trklerinin kendi ana dillerinde sekler okullar amalarn 1912ye kadar engelledii gibi, Mslman aydnlarn da gazete karma teebbslerini srarla 1840l yllardan itibaren engellemi ve izin vermemitir. Rusya Trklerinin ilk gazetesi olan Ekiniyi Azerbaycan Trklerinden Hasan Bey Melikzade Zerdab, uzun uralardan sonra 1875-1877 yllar arasnda Bakda karmtr. zelikle Kafkasya muhitinde karanl yaran bir k gibi parlayan Ekini gazetesi Kafkasya dndaki aydnlarn da dikkatini ekmi, Rusya Mslmanlar iin bata smail Gaspral olmak zere ok iyi bir rnek olmutur. Ekini gazetesinde modernlemenin gerekeleri, zorunluluu tartlarak halkn bu konuda bilinlendirilmesine allmtr. Cehaletle mcadele, modern eitim, slam dininin nasl yorumlanmas gerektii, Rus kanunlarnn mahiyeti, insan haklar (kadn problemi de bunun iinde), vatan ve millet sevgisi, eitli bilimler ve onlarn ulat sonular, gazetenin en ok zerinde durduu konulardandr. Ayrca Rusya Mslmanlarnn modernlemede tek bir yol izlemelerini salamak; yeni bir edeb dile ve yeni bir edebiyata ihtiya olduunu aklamak da Ekininin dikkati eken zelliklerindendir. Anlalaca gibi gazetede modernlemenin belli bal temel problemleri ele alnmtr. Bu bakmdan Ekininin kendisinden sonra gelen gazeteleri ve gazetecileri nemli lde etkiledii kukusuzdur.
25
Rus hkmeti 93 Harbini (1877-1788 Osmanl-Rus Savan) ve bu sava sresinde halkn gazeteye gsterdii ilgiyi bahane ederek Ekiniyi kapatr. Ardndan Tifliste bir din adam olan Said nsizadenin Ziya (1879-1880), Ziya-y Kafkasiye (1880-1884) gazeteleri, kardei Celal nsizadenin Kekl (1883-1891, nceleri dergi sonra gazete olarak kar) ve Mehemmedaa ahtahtlnn yine Tifliste kard ark- Rus (1902-1905) gazeteleri yaymlanr. Bu gazeteler Rusya Mslmanlarnn eitim problemini n plana kartarak dil-Ural medreselerinin at rdan yoluna devam eder. Bu sreli yaynlar, sadece kendi blgelerinin iinde kalmam Rusya Mslmanlarnn ekseriyetine, Trkiye ve rana da seslerini duyurabilmilerdir. zellikle o dnemde dnyada bata Cemaleddin Afgan, Namk Kemal ve dier baz Osmanl aydnlarnn almalaryla siyas bir mahiyete de brnm olan slamclk cereyan da kat Rus sansrnn izin verdii lde, bu sreli yaynlarda kendi ifadesini bulmutur. Srf bu sebepten Sait ve Celal nsizade kardeler Trkiyeye g etmek zorunda kalmlardr. 1905 Rus Merutiyetine gelinceye kadar Rusyada (Tercman hari) kartlan gazetelerin tamam grld gibi Azerbaycan Trklerine aittir. smail Gaspral, bu gazetecilik faaliyetini, 1881 ylndan itibaren Tifliste Ziya Matbaasnda bastrd Tonu, afak gibi says onu aan kk sreli yaynlarla devam ettirir. O da Rus ynetimiyle epeyce uratktan sonra 1883te Krmn Bahesaray ehrinde Tercman (Rusa ad Perevodiktir) adl bir gazete karma izni alabilir. Haftada bir, drt sayfa olarak kk boyda kartlan Tercmann iki sayfas Trke iki sayfas da Rusadr. Tercman 1918 ylna kadar yaymlanm, ksa zamanda btn Rusya Mslmanlarna hitap edebilmi, onlarn eitim ve modernleme hareketlerine yn vermi, ayrca onlarn yegne iletiim organ olma baarsn elde etmitir. (smail Gaspraldan, onun faaliyetleri ve fikirlerinden Krm Tatarlarnn Edebiyat blmnde sz edilmitir. Daha fazla bilgi iin o blme baklabilir.) 1905 Rus Merutiyetinin getirdii hrriyet havas, ok uzun srmese de Rusya Trkleri arasnda birok sahada hzl gelimelerin kapsn at gibi basn hayatnn da birdenbire canlanmasna sebep oldu. Bakda 1905-1917 yllar arasnda Hayat, rat, Terakki, Tekaml, ttifak, Seda, Yeni rat, Basiret, Ack Sz, Yeni kdam, Doru Sz ... gibi gazeteler Fyuzat, Molla Nasreddin, Debistan, Rehber, Yeni Fyuzat, Gne, elale, Dirilik, Tuti, Kurtulu... gibi dergiler kt. Petersburgta Mirat, lfet, Kazanda, Kazan Muhbiri, Yuldz, Tilmiz, Ta, Uralsk (Cayk)ta Fikir, El-Asr-l-Cedid, Uklar, Orenburgta Ural, Vakit, ura, Hactarhanda Burhan- Terakki... gibi sreli yaynlar dnemin siyaset, fikir ve edebiyat hayatna nemli katklarda bulundular. Zamannda ok canl ve renkli bir fikir ve edebiyat hayatn temsil eden btn bu sreli yaynlar, Sovyet dneminde Burjuva neriyat, antikomnist, pantrkist, panislamist, gerici yaynlar denilerek kmsendi, bunlarn zerinde ciddi ilm ve objektif aratrmalar yaplmad. Sadece mecbur olunduunda veya sosyalist fikirleri temsil ettikleri lde bunlara deer verildi. Halbuki bu renkli basn hayat, modernlemenin btn problemlerinin tartld, fikir yelpazesi epeyce geni olan bir dnyay temsil ediyordu. Ayrca belli bal Trk boylarnn modern edebiyat ve edeb dili de bu yayn organlarnda ekillenmi, gelimiti. Sovyetler Birlii daldktan sonra, btn Trk boylar arlk dnemindeki basn hayatn byk bir merak ve mill heyecanla incelemeye balad. Son zamanlarda Trkiyede de bu konuda aratrmalarn artt grlmektedir. Rus okullarnda yetien kuak, 1905 Rus Merutiyetinden sonra, siyaset ve kltr hayatndaki yerini almt. Bunlarn nemli bir ksm devrimcilerin ve sosyalist dncenin etkisi altnda idi. 1917 Rus Devrimi srasnda Bolevik nderlerinin, her halka kendi gele-
26
Beyazlar: 1917 Bolevik devriminden sonra Rus arna sadk askerlerin ve aydnlarn oluturduu cepheye verilen isim. Kzllar: 1917 devriminden sonra Rusyada ynetimi geiren Boleviklere verilen isim. Rusyada Beyazlar ve Kzllar arasndaki i sava 1920 ylna kadar devam etmitir.
ceini seme hakkn vaat etmesi zerine sosyalizm taraftarlarnn says iyice artt. Buna ramen, eitli Trk halklarnn nderleri (ilerinde sosyalist eilimliler de vardr), Bolevik siyasetine kaplmayarak, 1917den sonra Rusyadaki iktidar boluundan yararlanp milli hkmetler ve devletler kurma baarsn gsterdiler: Krmda, dil-Uralda, Kafkasyada, Bakurdistanda, Trkistan ve Kazakistanda mill ynetimler ksa sreyle de olsa ibana geldi, hatta bamsz devletler ilan edildi. 1918den sonra Beyazlarla Kzllar arasndaki Rusya i savandan Boleviklerin galip kmasyla birlikte bu mill ynetimler, devletler teker teker kanl bir ekilde ykld, yeniden Rus tahakkm balad. ok gemeden kurulan Sovyetler Birliinde ise arlk dnemini aratan yeni bir esaret dnemi balad. 1920li yllarn sonlarndan 1938e kadar devam eden Stalinin dnemindeki temizlik hareketi, eski milliyetileri de sosyalist Trk aydnlarnn ilk kuan da hemen hemen tamamyla ortadan kaldrd. 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasyla baz Trk halklar bamszln elde edip mill devletlerini yeniden kurdular: Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan gibi. Tatarlar (dil-Ural Tatarlar), Bakurtlar, uvalar, Yakutlar, Karaay-Malkarlar, Kumuklar, Noaylar, Altay Kii, Tuva, Hakas gibi dier Trk boylar ise farkl siyas, kltrel statlere sahip olarak Rusya Federasyonu iinde kaldlar. Ana yurtlarna dnen Krm Tatarlar da Ukrayna Cumhuriyetine bal Krm zerk Cumhuriyeti iinde yer ald.
RUSYA MSLMANLARININ KONGRELER

1905 ylnda Rus Merutiyetinin salad imknlardan biri de hkmetin eitli yrelerdeki halkn taleplerine ak olduunu bildirmesi idi. Bu imkndan yararlanmak isteyen halklar, kendi blgelerinde toplanarak taleplerini kararlatrmaya baladlar. Rusya Mslmanlar arasnda o sralarda siyas ilerde epeyce tecrbeli ve cesaret sahibi Abdurreit brahim (Reid Kad adyla da bilinir) ile Fransada tahsilini yaparak lkesine dnm olan Yusuf Akura ve daha baka aydnlar ne karak, Mslmanlarn neler yapmas gerektiiyle ilgili grmeler yaptlar. Abdurreit brahim baz blgelere bizzat giderek, bazlarna durumu ileterek alt. 1905 yl mart aynn banda Kazanda daha ok dil-Ural blgesinin aydnlar, din adamlar ve i adamlarnn nclnde yaplan toplantda, Petersburga gnderilecek bir heyet belirlendi, ayn zamanda Umum Rusya Mslmanlarnn Petersburgta bir toplant yapmalar iin teebbse geilmesine karar verildi. Bunun zerine Krm, Kafkasya, Kazak, Trkistan Mslmanlarna davetnameler gnderildi. Yusuf Akura smail Gaspralya, Abdurreit brahim de Bakdaki Ali Merdan Topubana mektuplar yazarak durumu bildirdiler, mart aynda Petersburga gelmelerini rica ettiler. (Devlet 1999: 93-94). Rus babakan Vittenin emri zerine Orenburg dare-i Ruhaniyesi bakan mft Muhammedyar Sultanov, resm nitelikte bir toplant dzenledi dil-Ural blgesinden belli bal din adamlarn davet etti. Kurultay srasnda baz aydnlar, din adamlar ve tccarlar da mftye isteklerini dilekelerle bildirdiler. Kurultay 10-15 Nisan 1905 tarihlerde Ufada topland. Bu kurultaya gnderilen teklifler arasnda Ruslarn o zamana kadar Mslmanlara kar uygulad smrge siyaseti de dolayl olarak ifa ediliyordu: ... yurt dnda tahsil yapma yasann kaldrlmas, Krgz, Kazak, Trkmen gibi Trk boylarnn da dil-Uralda okumalarna mni olunmamas ve Tatarlarn o boylar arasnda retmen veya imam olarak vazife grmelerinin engellenmemesi gibi maddeler de vard. Bunun dnda Mslmanlara Rusyann her yerinde ticaretle uramak, irket kurmak, mlk edinmek bakmlarndan Ruslarla eit haklar salanmas istei de yer alyordu (Devlet 1999: 97).
27
Hazrlklardan, yazmalardan sonra valiye resmen mracaat edilerek 15 Austos 1905te Nijninovgorod ehrinde kurultay yaplmas iin izin istendi. Vali, blgedeki skynetimi bahane ederek izin vermeyince delegeler, Gustav Struve adl gemiye binerek Oka nehri zerinde gemide kurultay gerekletirdi. II. Kurultay 13-23 Ocak 1906da Petersburgda, III. Kurultay da 16-21 Austos 1906 tarihlerinde Nijni Novgorod (Mekerce Panayr)da yapld. Bu kurultaylar Rusya Mslmanlar zerinde derin tesirler yapt, olumlu sonular oldu. Rus arlnn asrlarca sren korkusu, basks artk dalmt, zelikle genler siyas mcadele de dahil daha cesaretli admlar atmaya baladlar. Gazetelerde Rus hkmetinden haklar talep eden makaleler yaymlanr oldu. Dolaysyla bu dnemin gazeteleri, Rusya Trklerinin tarihini, kltrn, o dnemde hangi artlar altnda yaadklarn gsteren en gvenilir kaynaklar olarak tarihte yer ald. Bu kurultaylarda Rusya Mslmanlarnn birleerek hkmetten Rus vatandalarla eit haklar talep etme; siyas bir mcadele iin ttifak adnda siyas parti kurma; btn kylerde okullar aarak ana dilinde eitim yapma; her okulda ayn derslerin okutulmas; medreselere fen derslerinin konulmas gibi kararlar alabilmesi, onlarn artk ibirlii yapabildiklerini gstermesi bakmndan da olduka nemlidir. Bunlardan konumuzla en ok ilgisi olan II. Kurultayda alnan 30. karardr: Edeb Trk dilinin [Trkiye Trkesinin] retimine bilhassa ehemmiyet verilecektir. Bu ders Mslman talebeleri iin (iki ve snfl) orta okullarda mecbur olup imkn olan yerlerde ilkokullarda [O srada ilkokulun 4 yl, ortaokulun da 4 yl olmas dnlyordu. Ayrca kylerde iki snfl ilk okullar da vard.] da okutulmaldr (Devlet 1999: 112). rnek olarak verdiimiz bu kararlar bile XX. yy. balarnda Rusya Mslmanlarnn modernleme hareketlerinin artk olgunlatn, siyas mcadele verecek bir noktaya geldiini, aydnlarn eitim, edeb dil konusunda anlatklarn gstermektedir. Dier yandan bu kurultaylar, Rus okullarnda veya Avrupada okumu aydnlarla, medrese tahsillilerin mill konularda anlaabildiklerini ve ibirlii yapabildiklerini gstermektedir.
28
zet
Dnyann eitli yrelerinde yaayan Trk soyundan insanlarn oluturduu dnlen toplulua Trk dnyas denir. Trk dnyasnn nfusu 2011de yaklak olarak 180-200 milyon civarndadr. Gnmzde Trkiye Trkleri, Balkanlar, Kbrs, Suriye ve Irakta yaayan Trkler, Osmanl Trklerinin gnmzdeki devamdr. Belli sebeplerle Irak Trkleri konuma dilerini yaz dili hline getirmeye balamtr, dierleri Trkiye Trkesi kullanr. Azeri Trkleri (veya Azerbaycan Trkleri) Ouzlarn ikinci byk kitlesini oluturur. Gnmzde Azerbaycan Cumhuriyeti ve randa yaarlar. XIX. yzyln ikinci yarsnda Ruslarn Kafkasyay istilas sebebiyle Azer Trkleri Kuzey Azerbaycan ve Gney Azerbaycan Trkleri olmak zere ikiye ayrlrlar. Kuzey Azerbaycandaki Trkler srasyla 18041918 yllar arasnda arlk Rus ynetiminde 1918-1920de Mill Azerbaycan Cumhuriyetinde 1920-1991de Sovyetler Birliinde ve 1991den sonra da bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Sovyetler Birlii dneminde, Azerbaycan Trklerine ulusal kimlik olarakAzerbaycanl ve dilleri iin de Azerbaycanca terimlerini kullanma mecburiyeti getirip onlarn Trk deil, Trkletirilmi bir halk ve bu sebeple de Trk dilli bir halk olduu zorla kabul ettirilse de 1991den sonra bu yeni milletler yaratma siyasetinin i yz daha iyi anlalmtr. Ayn ekilde randa da bu Trk gurubuna Azer ad verilerek onlarn Trklkleri kabul edilmek istenmemektedir. Trkiyede byle bir ayrm yoktur; Azer Trk ile Azerbaycan Trk ayn anlamda, bir Trk boyunun ad olarak kullanlmaktadr. Ruslar 1552de Kazan aldktan sonra douya ve gneydouya doru yaylmaya balam ve istila ettikleri Trk yurtlarnda olan haklar Hristiyanlatrmak ve Ruslatrmak iin byk aba gstermilerdir. Bu asimilasyondan en ok etkilenenler uvalar, Yakutlar ve dil-Ural Tatarlar olmutur. Bask sebebiyle de Krm Trklerinin bir ksm Trkiyeye gm, kalanlar 1944te zbekistana srgn edilmitir. Krm Tatarlar, 1991den sonra Krma geri dnmeye balamlardr. Azer Trklerinin yenileme ve modernleme sreci Trkiye ve Rusyann etkisiyle XIX. yy.n ortalarndan itibaren balamtr. M. F. Aundzade ile de modern edebiyat gelimeye balamtr. dil-Ural Tatarlarnn eitim alannda yenileme sreci XIII. yzyl ortalarndan itibaren balam, yeni medreseler almtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren de modernleme hareketleri balar. Krmdaki modernleme hareketleri ise 1880li yllardan itibaren smail Gaspralnn faaliyetleri ve 1883 ylnda Tercman karmas ve Usul-i Cedit eitim anlayn yaygnlatrmasyla balar ve btn Rusya Mslmanlarn etkiler. . Gaspral, btn Trk boylarnn Trk kimlii altnda modern bir ulus olmas, tek bir edeb dile ve yine tek bir modern kltre (edebiyat da bununun iinde) sahip olmas iin almtr. Modernleme hareketleri Trk boylar arasnda ulusal bilincin de ortaya kmasna sebep olur. Ulusal kimlikle birlikte alfabe, dil, modern kltr tartmalar balar. Modern edebiyat da bu artlar iinde ortaya kar. Sovyetler Birlii dneminde, Trk halklarnn her birinin ayr bir ulus olarak gelimesi, devletin siyaseti olmutur.
29
Kendimizi Snayalm
1. Trk dnyasnn gnmzdeki nfusu yaklak olarak ka milyondur? a. 140-150 b. 150-200 c. 180-200 d. 200 e. 250 2. Aadakilerinden hangisi gnmzdeki bamsz Trk cumhuriyetlerinden biri deildir? a. Azerbaycan b. Tataristan c. zbekistan d. Kazakistan e. Trkmenistan 3. Anadolu Trkleri ile Azerbaycan Trklerinin ayrmas, aadaki olaylarn hangisinden sonra gereklemitir? a. Seluklularn paralanmas b. Timur imparatorluunun yklmas c. Safevlerin yklmas d. Osmanl-Safev mcadeleleri e. Nadir ahn lm 4. Azerbaycan Kuzey ve Gney Azerbaycan olmak zere ne zaman ikiye ayrld? a. 1804te Rus istilasndan sonra b. 1828 Trkmen ay Antlamasyla c. 1813 Glistan Antlamasyla d. Rusya-ran savalarndan sonra e. Rusya Trkiye savalarndan sonra 5. Sovyetler Birliinde aydnlarn rejim dman, pantrkist veya panislamist ithamlaryla kitleler hlinde ortadan kaldrlmas ne zaman meydana gelmitir? a. 1920de Boleviklerin i bana gelmesiyle b. 1924 Leninin lmesi ve Stalinin i bana gelmesiyle c. 1937de Stalin dneminde d. II. Dnya Savandan nce e. II. Dnya Savandan sonra 6. Aadakilerden hangisi, randa Kaar Trk hanedannn yklmasnn sonularndan biri deildir? a. Rza Hann kendini ah ilan etmesi b. randa Arap harflerinin kullanlmas c. randa Trke eitimin yasaklanmas d. randa Farslarn ynetime gelmesi e. Azerbaycan Trklerinin Azer isimli ranl bir halk olarak kabul edilmesi 7. Aadakilerden hangisi Kafkasyadaki Rus igalinin sonularndan biri deildir? a. Mslmanlarn din ve eitim ilerinin eyhlislam ve Mftiye braklmas b. Mslmanlarn ii ve Snni olarak ikiye ayrlmas c. Blgede emniyet salanmas, yollarn yaplmas, ticaretin gelimesi d. Blgede Grc ve Ermenilerin daha etkili olmaya balamas e. Rusya-Trkiye ve Rusya-ran savalarnn balamas 8. Aadakilerin hangisi Maarifilerin zelliklerinden biri deildir? a. Halk, medrese eitimini ve geleneklerini korumaya tevik etmek b. Medrese eitimini eletirmek c. Ruslarla iyi geinmeye zen gstermek d. Batnn bilim ve teknolojisinin etkisinde kalmak e. Halk, Usul-i Cedit mekteplere ynlendirmek 9. XIX. yzylda Rus-Tatar ilikileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Ruslar, Tatarlarn medrese eitimini, Usul-i Cedid okullarna tercih etmilerdir. b. Ruslar, Tatar soylularn askeri mekteplerine almak isterlerdi. c. Ruslar, Tatarlarn Dou ile ticaretinde saknca grmyorlard. d. Ruslar, Mslmanlarn ana dillerinde eitim yapmalarna izin verdiler. e. Ruslar, yzyln balarnda Hristiyanlatrma faaliyetini azaltmlard. 10. Aadakilerin hangisi XIX. yzylda Rus-Kazak ilikileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Ruslarn etkisiyle Kazak tarih ve etnografya aratrmalar balad. b. Ruslar, Kazaklarn asimilasyonu iin Tatarlara uygulad kadar bask yapmad. c. Rus ynetimi, Kazak soylularna ynetimde grev vermiyordu. d. Rus ynetimi, resm okullarda Kazakann okutulmasna izin vermiti. e. Ibray Altinsarin, Kazaklarn Ruslar yardmyla ilerleyip gelieceini dnyordu.
30
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. d 4. c 5. c 6. b 7. b 8. a 9. d 10. c Yantnz yanl ise Trk Dnyasn Tanyalm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Dnyasn Tanyalm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan-ran Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan-ran Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan-ran Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Yenileme Hareketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Yenileme Hareketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kazaklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu konuda birok aratrma bulunmaktadr: Tadeusz Swietochowski Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920 (ev. Nuray Mert, stanbul, 1988); Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks. Pover and Identity under Russian Rule, (Hoover Institution Peress, 1992); Hseyin Baykara, ran nklab ve Azatlk Hareketleri (stanbul, 1978). Sra Sizde 2 Bu konuda u kaynaklara baklabilir: Yavuz Akpnar, ada Azer iirinde Mill Bir Mesele Olarak Gney Azerbaycan, Azer Edebiyat Aratrmalar (stanbul, l994); Yaar Karayev, iirin Aras Acs ve Hafzas: ehriyar, Belli Bal Dnemleri ve Zirve ahsiyetleriyle Azerbaycan Edebiyat (stanbul, 1999). Sra Sizde 3 Bu konuda u kaynaklara baklabilir: Azade-Aye Rorlich, Komunist daresinde Volga-Ural Mslmanlar (ev.: Ahmet E. Uysal, Ankara, 2000); A. Benningsen - C. Lemercier Quelquejay, Stepte Ezan Sesleri, Sovyet Rejimi Altndaki slmn 400 Yl (ev.: Nezih Uzel, stanbul, 1981); Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920 (ev.: Nuray Mert, stanbul, 1988).
31
Akpnar, smail Gaspralnn Faaliyetlerine Genel bir Bak, smail Gaspral, Seilmi Eserleri: II. cilt: Fikr Eserler, 3. bs., Hazrlayan: Y. Akpnar, stanbul, tken Yaynevi, 2008. Azade-Aye Rorlich, Komunist daresinde Volga-Ural Mslmanlar, ev.: Prof. Dr. Ahmet E. Uysal, Ankara, 2000, 392 s., (ODT, Asya-Afrika Aratrmalar Grubu Yaynlar, No: 9) Benningsen, A. - C. - Quelquejay, Lemercier, Stepte Ezan Sesleri, Sovyet Rejimi Altndaki slmn 400 Yl (Lslm en Union Sovitique), ev. Nezih Uzel, stanbul, 1981, Seluk Yaynlar, XXV+309 s. Devlet Nadir, ada Trk Dnyas, stanbul, 1989, VIII+327. Devlet Nadir, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi, 1905-1917, 2. bs., Ankara, 1999 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar). Gaspral, smail, Seilmi Eserleri: II. cilt: Fikr Eserler, 3. bs., Hazrlayan: Y. Akpnar, stanbul, tken Yaynevi, 2008.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar
Gaspral, smail, Akgl Destesi Yaki Edebiyat- Cedide Hademeleri, Tercman gazetesi, 30 Dekabr 1905, No: 110, 1 yun 1907, No: 43. Hablemitolu, Dr. Necip, arlk Rusyasnda Trk Kongreleri (1905-1917), Ankara, 1997, 9+317 s. (Krm Dergisi, Tarih Aratrmalar Serisi, No: 1) Ilgar, Hasan, Rusyada Birinci Mslman Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1990, XXXVIII +518+2 s. (Kltr Bakanl Yaynlar, No: 904) Kesici, Kayyum, Bolevik htilalinden nce Kazak Trklerinde Eitim, Kltr ve Fikir Hayat, Trkler, 19. c., Ankara, 2002, s. 720-736. Radloff, W., Sibiryadan I, ev. Ahmet Temir, stanbul, Maarif Basmevi, 1954. Taymas, Abdullah Battal, Kazan Trkleri, 2. bs., Ankara, 1966. Togan, Zeki Velidi, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, 2. bs., stanbul, 1981, XII+696 s. Zekiyev, Mirfatih, dil Tatarlar, ev. Mustafa ner, Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 17. c., Ankara, 2001, s. 13-62.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Azer, Trkmen, Krm Tatar, Tatar (dil-Ural Tatarlar), zbek, Kazak, Krgz, Uygur alfabelerini belirleyebilecek, Arap harflerini hlen kullanan Azer (ran) ve Trkmen Trkleri (Irak) ve Uygurlarn (in Halk Cumhuriyetinde Dou Trkistanda) alfabeleri arasndaki farklar ayrt edebilecek, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini karlatrp aralarndaki farklar grebilecek, Trk boylarnn alfabe birliinin nasl bozulduunu aklayabilecek, Trk dnyasnda alfabe probleminin sadece bilimsel bir konu mu yoksa ayn zamanda siyas bir tercih veya zorlama m olduunu tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Dnyasnda Alfabeler Arap Alfabesi Kiril Alfabesi Latin Alfabesi Sovyet Alfabe Siyaseti
indekiler
ADA TRK EDEBYATLARINDA KULLANILAN ALFABELERN TANITIMI KUZEY-GNEY AZERBAYCAN AZER TRKES ALFABELER TATAR ALFABES (DL-URAL VEYA KAZAN TATARLARI) KIRIM TATAR ALFABES TRKMEN ALFABELER KAZAK KRL ALFABES KIRGIZ KRL ALFABES UYGUR ALFABELER ZBEK ALFABELER
ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm
ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm

ADA TRK EDEBYATLARINDA KULLANILAN ALFABELERN TANITIMI
Trk dilini yazmak iin tarih boyunca birok alfabe kullanld bilinse de bunlar arasnda imdiye kadar en uzun mrl olan ve baz yrelerde hlen kullanlan Arap alfabesi olmutur. Trk dnyasnda XIX. yzylda modernleme hareketleriyle birlikte aydnlar arasnda ortaya kan ulusal bilin, demokrasi ve halklk dnceleri, devlet yneticilerinin teba idare edilmesi geren bir srdr anlayn zamanla kknden deitirmitir. Ynetimler, zellikle aydnlarn ve burjuva snfnn basks ile halka deer vermeye, ona sayg gstermeye, ihtiyalarn karlamaya kendilerini zorunlu hissetmilerdir. Bylece gl devlet olabilmek idealiyle, ulusu cehaletten kurtarma, terbiye etme (iyi vatanda yetitirme) amacyla genel bir eitim faaliyeti balatlm, ncelikle ilkokullar yaygnlatrlmtr. Okuyucu saysnn artmasna paralel olarak basl kitaba, gazete ve dergiye olan ihtiya da hzla artmtr. Arap harfleriyle herhangi bir ey basma, Arap harflerinin yaps itibaryla uzun zaman alyor, dizgi ileri basm masrafnn byk bir ksmn oluturuyordu. Ayn sebeplerle bir gazetenin gnlk olarak kartlmas, zaman bakmndan da masraf bakmndan da byk bir problem oluturuyordu. Matbaaclar, Arap harflerinin ekillerini biraz deitirerek (inasi, Ebzziya Tevfik) hem dizgi ilerini hzlandrmak hem de gzel bask elde edebilmek iin bir hayli uratlar. Ahmet Cevdet Paa (1854te) ve emsettin Sami, Arap harflerine baz iaretler (hareke benzeri) ilave ederek, kelimelerin doru okunmasna nemli lde katkda bulundular. Osmanl aydnlar, harflerin ekillerini (bata ortada, sonda) standartlatrp dizgi ilerini biraz kolaylatrsalar da onlarn bu abalar dizgi iin harcanan zaman ve masraf pek fazla azaltmad. Halbuki Osmanl devletinde ilkokullar yaygnlatrlnca ders kitaplarn, doal olarak o zamana gre daha yksek tirajla basmak, kitab ucuza mal etmek gerekiyordu. Dier yandan ilkokullarda ocuklarn anadillerinde (Trke) eitime balamalar, Arap alfabesindeki okuma-yazma problemlerinin daha belirgin bir ekilde ortaya kmasna sebep olmutu. Bylece Trkiyede Arap harflerinin Trk dilinin yapsna uygun olmad ileri srlmeye, Arap harflerini slah etmek iin areler aranmaya balad. 1910l yllardan itibaren Hseyin Cahit Yaln, Celal Nuri leri, Abdullah Cevdet, Klzade Hakk gibi Trk aydnlar ak ak Latin harflerini kabul etmenin gerektiini ne srdler.
34
Eskiden beri Avrupada ve Rusyadaki misyonerler arasnda Arap harflerinin zorluu yznden slam toplumlarnn cehalet iinde kald varsaym tekrar edilip duruyordu. Rusyada Kazann dmesiyle (1552) balayan Hristiyanlatrma hareketlerinde misyonerler, XVIII. yy.n ortalarndan itibaren Kiril alfabesini Mslman olan veya olmayan eitli Trk boylarnn dillerinde din metinleri yazmak ve bastrmak iin kullandlar. Ruslarla i ie yaamak ve onlarn dilini bilmek mecburiyeti sebebiyle Kazan, Tiflis, Bak, Takent gibi ehirlerde Trk aydnlar Rusa retmek amacyla yazdklar kitaplarda mecburen baz kelime veya ifadeleri Kiril harfleriyle veriyorlard. Ayn ekilde Ruslara herhangi bir Tr boyunun dilini retmek amacyla yazlan kitaplarda da Trke kelime ve ifadeler Rus alfabesiyle yazlyordu. Baz Trk aydnlar da misyonerlerin etkisinde kalarak ve eitimde kolaylk salayacana inanarak Kiril alfabesini kullanmaya baladlar. Kazaklardan Ibray Altinsarin 1879da Kirgizkaya restomatiya adl okuma kitabn Kiril alfabesiyle yazp bastrd. XIX. yzylda Kulayev, Mirza Kazm Bey, V. Radloff, lminski (hem misyoner, hem de bilim adamdr) gibi Rusya'daki baz bilim adamlar da eitli konulardaki eserlerini (bazen Arap alfabesini de kullanmalarna ramen) esasen Kiril alfabesiyle yaymlayarak, bu alfabenin yaygnlamasn salasalar da Arap alfabesi, arlk Rusyasndaki Trk boylar arasnda 1920li yllarn sonlarna kadar mill alfabe olarak kullanld. Azerbaycanda 1857de Mirze Feteli Aundzade, Trkiyede 1862de Mnif Efendi bir konferansnda bu meseleyi ele ald. Ksa bir sre sonra, ngilterede ranl Mirza Melkm Han, Arap harflerinin asl biimlerini koruyarak onlar Latin harfleri gibi tek tek yazmay ve metinleri bu ekilde basmay teklif etti. Namk Kemal Arap harflerinin slahna ynelik bu hareketlere iddetle kar kt. M. F. Aundzade 1863te stanbula gelip Arap harflerini kendi yaps iinde slaha dayanan projesini Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyeye sundu; fakat, bu tasar, bask ilerindeki problemleri halletmedii gerekesiyle kabul edilmedi. Bunun zerine alfabe konusundaki almalarn devam ettiren Aundzade 1873te Arap harflerinin slah edilmesi veya Latin harflerine geilmesi gerektiini kabul eder, nihayet 1877de Latin harflerinin kabulnden baka bir yol kalmadn ileri srer. 1879da Tifliste Mehemmedaa ahtatl, Rusa ve Azerbaycan Trkesiyle Tekmilletirilmi Mselman Elifbas ve 1902de de Savt ark Elifbas adl kitaplarn bastrr. 1903te yaymlad ark-i Rus gazetesinde de Arap alfabesi tasarsn halka tantmaya balar. smail Gaspral, ahtatlnn Arap harflerinin ba ksmlarnn asl biimini mmkn olduu lde koruyarak, Trkedeki dokuz nly Arap rakamlaryla yazma esasna dayanan tasarsn sert bir ekilde eletirir; alfabe konusunda aralarnda bir polemik balar, tartmaya baka kimseler de katlr. Rus ynetimi altnda yaayan Trk aydnlar arasnda alfabe problemi Trkiyeden daha rahat bir ekilde tartlyor, hkmet buna engel olmuyordu. Hlbuki Osmanl devletinde Arap harflerinin ancak slahndan bir dereceye kadar sz edilebiliyor, deitirilme fikri aydnlar arasnda kapal bir ekilde tartlyordu. Bu sebeple Rusyadaki Trkler arasnda alfabe problemi XX. yy. balarndan itibaren giderek daha fazla tartlr bir hle geldi. Bu tartmalarn zellikle Azerbaycanda younlatn gryoruz. 1918de kurulan mill Azerbaycan Cumhuriyeti, alfabe problemleriyle ilgilenmesi iin bir komisyon kurmu, Boleviklerin Azerbaycan ele geirmeleriyle bu giriim yarda kalmt. 1910lu yllardan itibaren dil-Ural Tatarlarnn gazetelerinde, kitaplarnda fonetikletirilmi bir Arap alfabesi kullanm giderek yaygnlar. . Gaspral da pek istemese bile 1911ten itibaren Tercmanda ksmen fonetikletirilmi bir imlayla baz yazlar yaymlar.
2. nite - ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm
35
Ahmet Baytursunolu 1912de Okuv Kural adl alfabe-okuma kitabnda Arap alfabesini, Kazakann ses zelliklerini tamamyla yanstacak ekilde fonetikletirir ve bu alfabe geni kabul grr. zbekler de bu gelimeye uyar; Abdurrauf Ftratn da iinde bulunduu bir gurup 1923te dokuz nlnn varlna dayanan bir Arap alfabesi hazrlar ve slah edilmi (fonetikletirilmi) bu alfabe zbekistanda kullanlr. 1917 Rus Devriminden sonra hem slah edilmi Arap alfabesinin hem de Latin harflerine gemek isteyen aydnlarn says bir hayli artar. Sovyetler Birlii ynetimi, kendi amalarna daha uygun bulduu iin Latin alfabesine gemek isteyen aydnlar destekler; 1920li yllarn balarndan itibaren Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetinde Latin alfabesine gei iin komiteler kurulur, alfabe tasarlar hazrlatlr, bu mesele geni bir ekilde tartmaya alr ve alfabe deitirme, o gnk artlar altnda orta adan kurtulmann, feodal dnemin ve burjuva kltrnn kokumu havasndan kn yolu ve aresi olarak bir kltr devrimi anlayna dntrlr. Bylece Arap harflerinin slah edilme gerekeleri de unutulup gider. Konu ilerici- gerici tartmas hline getirilir. Arap harflerini slah etmek isteyenler gerici, devrim kartl, Latin harflerini savunanlar ilerici, devrimci olarak tanmlanmaya balar. Bu artlar iinde Sovyetler Birliindeki Trk boylarnn matbuatnda ksmen Latin harfleriyle eitli metinler, gazetelerde, dergilerde baz yazlar kar, Latin harflerine ait deiik alfabe tasarlar birbiri ardnca yaymlanr. Bu faaliyetler sonunda, Trk aydnlar arasnda Arap harflerinin slah veya Latin harfleriyle deitirilmesi yolundaki eilimlerin artk olgunlatn gren Sovyet hkmeti 1926da Bakda I. Trkoloji Kurultaynn toplanmasn salar. Adndan da anlalaca zere bu kurultay genel Trkoloji problemlerini ele almtr. Buna ramen Sovyet siyasetinin amacna uygun olarak alfabe konusundaki tartmalar kurultaya damgasn vurur, dier konular bu tartmann glgesinde kalr. Baz Trk aydnlarnn Latin harflerini kabul etme gerekeleriyle Sovyet hkmetinin kabul etme gerekeleri tabiatyla birbirinden epeyce farkldr ama, sonu deimez. Kurultaya Trkiyeden de Avrupadan da baz delegeler davet edilir. Komnist ynetim, kurultayda Sovyet delegeleri zerinde byk basklar kurularak Latin harfleri lehine karar karmay baarr. Yine de yaplan byk basklara ramen, slah edilmi Arap alfabesinden yana tavr koyan delegeler de vardr. Delegeler ayn zamanda btn Trk boylar iin tek bir Latin alfabesinin uygulanmasn kararlatrr. Ortak edeb dil ve ortak imla kurallarndan vazgeilmedii Ortak edeb dilde ayn imla ekillerinin korunmasn nererek Kurultay, baz Trk dillerinde karlalan blgecilik (danklk) meyillerini reddediyor (1926 Bak Trkoloji Kurultay 2008: 460) eklinde karar alnmasndan anlalyor. Bylece Sovyetler Birlii iindeki Trk boylar aralarndaki balar devam ettirebileceklerdi. Kurultaydan ksa bir zaman sonra Sovyetler Birliindeki Trk boylar arasnda Latin harflerine gei balad. Sovyet ynetiminin asl istei, Trkler arasnda eitimi kolaylatrmak deil, Mslman Trk halklarnn Arap alfabesiyle ban ortadan kaldrarak onlar eski din-mill kltrlerinden koparmak ve ayn zamanda alfabeleri farkllatrarak onlar birbirinden uzaklatrmak idi. Bylece Sovyetler Birliinin grnrdeki beynelmilelci, hmanist kltr iinde, onlar daha kolay Sovyetletirmek yani dolayl olarak Ruslatrmak mmkn olacakt. Ayrca smail Gaspralnn 1880li yllardaki teebbsleriyle balam ve 1920li yllara gelindiinde Trk boylar arasnda bir hayli taraftar bulmu ve yaygnlamaya balam tek ulusal kimlik, ortak edeb Trk dili ve ortak modern kltr ideali, smrgeci Ruslar eskiden beri korkutmu, onlarn Trk boylarn ayr ayr bir ulus hline getirme siyasetinin nndeki en byk engel olarak deerlendirilmiti. Nitekim 1926daki Bak Kurultayna katlan baz delegeler, zellikle Tatarlar ve Kazaklar, slah edilmi Arap
36
harflerinin eitim retim iin istenilen sonular verdiini ileri srerek (belki de Ruslarn asl niyetini bildiklerinden) Arap harflerinin deitirilmesine kar kmlard. nceleri Rus misyonerlerinin siyaseti olan Trk boylar arasnda ayr ayr mill diller yaratmak idealinde XX. yzyla gelinceye kadar belli lde mesafe alnm ve bir hayli tecrbe kazanlmt. Bu iteki n byk engel, ortak slam kltr ve onun temsil eden Arap alfabesi ve bu alfabeyle btn Trkistanda ve Kuzey-Bat Trkl arasnda aatay Trkesiyle oluturulmu din, edeb ve ilm medeniyet eserleri idi. nceleri bu btnn iinden zellikle lminski ve etrafndakilerin abalaryla Tatarca ve Kazaka (baz iyi niyetli Tatar ve Kazak aydnlarnn da yardmyla) ayr bir yaz dili olma aamasna getirilmiti. Dier yandan Takent'te de Ostroumovun banda bulunduu Trkistan Vilayetini Gazetesinde aatay Trkesinin btnln bozma faaliyeti yrtlyordu. Zeki Velidi Togan bu durumu yle aklar:
Ostroumov gazetesinin dili bozuk bir ivede idi. Sertiye tesmiye ettii bu dili tatarca ve kazakadan uzaklatrmak iin kuland husus usulleri vard. Mesel makalelerde kelgen, toqtay turgan, tilegen, byk, pek, gzel, balq, geinir, et satar gibi kelimeler olursa bunlara tatarca ve kaakadr diye kzar ve kilgen, tokhtay drgn, khohlegn, ktte, cde, iraylk, bel, zendegrilik qlur, gotfuruluq qlur diye tashih edermi. Yabanc kelimelerdeki o harfine mukabil, arab yazda a kullanmak (mesel vagon, poezd yerine vagan, fayiz), hengi Takent ehri ahalisinin telffuzuna gre bozmaktaki mbalaa daha ziyade Ostroumov gazetesi zamannda takarrr etmitir. Yoksa Khokand, Khyva edip ve muharrirlerinin eserlerindeki dil, eski aatay ananesini ve dzgnln olduka muhafaza ediyordu (Togan 1981: 503). [Alntda yazarn imlasna dokunulmamtr.]
lminski ve Ostoumovun siyaseti, Sovyet dneminde alfabe deiiklii yaplrken bir basamak daha ileriye gtrld. Latin alfabesine geite btn Trk boylarnn aydnlar, bilim adamlar byk lde alfabe ortakla, alfabelerde ortak harf ve seslerin bulunmasna byk lde zen gsterseler de 1938de Kiril alfabesine geite, alfabe birlii tam olarak bozuldu. zellikle de aatay Trkesinin merkezinde bulunan zbekede, Buhara, Takent ve Semerkant gibi ehirlerde asrlarca sren medrese eitiminin ve bu ehirlerde bulunan Taciklerin etkisiyle konuma dilinde ortaya kan deiikliklerin alfabeye yanstlmas iin byk bir aba gsterildi. Bylece zbek yaz dilindeki nl says azaltld, Trke kelimelerdeki byk ve kk ses uyumu, imlada hemen hemen yok sayld; Baz zbek milliyetilerinin zbekede de dokuz nlnn gsterilmesi, Tacik tesirlerinden uzak Fergana blgesi azlarnn edeb dil iin esas alnmas grleri, Sovyet tarih anlaynn etkisinden kendilerini kurtaramayan yneticiler tarafndan (hem Sovyet dneminde hem de bamszlktan sonra) engellendi. Aksine Kiril alfabesine geilirken zbekeyi evreleyen Trkmence, Kazaka ve Krgzcada tam bir fonetik iml kullanlarak yaz dili ve fonolojik anlaya dayanan eski alfabe birlii, tam olarak ortadan kaldrlm oldu. Sovyetler Birliinde Latin alfabesine geiin kesinlik kazanmas ve uygulamann balamasndan sonra, Rus ynetimin hi beklemedii bir ey olur: 1 Kasm 1928de Trkiye Cumhuriyeti, Sovyetler Birliinde uygulanan Latin alfabesini de gz nnde bulundurarak alfabeyi deitirme karar alr, Trk halklar arasnda yeniden alfabe birlii salanm olur. Birok Trk aydnnn, halkn eitim seviyesinin ykseltilmesinde, kltrel kalknmada etkili olaca, dnyaya almay kolaylatraca iin destekledikleri Latin alfabesine geme, Sovyet yneticileri iin Ruslatrmann birinci aamasyd. Latin harfleri kabul
37
edilip, Arap harflerini kullanmaya devam etme fikri tamamyla aydnlarn gndeminden dtkten sonra 1938-40ta Sovyet hkmeti ikinci aama olan alfabeleri Kirilletirmeye balad. Latin alfabesinde btn Trk halklarnn ayn alfabeyi kullanmas temel dnce olarak kabul edilmiti. Kabul ettirilen Kiril alfabesinde bu temel prensip de bozuldu; her bir Trk halkna ayr bir alfabe uyarland, stelik alfabelerdeki harflerin sras da deitirildi. Bununla da yetinilmedi Kiril alfabesindeki ayn karakter (harf), alfabelerde baka baka sesleri karlamak iin kullanld. Mesela, Azer Kiril alfabesindeki A, O, E harflerinin fonetik deeri ile zbek alfabesinde kullanlan ayn harflerin fonetik karl bir deildi. Bylece konuarak birbirini anlayan Trk boylar, birbirinin yazlarn okuyamaz hle geldi. Bunun tersine Trk boylarnn hi birinin lehesi iin gerekli olmayan ama, Rusada var olan E (ye), (yu), (ya) gibi ift sesleri karlayan harfler veya sadece Rusada olan (ts), (), harfleri ve (kalnlk), (incelik) iaretleri de srf Rusa kelimelerin asl imlalaryla yazlabilmesi iin kabul ettirildi. Stalinin lmnden sonra Sovyet rejiminin biraz yumuamasn frsat bilen Trk boylar, deiik tarihlerde bu harfleri, iaretleri, alfabelerinden karmaya baladlarsa da bazlarnn alfabelerinde bunlar gnmze kadar devam etmektedir. 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamsz Trk cumhuriyetlerinde Latin alfabesi yeniden gndeme geldi. Problemi grp tartmak iin Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn giriimiyle 18-20 Kasm 1991te stanbulda Miletler Aras ada Trk Alfabeleri Sempozyumu dzenlendi. Bu sempozyuma katlan Trk dnyas temsilcileri, Trkiyede kullanlan Latin alfabesini esas alarak 34 harfli bir Latin alfabesi tasarsn kabul edip bu tasary Trk cumhuriyetleri yetkililerinin dikkatine sundu. Trk dnyasnda alfabeyi birletirmek iin ele geen bu tarih frsat iyi kullanlamad. 25 Aralk 1991de Azerbaycanda nispeten ok yakn bir Latin alfabesi benimsendi ama, 12 Nisan 1993te Trkmenistanda ve 2 Eyll 1993te zbekistanda kabul edilen Latin alfabeleri, bilim ve siyaset evreleri iin hayal krklndan baka bir ey olmad. Bylece uzun zaman sren Rus ynetiminin etkilerinden ksa zamanda kurtulmann mmkn olmad da anlalm oldu. Gnmzde Gagavuzlar da Latin alfabesine gemitir. Tatar ve Bakurtlar arasnda Latin harflerine gei Rusya Federasyonu tarafndan engellenmitir. Ukraynaya bal Krm Otonom Cumhuriyetinde yaayan Krm Tatarlar arasnda resmen alfabe deiiklii olmasa da Latin harfleriyle kitap ve sreli yayn da baslabilmektedir. ada Trk boylarnn kulland Kiril veya Latin esasl alfabelerin tamamn burada tantmaya imkn yoktur ve esasen elinizdeki kitabn amac da bu deildir. Burada sadece belli bal Trk boylarnn gnmzde kullandklar Arap, Kiril ve Latin alfabelerini basit bir ekilde tantma amalanmtr. Bu konuda ada Trk Yaz Dilleri kitabnzda daha ayrntl bilgiler bulunmaktadr.
38
KUZEY-GNEY AZERBAYCAN AZER TRKES ALFABELER

Arap Alfabesi Azeri Kiril Azer Latin Kitapta Uygulanan Transliterasyon Arap Alfabesi Arap Alfabesi Azer Latin Kitapta Uygulanan Transliterasyon
Kk
Bb Vv Qq Dd Ee Jj Zz i I Yy Kk Gg Ll
Aa Bb Vv Dd Ee Jj Zz i I Yy KK Gg Ll
Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Ff Xx Hh Cc
Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Ff Hh C ct
Not: Yukardaki alfabe tablosunda Azer Kiril alfabesinin sras esas alnmtr. 1991den sonra kabul edilen Azer Latin alfabesinin sras da u ekildedir: A a, B b, C c, , D d, E e, , F f, G g, , H h, X x, I , i, J j, K k, Q q, L l, M m, N n, O o, , P p, R r, S s, , T t, U u, , V v, Y y, Z z. Her alfabe ile rnek kelimeler:
/ / / /
/ / / /
Qz / Qdim / q Ev / Yel / Kemk Kabin Klg Kompleks Kklik
z / edim / v /Yl /Kmek Kabine Klge Komplks Keklik
39
TATAR ALFABES (DL-URAL VEYA KAZAN TATARLARI)

Tatar Kiril KK Kitapta Uygulanan Transliterasyon Aa Bb Vv Gg Dd , y / y Jj Zz i Y Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Tatar Kiril Kitapta Uygulanan Transliterasyon U u / uv Ff ts / Kalnlk iareti I ncelik iareti , (n seste) Yu / Y Ya Ee C Hh
KIRIM TATAR ALFABES

Krm Tatar Kiril KK K Yok Krm Tatar Latin Aa Bb Vv Gg Dd Ee Yok Jj Zz i Yy Kk Qq Ll Mm Nn Oo Kitapta Uygulanan Transliterasyon Aa Bb Vv Gg Dd Ee Yo Jj Zz i Y KK Kk Ll Mm Nn Oo Krm Tatar Kiril Yok Krm Tatar Latin Pp Rr Ss Tt Uu Uu Ff Yok H h konmu Yok Cc Yok I Yok Yok Yok Yok Kitapta Uygulanan Transliterasyon Pp Rr Ss Tt Uu U Ff ts Cc Kalnlk iareti I ncelik iareti E e (n seste) Yu / Y Ya
40
Not: Krm Tatarlar gnmzde de yaygn olarak Kiril alfabesini kullanyorlar. 1992de Krm Tatar Meclisinin onaylad Latin alfabesiyle de baz eserler baslyor. Yine de Latin alfabesiyle baslan kitaplarda farkl kullanmlar grlmektedir. Henz standart bir kullanmdan sz edilemez.
TRKMEN ALFABELER
Arap Alfabesi Trkmen Kiril Kitapta Arap Uygulanan Alfabesi Not: Alfabetik sra Kiril alfabesine gredir. Transliterasyon Trkmen Latin Trkmen Kiril Trkmen Latin Kitapta Uygulanan Transliterasyon
/ -
Bb Ww Gg Dd Ee Yok Jj Zz i Kk Ll Mm Nn Oo
Aa Bb Vv Gg/ Dd Ee/ Ye (n seste) Yo Jj Cc Zz i Yy KK Ll Mm Nn Oo
(n seste)
Pp Rr Ss Tt Uu Ff Hh Yok Yok Yok Yy Yok Yok Yok Yok
Pp Rr Ss Tt Uu Ff /Hh ts Ayrma I nceltme Ee Ee Yu / Y Ya
Not: Alfabetik sra Kiril alfabesine gredir.
41
KAZAK KRL ALFABES

Kazak Kiril Alfabesi Bu kitapta Kullanlan Transliterasyon Aa Bb Vv / Dd Ee Yo / yo C c (J j) Zz -y / -iy / -i Yy Kk Kk Ll Mm Nn Oo Kazak Kiril Alfabesi Bu kitapta Kullanlan Transliterasyon Pp Rr Ss Tt -uv / - v, -v Uu Ff Hh Ts / s Kalnlk iareti I ncelik iareti i Ee Yu Ya
KIRGIZ KRL ALFABES

Kazak Kiril Alfabesi Aa Ee Bu kitapta Kullanlan Transliterasyon Aa Bb Vv Gg () Dd E e/ye Yo yo C c (J j) Zz i Yy Kk Ll Mm Nn Oo Pp Kazak Kiril Alfabesi Xx Bu kitapta Kullanlan Transliterasyon Rr Ss Tt Uu Ff Xx Ts ts Kalnlk iareti I ncelik iareti Ee Yu Ya
42
UYGUR ALFABELER Dou Trkistanda Kullanlan Uygur-Arap Alfabesi

Arap Latin Aa Ee Bb Pp Tt Cc Xx Dd Rr Zz Jj Ss Ff Arap Latin Qq Kk Gg Ll Mm Nn Hh Oo Uu Vv i Yy

Kiril
Kazakistanda Kullanlan Uygur-Kiril Alfabesi

Latin Aa Bb Vv Gg Dd Yo, yo Jj Zz i Yy Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Tt Uu Kiril Latin Ff Xx Ts, ts , Kesme iareti I Yumuatma iareti Ee Yu, yu Ya, ya Qq Cc Ee Hh
43
ZBEK ALFABELER
zbek Kiril Alfabesi zbek Latin Alfabesi Bb Vv GG Dd Yok Yok Jj Zz I/i Yy Kk Ll Mm Nn /Oo Pp Rr Ss Tt Uu/ Ff Xx Yok Ch Sh / sh Yok Yok Yok Yok O / o Q/q G / g Hh Ng / ng Bu kitapta Kullanlan Transliterasyon Ee/Aa Bb Vv Gg Dd / Ye / e Y / y /Yo /yo C c /J j Zz I/i Yy Kk Ll Mm Nn /Oo Pp Rr Ss Tt Uu/ Ff Ts / ts Kalnlk iareti / Kesme iareti ncelik iareti (n seste) Yu / Y Ya / ya Oo/ Hh
Tablolar verilen alfabeleri karlatrnz, ekil ve ses bakmndan ortak olan harflerle ortak olmayanlar belirleyiniz. Bunun sebeplerini aratrnz.
44
zet
Trk dilini yazmak iin tarih boyunca birok alfabe kullanld bilinse de bunlar arasnda imdiye kadar en uzun mrl olan ve baz yrelerde hlen kullanlan Arap alfabesi olmutur. arlk Rusyas ynetimindeki Trk boylar arasnda XVIII. yzyldan itibaren nce misyonerler, XIX. yzyl sonlarnda ise bunlara ilaveten baz Rus bilim adamlar ve bu evrelerle ilikileri olan baz Tatar, Bakurt ve Kazak aydnlar arasnda eitli sebeplerle Trk dilindeki metinlerin yazlmas iin Kiril alfabesinden yararlanma dnemi balamtr. slam lkelerinde ise bata Trkiye olmak zere XIX. yzyln ortalarndan itibaren Arap alfabesinin yaps sebebiyle matbaalarda dizgi srasnda sebep olduu zorluk ve zaman kayb, buna bal olarak baslan eserlerin maliyetinin yksek olmas, Trk dilinde yaygn eitimin balamasna bal olarak ilkokullarda ocuklara okuyup-yazmay retirken ortaya kan problemler, aydnlara Arap alfabesinin daha kolay ve hzl dizilir bir formunu aramaya yneltti. Dier yandan Arap harflerinin eitimde Trk dilinin yapsna daha uygun (zellikle nllerin yazlmasna imkn verecek) bir hle getirilmesinin yollar aranmaya balad. Bylece nce XIX. yy.'n sonlarna doru Trk dnyasnda Arap harflerini slah etme giriimleri balad: Harflerin bata, ortada, sondaki biimleri azaltld, eitimde de nlleri yazabilmek iin hareke ve hareke benzeri iaretlere mracaat edildi. Fakat bu giriimlerden arzu edilen sonular elde edilemedi. Bylece baz aydnlar Arap harflerini slah bir tarafa brakp Latin alfabesine geme fikrini ne attlar ve bu yolda almalara baladlar. Sovyetler Birlii kurulduktan sonra, slam toplumlarn bir an nce eski kltrlerinden kopartp Sovyet insan yaratmak (ki bunun da son hedefi Ruslatrmak idi) siyaseti yrrle konuldu. Bu emelinin nnde Arap harfleri byk bir engel olarak grlyordu. stelik Arap harfleri Trk dnyasnn da tek alfabesiydi ve . Gaspraldan itibaren Rusyada yaayan Trk boylar modern kltrlerini bu alfabe zerinden kurmulard ve 1920lere gelinceye kadar aralarndaki eski farkllklar azalmaya balam Mslmanlk ve Trklk bilinci onlar birbirine iyice yaklatrmt. Bu gerek Sovyet yneticilerini rahatsz ediyordu. Sovyet yneticileri birden bire Arap alfabesini deitirmenin kendilerine birok problem kartacan bildiklerinden nce, Latin harflerine geii saladlar, 1938den sonra da tepeden inme bir emirle Kiril harflerine gei karar aldlar. 1991den sonra bamszlna kavuan Trk boylar yeniden Latin alfabesine gemeye balad; Trkiyenin abalarna, birok aydn ve bilim adamnn ortak Latin alfabesinde srar etmelerine ramen baz siyas sebepler yannda ynetici kadrolarn eski Sovyet zihniyetinden kurtulamamas gibi sebeplerle Latin alfabesinde de arzu edilen birlik salanamad.
45
Kendimizi Snayalm
1. Rusyadaki Trk boylarnn metinlerini yazmak iin Kiril harflerini ilk kullanan aadakilerden hangisidir? a. Kazak aydnlar b. Tatar aydnlar c. Azer aydnlar d. Rus misyonerleri e. Rus bilim adamlar 2. V. Radloff, bilimsel aratrmalarnda Trk boylarnn metinlerini esasen hangi alfabeyle yaymlamtr? a. Latin alfabesiyle b. Arap ve Kiril alfabesiyle c. Kendi yapt Latin alfabesi sistemiyle d. Alman-Latin alfabesiyle e. Rus-Kiril alfabesiyle 3. Trkler arasnda Arap alfabesini slah etmek iin ilk alfabe tasarsn hazrlayan kimdir? a. Ebdrrehim Bey Hadvrdiyv b. Mirze Feteli Ahundzade c. Ibiray Altnsarin d. Neriman Nerimanov e. inasi 4. 1863te Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye kendisine sunulan Arap harflerini slah tasarsn kabul etmeme nedeni aadakilerden hangisidir? a. Tasarda Arap harflerinin esas bozulmu olmas b. Arap alfabesinin slaha ihtiyacnn olmamas c. Tasarnn matbaaclktaki problemlere kolaylk getirmemesi d. Tasarnn eitimin iin uygun olmamas e. Tasarda el yazsnn ihmal edilmesi 5. 1926 I. Bak Trkoloji Kurultaynda alfabe konusunda aadaki grlerden hangisi kabul edilmitir? a. Arap harflerinin slah gerekmektedir. b. Arap harflerini fonetikletirmek gerekir. c. Kiril alfabesinin kabul uygundur. d. Kiril-Latin alfabesi karm bir alfabe kabul edilmelidir. e. Latin alfabesi kabul edilmelidir. 6. Aadakilerden hangisi, XIX. yzyl sonlarnda Trk aydnlarn Arap harflerini slah etmee zorlayan ncelikli sebeplerden biri deildir? a. Gazete ve kitap basm masraflarn azaltmak b. Eitimi yaygnlatrmak c. Matbaalarda dizgi ilerini kolaylatrmak ve hzlandrmak d. Halk cehaletten kurtarmak e. Baz Arap harflerinin sadan bitiken olmas 7. Aadakilerden hangisi Arap harfleri yerine Latin harflerinin alnmasn savunmamtr? a. Hseyin Cahit Yaln b. Ahmet Midhat Efendi c. Abdullah Cevdet d. Celal Nuri leri e. Klzade Hakk 8. XIX. yzyln sonlarnda aatay Trkesinden zbek yaz diline geite Tacikenin etkisi altndaki zbek azlarnn edeb tilin temelini oluturmasnda etkili olan ahs aadakilerden hangisidir? a. Zakircan Furkat b. lminski c. Ostroumov d. Ageh e. Munis 9. 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, bamsz Trk cumhuriyetlerinde ortaya kan Latin alfabesine gei konusunun zellikle ele alnd Milletler Aras ada Trk Alfabeleri Sempozyumunu dzenleyen niversite aadakilerden hangisidir? a. Marmara niversitesi b. Ankara niversitesi c. Ege niversitesi d. Atatrk niversitesi e. Azerbaycan Devlet niversitesi 10. Azerbaycanda M. F. Ahundzadeden sonra Arap harflerini slah iin aadakilerden hangisi tasar hazrlamtr? a. Seyid Azim irvan b. Mehemmedaa ahtatl c. asmbey Zakir d. Celil Mehemmedguluzade e. Hasanbey Melikzade Zerdab
46

1. d Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Sovyet ynetimi Trk boylar arasndaki ilikileri tamamyla kesmek, onlarn Moskova merkezli bir Rus-Sovyet kltrne adapte olmalarn salamak iin alfabelerdeki bu uyumsuzlua bilerek yol vermitir. Bu konuda nite sonundaki kaynak eserlerden yararlanabilirsiniz:
2. e
3. b
4. c
5. e
6. e
7. b
8. c
9. a
10. b
47

1926 Bak Trkoloji Kurultay Tutanaklar, ev. Kamil Veli Nerimanolu, Mustafa ner, Ankara TDK Yaynlar, 2008. Aazade, Ferhad, Ne n Arap Harfleri Trk Diline Yaramr?, Bak, 1922. Ercilasun, Ahmet B., rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, 2. bs., Ankara, 1989. Gemalmaz, Efrasiyaf, "Trkenin Umumi Yaz Dili ve mla Meseleleri Hakknda", Trkenin Derin Yaps, Ankara, 2010 s. 17-23. Kocaolu, Timur, Trk lkelerinde Latin Alfabesine Geme Srecindeki Balca meseleler, II. Uluslar Aras Trk Dil Kurultay 1996, TDK Yaynlar, 1999, s. 675-678. Roy, Oliver, Yeni Orta Asya ya da Uluslarn mal Edilii, 3. bs., ev. Mehmet Moral, stanbul, 2009. imir, Bilal, Trk Yaz Devrimi, Ankara, 1993. Tansel, Fevziye A., Arap Harflerinin Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri. 1862-1884), TTK Belleten, Nisan 1953, XVII. c., s. 65-68. Temir, Ahmet, "D Trklerde Dil ve Yaz", Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s. 1391-1404. Togan, Z. V., Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, 2. bs., stanbul, 1981. Unat, Faik R., Latin Alfabesinden Trk Alfabesine, Trk Dili, 1953, 23. c., s. 721-734. User, Hatice irin, Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Ankara, 2006. lktar, M. akir, Atatrk ve Harf Devrimi, TDK Yaynlar, 1973.
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Azer Trkleri, Azer Trkesi, Azer Edebiyat, Azerbaycan Trkesi, Azerbaycan Edebiyat, Azerbaycanca, Azerbaycan Dili, gibi kavramlar kimlerin, hangi anlamlarda kullandn aklayabilecek, Azerbaycan, Kuzey Azerbaycan, Gney Azerbaycan kavramlar ve bunlarn siyas, kltrel nemi hakknda tartabilecek, XIX. yy.da Azerbaycandaki yenileme hareketlerini ve modernlemeyi ana izgileriyle belirtebilecek, Azerbaycanda modern edebiyatn ortaya k srecini, ilk yazarlar ve eserlerini tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Azerbaycan Azerbaycan-Trkiye likileri Azerbaycan-Rusya likileri Azerbaycan-ran likileri Batllama Maarifiler Dekabristler Usul-i Cedid Azerbaycanda Eitim Modern Azerbaycan Edebiyat Azerbaycan Tiyatrosu
indekiler
GR XIX. YZYIL AZER EDEBYATI
ada Azer Edebiyat-I
ada Azer Edebiyat-I

GR
Azerbaycan corafyas: En basit ekilde Azerbaycan, Gney Kafkasyadan Irakn ilerine, dou ve gney dou Anadoludan rann ilerine kadar uzanan, kuzey dou kesiminin bir ksm Hazar denizi ile snrlanan arazi olarak tanmlanabilir. Azerbaycan corafyas Ruslarn Kafkasyay igali sebebiyle 1813de Kuzey ve Gney olarak ikiye paralanmtr. Zamannda Rus ynetiminde kalan ve gnmzde Azerbaycan Cumhuriyetini oluturan Kuzey Azerbaycan, nfus ve arazi olarak daha kk, ran ynetiminde kalan Gney Azerbaycan ise nfus ve arazi itibaryla daha byktr. Azerbaycan Trkesi (veya Azer Trkesi): Sz edilen Azerbaycan corafyasnda, Trk dilinin Osmanlca ve aataycadan sonraki en geni ve verimli kolu olan, kkleri bu arazideki Trk halklarnn dip tarihine kadar uzanan, fakat, XI. yzyldan sonra Ouzlarn blgeye youn olarak gelmesinden sonra, bu corafyada olumaya balayan Ouz yaz dilinin dou kolu olarak XIII. yzyl ortalarndan itibaren Seluklu, Mool, lhanl Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safev dnemlerinde ilk yazl rnlerini veren yaz diline, olutuu corafyadan hareketle Azerbaycan Trkesi (daha ksa bir ifade ile Azer Trkesi) denilir. Azerbaycan Trklerinin gnmzdeki (2012) nfusu yaklak olarak Azerbaycan Cumhuriyetinde 9 milyon, randa (Gney Azerbaycanda) 25-30 milyon arasnda, Grcistan ve Dastanda 1 milyon civarnda olmak zere en az 35-40 milyon civarndadr. Bu da Trkiye dndaki en byk Trk nfusunu Azerbaycan Trklerinin oluturduunu gstermektedir. Azerbaycan (veya Azer) Edebiyat da bu yaz diliyle, tanmlanan corafyann dna taacak bir genilikte; Anadolu Trkleriyle Trkistan Trkleri arasnda bir kpr ve temas noktas oluturarak gelien edebiyattr. Azerbaycan szl edebiyat, bir yandan sz edilen corafyada Trklerin tarih sahnesine kna, dier yandan Trkistandaki genel Trk kltrne baldr. Tanmlanan bu corafyadaki yazl edebiyat ise, XIII-XIV. yzyldan itibaren ilk rnlerini verir. Balangta bu edebiyatn yazl rnekleri, tpk dilde olduu gibi Anadolu Trkesiyle ortaktr; ancak, XIV-XV. yzyldan sonra Azerbaycan Trkesiyle, Eski Anadolu Trkesi yava yava ayrmaya balaynca edebiyatta da nisb bir farkllama grlr. Yine de XV-XVI. yzyla kadarki birok yazl eseri, Anadolu Trkesiyle Azerbaycan Trkesinin ortak mahsulleri olarak deerlendirmek doru olur; nk, yaz dili XIV. yzyldan sonra yava yava ayrmasna ramen, edebiyatta ekil ve muhteva itibaryla bir fark yoktur. Azerbaycan Trkesi ve edebiyat, daha ok
Azer Trkesi ve Azer edebiyat kavramlar iin bir hatrlatmada bulunmak uygun olur. Bu terimleri bilim alannda ilk defa Fuat Kprl kullanmtr. O, Trkistanla Anadolu Trkleri arasnda yaayan bu Trk topluluuna bulunduklar corafyadan ve 1918de kuzey Azerbaycanda kurulan Azerbaycan Cumhuriyetinin adndan esinlenerek Azer Trkleri ve onlarn edebiyatna da Azer edebiyat demi ve bu terimleri geni bir ekilde aklamtr. Fakat 1924-1925te Gney Azerbaycan iine alan randa hkimiyet Trklerin elinden km ve Rza Han zamannda Farslar randa hkim olmu ve Fars rklna dayanan bir siyaset izlemilerdir. Bu dnemde Pan-ranistler Azerbaycan corafyasnda yaayan Azer adl eski bir ran halk olduunu, bunlarn Ouzlar zamannda zorla Trkletirildiklerini iddia etmi ve bylece Azer tanmn Trk deil, ranl bir halk iin kullanr olmulardr. Bu da gnmzde baz karklklara yol amaktadr. Burada bizim kullandmz Azer Trkesi ve Azer edebiyat terimlerinin bu yaklamla bir ilikisi yoktur. Esasen randaki Azerbaycan Trkleri, bugn de kendilerini Trk olarak tanmlamaktadrlar.
50
XVII-XVIII. yzyllardaki mahallleme sebebiyle Anadolu Trkesinden ve edebiyatndan belirli lde farkllar. Burada szl ve klasik Azerbaycan edebiyat zerinde durulmayacaktr; nk bu ders kitabnn ieriini modern Azerbaycan edebiyat oluturmaktadr.
XIX. YZYIL AZER EDEBYATI XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat
XI: yzyl balarnda Azerbaycan'n genel durumu kitabnzn 1. nitesinde ele alnmt. Burada durumu ksaca tekrarlayacaz. 1747'de Nadir ah'n lmnden sonra ran'da ortaya kan kargaa ortam ve ynetimin zayflamasndan yararlanan Kuzey Azerbaycan "bey"leri kk devletler (Hanlklar) kurmulard. 1801'de Grcistan'a yerleen Ruslar 1804'ten itibaren bu Azerbaycan "Hanlk"larn ortadan kaldrdlar ve ran topraklarna girdiler. 1813'te arlk Rusya ve ran arasnda imzalanan Glistan Anlamas ile Azerbaycan topraklar Kuzey ve Gney olmak zere ikiye blnd. Bylece Rus istilasnn Azerbaycan tarihindeki en nemli ve kalc sonucu ortaya kt. Azerbaycan'n nfus ve toprak bakmndan en byk hissesi ran'da kalmt.
XIX. Asrn Balarnda Azer Edebiyat

Rus istilasnn bir sonucu olarak Azer edebiyat, XIX. yy.n balarndan itibaren iki kola ayrld: Kuzey Azerbaycandaki edebiyat, dier sebepler yannda Rus etkisiyle asr hayata gre ekillenmeye balarken, Gney Azerbaycandaki edebiyat, geleneksel yap ve anlay iinde gittike snkleiyor, bir taklit ve nazre edebiyat grntsn devam ettiriyordu. Kuzey Azerbaycan edebiyatndaki yenilik cereyan gittike kuvvetlenirken, bir yandan da klasik edebiyat anlay hem Kuzey hem de Gney de varln srdryordu. Azer airler -birka ahsiyet hri- uzun zamandan beri Fuzul gibi kudretli sanatkrlar taklit etmekle yetiniyor veya eski airlere nazreler yazmaktan baka bir ey yapamyorlard. Halk edebiyat ise, kendi yolunda geliimini srdrmekteydi. Azerbaycan edebiyatnda modernlemeyle birlikte yeni edeb trler de ortaya kar: Roman, modern hikye, tiyatro eserleri, makale, tenkit, edebiyat tarihi vs. Aruz vezninin kullanm giderek azalsa da gnmze kadar devam eder, tamamyla ortadan kalkmaz. Gazel, XIX. yy.n sonlarndan itibaren, konusunda ve dilinde baz deiikliklere urayarak yok olmaktan kurtulur. Bugn bile birok Azer airinin gazel yazmakta olduunu biliyoruz. Buna ramen kaside, mesnev gibi trler, yerlerini poma (manzum hikye veya manzum roman) denilen nazm ekline brakr. Kaside tr olarak grlmezse de Sovyet dneminde bu ideolojinin nderlerine (Marks, Lenin, Stalin vs.) veya rejimin kendisine, bazen mantk ve gereklik snrlar zorlanarak yazlan medhiyeler, aslnda kavram ve mahiyet itibaryla kasideciliin devam saylabilir. Klasik edebiyattaki mizah gelenei, gelimekte olan modern edebiyatta da nemli temsilciler yetitirir. Bu tarzn temsilcileri arasnda Baba Bey kir (1770-1844), asmbey Zakir, Syyid Azim [Ezim] irvan saylabilir. Bu gibi airler, sosyal bozukluklar, adaletsizlii, Rus memurlarnn zalimliini, rvetiliini, ahlkszln, zalim ve karc beyleri, sahtekr ve chil din adamlarn if eden manzumeleriye tannrlar. XX. yy. balarnda Mirze Ali Ekber [Elekber] Sabir mizah ve hiciv anlayn deitirerek satirik iiri zirveye ulatrr.
3. nite - ada Azer Edebiyat-I
51
Gney Azerbaycanda Edeb Hayat

Bu asrn balarnda randa zaten zayf olan merkez ynetim zlmeye balad. Memleketin eitli yerlerinde mahall derebeyleri (hanlar) iyice glenmiti. Aslnda ran, hi bir zaman Osmanl mparatorluu gibi merkez bir ynetime sahip olamad. Tabir ciz ise, en kuvvetli feodal; han veya byk bir airetin reisi, ran ele geiriyor, dier hanlar kendine tbi ediyordu. Safevlerden Nadir aha ondan Kerim Han Zende ve nihayet Kacar slalesine ynetimin geii, hep bu ekilde olmutu. XIX. asrda da ayn durum devam ediyordu. Trk soyundan ran ah Aa Mehemmed ah Kaarn 1797de Karabada ldrlmesinden sonra, hanlklar daha da glenmi, nerede ise mstakil devletikler hline gelmilerdi. Hanlarn ve onlara tbi beylerin keyf hareketleri, ar vergiler, zulm, Gney Azerbaycan Trklerini sosyal ve iktisad bakmdan tam bir buhrana srklemiti. Bu duruma bal olarak memleketin kltrel hayat da karmaa iindeydi; gl kltrel merkezler yok gibiydi. Bu durum yazl edebiyat epeyce zayflatmt. Kuzey Azerbaycann Ruslar tarafndan igal edilmesine kadar, her iki Azerbaycanda da siyas, sosyal ve iktisad artlar birbirine benziyordu. 1813 Glistan Anlamasndan sonra Aras nehrinin snr tekil ettii, lkenin Rusya ve ran arasnda ikiye blnd malumdur. Kuzey Azerbaycan, merkezi Tifliste olan Kafkasya Umum Valiliine balanm ve sratle merkez bir idare kurularak hanlarn, beylerin nfuzu krlmt. Daha baka sebeplere de bal olarak Kuzey Azerbaycanda ticaret hayat canlanm, Ruslar tarafndan siyas ve sosyal hayat sratle deitirilmiti. Gney Azerbaycanda ise eski hayat tarz devam ediyordu. ki ayr devlete tbi olmasna, ayr ayr artlarda bulunmasna ramen, Kuzey ve Gney Azerbaycann edeb, din ve ksmen de olsa iktisad ilikileri devam etmiti. Kuzeyde zamanla gelien yeni hayat, edebiyat anlay ok gemeden Gneye ulayor, burada da meyvelerini vermeye balyordu. Gney Azerbaycanda ve ayn zamanda randa, yeni edebiyatn ilk temsilcileri arasnda Trk olmalarna ramen gelenee uyarak eserlerini Farsa yazan Abdurrahim Talibov, Zeynelabidin irvan, Mirze Aa Tebriz saylabilir. Yeni edebiyat anlay ve yenilik eilimleri, Gney Azerbaycanda ok yava bir ekilde ortaya kyordu. Yukarda da belirtildii gibi, klasik iir ve edebiyat anlay, hem Gney Azerbaycanda hem de btn randa gnmze kadar etkisini devam ettirmitir. Bunun sosyal, siyas, kltrel hayatla yakn ilikisi olduu phesizdir. Asrn balarnda bu blgedeki edebiyatta en ok rabet gren nazm ekli gazeldir. Bu devrin gazellerinde, geleneksel iir anlay ve konular yannda, gittike daha belirgin bir hl almaya balayan gerek insan duygularn, kiisel duygu ve dncelerin, hayata gereki bir ekilde bakn ifade edildii grlr. Tasvir edilen sevgili artk muhayyel bir varlk deil, canl-kanl gerek bir insandr. Zamandan ikyet, gittike gereki bir anlaya brnerek sosyal, siyas bir tenkit nitelii kazanr. Geen asrlarda olduu gibi bu devirde de Gney Azerbaycan edebiyatnda gze arpan en belirgin zelliklerden biri de hemen her airin kendi ana dili yannda Farsay da kullanmasdr. Hatta ana dilinden daha ok Farsa iirler yazan Azerbaycan airlerinin says da az deildir. Bu anlamda iki dillilik, Gney Azerbaycan edebiyatnn karakteristik bir zelliidir, denilebilir. Medrese tahsili grm, klasik Trk ve Fars iirini yakndan tanm aydnlarn sade bir Trkeyle k iiri tarznda manzumeler yazmalar, Azer halk edebiyat, halk iiri iin ok yararl olmutur. Bilhassa XIX. yy.da Andelip, Nebat, biraz daha nceki dnemlerde Molla Penah Vakf gibi byk airler, k iirinin de klasik iir gibi kalplama-
52
sn, belli mazmunlar ve allm ifadeler iinde canlln kaybetmesini nlemi; klar zerinde de olumlu ve kuvvetli bir tesir gstermi, k iirinin ufkunu geniletmesinde nemli rol oynamlardr. iirlerinde ince bir ruh, sekin bir gzellik duygusu, cokun sevgi tezahrleri grlen Syyid Ebulasm Nebat (1812-1873), ann en byk airlerinden biridir. Kendisi seyyid ve tarikat eyhidir. Mkemmel bir medrese tahsili grm, Farsa ve Azer Trkesiyle iirler sylemitir. Tamamen orijinal sanatkrlk kudretine sahip bir airdir. iir anlayn, slubunu, kendisinden nce yaam herhangi bir aire benzetmek mmkn deildir. Gney Azerbaycanl birok air gibi hayat hakknda pek fazla bilgi olmayan Hyran Hanmn XIX. asrn balarnda Tebriz ve Hoy ehirlerinde yaad, ana tarafndan Dnbl airetinden olduu biliniyor. 4500 beyitlik divannda anadilindeki iirleri, Farsa iirlerine nazaran daha azdr. Klasik tarzdaki gazelleriyle Fuzulnin etkisinde kald, bu byk aire nazireler yazd grlmektedir. Dili nisbeten sadedir. Mirze Mhdi kh (1829/30-1896), Tebrizde domu, Meraada yaayp bu ehirde de lmtr. Kk yalarnda yetim kalm, tahsilini yarda brakarak baba meslei aynaclkla hayatn kazanmtr. Tebrizde bir din adamna yazd hicviye sebebiyle ileri bozulmu, Meraaya g etmeye mecbur olmutur. Bu ehirde de bezzazlk (gezgin kuma, elbise satcl) ile geinmitir. Madd ve manev skntlar ierisinde ktmser bir mr srm, daha ok mizah iirleriyle tannmtr. Seyahate karak Trkiye, Arabistan, Orta Asya ve rann birok yerini dolam, sonra Tahrana gelerek bir mddet kaldktan sonra Meraaya dnmtr. Seyahati srasnda yakndan tand ark halklarnn siyas, sosyal ve din vaziyeti, zaten ktmser olan tabiatnda derin izler brakm, airi gelecek hakknda mitsizlie drmtr. ark halklarn istismar eden han, bey, sahtekr din adamlar, a gzl tcirler, ahlksz kimseler onun mizah iirlerinden yakalarn kurtaramamlardr. Realist bir airdir. Halkn yaayn, detlerini, batl inanlarn ok renkli, akc bir dille, ince bir alayla dile getirir. iirlerini Trke ve Farsa yazmtr. Divan kendi salnda Tebrizde defalarca baslmtr. Mnazara-i Akl Ak adl bir mesnevisi, Sadnin Glistan tarznda yzden fazla, Farsa, kk, nasihatmiz hikyeleri (latife) bulunmaktadr. zellikle ilkokullardaki eitim-retimin yenilenmesi yolunda dikkati ekici dnceleri vardr.
Kuzey Azerbaycanda Modern Edebiyatn Ortaya k

leride de bahsedeceimiz gibi, Rus istilsndan sonra, Rusa renen, bu dilin edebiyatn ve bu dilin yardm ile Bat Avrupa medeniyetini tanma olana bulan Azerbaycan aydnlar arasndan ilk dnrler ve bilim adamlar yetiti. Bat dncesiyle temasa geen bu ilk Azer kuann zerinde, Fransz ihtillinden sonra Avrupada oluan hrriyeti dncelerin, demokrasi idealinin, halklk prensiplerinin byk etkisi vardr. Tpk ilk modernist Rus aydnlarnda olduu gibi Bat dncesi, yerli, mill ve din bilgilerle elitii iin baz aydnlar bunalma dt. Bazlar tamamen Bat tarz dnceleri -ki dolaysyle Rus tesirini- reddederek kendi ilerine kapanp ktmser bir hayat yaad. Bir ksm da tam tersine din ve mill kltr ksmen veya tamamen reddederek Batc, radikal yeniliki dnceleri benimsedi. Bir ksm da daha ok Trkiyedeki aydnlar rnek alarak sentezci bir yol tutmaya alt. Asr dncelerle temasa geen, Ruslarn bulunduu muhitlerde yaayan veya Rus memuriyetinde, asker hizmette bulunan birok Azerbaycan Trk, en azndan reformist dnceleri benimsedi. Dier taraftan Baty ve Rus hayat tarzn tamamiyle reddetmeyen mnevverler -ki bunlarn ekserisi medresede din tahsil grmt- zellikle XIX. yy.n ikinci yarsndan sonra Trkiye, Msr, Pakistan (o zamanki Hindistan) ve
53
randa ortaya kan slamc slahat hareketlerine meyletti. Islahat dnceler, asrn sonlarna doru yh Cemaleddin Afgan (1838-1897)nin de etkisiyle btn Rusya Mslmanlar arasnda sratle yayld ve bir hayli taraftar toplad. Birok din adam geleneksel itihat anlayn zorlayarak, slam asrn idrkine gre yorumlamaya balad. Sz edilen her iki aydn zmresi de chil halk tabakas ve softa medreseliler tarafndan tekfir edilmekten kurtulamad. Modern Azerbaycan edebiyatnn ncleri daha ok Rus hizmetine girmi olan memurlar, askerler, aydnlar arasndan kt. Azerbaycanda fikr, edeb oluumun, gelimelerin iinde bulunan ve ona yn veren ilk aydnlardan birisi phe yok ki Abbasuluaa Bakhanov ds (1774-1846)dir. Gerek manada lim, mtefekkir, istidatl bir air ve tarih yazardr. Son Bak (Bak) hannn oludur. Mkemmel bir tahsil grm, din ilimler yannda akl ilimler, ark edebiyat okumutur. 1819da Tiflise arlarak Kafkasya Umum Valiliinde ark dilleri mtercimlii vazifesine tayin edilir. Orada Rusa renir, Rus fikir ve siyaset muhitini, sosyal hayatn yakndan tanr. Dostlar arasnda birok asilzade Rus subay, brokrat, edebiyat ve air bulunuyordu. Dekabristlerle de yakn ilikiler kurmutu. Bu ilikilerin tsnin fikr hayatnda, edebiyat ve tarih anlaynda olumlu etki gsterdii anlalyor. Yzyln ilk eyreindeki Osmanl, Rus ve ran savalar srasnda tercmanlk ve mtercimlik yapt. Emekliye ayrld. 1835 ylndan sonra babasnn Emsar kynde bulunan mliknesine ekilerek eserlerini yazmaya balad. 1846da Hacca giderken getii stanbulda I. Abdlmecid Hana Arapa yazd Esrrl-Melekt adl astronomiye ait eserini takdim etti. Padiahn emriyle, bu kitap Hayatizade Seyyid erif Bey tarafndan Osmanl Trkesine evrilerek 1848de stanbulda bastrld. Eserin ba ksmnda Abbasuluaa hakknda bilgi de verilmitir. O devirde, Bak hanlarnn neslinden bir bilim adamnn, stanbulda bir Trk hakanna, bir halifeye eser takdim etmesi tesdf olarak grlemez; aksine ok anlaml bir davrantr. Abbasuluaann eserlerinde Rus istila ve esaretine kar mill uuru uyandracak fikirler bulunduunu gz nnde tutarsak bu hareketinin siyas bir anlam olduu da dnlebilir. Hacdan geri dnememi, bu ziyareti srasnda vefat etmitir. Azer edebiyatnda modern hikyenin mjdecisi olan nzm-nesir kark olarak yazd Kitab- Askeriyyede, mesneviler ve k hikyelerinin etkisi grlr. Bir demircinin olu olan Asker ve sevgilisinin birbirine kavuabilmek iin akllca, temkinli ve tedbirli hareket etmeleri, bu sayede amalarna ulamalar, bu eseri, mesnevi ve k hikayelerinden ayrr. Burada yeni bir k tipi ekillenmeye balamtr. iirleri arasnda Azerbaycan Trkesiyle yazd ve pek mehur olan Tebriz Ehline Hitab, Tebrizdeki esnafn, din adamlarnn sahtekrlklarn ifa eden bir hicviyedir. Hlen elde olmayan kaybolmu bir Divan da vardr. Rusadan, Kirilof tan temsiller evirdii ve genel corafya hakknda bir eser hazrlamak istedii bilinmektedir. Abbasuluaa, ansiklopedik bilgiye sahip bir maarifidir. Devrin en renkli simalarndan birisi de Mirze efi Vzh (1794-1852)tr. Mstehzi, serbest fikirli, zeki, stat bir air ve mhir bir hattat idi. Klasik medrese tahsilini tamamladktan sonra imamlk-hocalk yapmam, mrn muallimlik ederek geirmitir. Gencede ilk zel okulu am, 1846da resm Rus Gence Realni Mektebi alnca oraya eriat dersleri retmeni olarak atanmtr. Mirze efi Tifliste Rus, Grc, Ermeni ve hatta baz Bat Avrupal aydnlarn da iinde bulunduu geni bir evreyle iliki kurar. zellikle 1844te oluturduu ve bakanln yapt Divan- Hikmet adl iir ve sohbet meclislerinde hayatnn en verimli dnemini yaar. O yllarda Abbasuluaa ds, M. F. Ahundzade, Kafkasya genel valisi tarafndan Tifliste davet edilerek Almanca retmenliine atanan Freidrich Martin Bodenstedt (1818-1892) de bu meclise devam edenler arasndadr. Mirze efi, bu Alman yazar ve
eriat dersleri: XIX. asrn sonlarnda resm Rus mekteplerinde eriaat dersi ad altnda din bilgileri yannda Farsa, Azerbaycan Trkesi ve ark edebiyat da okutuluyordu.
54
Gerayl: Azerbaycan halk iirinde sekiz heceli komaya verilen isim.
seyyaha Farsa ve Azerbaycan Trkesi retir, hat ve edebiyat dersleri verir. Bu meclislerde kendisi de Rus ve Bat Avrupa edebiyat, kltr hakknda bilgiler edinme imkn bulur. Hocal srasnda Mirze efiyle Bodenstedt iyice kaynam, hoca-renci birbirleriyle yakn dost olmulard. Bu sebeple Bodensdt lkesine dnerken Mirze efi, ona kendi el yazsyla iirlerinin yazl bulunduu mecmuay hediye etmiti. F. Bodenstedt, lkesine dndkten sonra Kafkasyadaki hayatn anlatan Tausend und ein Tag im Orient (Berlin, 1850) adl eserini yaymlad. Bu eserinde Mirze efiden ve aralarndaki ilikilerden de genie sz ediyordu. Eserde Mirze efinin Almancaya baarl bir ekilde evrilmi iirleri de bulunmaktayd. 1851de ise tamamen onun iirlerinin evirisinden ibaret olan Die Lieder des Mirze Schaffy (Mirze efinin arklar) adl eserini neretti. Bu eser ksa zamanda ok byk ilgi grd; tekrar tekrar basld ve eitli Avrupa dillerine evrildi. Eserin bu baars zerine Bodenstedt 1873ten itibaren arklarn Mirze efiye deil, kendisine ait olduunu ileri srerek ayn eseri Aus dem Nachlasse Mirze Schaffys (Berlin, 1874) adyla tekrar bastrd. Mirze efi uzun sren retmenlii srasnda mekteplerde kullanlabilecek Azerbaycan Trkesi ders kitabnn eksikliini hissetti ve van Grigoryevle birlikte eitli metinlerden oluan bir ders kitab hazrlad: Tatarskaya erestomatiya Azerbaydjanskogo nareiya [Azerbaycan ivesinin Tatar Ders Kitab] adl, antoloji mahiyetindeki bu eser, iki blm ve szlk ksmndan ibaretti. Kitapta Derbentname, Karabaname gibi eserlerden tercmeler, Fuzulden iirler vs. bulunuyordu. Bu ders kitab . Grigoryev tarafndan 1851de Tebrizde Kitab- Trk adyla tabasma olarak ve 1856da da Tifliste Rusa bastrld; ama, Rus sansr izin vermedii iin mekteplerde ders kitab olarak kullanlamad. Mirze efi, Azerbaycan edebiyatnn modernlemeye henz ilk admlarn att bir devrede, klasik iir geleneinden ve tasavvuf anlayndan belli lde uzaklaarak yazd, gerek sevgiyi, dnya zevklerini ifade eden lirik iirleri ve serazat dnceleriyle yer almtr. Ayrca o dnemde bir Azerbaycan airinin Avrupada - tercmeleriyle de olsa- sevilerek okunmu olmas ilgi ekicidir. asmbey Zkir (1784-1857), Babas, Karabada Cevanir adl byk bir oyman beylerindendir. Bu sebeple nceleri Rus ordusunda subay olarak alt. Sonra ayrlarak ndristan adl kydeki maliknesinde yaad. Azer iirinde Vkf ve Vidad ile balayan realizm rnn, mahallleme cereyannn XIX. yzyldaki en nemli temsilcisidir. Szl edebiyattaki k tarz iirden baaryla yararlanmtr. iirlerindeki gl lirizm, gzellik ve ak konularn sanatkrca, doal ve samimi bir ekilde ilenmesi, modern Azerbaycan edebiyatnn kurucusu M. F. Aundzadenin dikkatini ekmi, bu yzden Zkirin iirlerini toplayarak bastrmak istemitir. Gazellerindeki dil, bir az daha ar olmasna ramen, koma ve gerayl sade ve ok akc bir halk diliyle sylenmitir. Manzum hikyeleri, temsilleri ve mektuplaryla Azerbaycandaki sosyal bozukluklar, adaletsizlii, Rus memurlarnn zulmn, cahil ve karc din adamlarn, keyfi hareketleriyle tannan beyleri sert bir ekilde hicvetmitir. smail Bey Kutkanl (1806-1869), Soylu bir alileye mensuptur. Rus asker mekteplerinde okumu, 35 yl Rus ordusunda subay olarak hizmet etmi, topu generalliine kadar ykselmitir. yi derecede Rusa ve Franszca biliyordu. Grevi sebebiyle Rusyann birok yerlerinde bulunmu, 1835te Varovada, Franszca yazd Rechid-bey et SaadeteChanime [Reit Bey ve Saadet Hanm] adl hikye kitabn yaymlamtr. 1852de Hacca gitti. Seyahat htralarn Sefernme adl -tam ele gemeyen- Azer Trkesiyle yazd-
55
kk bir kitapta toplad. Azer edebiyatndaki yerini Reid Bey ve Saadet Hanm adl hikyesine borludur. Eserin ba kahramanlar, o zamanki gen nesli temsil eder. Reid, soylu bir aileden olmasna ramen, kylleri seven, onlarn hr olmasn arzulayan bir gentir. Saadet ise, merhametli, iyi bir kzdr. Devrin geleneklerine ramen, evlenecei erkei kendisi semek ister. Fakat, yine de babasna baldr. ki gen, baz hadiselerden sonra birbirine kavuur. Eserin en nemli yan, kadn hukuku bakmndan tad yeni fikirlerdir. Yazar, kadnlarn iinde bulunduu durumdan dolay, slmiyeti sulamaz. Bu romantik eser, Azerbaycan sahasnn ilk modern hikyelerinden biri olmasna ramen Franszca olmas sebebiyle pek fazla okunamam, aydnlar zerindeki etkisi de az olmutur.
XIX. Yzyln kinci Yarsnda Azer Edebiyat

1850lerde, Rus istilasndan yarm asr sonra, btn Kafkasya gibi Azerbaycanda da siyas, sosyal ve iktisad hayatta byk deiiklikler ortaya kar. Cemiyet hayatndaki bu deimelere paralel olarak Azer edebiyatnda da yeni dnceler, yeni edeb trler grlr. zellikle 1850lerden sonraki yllarda aydnlar arasnda maarifi-demokrat dncelerin yaygnlk kazand grlr. Cemiyette hkm sren cahillik, gerilik, siyas ve sosyal bozukluklara sert eletiriler yneltilir. Bu konular ileyen edeb eserlerde istibdatla mcadele fikri ilenir, en geni manada hrriyet arzusu, vatan ve millet sevgisi yceltilir. Yeni edebiyat, Avrupadan, Rus fikir hayatndan gelen fikirlerin yannda, kendi ulusal kklerinden de beslenir. Klasik Dou ve Trk edebiyatndan insan sevgisi, adaletsizlie ve zulme kar mcadele, halklk gibi dnceleri devralr. Syit Azim irvan (1835-1888) (Azer Trkesinde Syid Ezim), XIX. yzyln en byk airidir. Lirik iirleri, tesirli satirik manzumeleriyle hret kazanmtr. iirlerinde Syyid/Syid mahlasn kulland. 1856da tahsilini tamamlamak maksadyla Iraka gitti, Necef, Badad ve amda medreselerde tahsilini tamamladktan sonra memleketine dnd. Bir din adam olarak almad; mektep ap retmenlik yapmaya balad (1869-70). Medreselerdeki allm usullerden farkl olarak bu okulda ocuklara ilk nce anadillerinde okuma yazma retilmesi, ayrca tarih, corafya, matematik gibi dersler ve daha sonraki yllarda da Rusa okutulmas halk arasnda ok yadrgand. Syit Azim, kendisini kfirlikle sulamaya kadar uzanan haksz hcumlara, iftiralara gs germek zorunda kald. Halk aldatan cahil dini adamlarn; Rus ynetiminin kendilerine verdii imtiyazlardan marp halka kt davranan, zulm eden beyleri; rveti Rus memurlarn; adaletsizlii, eitli sosyal bozukluklar; dine kartrlan hurafeleri aktan aa yeren mizah iirler sylemeye balad. Bu yzden youn basklarla karlasa da ylmad. Syit Azim, zengin bir tcirin yardmyla Hacca gitti. Bu srada Kahire de dhil olmak zere Arabistann birok yerini dolat. Bu seyahatleri airin Trk-slm dnyasn yakndan tannmasna yardm etti. Trkiye ve ran muhitlerini de yakndan tand, bu yreler hakknda salam bilgi sahibi olduu eserlerinden anlalmaktadr. Zamann geleneine uyarak amada Beyts-saf adyla bir airler meclisi kurdu. air olarak hreti ksa zamanda btn Azerbaycana yayld ve kendisine sermed-i dvrn (dnemin ncs) unvan verildi. Hazr cevapl, gzel konumas, kuvvetli hafzas, geni bilgisiyle tannmt. 1875te Bakda yaymlanan Rusya Trklerinin ilk Trk gazetesi olan Ekininin kurucusu Hesen Bey Melikzde Zerdabyle de ilgi kurar, gazeteye manzum mektup, iirler, yazar. Ekininin idealleriyle kendi dncelerinin ok yakn olduunu anladndan
56
gazetenin yaylmas ve yaatlmas iin alr. Ekinide yaymlanan iirlerinde, maarifi ideallerden bahseder, cehaleti, hurfeleri sert bir dille eletirir, halkn yeni mekteplere ilgisini ekmeye alr. Ekiniden sonra Tifliste kartlan, Ziya, Ziya-y Kafkaziyye, Kekl gibi gazete ve dergilerde de ayn mahiyette iirleri neredilir. Bylece yeni dnya grnn, yeni iir anlaynn Azerbaycan muhitinde yerlemesinde byk lde etkili olur. Eserlerini Azerbaycan Trkesi ve Farsa olmak zere iki byk grupta toplamak mmkndr. Syit Azimin, tamamlayamad Tezkiresinde Trkiye, ran, Azerbaycan gibi geni bir Trk corafyasna yer verilmesi dikkati eker. Yine de tezkiredeki Azerbaycan airlerinin, ounu irvanllar ve Gney Azerbaycanl airler tekil eder. Trke klliyat, Eserleri ad altnda cilt hlinde yaynlanr (Bak, 1967-74). Syit Azim, hereyden nce halkn cehaletten kurtarlmas iin ocuklarn Usul-i Cedid mekteplerde, asrn ihtiyalarna gre, anadillerinde okutulmas gerektiini sylyor, mekteplerde okutulacak ders kitaplarnn ocuklarn anlayaca sade bir dille yazlmasn istiyordu. rnek olarak Rebil-Etfl adn verdii manzum ve mensur hikyelerden, temsillerden meydana gelen bir ders kitab yazm; fakat, Rus sansr izin vermedii iin bastramamtr. Kitap, Sadinin Glistan, Nizamnin Mahzenl-Esrr ile yaknlk gsterir. Mevlanann Mesnevsinden, Kelile ve Dimneden yararlansa da, aynen eviri yapmam, konular kendi dncesi, maksad dorultusunda yeniden, serbest bir ekilde ilemitir. Kitapta siyas, sosyal, ahlak meseleler hakknda ok gzel ilenmi hikyeler bulunmaktadr. Hikyelerin sonunda anlatlan olaya ve maksada uygun ataszleri ve deyimlere yer verilmitir. Bylece manzumenin didaktik etkisi arttrmak istenmitir. Syitin eitim konusundaki dnceleri, 1883ten sonra btn Rusya Mslmanlarn iine alacak kadar geni bir alanda faaliyet yrten smail Gaspralya paraleldir. Syit Azim, Kafkasya ve Azerbaycandaki Mslmanlarn ii ve Snn olarak, Ruslarn da krklemeleri neticesinde birbirlerine dman kesilmelerini doru bulmam, mezhep ayrmyla mcadele eden iirler yazmtr. Ayrca Kerbela hadisesi etrafnda oluan gelenekleri, yas tutma merasimlerini, dine kartrlan hurafeleri, Ekini gazetesinde yaymlanan manzumelerinde sert bir ekilde tenkit etmitir. O bu grleriyle dneminde slam-Trk lemini etkisi altna almaya balayan slamclk dncelerine yakn olduunu gsterir. Ekiniyi yaymlayan Hesen Bey Melikzade Zerdabye gnderdii ve bu gazetede yaymlanan manzum mektubunda belli bal dncelerini bir arada grebiliriz:
57
Syit Azim irvanden bir manzum mektup: Hesenbey Melikzade Zerdabye Mektup y Hesenbey, mellim-i dn, y eden ehl-i lemi ehya, (...) Ki, bu mektub kim, eyalmdr, Ehl-i afaze erz-i hlmdr, desen ap, y gzm nuri, Ta ola ruzigr mehuri. Es-salam, y ehali-yi afaz, y reisan-i sahibl-zaz. Esselam, y gruh-i yr-eser, Milletin yretin eken kesler. Kiide olmasa eger yret, Ondan elbette, yadr vret. Dad feryad, y gruh-i izam, Oldu zay bu millet-i slam. Gn-gnden zelil ar oldu, Mhnet sseye dar oldu. Bu eder derd kim olur hadis, Ona b-lmlik olur bais, Bir beladr bu derd-i nadan, Ki, onun lm olubdur dermani. Bu teeccbdr, y gruh-i beer, Bir kii yatsa, nao olsa eger, Atarb bir tebb-i dn-dil, Ta ki, sehhet ona olsun hsil. ndi naodu millet-i slam, Ona lazmd ylemek encam. Derdimizdir bu derd-i nadanl Ki, tutubdur bizi pimanl. yriler tdiler tereiy-i tam, ald zilletde fir-yi slam. Kiinin olmadsa dnyas, Bari lazmdr olsun bas. Bizde ne airet, ne dnya var, Olmuu bir yaman belaya dar. Her vilayetde var be-on kesebe, Elli min syyid aund, telebe. Elli dervi, elli mersiyean, Hamnn szleri tamam yalan. Elli min ste, elli min sail, Elli min hoabaz-i naabil. Hamnn fikri eli soymadr, uru yrde bu eli oymadr. ele bunlar ham urublar dm, Bir bunu anlamr bu vm-i avam. iemiz Snniye dir thmet, Snnimiz ieden der iybet. Bizi pu tdi ie, Snni sz, Ehl-i slamn kor oldu gz. Bize sairler yleyir thmet, n terei dibdir her millet. Geri var i anan kii tek-tek, Ekser-i el avamdr b-ek. Nylesin i ananlar, ay arda? urunun oduna hem yanar ya. Bab-i lm olmaybdr bize mesdud, Kesb den yodur an, ne sud. Bundan evvel egeri kesb-i lum, Mkl idi ve lyk, y medum, ndi iler bdr asane, Resm-i dnya dbdr sahmane, Tapb vza-i mesai teyir, Gye maa el dib tedbir. Parood oldu geti-yi ylkan, zge sahmane dd el-i cahan. Lyk biz bilmenik gz ama, Khne ilerde alm bai. Babamzdan ne grmk evvel, Dei ondan sevayi olmaz emel. B-eber olmuu erietden, Bamz mr lm-i hikmetden. Olmuu misl-i tenbel-i Badad, dirik cmle bet elinden dad. Kesb in Hezret-i Resulullah Ddi: El-kasib hebibullah! Zinet-i es lm-i edyandr lmsiz es misl-i hyvandr. (...) nki var idi bizde nadanl, Bize z vrdi o perianl. ndi irvanda am mekteb, Dersimiz Rus Trk Fars Ereb, Zehmeti odu, h nef im yo. Lyk Hee midvarem o Kim, bu zehmetler olmaya zay Belke bu macera ola ay. yl-slm mfti-i slam kisi bir olub, de encam nki bunlar reis-i milletdir Meden-i ltf kan- yretdir.
58
Kelimeler: (Metinde gei srasna gre). Mellim-i dn: Bilgili retmen. Ehya t- : hya etmek, diriltmek. Erz-i hl: Hlini, durumunu bildirme, mracaat. ap et-: Basmak. Ruzigr: Zaman. Reisan-i sahibl-zaz: Sayg duyulanlarn reisleri (leri gelenler). Gruh-i hyr-eser: Hayr sahibi kimseler. vret: Avrat, kadn. Dad feryad: mdat, (Yardm edin). Gruh-i izam: Byk kimseler. Zay ol- : Zayi olmak. Zelil: Ezilen, aalanan. Har: Hor, hakir, aa, baya. Mhnet: Mihnet, sknt, eziyet. sse; Gusse, gam, keder. Dar ol- : Yakalanmak. eder: Kadar. Hadis: Meydana gelen, oluan, yeni ortaya kan. B-lm: Bilimsizlik, cahillik. Bais: Sebep olan. Derd-i ndan: Cahillik derdi. Naho: Hasta. Ahtarma: Aramak. Tebib-i dn-dil: Bilgin gnll hekim, hlden anlayan doktor. Sehhet hsil ol-: Salna kavumak. Encam yle-: (Bir eye) son vermek. Terai-yi tam: Tam bir ilerleme, eksiksiz gelime. Fir-yi slam: Mslmanlar. ba: teki dnya, ahiret. Kesebe: alan, alp kazanma. Syyid: Peygamber soyundan geldiine inanlan kimse. Ahund: Din adam, molla. Mersiyehan: Mersiye okuyan. Ham: Hepsi. Shte: Softa, medrese talebesi. Sail: Dilenci. Hoabaz- n-abil: Beceriksiz hokkabaz.
Dam ur-: Tuzak kurmak. vm-i avam: Cahil kavim (halk). Thmet: Biri hakknda haksz yere sulamalarda bulunmak, birine su atmak. Pu t-: Perian etmek, mahv etmek. Kor (Kr): Kr. anan: Anlayan. B-ek: phesiz, kukusuz. Hem: De, da (edat). Bab-i lm: Bilim kaps. Mesdud: Kapal. Kesb t-: alp kazanmak. Ne sud: Ne fayda. Kesb-i lum: Bilim renme, bilim iin alma. Lyk: Fakat. y Mehdum: Ey oul. Asane h- : Kolaylamak. Resm-i dnya: Dnya ileri. Sahmane d-: Dzene girmek. Tap- : Bulmak. vza-yi mesai: alma vaziyeti, alma tarz. Teyir tap- : Deimek, baka bir ekil almak. Tedbir t-: Tedbirini almak, hazrlk yapmak. Parahod: Buharl gemi. Geti-yi ylkan : Yelkenli gemi. zge: Baka. Bilmenik: Bilmeyiz. Baki al-: Srekli ayn durumda olmak. Dehi: Daha. Sevay: (Bireyden) Baka. Bamz hmr : Anlamyoruz, aklmz ermiyor. lm-i Hikmet: Felsefe. Cmle: Hep, Btn. Beht: Baht. Dad t-: ikyet etmek, yakarmak. El-kasib hebibullah!: alan Allahn sevgilisidir. Zinet-i ehs: Kiinin ss (fazileti). lm-i edyan: Dil bilimleri. z vr-: Ortaya kmak, grlmek. irvan: Azerbaycann kuzeyinde bir blge. Nef : Yarar. midvarem: mitliyim. Ola ay: Duyula, iitilip biline. eyhl-islam: Kafkasyada iilerin din nderine Ruslarca verilen ad. Mfti: Kafkasyada Snnlerin din nderine Ruslarca verilen ad. Meden-i ltf kn- yretdir: Gayretin kayna ve ltfun madenidir.
Syit Azim irvannin bu manzumesini XIX. yy. sonlarnda Azerbaycann genel siyas, kltrel ortamn ve Syid Azimin dnya grn gz nnde tutarak aklamaya alnz. Syidin lirik iirlerinde mutasavvfane ifadeler grlse de tasavvufla alakas, sadece klasik iir uslbundan gelen tesirlere baldr. Gazellerinde Fuzulnin etkisi grlmesine ramen, takliti bir air deildir. Sosyal, siyas muhteval iirlerinde ak anlalr dnceler, hicivler sert bir dille ifde edilmitir. 1840ta Rus ynetimi Azerbaycanda baz beylerin, toprak aalarnn imtiyazlarn kaldrr, birok beyin topraklar ellerinden alnr. Fakat, halk arasnda arlk aleyhinde hareketler ortaya kp ikyetler artnca Rus hkmeti geri adm atar. Bey, anzade olduklarn ispat edebilenlere imtiyazlarnn iade edilecei aklanr. Bunun iin kurulan zel yerel komisyonlar, soyluluk berat vermeye balar. Baz agzl kimseler, bu komisyonlara para yedirerek bey olduklarna
59
dair berat almay baarr. Bylece gerek saynn ok stnde beyler ortaya kar, yeni beyler trer. Syid Azim, bu hususta yazd manzumelerinde hadiseleri, ahslarn gerek adlarn da vererek kaleme alr. Bu arada Rus memurlarnn haksz kararlar, rvete dknlkleri, beylerin agzll, sahtekrl ok sert bir dille hicvedilir. Syid Azim irvan, devrinin ilerici, maarifi ahsiyetleri arasnda zel bir yer tutar, iirleriyle modern edebiyatn ufuklarn geniletmesinde birinci derecede rol oynar. Ayrca bir retmen (muallim) olarak da birok gencin gzn aar, onlarn zamann ihtiyalarna gre yetimelerini salar, Azerbaycanda meden hareketin gelimesine byk yardmlarda bulunur. Yetitirdii renciler arasnda gelecein satirik airi ve modern iirin gerek kurucusu, Mirze [Elekber] Aliekber Sbir de vardr.
Modern Edebiyatn lk Byk Temsilcisi: Mirze Feteli [Feth Ali] Ahundzade (1812-1878)
Daha nce ilk belirtileri ve ilk temsilcileri ksaca anlatlan modern Azerbaycan edebiyat, 1850lerden sonra Mirze Feteli Aundzadenin ahsnda en byk temsilcisini bulur. Aundzade, tiyatro yazar, air, edebiyat teorisyeni, mtefekkir ve reformisttir. Babas Mirze Mehemmed Tazde, Tebriz civarndaki Hamine kasabasnn soylu ailelerinden birine mensuptu. Annesiyle babas ayrlnca Feteliyi annesinin amcas, tannm din adam Ahund Ali Asgar, kendi yannda alkoyarak tahsil ve terbiyesiyle bizzat megul olur; onu bir din adam olarak yetitirmek ister. Feteli bu yllarda annesinin amcas ile birlikte Azerbaycann birok yerlerinde dolar, yayla ve ky hayatn yakndan gzlemleme imkn bulur. Bu gzlem ve intibalarn daha sonra yazaca eserlerde bilhassa, tiyatrolarnda zengin bir malzeme olarak kullanr. Ali Asgar, Feteliyi ok sever onu kendine evlatlk edinir. Bunun iin Feteli Aundzade olarak tannmaya balar. Resm Rus vesikalarnda ise Aundov imzasn kullanr. 1832de Hacca giden Ali Asgar, yirmi yalarndaki Feteliyi, tahsiline devam etmesi iin Gencede brakr. Bir yl kadar kald Gencede Feteli, devrin tannm air ve hattatlarndan Mirze efiyle tanr. Ondan nestalik dersleri almaya balar. Ksa zamanda Mirze efi, Feteliyi tesiri altna alr, telkinleriyle onun din tahsilini yarda brakmasna sebep olur. Mirze efi, cahil, menfaatperest din adamlarn arlatan olarak kabul ediyordu. Hacdan dnen Ahund Ali Asgar, Fetelinin medrese tahsiline devam etmeme kararn anlayla karlayarak onu 1834 ylnda Tiflise gtrr, Kafkasya Umum Valiliine mracaat ederek, Fetelinin ark dilleri mtercimi vazifesine tayin edilmesini salar (1834). Hatta, ona Rusa retmesi iin bir memur grevlendirilir. Feteli, ok zaman gemeden Rusay mkemmel bir ekilde renir. Valilikte diplomatik yazmalar kaleme alan masada alr, mahkeme evrakn, eitli kanunlar tercme eder. Bu bakmdan arlk ynetiminin siyasetini, devlet dzenini ok iyi kavrar. Aundzade, Tifliste ok geni bir muhit edinmekte gecikmez. i, ona bu frsat ve imkn salar. Rus devlet memurlaryla, askerlerle, diplomatlarla -ki o zaman Osmanl mparatorluu ve rann da Tifliste konsolosluklar vard- Tiflise gelip giden yabanclarla, Rus aydnlaryla, Dekabristler gibi siyas srgnlerle de tanr; bir ksmyla yakn dostluklar kurar. Bu ortamn onun dnya grnn ekillenmesinde ok etkili olduu phesizdir. Aundzade grevinde albay rtbesine kadar ykseltilir. 1848 ylnda Nasirddin ahn tahta k mnasebetiyle Rus hkmetinin rana gnderdii heyete dhil edilir. Bu vesileyle rann birok yerlerini grd gibi Hamnede yaayan vey kardelerini de ziyaret eder. Bu seyahat intibalarn daha sonra yazaca tiyatro eserlerinde ve Kemalddevle Mektublarnda kullanr. 7 Mart 1849 tarihine kadar randa kalr. Bu arada memleketin ileri gelen devlet adamlar, airleri, sanatlar ile gr-
60
r, rann ynetimi hakknda bilgi edinir. Din adamlarnn devlet idaresindeki etkili rol Aundzadenin zellikle dikkatini eker. 1851de S. Petersburgdaki Rus Corafya Cemiyeti'nin Kafkasya ubesine ye olarak kabul edilir. 1850den itibaren tiyatro eserleri yazmaya balar, bunlar 1859da Temsilat adyla bastrr. 1857 ylndan itibaren, fikr hayatnn en byk faaliyetlerinden biri olan Alfabe meselesiyle urar. Arap harflerini slah amacyla hazrlad Farsa layihasn (projesini) Trkiye, ran ve Rusyann nde gelen devlet adamlarna gnderir. Bu hususta byk mesai ve emek harcar, birok kimselere mektuplar yazar. Kanatince slm dnyasnn geri kalmasnn, cehalete boulmasnn esas sebebi; okunmas ve yazlmas ok zor olan Arap alfabesidir. 1857de sz konusu layihasn stanbula Osmanl devleti ilgililerine gndermi fakat, bir cevap alamamtr. Buna ramen mitlidir, birtakm slahatlarn (reformlarn) yapld Trkiyede layihasna deer verilecei kanaatindedir. Bu sebeple 1863te Rus ynetiminden izin alarak stanbula gelir. Arap harflerini kendi esaslar ierisinde slah etmeyi dnd layihas, Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyyede Mnif Efendi (Paann)nin ve kendisinin de hazr bulunduu bir komisyonda grlr. Fakat, layiha bilhassa kitap basma meselesindeki zorluklar ortadan kaldrmad, okuma-yazmay pek de kolaylatrmad gerekesiyle reddedilir. Buna ramen Aundzadeye maarif konusundaki ok nemli hizmetleri dolaysyle 4. dereceden Mecidiyye nian verilir. Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyyeye Temsiltn da takdim etmitir, bu eser de toplantda grlr; edeb bakmdan yararl olduu belirtilerek Osmanl Trkesine tebdili kararlatrlr. Ne yazk ki Cemiyetin bu yoldaki karar gereklememi, Temsilt Trkiye Trkesine evrilmemitir. Bu i gerekleseydi Temsilat, tiyatro tarihimizde nemli bir rol oynayabilirdi. Nitekim, Aundzadenin kendisi de sonralar Mnif Paaya bir mektup yazarak stanbulda tiyatro binas yaplmakta olduunu rendiini, eserlerinin bu tiyatroda sahnelenmesini rica eder. Alnan karara ramen Temsiltn Trkiye Trkesine evrilmemesinden duyduu znty dile getirir. Aundzade, stanbuldan hayal krkl ile ayrlr; fakat, alfabe slah konusundaki almalarndan vazgemez. Trkiyedeki baz edebiyat tarihilerinin zannettii gibi Aundzade, stanbula Arap harflerinin Latin harfleri ile deitirilmesi yolunda bir teklif getirmi deildir. Latin harflerine geme fikrini ilk defa 1873te stanbuldaki Hakaik gazetesine yazd bir mektubunda aklar. Hatta, bu tarihte bile, Latin harfleri iin kesin kararn vermemitir. Zir, szkonusu mektubunda iki projeden bahseder; biri Arap harflerini slah etmek, ikincisi Latin harflerine dayal yeni bir alfabe kabul etmek eklindedir. Aundzade, mrnn son yllarnda 1877-1878de alfabe hakkndaki son ve kati kararn verir: Arap harfleri tamamen terkedilmeli, onun yerine Latin harflerine dayanan bir alfabe kabul edilmelidir! Bu yoldaki kanaatinden o kadar emindir ki imdi olmasa bile gelecek nesiller mutlaka bu ii yapacaklardr diye bu konudaki kesin inancn aklar. Aundzadeye, edebiyat tarihi ve Azerbaycann sosyal-siyas hayatnda mhim bir mevki kazandran Temsilttaki komedileri, Alfabe layihas, Kemalddvle Mektublar ve edeb, din, sosyal, siyas konulardaki tenkitleridir. Ahundzadenin temel prensip olarak pozitif dnceyi, akl ve mant mutlak l olarak ele ald grlr. Onun bu tutumu, reformist kiiliinin olumasnda, Fransz ihtilalinden sonra Avrupada ortaya kan fikr gelimelerin dorudan doruya etkili olduunu gsterir. ok iyi olan Rusas ve daha az lde bildii dnlen Franszcas Avrupa bilim ve fikir hayatnn kaplarn kendisine amtr. 1850-55 yllar arasnda 6 komedi (Hkyet-i Molla brahimelil Kimyager; Hkyet-i Msy Jordan Hekim-i Nebatt ve Dervi Mesteliah Cdgn- Mehur; Hkyet-i Vezir-i an- Lenkeran; Hkyet-i rs- uldurbasan; Hkyet-i Merd-i esis Hac ara; Mrafie Vekillerinin Hkyeti) yazar. Rus sansr bunlarn basksn geciktirir. O arada Hkyet-i
61
Yusuf ah (veya Aldanm Kevakib) adl bir hikye de yazar. Bylece btn bu eserlerini Temsilt adyla Tifliste bastrr (1859). Sansrden izin beklerken komedilerini Rusaya da evirir. Bu eviriler Trkelerinden daha nce baslr ve sahneye konulur. Yine de Temsilt Trkler ve Mslmanlar arasnda yazlan ilk tiyatro eserleri olur. Aundzade, bu piyesleriyle kudretli bir dramaturg olarak karmza kar. Piyeslerde tenkit hedefi olarak seilen tipler, sosyal meseleler, onda byk bir mahede kudreti ve tahlilci bir zeka olduunu gsterir. Bu eserleriyle, Azerbaycanda nesir dilinin gelimesinde, tiyatro hayatnn hem nazar hem de pratik olarak kurulmasnda byk rol oynar. Komedilerinde, sosyal bozukluklar, hurafeler, chil din adamlar ve karc derviler, saf, bilgisiz ky kadnlar, ekyal yiitlik gsterisi zanneden oba delikanllar, eski gnlerdeki talanclk, ekiyalk ve hrszln zlemini eken beyler, hanlk devrindeki saray entrikalar ve idarecilerin adaletsizlii, Tebrizdeki dava vekillerinin hilekrlk ve dolandrcl, ran ve Rus hkmetlerinin zulm, halka kar acmasz tutumlar, bu piyeslerde ok sert bir ekilde -bazan st kapal- olarak tenkit edilir. Nitekim bu yzden Temsilt, Rus sansrnden geerken baz yerler, eserden kartlr. Aundzade tiyatroyu, cemiyeti terbiye etmek, kt alkanlklar, sosyal bozukluklar, insan tabiatndaki kt ihtiraslar ortadan kaldrmak yolunda yararl bir vasta grr. Yazl tarihinden bir buuk asrdan fazla bir zaman gemesine ramen, piyesleri, bugn bile deerini korumakta, sahnelerde ilgiyle seyredilmektedir. nk, bugnn cemiyetinde bile geerli olabilecek, insan zaaflar, sosyal bozukluklar genelletirme baars gstermitir. Aundzadenin dncelerini, grlerini derli toplu bir ekilde fikr bir eser olan Kemallddvle Mektublarnda grmek mmkndr. Bu eserin yazl, yaylmas ve basm bir hayli dikkat ekici hadiselerle doludur. Tifliste 1866-1867 yllarnda kaleme alnmtr. Esas itibariyle Aundzadenin hayalinde canlandrd iki ahsn (ran ehzadesiyle Hindistan ehzadesinin) birbirlerine yazdklar mektuplardan ve bu mektuplara bakalarnn verdii cevaplardan ibarettir. Aundzadenin bu eserini; Voltairein ngilizler Hakknda Mektuplar veya Felsef Mektuplaryla Montesquieunn Acem Mektuplar adl eserlerin etkisinde kalarak yazd dnlebilir. Kemalddevle Mektublar, slup ve kurgusu bakmndan Voltairein eserine daha yakndr. Tabi olarak Voltaire Hristiyanla, Aundzade ise slmiyete hcum etmitir. Aundzadeyi hereyden nce byle bir eser yazmaya srkleyen, dinin insan cemiyetinin ilerlemesine, ykselmesine ve gelimesine mni olduu yolundaki kanaatidir. Sert ve ak tenkidin de yararna ve gerekli olduuna inanmaktadr. Bu bakmdan insan ahlknn terbiyesi, cemiyetin ykselmesi yolunda nasihatmiz eserlerin hibir fayda vermeyeceini dnr. nklap dnr kiiyi, dnmeye sevkedecek sert ve ac uyarlarn gerekli olduuna inanmtr. Komedilerini, birok mektubunu, zellikle Kemalddevle Mektublarn bu sebeple yazar. Ak fikir tartmalarnn, ilerleme ve ykselme iin birinci art olduunu dndnden, bu mektuplar sz edilen tarzda yazp, tandklarna nshalarn oaltarak gndermi, slm dnyasnda din, cemiyet, insan hakknda, genel bir tartmay balatmak istemitir. Kendi deyimiyle o, slm dnyasnda protestanizm emele getirmek (gerek bir reform yapmak) istiyordu. Yani Avrupada olduu gibi Douda da din hayatta, sosyal ve siyas dzende kkl reformlar yapmak, Aundzadenin en byk emeliydi. Bunun gerekleebilmesi iin de din adamlar ve mnevverler arasnda ok geni bir tartmann balatlmasn gerekli gryordu. te Kemalddvle Mektublarn bu maksatla yazmtr. Aundzade, byle bir tartmada ilmin galip geleceinden emindir.
62
Elsine-i Selase: Trke, Arapa ve Farsa iin kullanlan klielemi bir tabir.)
Bu eserde sadece din problemler ele alnm deildir. Onlarn yannda sosyal, siyas, ahlak meselelere de geni yer verilir. Hrriyet, demokrasi, kadn hukuku, mektep-maarif meseleleri, ekomomik problemler vs. de tartmaya alr. ark bir btn olarak dnr. Onun nazarnda ark, slm lkelerinden, Trkiye, ran, Hindistan ve -ksmen- Rusyadan ibarettir. Fransz ihtilalini, ihtilalcilerini ve ihtilalin mtefekkirlerini ok iyi tanr. Bunun iin halkn ihtilalle iktidar ele geirebileceini iddia eder. Baka bir yolla zalim-despotlarn elinden iktidar alnamaz, halk hrriyetine kavuamaz, der. Halkn kendi kendini idare edecei demokratik, adaletli bir idarenin hasretini eker. Cemiyeti dzenlemek iin meden kanunlarn zarur olduunu bildirir. Halk devleti kanun-i esasye (anayasaya) sahip olmaldr. Padiah veya sultan varsa onun da bu esas kanuna uymas gereklidir, der. ngiltereyi bunun iin rnek gsterir. nklap mtefekkirde millet kavram yoktur; btn Mslmanlar bir halk olarak grr. Nazarnda bir ranl ile Azerbaycanlnn veya bir Trkiyelinin hibir fark yoktur. Anadolu Trkleriyle Azerbaycan Trklerinin ayn soydan geldiini bilmez gibi grnr veya hususa hi nem vermez. mrn Elsine-i Selase mtercimi, tercman olarak geiren bir kimsenin bu hususu bilmemesi imknszdr. Bir baka deyile mmet anlayndan kopmadndan milliyete nem vermedii dnlebilir. andaki Rus ynetiminin zulmn, bozuk dzenini aktan aa tenkit etmekten ekinir. Zaten o dnemde bir Rus memurunun bunu yapmas da imknszdr. Fakat, eserlerinde zaman ve zemini deitirerek bu eksiini telafi etmenin yolunu bulur. Mesela; Mrafie Vekilleri, Lenkeran annn Veziri ve Aldanm Kevakibi bu gzle incelersek, aradmz fazlasyla buluruz. randa tiyatro eserleri yazan ve yazdklarn deerlendirmesi iin Aundzadeye gnderen Mirze Aa ann, aka ran devletini ve vezirleri piyeslerinde tenkit ettiini grnce onu uyarmtr; Muasrlar, hususen ran gibi despot bir devlette tenkit etmek tehlikelidir, vakay daha eski devirlerde cereyan etmi gibi gsteriniz! . Aundzade, ansiklopedist bir ahsiyettir. Devrinin birok meseleleri hakknda fikirlerini sylemi, eletirmi, bazen de zm yollar tavsiye etmitir. Kaleme ald eserler, mevzu bakmndan da eitlilik gsterir: tarih, corafya, din, felsefe, akl ilimler, edebiyat, tiyatro vs. Bu kadar deiik meguliyet arasnda estetik, sanat, edebiyat gibi konularda da yeri geldike ya zel yazlar yazm ya da uygun grd bir eserinde, bir vesileyle gerekli grd konudan, husustan sz etmitir. Bu grleri, estetik problemlerden, sanatn mahiyeti ve vazifelerine kadar uzanr; edeb eserin ekli, ierii ve slubu gibi mhim meseleleri de iine alr. Azerbaycan sahasnda, biraz daha geni bir corafyada deerlendirecek olursak, Rusya ve randaki Trkler arasnda, modern edebiyatn nazar meselelerine nem vermi ve bu konulardaki dncelerini bilinli olarak kaleme alm ilk ahsiyettir. Edeb, tenkid meseleler hakkndaki deerlendirmelerini, nazar grlerini u yazlarnda derli toplu olarak bulabiliriz: Fhrist-i Kitap (1859, Temsiltn nsz), Nazm ve Nesr Hakknda (1862), Tenid Risalesi (1862), Hkyet (1865), Kritika (1871, bu eletiri, randa kan Millet adl gazete iin yazlmtr), Mirze Aann Piyesleri Handa Kritika (1871). Ayrca Kamalddvle Mektublarnda da yerli geldike edeb meselelerden sz eder. Aundzade, realist bir sanat grne sahiptir. Realist bir eserde en belirgin zellik olarak satirik hviyeti ne karr. Halk terbiye etmek ve ahlkn gzelletirmek iinde, devleti nizam-intizama sokup kanunlarn tesirini arttrmada tenkitten daha faydal bir vasta olamaz der. Tenkidi, eski cemiyeti ykmak, yeni hayat tarzn kurmak iinde en etkili ara olarak grr. Piyesleri sebebiyle tiyatro sanatndan daha geni olarak sz eder. Kendisinin Trkslam dnyasnda ilk tiyatro eseri yazan ahs olduunun bilincindedir. arka hkim olan cehlet ve batl inanlardan, kt alkanlklardan, menfaatilikten insanlar kurtarmada
63
tiyatro eserlerinin nemli bir rol oynayabileceini dnr. Piyeslerin ak, anlalr bir dille yazlmasn, ilerinde ahlka aykr szler ve hareketlerin bulunmamasn teklif eder. nsanlar zerinde komedilerin daha fazla tesir braktnda inand iin dram ve trajediye arka planda deer bier. Aundzade, XIX. asrda Azerbaycan edebiyatnn en byk edeb-fikr ahsiyetidir. Deeri yksek eserler ortaya koymu, yeni edebiyatn temelini atarak kendisinden sonra gelenleri byk lde etkilemitir. Dili, modern edebiyatn ihtiyac olan seviyeye ykseltmitir. M. F. Ahundzadenin Hkyet-i Merd-i Hesis Hac ara Komedisinden bir Para Komedinin zeti Rus istilasndan sonra Karabada isiz gsz kalp geim sknts eken beylerden biri olan Haydar, nianl olduu hlde paraszlktan dn yapamamaktadr. areyi randan kaak mal getirmekte grr. Nianlsnn itirazlarna ramen hasis bir tccar olan Hac Karadan faizle para alr arkadalaryla rana kaak mal getirmeye gider. Hac Kara da daha fazla kr etmek amacyla onlara katlr. Kars Tkezin Bu kadar maln var, kaakla niye gidiyorsun eklindeki itirazlarn dinlemez. Haydar Bey ve arkadalar Karabaa sa salim gelseler de yolda onlardan ayrlan Hac Kara, Rus jandarmalar tarafndan yakalanr ve kaaklk yapt arkadalarn da ele verir. Ar cezaya arptrlacaklar srada Haydar Beyin nianls Suna Hanm, jandarma komutanna durumu aklayp yalvarr. Bunun zerine, Haydar Bey, Dastandaki savaa gnll gitmesi artyla affedilir. Hac Kara ise hudutta soyduu Ermeni kyllere nemli miktarda tazminat deyerek yakasn kurtarr. Birinci Meclisten Bir Para (Haydar Bey, obasnn yaknnda arkada Sefer Beyle birlikte, Asker Beyin gelmesini beklerken, konumaya balar.) Haydar Bey - Ey Tanrm, bu nasl bir asrdr, bu nasl bir zamanedir? Ne at binmenin bir kymeti var ne tfek kullanmann hrmeti var! Sabahtan akama, akamdan sabaha kadar, kadnlar gibi yayla damnn iinde oturup durursan serveti, paraya nerden kazanacaksn? Ah geen gnler! Geen devirler! Her haftada, her ayda bir kervan soymak olurdu, bir ordu datmak olurdu. imdi ne kervan soymak mmkn, ne de ordu datmak. Ne Kzlba sava var, ne Osmanl sava. Eer orduya katlsan bile, ancak plak Lezgilerin zerine gitmek zorundasn. Yz bin zahmetle birini dalarn delik deiinden kartsan, eline bir daarcktan, bir krkten baka bir ey gemeyecek. Nerede o Kzlba ve Osmanl sava ki btn Karaba altn gme gark etmiti. Aslandzdeki talandan imdiye dek ok evler abat oldu. Emir Aslan Beyin ocuklar, dn yine Acabedi pazarnda babalarnn Osmanldan gasp ettii gm at takmlarn satyorlard. Byle bir sava olsun, herkesten nce, deste banda giden ben olurum! Bir hner gsteririm ki Zalolu Rtem de gstermemi olsun. Benim iim budur! Ne var ki Kaymakam arp diyor: Haydar Bey, rahat dur! Ekiyalk etme, yol kesme, hrszla gitme!. Piman oldum dedim ki Kaymakam Bey, biz de bu ileri yapmak istemiyoruz, ama gerektir ki siz de bizim gibi soylu insanlara bir ekmek kazanma yolu gsteresiniz. Dinle bak, bana nasl cevap verdi: "Haydar Bey, iftilik, baclk et, al-verile megul ol!. Ben Banazorlu Ermeni miyim ki sabahtan akama kadar ift sreyim; Lemberanl mym ki ipek bcei besleyeyim veya Lek miyim ki kylerde erilik edeyim. Arz ettim ki Kaymakam Bey, hibir zaman evanir airetinden ifti, ipek bcei yetitiricisi grlmemitir. Benim babam Kurban Bey, bu ileri yapmam, ben ki onun oluyum ben de yapmayacam! Suratn ast, yzn evirdi, atn srp gitti.
64
Sefer Bey - Bu szlerden fayda yok. Herkes, her ne diyor desin, hrszlk et yemeyip, at binmedikten sonra, dnyada gezmenin ne zevki var? (...) Rus ynetiminin istiladan sonra Azerbaycan beylerine kar tutumlarn ve beylerin durumunu gz nnde tutarak Hyder Bey tipini tahlil ediniz. Hekyet-i Msy Jordan Hekm-i Nebtt ve Dervi Mest-Ali ah Cadugn-i Mehr Adl Komediden Bir Para Komedinin zeti Karaban bitki rtsn aratran Fransz Akademi yesi botaniki Msy Jordan, varlkl bir oba beyi olan Hateman Aann misafirdir. Hateman ve ei ehrebanu Hanm, kzlar Nisa Hanm, Hatemann kardei olu ahbaz Beyle nianlamlardr. Birbiri seven iki gencin sonbaharda dn yaplacaktr. Rusyada okumu ahbaz Bey, evlerinde misafir olan Msy Jordann yardmyla Parise gidip Franszca renmeye, bilgi ve grgsn gelitirmeye karar vermitir. ahbaz Beyin Pariste erkeklerle bir mecliste bulunan, 'arsz kadnlara' balanarak geri dnmeyeceinden korkan nianls Nisa ve annesi ehrebanu Hanm, ahbazn Parise gitmesine izin vermemesi iin Hateman Aa ile grrseler de bir sonu alamazlar. Bunun zerine onlar, civarda bysnn gcyle tannan dervi Mest Eli aha iki yz altn vererek, by yoluyla ahbazn Parise gitmesini engellemesi iin anlarlar. Bylece dervi eve gelir ve by yaparak cinlerinin Parisi viran ettiklerini, ahbazn artk Parise gitmesinin mmkn olmadn syler!, altnlar alr gider. O srada Pariste bir deprem olduunun haberi gelir. Msy Jordan, hemen Fransaya dnmeye kadar verir ve ahbaz gtremeyeceini bildirir. Parisin yklma sebebini byye balayan kadnlar, derviin bysnn gcnden korkar ve arrlar! kinci Meslisten Bir Para (Hateman Aa, yayla evinde otururken Msy Jordan ve ahbaz Bey, Parise gitme sebebini ona anlatmaya alrlar). Hatemhan Aa Muhterem stat, bizim ahbaz Parise gtrmek istiyormusun? Msy Jordan Evet Hateman Aa, ben de size bunu syleyecektim. nk yazktr, ahbaz Bey gibi gen, akll ve eitimli bir ocuun Fransz dilini bilmemesi. Ben onu Parise gtrp, Fransz dilini retmeyi ve onu geri gndermeyi size taahht ediyorum. nk Fransz dilini renmeye ok istekli, imdiden benimle birlikte olma sebebiyle birtakm kelimeleri rendi. Hatemhan Aa (ahbaz beye dnerek) ahbaz, Parise gerekten gitmek istiyor musun? ahbaz Bey Evet, amca, eer izniniz olursa, Msy Jordan ile gider, sonra dnp gelirim. Hatemhan Aa Niin yavrum? ahbaz Bey Fransz dilini renmek iin! Hatemhan Aa Fransz dili neyine lazm, azizim! Sana lazm olan Arap, Fars, Trk ve Rus dilleridir ki Allaha kr yce devletimiz sayesinde alan mekteplerde hepsini okuyup rendin. ahbaz Bey Amca, Fransz dili bana ok lazmdr. Geen yl beni Tiflise sulama kanallar yaptrmak iin gndermitiniz. Allahverdi Beyin olu Tarvrdi Varovada Franszca rendii iin her mecliste benden daha fazla, ona hrmet gsterdiler. Hlbuki Franszca ve Trkeden baka dil bilmiyordu.
65
Hatemhan Aa Yavrum, sen hele ocuksun, bunlar bo eylerdir. nsana akl lazmdr. Bir dil fazla bilmekte akl artmaz. nsan gerek hangi dille olur olsun, zemane ehlinin det ve zelliklerinden haberdar ve anlayl olmal ki ilerini yapabilsin. ahbaz Bey Zamane ehlinin biri de Paris halkdr. Sizin sznze gre onlarn det ve zelliklerinden de haberdar olmak lazm gelir. Hatemhan Aa Ne zarar var, onlarn det ve zelliklerini de ren, istiyorsan. ahbaz Bey Pekiyi, Parise gitmezsem onlarn det ve zelliklerinden nasl haberdar olabilirim? Hatemhan Aa ok kolay! Ben onlar biliyorum hem de sadece Msy Jordan grmek ve onu dinlemekle. Hlbuki Karabadan baka bir yerde grmedim. ahbaz Bey Amca, anlayamyorum, siz nasl Parislilerin det ve zelliklerinden haberdarsnz? Hatemhan Aa Derhal sana anlataym, yavrum! Ben kesinlikle biliyorum ki bizdeki her det ve zelliin tam tersi Parislilerdedir. Mesela, biz elimize kna yakarz, Franszlar yakmaz. Biz samz kestiririz, onlar uzatr. Biz kalpakla otururuz, onlar ba ak oturur. Biz ayakkab giyeriz, onlar izme giyer. Biz elimizle yemek yeriz, onlar kakla yer. Biz aka peke alrz, onlar gizli alr. Biz her eye inanrz, onlar hibir eye inanmaz. Bizim kadnlarmz ksa elbise giyer, onlarn kadnlar uzun elbise. Bizde ok kadn almak dettir, Pariste ok erkek almak! ahbaz Bey Amca bunu anlamadm. Hatemhan Aa Niye anlamadn yavrum? ok kadn almak bir erkein bir kadnla yetinmemesi demektir, ok erkek almak da ondan ibarettir ki bir kadn bir koca ile yetinmesin. nceki det bizdedir, sonraki Parislilerde! Bunlar, bu k boyunca Msy Jordann bize srekli hikye ettii o kitaplarn muhtevasndan rendim. Artk dier eyleri de sen var, buna gre farz et ve Parise gitmenin faydasz olduunu anla, vaz ge! Msy Jordan (Alayc glmsemeyle). Hah ha ha! Hateman Aa, ayorum ki sizin gibi mantkl, akll ve ferasetli, yal-bal bir insan, nasl olmu da imdiye kadar bir memuriyet elde etmemisiniz. Geri ben sizin sraladnz kaideler hakknda bir iddiada bulunamam, lakin izin verseydiniz birka kelime arz etmek isterdim. Hatemhan Aa Buyurun, hrmetli stat! Sizin her sznz bizim iin hotur! (Msy Jordan, ahbazn Pariste ne gibi bilgiler edineceini, aklar. Kendisine gsterilen ilgi ve misafirperverlik karsnda Kraln da ahbaza hediyeler vereceini syler. Karabaa gelmekle, limlerin bilmedii baz ifal bitkilerin Karabada yetitiini rendiini aklar. ahbazn da Parise gitmekle kitaplardan renemeyecei birok eyi, hayattan renebileceini, syler. Bunun zerine Hatemhan Aa gitmesi iin yeenine izin verir). Paradaki Hatemhan Aa, Msy Jordan ve ahbaz Bey tiplerini gz nnde bulundurarak XIX. yy.n sonlarnda Azerbaycandaki Dou-Bat anlayn yorumlaynz.
Azerbaycanda Tiyatro (XIX. Yzylda Oluumu ve Gelimesi)

Trkiyede olduu gibi Azerbaycanda da tiyatronun ortaya k, hereyden nce Avrupa hayat tarznn tesirine bal olmutur. Kafkasya ve Azerbaycan Trklerinin bu hayat tarz ile ilk defa Tifliste karlatklar sylenebilir. Bak ise 1860-1880li yllardan sonra petrol sanayiinin gelimesine bal olarak sratle deiip Avrupa bir ehir nitelii kazanr. Tifliste prenslerin, asilzdelerin, byk devlet memurlarnn konaklarnda bu blge ahalisinin yabanc olduu yeni bir yaama biimi hkim olmutu. Gayr- Mslimler bu yeni hayata ksa zamanda ayak uydurdular; fakat, Mslmanlar -ki bunlarn byk bir ounluu Trklerdi- bu hayata uzun zaman yaknlk duymadlar; bu hayat kfirlerin yaama biimi olarak kabul edip, uzun zaman dnda kaldlar.
66
Gori Muallim Mektebi veya Gori Seminaryas: Ruslarn 1876da Tiflis yaknlndaki Gori ehrinde, ilkokullara retmen yetitirme amacyla kurduklar okul. Bu okulun Azerbaycan blm 1879da almtr.
Avrupa hayat tarznn doal bir sonucu olarak Tifliste tiyatro eserlerinin sahnelenmesi iin zel bir yere duyulan ihtiya hat safhaya geldiinde genel vali Knyaz (Prens) Vorontsov 1849-1851 yllar arasnda bir tiyatro binas yaptrr ve maiyetinde alan Trk, Grc, Ermeni aydnlarn tiyatro eserleri yazmalar iin tevik eder. Bylece Mirze Feteli Aundzade, 1850den itibaren alt komedi ve bir hikye yazar. Fakat, Rus sansr Aundzadenin bu komedilerini Azerbaycan Trkesiyle bastrmasna izin vermez. Yazar, byk bir ihtimalle sansrn Trke nere izin vermeyi geciktireceini bildiinden (nk kendisi de valilik kaleminde grevliydi, ilerin nasl yrdn gayet iyi biliyordu) bir yandan komedilerini yazarken dier yandan da onlar Rusaya evirmeye balar. 1851den itibaren bu Rusa evirileri, Trkelerinden daha nce Tifliste Rusa yaymlanan Kavkaz adl gazetede art arda neredilir. Kaderin garip bir cilvesi olarak Azerbaycan Trkesiyle kaleme alnan, Azerbaycann bu ilk tiyatro eserleri, nce Rusa basldklar gibi, sahneye de nce Rusa ve Ruslar tarafndan konuldular! Komediler yine Rusa olarak 1853te Tifliste kitap hlinde neredilir. Komedilerin ilk defa Rusa olarak oynanmalar artc deildir. Zir, 1850lerde, Aundzadenin kendi deyimiyle Mslmanlarn tiyatro ile yakndan ve uzaktan hi bir mnasebeti yoktur. Bu sanatn ne olduunu 1850lerde, Tifliste yaayan, Rus muhitiyle ilikileri, yaknl olan ok az saydaki Mslmandan baka kimse bilmiyordu. Bu sebeple ilk temsiller, Rus ve gayr-i Mslim kimseler tarafndan gerekletirilir. Aundzadenin Rusa sahneye konulan ilk eseri Msy Jordandr. 1851 yl mart ay ierisinde Petersburgda asilzdelerden birinin evinde dzenlenen msamerede sahnelenir ve byk bir ilgiyle karlanr. kinci olarak Hkyet-i rs- uldurbasan, 31 Ocak 1852de Tifliste yine Rusa oynanm, Aundzade de seyirciler arasnda yer almtr. Daha sonraki yllarda Aundzadenin komedileri, Rusya bata olmak zere Fransa, ngiltere gibi memleketlerde de sahnelenir. XIX. asrn ikinci yarsnda Bat Avrupada en ok tannan arkl yazarn, Aundzade olduunu syleyebiliriz. Yazar, komedilerinin ana dilinde sahneye konulmas iin gayret sarfetmesine ramen, onun bu istei yaklak yirmi yl sonra gerekleir. 23 Mart 1873 tarihinde Bakda mehur gazeteci Hesen Bey Melikzade Zerdab ve gelecein tiyatro yazar, Necef Bey Vezirli (1854-1926)nin ynetiminde Bak Ralni Mektebinin rencileri, Lenkeran annn Vezirni sahneye koyar. Bylece Azerbaycan tiyatro sahnesi de alm olur. Bu temsil baaryla sonulanm, tekrar tekrar sahnelenmitir. Henz profosyonel bir tiyatro topluluunun olumas iin zaman ok erkendir. O dnemde oyun sahnelemek, daha ok retmen ve rencilerin urat bir itir. 1880 ylndan sonra tiyatro faaliyetlerinde bir canlanma grlr. zellikle Gori Muallim Mektebini bitiren gen retmenler, gittikleri yerlerde rencilerini balarna toplayarak eitli eserleri sahneye koyar. 1880 ylnda ilk profesyonel denilebilecek Dram Cemiyeti Nahivanda kurulur. Bu tiyatro cemiyetinin nde gelen yeleri yine retmenlerdir. XX. asrn balarnda Bak, zengin bir sanayi ehri hline gelmi; ticaret gelimi, ehrin nfusu artm; hem Rusyann deiik yrelerinden hem de ran gibi slm lkelerinden gelen -ounluu ii- eitli meslekten insanlarla, Rus ynetim ve askerleriyle, epeyce gl olan Ermeni kolonisiyle, ehir kozmopolit bir hviyete brnmt. Bak petrollerinin yaratt i olanaklar her rktan insan kendine ekiyordu. Bu gelimenin zarar yannda faydas da vard. Bakda kltr ve sanat hayat da sratle geliti. Azerbaycan kltr ve basn hayatnn merkezi artk Kafkasya Umum Valiliinin bakenti Tiflis deil, Bak idi. Gazeteler Bakda kmaa balad. ehir ksa zamanda Avrupa bir hviyet kazand. Buna bal olarak Bakda zengin i adamlar ortaya kt. Rusay ok iyi renmi bir gen nesil, Bat medeniyetini yakndan tanyan aydnlar snf olumutu. Rus meru-
67
tiyeti (1905), ardndan gelen ran merutiyet hareketleri (1906-1911) ve Trkiye merutiyeti (1908), slamclk, Trklk, sosyalistlik, Batclk gibi politika ve kltr anlaylar Azerbaycan derinden etkilemee balamt. Bu ereve iinde tiyatro da geliimini byk bir hzla srdryordu. lk tiyatro binas 1858de amada ina edilmiti ama, 1880de Bakda Hac Zeynelabidin Tayv tarafndan yaptrlan mkemmel bina, Azer tiyatrosunun geliiminde ok nemli bir rol oynad. Bunu yine Bak petrol zenginlerinden Maylovun yaptrd tiyatro binas izledi. Bu binalarla ehir, Avrupa apnda sahne imknlarna kavumu oluyordu. Nihayet Nicat (Necat), Sefa, Ner-i Maarif gibi ilk profesyonel tiyatro topluluklar da olutu. 1880li yllardan itibaren Azerbaycan tiyatrosunun ve sahnesinin gelimesinde H. Zerdab, Necef Bey Vezirli, S. M. enizade, N. Nerimanov gibi aydnlar byk rol oynad. Bunlarn bazs hem aktr hem rejisr hem de piyes yazar olarak birka ii birden yapyorlard. Aundzadeden sonra ikinci tiyatro yazar olarak grlen Necef Bey Vezirli (18541926)nin piyeslerinde Azerbaycann sosyal ve kltrel problemleri realist bir ekilde ilenir. Daha ok ehir hayatn, tccar ve zengin snfn yaantsn ele alan bu piyeslerde, sz edilen zmrelerin ahlken yaad buhranlar, kendi milletine yabanclamas, toplumdan kopuu, geni halk ynlarnn dertlerinden uzak, sorumsuz bir hayat yaamas ac bir istihza ile tasvir edilir. Necef Bey, 1896da ilk trajedi (facia) olan Msibet-i Fereddini yazd. Dier piyesleri arasnda v Terbiyesinin Bir ekli (1875), Gemi Lvbersiz Olmaz (1876), Daldan Atlan Da Topua Deyer (1890), Sonraki Pimanlk Fayda Vrmez (1890), Ad Var z Yo (1981), Yadan d Yamura Ddk (1895), Pehlivan- Zemne (1898-1900) saylabilir. Bu eserlerin dnda yazarn tercme ve tebdil (adapte) piyesleri de vardr.
68
zet
Azer edebiyat, 1813te Azerbaycann Kuzey ve Gney olmak zere ikiye paralanmasyla iki koldan gelimesini srdrr. Kuzey Azerbaycanda Rus istilasndan sonra siyas, sosyal ve iktisad hayat, btn ynleriyle deimeye balar. Rus ynetimi 1830l yllarda Azerbaycann eitli yrelerinde resm okullar aar. Halk Ruslarn Hristiyanlatrma, Ruslatrma siyaseti yznden ocuklarn bu okullara gndermek istemez. XIX. yy.n sonlarna doru bu okullara gidenlerin says artar. Aa yukar ayn dnemlerde zellikle medreselerden yetien ileri grl din adamlar da Rus okullarnn karsnda Usul-i Cedid denilen yeni tarz eitim yapan zel okullar amaya balar. Halk bu okullara daha fazla ilgi gsterir. Usul-i Cedid okullar yenileme faaliyetlerini hzlandrr ve yaygnlar. XIX. asrn ilk yarsndan itibaren, slahatlara balam Trkiyeden ve Rusyadan gelen dncelerin etkisiyle Azerbaycanda dnya gr ve eitim hayat deiir. Bu gelimelerin sonunda edebiyat anlay da kkten deimitir. Abbaskuluaa Bakanov ve Syyid Azim irvan ile klasik edebiyatn etkisi zayflar. Edebiyat, sosyal, siyas ve ahlak problemlere ynelir; yenilemeye balar. Ekini gazetesinde bata H. M. Zerdab olmak zere M. F. Aundzade, Syid Azim gibi ileri grl aydnlarn youn abalar, Kafkasya Mslmanlarnda zihniyetin deimesinde, geni halk ynlarnn asl dini, hurafelerden ayrmaya balamasnda bir hayli etkili olmutur. Bu r nsizade kardelerin kard Ziya, Ziya-y Kafkasiye ve Kekl gibi sreli yaynlar devam ettirir. M. F. Aundzade ise modern edebiyat balatr. 1850-1859 yllar arasnda onun komedilerinin yazmaya balamasyla Azerbaycanda Bat tarz edebiyat, ilk rneklerini verir. Aundzade, ayn zamanda Trk lemindeki ilk tiyatro yazardr. Temsilat adyla 1859da bastrd alt komedi ve bir hikyeyi iinde bulunduran eserinde realist bir bak asyla Azerbaycan hayatn eletirir. Bylece cemiyetteki eskiyeni, dou-bat atmas onun eserlerinde su yzne kar. Aundzade Kemalddevle Mektuplar adl eseriyle de btn Dou hayatn ok geni bir adan eletirir. Demokratik ve inklap grleri, zamann ok ilerisindedir. 1857de Arap harflerini slah etmek ister, sonunda Latin harflerini kabul etmekten baka are yoktur der. Bylece modern Azer edebiyatnn temelini atar; kendinden sonra gelen nesilleri etkiler. Aundzadenin komedilerinde kulland konuma dili, geliecek olan modern edebiyat dilinin de temelini oluturur. Aundzade ayn zamanda modern edebiyatn teori problemlerini ele alan ilk ahsiyettir de. Kuzey Azerbaycanda edebiyat modernleirken, gney Azerbaycanda eski ekiller ve grler erevesinde kalr. Aundzade sadece Kuzey Azerbaycan etkilemekle kalmaz; Rusya Trklerini, btn ran aydnlarn da etkiler, randa modern edebiyatn ortaya kmasnda rol fazladr.
69
Kendimizi Snayalm
1. Ruslar, XIX. yzylda Kafkasya blgesinde Tatarca terimini hangi dil iin kullanyorlard? a. Rusya Mslmanlarnn dili iin b. Kafkasya daki dil-Ural Tatarlarnn dili iin c. Azerbaycan Trkesi iin d. Kafkasya daki Osmanl Trklerinin dili iin e. Kafkasya daki ranllarn dili iin 2. Aadakilerden hangisi Kafkasya da Rus istilasndan sonraki deiiklikler arasnda yer almaz? a. Hazar Denizi zerinden ticaretin gelimesi b. Ticarette tek para biriminin kullanlmas c. Grc Krallnn Rus himayesine girmesi d. Usul-i Cedid mekteplerinin almas e. Azerbaycann Rusya ve Avrupayla ticaretinin genilemesi 3. 19. asrn balarnda Gimnaziyalarda Azerbaycan Trkesinin okutulma nedeni aadakilerden hangisidir? a. Mahall dilin yaygnlamasn salamak b. Memur ve mtercim yetitirmek c. Eitim-retimin daha iyi olmasn salamak d. Usul-i cedit mekteplerine rakip olmak e. Mslmanlarn Gimnaziya da okumalarn cazip hle getirmek 4. Aadakilerden hangisi Azerbaycanda maarifi olarak tanmlanan aydnlarn zelliklerinden biri deildir? a. Medreselerden yana olmalar b. Halk, hrriyeti dncelere sahip olmalar c. Yenilik hareketlerini desteklemeleri d. Nihilist ve pozitivist dncelerden etkilenmeleri e. Rusya ve Avrupadaki fikirlerden etkilenmeleri 5. XIX. yzylda mizah iirleriyle tannan Gney Azerbaycanl air aadakilerden hangisidir? a. Abbasuluaa Bakanov dsi b. Mirza efi Vazh c. Syyid Azim irvani d. Mirza Mhdi kh e. Hyran Hanm 6. Azer edebiyatnda modern hikyenin mjdecisi olan eser aadakilerden hangisidir? a. Kitab- Askeriye b. Kitab- Trk c. Reit Bey ve Saadet Hanm d. Sefernme e. Rebil-Etfl 7. Azer iirinde Vkf ve Vidad ile balayan realizm rnn, mahallleme cereyannn 19. yzyldaki en nemli temsilcisi olan ve szl edebiyattaki k tarz iirden baaryla yararlanan Azer air aadakilerden hangisidir? a. Mirze efi Vazh b. Syyid Azim irvani c. Abbasgluaa Bakanov dsi d. asmbey Zakir e. smail Bey Kutkanl 8. XIX. yzyl sonlarnda halk aldatan cahil din adamlarn, dine karm hurafeleri, mezheb ayrmn, Rus memurlarnn kt yanlarn, beylerin zalimliini hicveden, yeni tarz eitimi destekleyen air aadakilerden hangisidir? a. Mirze efi Vazh b. Abbasulu aa Bakanov c. Gasmbey Zakir d. Mirze Mhdi kh e. Syid Azim irvani 9. Temsilat ile Kemalddvle Mektuplar arasndaki farklarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Edebi trleri farkldr. b. Temsilatn dili halk azna yakndr. c. Kemalddevle Mektuplar fikr bir eserdir. d. Temsilat cemiyet hayatnn slah ve gelimesi iin yazlmtr. e. Kemalddevle Mektuplar Voltairenin ngilizler Hakkndaki Mektuplar adl eserine benzer. 10. Aadakilerden hangisi Mirze Feteli Aunzadenin sanat ile ilgili zelliklerden biri deildir? a. Mill kimlik konusunu n planda tutmas b. Sosyal, siyas ve ahlak eletirilerinin olmas c. Alfabeyle ilgili almalar yapmas d. Temsilat Azer Trkesi ile yazmas e. Realist bir sanat grne sahip olmas
70

1. c 2. d Yantnz yanl ise Azerbaycan Yenileme Hareketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan Yenileme Hareketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycan Yenileme Hareketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gney Azerbaycanda Edeb Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuzey Azerbaycanda Modern Edebiyatn Ortaya k konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuzey Azerbaycanda Modern Edebiyatn Ortaya k konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyln kinci Yarsnda Azer Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Edebiyatn lk Byk Temsilcisi Mirze Feteli Aundzade konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Edebiyatn lk Byk Temsilcisi Mirze Feteli Aundzade konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bu konuda Hseyin Baykarann Azerbaycanda Yenileme Hareketleri ve Alexandre Benningsen - C. Le Mercier Quelquejaln Stepte Ezan Sesleri (Sovyet Rejimi Altndaki slmn 400 Yl) adl eserlerden yararlanabilirsiniz. Sra Sizde 2 Bu konuda Hseyin Baykarann Azerbaycanda Yenileme Hareketleri ve Alexandre Benningsen - C. Le Mercier Quelquejaln Stepte Ezan Sesleri (Sovyet Rejimi Altndaki slmn 400 Yl) adl eserlerden yararlanabilirsiniz. Sra Sizde 3 Bu konuda u eserlerden yararlanabilirsiniz: Mirze Feteli Aundzade Komediler (Temsilt), (Hazrlayan: Yavuz Akpnar, zmir, 1988); Tadeusz Swietochowski Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920 (ev. Nuray Mert, stanbul, 1988): Serge A. Zenkovsky, Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk, ev.: zzet Kantemir, stanbul, 1983).
3. b 4. a 5. d 6. a
7. d
8. e 9. d
10. a
71

Aundzade, Mirze Feteli, Komediler (Temsilt), Hazrlayan: Yavuz Akpnar, zmir, 1988 (Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No: 46). Akpnar, Yavuz, Azer Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergah Yaynlar, 1994. Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks. Pover and Identity under Russian Rule, Hoover Institution Peress, 1992 Baykara, Hseyin, Azerbaycanda Yenileme Hareketleri, Ankara, 1966. Azerbaycan Yurt Bilgisi (Dergi), Nereden: Ahmet Caferolu, stanbul, 1932-1934. Caferolu, Ahmet, Azerbaycan Dil ve Edebiyatn Dnm Noktalar, Ankara, 1953. Caferolu, Ahmet, XIX uncu asr byk Azer reformatr Mirze Feth-Ali Ahundzade, Festschrift Bonelliy, Rom, 1940, s. 69-85. Cevat Heyet, Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak, 2 c., Tahran, 1358-1369 Emin Abid, Azer-Trk Edebiyyat Tarihi. stanbul, 1924, 345 s. (stanbul niversitesi, Trkiyat Enstits Tezleri, Elyazma, Tez No: 5) (Ertaylan), smail Hikmet, Azerbaycan Edebiyat Tarihi, 2 c., Bak, 1928. Firidun Bey Kerli, Azerbaycan Edebiyat Tarihi Materyalleri, 2 c., Bak, 1925-1926. Bu eserin yeni basks: Firidun Bey Kerli, Azerbaycan Edebiyyat, 2 c., Tertip eden: Rugiyye Genbergz, Bak, 1978-1981. asmzade, Fyzulla, XIX. esr Azerbaycan Edebiyyat Tarihi, Bak, 1966 Kprl, M. F., Azer Edebiyatna Ait Tedkikler, Bak, 1926. Memmedli, Gulam, Azerbaycan Tatrnn Salnamesi, 2 c., Bak, 1975-1983 (Paayv), Mir Celal, Azerbaycan Edebiyyat Tarii, 2 c., Bak, 1944. Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan (maddesi) slm-Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1942. Resulzade, Mehmet Emin, Kafkasya Trkleri, Trk Yl (mecmuas), stanbul, 1928. Swietochowski, Tadeusz, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, ev. Nuray Mert, stanbul, 1988. Vezirof, Yusuf, (Yusuf Vezir emenzeminli) Azerbaycan Edebiyatna Bir Nazar, stanbul, 1921. Zamanof, Abbas, Emel Dostlar, Bak, 1979. Zenkovsky, Serge A., Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk, ev.: Prof. zzet Kantemir, stanbul, dal Neriyat, 1983, xv+264 s.
4
Amalarmz Anahtar Kavramlar indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; XX. Yzyl Azer Edebiyatn ana izgileriyle aklayabilecek, Azer edebiyatnn Trkiye, Rusya ve ranla ilikileri hakknda bilgi verebilecek Azer edebiyatnn 1920den nceki serbest geliimini, bu sreci belirleyen fikir ve sanat anlaylarn tartabilecek, Sovyet dnemi Azer edebiyat hakknda ana izgileriyle aklayabilecek, XX. Yzyl Azer edebiyatn air ve yazarlarn, onlarn nemli eserlerini tanyabileceksiniz.
XX. Yzyl Azerbaycan Edebiyat XX. Yzyl Azerbaycan Tiyatrosu Sovyet Dnemi Azer Edebiyat Azerbaycanda Edeb Dil Anlay Azerbaycan-Rusya Kltrel likileri
Hsyin Cavid Ehmed Cavad Cefer Cabbarl C. Memmeduluzade M. E. Sabir B. Vahabzade ehriyar
ada Azer Edebiyat-II
XX. YZYIL AZER EDEBYATI
ada Azer Edebiyat-II

XX. YZYIL AZER EDEBYATI
XX. Yzyl balarnda Azerbaycan tiyatrosu, oyun yazar, tiyatro salonlar ve oyuncular asndan artk gelimi bir grnme sahipti. Profesyonel tiyatro topluluklar ortaya km, zel tiyatro binalar yaptrlm, oyun yazarlar bu ii artk bir meslek edinmiti. 1905 Rus Merutiyetinin getirdii hrriyet havas, tiyatro hayatnn gelimesine de imkn verdi. Doal olarak bu yzyln bandaki oyun yazarlar, ilk eserlerini XIX. asrn sonlarnda yazmaya balamlard. XIX. asrn sonlarnda Neriman Nerimanov (1870-1925)un tiyatro eserleri, konular ve idealleriyle dikkati eker. Asl meslei doktorluk olan N. Nerimanov, yazar ve siyaset adam olarak Azerbaycann tarihinde nemli rol oynar. Hikye ve roman da yazan Nerimanovun Nadanl (1894), Dilin Belas (1895), amdan Bey (1899), Nadir ah (1899) gibi dram eserleri vardr. zellikle Nadir ah, Azer tiyatrosunun klasikleri arasnda yer alan tarih bir dramdr. Eser tarih hakikatlere uygundur. Nadir ahn ahsnda zalim ark feodallerinin tipik bir rnei yaratlm, esere siyas, sosyal derinlik ve anlam kazandrlmtr. Rusyada okumu olan N. Nerimanov sosyalist dnceden etkilenmi, kendisi de Azerbaycann siyas hayatna dorudan doruya girerek Azerbaycan Boleviklerinin lideri ve 1920de de Azerbaycan yneten ilk Bolevik bakan olmutur. Moskovayla yakn siyas ilikiler kurduunda gerekleri renmi; Ruslarn Kzl emperyalizm ideallerini anlamakta ge kalmtr. XX. asrn balarnda zellikle 1905 ihtilalinden sonra Azerbaycann btn kltrel sahalar olduu gibi tiyatro da gelimi; hem oyun says artm hem de sahne faaliyetleri artk profesyonel bir karakter kazanmtr. lk tiyatro topluluu 1888de amatr olarak ortaya kmt. 1906da Mselman Dram Artistlerinin irketi adyla ilk profesyonel topluluk oluturuldu. Ayn yl tiyatro topluluklarn says e kt ve bu tarihten itibaren de tiyatro faaliyetleri her ynyle sratli bir gelime gsterdi. Molla Nesreddin mizah dergisinin yneticisi Celil Memmeduluzade (1866-1932) mizah yazlar, kk hikyeleri yannda dram eserleriyle de devrine damgasn vurmu ahsiyetlerdendir. renciliinden itibaren tiyatroya ilgi duyan Celil Memmeduluzade Rus edebiyatn ok iyi biliyordu. ay Destgh (alegorik dram, 1889), Kimi Oyunu (komedi, 1892), ller (dram 1909), Anamn Kitab (dram, 1919), Kmana (dram, 1920), Danaba Kendinin Mektebi (komedi, 1921), Ll (senaryo, 1921), Deli Yna (komedi, 1926) gibi
Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda Oluumu ve Gelimesi)
74
eserleri vardr. Bunlar iinde ller, bir aheser olarak kabul edilmektedir. Eser, fantastik olarak, llerin bir eyh tarafndan kerametle diriltilmesine ve buna inanan insanlarn zaaflar zerine kurulmu olsa da, asl temel e, hemen her insann bir lnn dirilmesinden korkmasdr; nk, her dirinin aldatt bir l mutlaka vardr! Herkesin borlu olduu, aldatt, istismar ettii bir yakn vardr. Gnn birinde bu alacakl gelirse insann hli ne olur? Dram, bu esasa dayanarak insanlarn iki yzlln, sahtekrln, bencilliini tehire ynelir. Bu eserde tenkit ferde deil, cemiyetin btnne yneltilmitir. nk olayn getii cemiyette, doru kimse hemen hemen yoktur! Bir tek kii vardr; o da halkn i yzn iyi bilen, ama cemiyeti dzeltmek iin bir ey yapamayan, grd irkinlikleri unutmak iin de kendini ikiye veren, Avrupa okullarnda okumu bir aydn olan skender! Anamn Kitab, Celil Memmeduluzadenin edebiyat anlayn, siyas-sosyal grlerini btn aklyla ortaya koyar. Piyesteki karde, ayr memlekette okumutur: Biri Trkiyede, biri Rusyada ve biri de randa. Baclar ise Azerbaycanda annelerinin yannda terbiye grmtr. Kardeler tahsillerini tamamlayp ana ocana dnnce geinemezler, ne yapacaklarn arrlar. ayr insan, ayr dnya gr kar karyadr. Kzkardeleri doru olan yolu bulur; yani Azerbaycann yolunu. Bu yazarn kendisinin de benimsemi olduu bir sentezdir. ller, Delil Yna ve Danaba Kendinin Mektebi birbirini tamamlayan eserler olarak da yorumlanmaktadr. Bunlarn mterek yan, cemiyetin bozuk ynlerinin ifa edilmesidir. Celil Memmeduluzade ile ayn dnemde eserler veren Ebdrrahim Bey Havrdili (1870-1933) de Molla Nesreddin ekol mensuplarndandr. Kk yalarndan itibaren sahne tecrbesi edinmi, Tiflis ve tahsilini tamamlad Petersburgda tiyatro grgsn gelitirmitir. On beten ok tiyatro eseri yazan Havrdilinin en tannm eserleri arasnda Dalan Tifa (1896), Betsiz Cavan (1900), Aa Mehemmed ah acar (1907), Millet Dostlar (1905) ve 1920de Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra yazdklar arasnda da Aa Klgesinde, Edalet aplar, Yolda Korolu saylabilir. Hakvrdili, devrinde tiyatroyu nazar ve pratik olarak en iyi bilen ahslardan biriydi. Halk tiyatrosunu da incelemi; eserlerini bu mill zemine dayandrmaya almtr. Aa Mehemmed ah acarda Shakespearein, Khne Dudmanda Schillerin etkileri hissedilir. Peri Caduda ise sembolist dram trn denemitir. Dramlarnn belli bal konular iinde toprak aalar (mlkedarlar) ve beylerin hayat geni yer tutar. Demokrat ve Bat kltr taraftar bir aydn olarak eserlerinde Azerbaycan cemiyetini de bu ynde etkilemeye almtr. 1905 ihtilalinden sonra Azerbaycan kltrel hayatnda byk rol oynayan aydnlar arasnda zyir Hacbeyli (1885-1948) zel bir yer tutar. Yazar, gazeteci ve bestekrdr. Bu meslei de olaanst bir baaryla srdrm olmas, onun stn yeteneinin kantdr. Faaliyetleri ve eserlerinin eitliliiyle dnemin en ilgin ahsiyetlerinden biridir. Lyli ve Mecnun (1908), Er ve Arvad (1909), O Olmasn Bu Olsun (dier adyla Meedi bad, 1909), y Senan (1909), Rstem ve Shrab (1910), Arn Mal Alan (1912-1913), ah Abbas ve uridbanu (1912), Asl ve Kerem (1912) gibi eserlerini kendisi yazp besteleyerek Azer sahnesinin ilk operalarn yaratr. Bu eserlerinde komediyle musik o derecede iie ve mkemmeldir ki bunlar basit olarak opera diye tanmlamak yeterli olmaz. En dikkati eken zellik, bu eserlerde Azerbaycan Trknn ferd ve sosyal hayatnn derinliine tespit edilip ok canl izgilerle tasvir edilmi olmasdr. Eserleri, gerek manada Azerbaycan halk hayatnn aynasdr. XX. asrn balarndaki Azerbaycan hayatn, btn zellikleriyle bu eserlerde grmek mmkndr ve bu canlandrma ok doaldr; zorlama yoktur. zyir Beyin eserleri, yazldklar, ilk oynandklar gnden gnmze kadar sahneden inmeyerek, dnya apnda byk bir rekor krmtr. Ayn zamanda Sovyet Birliinin de birok yerinde, farkl dillerde sahnelenmitir. 1919da Trkiyeye gelen bir Azerbaycan tiyatro topluluu Meed bad ile Arn Mal Alan stanbulda da sahnelemiti.
4. nite - ada Azer Edebiyat-II
75
Asl meslei retmenlik olan Abdulla ai (1881-1959), air ve yazar olarak birok eser kaleme ald gibi sosyal faaliyetleriyle uzun yllar sren retmenlii srasnda yazd ders kitaplar ve yetitirdii nesillerle de Azerbaycann kltr tarihinde nemli rol oynamtr. Romantik bir airdir. zellikle ocuklar iin yazd iir, hikye, roman ve piyeslerle tannmtr. Halk masallarn ileyerek yazd didaktik piyeslerle de dikkati eker. lk piyesi Gzel Bahar (1910) manzumdur. Bunu oban, dal ve nsanl (1914) adl romantik-sembolik eseri takip etti. Ayrca ldrm (1927), Aldanm Ulduzlar (1928), asay (1935), lolu (1939), Veten (1942), Ana (1945), Nbe (1945), Heiete Doru gibi piyesleri de vardr. A. aiin Araz adl roman en tannm eserleri arasndadr. atirelerim, atireler Silsilesinden adl anlar, Azerbaycan edebiyatnn neredeyse bir asrlk gemiine k tutar. Yine 1920lere kadar yazdklar tiyatro eserleriyle Azerbaycan sahnesine hizmet eden yazarlar arasnda -daha nce sz ettiklerimizden baka- Slyman- Sani Aundzade, Hsyn Cavid, Cefer Cabbarl sralanabilir. Hsyn Cavid (1882-1941) devrin en mehur air ve dram yazardr. stanbul Darlfnununun edebiyat ubesinden mezun olmu, Trkiyede bulunduu 1906-1909 yllar arasnda zellikle Rza Tevfikle yaknlk kurmu, o dnemin edebiyatn ve Trke vastasyla Bat edebiyatn yakndan tanma imkn bulmutu. Azerbaycana dndkten sonra retmenlik yapt. Birbiri ardnca iirleri ve manzum dramlar neredildi. Romantik, Trk edebiyat grn benimseyen Cavidin Bat ve Dou medeniyetleri arasnda bir sentez yapmaya alt grlr. N. Kemal, A. Hamit, T. Fikret ve R. Tevfiki zellikle yaratclnn ilk yllarnda rnek alr. O dnemde Azerbaycanda yetien birok aydn zerinde Rus edebiyatnn gl etkileri grlse de Cavidte bu yoktur. lnceye kadar, Azerbaycan medeniyetinin kk olarak kabul ettii Trk-slam dnyasnn manev deerlerinden ve kltrnden uzaklamaz. 1920den sonra Sovyet devletinin btn basklarna ramen sosyalist gerekilik anlaynn rn, gdml edebiyat rnei saylacak eserler yazmad; sanat anlayndan, dnya grnden taviz vermedi, rejimin basklarna boyun emedi, lm gze ald, srld Sibiryadaki bir alma kampnda vefat etti. Cavidin ilk dram eserleri olan Anada ve onu izleyen Maralda beer problemler ele alnmtr. Sovyet dnemine kadar yazd eserler iinde en nemlileri y Senan ve blistir. y Senanda, arkn byk dnce ve dnya grn temsil eden tasavvufun ada bir yorumuyla karlalr. Mekkenin tannm eyhi, bir ak darbesiyle sarslr, kuru bilgiden ibaret dnyas yklr. Kendini ve dnyay yeniden sorgulamaya balar; Ben kimim, iyi ve doru nedir?. Bunlar, XX. yzyln banda, Bat kltrnn darbeleriyle sarslm Trk-slam aydnlarnn kendilerine sorduklar sorulardr. Ayn zamanda Cavid, tarih bir konuya, aktel insan problemlerini sokmutur. Manzum olarak yazlm bu dram, Azerbaycan tiyatrosunda romantik temayln ilk eserleri arasnda yer alr. Cavid manzum tiyatroda bir yandan Shakespearei rnek alrken bir yandan da A. Hamidin tecrbelerinden yararlanr. blis adl manzum dramnda yine beer problemler karsndadr. Konu, I. Dnya Sava srasnda, Arabistan cephesinden bozularak geri dnen Osmanl subaylarnn hayatndan alnmtr. Harbin her trl felaketini grm, Trk askerleri yine de manev glerini, iyimserliklerini yitirmemilerdir, vatan kurtarma mitlerini kaybetmemilerdir. Bu dramda anlatlan hikye zerinden, eserin adndan da anlald gibi insan ktle veya iyilie sevk eden g nedir? gibi felsef problemler ele alnmtr. blis eserde fantastik bir unsur olarak kiiletirilmitir. Eser, bir bakma ktlkle iyiliin kavgas ve ztl zerine kurulmutur. Sava zaman da bu ztln yaand en dehetli anlardr. Eserde Fausttan ve Bat tiyatrosundan gelen tesirler hissedilir; fakat, asl konu yine ark dnyasndan alnmtr: yilikle ktln ezel sava ve insann ihtiraslar uruna iblis-
76
lemesi anlatlr. Cavid bu ezel meseleyi Trk zabitlerinin ahs dnyalarnda ferdletirir. Cehennem bir ate ve dehet dnyas bu insanlar kertememitir; ama, ruhlardaki ihtiras gzleri perdelediinde kendi elleriyle ktln kapsn aar onun kurban olurlar. Konusu yine Trkiyenin muasr hayatndan alnm Uurum (1917) manzum dramnda da Trkiyede yanl Batllama ve bunun yol at ahlak bozukluklar, sosyal k, tenkit edilir. Batllamay Firenk hayranl olarak yanl bir ekilde kabullenen bir ressamn facial hayat tasvir edilir. Cavid, dier dramlarnda da Azerbaycan ve Trk-slam tarihinin baz devrelerini iler, Siyavu, Topal Tymur, eyyam gibi dramlaryla mill-romantik tiyatronun da temellerini atar. Sovyet devrinde ok tenkit edilip basklara maruz kalsa da Cavid tavrn deitirmez, kendi yolundan dnmez. Belki de onun iin tarih dramlar yazma, Sovyet cenenneminden bir ka imknyd. 1920lerde yaanlan hayat, ancak resm grleri destekleyen, gdml bir edebiyatla, tek ynl ele almak mmknd. Objektif tenkide hi bir ans tannmyordu. Bylece Cavid, zulme, adaletsizlie kar savaan, iyiyi ve gzeli arayan, hakka koan, insan haysiyetini, kiiliini her eyden stn bilen kahramanlarn tarih dramlarna yerletirdi. Bylece -dolayl da olsa- dnemi iin szn syleme imkn elde etti. Fakat, bu resm dairelerin gznden kamad ve ba emeyen bu sanaty pantrkist, panislamist, antikomnist gibi sulamalarla lme gnderdiler. Aradan zaman geti, Cavid, lmne imza atan resm makamlarn baka bir fermanyla affedildi, cesedi memleketi Nahcivana getirtilerek devlet treniyle yeniden topraa verildi. Azerbaycan edebiyatnda hi unutulmad ve daima halknn kalbinde yaad. Cavid, sosyalist-bolevik ihtilalci kahramanlarn idealize edildii dnemde yazd Pygamber (1922) adl dramnda Hz. Muhammedi ele ald, Onu devrine k getiren, insanl kurtaran sfatlaryla idealize etti. Hsyin Cavidten iirler TRK ESRLER Erkek, kadn, asker, ocuk, ihtiyar Esir diye binlerce Trk evlad. Issz bir adann koynunda szlar, Sorulmaz derdi, duyulmaz feryad. te kinli bir mezarlk ki, her gn, Yn yn insan yutar da, doymaz! Salam vcutlar bile dkn, lgn, mitsiz bir hykelden fark dilmez! Glmserler, fakat hep gzlerinde, ntikaml imekler akar durur. rpnrlar, solmu benizlerinde, Bir ok gizli, snk emeller uyur. Yalnz souk, yamur, boran, frtna, Okar durur bu mahzun gnlleri. ryanlk, hastalk, alk bir yana, Susuzlukdan hep kurumu dilleri. Amansz kartaln vahi trna, Masum yavrular didip paralar. te adalet! Ylanlar yata, nsanlara mesken vrilmi karar! Nerde o sarholar ki, hep kardalk, Birlik, beraberlik diye sayklar?! te bir vahet ki, ekilmez artk, Dost deil, dmen bile grse alar! Ey Trk li! Ey milyonlar lkesi! Sakn, duyma nedir bu hl, bu dehet; Titretmesin, seni bu karda sesi, Krlk, sarlk, o da bir saadet!... 1918 Trk esirleri: I. Dnya Savanda Baknun aklarndaki susuz, scak Nargin adasnda esir tutulan Trk esirleri Amansz kartal: Rus bayrandaki ift bal kartala iarettir.
77
BENM TANRIM Her kulun cihanda bir penah var, Her ehl-i hlin bir kible-gh var, Herkesin bir ak, bir Allah var, Benim tanrm gzellikdir, svgidir. Gzel svimlidir, cellat olsa da, Sevgi hodur, sonu feryad olsa da, Urunda benliyim berbat olsa da, Son dil-darm gzellikdir, sevgidir. Gzelsiz bir glen zindana benzer, Sevgisiz bir bata akrepler gezer, Ne grsem, hangi bezme etsem gzer, Hep duyduum gzellikdir, sevgidir. 1915 Kelimeler: Penah: Snlacak yer Dil-dar: Sevgili Gzer etsem : Urasam
Hseyin Cavidin Trk Esirleri adl iiri hangi tarihi hadiseyi anlatmaktadr? Bu iirin dnemin fikir, siyaset ve edebiyat hayatyla ilgisi var mdr? 1920den nce Azerbaycan tiyatro hayatna atlm yetenekli bir gen, Sovyet devrinin baskc, kontrolc ve ynlendirici tavrlarna ramen yaratclk snrlarn zorlayarak baarl eserler verdi. Bu gen Cefer Cabbarl (1889-1934) idi. Bakda yoksul bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Cefer Cabbarl, Bakda Rus-Tatar mektebinde okuduktan sonra niversitenin Tiyatro ve arkiyat blmlerine devam eder. Kk yalarndan itibaren iirler yazmaya balayan Cabbarl, gzel hikyeler yazar olarak da bilinir. lk dram Vefal Seriyye (1915)dir. Bunu Solun iekler (1917) takip eder. Her iki eser de aile ve kadn problemleriyle alkaldr. Cabbarl, bu ilk eserleriyle girdii sosyal problemleri tartma zemininden daha sonra da hi ayrlmaz. Yaratclnn birinci devresini 1920ye kadarki faaliyetleri oluturur. Bu devrede Edirnenin Fethi (1917), Trablus Muharibesi veya Ulduz (yazl; 1917, ilk basks; 1989), Bak Muharibesi (kayp), Nesreddin ah (1916-1918) gibi tarihi dramlar yazsa da bu eserlerinde bir ak hikyesi, konunun merkezinde yer alr. Bak Muharibesinde, 1919da Gencede kurulan Mill Azerbaycan Cumhuriyetinin Trk ordusunun da yardmyla Bakyu Boleviklerden kurtarmas anlatlr. Eser sahnelenmi fakat, sonra metni kaybolmutur. Nesreddin ahta, mstebit ran ahnn zalimlii, ran devlet yneticilerinin cehaleti ve gaddarl anlatlr. Eser, dolayl yoldan arlk hkmetinin idaresine yneltilmi tenkit olarak da dnlebilir. 1920den sonra yazd eserlerde, Aydn (1919-1921), Otay lolu (1923) ve Od Gelini (1928)nde artk sosyalist dncenin etkisi altndadr. Ayn dnemlerde Azerbaycan Dram Tiyatrosunda ynetici ve rejisr olarak alr. Bu eserlerinde cemiyetin bozuk yanlarn iddetle tenkit eder, devrin topik bir hayali hline gelmi bulunan sosyalist dzenin kurulmasna yardmc olmaya alr. Bir yerde, devrin dier yazarlar gibi, bu tarz eserler yazmak mecburiyetindedir. Btn yazarlar, sanatlar yeni ynetimin sk basks altnda Komnist Partisinin kendilerine gsterdii yolda yrmeye alr. Cabbarl da bir yandan partiyi memnun edecek eserleri yazmaa alrken bir yandan da kendi yolunda yrmek ister. O da yeni bir cemiyeten, adaletli bir dzenin kurulmasndan yanadr. Azerbaycan cemiyetinin cehaletten ve smrden kurtarlmasn, ykseltilmesini arzu eder. Tiyatroyu bu gaye iin en iyi vasta olarak grr. Cabbarl birok eserinde sanatkrlk kudreti sayesinde gdml edebiyatn basit propaganda izgisinden syrlabilmitir. Zaten bu sebeptendir ki Komnist Partisi kendisine hep kukuyla bakm, Stalin devrinde tutuklanp hapiste lmtr. Cabbarlnn Svil (1929), Almas (1930), Yaar (1932), Dn (1933), 1905inci lde (1931) gibi eserlerinde maruz kald byk basknn izleri grlr. Yine de o, sanatn ok
78
ustalkl olarak kullanmay, her zaman ve her cemiyette geerli olabilecek sosyal, siyas ve daha ok beer problemleri ele alp ilemeyi baarm, kahramanlarn gdml edebiyatn ruhsuz ve ekilsiz kuklalar olmaktan kurtarabilmitir. Bu, o dnemin artlar iinde byk bir baardr. Azerbaycan edebiyatnda 1930-1941 yllarnda yazlan Mirze brahimovun Heyat, Madrit, Slyman Rstemin aa Nebi, Semed Vurunun Vaif [Vkf], anlar gibi dramlar, en baarl eserler arasndadr. Vaif dramnda Azerbaycann sevimli airinin hayat merkez alnarak, igalci ran ahlna kar Azerbaycan halknn vermi olduu mill mcadele tasvir edilir. Hkim konu vatanseverliktir. Karaba Hannn veziri air Vkf n, igalcilere kar direnen halkn lideri olarak sunulmas dikkati eker. Eserde, Azerbaycann Ermenilerle ilikisinin gerekte olduu gibi deil de, gy olmas arzu edildii tarzda ilenmesi, inandrc olmamtr. Ayrca bu dramda tarih gerekler de Moskovann, partinin tarih tezine uygun olarak arptlmtr. O dnemde eserde anlatld gibi iki dman millet yani ranla Azerbaycan arasnda dmanlk, istila sz konusu deildir; mcadele rana hkim Trk feodali ile Karabaa hkim Azerbaycan feodali arasndadr. Ayrca dramda ilendii gibi istila tehlikesi karsnda Karabal Ermenilerle, Karabal Trkler birlemi deildir; tarihte byle bir hadise de yoktur. Srf halklarn kardelii propagandasna hizmet etsin diye byle bir kurguya yol verilmitir. Btn bunlara ramen Vaif piyesi, beklenmedik bir biimde Sovyet rejiminde tam tersi bir sonuca da sebep olmu; Azerbaycan Trklerinin vatan sevgisi ve milliyetilik duygularn beslemitir! II. Dnya Harbinde btn sanat hayatnda ortaya kan eilim, faizme kar mcadeledir. Tiyatro sahasnda da savala alkal piyeslerin okluu dikkati eker. Bunlarn hepsinin ortak zellii, faistlerin zulm, vahilii, acmaszl; buna karlk Sovyet insannn stnl, mertlii, hakll gibi temalarn ilenmesidir. Daha sonra cepheden dnen yaral, sakat askerlerin hayat konu olarak alnr. Bu sava yakn zamanlara kadar birok esere konu olmaya devam etmitir. II. Dnya Savann ilendii belli bal piyesleri ylece sralayabiliriz: Sabit Rehman, Hcum Davam dir; Slyman Sani Aundof, etin Dere, ay; M. Tehmasb, Aslan Yata; R. Rza, Vefa; Zynal elil, ntiam. Bu dnemde M. Said Ordubadnin, ayn zamanda tarih bir roman olarak da kaleme ald Dumanl Tebriz (1945) dram, konusunu 1906-1911 ran merutiyet hareketinden alr. zellikle Tebrizde mcahitlerin zulme, esarete kar kahramanca direnileri anlatlr. Eserin zayf taraf, tarih hadiselerin objektif olarak ele alnmam olmasdr. Savatan sonra tiyatro hayatnda bir durgunluk grlr. Hatta bu durum, btn Sovyetler Birliinde hissedildii iin olmal ki Komnist Partisi bir genelge yaymlayarak bu durumu sert bir ekilde eletirir, muasr hayata dair eserlerin yazlmasn tavsiye eder. Bylece Azerbaycanda da tiyatro repertuarnn zenginletirilmesine allr. lyas Efendiyvin l Yollar, Bahar Sular; C. Mecnunbeyovun Byk Mehebbet, S. Rehmann Aydnl, Nianl z; M. H. Tehmasbn ieklenen Arzular; . asmovun Zerif Tller gibi eserleri ortaya kar. Fakat, yine de hayat, ancak tek tarafl olarak tasvir edilebiliyordu; cemiyetin bozukluklar, idarecilerin yolsuzluklar vs. anlatlamazd. Zira, resm gre gre, bunlar, Komnist ynetiminde ortadan kalkm kabul ediliyordu! Stalinin lmne, hatta 1960lara kadar edebiyat ve sanat hayat canlanamad, tek yanl, ablon eserler ounluu tekil etti. Ky hayat ve iinin fabrikalardaki faaliyetine dair eserler ne kt. Dnyann birok yerindeki sosyalist hareketler, mill kurtulu hareketleri, sava aleyhtarl, bar urunda mcadele gibi genel konulu piyesler yazld.
79
Bu dnemde edebiyat hayatnda baarlaryla n plana kan lyas Efendiyv (19141996) hikye ve romanlar yazm; dramlaryla Azerbaycan tiyatrosunun en nde gelen ahsiyetlerinden biri olmutur. l Yollar (1946), Bahar Sular (1948), Atayvler Ailesinde (1954), Sen Hemie Menimlesen (1964), Unudabilmirem (1966), Mehvolmu Gndelikler (1968), Menim Gnahm (1969), Mahn Dalarda ald (1972), eribe Olan (1974), uridbanu Natevan (1978), Bllur Sarayda (1983) gibi eserleri sadece Azerbaycan sahnesinde deil, Sovyetler Birliinin birok yerinde byk ilgi grmtr. Eserlerinde Azerbaycan hayatn ideolojik, ematik, tek yanl bir ekilde ele almamas ile birok yazardan ayrlr. Azerbaycan insannn 1920-1970 yllar arasndaki ilelerini, siyas tecrbesini, kltrel geliimini ve atmasn realist bir tarzda, dolgun ve karakteristik kahramanlarn hayat hikyelerinde ele alr. Yaratt tipler suni deil, inandrcdr. Kahramanlarn psikolojisi baaryla verilir. Yazar mill problemlere kar hassastr. Dramlarnda, romanlarnda siyas hayat dorudan doruya veya ima yoluyla tenkit eden cesurane klar, . Efendiyv iin karekteristiktir. Komedileriyle sava sonras tiyatro hayatnda kendine zg bir izgi gelitiren Sabit Rehman (1910-1970) retmenlik, gazetecilik yapm, 1936da Moskovada sinema akademisinde okumu, 1937de Bakya dnerek sinema stdyosunda senaryo ubesinin mdrln yapmtr. Gzel sanatlar tiyatro mdrl, Bak stdyosu mdrl gibi grevlerde bulunmutur. Hikye ve romanlar da yazm bulunan S. Rehman daha ok komedileriyle tannmtr. lk baarlarn Toy ve obetler piyesleriyle saladktan sonra Aydnlar (1949)da hayatn, fedakr iileri, Sovyet insannn yaratc ve yapc yann idealize eder. Yeni cemiyete ayak uyduramayan eski kafallar yerer. Nianl z (1953)da ahlk problemleri biraz da dramatik bir hava iinde ilenir. Eliulu vlenir, Yalan Klekler (1970) gibi eserlerinde cemiyetin arpk yanlar realist bir bak asyla, insann zaaflar psikolojik derinliiyle ele alnmtr. Enver Memmedhanl (1913-1990), ok ynl faaliyeti arasnda tiyatro eserleri ve senaryolar da yazmtr. zellikle erin Seheri (1947) dramyla dikkati eker. Bu romantik dramda Azerbaycanda Sovyet hkimiyetinin kurulmas, arkn mazlum milletlerinin kurtuluunun balangc olarak tasvir edilir. Od inde adl dramnda, mill bir problem olan Gney Azerbaycanda 1945-1946 arasnda cereyan eden, Piever nderliindeki ulusal hareket anlatr. E. Memmedhanl, dier eserlerinde de bu Gney Azerbaycan meselesini birok kere milletinin ulusal problemlerine kar sorumluluk duyan bir aydn hassasiyetiyle ele alr. Eserlerinde akc, srkleyici, mkemmel bir dil kullanmasyla tannmtr. Sovyet dneminde tiyatro edebiyat ve sahne faaliyetleri bir hayli gelime gsterdi. ok baarl oyun yazarlar, kabiliyetli aktrler, aktristler ve rejisrler yetiti. Bunlardan bir ders kitab erevesinde sz etmek mmkn deildir.
Kolhoz: Sovyetler Birliinde byk kollektif iftlik veya tarm iletmesi. Gy ynetim kyllerin, emekilerin elinde olacakt ama, bu itfliklerde her zaman Komnist Partisinin istedii olmutur.
XX. Yzyl Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat

XX. yzyln balangc, Azerbaycanda ve btn arlk Rusyasnda byk hadiselerin cereyan ettii bir dnemdir. Bak, petrol sanayii sebebiyle sratli bir gelime gstermi, ksa zamanda Azerbaycann kltr ve medeniyet merkezi hline gelmitir. Buna ramen ayn zamanda kozmopolit bir ehirdir; Ruslar, Ermeniler, Tatarlar, ranllar sanayi tesislerinde almak, Bat Avrupal irketler ise ticaret yapmak iin gelmilerdi. Bakda bulunan byk ii kitlesi de ehrin hayatnda kritik bir rol oynuyordu. 1905 Rus ihtilali, kavimler hapishanesi diye bilinen arlk Rusyasnda hrriyet gneini dourmu, Trkler ve Mslmanlar arasnda siyas, edeb, sosyal faaliyetlerin s-
80
ratle gelimesini salamtr. Ksa zamanda birok kitap yaymlanm; gazete ve dergiler yerden biter gibi fkrmaya balam; siyas partiler, sosyal tekilatlar kurulmutur. Ksa bir zaman iin bile olsa (1906-1907de yeniden bask rejimi kurulmu fakat, hibir zaman eskisi kadar sert olmamtr) fikir hrriyetinin olmas, Azerbaycandaki siyas, sosyal ve kltrel hareketlerin de aklk kazanmasna, aydnlarn eilimlerinin ortaya kmasna ve pek tabi olarak bu hususlar da Azerbaycanda fikir tartmalarnn, siyas atmalarn, kltr-medeniyet tercihlerinin ortaya kmasna imkn vermitir. Aydnlar, tercihlerine gre eitli gazetelerin, dergilerin etrafnda toplanm, ak bir ekilde kendi dncelerinin, inanlarnn mcadelesini yapmaya koyulmulardr. 1906-1911 yllar arasnda randa merutiyet hareketlerinin yaygnlamas 1908de Trkiyede merutiyetin ilan edilmesi Azer aydnlar zerinde derin tesirler brakm onlar mitlendirmitir. Yine ayn yllarda ve daha sonralar 1920ye kadar, Trkiye matbuat randaki merutiyet hareketlerine, Kafkasyann tmnde olup bitenlere geni yer vermitir. ran merutiyetilerine yardm iin Kafkasyadan, Trkiyeden Tebriz civarnda giden gnlller orada mcahitlerle birlikte almlardr. Merutiyet hareketinin silahl nderlerinden, hrriyet kahraman Settar Han hakknda Trkiyede ve Azerbaycanda birok yaz neredilmi, kendisine kasideler yazlmtr. Ayn yakn ilgi, 1919-1920de Gney Azerbaycanda Hyaban hkmeti kurulduu zaman da ortaya kmtr. O dnemde herkes, uyuyan arkn gaflet uykusundan uyandna inanyordu. Basnda deiik fikir kutuplarnda bulunan insanlar arasnda ak, sert fikir tartmalar grlyordu. 1905-1910 yllar arasnda, slamclk dnceleri hem Trkiyede hem de btn slam dnyasnda ok hareketli ve cazip idi. ran merutiyetinin umulan neticeleri vermemesi; Trkiyede ttihatlarn milleti hayal krklna uratmalar, felaketle sonulanan Balkan sava ve nihayet Arap lkelerindeki karklklar, Osmanl devletini uurumun bana getirdii gibi, dnyadaki slamclk (ttihad- slam) hareketinin de cazibe ve gcn yitirmesine sebep olmutu. Fakat, 1917 Rus ihtilali, Trk-slam dnyasn yeniden mitlendirmi, harekete geirmitir. Bu sefer Trklk, Turanclk idealleri, slamclk hareketine gre daha canl ve srkleyici olmasna ramen, siyas ve kltrel alanda bu iki cereyan henz birbirinden tam olarak ayrlm deildi. II. Merutiyetten sonra stanbula tahsil veya herhangi bir sebeple gelip bu ehirde yaayan, okuyan, alan veya siyas faaliyetlerine devam eden, Azerbaycanl edeb ve siyas ahsiyetlerinden bazlar unlardr: Daha nce 1890l yllarda gazeteci mer Faik Numanzade ve Mehemmed Aa atatl, Celal ve Said ns kardeler, sonralar ise deiik sebeplerle Hsyin Cavid, Mehemmed Hadi, Mehmet Emin Resulzade, Abdullah Sur, Yusuf Vezir emenzeminli, Ahmet Aaolu, Hsyinzde Ali Turan, Mirze Ali Muciz [Mcz] bir mddet Trkiyede bulunmular, zellikle stanbulun siyas ve klterel evreleriyle yakn iliki iinde olmulardr. XX. yzyln balarnda Azer mnevverleri bir yandan btn Rusyadaki matbuat -Rusa ve muhtelif Trk lehelerindeki neriyat, zellikle smail Gaspralnn Tercmann- dier yandan Trkiye, ran ve baka slam memleketlerindeki yaynlar temin edip okuyor, bununla da kalmayarak bu memleketlerdeki eitli dergilere, gazetelere yazlar gnderiyordu. Mesal; tannm, baarl bir retmen olan Mehemmed Ta Sdk, stanbula Ahter gazetesine, Kalktadaki Habllmetine ve Gaspralnn Tercmanna yazlar, haberler gnderiyordu. Bu yzyln giriinde Azer Trkleri, dnyaya gzlerini evirmi, olan bitenleri anlamaya alyor, kendi yurtlarnn gelecei iin hazrlk yapyorlard. Trkiyede de
81
yeni gelimeler vard. Bata stanbuldaki Trk mnevverleri olmak zere birok kimse, Rusyadaki Trklerin matbuatn takip ediyor, oralarda kan sreli yaynlara makaleler gnderiyor, Trkiyede kan sreli yaynlarn bir ksm da Rusyadaki yaynlardan sk sk iktibas yapyordu. Rusyadaki Trklerin, Trkiye matbuatna dorudan doruya gnderdikleri mektuplar, yazlar, teklifler halka sunuluyordu. Trk boylar arasnda, tarihin hibir devrinde grlmeyen yakn kltr alverii balamt. Btn Trk dnyasnda bu yaklamalarn tabi bir neticesi olarak mterek temayller belirdi: Bunlar arasnda zellikle, smail Gaspralnn nderliinde, btn Trk dnyas iin modern Trk kimlii ats altnda ortak yaz dili ve ortak edebiyat (daha dorusu ortak modern kltr) oluturma tebbs dikkati eker. stanbulda Srat- Mstakim, Trk Yurdu, kdam; Bahesarayda Tercman; Bakda Hayat, rad, Terakki, Fyuzat, elale, Aksz; dil-Uralda Kazan Muhbiri, Vakit, ura gibi sreli yaynlarda, bu temayl aka desteklenmitir. Dildeki yaknlamayla birlikte edeb ve siyas ilikiler de hzla gelimi, bu karlkl mnasebetler, XX. asrn ilk eyreinde Azerbaycan edebiyatnn Trkiye ile eskiden beri var olan balarn iyice glendirmiti. O kadar ki Azerbaycanl Abdulla Sur, baz ksmlar elyazmas hlinde kalm, bazlar kaybolmu, ok az bir ksm ise baslm olan Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde Namk Kemal, emseddin Sami, Abdulhak Hamit, Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem, Muallim Naci, Mehmet Akif, Mehmet Emin Yurdakul gibi ahsiyetleri, Azerbaycanda yetimi airler-yazarlarla birlikte ele alarak, edebiyat tarihiliimizde Kprlden nce btnlk fikrine ulamt. Sovyet dneminin ilk yllarna kadar Trkiyeli airlerin, yazarlarn, fikir adamlarnn eserleri, Azerbaycanda okunuyor, baslyor ve sahneleniyordu. Trkiyede baslan baz ders kitaplar Krm, dil-Ural ve Azerbaycanda okutuluyor, hatta baz Trk genleri Azerbaycana giderek orada retmenlik yapyordu. Ayn ekilde Trkiyeye gelerek eserler veren Azer yazarlar, gazetecileri de vard: Mesel; Mehmet Emin Resulzade, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali Turan, Mehemmed Hadi vs. Bakda yaymlanan baz gazete ve dergiler zellikle Hsyinzade Ali Beyin etkisiyle Trkiyeye yaknlk hususunda o kadar ileri gitmilerdi ki Hayat, Fyuzat, Teze Fyuzat, elale tamamen Trkiye Trkesiyle yaymlanyordu. Daha sonra M. E. Resulzadenin ynetimindeki Aksz gazetesi de bu ortak dil idealine, sade Trkeye giden bir yolu izliyordu. Azerbaycanda her bakmdan Trkiye siyas ve kltrel muhitiyle paralellik grlyordu. Azerbaycan Trkesi, bu yaklama dneminde edeb, siyas, felsef terimler bakmndan zenginlemi, olgunlamtr. Bugn dahi aramzda ortak olan birok kavram, terim, o zaman Azer Trkesine gemitir. 1905ten sonraki yllar, Azer edebiyatnn uyanma, dnyay tanma, silkinip ahsiyetini arama ve bulma dnemidir. Bu dnemde Azerbaycan edebiyat bir yandan Trkiye, dier yandan da Rusyadaki edeb hareketlerin, siyas gelimelerin etkisi altndadr. Eskiden olduu gibi ran edebiyatn takip etmeyi, rnek almay brakm, hatta 1850lerden sonra Ahundzadenin eserleri ve matbuat hayatnn gelimesine bal olarak daha ileri bir konuma gelmi, ran edebiyatn etkisi altna alm, ona yol gstermeye balamtr. XX. asrn banda randaki edebiyat, bir yandan da Trkiyedeki edeb, siyas cereyanlarn, nfuzu altnda idi. Bu yllardaki Azerbaycan fikir ve edebiyat hayat, aslnda byk temayln tesiri altndadr: Trkiyeye ve smail Gaspralnn etkilerine bal olarak Trklk cereyann, Trkiye, ran ve dier slam lkelerinin tesiriyle slamcln ve nihayet Rusyann ada siyas ve sosyal cereyanlarn; 1920lere yaklatka da sosyalist akmlarn. Azerbaycann
82
1920lere kadar, Avrupa edebiyatn byk lde Trkiye ve Rusya kanalyla takip edip tandn da unutmamak gerekir. Bu bakmdan XX. asrn ilk eyreindeki edebiyatta bu temayln temsilcilerine de rastlanr fakat, bunlarn hepsinin dnda bir edeb mektep vardr ki; mensuplar Azerbaycann o gnlerdeki durumuna gre btn bu temayllerin souk kanllkla bir sentezini yaparak, memleketleri iin en doru olan yolu semi grnrler. Bunlar Molla Nesreddincilerdir. 1906da Tifliste . F. Numanzade ve Celil Memmedguluzade tarafndan kartlan siyas, sosyal, mizah dergisi Molla Nesreddin etrafnda ksa zamanda mtecanis bir yazarlar, airler topluluu oluur: M. A. Sbir, Abdurrahim Bey Hakvrdili (1870-1933), Memmed Said Ordubad (1872-1950), Eliulu emksar (1880-1919), Eli Nezmi (1878-1946), Salman Mmtaz (1884-1937) vd.
Dnemin nde Gelen Temsilcileri

Celil Memmeduluzade (1866-1932) dnemin en etkili ahsiyetlerindendir. Onun balayc, emniyet telkin eden, kararl ahsiyeti Molla Nesreddin dergisi etrafndaki yazarlarairleri 1920e kadar bir arada tutar. Celil Memmeduluzadenin gazetecilii yannda, hikye ve dram yazarl da vardr. Dergisinde Molla Nesreddin imzasn kullanm ve bu adla da mehur olmutur. Bilhassa Anamn Kitab ve ller adl dramlar o devrin Azerbaycan hayatn mkemmel bir ekilde; realist izgilerle yanstr. Molla Nesreddincilerden biri ve devrin en mehur airi olan Mirze Aliekber Sbir (1862-1911) Trkiyede az ok tannmakta; Hophopnamesiyle bilinmektedir. Sbir, milletinin dertlerini yreinin derinliklerinde hissetmi, acsn alayarak gldren, gldrerek alatan iirleriyle da vurmutur. Dili, slubu, iir anlay, gle, blble dair yalan sylyen gazelci, kasideci airlerin ortalktan ekilmelerine, tam manasyla devirlerini doldurmalarna sebep olmutur. Realist, modern Azerbaycan iirinin ortaya k dorudan doruya Sbirin edeb faaliyetine baldr. Sabir, eski iirle yeni iirin arasn aan, yeni iirin ilk byk baarsn salayan sanatkrdr. Bu yzden de modern Azerbaycan iirinin kurucusu kabul edilir. Siyas-kltrel grleri itibaryla slamc ve Trkdr; fakat, onun bu grleri hibir kimseyle benzerlik gstermez. Turanllarz adl manzumesinde bu grlerini ok ak bir ekilde ortaya koyar. Ayn zamanda Azerbaycanda hocas Syyid Azim irvanden sonra skolastik dnceye, gerilie, hurafelere, batl inanlara ksacas cehalete, baz aydnlar arasndaki yozlamaya kar en sert mcadeleyi veren de Sabirdir. Modern eitimden (Usul-i Cedid) yanadr; bu konuda smail Gaspraly takip eder. Azerbaycan insannn psikolojisini, ahlakn, zaaflarn Sabir kadar iyi anlayan ve anlatan bir air bulmak zordur. Bu zelliiyle onu zyir Hacbeyli, Celil Memeduluzade ile mukayese etmek mmkndr. Sabir tamamen orijinal bir tarza sahip, hibir sanatya benzemeyen, hibir ekole balanamayan bir airdir. Kendi yolunu kendi am, kendi mektebinin temellerini mkemmel bir ekilde atmtr. Ne yazk ki gen denilecek bir yata vefat etmitir. Sbirin zellikle Gney Azerbaycan edebiyat zerindeki tesirleri son derece yararl olmu; burada Mirze Ali Muciz [Mcz] (1873-1934) gibi yetenekli bir air, Sbirin geleneini devam ettirmitir.
83
Sabirden Bir iir FEHRYYE Herend esirn-i yudt-i zemnz, Herend drn-i beliyyt-i cehnz, Zenn tme ki bu esrde vre-yi nnz, Evvel ne idikse, yne biz imdi hemnz... Turnllrz, di-yi l-i selefiz biz! z vmmzn bn engel-kelefiz biz! Zlmet-sver insnlrz -b ymzdn, Fitne gyerir trpmzdn, dmzdn, Trc derek bc lrz rdmzdn, mz, bilmez de bu det bmzdn... Eslfmz nki heii selefiz biz! z vmmzn bn engel-kelefiz biz! Ol gn ki, Melikh Bzrg yledi rihlet, tdik iki nmerd vezire tbiyyet, rd eder bir-birimizden ki, nehyet Dmen tb el ttmz yledi ret... z hmz gzlemeye bi-terefiz biz! Turnllrz, di-yi l-i selefiz. biz! Bir vet lub leker-i ingize terefdr, rezmleri mehv ledik etl ile ykbr, rezmlerin h ferr yledi nr, Mescidleri, mektebleri yd yre tekrr... He ki, sezvr-i nin erefiz biz! z dinimizin bn engel-kelefiz biz! Bir vet de dev-y Selib ldu mheyy, Devde Firengilere lib gelib, emm, Dincelmeyib tdik yni bir fcie berp, z tiimiz z riemizi kesdi serp... Guy ki, biybnd biten bir elefiz biz! z vmmzn bn engel-kelefiz biz! Bir vet dei ryun, Ayun ldu, Azerbycn, hem de Andluy dldu, Ol edr rb bir-birimizden ki, yruldu, rdc yruldu ve yrulduc rld... Turnllrz, di-yi l-i selefiz biz! z vmmzn bn engel-kelefiz biz!
Trkiye Trkesiyle VNME Her ne kadar zamann zincirli esirleri isek de, Her ne kadar dnyann belalarna yakalanmsak da, Sanma ki bu asrda ekmek peinde (kouyoruz), nce ne idiysek biz imdi de oyuz, Turanllarz, atalarmzn (kt) ilerini det etmiiz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz, biz! -be yamzdan itibaren cehalet seven insanlarz, Fitne yeerir, topramzdan tamzdan, Yamalayarak hara alrz kardeimizden, Bu alkanlmz asla terk edemeyiz de, nk atalarmza gerekten layk bir kuaz biz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz, biz! Byk Melikahn dnyadan gt gnde, ki namerd vezire tbi olarak (uyarak), Birbirimizden o kadar (insan) ldrdk ki sonuta Dman el uzatp tahtmz yamalad... Hakkmz korumada bile tarafszz, biz! Turanllarz, atalarmzn (kt) ilerini det etmiiz! Bir zamanlar engizin ordusuna taraftar olup, Harzemlileri bir hamlede katledip mahvettik, Harzemlilerin ah kat, aresiz Camileri, mektepleri yktk yere tekrar Gerekten de eref ve nian hakkediyoruz, biz! Kendi dinimizin bana bela yumayz biz! Bir zamanlar da Hal seferleri hazrland, Savata Avrupallara galip geldik, amma Rahat durmayp yeni bir facia trettik Kendi klcmz, kendi kkmz kesti batan sona Sanki krda biten bir otuz biz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz biz! Bir zaman da Karakoyunlu, Akkoyunlu olduk, Azerbaycana hem de Anadoluya dolduk, O kadar krp birbirimizden ki yorulduk, Krdka yorulduk ve yorulduka krldk... Turanllarz, atalarmzn (kt) ilerini det etmiiz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz biz!
84
Bir vet slb tefrie ldu iki ismet, Tymur ehe bir pramz tdi himyet, n ldrm bir prmz ld itet, nlr slb Ankrd pdu iymet... Ehsen bize! Hem tirzeniz, hem hedefiz biz! z vmmzn bn engel-kelefiz biz! Tymur eh-i lenge lub tb-yi fermn, n Ttm yledik l nn eltn, T ldu zl Ordlrn dvleti tln, Mskv ehine fidebe ldu bu mydn. El-yvm, uruslm ile zi-erefiz biz! z dinimizin bn engel-kelefiz biz! Bir vet h smyl Sultn Selime Meftun lr yledik slm d-nime, ydu iki tze d bir din-i edime, Sld bu teeyy, bu tesennn bizi bime... ldc bu hletle sez-yi esefiz biz! z dinimizin bn engel-kelefiz biz! Ndir bu iki esteliyi tutdu nezerde, sterdi elc yleye bu rulu derde, Bu mesed ile ezm derek girdi neberde, Metulen nun neini ydu uru yrde... Bir y-i ecibiz, ne bilim, bir thefiz biz! z dinimizin bn engel-kelefiz biz! ndi yne vr tze eber, y tem, rnll, Osmnll ismi lub hy. Bir ite yr stnde pub bir yke dev, Mydn ki, zd, lr mehv serp... Onsuz d ki, herend ki, ykser telefiz biz, z vmmzn bn engel-kelefiz biz! 1907
Bir zamanlar bozgunluk (nifak) karp ikiye ayrldk, Bir ksmmz Timurlengi korudu, Bir ksmmz Yldrm Hana itaat etti, Kanlar salp Ankarada kyamet koptu... Aferin bize! Hem ok atanz, hem hedefiz, biz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz biz! Topal ah Timurun buyruuna uyup, Toktam Han al kana boyadk, Altn Ordunun devleti de talan oldu, Bu sava, Moskova ahna (arna) yarar salad, Bugn de Ruslamakla seref sahibiyiz, biz! Kendi dinimizin bana bela yumayz, biz! Bir zamanlar ah smail ve Sultan Selime Gnl vererek slam dinini iki paraya ayrdk, Bir olan eski dine, iki yeni ad koyduk; Bu ileme, bu Snnleme bizi tehlikeye drd, Bu durumda kaldka esef edilmeye layz, Kendi dinimizin bana bela yumayz, biz! Nadir ah, bu iki hastal gz nnde bulundurarak, Bu korkulu derde are bulmak isterdi, Bu maksatla karar vererek savaa balad, Onu katlederek, cesedini topran stnde braktk... alacak bir eyiz, ne bileyim,. bir tuhafz biz! Kendi dinimizin bana bela yumayz biz! imdi yine var, yeni haber, gzel seyirlik (oyun), ranllk, Osmanllk isimleri tekrar diriltilmi, Bir para toprak iin byk bir iddia ortaya km, Meydan ki kzt, batan ayaa mahvoluruz, Bunlar olmasa da, zaten batan sona yok olmuuz, biz! Kendi kavmimizin bana bela yumayz biz! 1907
Sabirin bu iirinde nasl bir Trklk ve Trk tarihi anlay vardr?
1920li yllardaki edebiyat anlyabilmek iin, asrn balarnda Azerbaycanda cereyan eden siyas, tarih hadiseleri ksaca gzden geirmek gerekir. 1917 ihtilalinin hemen sonrasnda, 28 Mays 1918de Gencede Mehmed Emin Resulzadenin bakanlnda tarihin ilk Trk cumhuriyeti; Azerbaycan Mill uras adyla kurulur. Byk bir petrol sayiinin bulunduu Bak, ounluunu Ruslarn oluturduu Bolevik iilerin elindeydi. Bu Bolevik gurubun iinde Ermeniler de epeyce etkin ve sz sahibi idi. Mill Azerbaycan Hkmetinin Trkiyeden yardm istemesi zerine Nuri ve Mrsel Paalarn kumandasndaki Trk ordusu, Azerbaycanl gnlllerle birlikte Bakyu kuatarak 15 Eyll 1918 tarihinde ehri Boeviklerden geri ald. Bylece Azer-
85
baycan Cumhuriyetinin bakenti Bakya tand. Bu zafer sadece Azerbaycan deil btn Kafkasya Mslmanlarn sevince bodu. Azerbaycan Trkleri hem Ruslardan, hem de Ermenilerden kurtulmutu. Bu sralarda hkmette byk lde etkili olan Musavat Partisi, Ziya Gkalpin Trklemek, slamlamak, Muasrlamak dsturu dorultusunda ekillenmiti. Hkmet de bu yolda uygulamalara balad fakat, bu hl uzun srmedi. 27 Nisan 1920de Bolevik ordusu Bakya girerek Mill Azerbaycan Cumhuriyetine son verdi. Bir mddet sonra da Azerbaycan Sovyetler Birliine dhil edildi. Kuzey Azerbaycan XIX. asrn balarndan itibaren Gney Azerbaycan ve ran zerinde etkili olmaya balamt. 1905ten sonra ise Rus merutiyetinin getirdii serbestlik ve nisb fikir hrriyeti, Azerbaycan aydnlarnn modernleme, batl bilgi ve teknolojiye erime yolundaki btn kazanmlarn bir yandan siyas hareketler, usul-i cedit okullar, eitli cemiyetler ve dier yandan kitaplar, gazeteler, tiyatro oyunlar gibi vastalarla ortaya karmalarna frsat vermiti. Azerbaycan burjuvazisi de bu mill hareketin gelimesi ve kitlelere yaylmasnda byk lde yardmc olmutu. Btn bu sebeplerle, iki ayr devlete tbi olmalarna ramen tarih-kltrel balar hi kopmam olan Kuzey ve Gney Azerbaycan arasnda hzla gelien ilikiler, siyas-kltrel balar iyice glendirmiti. Kuzey Azerbaycanllar Gneydeki merutiyet hareketini byk lde desteklemiler bylece M. F. Ahundzadeden itibaren btn ran etkilemeye balayan Kuzey Azerbaycandaki modernleme hareketleri, bu sefer kendisini siyas sahada da kuvvetli bir ekilde gstermiti. Kuzey Azerbaycandaki modermeme hareketleri zamann taleplerine cevap verdiinden sadece Gney Azerbaycan Trklerini deil, btn ran halklarn etkisi altna almt. Dier yandan aa yukar ayn sebeplerden dolay Trkiyedeki modern fikir ve edebiyat hayat da sadece ran deil btn ark lkelerini gzle grlr bir ekilde etkilemekteydi. Bylece genel Trk edebiyat zerindeki ran etkisi (geri bu etki XV. yzyldan itibaren epeyce azalmt), XIX. yzyldan itibaren tamamen kaybolmu, artk tersine bir etkileim balamt: Modernleen Trkiye ve Kuzey Azerbaycan fikir-kltr hayat, bu yzyldan sonra, gnmze kadar ran zerinde etkili olmaya balad. 1906 ran merutiyet hareketi, Kuzey Azerbaycanl aydnlarca byk lde desteklendi. Ayn hareket, Osmanl Trklerince de ynlendirilmek istenmitir. Tebrizde balayan silahl isyan Settar Han ve Bar Hanlarn nderliindeki mcahitlerin gayretleriyle 1912ye kadar devam etti. ran ynetimi, Rus Kazak askerlerinin yardm ile merutiyet hareketini, Tebrizi susturarak kanl bir ekilde bastrd. Bu yredeki Rus kuvvetleri ancak 1917 Rus ihtilalinden sonra geri ekildi. 1917den itibaren Kuzey Azerbaycanda glenen ve 1918de bamsz cumhuriyetin kurulmasyla neticelenen mill hareket, Gney Azerbaycanda da tesirini gstermiti. 1920de Tebrizde eyh Muhammed Hyaban bakanlnda Azadistan adl ikinci Azerbaycan Trk hkmeti kuruldu. Bir yla yakn ayakta kalan bu mill hkmet de Rus Kazaklarn yardm ile ah ynetimi tarafndan ykld; Hyaban idam edildi. 1924ten sonra rann ynetimi tamamen Farslarn eline geti. Gney Azerbaycan Trkleri zerinde zerinde byk bask kuruldu; halkn kendi dilinde okuyup yazmas yasakland. Azerbaycan Trkesiyle yazlan, baslan kitaplar ortadan kaldrld, mektepler kapatld. Her iki Azerbaycanda birbirine yakn yllarda devam eden bu byk siyas-mill hadiseler aydnlar zerinde derin izler brakt. Edebiyat hayatndaki tesirleri ise gnmze kadar devam etti. airler, yazarlar bu byk siyas-mill hadiselerin besledii deiik trlerde birok eser vererek, Azerbaycan mill edebiyatn zenginletirdiler. Bu genel ereveyi izdikten sonra tekrar edebiyata dnebiliriz.
86
1920ye kadarki edebiyatn en byk temsilcilerinden biri, kendi bana bir mektep olan Hsyn Cavid (Azerbaycan tiyatrosu blmnde kendisinden ayrca sz edilmiti.) (1882-1941)tir. air ve tiyatro yazardr. Romantik bir air olmasna ramen eserlerinde realizm temaylleri de gldr. Bahar ebnemleri, Kmi Gnler adl iir kitaplar, manzum, mensur dramlar vardr. Devrinin en kudretli airi ve dramlaryla da en nemli tiyatro yazardr. Milliyet ve dil anlay bakmndan smail Gaspralya baldr. Bu sebeple Trkiye Trkesine ok yakn ve sade bir dil kullanmtr. Devrinin siyas sosyal vaziyeti, emperyalist devletlerin dnyada insanla yakmayan vahice hareketleri, harpler, cehalet ve sefalet, hassas ruhlu Hsyn Cavidi zaman zaman bedbinlie drm, mitsizlie sevketmitir. Onun Cihanda hak da hakikat de hepsi kuvvetdir! msra bu durumun ac bir ifadesidir. I. Dnya Savanda Dou Anadoludaki Trk halknn Ermeniler ve Ruslardan grd kt muameleyi, gaddarlk ve katliam, insanlarn iine srklendii feci durumu Harb ve Felaket adl manzumesinde gereki bir ekilde anlatr. Azerbaycann mill romantik airleri arasnda nde gelenlerden ikisi de Mehemmed Hdi ile Ehmed Cavadtr. M. Hdi (1879-1920), Hsyinzade Ali (Turan) Beyin davetiyle Bakya giderek Hayat ve Fyuzatta alr. Servet-i Fnunculara yakn bir dille Azerbaycan edebiyatnda hrriyet temasn en belirgin ekilde ileyen heyecanl, bir airdir. Dneminde hrriyeti, adaleti, inkilap bir air olarak yldz parlar. Trkiyedeki Trklk, slamclk cereyanlarnn sempatizanlarndandr. Frtnal, maceral, bunalml bir hayat vardr. 1920de Bolevikler kanl bir mcadeleden sonra Genceyi ele geirdiklerinde kan kargaalkta ldrld biliniyor. iirlerinde Namk Kemal, Fikret ve A. Hamidin tesirleri grlr. Ehmed Cavad [Ahmet Cevat] (1892-1937). 1918deki Azerbaycan istiklalini terennm eden, mill, romantik air olarak bilinir. Trkiyedeki Mill Edebiyat cereyann benimsemi, ok sade bir dille ve mill vezin olarak kabul ettii heceyle iirler sylemitir. Sovyet dneminden nce yazd, Azerbaycan Trklerinin mill uurunu, mill tarih anlayn glendiren, Anadolu ile Azerbaycan Trkleri arasndaki kardelii anlatan, insanlarda mill gurur ve okunluk yaratan mill-romantik iirlerini, Koma ve Dalga adl kitaplarnda toplad. Azerbaycan istiklale gtren gelimeler karsndaki okunluunu, Osmanl Trkiyesinin ykl ve Anadolunun igalini karsndaki derin kederini, safha safha iirlerine aktard. I. Dnya Savanda Dou Anadoludaki perian bir vaziyette kalan halka yardm eden Azerbaycan Cemiyet-i Hayriyesinde gnll olarak alt. Bylece Trklk dncesini, bamszlk isteini, mill Azerbaycan devletinin varln anlatan bir air olarak geni halk ynlarnn beenisini kazand, ama, bu zellii, onun Sovyet dneminde ldrlmesine de sebep oldu. 1920li yllardan sonra byk bask altnda yaam, mecburen yazd iirlerde kurulan yeni hayat, sosyal ve siyas deiiklikleri istemeden de olsa terennm etmeye zorlanmtr. Trkiyede ok iyi bilinen rpnrdn Karadeniz Bakp Trkn Bayrana msra ile balayan mill marn gftesi de bu aire attir.
87
Ehmet Cavattan iirler: TRK ORDUSUNA Ey anl lkenin anl ordusu, Unutmam Kafkasa girdiin gn! Gelirken komaya Turandan Rusu Ayan Karadeniz pt m? lk atarken eski burca adm, Kars kalas selam topu att m? Sen yaparken orda zafer enliyi, Malup dman kalarn att m? kdn gn Allahekber dana Dastan dalar gpta eyledi. Baktm Han Saray viran takna Sen gelirsen en olurum syledi. Geldiin gn Krn akar-bakar Eski gnahlardan silkindi, kt. itip Gmrde tekbir sesini, Aras sevincinden dnyay ykt! Gence, 22 Haziran 1918 STANBUL Ben sevdiim mermer sineli yrin, Diyorlar koynunda yabanc el var. Bakp ufuklara, uzak yollara, Alyormu mavi gzler, akamlar. Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul, Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Benim sevdiim kz, dnya gzeli, Ona bu dnyada e yaranmam. Diyorlar, gnln felek pozal Srmal telleri hi daranmam!.. Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul, Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Krk dala konmu, dn yavru bir ku Ondan haber verdi; gzm yaard. Gel, zavall gnlm sorma ne olmu? Sorma ki sevdiin kimlere vard? Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul, Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Diyorlar sevdiim kz kulesinde Bakyorken krk rebap teline, Uuyorken iir sevdasnda [o], Bir ylan sarlm ince beline! Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul, Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Ey yolum stnde ykselen dalar, Gizli sevda iin rpnan deniz! Yol verin, yol verin, benim derdim var, Kaybettim yolumu, kaldm kimsesiz! Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul! Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Bu kalbimden kopan her yank feryat, ektiim dertlerin tercman m? Yok mudur, kimseden gnlme imdat, Bu bahtsz sevdamn son zaman m? Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul! Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Ya Rab, bilmez miydin kalemi sen de Ki, krdn sazmn canl telini? Douyorken yeni bir mit bende, Niin meyus ettin Turan ilini? Ah ey solgun yzl, dalgn stanbul Mavi gzlerin pek baygn stanbul! Gence, 19 Mart 1919 Kelimeler (Metinde gei srasyla) : Allahuekber da: Sarkam yaknlarndaki da. O zaman Trkiye ile Rusya arasndaki snr, bu dadan geiyordu. Han Saray: Bakda irvanahlardan kalan saray. Krn akar-bakar: Kr (Kura) nehrinin ufku ak, gzel manzaral yreleri.
stanbul: Bu iir 13 Kasm 1918de ngilizlerin stanbulu igali zerine yazlmtr. Trk Ordusuna: Bu iir 1918de Azerbaycann yardmna giden Osmanl ordusu iin yazlmtr.
88
XX. Yzylda Roman ve Hikye

Azerbaycan edebiyatnda mensur eserler XIX. yzyla kadar olduka zayf kalm, manzum neviler kadar gelimemitir. XIX. yzylda modern nesre nc olan A. Kuts, smail Bey Kutkanl ve M. F. Ahundzadeden ve dier yazarlardan sz edilmiti Nesir trnn gelimesinde 1905e kadar yaymlanan Azerbaycann ilk gazete ve dergilerinin de pay oktur. Makale, fkra, kk hikye, tenkit, eitli tercme yazlar vs. gibi trler, daha ok Ekini (1875-1877), Ziya (1879-1880), Ziya-yi afasiye (18801884), Kekl (1883-1891) ve ar-i Rus (1903-1905) gibi ilk sreli yaynlarda ortaya km ve gelimitir. XIX. asrn sonlarndan Sovyet dneminin balangcna kadar (1920), Sultan Mecid enizade, Necef Bey Vezirov (Vezirli), Celil Memmeduluzade, Neriman Nerimanov, Memmed Seid Ordubad, Slymani Sani Aundov, Abdulla ai, Syid Hsyn, Yusif Vezir emenzeminli (Yusif Bek Vezirov) , E. Hakvrdili, gibi yazarlarla hikye ve roman geliimini srdrr. Yine de Azer edebiyat tarihileri ve tenkitiler arasnda, roman trnn ortaya k tartma konusudur. Bunlarn bir ksm, klasik edebiyattaki mesnevileri, manzum roman olarak kabul edip bu trn balangtan beri var olduunu ileri srer. Bazlar Avrupa manada eserleri kastederek ilk romann Neriman Nerimanof un Bahadr ve Sona (18961899)s olduunu iddia eder. M. F. Aundzadenin Aldanm Kevakibi (1859) ile modern hikyeciliin (bazlarna gre de modern romann) baladn kabul edenler olduu gibi Sultan Mecid enizadenin iki ciltlik Mektubat- yda Bey irvan (1898) adl eserini, romann ilk rnei olarak benimseyenler de vardr. Gney Azerbaycandan olmasna ramen, bilgi ve entellektel geliimini Kafkasya, Krm ve Trkiyeye borlu olan Zynelabidin Meraay (1837-1910)nin, Farsa yazld iin ran edebiyatnn da ilk modern eserleri arasnda nemli bir yeri olan Seyahatname-i brahim Bey (1. c. 1897, 2. c.1906, 3. c. 1909) adl eserini veya yine Gney Azerbaycan Trklerinden olmasna remen Kafkasyada yaayan ve orada eserlerini Farsa yazan Mirze Ebdrrahim Talbov (1834-1911)un Sefine-i Talib (veya Ehmedin Kitab, 1. c. 1894, 2. c. 1895; 3. c.; Mesaill-Heyat 1906), MesaliklMuhsinin (1905) ve Paul de Kocktan tebdil ettii dnlen Eek adl fikr yan ar basan edeb, didaktik, satirik eserlerini de modern Azerbaycan nesrinin ilk eserleri arasnda deerlendiren aratrmaclar vardr. Bu aratrmaclar, Farsa yazlm sz edilen eserleri Azerbaycan edebiyat iinde dnmekte hakldrlar nk; Gney Azerbaycan airleri ve yazarlar arasnda iki dillilik gnmzde de inkr edilmez bir gerektir. Dolaysyla Azerbaycan Trklerinin Farsa yazdklar eserleri, Azerbaycan mill edebiyatnn dnda dnmek gereklerle badamaz. Nitekim eserlerinin byk bir ksmn Rusa yazan Cengiz Aytmatov, hem Krgz, hem de Rus edebiyatnn yazar olarak kabul edilmektedir. Dolaysyla Azerbaycan modern nesrini, farkl yazarlarn, farkl eserleriyle balatan aratrmaclar, edebiyat tarihilerini anlamak gerekir. Hareket noktalar, modern hikye ve roman anlaylarndaki farkllk gz nnde bulundurulduunda, bunlarn hepsi de, kendi grlerinde hakl saylr. Btun bu grler, dikkate alnarak sylenebilir ki Azerbaycanda modern hikye ve roman birden bire ortaya kmam, bir yandan eski mesnevilerin, halk hikyelerinin, dier yandan Avrupa eserlerin, Rus yazarlarnn hikye ve romanlarnn tesirleriyle kendi yolunu, gelime istikametini aramtr. Sultan Mecid enizade (1866-1937), Azerbaycan edebiyatnn ilk realist romanlarndan biri olan iki blmlk Mektubt- yda Bey irvan (Muallimler ftihar 1898, Gelinler Hamayili, 1900) ve ilk realist hikyelerden kabul edilen Allah ovfu (1906) ile urban Bayram, Yaud On Gn Riyazet (1907) gibi eserleriyle modern hikye ve roman trnn
89
gelimesine hizmet etmi, ayrca birok tiyatro eserini tercme veya adapte ederek, rejisrlk yaparak Azerbaycan tiyatro ve sahnesinin gelimesinde de nemli rol oynamtr. Azerbaycandaki ilk romanlar arasnda C. Mehemmeduluzadenin Danaba Kendinin Ehvalatlar (1894), M. Seid Ordubadnin Bedbet Milyonu Yaud Rzaulu an Firengimeab (1914), Abdulla aiin Esrimizin ehremanlar (1909-1918) adl eserleri saylabilir. Bunlarn yannda roman adyla neredilen, kk hacimleri ve muhtevalar itibaryla da roman saylmalar biraz kukulu grlen eserler vardr: Divanbeyolunun Can Yangs (1913), brahim Bey Musabeyovun Gzellerin Vefas (1914), Nft ve Milyonlar Saltanatnda (1917), Eli Abbas Mznibin Yusif ve Zleyha (1914), Hac Cabbarzadenin A erib (1913) eserleri gibi. Modern kk hikyede ise Celil Mehemmeduluzade, Ebdurrahim Bey Hakvrdili ve zyir Hacbeyliyi mutlaka zikretmek gerekir. Bu yazarlar, realist ve eletirici bir yaklamla dnemlerinin hayatn, karekteristik izgilerle anlatma baars gstermilerdir.
Sovyet Dnemi Azer Edebiyat
1920de mill cumhuriyetin yklarak, Azerbaycann Bolevikletirilmesi ve ardndan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii iine alnmasyla lkede siyas, sosyal ve kltrel hayat alt st oldu. Buna bal olarak da insanlarn dnya gr, sanat anlay yeniden ekillendi veya ekillendirildi. Yeni rejimin baskc olduu, kendi grnn dnda olanlara pek fazla hayat hakk tanmak istemedii ve bilhassa Rus emperyalizminin sosyalist maskesi tayan yeni bir yz olduu, ok gemeden anlald. 1925-26daki ideolojik sertleme ve nihayet 1937de Stalinin dehetli terr, bu rejimin karakterini iyice belli etti. 1920den sonra sadece Azerbaycann cemiyet hayat, ynetim ekli deimekle kalmad lkeyi ynetenler de deiti. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Trkleri ynetimde arka plana itildi, Rus ve Ermeni yneticiler Azerbaycana hkim oldu. Ruslarn bu stratejik blgeye mutlak hkim olma arzusu, yakn gemiteki Trk-Ermeni atmalar, zellikle de Azerbaycan Trklerinin Trkiyeye byk sevgi, yaknlk ve gven duymas gibi sebeplerle yeni yneticiler, Azerbaycanllara ok gaddarca davrand; birok ilim adam, yazar, gazeteci, retmen hayatndan oldu. 1930lardaki kollektifletirme devrinde de halktan insanlarn binlercesi yok edildi. Ayrca Ermenistan ve Grcistan Sovyet cumhuriyetleri topraklarnda kalan Trkler, Kazakistana, Sibiryaya srgn edildi veya baka yerlere g etmek mecburiyetinde kaldlar. Bylece her iki cumhuriyetteki etnik temizlik (Trkleri yok etmek) byk lde gerekleti. Byle bir diktatrlk devrinde edebiyatn aheserler yaratmas, sanat hayatnn baarlar salamas beklenemezdi. Nitekim Sosyalist Azerbaycan Edebiyatnn nispeten sanat deeri tayan eserlere kavumas iin 10-15 yl gemesi gerekmitir. Yazarlar 1920den nce olduu gibi serbest yazma ansna sahip deildi resm-ideolojik gre uygun eser yazma mecburiyeti vard. Sosyalist realizm ad veren 1930lardan itibaren artk btn sanat dallarnda parti eliyle yrtlen, ekillendirilen gdml bir edebiyat anlay hkim klnd. Sanatlar bazen zorla, bazen de inanarak bu sosyalist realizm seline kendilerini kaptrd. Cemiyete devrimci bir gzle baklyor, sosyal hadiseler, insan ilikileri, snflar arasndaki atma fikrine uygun olarak aklanyordu. Gy yeni bir cemiyet kuruluyordu, bu cemiyettin de yeni bir edebiyata ihtiyac vard. Bylece eski dnya grne, hayat tarzna ve bunun tabi bir sonucu olarak da eski edebiyata (klasik edebiyat) kar iddetli bir hcum balatld. II. Dnya Harbine kadar Azerbaycan edebiyat, sosyalist cemiyeti kurma, eski cemiyet hayatn ve ve insan deerleri deitirip ykma savana sahne oldu. ou kere kr krne ve tek tarafl bir anlayla kaleme alnan eserlerin byk bir ksm, edeb deerden mahrum, siyas propaganda rn olarak kald. Hele Stalinin dneminde, kimse azn
90
amaa cesaret edemezken sanat eseri yaratmak, hem de gerek deerler tayan gzel bir eser ortaya koymak olduka zordu. Bu dnemde tenkit edilen eskiyi temsil eden ancak cemiyetin kendisi idi. Boleviklerin karsnda bu eski denilen hayat tarznn temsilcileri kmyor, konumuyordu. Eski ile yeni arasndaki diyalektik mcadeleyi tamamyla Bolevik yazarlar yrtyordu. Halkn yararna iddiasyla balatlan hcum, ferdin ve dolaysyla insann inkrna kadar varmt. Din adamlar, zalim beyler, eski yneticiler, hurafelere inanan insanlar, zengin kimseler, burjuvalar, antisosyalist ve komnistler, eski hayatn (burjuva hayatnn) tipik temsilcileri olarak nitelendiriliyordu. Bunlarn karsna idealist komnistler, devrimciler, iiler, retmenler, kadn haklarn ve kadn hrriyetini temsil ettii iddia edilen gen kzlar, kadnlar adet insanst zellikleri ve gayretleri ile kartlyordu. Bylece kaba bir ekilde ve suni olarak yaratlan eski-yeni kavgasnn yansd edeb eserler bu eserlerde canlandrlan kahramanlar zamanla hep birbirine benzemee balad. Basit sloganlar, tek yanl ideolojik gr, bu gdml edebiyatn zellikleri hline geldi. Bolevik gr asndan ele alnan milletler aras problemler, dnyann eitli yerlerindeki snflararas atmalar, smrgeler-emperyalisler arasndaki mcadeleler, halk hareketleri, ii ve kyl hadiseleri; enternasyonalizm, dnya bar, dnya sosyalistlerinin birlii, hmanizm ad altnda geni lde, muhtelif eserlerde ele alnd. Bu hususta bazan o derecede ar davranld ki zaman zaman mill edebiyat ve dil inkr edildi. Rusa; Leninin dili, Komnist dnyasnn dili, Rus edebiyat da; emekinin, iinin, devrimin edebiyat olarak yceltildi. Bu artlar altnda Azerbaycan edebiyatnn vazifesi; byk karde Ruslarn edebiyatn rnek almakt. Balangta Maksim Gorki, btn Sovyet halklar iin resm modeldi. Mayakovski ve dierleri bunu takip etti. Kurulu devri adlandrlan bu safhadan sonra 1930lardan itibaren Komnist Partisi tarafndan sanatlara sosyalist varln dolgun ve ok ynl bir ekilde aksettiren, emekilere sosyalizm kuruculuu iine sadakat ruhu alayan, derin mazmunlu, mkemmel bir ekle sahip eserler yaratma tavsiye edildi. Btn bu siyas basklar yannda, edeb dil de bariz bir ekilde deitirildi. 1920li yllarn ortalarna, Sovyet dneminin balarna kadar Trkiye Trkesine bir hayli yaklam ve onunla btnleme aamasna gelmi tarih yaz dilini ortadan kaldrlmak iin alfabe birlii yok edildi, yerel fonetik unsurlarn n plana karld bir yaz diline geildi, birok ortak Trke (Ouzca) kelime Osmanl Trkesine ait olduu iddiasyla terk edildi, yerlerine Rusa veya Farsadan kelimeler kulanlmaya balad. Geri Azerbaycan Trkesinde eskiden beri yerel Trke unsurlar yaz dilinde kullanlrd fakat, Komnist yneticiler, Trkiyeyle yakn ilikileri yok etmek istediklerinden 1920li yllarn ortalarnda durulmaya balayan, olgunlam yaz dilini kastl olarak ortadan kaldrdlar. Bylece Azerbaycan yaz dili, Rusann paralelinde yeni bir aamaya girdi ve bu durum 1991e Sovyetler Birliinin yklmasna kadar devam etti. Fakat Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesi o kadar birbirinin iindedir ki bunlar zorla birbirinden uzak tutmak kolay deildir. Siyas, iktisad, kltrel ilikilerinin canland dnemlerde iki yaz dili arasnda karlkl etkileimler kanlmaz olur. Nitekim 1991den sonra iki yaz dili tekrar birbirine yaklamaya balad; nk, her ikisi de Ouz kaynandan beslenmektedir. Ksaca erevesini izmee altmz bu grler ierisinde yazp yaratmak zorunda kalan, 1920den nceki devirde olgun eserler yazm sanatlar deiik yollar tercih etti: Bir ksm sustu, bir ksm etliye stlye karmamay, kk bir vazife alp bir kenara ekilmeyi tercih etti. Bir ksm yazarlar da yeni devire ayak uydurmaya alarak istenilen tarzda eserler yazmay denedi. 1920den nce eserler vermi, sosyalist veya sosyal demokrat grl kimseler ise pek fazla zorlamadan yeni devrin deerlerine uygun eserler kaleme aldlar. Her eye ramen, kendi bildii yolda gitmeye, inand ller iinde eserler verme-
91
ye alanlar da yok deildi. Bu gibi ahsiyetler arasnda Hsyn Cavid rnek olarak gsterilebilir. E. Havrdili, Cefer Cabbarl, Celil Memmeduluzade, Yusif Vezir emenzeminli, Abdulla ai gibi yazarlar ise kendi ahsiyetlerini korumaya alarak hem yeni devre, hem de kendi zevk ve grlerine uygun eserler yazmaya altlar. Bir ksm baarabildi, bir ksm da Stalinin terr devrinde hayatn kaybetti. Yeni yetien, gen, heyecanl, sosyalist deerlere samim olarak inanm veya partinin gzne girmee can atan birok sanat da, gdml edebiyat oluturmak iin urat. ok gemeden bu uurda eski nesil ile kuak atmas, dnya gr farkll noktasna gelindi. Ynetim tarafndan tevik edilen bir ksm genler, yal nesli eitli kt sfatlarla aalayarak; rejim dman, halk dman diye sulayarak onlar zor durumda brakt. Bu sert mcadele zemini, 1937lere doru o hle geldi ki kimse korkusundan bir ey yazamaz oldu. Yazlanlar da parti kararlarnn siyas ve ideolojik sloganlarn dar erevesinden dar kamad. Bu dnemde bir kurtulu yolu olarak tarih konular, uzak lkelerde cereyan eden hadiseler, ele alnmaya balad. Aslnda bu sansrl dnemlerde sanatlarn sk sk ba vurduklar bir ka yolu idi. Y. V. emenzeminlinin zlar Bula, an iinde; H. Cavidin Siyav, Topal Tymur; C. Cabbarlnn Od Gelini, Nesreddin ah; Abdulla aiin Nabe; Semed Vurunun, Vaif, z ayas, Aslan ayas, Zencinin Arzular gibi eserleri buna rnek olarak gsterilebilir. II. Dnya Savann (1939) balarna kadarki yllarda ele alnan belli bal konu, genellikle Azerbaycanda Sovyet hkimiyetinin kuruluudur. Eserlerin birounda 1920den nceki yllar; yani Sovyet hkmetinin kuruluundan nceki Azerbaycan ele alnr; kyllerin, iilerin, gen aydnlarn kt durumu, din adamlarnn, zenginlerin, cahil ve fanatik kimselerin, burjuvalarn, beylerin smrs, ahlakszl anlatlr. Sonra da Sovyet devrinin gelmesi ile ii, emeki ve kyllerin zulmden kurtuluu, ilerleme ve kalknma dneminin balamas tasvir edilir. Daha dorusu 1917 Bolevik ihtilalinin arefesindeki ve hemen sonrasndaki Azerbaycan hayat ele alnr; Devrimin gereklemesi anlatlr. Bu eserlerin ortak bir yan da epik hususiyetlerin ar basmas, devrimci tiplerin idealize edilmesidir. 1939-1945 II. Dnya Sava yllarnda konularn arl tabi olarak bu savaa kayar. Sava srasndaki eserler, daha ok Sovyet halkna gven ve cesaret vermek iin yazlmlardr. Savaa gen bir asker olarak katlan ve dndkten sonra 1950-1960l yllarda sava hatralarn, intibalarn yazan veya bunlardan yararlanarak deiik birok eser ortaya koyan yeni bir kuak yetiir. Bunlarn eserlerinde gerek savan ne olduu grlr. Bu eserlerin yaanmlktan gelen canl, rpertici gereki zellikleri yannda, hemen birounun tek yanl grle yazlmalar tezat tekil eder. Bu gibi eserler, hikye, roman ve tiyatro trlerinin imknlarn zorlar. Savala birlikte uzak lkelerin egzotizmi de eserlere yansr. Savaa kadarki dnemin nemli ahsiyetleri arasnda, eski kuaktan kabul edebileceimiz Yusif Vezir emenzeminli (1887-1943), ok ynl bir yazar olarak dikkati eker. Kk, mizah, realist hikyelerinde Azerbaycan halk hayatnnn btn ynlerini mkemmel bir ekilde ilemitir. Azerbaycan Mill Hkmetinin Trkiye elisi iken (1918-1920) bulunduu stanbulda Azerbaycan Edebiyatna Bir Nazar adl kk edebiyat tarihini yaymlar. Bir mddet Avrupada bulunduktan sonra 1925te Bakya dner. Sovyet devrinde daha ok roman yazar, halk edebiyat hakkndaki almalarn srdrr. air Vkf n hayatn iledii an inde, Azerbaycann eski tarihinden konusunu ald zlar Bula (1934), Rusyadaki niversite rencilerinin hayatn anlatt Studntler (1931-1934) belli bal romanlarn oluturur. Hikyelerinde kulland dille, canlandrd tipler arasnda tam bir uyum olmasna dikkat etmitir. Hazret-i ehriyar (1935) adl bir komedisi de vardr.
92
Cenup Mevzuu: Azerbaycan edebiyatnda nceleri Gney Azerbaycann problemlerine ilgi gstermek eklinde balayan, daha sonra Azerbaycann btnl gibi siyas meseleleri de iine alan mill edebiyat anlay. Gnmzde bal bana bir edeb cereyana dnm bulunmaktadr.
Memmed Seid Ordubadi (1872-1950) bu dnemin belli bal yazarlar arasnda yer alr. Dumanl Tebriz (1927-1940, 4 cilt) roman, 1906-1911 yllar arasnda merkez Tebriz olmak zere Gney Azerbaycan (ran)da cereyan eden siyas ve sosyal hadiseler hakkndadr. Rzaulu an Frengimeab (1907) adl roman, baarl bir yergidir. Dyen eher, Gizli Bak, Dnya Deyiir adl lden ibaret tarih romannda 1890-1920 yllarnda Azerbaycanda ortaya kan deiiklikler, siyas hadiseler, Sovyet hkmetinin kuruluu tavsir edilir. Birok makalesi, tiyatro eserleri ve tercmeleri de vardr. simlerini belirttiimiz yazarlarn daha gen kuaa mensup olanlar arasnda bulunan S. Rehimov, E. Veliyv, E. Eblhesen nceleri Sovyet idaresinin kuruluunu ileyen daha sonralar da sava konulu eserleriyle tanndlar. S. Rehimovun en mehur eseri, Sovyet ncesi ve sonras Azerbaycandaki deiimleri anlatan amo adl byk hacimli, epik mahiyetteki eseridir. Bu nesilden saylabilecek Mir Celal (1908-1978) ve Mhdi Hsyn (1909-1965) yazarlkla birlikte tenkit ve edeb incelemeleriyle de tannrlar. Her ikisinin de baarl hikye ve romanlar vardr. M. Hsyn Trkiye gezisini Bir Ay ve Bir Gn (1963) adyla neretmi ve eser bir hayli ilgiyle karlanmt. Dan (1933-1936), Aperon, Terlan gibi romanlarnn dnda dram eserleri de vardr. Sava yllarnda edeb faaliyete balayp daha ok 1946dan sonraki ylllarda olgunluk ana ulaan yazarlar arasnda Mirze brahimov (1911-1993), Sabit Rehman (19101970), Enver Memmedhanl (1913-1990), lyas Efendiyv (1914-1996), Slyman Veliyv (1916-1996), mran asimov (1918-1981) gibi ahsiyetler Sovyet devri Azer nesrinin olgun rneklerini verirler. Mirze brahimov, ok ynl bir yazar, bilim adam ve politikacdr. Azer edebiyatnda mill bir mesele ve konu olarak ele alnan Cenup Mevzuunda ilk ve en baarl eserleri vermitir; Gelecek Gn, Cenup Hikyeleri, Pervizin Heyat, Pervane vs. Ayn zamanda Byk Demokrat (1939, Celil Memmmeduluzade hakknda), Heyat ve Edebiyyat, Byk airimiz Sabir, Ak erinde Realizm gibi edebiyat aratrmalar ve tenkid eserleriyle tannmtr. lyas Efendiyv, hikye, roman ve dramlaryla; lirik ve bazen de romantik anlatmyla hayat tahrif etmeyen realist yaklamyla, kahramanlarnn psikolojisine verdii nemle resm yazar olma hususiyetlerinden uzaklam; sanatn ve ahsiyetini koruyabilmi yazarlardndr. Aydnlk Gceler (hikyeler), Sydl Ar (1959), Krp Salanlar (1960), Geriye Bama oca (1980), atlan (1981), Sarkynekle Valhin Nal (1978) gibi eserleri vardr. *** 1960l yllar Azer edebiyatnda yeni bir devrin balangcdr. Stalin sonrasnn daha serbest ve lml zemininde ada insan hayat ok ynl bir ekilde ele alnr. delolojik yaklamlardan eskiye nisbetle daha uzak, realist eserler, deiik teknikler ve anlatm yollaryla ortaya konulur. Bu kuak, ayn zamanda sava ve siyas kargaalk devirleri yaamam, genellikle iyi renim grm, iyi derecede Rusa renerek dnya edebiyatna da bu dille almtr. Ayn ekilde kendilerinden nceki kuaktan ok daha iyi artlarda dnya edebiyatnn belli bal eserlerini okuma, inceleme imkn bularak dar kalplardan syrlabilmitir. Bu yllarda edeb faaliyettte bulunanlar iki grupta toplayabiliriz: 1960l yllardan nce eserler veren ve edeb faaliyetlerini 1970li yllarda da devam ettiren, nisbeten daha yal, bir ara nesil: smail l (1919-1995), Hesen Syitbeyli (1920-1980), Ezize Ceferzade (1921-2003), Hsyn Abbaszade (d. 1922), Salam edirzade (1923-1987), Glhsyn Hsynov (d. 1923), Bayram Bayramov (19241994), eli urbanov (1925-1967), sa Hsynov (d. 1928), ingiz Hsynov (d. 1929), Sabir Ehmedov (d. 1930).
93
Bu ara nesil, gnmz Azer edebiyatna yeni bir soluk getiren 1970 ve 1980li yllarda olgunlaarak eserleriyle kendilerini kabul ettiren kuakla, edeb gelenekler itibaryla fazla alakas olmayan bir nesildir. Bunlarn ierisinde . hl, sa Hsynov gibi yaratclklaryla ne kan ve kendilerine zg baarlaryla dierlerinden epeyce farkllaan ahsiyetleri zellikle belirtmek gerekir. Bu ara nesil, kua itibaryla II. Dnya Savan ok gen yalarnda yaam olan sanatlardr. Dolaysyla sava bu nesli erken olgunlatrm ve 1960l yllardaki yaratclk devrinde de byk lde etkilemitir. Biz . l, S. Veliyv, S. edirzadenin eserlerinde yine II. Dnya Savayla ilgili konular grsek de bu dnem yazarlarnn eserlerinde sava artk geride kalmtr. Btn dikkat, savatan sonraki sosyal problemlere, ky ve ehirlerdeki alma hayatna, emekilerin madd, manev dnyasna ynelir. . hlnn Ayrlan Yollar, Dalar Seslenir gibi eserleri bu tip romanlara rnek olarak gsterilebilir. Fakat . l asl byk kn Deli Kr (1957-1967) romanyla yapar. Eserde XIX. asrn sonlaryla XX. asrn balarnda Kr nehri kysndaki bir kyn hayat ele alnarak Azerbaycandaki byk deimeler, gelimeler sembolik olarak ilenir. nklaptan nceki hayatn tasviri pein hkmlerden, ideolojik yaklamlardan bir hayli uzaktr; ama, yine de resm grn tesirleri tamamen kaybolmamtr. . l, Azerbaycan halknn inanlarn, efsanelerini, yaay tarzn, ksacas madd ve manev dnyasn ok iyi tanr. Hikye ve romanlarnda bu dnyadan alnm unsurlar, btnle uyum iinde ok gzel kullanr. ocuklar iin yazd Efsane ve Revayetler ile Can zmzdendir (1990) adl eserlerinde baz efsaneleri yeniden iler. mrnn son zamanlarnda, gzleri zayfladndan eine dikte ettirerek yazdrd len Dnyamda (1995) Sovyet leminin karanlk dnyasndan syrlm bir aydnn, hayal krkl ve gelecee inanc olduka etkili bir tazda dile getirilmitir. Savatan sonra ky hayatn btn geniliiyle, realist bir bakla ele alan, kahramanlarnn i dnyasn baaryla tasvir eden bylece, basmakalp ky romanlarndan uzaklaan Sabir Ehmedovun Toana adl roman, dnemin baarl eserleri arasndadr. Ky hayatn Azerbaycan halknn manev dnyasn arptmadan ileyen, kahramanlarn kendi hayat artlar iinde tabi bir ekilde canlandran sa Hsynov da Bizim zlar, Dan Ulduzu, Yanar rek, Saz, Ttek Sesi gibi byk hikyeleriyle tannr. Nesimnin hayatn iledii Meher, ve sonra yazd dal iin felsef roman, denilebilir. Son zamanlarnda Muannay takma ad olarak kullanmaya balar ve kendisine ait mistik-metafizik bir dnya gr ile tannr. Mensur iir ve hikyeleri ile tannan Glhsyn Hsynolu da bu neslin nde gelen temsilcilerindendir. Ayn kuaa mensup, mill kltre olan ballyla tannan Ezize Ceferzade, baz irvanl airler hakknda yazd l roman ve XVI. yzyl Azerbaycann tasvir eden tarih romanlaryla, sevilerek okunmutur. ingiz Hsynof, Adalar, Mehemmed Memmed Meite ayr rklardan ve ayr kltrlerden iilerin bir i yerindeki uyumlu hayat ile, ideal Sovyet insan tiplemesini denemitir. Aile Srlarnda ada Sovyet hayatnn bozuk ynlerini eletirir. Yazarn en fazla dikkati eken eserlerinden biri de, M. F. Aunzadenin hayatna hasredilmekte beraber allm biyografik roman kalplarnn dna taan yapsyla ne kan Feteli Fethidir. Edeb faaliyette 60l yllarn sonrasnda balayan 70 ve 80li yllarda da olgunluk devri eserlerini veren, yukarda genel zelliklerinden sz ettiimiz 1930l yllarn kua olarak adlandrabileceimiz nesil ierisinde doum tarihlerine gre: si Melikzade (1934-1995), Yusif Semedolu (1935-1998), Ferman Kerimzade (1937-1989), Ekrem Eylisli (d. 1937), Sabir Azer (d. 1938), lin (d. 1940), Anar (d. 1938), Mvd Sleymanl (d. 1943) baarlaryla ne karlar. nceleri hikyeleriyle tannan, sonra yazd etl Gn (1987) roman ile edebiyat leminde byk yanklar uyandran Yusif Semedolu bu dnemin ilgili ekici yazarlarn-
94
dandr. etl Gn, girift, sembolik, fantastik, bir romandr. Eserde tarihin deiik dnemlerinde yaam airin ayr ayr hayat hikyesiyle Azerbaycann talihi sembolik olarak anlatlmtr, denilebilir. Anar, ok ynl bir yazar olarak dikkati eker. ok iyi bir renim grm, mkemmel bir ortamda yetimitir. Sadece Azerbaycann deil Rus ve Bat dnyasnn da belli bal eserlerini incelemi, okumu; geni bilgi ve derin kltr onun insan problemleri zerinde younlamasn salamtr. Anar, konularn ve kahramanlarn ada Azerbaycan toplumundan almasna ramen; bu snrlar ierisinde kalmam, millden beer olana ulaabilmi; hem ada Azerbaycan insann hem de gnmz insann anlatmay, canlandrmay, ok ynl bir ekilde yanstmay baarabilmitir. Tiyatro eserlerinin dnda hikye, roman, senaryo ve deneme trnde eserleriyle, tenkid makaleleriyle de tannr. A Liman, B Mertebeli vin Altnc Mertebesi gibi romanlar, iinde bulunduu kuan zellikle ehirlerde yaayan entellektel insanlarn ilikilerini, atmalarn, psikolojik derinlikleriyle yanstr. Dede Korkut hakknda senaryo yazm ayrca Dede Korkut Dnyas adl incelemesiyle, konuya tamamen yeni bir gzle bakm, Dede Korkut aratrmalar zerindeki Sovyet yasak ve korkusunun dalmasna sebep olmutur. Babas Resul Rza ve annesi Nigr Refibeyliyi birok ynleriyle anlatt eseri Sizsiz (Dnya Bir Penceredir, 1986) biyografik roman olarak nitelendirilebilir. Bu eserinde sadece annebasndan sz etmez; ayn zamanda Sovyet dneminin geni bir tasvir ve tenkidini yapar. Azerbaycann gelecei hakknda fantastik dncelerini dile getirdii A o ara o (2003) ve 1991den sonra Trkiyeye gelen Azerbaycanl bir bilim adamnn hikyesi erevesinde Azerbaycan-Trkiye karlatrmasn yapt Sra Selvilerde Bir Otel Odas (2008) adl eserleriyle Trkiye okuyucularnn da yeniden dikkatini ekmitir. Hikye ve romanlaryla, edebiyat incelemeleri ve tenkitleriyle, tannan lin, nceleri basit insanlarn hayatndan alnm, psikolojik derinlik ve lirik bir anlatmla belirginlemi hikyeleriyle n kazand. Mahmud ve Meryem (1983), A Deve (1985), lm Hkm (1989) gibi romanlar vardr. Mahmud ve Meryem romannda halk hikyecilii geleneinin yeni bir yorumunu denemi; A Devede sava yllarn ilemitir. Blbln Nal, Gm Narnc Memeri (1973), Bu Dnyadan atar Gder (1974), Bir Grn Tariesi gibi hikye kitaplar geni okuyucu kitlesi tarafndan rabetle karlanmtr. Tenkid ve Edebiyyatmzn Problemleri (1981) adl eseri, gnmz Azer edebiyatnn problemlerini, baarlarn, kusurlarn gsteren nemli bir incelemedir. 1979daki Trkiye seyahati intibalar Azerbaycan dergisinde yaymlamtr. 1970li yllarda baz eserlerini artk Rusa olarak yazmaa balayan bir kuak dikkati eker. Aslnda bu durum btn Sovyetler Birlii iin karekteristiktir. Ana dili Rusa olmayanlarn, Leninin dili ile Sovyet insann, Sovyet cemiyetini anlatmalar eklinde aklayabileceimiz bu cereyann iinde Azerbaycanda eskiden beri baz yazarlar var olmutur. Bunlar arasnda baz eserlerini Rusa yazan iki karde dikkati eker: Mesud brahimbeyov (d. 1935) ve Rstem brahimbeyov (d. 1939). Bunlarn her ikisi de hikye, tiyatro, roman, byk hikye ve zellikle senaryolaryla Sovyet insannn i dnyasn, problemlerini, dnya grn realist ve objektif bir yaklamla eserlerine yanstmlardr.
Sovyet Dnemi Azer iiri
1920li yllara, Sovyet devrine gelindiinde Azerbaycan iiri yenileme yolunda bir hayli yol almt. zellikle Trkiyedeki yeni edebiyat anlaynn; Edebiyat- Cedide ve daha sonra da Servet-i Fnun ve nihayet Mill Edebiyat cereyanna katlm airlerin eserleri, 1905ten sonra Azer iirinin ilk hamleyi yapmasna byk lde etki etmitir. O dnemde, model olma asndan, Rus iiri daha arka planda rol oynamtr. Azerbaycan ii-
95
ri 1905ten sonra Mirze Eli Ekber Sbir, Hsyn Cavid, Ehmed Cavad, Abdulla ai, Mehemmed Hadi gibi byk airlerin elinde ekil ve dil itibariyle geni imknlara kavumutu. Klasik iirin geleneklerinden, taklide dmeden, uurlu bir ekilde yararlanlyordu. Bylece 1920li yllara gelindiinde Azer iiri modernlemi bulunuyordu. Azerbaycan Sovyet hkmeti kurulduktan sonra nesir ve tiyatro bahislerinde de geni bir ekilde zerinde durduumuz gibi iirde de siyas, sosyal grler; toplumcu bir sanat anlay gittike kuvvetlendi. Devri saran devrimcilik ruhu ve resm himaye de bu anlay byk lde destekliyordu. 1920-1930lu yllarda eski kuaktan airler: Abdulla ai, Ehmed Cavad, Cefer Cabbarl gibi ahsiyetler, belirli lde tavr deitirerek hem devrin ruhuna uygun hem de kendi dnya grlerine ters dmeyen eserler vermee alrken, yeni yetien 1900l yllarda domu gen kuak, edebiyat hayatna girdi ve devrin taleplerine ve heyecanna daha uygun eserler vermeye balad. Bunun iindir ki Sovyet dnemi Azer iirini bu kuakla balatmak daha doru olacaktr. Bu genler arasnda Mikayl Rzauluzade (1905-1984), Osman Sarvelli (1905-1990), Sleyman Rstem (1906-1989), Semed Vurun (1906-1956), Mir Mhdi Syidzade (19071976), Memmed Rahim (1907-1977), Mikayl Mfik (1908-1937), Resul Rza (19101981) saylabilir. Sleyman Rstem, Devrimci bir air olarak 1927de Elemden Neeye adl iir kitabyla ilk kn yapt. Kitabn ad da onun dnya grn yanstyordu. Partinin liderliindeki yeni hayat grnn en inat savunucularndan biri oldu. Hem klasik tarzda hem de halk iiri geleneklerine bal eserler verdi, ama bu, sadece onun iirlerinin ekil hususiyetleri iin sylenebilir. Gittike daha ok serbest iire yneldi. Her zaman partizan bir air oldu. Azer edebiyatnda zamanla gelierek husus bir hviyete brnen, ulusal bir nitelik kazanan Cenup mevzuunun en iyi temsilcilerinden biri de Sleyman Rstemdir. Semed Vurun, bir retmen olarak hayata atlm, Komsomol tekilatnda vazife alm, siyas ve sosyal ilerle megul olmu, iirleri yannda tiyatro eserleriyle de byk baar salamtr. Sleyman Rstem gibi birok eser vermi, iir kitaplar defalarca baslm, geni halk ynlarnn byk rabetini kazanmtr. Bunda btn mr boyunca koruduu halk adam tavr kadar, halk iiri geleneklerinden ustalkla yararlanmasnn da rol byk olmutur. Serbest iirleri bulunmakla beraber hece her zaman onun iirlerinde kendini hissettirmitir. Semed Vurun, Sovyet devrinde halk iirini yeni bir ruhla youran airdir. Azerbaycan adl manzumesi onun karakteristik eseri olarak dnlebilir. Yurt sevgisi, halk sevgisi, tabiat sevgisi Semed Vurgunun iirlerinin hakim temasdr. Azerbaycan iirinde yaygn ve hkim bir alkanlk hline gelecek olan poma (byk manzume, manzum hikye) trnn ilk nemli rneklerini ortaya koyan kuaktandr. Komsomol Pomas (1931-1956), z ayas (1935), Bula Efsanesi (1945), Aslan ayas (1935), Besti (1937) vs. gibi pomalarnda tarih ve efsanev konular da yeni bir anlayla ele almtr. Stalinin 1937de iyice younlaan terr devrinde byk buhranlar yaam, bu skntl dnemi iirlerine de yansmtr. II. Dnya Harbi sralarnda btn kua gibi Semed Vurgun da Faizme kar iirler yazmtr. Manzum tercmeleri arasnda Pukinin Yvgeni Ongin adl roman byk bir baar olarak kabul etmitir. Mikayl Mfik, dneminin siyas frtnalar, yeni cemiyet kurma, dnya sosyalizminin galebisini salama idealleri arasnda romantik-lirik iirin temsilcisi olarak dikkati eker. Hece ve aruzun deiik ve allmam kalplarnda iirler yazd, tamamen serbest tarz da denedi. O dnemde iirde yeni ekiller deneme, genel bir cereyan hlinde idi. Bir ksm airler temelde hece ve aruzu kullanmakla birlikte onlarn hi allmam kalplarn deniyor, deiik kalplar ayn iirde kark olarak da kullanyorlard. Tamamen yeni e-
Komsomol: (Sovyetler Birlii zamannda Komnist Partisi genlik koluna verilen isim.
96
killer arayanlar da vard. Mfik gen yata vefat etmesine ramen bir hayli eser brakmtr. ldnde 10 kitab neredilmiti. ocuklar iin yazd manzumeler, manzum tercmeleri de vardr. *** II. Dnya Harbinde Sovyet ordusu rana girdi ve 1946ya kadar Gney Azerbaycan kontrol altnda tuttu. Bu srada Tebrizde kltrel hayatta, belli ideolojik grler iinde de olsa canlanma grld. Baz air ve yazarlar Gney Azerbaycana Kzl Ordu ile gnderilerek Tebrizde Veten Yolunda gazetesini kardlar ve bu gazetenin yannda airler Meclisi ad verilen bir dernek kurdular. Bu dernein ats altnda edebiyat ve sanat faaliyetleri yrtld. airler Meclisi (1945) adn tayan bir antolojide bu dernek mensuplarnn eserleri toplu olarak neredildi. kiye blnm Azerbaycann temsilcileri arasndaki bu dorudan doruya temas mill uurun uyanmasna byk lde yardm etti. Bylece Azer edebiyatnda gnmze kadar srp gelen mill bir cereyan dodu; Azerbaycann birliini, bamszln, ykselmesini terennm etme, bu cereyann ana hususiyetidir. Bu cereyan Sovyetlerin yaylma siyasetiyle de balangta uyum gsteriyordu. O zamanlar Gney Azerbaycann mill hislerle komunizme yaklamas, rann tamamn ele geirmeyi planlayan Moskova iin iyi bir propaganda vastas olarak grlyordu. Stalin devrinde her trl mill duyguyu terennm etmeden rkm bulunan Kuzey Azerbaycanl airler bu Cenup mevzuuna snp duygularn dile getirdiler. Bylece Cenup mevzuu zamanla Sovyet ideolojisinin dna taan gerek mill duygularn ve emellerin anlatld bir vasta oldu. Yakn tarihte grlen mill hareketlerle de bu ruh iyice belirgin bir hle geldi. Gneyli airlerle Kuzeyliler arasndaki manzum mektuplamalar mill edebiyatn en gzel rneklerinin ortaya kmasna yardm etti. ehriyar ile Sleyman Rstem, Memmed Rahim arasndaki maare bu bakmdan husus deer tamaktadr. (Bak: Yavuz Akpnar, ada Azerbaycan iirinde Mill Bir Mesele Olarak Gney Azerbaycan, Azer Edebiyat Aratrmalar, stanbul, 1994, s. 175-197.) *** Bu dnemde Mikyl Rzauluzade ocuk edebiyatnn gelimesinde nemli rol oynam, ders kitaplar yazm ve tercme ile megul olmutur. Tevfik Fikret ve Reat Nuri Gntekinden de aktarmalar yapmtr. Osman Sarvelli ise, halk iiri geleneklerini devam ettiren iir anlay ile dikkati eker. 1941-1945 arasnda Tebrizde Veten Yolunda gazetesinde alt. II. Dnya Harbinde faizm aleyhindeki iirleriyle tannd. Sovyet devri Azer iirinin veya daha doru bir adlandrma ile modern Azer iirinin en nde gelen temsilcisi Resul Rzadr. Orijinal slubu ile, iirlerindeki felsef derinlikle, nazm tekniinin esnekliiyle tannmtr. Devrin hayatn zellikle genlik alarnda ideolojik bir adan ilese de partizan bir air olmamtr. iirlerinde her zaman ann problemleri karsnda sorumluluk duyan bir aydnn vicdannn sesi ve adalet isteyen bir ruh hissedilir. O mill meselelerde olduu kadar, milletler aras problemlerde de duyarldr. ann ferdi inkr eden, sosyalist realizmine ok daha bal sanat anlay karsnda ferd ve ahs duygularn dile getirmekten ekinmemitir. iirlerinde engin bir insan sevgisi, iyimser bir ruh hli dikkati eker. O bir air-filozoftur. nsan, hayat, lm Resul Rzann iirlerinde nemli bir yer tutar. Siyaset adam olarak da sorumluluk tam, Sovyet ynetimdeki bozulmaya, dargrlle, brokratizme kar da mcadele etmitir. Kars Nigr Refibeyli ile birlikte yapt Trkiye seyahati intibalar ve bilhassa Iraktan dnnden sonra yazd iirler ve yazlar byk ilgi grmtr. Azerbaycanllar Irakta kendilerine ok yakn bir kltrel atmosferde yaayan kardelerinin olduunu Resul Rzann kaleminden rendiler! Bu da Sovyet dneminde Azerbaycann ne derecede da kapal kaldn gsteren mahhas bir rnektir.
97
Sovyet dneminin ilk airler kuan 1910lu yllarda domu genler izledi: Cefer endan (1910-1961), Mirvarid Dilbazi (1912-2001), Nigr Refibeyli (1913-1981), Elekber Ziyatay (1916-1982), Ehmed Cemil (1913-1977), Zeynal elil (1914-1973), Enver Elibeyli (1916-1968) vd. Nigr Refibeyli Gencenin kkl bir ailesinden geliyordu. Stalin devrinin terrnde bunun ok ilesini ekti. Mirvarid Dilbazi gibi modern Azer iirinin kadn temsilcileri arasnda yer ald. iirlerindeki vatan ve insan sevgisi, ana efkati, derin samimiyet ve aklk dikkati eker. Mirvaid Dilbazinin iirleri de aa yukar ayn zelliklere sahiptir. Bir yandan halk iiri geleneklerinden yararlanarak Azerbaycann tabi gzelliklerini tasvir ederken, dier yandan da kadn kalbinin hassas ve ince bir zevkle yakalad duygular iirletirir. ocuklar iin yazm olduu iirler de vardr. 1920 ve 1930lu yllar kuandan birok air yetimi bu nesil II. Dnya Harbinin iinde olgunlamtr. Bunlarn ilk iirlerinde savan deheti, sosyal ve siyas konular, ferd ve insan konulardan daha ok ele alnmtr. II. Dnya Harbinin bitmesinden sonra iirde de konular deimi gnlk hayat, sosyal konular, mill ve insan problemler daha ok ilenmitir. Bu dnemin belli bal airleri: Zeynal Cabbarzade (1920-1977), slam Seferli (19231974), asm asmzade (1923-1993), Hsyn Hsynzade (Arif , 1924-1992), Nebi ezri (1924-2007), Betiyar (Bahtiyar) Vahabzade (1925-2009), abil (1926-2007), Medine Glgn (1926-1991), Adil Babayv (1925-1977), Eliaa Krayl (1928-1980). Bu kuaktan olmayan fakat II. Dnya Sava yllarnda ve sonrasnda olgun iirlerini vererek kendine mahsus bir yol tutan Eliaa Vahid (1985-1965)ten ayrca sz etmek gerekir. Vahid, klasik iir geleneklerini byk bir baaryla srdrm, aruzla yazmaya devam etmi, zaman zaman yazd siyas, sosyal ierikli mizah iirleri ynetimi ok rahatsz etmitir. Vahidin gzellik ve ak anlay klasik airlerinkinden ok farkldr. O yanl zamanda dnyaya gelmi devri ile uzlaamam rind bir airdi. Bu airler arasnda lirik-romantik iirleri ile Nebi Hezri zel bir yer tutar. iirlerinde deiik ve ok eitli konular ilese de epik ve dramatik eserler yazsa da bu lirizm hep kendini gsterir. Dili ok gzel ve zevkli kullanr. iirleri ekil itibariyle hece veznine baldr. Heceyi bilinen kalplarn krarak kullanr. iirleri ve dram eserleri Trkiyede de baslmtr. Behtiyar (Bahtiyar) Vahabzade, gnmz Azer iirinin en tannm airleri arasndadr. Tpk Nebi ezri, slam Seferli gibi iirin yannda dram eserleri de yazmtr. Vahabzadenin iirlerinde mtefekkir bir insann dnceleri ile karlarz. Bunlar ferdin ve cemiyetin eitli problemleri zerinde toplanan, tahlilci bir zeknn ilhamyla yazlm iirlerdir. Vahabzade, vezne ve kafiyeye de iirin muhtevas kadar deer verir, titizlik gsterir. Klasik iir geleneklerinin gelitirilerek devam ettirilmesine gayret eder. Mill meseleler karsndaki hassasiyeti, halkn vicdannn sesi olmas onu halkla btnletirmiti. Halkn gvenini, sevgi ve saygsn kazanmt ki bu ok az sanatkrn nail olabilecei bir baardr. Trkiyede en ok eserleri baslan airlerden biridir. Sovyet dneminde mill problemleri cesaretle ele alp ilemesiyle hret kazanmt.
98
ANA DL
Bahtiyar Vahabzadeden Bir iir Bu dil, tantm bize bu dnyada her yi Bu dil, ecdadmzn bize oyup gtdiyi En iymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek oruyub, nesillere biz de hediyye vrek. y z doma dilinde danma ar bilen, Bunu iftiar bilen, Modal edebazlar, elbinizi oamr, tlli sazlar. oy bunlar menim olsun. Anca veten reyi, Bir de ana reyi Sizlere enim olsun Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Derslik: ders kitab. Mahn: Trk. Layla: Ninni. Gile gile: Damla damla. imiz: Akmz. Tek: Gibi. Uca: Yce. lin: Halkn, milletin. yinden: Kokusundan. Mil, Muan: Azerbaycan Cumhuriyetinin gneyindeki ovalar. Elinden: Aklndan. Kamalndan: Kemalinden, olgunluundan. Cuman: Atlan. Yarandn: Yaratldn, var oldun. Verelenir: Varaklanyor, sayfa sayfa evriliyor. Ne min illik: Nice bin yllk. Sahlanr: Muhafaza ediliyor. Mehebbet dastanlar: Ak hikyeleri. oyulan zaman: Koyulduunda. irvani: Syid Ezim irvan (1835-1888): Tannm Azer airi. Danma: Konumay. elbinizi ohamr: Kalbinize ho gelmiyor; beenmiyorsunuz. reyi: Ekmei. Sizlere enim olsun: Sizlere dman olsun, size haram olsun.
Dil aanda ilk defe ana sylerik biz Ana dili adlanr bizim ilk dersliyimiz lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile-gile. Bu dil, bizim ruhumuz, imiz, canmzdr, Bu dil, birbirimizle ehd-i-pymanmzdr. Bu dil, tantm bize bu dnyada her yi Bu dil, ecdadmzn bize oyub gtdiyi En iymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek oruyub, nesillere biz de hediyye vrek. Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden, Yatana smayan aylarn hiddetinden, Bu torpadan, bu yrden, lin barndan opan yanl nemelerden, Gllerin renglerinden, ieklerin iyinden, Mil dznn, Muann sonsuz gniliyinden, A sal babalarn elinden, kamalndan, Dmen stne cuman o ratn nalndan opan sesden yarandn. Sen alnn ald ilk nefesden yarandn. Ana dilim, sendedir aln eli, hikmeti, Ereb olu Mecnunun derdi sende dil am. reklere yol aan Fzulinin seneti, y dilim, dretinle dnyalara yol am. Sende menim almn ehremanlla dolu Tarii verelenir. Sende ne min illik menim medeniyyetim an-hretim salanr. Menim adm, sanmsan, Namusum, vicdanmsan! Milletlere, allara, almzn adndan Mehebbet dastanlar yaradld bu dilde. Moskvada Pukine hykel oyulan zaman Ona abide oydu bu dilde irvani de.
*** Sovyet dneminin sonlar ve bamsz dneminin balarnda iirleriyle, manzumeleriyle topluma kendilerini kabul ettirmi, olgunluk devri eserlerini vermi airler arasnda unlar saylabilir: Fikret Sad (d. 1931), Eli Kerim (1931-1969), Neriman Hesenzade (d. 1931), elil Rza Ulutrk (1932-1994), Rif et Zebuolu (1932-1983), Memmed Araz (1933-2004), Tofi Bayram (1934-1991), lyas Tapd (d. 1934), Musa Yaub (d. 1937), Memmed smayl (d. 1939), Memmed Aslan (d. 1939), Vaif Semedolu (d. 1939), Refik Zeka endan (1939-1999), Vaif Nesib (d. 1939), Abbas Abdulla (d. 1940), sa smailzade (d. 1941), Elekber Salahzade (d. 1941), Nsret Kesemenli (1946-2003), Ramiz Rv-
99
en (d. 1946), Sabir Rstemanl (d. 1946), ldar Ba (d. 1947), Vaif Bayatl nder (d. 1949), Zeliman Yaub (1950), Rstem Behrud (d. 1957) vd. Helil Rza, air, edebiyat aratrmacs, tenkiti ve evirmen idi. Azerbaycan asll zbek air ve dram yazar Maksud yhzade hakknda doktora yapm, zbek Trkesinden iirler, eserler aktarmtr. Mill meseleler karsnda ok duyarl ve heyecanl olmasyla bilinirdi. Hibir eyden ve hibir otoriteden ekinmeden fikir ve duygularn iire dkerdi. Bu yzden Moskovada Lefortovo hapishanesinde (1990-1991) epeyce ile ekmitir. 1980li yllarn sonlarndan itibaren Azerbaycanda ortaya kan mill bamszlk hareketi, Ermenilerin Karaba igal etmesi gibi tarihi hadiseleri en derin ekilde vicdannda hisseden, milletin fke ve aclarna tercman olan epik muhteval iirleriyle geni halk ynlarnn da sevgi ve saygsn kazanan bir air idi. Son zamanlarnda yannda kk bir daktilo ile gezer, hemen her saatini dnce ve duygularn yazmakla geirirdi. Mill meselelerdeki hassasiyetiyle tannan dier bir air de Memmed Arazdr. Azerbaycan Trkesini byk bir meharetle kullanr. Lirik ve pastoral iirleriyle de ok sevilmitir. 1960l yllarda hzla yeni bir hamle yapan Azer edebiyatnda airler de ada dnyaya almaya balarlar. Resm grn yumuamas, ideolojik eserlerin arka plana atlmasna yardm eder. ada insann benlii, sosyal ve siyas meseleler karsndaki tavr, Azerbaycann bata Gney Azerbaycan olmak zere mill problemleri, kyl, ii ve aydn kesimin daha hr bir ekilde ele alnan yeni grnts, Azer iirinde byk deiikliklere sebep olmutur. Yakn zamanlara kadar olur olmaz konularda poma (manzume, manzum hikye) yazma alkanl deta Azer iirinin onulmaz bir hastalna dnm sosyalist kahramanlarn tekrar edile edile birbirinin benzeri hline gelmi hayat hikyeleri Azer iirini doldurmutu. Bunda iire hacmine gre deer bien ve telif hakk deyen yayn organlarnn da rol vardr. Biri gzel bir duygu, espirili bir sz, orijinal bir imaj ve konu yakalad m onu kendi hacmi iinde ifade edecek yerde iirip uzatarak manzume hline getiriyor, merkezdeki gzellik de kaybolup gidiyordu. ou zaman tannm airlerin bile bu hastalktan yakalarn kurtaramadklar grlr.
Gney Azerbaycan Edebiyat
1813te Azerbaycann siyas olarak ikiye ayrlmasndan sonra rana ve Rusyaya bal blgelerde ortaya kan farkl hayat tarz, zamanla edebiyat hayatn da etkiler. Kuzeyde yenileme, modernleme balam buna bal olarak edebiyat anlay da deimi, gelimitir. Gneyde ise eski edebiyat anlay, halk edebiyat, yzyllardan beri srp giden oluumunu devam ettirmi; daha yava bir ekilde deimitir. Halk edebiyat aslnda Gney Azerbaycann en gl kltrel sahasdr. Yakn Trk yurtlar olan Kafkasya, Kuzey Azerbaycan, Trkiye ve Trkmenistanda hayat tarz XX. asrn balarnda sratle deimee balad, bu yzden halk edebiyat mahslleri de zayflayp yok olmaa yz tuttuu hlde Gney Azerbaycan zengin szl kltrn byk lde yakn tarihlere kadar, olduka salam bir ekilde muhafaza edebilmitir. randa Pehlevi slalesinin 1924ten itibaren Azerbaycan Trklerine uygulad faizan bask ve zulm devrinde Gney Azerbaycanda nemli bir derleme faaliyeti srdrlememi; birok eser kaybolmaa balamtr. randaki szl ve yazl Trk edebiyat hakknda yaplan bilimsel aratrmalar yeterli deildir. Halbuki Gney Azerbaycann Trk halk hikyelerinin en zengin kayna, k geleneinin en canl blgesi olduu dnlrse, burada yaplacak halk edebiyat aratrmalarnn ne derecede deerli olaca anlalr. Yine de Dr. Selamullah Cavid, Semed Behrengi, Dr. Cevat Heyet, Hamid Nuti, Hsyn Sad, Hsyn Fyzullah, M. E. Niab, Eli Asar urrem gibi aratrclarn yazl ve szl edebiyat hakkndaki neriyatlar nemlibir kazantr.
100
1979dan ran slam nklabndan sonra klar zerinde basklar olmusa da bu uzun zaman devam etmemitir. Srf Tebriz civarnda 1980li yllarn banda yz civarnda k bulunmasna ramen, iirleri veya anlatt hikyeler derlenerek neredilen ancak birka kiidir. Gney Azerbaycanda klasik edebiyat aratrmalar da pek iyi durumda deildir. Yukarda adlarn saydklarmzdan baka Hemid Mehemmedzade, M. A. Ferzane, ulamhsyn Bekdili, Eli Kemali, Yehya yda, N. Daniver akay, Menuhr Kiyan gibi ahsiyetlerin gayretleriyle bu sahada yeterli olmasa bile nemli baarlar elde edilmitir. Bilhassa Dr. Cevat Hyetin 1979dan itibaren Tahranda neretmee balad Varl dergisinde baslan eitli makaleler ve kendisinin eseri olan Azerbaycan Edebiyat Tariine Bir Ba (Tahran 1. c., 1980, 2. c., 1990), Azerbaycan ifah alk Edebiyat (Tahran, 1988) adl kitaplar bu sahadaki nemli aratrmalar arasndadr. Bakda bulunan Nizam Adna Edebiyat nsitutusunun Cenub Azerbaycan ubesi Gney Azerbaycan hakknda olduka nemli tarih ve edebiyat aratrmalar gerekletirerek, Gney Azerbaycandaki eksiklii byk lde gidermektedir. 1906-1911 ran merutiyet hareketi yllarnda btn fikir hayat gibi edebiyat da Kuzey Azerbaycann gl tesiri altnda sratle deiti ve yenilemeye balad. Bu dnemde bir yandan da stanbul kltr muhiti Gney Azerbaycan etkiliyordu. 1875-1895 yllar arasnda stanbulda nisbeten dzenli bir ekilde Azerbaycanl demokrat aydnlar tarafndan Farsa olarak kartlan Ater gazetesi randa ok etkili olmutu. 1908den sonra sansr basksndan kurtulan stanbul basnnn, fikir hareketlerinin de ran zerinde belirleyici etkileri olduunu sylemek gerkir. ran merutiyet hareketi srasnda Gney Azerbaycanda Farsa sreli yaynlarn yannda bir de Azerbaycan Trkesiyle kan neriyat sz konusudur: afak, Tebriz, Mkfat, slah, Ferverzin gibi yayn organlar fikir hayat kadar edebiyat hayatn da deitirmitir. Btn rann basn hayatnda nemli bir yeri olan ran- Nov [Yeni ran] adl Farsa gazete, Rus bavekili Stolipnn zulmnden kap Tahrana giden tecrbeli gazeteci ve fikir adam Mehmet Emin Resulzade ynetiminde 1909-1911 yllar arasnda gndelik olarak neredilmiti. 1906dan itibaren Tifliste Celil Memmeduluzade ve arkadalar tarafndan kartlan Molla Nesreddin mizah dergisinin de randa ve bilhassa Gney Azerbaycanda byk yanklar uyandrd bilinmektedir. Boleviklerin Kafkasyay ele geirmelerinden sonra C. Memmeduluzade 1921de Tebrize geerek Molla Nesreddini burada kartmtr. Ayrca eskiden beri Molla Nesreddini airler arasnda Gney Azerbaycanl Trkler de vardr: Bayrameli Abbaszade Hammal (1859-1926), Mirze Ali Muciz [Mcz] (1873-1934), Mehemmedeli Manafzade Sbit (1888-1940) vd. Bunlar ayn zamanda modern Gney Azerbaycan iirinin ilk temsilcileri arasnda yer aldlar. 16 yl kald stanbulda fikr bakmdan olgunlam olarak memleketine dnen ebsterli Mcizin iirlerinde Namk Kemal ve Fikret gibi Anadolu airlerinin tesirleri grlmesine ramen o, byk lde Molla Nesreddinilere ve bilhassa Sbire baldr. Mciz, demokrat, inklap bir air olarak satirik iirleriyle cemiyetin kusurlarn, insann beer zaaflarn, ihtiraslarn, ktlklerini olduka ac bir dille ve zaman zaman mstehcene kaan bir slupla ifa ve tenkit etmi bu yzden byk basklara gs germeye mecbur olmutur. Cehalete ve hurafelere kar mcadele, retim hayatnn modernletirilmesi, kadn haklar Mcizin belli bal konularndandr. 1940l yllarn balarnda Gney Azerbaycanda mill uur glendi, fakat bu dneme hkim Azerbaycan Demokrat Frkasnn kat Sovyet (Rus) taraftar tutumu ve Komnist inanl olmas, geni halk kitlelerinin Piever hareketini benimsemesine mni oldu. Hareket daha ok aydnlar arasnda rabet kazand.
101
Sovyet ordusu ile Tebrize giden Kuzey Azerbaycanl baz air ve yazarlar burada yerli genlerin de katlmasyla 1941de Veten Yolunda gazetesini kardlar ve airler Meclisi derneini kurarak kltrel hayat canlandrdlar. Bu dnemde de Farsa ve Trke birok sreli yayn ortaya kt: Feryad, Tebriz, imal Ulduzu, Azerbaycan vd. Bilhassa airler Meclisi etrafnda toplanan gen air ve yazarlar nemli bir edeb cereyan yaratabildiler. Bu genlerin iirlerinin topland mecmua 1945te Tebrizde airler Meclisi adyla neredildi. Bu genlerden bir ksm, ok gemeden Gney Azerbaycann baarl airleri arasnda yer ald. Gney Azerbaycanda eskiden olduu gibi yakn dnemlerde de edebiyat hayatnda airler, yazarlardan fazladr. Gnmze kadar olgun eserlerini vermi ahsiyetleri sadece sralamak bile bir hayli yer tutabilir. Onun iin burada sadece en tannmlardan sz edilmeye allmtr. Seyyid Mehemmed Hsyn ehriyar (1906/7-1988), Sadece Azerbaycann deil, yakn dnem Trk dnyasnn en byk airlerindendir. Farsa ve Trke iirleri vardr. En byk zellii iirlerindeki esiz lirizmdir. Samimiyeti, ahs duygu ve dncelerinin derinlii, hayal dnyasnn genilii ve renkliliiyle ulalmas zor bir zirveye erimitir. Hydar Babaya Salam adl iki paradan oluan manzumesi, btn Trk dnyasn ayaa kaldrm, her yerden bu manzumelere nazireler yazlmtr. Trk edebiyatlar arasnda bu ekilde kurulan yakn iliki ancak eski devirlerdeki Nesim, Neva ve Fuzul gibi byk airlerin tesirleriyle karlatrlabilir. ehriyar, yok edilmee allan bir dile ve onun edebiyatna yeni bir ruh vermi, onu canlandrm ve daha yksek bir seviyeye kartmtr. ehriyara yazd manzum mektup, Dede Korkut destanlarndan nazma ektii Sazmn Sz adl epik eseri ile Bulud Karaorlu Sehend, mill uurun uyanmasnda byk rol oynad. Bu iki air arasndaki maare, Gney Azerbaycann siyas, sosyal hayatnn uyanan mill uurun, demokratik ruhun aynas olarak kabul edilir. ehriyardan Bir iir TRKN DL Trkn dili tek sygli, istekli dil olmaz! zge dile atsan, bu esil dil, esil olmaz! z rini Farsa, Erebe atmasa ir, ri idenler ouyanlar kesil olmaz. Pimi kimi, rin de gerek dad duzu olsun, Kend ehli bilerler ki, doabsz eil olmaz. Szler de cevahir kimidi, esli bedelden, Teis vren olsa, bu eder zir-zibil olmaz! air olabilmezsen, anan domasa air, Missen a balam, her sar kynek zl olmaz! tmez, oumaz blbli salsan efes ire Da-dada doulmu deli cyran heml olmaz. nsan od dutsun bu zelil aln elinden, Allah svrsen, ble insan zelil olmaz. Herend, Serabn sdi o, ya-bal od, Ba erse de atdrsa, Serab, Erdebil olmaz! Millet emi olsa, bu cocular pe dnmez, Erbblarmzdan da arnlar tebl olmaz. Menden de ne zlim ar olum ne sas, Ber defe bunu an ki, ipekden ezil olmaz Dz vatda dolar tata-taba edviye ile, Onda ki, nenem sanclanar zencefil olmaz. Fars airi o szleri bizlerden aparm, Sbir kimi bir sfreli air pal olmaz. Trkn meseli, folklor dnyada tekdi, an yorgan, kend ire meseldir, mitil olmaz! Azer oun, yser-i Rumi esir tmi Kesra szdi, bir ble tari, nal olmaz. Bu ehriyarn tebi kimi immeli eme, Kvser olabilse dmirem, Selsebil olmaz. Tebriz, 1348 (1969).
102
Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Sygli: Sevgili. Esil: Soylu. Kesil: Yorgun, bezgin. Pimi kimi; Yemek gibi, Kend ehli: Kyller. Doab: (Sulandrlm) bekmez. Heil: Undan, tlm yarma, kavuttan yaplan bir kyl yemei. Cevahir kimidi: Kymetli talar gibidir. Esli bedelden tehis vren olsa: Asl yani orijinali sahteden ayran olsa. Missen: (Sen) Bakrsn. zl: Altn. Ohumaz: Okumaz, akmaz. Heml: Yk tayan hayvan; ceylana yk tatlmaz anlamnda. nsan od: nsan odur. Allah svrsen: Allah seversen, Allah akna. Herend: Her ne kadar. Serab: Gney Azerbaycanda kk bir kasaba. Ba erse de atdrsa: Ban ara da dedirse, ulatrsa. Erbab: Zengin, esnaf-tccar. Tebil: Davul. Bunu an: Bunu anla. ezil: Ham ynden veya kei klndan erilen salam, kaln ip.
Dz vahtda: Normal zamanda. Edviye: lalar, ila yerine kullanlan eyler. Zencefil: Hekimlikte kullanlan gzel kokulu, ar kesici bir bitki. Bizlerden aparm: Bizlerden (Azerbaycan Trklerinden) alm. Sbir: Mizah iirleriyle tannan Azerbaycanl air Mirze Eli Ekber Sbir (1862-1911). Sbirin Fars iiri zerinde de tesirleri vardr. Srfeli: Sofras herkese ak, cmert. Pahl: Kskan, cimri. Azer ounu: Azer(baycan) ordusu. yser-i Rumi: Rum kayserini; Roma (Bizans) imparatorunu. Kisra: ran ahlarndan Nuirevann lakab. Eski ran ahlar iin de kullanlr. Nal: Masal, yalan. Tebi kimi: Tab, airlik gc, ilham gibi. immeli eme: imilecek, ykanlacak eme, su. Kvser, Selsebil: Kevser ve Selsebil: Cennetdeki iki pnarn ad.
*** Habib Sahir, ahlk zamannda da susmam, zellikle lirik iirleriyle sosyal muhteval manzumeleriyle dikkati ekmitir. stanbulda okumu, Celal Sahir, Fikret, Cenab ahabettin ve bilhassa Ahmet Haimin tesirleri altnda, biraz da Trkiye Trkesinin kart bedi bir dille eserler vermitir. Habib Sahir ayn zamanda Gney Azerbaycanda Trke ve randa Farsa iirleriyle modern ve serbest iirin ilk byk temsilcileri arasnda yer almtr. Modern iir terbiyesini, hocas ve ayn zamanda Farsa iirleriyle randa bu tarzn rn am bulunan bir baka Azerbaycan airi Mirze Taan Rf etin telkin ve tavsiyelerine borludur. Klasik iir geleneklerini devam ettirerek hem aruzla hem de heceyle, bilinen nazm ekillerinde yazd iirleriyle tannm usta bir air ve gazeteci olan Yahya yda, ayn zamanda gen airlere yol gsteren tecrbeli bir rehberdir. Lirik ve satirik iirleri vardr. Gney Azerbaycanl baz airlerin eserlerini toplayp nerettirmesiyle de tannmtr. Haddad ve Sijimgulunun eserleri yannda gnmzn gen airlerinin ksa hl tercmeleri ve bir iki iirini ihtiva eden nemli bir antolojiyi; Edebiyat Ocan (1. c, Tebriz, 1364/1985 2. c., 1366/1987) da tertip etmitir. ehriyar ve Azerbaycan Dilinde Eserleri (2.bs. Tebriz, 1360/1981) adl kitapta ehriyarn Trke iirlerini toplam, eser byk rabetle karlanmtr. Hemid Nutki Gney Azerbaycan iirini them Trkiye hem de muasr dnya edebiyatna aan geni kltr birikimine sahip bir air ve fikir adamdr. Varl dergisinde genel olarak btn Trk edebiyat, dili hakkndaki yazlar, randa Trk kltr hakkndaki bilgi eksikliini byk lde gidermi, Gney Azerbaycanllarn btn Trk dnyas ile btnlemesine hizmet etmitir. Ayn zamanda Arap harflerinin kullanmnda ortaya kan kargaal nlemede, klasik imla anlayna yakn bir yol tutulmasnda da etkili olmutur. Yakn zamanlarda randa neredilen Azer airlerine aid dier antolojiler arasnda M. A. Ferzanenin hazrlad; ehriyar ve Hyder Baba: Mektuplar ve Nazireler (Tahran, 1358/1979) dikkati eker. Bu eserde ehriyara yazlan nazireler bir araya getirilmitir. Dr.
103
Selamullah Cavidin Dostlar Gr (Tahran, 1359/1980), hatralar, airlerin hl tercmeleri ve iir rnekleriyle en nemli kaynaklardandr. Esadullah Cemalnin Zencan airlerini iine alan Dan Ulduzu (1359/1981) adl eseri dikkate deer antolojiler arasndadr. Daha nceleri, ah zamannda gizli olarak birka kere baslm ve zamannda ok nemli bir boluu doldurmu olan Semed Behrenginin (S. Garangu imzas ile) Pare Pare adl umum antolojisini, Gney Azerbaycandaki belli bal edeb almalar arasnda zikretmek gerekir. Mensur eserler Gney Azerbaycann iinde bulunduu artlar sebebiyle pek gelimemitir. Genceli Sabah ve Eli Tebrizi (1929- 1998)nin dnda eser vermi bulunanlar Kuzey Azerbaycanda faaliyet gstermilerdir. Bunlar arasnda Abbas Penah Maklu (19021971), Hemid Mehemmedzade (1924-2000) zikredilebilir. Eli Tebrizi halk hikyeciliinin geleneklerinden yararlanarak kaleme ald iki ciltlik ah smail adl eseriyle roman trnn Gneydeki ilk Trke rneini ortaya koyar. Ayrca mill duygular gl bir ekilde iledii iirleriyle ada airler arasnda husus bir yer tutar. 1979 ran slam Devriminden sonra randa Trk basn ksa zamanda byk gelime gsterdi. Kitaplar, sreli yaynlar birbirini izledi. Bata gnmzde de yaynn srdrmekte olan Varlk olmak zere nklab Yolunda, Yolda, Krolu, Birlik, Dede Korkud, Yeni Yol, Gne, lker vs. gibi dergiler ran Trklerinin ne kadar byk bir kltrel gce sahip olduunu gsterdi, hem de yarm asrlk bir zulme ve baskya ramen. Edebiyat hayatnda 1980li yllarn banda grlen dil ve imla anlayndaki karagaalk gnmzde biraz durulmu gibi grlyor. zellikle Varlk dergisinin mutedil ve makul neriyat bu hususta nemli bir vazifeyi yerine getirmitir. ran slam Devriminden sonra iir kitaplar baslm bulunan airlerin byk bir ksm bilinen sebeblerle takma ad veya mahlas kullanmaktadr.
104
zet
XX. yzyl Azer edebiyatn 1920ye kadar ve ondan sonra olmak zere iki devre hlinde de incelemek de mmkndr. 1905-1920 yllar arasndaki sre, ksa gibi grnse de Azerbaycan fikir, siyaset ve edebiyat hayatnn, en canl en muhteem dnemidir. Bu dnemde modernleme problemleri yannda, Ruslara kar demokratik mcadelenin, slamclk ve Trklk cereyanlarnn edebiyatta geni bir yelpazede temsil edildii grlr. Bu dnemde yetien ahsiyetlerin nemli bir ksm 1926-1937 yllar arasnda Sovyetler Birliinde muhalif aydnlarn terrle susturulduu ideolojik banazln kurban olmulardr. XX. yzyl balarnda Azer tiyatrosu Neriman Nerimanov, Celil Memmeduluzade, Ebdrrahim Bey Havrdili, zyir Hacbeyli, Hsyn Cavid gibi yazarlarn eserleriyle devam eder, Sovyet dneminde ne kan yazlar arasnda da Cefer Cabbarl, lyas Efendiyv, Sabit Rehman, Enver Memmedanl gibi ahsiyet saylabilir. Neriman Nerimanov, sosyalist dnceleri benimsemi, Nadanl Dilin Belas, Nadir ah gibi dramlaryla Bahadr ve Sona adl romanyla dnemin nde gelen realist-demokrat yazarlar arasnda yer edinmitir. Molla Nesreddin takma adn kullanan, Celil Memmmeduluzade, ekseriyetini Tifliste ark-i Rus gazetesinde ve 1906dan itibaren yaymlad satirik Molla Nesreddin dergisinde yaymlad hikye ve mizah yazlaryla da dnemin en dikkate deer temsilcilerindendir. llerde sosyal hayattaki bozukluklar, hakszlklar anlatmay aarak btn bunlara sebep olan insan ihtiraslarn, insann ikiyzlln, bencilliini tehir eder. Dnemin tiyatro problemleriyle en ok ilgilenen yazar olan Ebdurrahim Bey Havrdili, halk tiyatrosundan ilham alarak mill bir tiyatro oluturmaya alr. Tiyatro eserlerinde sosyal bozukluklar, adaletsizlik, beylerin (toprak aalarnn) kyllere yapt hakszlklar, kt muamele, kyllerin aresizlii gibi krsal kesimin problemleri n plana kar. nceleri gazete yazarl, retmenlik, ders kitaplar yazar olarak kariyerine balayan zyir Hacbeyli, Lyli ve Mecnun, Er ve Arvad, O Olmasn Bu Olsun (Mehedi bad), Arn Mal Alan, Korolu gibi operet ve operalaryla byk bir baar elde eder. yi bir gzlemcidir; Azerbaycan sosyal hayatnn gerekliini ve bu hayatn tipik karakterlerini olduu gibi eserlerine yanstr. Hsyin Cavid, Trkiye ve Azerbaycanda XX. yzyl balarna kadar gelien modern kltr en iyi benimseyen, kltr bir senteze ulatran ve eserlerine yanstan sanatdr. Sanat hayat iirle balar, manzum, mensur dramlarla devam eder ve o, felsef konulara gittike daha fazla ilgi gsterir. Cavidin eserlerinde Bat Avrupa kltrnn de etkisi vardr, blis dram bunu en iyi ekilde gsterir ama, Rus kltrnn etkisi yoktur. Tarih, romantik dramlarnda Trk edebiyatndan, Abdulhak Hamitten de ilham alr; onun yaklamlarn sahneye daha baarl bir ekilde tayan Topal Tymur, eyyam, Siyav gibi uzun zaman Azerbaycan sahnesinden inmeyen dramlar yazar. En baarl eserlerinden biri olan blis, tamamen felsef bir konu zerine kurulmutur. Ulusal kimlik ve edeb dil konusunda smail Gaspralnn ideallerine baldr. Dnya gr bakmndan Hsyin Cavide yakn olan Ehmet Cavad, Azerbaycann istiklalinin airi olarak tannr. Trkiye Trkesiyle yazd Koma ve Dalga adl kitaplarnda, mill edebiyatn ruhuna uygun, hece vezinli romantik iirlerinde Trklk dncelerini terennm etmitir. 1920den sonra balayan Sovyet dneminde, ideolojik propagandaya elverili olduu iin tiyatroya byk nem verilir. 1920ye kadar tiyatro hayatnda nemli baarlar elde eden Cefer Cabbarl, yeni rejimle tam olarak uzlamaz, gdml edebiyatn basit propaganda izgisini aan Azerbaycan cemiyetinin cehalet ve smrden kurtarlmas ve ykseltilmesi arzularn dile getiren Aydn, Otay l Olu, Svil, Almaz gibi dramlarn yazar. Od Gelini, Azerbaycandaki Rus istilasn, dolayl yoldan tenkit eden baarl sembolik bir eserdir. Mirze Elekber [Ali Ekber] Sabir, klasik edebiyatn etkisini tamamen krm, satirik manzumeleriyle Azerbaycan iirini eklen deil, muhteva itibaryla sosyal, siyas ve ahlak problemlere, cemiyetin ihtiyalarna yneltmitir. Hibir siyas grn etkisinde kalmayarak objektif ve mantkl dnceleriyle, mill tarih ve hayat kendine zg bir biimde yorumlamtr. Olduka etkili konuma diliyle dncelerini anlatm, halkyla gerek anlamda btnlemi, etkileri gnmzde de devam eden bir airdir. iirleri Hophopname adl eserinde toplanmtr. Sovyet dneminin, ideolojik taraf olsa da edebiyatn btn dallarnda nemli gelimeler grlm ve olgun eserler verilmitir. nk ideolojik mcadelede sanat, gl bir vasta olarak grlyor ve devlet desteine sahip bulunuyordu. Yine de edebiyat alannda (iir ve tiyatro eserleri hari) II. Dnya Savana kadar ok nemli bir baardan sz etmek doru deildir. 1954te Stalinin lmesinden sonra btn Sovyet cumhuriyetlerinde ideolojik bir yumuamann balamasyla birlikte Azerbaycan edebiyatnda da 1960l yllardan itibaren olduka verimli ve baarl bir dnem balar. smayl l, Ezize Ceferzade, sa Hsynov, ingiz Hsynov, Sabir Ehmedov gibi yazarlarn yannda daha gen bir kuaktan si Melikzade, Yusif Semedolu, Ferman Kerimzade, Ekrem Eylisli, Sabir Azeri, lin, Anar, Mvld Slymanl gibi yazar-
105
lar, Azerbaycan roman ve hikyeciliini, Sovyetler Birlii apnda temsil etme baarsn gsterirler. Sovyet dneminin en baarl airleri arasnda unlar sralanabilir: deolojik kararll ve inanc yannda olgun iir dili ve canl imajlaryla Slyman Rstem; k iirini modern dnyann diline ve zevkine evirme baars gsteren Semed Vurun; lirik romantik iirleri, ideolojik iirlerinin nne geen Mikayl Mfi; ideolojik-didaktik iir cereyan karsnda felsef grlerini, derin insan ve millet sevgisini ifade ederek dnemin kalplam dnyasndan uzaklaan ve serbest iirin temelini atan Resul Rza. Sovyet ideolojisinin Stalinden sonraki daha yumuak dneminde mill problemleri, cesaretli bir ekilde dile getirmesiyle tannan, tahkiyev slubun biraz ne kt, didaktik-ahlak iirleriyle halkn sevgi ve gvenini kazanan mtefekkir air Betiyar Vahabzade, lirik-romantik iirleriyle Nebi ezri, lirik pastorik iirleri yannda Millet ve yurt sevgisini cokun bir ekilde ileyen Memmed Araz, zellikle 1980li yllardan itibaren vatan ve millet sevgisiyle, bir volkan pskrmesi eklinde fkesini, hrriyet hasretini halka sirayet edecek bir heyecanla kaleme alan elil Rza Ulutrk sralanabilir. XX. yzyl Gney Azerbaycan edebiyat ah dneminin byk basklar altnda Hebib Sahir, ehriyar ve Sehend gibi byk airler yetitirir. zellikle ehriyar, uyutulan, yok saylan bir milleti Hyder Babaya Salam manzumeleriyle deta diriltir; btn Trk dnyasndan airler, onun sesine ses verir, nazireleriyle yakn dnemlerin en byk edebiyat hadisesini gerekletirirler.
106
Kendimizi Snayalm
1. XX. yzyl balarnda Trk dnyasndaki, fikr, kltrel yaknlamalarn tabi bir neticesi olarak mterek temayller belirir. Bunlar arasnda zellikle, smail Gaspralnn nderliinde, btn Trk dnyas iin modern Trk kimlii ats altnda ortak yaz dili ve ortak edebiyat oluturma tebbs dikkati eker. smail Gaspralnn yukardaki bu idealini benimsememi ve desteklememitir? a. Hayat b. Trk Yurdu c. Molla Nesreddin d. Fyuzat e. Aksz 2. Eserde Azerbaycan etkileyen kltr ve siyaset oda sembolik, alegorik tarzda eletirilir (ran, Trkiye, Rusya). Azerbaycanda bu muhitin yanl ve bozuk ynlerinin bulunmas, sert bir dille ac gle hedef olur. Dramda idealize edilen Azerbaycann kendi deerleridir. Yukarda sz edilen eser aadakilerden hangisidir? a. ller b. Dilin Belas c. Deli Yna d. Anamn Kitab e. Millet Dostlar 3. Sosyalist dnr, Nadanlg, amdan Bey gibi dram eserlerinin yazar ve Azerbaycann ilk Bolevik devlet bakan aadakilerden hangisidir? a. Ebdrrehim Bey Harvrdiyv b. zyir Hacbeyli c. Cefer Cabbarl d. Neriman Nerimanov e. Slyman Rstem 4. Aadakilerden hangisi Hseyin Cavidin eyh Senan adl eserinin zelliklerinden deildir? a. Dram trnde yazlmas b. Azerbaycan tiyatrosunda romantik temayln ilk eserlerinden saylmas c. Eserde tasavvufun ada bir yorumunun gze arpmas d. Konusunu tarihten almas e. Eserde yanl Batllamann ele alnmas 5. Devrin topik bir hayali hline gelmi bulunan sosyalist dzenin kurulmasna yardmc olmaya alr, (...) yeni bir cemiyeten, adaletli bir dzenin kurulmasndan yanadr. Azerbaycan cemiyetinin cehaletten ve smrden kurtarlmasn, ykseltilmesini arzu eder. Tiyatroyu bu gaye iin en iyi vasta olarak grr. Birok eserinde sanatkrlk kudreti sayesinde gdml edebiyatn basit propaganda izgisinden syrlabilir. Yukarda sz edilen dram yazar aadakilerden hangisidir? a. Cefer Cabbarl b. Abdulla ai c. Enver Memmedanl d. lyas Efendiyv e. Slyman Rstem 6. Semed Vurunun halklarn kardelii propagandasna uygun olarak yazd tarih dram aadakilerden hangisidir? a. Vefa b. Aslan Yata c. ntiam d. Nesreddin ah e. Vaif 7. Trkiye muhitiye dorudan doruya ilgisi olmayan sanat aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Aaolu b. Mehemmed Hadi, c. M. Emin Resulzade d. Ebdrrehim Bey Havrdiyv e. Hsyinzade Ali Turan 8. Realist, modern Azerbaycan iirinin ortaya k dorudan doruya onun edeb faaliyetine baldr. Eski iirle yeni iirin arasn aan, yeni iirin ilk byk baarsn salayan sanatkrdr. Bu yzden de modern Azerbaycan iirinin kurucusu kabul edilir. Yukarda sz edilen sanat aadakilerden hangisidir? a. Ehmet Cavad b. Mirze Elekber Sabir c. Hsyn Cavid d. Mehemmed Hadi e. Resul Rza
107

9. iirlerinde Namk Kemal ve Fikret gibi Anadolu airlerinin tesirlerinin grlmesine ramen, byk lde Molla Nesreddinilere ve bilhassa Sbire baldr. Demokrat, inklap bir air olarak satirik iirleriyle cemiyetin kusurlarn, insann beer zaaflarn, ihtiraslarn, ktlklerini olduka ac bir dille ve zaman zaman mstehcene kaan bir slupla ifa ve tenkit etmitir. Yukarda kendisinden sz edilenGney Azerbaycanl air aadakilerden hangisidir? a. Yahya eyda b. Sehend c. Mirze Eli Mciz d. Mehemmed Hadi e. Bayrameli Abbaszade 10. randaki Trk airlerindendir. Yazd manzume Gney Azerbaycan edebiyatn canlandrm, Trk dnyasnda geni yanklar uyandrm, kendisine nazireler yazlmtr. Yukarda kendisinden sz edilen air ve manzumesi aadakilerden hangisidir? a. ehriyar-Hyder Babaya Salam b. Sehend-Sazmn Sz c. Selamullah Cavid-Dostlar Gr d. Semed Behrengi-Pare Pare e. Yahya eyda-Edebiyat Oca 1. c Yantnz yanl ise XX. Yzyl Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Azerbaycanda Tiyatro (XX. Yzylda) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sovyet Dnemi Azerbaycan Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XX. Yzyl Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XX. Yzyl Balarnda Azerbaycan ve Azer Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gney Azerbaycan Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gney Azerbaycan Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d 3. d 4. e 5. a 6. e 7. d
8. b
9. c 10. a
108

Sra Sizde 1 Hseyin Cavidin Trk Esirleri adl iiri I. Dnya Savanda Kafkasya cephesinde Ruslara esir den Osmanl-Trk askerleri hakkndadr. Bu esirlerin bir ksm Bak yaknlarnda scak ve susuz bir ada olan Narginde ok kt artlar altnda hapis bulunuyorlard. Azer Trkleri bu esirlere Rus ynetiminin izin verdii lde yardm etmilerdi. Cavid iirinde, korkusundan bu esirlere yardmdan ekinen Azerbaycanl baz zengin ve szde milliyetileri de eletirmitir. iir o dnemde etkili olan Trklk, slamclk dncelerinin etkisi altnda yazlmtr. H. Cavid Trkiyedeki kltrel gelimeleri yakndan izliyordu. Sra Sizde 2 Sabirin Feriye iirinde Trk boylarnn, Trk devletlerinin birbiriyle amansz savalar anlatlr. Onlarn bu huyu det, gelenek hline gelmi Trkle telafi edilemez zararlar vermitir. Bu da dmanlarnn iine yaramtr. Sbir dnemin slamclk, Trklk, Turanclk tartmalar arasnda bu iiri soukkanllkla, dnemin romantik heyecanlarna kaplmadan yazabilmi, Trk tarihinin kusurlarn aclarn yazmaktan ekinmemitir. Halbuki kendisi de salam bir Trklk bilincine sahipti.

Akpnar, Yavuz, Azer Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergah Yaynlar, 1994, 512. Azerbaycan Sovyt Edebiyat, Bak, Maarif Neriyyat, 1988, 540+4 s. Azerbaycan Sovyt Edebiyat. 2 c., Ba redaktr: M. Arif, Bak, 1967, (Nizami Adna Dil ve Edibiyat nstitutu). Caferolu, Ahmet, Modern Azerbaycan Edebiyatna Bir Bak, AYB, Say: 37, stanbul, 1954, s. 40-48. Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, 4 c., Redaktr: Mirze brahimov, Bak, Elm Neriyyat, 19811988, I.c., 1981, 383+2 s.; II. c. 1983, 579+1 s.; III. c., 1988, 549+1 s.; IV. c. (baslmad) (Nizami Adna Dil ve Edebiyyat nstitutu) Ergin, Muharrem, Azer Trkesi, stanbul, 1971 Hacyv, C., XX. Esr Azerbaycan Edebiyyat Tarihi, Bak, 1955. (Paayv), Mir Celal, Firidun Hsynof, XX. esr Azerbaycan Edebiyyat Tarihi 3. bs., Bak, Maarif Neriyyat, 1982, 425+3 s. Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan (maddesi) slm-Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1942. Resulzade, Mehmet Emin, ada Azerbaycan Edebiyat, Ankara, 1950. Zamanof, Abbas-Kamran Eliyv, Molla Nesreddini airler, Bak, Yaz (Neriyyat), 1986, 511+1 s. Zamanof, Abbas, Sbir ve Masirleri, Bak, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, 1975, 282 s.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkmen edebiyatnn oluum srecini aklayabilecek, ada Trkmen edebiyatn meydana getiren koullar belirtebilecek, ada Trkmen edebiyatnn geliim evrelerini ifade edebilecek, ada Trkmen edebiyatnn trleri hakknda bilgi verebilecek, ada Trkmen edebiyatnn nemli ahsiyetlerini ve eserlerini tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Dnyas Edebiyatlar Trkmenler ada Trkmen Edebiyat ada Trkmen iiri ada Trkmen Nesri
indekiler
Trkmen Edebiyat
TRKMENLER VE TRKMEN ADI TRKMEN EDEBYATI
Trkmen Edebiyat
Tarihte ilk defa, 11. yzylda kaleme alnm olan Divn Lgtit-Trkte geen Trkmen ad, Kgarlya gre, Byk skenderin Trk corafyasnda, Balasagunda ikmet eden yirmi drt kiiye Farsa Trkmnend (Trke benzer) demesiyle ortaya km ve daha sonra bu Trk boyu bu isimden mlhem Trkmen adyla anlr olmutur (Kafesolu 1958: 121). 11. yzyldan nceki dnemlerde gerek Trk diliyle yazlm eserlerde gerekse yabanc kaynaklarda Trkmen ismine rastlanmaz. Dier taraftan Trkmen ad ve boyu, Reideddinin Camit-Tevrih adl eserinde ve Ebul-gazi Bahadr Hann ecere-i Terakime adl eserinde Tacikler onlara Trkmnend dediler kaydyla, benzer bir rivayete dayandrlarak zikredilmitir. Tarih kaynaklarda halk etimolojisine bal olarak Farsa Trkmnend isminden geldii ifade edilen Trkmen adnn etimolojisi hakknda bugne kadar eitli grler ileri srlmtr (Kafesolu 1958: 122-4). Bunlardan en fazla kabul gren gr, Jean Deny tarafndan ifade edilmi olan Trkmen kelimesinin Trk ismi ile eklendii szce byklk ve mbalaa anlamlar katan man/-men ekinden meydana geldii eklindeki grtr. Denynin bu gr byk lde kabul grse de, buna kesin olarak katlmayan aratrmaclar da bulunmaktadr. Mesela Nemeth ve Pritsak, -man/-men ekinin byklk ve mbalaa eki olduunu kabul etmi olmakla birlikte Trkmen kelimesinin etimolojisi ve anlam zerine kesin hkm vermekten kanmlardr (Kafesolu 1958: 123). Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti adl makalesi ile, Trkmen kelimesinin etimolojisi ve anlam zerinde duran Kafesolu ise, -man/-men ekli szckleri sralam ve Trkmen adnn bu ekle yaplm bir isim olduunu, halis, asil, byk, stn, salam Trk anlamna gelmi olabileceini iddia etmitir. Dier taraftan Trkmen adnn hangi tarihsel ve sosyal artlar dhilinde ortaya kt konusu da aratrmaclar tarafndan ele alnmtr. Bu konuda da kimi belirsizlikler bulunsa da, Trk tarihi literatrnde Ouz ve Trkmen adlarnn belli bir Trk boyunun iki ayr ad olduu genellikle kabul edilmitir. Nitekim Kgarl Mahmudun DLTte sk sk Ouz Trkmenleri ya da Trkmen Ouzlar eklinde iki ad bir arada kullanm olmas da, bu dnceyi teyit etmektedir. Trklerin Ouz boyuyla ilgili olduu dnlen Trkmen adnn ortaya kyla ilgili belli bal iki gr bulunmaktadr: lk defa Fuad Kprl tarafndan ifade edilen gre gre Trkmen ad, 11. yzylda slamiyeti kabul etmi olan Ouzlar iin kullanlmtr. Buna gre 11. yzyla kadar ayn adla anlan; ancak bu yzylda slamiyeti kabul etmi olan Ouzlarn bir ksm Trkmen adn almtr.
TRKMENLER VE TRKMEN ADI
112
brahim Kafesolu ise (1958: 131-2), din deitirmenin boyun adnn deiecei anlamna gelemeyecei, aksine Trk tarihinde farkl dinleri kabul eden Trk boylarnn isimlerinin deimediini, hatta kimliklerini dahi kaybederek Trklkten kan eski Trk boylarnn eski adlarn kullanmaya devam ettiklerini ileri srerek Trkmen adnn daha farkl ortamda yaratldn dnr. Kafesoluna gre Trkmen ad, Karluklarn en kudretli zamanlarnda kullandklar siyasi bir terimdir (1958: 132). Ona gre nasl Trk boylar arasnda Kk Trk adl bir boy olmad hlde, bu isim ihtiam ifade etmek zere kullanlmsa, Karluklar da ayn ihtiam ifade etmek zere ayn anlam ve mahiyet ile Trkmen tabirini kullanmlardr. Bununla birlikte ifade edildii ilk zamandan bu tarafa tarih kaynaklarda Trkmen adnn Ouzlarla birlikte anldn, Ouz ve Trkmen adlarnn i ie olduunu ifade etmek gerekir. Orta Asyadaki Trk topluluklar uzunca bir sre bir arada yaadklar iin, dier bir ifadeyle hemen hemen ayn kaderi paylatklar iin, Trkmenistann tarihini, dier Trk topluluklarnn tarihinden bamsz deerlendirmek mmkn deildir. Bu bakmdan Trkmenistan tarihi ile Orta Asya tarihi i iedir. Dier taraftan Trkmenlerin tarihi, Seluklu Devletinin tarihi ile de dorudan ilgilidir. Baz Ouz boylarnn slamiyeti kabul etmesi, Seluklu Devletini kuracak olan Seluk Beyin bu boylar korumas ve daha sonra batya doru hareket ederek Horasan ve Hazar civarnda kendi adyla byk Seluklu Devletini kurmasyla Trkmenler, tarih sahnesinde yer almaya balamlardr. Seluklu Devleti tarihi Trkmen tarihi ile dorudan ilgilidir. Buna gre Trkmen boylarndan bir ksm, Azerbaycan ve Anadoluya g ederken; dier bir ksm Maverannehir, Horasan ve Manglak blgesinde kalmtr. Hazar denizinin dousunda kalan Trkmen boylar, ilk nce Moollarn, ardndan da Timurlularn hakimiyeti altnda yaadktan sonra Kalmuklarn saldrlar karsnda Kpetda civarna ekilmiler, bu blgede glenmilerdir. Bu blgede de Hive Han Ebulgazi Bahadr Han ve ran ah Nadir Kulu Han ile byk mcadelelere girimiler, Hive Hanl ve ran ahlnn basklar karsnda Merv blgesine ekilmiler ve burada daha rahat bir hayat srmlerdir. 1860 ylndan itibaren bamsz bir hayat srmeye balayan Trkmenler, Ruslarn 1879 ylnda Trkmenistan igal etme teebbsleri karsnda diren gstermiler, bu erevede Gktepe kalesi ve civarnda yaplan savalarda byk kayplar verdikten sonra Ruslara boyun emek zorunda kalmlardr. Yetmi yl akn bir sre Sovyetler Birlii ynetimi altnda yaam olan Trkmenler, 27 Ekim 1991 tarihinde bamszlklarna kavumulardr. Bugn Trkmenistanda eitli Trkmen boylar yaamaktadr. Bu Trkmen boylar; ovdur, Ersar, Salr, Sark, Teke ve Yomutlardr.
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamszlna kavuan Trkmenistan, batda Hazar Denizi, gneybatda ran, gneydouda Afganistan, kuzeybatda Kazakistan ve kuzeydouda zbekistan ile evrelenmitir. 488.100 km2lik bir alan zerinde bulunan Trkmenistann nfusu 1996 nfus saymna gre 4.566.800dr. lkede, byk ounluu Trkmenler oluturmakla birlikte, Azeriler, Karakalpaklar, Kazaklar, zbekler, Tatarlar ve Ruslar da yaamaktadr.
Trkmenistan Corafyas
Trkmen Trkesi
Trklerin Ouz boyundan olan Trkmenler, uzun bir sre aatay ve Kpak sahas Trk boylarnn arasnda kaldklar iin, dil zellikleri bakmndan dier Ouz boylarndan farkl zellikler gsterirler. Trkmen Trkesi, bir taraftan Ouz Trkesinin zellikleri-
5. nite - Trkmen Edebiyat
113
ni barndrrken, dier taraftan dier Ouz boylarnn diyalektlerinde grlmeyen, Dou Trkesini karakterize eden zellikleri de bnyesinde tamaktadr. Bu balamda Trkmen Trkesi, dier Ouz diyalektlerinden farkl zellikler gstermekte; buna karlk Ouz grubu Trk leheleri arasnda deerlendirilmektedir. Trkmenlerin hangi Trk boyu ierisinde deerlendirildiklerini ve Trkmen Trkesi ve Trkmen Edebiyatnn hangi tarihsel sre ierisinde olutuunu tartnz.
TRKMEN EDEBYATI
Trkmenlerin 20. yzyln balarna kadar yazdklar edeb eserlerin genellikle halk edebiyat rnleri ve klsik iirden meydana geldiini, 20. yzyln balarndan itibaren ise ada edeb trlerde eserler vermeye baladklarn syleyebiliriz. Bu balamda Trkmen edebiyatn ana balk altnda ele almak mmkndr: 1. Trkmen Halk Edebiyat, 2. Klsik Trkmen Edebiyat, 3. ada Trkmen Edebiyat.
Trkmen Halk Edebiyat
Trkmen edebiyatnn ilk yazl rnleri 18. yzylda ortaya km olmakla birlikte, tarih ve ada btn Trk boylarnn edeb mahsllerinde olduu gibi Trkmenlerin de ok eski ve kkl szel rnleri bulunmaktadr. Tarihin derinliklerinden bugne ulaan arklar, trkler, masallar, atalar sz ve destanlar vb. kimi metinler, Trkmenlerin halk edebiyat rnlerindendir. Bunlar arasnda aydm denilen trkler Trkmen halk edebiyat iinde nemli bir yer tutar. Trkmen halk edebiyat rnlerinde daha ok halkn yaay tarz, rf ve adetleri, toplumsal sevinleri ve hznleri gibi konular ilenmitir. Trk halk edebiyat asndan esiz bir kaynak olan DLTteki kimi atalar sz rneklerinin dier ada Trk edebiyatlarnda olduu gibi Trkmen edebiyatnda da baz deiikliklerle varlk gstermesi, bu rneklerin Trkmen halk edebiyatnn ilk rnleri olarak deerlendirilmesine yol amtr (Azmun 1966: 33). Trkmen halk edebiyatnn belli bal trleri unlardr (Azmun 1966: 33-4): 1. Destanlar 2. Erteki 3. Atalar szi 4. Matallar [bilmeceler] 5. Aydmlar [ark ve trkler] 5.1. Erkeklere mahsus aydmlar a. Halk aydmlar b. lengler c. Toy aydmlar [dn aydmlar] 5.2. Kzlara / kadnlara mahsus aydmlar a. g [at] b. hdi [ninni] c. ahir kzlar ve aydmlar d. uval kzlar aydmlar [gen kadnlarn arklar] Monukatd [Trkmen gelin kzlarnn Nevruzda oyun srasnda syledikleri aydmn addr. Kzlar kendilerine uur getireceini sanarak monukatd yaparlar.]
Masal tarznda olan bu metinler, baz Trkmen kabilelerinde boy, bekt olarak da adlandrlmaktadr.
Monukatd, takvim iirinin bir ekli olup, adete, nevruz-yeni yl gecesi sylenilir. Byk kzlar, akranlarndan birinin evine toplanp her biri sadece renginden ayrt edilebilen z boncuunu sulu kreye veya tabaa atar. Trn adlandrlmas da bununla ilgilidir. Ondan sonra sevinli veya hasretli bir iir bendi makamla sylenir. Bundan sonra kk bir kza kaptan boncuk karttrlr. Boncuk kiminse, drtln mazmunu, konusu ona balanr. Onun zelliine gre boncuk sahibini sevin veya keder brr.
114
a. Leleler [kz trkleri] b. Kadn ve kzlarn i aydmlar c. Dua aydmlar d. Toy aydmlar [dn ark ve trkleri] 5.3. ocuk aydmlar a. Sanavalar b. ocuklara mahsus baz aydmlar. Bunlarn dnda Trkmen halk edebiyat rnleri arasnda sadece belli zamanlarda sylenen iir, ark ve trkler de vardr: 1. Y Ramazan [Ramazan aynn 15. gecesi, belli merasimle sylenen iir.] 2. St Kazan [Yamur yamad zaman merasimle sylenen iir.] 3. Zikir Aydm [din merasimde sylenir.] 4. Yomaklar ve Deimeler [Mizah ve fkralar.]. Trkmen Halk edebiyat rnlerinin Trkiyedeki halk edebiyat rnlerinden farkl zelliklerini tartnz.
Klsik Trkmen Edebiyat (18.-19. Yzyllar)
Kaynan halk kltrnden alan mensur eserler hari tutulduu takdirde 18. ve 19. yzyllara ait Trkmen edebiyatnn iir trnde gelitii grlmektedir. Bu yzyllarda airler daha ok ak ve sevgi temal iirler yazmlar, sosyal meselelere fazla temas etmemilerdir. 18. ve 19. yzyllarda yazlm ou iir tarzndaki eserleri, Klsik Trkmen Edebiyat bal altnda deerlendirmek doru bir yaklam olur. Zira bu yzyllarda yazlm iirler, hem ekil hem de muhteva bakmndan 20. yzyldan itibaren yazlm ada iirlerden ve dier edeb trlerden farkldr.
18. Yzyl airleri

Olduka zengin bir szl edebiyat klliyatna sahip olan Trkmenlerin, gerek anlamda ilk eserlerini 18. yzylda vermeye baladn gryoruz. Bu yzyldan nce de eitli eserler vermi olan Trkmen yazarlar olmakla birlikte, Trkmen diyalektiinin eserlere yansmaya balad 18. yzyl Trkmen edebiyatnn balangc kabul edebiliriz. Daha nceki yzyllarda Trkmen yazar ve airlerinin yazdklar eserler, genellikle aatay yaz dili geleneine baldr. 20. yzyln balarna kadar, 18. ve 19. yzyllarda yazlm manzum eserlerin klsik Trkmen iirinin rnekleri olduu kabul edilir. Buna gre klsik Trkmen iirinin ilk rneklerini 18. yzylda Magtmgul vermitir. Tarihsel Trk edebiyatnn ortak miraslarndan biri olan Trkmen edebiyat, kendine mnhasr eserlerini ancak 18. yzylda vermeye balamtr. Eserlerinde dnemin sosyal olaylarna da kaytsz kalmayan ve Trkmen halknn gelecei iin eserler veren 18. yzyl yazarlar, bu yzylda Trkmen edebiyatna klsik bir mahiyet kazandrmlardr. Yzyln en nemli airleri unlardr: Nurmuhammet Andalp (1660-1740), Dvletmemmet Azad (1700-1760), eyday, abende (1720-1800), Magtmgul (1733-1783), Magrub (1735-1810).
Magtmgul (1733-1783)
Trkmen edebiyatnn gerek anlamda 18. yzylda baladn sylemek mmkndr. 18. yzyl airlerinden Magtmgul (1733-1783), Trkmen dilinin edeb dile dnmesinde ok nemli bir mihenk ta olduu gibi Trkmen edebiyatnn da ilk temsilcisi kabul edilir. Trkmen halk edebiyat mahsullerinden de nemli lde istifade eden Magtmgul, iirlerinde genellikle Trkmenlerin millet ve vatana ballklarn ilemitir. ovdur-
115
han iin ovdurhan in, ngi Ard Bilinmez n Arkas Bilinmez, Neyleeyin Neyleyeyim gibi iirlerde vatan sevgisi ve kahramanlk konularn ileyen Magtmgulnda, Grol Destannn tesiri de grlmektedir. Keza Magtmgulnn bilhassa Gidici Bolma Gidici Olma adl iirinde Grol Destanndan etkilendii ak bir ekilde hissedilir (Kara 1998: 160). Magtmgul, yazd iirler ile hem Trkmen dili ve edebiyatnn bir kurucusu olarak kabul edilmi hem de kendisinden sonra gelen airlere tesir ederek etkisini uzun sre devam ettirmitir. Ayrca il Ya Millet yi, Dker Bolduk Yaamz Gzyamz Dker Olduk, Gmmat Yadr Kymet yidir, Depe Nedir Dz Nedir Tepe Nedir, Dz Nedir gibi iirlerinde ise, Trkmenlerin mill birlik ve beraberliini pekitiren konular ele almtr. Magtmgul, kendisinden sonra gelen Seydi, Zelili, Mollanepes, Mtci ve Talbi gibi Trkmen airlerine tesir ettii gibi, dier ada Trk edebiyatlarn da etkilemi byk bir airdir. Dvletmmmed Azad, devleti idare eden / edecek hkmdarlarda olmas gereken vasflar anlatan Vaz-Azaat adl didaktik eserinde Firdevs, Nizam, Sad ve Neva gibi byk airlerin eserlerinden etkilenmi, kalemi gl bir airdir. Nurmuhammed Andalp, Trkmen edebiyatnn koma, muhammes, mstezad gibi trlerinde iirler yazm nemli airlerindendir. Trkmen halknn tarihinden ve hayatndan esinlenerek yazd Ouznama ve Risale-i Nesime manzumelerinde olduka baarldr. Ouznama adl manzumesinde Ouz tarihi hakkndaki rivayetleri ele almtr. Sagd-Vakgas ve Kssa-i Frgun mesnevilerinde baz yenilikleri de getirmitir. Bu eserlerde iirin ezgili kouk trn kullanarak, eserlerin halk tarafndan anlalmasn salamtr. Andalp, dier taraftan Yusuf-Zleyha, Leyli-Mecnun, Babareven ve Zeynelarap mesnevilerini hem halk iiri trlerinden kouk hem de klasik iir trlerinden gazel, muhammes, murabba, mseddes gibi ekilleri kullanarak yazmtr. Andalp, ayrca Nevanin gazellerine Ey Kngl Ey Gnl, Huub Uyku, Oon Sekiz Yandadr On Sekiz Yanda balkl tahmisleri; Fuzulnin gazellerine ise Yanmaz m ve Aavaaralar adl tahmisleri yazmtr (Kara 1998). Magrub, konusu ak olan Seypelmelik-Methal Cemaal Melikin Klc Gzelliin vgs adl bir destana sahip olan nemli bir airdir. air, ayrca, zbek ve Trkmenlerin ortak dmanlarna kar mcadelelerinin anlatld ve gerek kiiler ve olaylardan hareket edilerek yazlm olan Dvletyar adl nemli bir destann da yazar olarak tannmaktadr.
19. Yzyl airleri

19. yzyl Trkmen edebiyatnda iir dilinin artk belirli kaideler etrafnda ekillendiini sylemek mmkndr. Bu yzyln airleri, sevgilinin hasretini ele alan, d gzelliini tasvir eden bir anlay ile Trkmen edebiyatna lirizmi yerletirmitir, denilebilir. 19. yzyl Trkmen edebiyat, eitli sosyal olaylar genel ve mecaz ifadelerle ortaya koymak yerine daha ak ve kesin bir dille anlatmtr. Ayrca 19 yzyl Trkmen edebiyatnda ak ve sevgi konularnn yan sra mill ve ahlak konular da hkimdir. 1858-1859 yllarnda rann Garrgalay ve ardndan 1860-1862 yllarnda Saragt; Ruslarn ise 1879-1881 yllarnda Gktepeyi igal etmesi, 19. yzyl Trkmen edebiyatna da tesir etmi, dnemin yazar ve airleri eserlerinde bu olaylar ele almlardr. Mesela Abdsetdar Kaz, Cengname adl eserinde; Dovan, Misginl, Mtci gibi airler de eitli iirlerinde bu savalar ilemilerdir. 19. yzyl Trkmen edebiyatnda, genellikle devrin sosyal ve siyas olaylarnn sebep olduu vatan sevgisi ve kahramanlk temalar ilenmitir. 19. yzyl Trkmen edebiyat, daha nceki yzylda eserler veren airlerin, bilhassa Magtmgulnn benimsedii edebiyat anlayn benimseyen airler eliyle gelime gster-
116
mitir. Dolaysyla bu yzylda klsik Trkmen edebiyat geleneine bal ok sayda air yetimitir. 19. yzyln nemli Trkmen airleri, Seyitnazar Seyd (1768-1830), Memmetveli Kemine (1770-1840), Gurbandurd Zelil (1800-1852), Mollanepes (1810-1862), Talib (1766-1848), Dosmmmet (18151865) Mtci (1824-1884), Zncar (1791-1880), Bayii ahr (1810-1890), Misinl (1845-1905), Aik, Abdsetdar Kaz, Ketib, ve Muhammetrahimdir. Bunlarn dnda 19. yzyln sonu ile 20. yzyln ilk yarsnda yaayan hem Trkmen halk iiri tarznda hem de klsik iir tarznda iirler yazan Nabatnyaz Sayl, Durd Ba, Dovan, Yagmr, Ismayl, Dvletmemmet Balgzl, Gara gibi airler de vardr. Seyitnazar Seyd, Lebap, Ho ndi, Dnmenem, Begler, Baral, Begler, Bedevsuvar ndi, Goaklar gibi iirlerinde hem kardelik / dostluk konusu hem de vatan sevgisi konusu ilenmitir. Bu bakmdan Seydinin iirlerinde onun airlik becerisi kadar devrin sosyal ve siyas olaylar da n plndadr. Devrinin sosyal meselelerini cesaretle ele alan Memmetveli Kemine, bilhassa hiciv tarznda yazd iirler ile tannmaktadr. Kemine, 19. yzyl Trkmen yazarlar iinde sanatlar en iyi kullanan ve iir dilinin gelimesine en fazla katk salayan airlerdendir. Keminenin yazd Garip, Gariplik, Barnda, Beyle, Kazm gibi iirleri Trkmen hiciv edebiyatnn en iyi rnekleri arasnda deerlendirilebilir. Dier taraftan Keminenin, Zlpn, rter Meni, Ogulbike, Ogulmenli gibi iirlerinde ise lirizm baskndr. Dvletmemmet Azadnn torunu ve Magtmgulnn yeeni olan Gurbandurd Zelili, iirlerinde, sosyal olaylar hmanizmle birletirerek devrinin dier airlerinden ayrlr. iirlerinde hem Trkmen halknn hem de kendisinin kiisel ac ve skntlarn vurgulayan Zelilinin, Vatanm Seni, Elli Yan inde ve Haraym Dndi adl iirleri, onun iir kabiliyetini ve anlayn yanstan en iyi rnekleridir. Magtmgulndan sonra ak konusunun en usta airlerinden kabul edilen Mollanepes, Zhre-Tahr adl destan yazarak Trkmen edebiyatnda nemli bir yer edinmi airlerden biridir. Trkmen edebiyatnda lirizmin yerlemesine en fazla katk salayan airlerden biri kabul edilen Mollanepes, bu vasfndan dolay ak mlknn ah unvanyla anlmaktadr. Onun stepki Gzel Yar, San, Arzuv Eyler, Mahmaln eti, Oyanmadn, Nazli Yar ve Yay mdi gibi iirlerinde lirizmin derin izleri grlr. 19. yzyl Trkmen edebiyatnn ak konusunu ileyen airlerinden bir dieri olan Kemine ise, Oulbike, Akmeli, Oulbe, Oulmelil ve Selbinyaz gibi iirleri kaleme alm gl airler arasnda deerlendirilir. 19. yzyln sonlar ile 20. Yzyln balarnda yaam olan dier Trkmen airleri ise unlardr: Dovan, Gara, Yamr, Guba, Durd, Oraz, Dvletmmmet Balzl, Bayram ahr, Molladurd, Mmedoraz, Krmolla, abdrazak, Zinhar, Bayl ahr, Muhammetul Atabayev (Kara 1998: 162). 18. ve 19. yzyl Trkmen edebiyatnn genel karakteri ve nemli ahsiyetlerini tartnz.
ada Trkmen Edebiyat (20. Yzyl Trkmen Edebiyat)
nceki yzyllarda daha ok halk iiri tarznda eserlere sahip olan Trkmen edebiyat, 20. yzyln bilhassa ortalarndan itibaren ada anlamda iirleri de bnyesinde barndrmaya balamtr. 18. ve 19. yzyllarda Trkmen iirinin halk iiri tarznda olmasnn, Trkmenlerin ok zengin szl edebiyat geleneine sahip olmas, bu yzyllarda hanlklarn ortaya kmas ve bundan kaynaklanan byk kltr merkezlerinin olumamas ve sava yllarnda birok mnevverin hayatn kaybetmesi gibi birok sebebi vardr (Kara 1996: 853).
117
20. yzyl Trkmen edebiyat, Trkmenistann maruz kald eitli siyasi ve sosyal olaylarn sebep olduu deiiklikler neticesinde kendi iinde farkl zellikleri barndran edeb dnemler hlinde ele alnmaldr. Bu erevede Trkmen edebiyat, 1920li yllara kadar eski Trkmen edebiyat anlay ile devam ederken bu yllardan kinci Dnya Sava yllarna kadar Sovyet rejiminin de getirdii basklarn sonucunda daha karmak ve zor bir sreci yaam, kinci Dnya Sava yllarnda genellikle savan getirdii aclar dile getirmi, daha sonraki yllarda ise kendi mecrasnda eserler vererek yzyl tamamlamtr. Ekim 1917 devriminden sonra, Trkmenlerin eski dnemlerinin yerilmesi ve devrim ideolojisinin yerletirilmesi adna, airleri devrim lehinde iirler yazmaya zorlamlardr. Bu dnemde yazlan iirlerin gazete ve dergilerde yaymlanyor olmas ve bylece ideolojinin propagandasn yapm olmas, Trkmen edebiyatnda iir trnn dier trlere gre daha n plnda olmasna yol amtr. Sovyet rejiminin yerlemesi ve benimsenmesi adna eski toplum yaps ve yaam tarz eletirilmi, yeni yaam tarz yceltilmitir. 1920li yllarn Trkmen iiri genellikle eski-yeni toplum atmas zerine kurgulanmtr, denilebilir. Mesela bu yllarn nemli airlerinden Berdi Kerbabayev, Gzlar Dnysi Kzlarn Dnyas ve Aadat Gurbaan Gelenein Kurban adl iirlerinde, kadnlarn eski Trkmen toplumunda alnp satlan kle olduklarn, hibir haklarnn olmadn dile getirip yeni Trkmen toplumunda kadnlarn zgrlne nem verildiini ifade etmi; bylece rejimi yceltmitir. Hatta Berdi Kerbabayev, Kne Durmumza ien Eski Hayatmza Yergi adl iirinde, Ekim devriminden nceki hayat tmyle ktlemitir. Bu erevede Trkmen iiri 20. yzyln balarndan itibaren yeni bir izgi ile yoluna devam etmitir. 20. yzyl Trkmen edebiyatnn, nceki yzyllara ait gelenei devam ettirmekle birlikte hayatn gereklerine daha bal kald sylenebilir. Bu yzylda edebiyat, Trkmenlerin karlat skntlarn tesiri altnda baz glklerle karlamtr. 20. yzyln balarnda Trkmenistann zorla Rusyaya balanm olmas, daha sonra ortaya kan kinci Dnya Sava, Trkmenlerin sosyal, siyas ve iktisad hayatlarn etkiledii gibi edebiyatlarna da tesir etmitir. Trkmenistann Rusyaya balanmasyla Trkmen edebiyatna siyaset bulam, dnemin siyas ve sosyal olaylar eserlerde ilenmeye balamtr. Mesela bu yllarda Trkmen edebiyat; toprak reformu, kadn haklar, zengin-fakir kartl gibi konular ele alr. Bu erevede 1920li yllarn eserlerinde, Ruslarn basklarna karn Trkmenlerin skntlar dile getirilmitir. Dolaysyla 20. yzyln balarnda yazlan eserlerde ele alnan konular, gerek hayatn iindedir. Ne var ki 1920li yllarn sonlarna doru Sovyet rejiminin getirdii basklar karsnda devleti ynetenler ve rejim lehinde snf kavramn dile getiren eserler artmtr. Dier taraftan retilen eserlerin sanat deerinin dt de hemen fark edilmektedir. Trkmenlerin sorunlarn eitli eserlerinde ele alan yazarlar, takibata uramlar, bir ksm sindirilmi, bir ksm ise eitli iftiralarla ldrlmlerdir. Mesela A. Gulmuhammedov halk dman, burjuva milliyetisi gibi sulamalara maruz kalm, H. Durdaev Sibiryaya srlm, B. Kerbabaev ise gz hapsine alnmtr. 1928 ylnda Arap alfabesinin yerine Ltin alfabesinin kabul edilmesi, ardndan 1940 ylnda ise Kiril alfabesinin kullanlmaya balanmas da, air ve yazarlarn alfabe deiikliinden etkilenmesine ve yaz faaliyetlerinin yavalamasna yol amtr. Keza yeni rejimin telkini ve korkutmasyla eski Trkmen hayat ve kltr dland iin iir, gelenekten yeterince beslenememitir. (Kara 1996: 881). Bu bakmdan 1920-1945 yllar aras, Trkmen edebiyatnn durgunluk yllar olarak deerlendirilmelidir. 1917 ylndaki Bolevik ihtilli ile Ruslarn basks altnda kalan Trkmenler, ikinci dnya sava yllarna kadar edeb faaliyetlerinde gei evresi yaamtr, denilebilir. 18. ve 19. yzyllarda genellikle iir ve destan tarznda yazlm olan klasik airlerin eserleri, 20. yzylda da ksmen tekrar yaymlanmtr. Bazen yeni yazarlarn kimi eserleri yaymlan-
118
m olsa da, Trkmen edebiyat, 20. yzyln ilk yarsnda genellikle Rus kltr ve edebiyatnn basks altnda daha ok gazete, dergi ve Trkmen dilinin gramer ve szlkleri etrafnda ekillenmitir. Rus istilasndan kurtulmalar ve Trkmenlerin bamszlna erimeleri adna kalem oynatan air ve yazarlarn gzaltna alnmalar ve tehdit edilmeleri, Trkmen edebiyatnn gelimesini engellemitir. 1920li yllarda Trkmen iiri, yeni ekiller ve konular ile zenginlemitir. Bu yllarda uzun iirler, iir tarznda yazlan eletirel fkralar, fabllar ve ocuk iirlerinin ilk rnekleri yazlmtr. Daha nceki yzyllarda seyrek olarak grlen uzun iir rneklerinin bu yllarda belirgin olarak artmas, dnemin karakteristiklerindendir. Bu yllarda B. Kebabaevin Yaz Mvsminde Bir Gzel, Adatn Gurban, Gzlar Dnyesi ve Amderya; G. Burnunovun Tiryekke, On Sekiz Gark Edilenler, A. Alamovun Sona, Sndi; . Kekilovun Gzlarbat Remont Zavodnda, O. Tanazarovun Batrak; H. arevin Garagalk; A. Kekilovun Sok Duuk ve R. Seyidovun Lebap Gizi gibi uzun iirlerinde Trkmenlerin tarihi ve ait olunan zamandaki durumu dile getirilmitir. Dier taraftan 1920li yllarda Trkmen airlerinin ocuk iirinin ilk rneklerini de vermeye baladklar grlmektedir.
1920-1930lu Yllarda Trkmen Edebiyat

1920li yllara ait hadiselerle ilgili iirler yazm olan nemli Trkmen airleri unlardr:
Berdi Kerbabayev (1894-1974)

1894 ylnda Tecende doan Kerbabayevin iirlerinde, medrese eitimi srasnda iirlerini okuduu Nev, Fuzl, Sd ve Hafz gibi airler ile ocukluunda dinledii halk ozanlarnn tesiri vardr. Ekim devriminden sonra katld retmenlik kursunu tamamlayan ve deiik yerlerde grev yapan Kerbabayev, ardndan Trkmenistan gazetesinde alr ve Tokmak adl derginin kurucular arasnda yer alr. iirlerinde genellikle devrimden sonraki Trkmen toplumunun sosyal yapsn ven Kerbabayev, genellikle kadn ve kadnn zgrl, eski Trkmen toplumuna yergi ve yeni yapya vg, din ve ideoloji gibi konular ele almtr. Trkmen edebiyatnn nemli airlerinden Magtmgulnn iirlerini 1926 ylnda Matmul Goular adyla yaymlayan Kerbabayev, kendi iirlerini ise 1958-1960 yllar arasnda Eserler Toplum adyla be cilt halinde yaymlamtr.
Garaca Burunov (1898-1964)

1898 ylnda Tecende domu olan Burunovun iirlerinde klasik edebiyat, szl edebiyat ve Dou klasiklerinin tesiri vardr. Erte Gel Sabah Gel ve Kndr Cezadr gibi rneklerde olduu gibi genellikle didaktik ve hiciv tarznda iirler yazan Burunov, ikinci dnya savandan sonra yazd Vatan ve al Dutaarm adl iirleriyle de beeni toplamtr. Burunov, son yllarda nesir trnde eserler de yazmtr.
Amandurd Alamov (1904-1943)

1904 ylnda Akabatta doan Alamovun iirlerinde, Trkmen halk edebiyat ve klasik Trkmen iirinin etkileri vardr. 1925-1926 yllarnda Bayram Edeli Bayram Edelim ve Meni Pikirim Benim Fikrim gibi iirlerle edebiyat hayatna balayan Alamov, Tatar airlerinden Abdullah Tukay ve Azerbaycan airlerinden Sabiri saygyla and Gvnm Gnlm adl iirini, 1928 ylnda Trkmenistan gazetesinde yaymlamtr. A. Alamovun yazd son iir, Dmaan Tlnda Dmann Gerisinde adn tar. air, 1943 ylnda, kinci Dnya Savanda, gen yata hayatn kaybetmitir. 1920li yllarn Trkmen edebiyatnda ortaya kan bir baka yenilik ise, iir trnn dndaki trlerde de eserlerin yazlmaya balanmasdr. Bu yllarda nesir trnn hikye, drama gibi trlerinde eserler verilmitir. Mesela Berdi Kerbabaev, Agahan Durdev, Ata
119
Govudov, Amandurd Alamev, al Kekilov, ar Arov gibi yazarlar, iir trnn dndaki eserlerini bu yllarda yazmlardr. 1920li yllara ait mensur eserler arasnda; B Kerbabaevin Gara Guda, Alk, 1916 nc Yl, Obada Bolan Vaka; A. Grgenlinin Gul Ol Murat; A. Dudevin Annagzel, Hyal Deryasnda, Bagtl Giz Bagdatda, Brgt Penesinde Bir Gzel gibi hikyeler ile A. Govudovun Zakaspi Front, Ganl Cennet, B. Kerbabaevin Tirekke ve Tebipler; Aytcan Haldurdevin Galnsz; emseddin Keriminin Aycemal gibi piyesler saylabilir. 1930lu yllarda da Trkmen edebiyatnn byk bir ounluunu iirler oluturmaktadr. Bu yllarda yazlm iirlerin byk bir ksmnda Trkmen yaam tarz aalanm, Bolevik rejimi ve propagandas yceltilmi; buna karlk yeni rejim aleyhinde olan, bu erevede iirler yazan airler tutuklanmlar, hatta bir ksm yok edilmilerdir. Mesela 1937 ylnda tutuklanan Hocanepes aryev 1941 ylnda; Oraz Tnazarov ise 1942 ylnda ldrlmlerdir. 1930lu yllarda Trkmen airlerinin ele ald konular arasnda; iki farkl dnya grnn meydana getirdii tezatlk, ky hayat ve Trkmenlerin hayat, kadn ve zgrlk gibi konular saymak mmkndr. Kadn ve zgrlk konularnda Aman Kekilov, Atal Gz Babal Kz (1930); ar Arov, ntelligent Aydn (1933) ve Aazanlar Azanlar (1939) ile al Kekilov, Aazn Azgn (1935) adl iirleri yazmlardr. Ky hayat ve zanaat de bu yllardaki Trkmen airlerinin ele ald konular arasndadr. Bu erevede Berdi Kerbabayev, Demir Yoolaa Demir Yolcuya (1931); Garaca Burunov, Ur ekicim Vuur ekicim (1933) ve Hocanepes aryev, Gezelen Gni Piknik Gn (1932) adl iirlerinde ky hayatn ele almlardr. Daha sonraki yllarda Trkmen iirinin gl kalemlerinden olacak olan Beki Seytekov, bu yllarda yazd lirik ve epik tarzda yazd iirleri ile okuyucu etkilemi airlerdendir. Seytekovun 1930lu yllarda yazd Baku Giicelerini Biirinde Bak Gecelerinin Birinde (1939), Bayram Aamnda Bayram Akamnda (1939), Yaatlama An (1939) gibi iirlerinde sanatkrane bir slup vardr. 20. yzyl Trkmen edebiyatnn ikinci dnya sava yllarna kadarki dneminde tiyatro eserleri de eitli glklere ramen art gstermitir. Bu dnemde A. Govudov, Cuma; A. Garlev, Ayna; B. Kebabaev, Gsterim; T. Esenova, emat; A. Durdev, Aar ve Pul; B. Amanova ve G. Burunov, Keymir Kr adl tiyatro eserlerini kaleme almlardr. 1930lu yllarda yazd iirler ile n plna kan nemli airler unlardr:
Hocanepes aryev (1906-1941)

1906 ylnda Bherdende doan aryev, 1929 ylnda Trkmenistan gazetesinde muhabir olur ve Takentte bulunan Orta Asya Komnistlik niversitesinde basn yayn renimi grr. Pukinin baz iirlerini Trkmen Trkesine tercme eden aryev, yazd iirler ile Trkmen iirinin gelimesine katk salam nemli airlerdendir. Hocanepes aryevin yazd iirler 1933 ylnda Trkmenistan Devlet Yayn Evi tarafndan Hcm Hcum adyla yaymlanmtr. Trkmen edebiyatna byk kat salayaca yazd gzel iirler ile anlalan aryev, gen yata, 1941 ylnda Sovyet rejimi tarafndan yok edilmitir.
Oraz Tnazarov (1902-1942)

1902 ylnda Akabatta doan Tnazarov, Leningrad Devlet niversitesini bitirir ve ardndan Sovyet Edebiyat dergisinde alr. Yazd birok iirinin yannda bilhassa Daalar Dalar (1937) ve Bir Gn (1937) adl iirleri hayat grn ve duygularn ortaya koymas bakmndan nem tamaktadr. 1937 ylnda Sovyet rejimi tarafndan sulanarak vatandalktan karlan Tnazarov, 1942 ylnda lmtr.
120
kinci Dnya Sava Yllarnda Trkmen Edebiyat (1941-1945)

kinci dnya sava yllarnda yazlan eserlerin konusu, ya cephede yaananlar ya da cephe gerisinde kalanlarn ektii aclardr. Savaa katlmayan air ve yazarlar ise devirle ilgili edeb eserleri retmeye devam etmilerdir. kinci Dnya savann patlak vermesiyle, SSCBye bal dier Trk topluluklarndaki aydnlar gibi Trkmen edebiyatnn air ve yazarlar da Ruslarn yannda savaa katldklar iin, 1941-1945 yllarnda Trkmen edebiyatnda bir duraklama grlr. Hatta savaa katlan Sarhanov, Kekilov, Nyazov, Ahndov Grgenli gibi baz Trkmen air ve yazarlar savata hayatlarn kaybederler. Dier taraftan bu yllarda savan sebep olduu kimi sonular edebiyata da yansr ve bylece Trkmen edebiyat konu bakmndan eitlenir. Bu yllarda Trkmen edebiyatnda bir duraklama grlmekle birlikte savan getirdii duygularla gelien vatan ve bamszlk dnceleri etrafnda Trkmen iirinin eitlendiini, daha retken bir hl aldn da ifade etmek mmkndr. Sovyetler Birliinin kastedildii vatan kavram ve dmanlara kar vatann bamszlatrlmas konusu ve bu erevede dile getirilen cokun duygular, bu yllarda yazlm iirlerin belli bal konusunu oluturur. Bu balamda Gara Seyitliyev; Halkm, aahr Kasam airin And, Pogonl Gz Apoletli Kz, Aman Kekilov; Kavkaz Kafkasyal, Gnbatara Batya, Beki Seytekov, Trkmen Soldat Trkmen Askeri, Doostum Yaadrliine Dostumun Ansna, Rehmet Seyidov, Doostuma Dostuma ve Uratmak Yollamak adl iirlerinde, sava yllarna ait vatan ve bamszlk konularn ele almlardr. kinci Dnya Sava yllarnda yazm olduklar iirler ile belirmi olan balca airler unlardr:
al Kekilov (1906-1943)
1906 ylnda Akabatta doan ve ayn zamanda bir air olan Aman Kekilovun kardei olan al Kekilov, 1925 ylnda retmen olur ve bu yllarda ilk iirlerini yazmaya balar. Bu anlamda Baabaan Bolsam Seni Bahvann Olsam Senin adl iir, Kekilovun yazd ilk iirlerden kabul edilir. Sovyet rejimiyle birlikte gelen ve bu yllardaki birok air tarafndan ilenen bir konu olan kadn ve serbestlik konusu da Kekilovun iirlerinde ele ald konulardandr. Bu balamda Gzlar Dilei Kzlar Dilei, Gelin Gzlara Gelin Kzlara ve Azaat Ayala Hr Kadna adl iirler, Kekilovun kadn ve serbestlik konusunda kaleme ald iirlerdendir. Kekilov, sava ile ilgili iirler de yazmtr: Ural Vuralm, Vatann Aydm Vatanseverin Trks, Dumaana Hcm Dmana Hcum vb. gibi. al Kekilov, kinci Dnya Sava esnasnda, 1943 ylnda hayatn kaybetmitir.
Ata Nyazov (1906-1943)

1906 ylnda Bzmeyinde doan Nyazov, 1927 ylnda konular genellikle ky, parti, devrim vb. olan iirler yazmtr. 1943 ylnda kinci Dnya Savanda len Nyazovun iirleri Maksat (1941) ve rlar iirler (1952) adlaryla yaymlanmtr.
Rehmet Seyidov (1910-1955)

1910 ylnda dnyaya gelen ve 1917 Ekim devriminde meydana gelen kargaa iinde Afganistana giden; fakat daha sonra Trkmenistana geri dnerek Trkmenistan Yazarlar Birliinde alan ve ile dolu bir hayat yaayan Seyidov, daha genlik yllarnda yazd bilhassa lirik iirleri ile Trkmen edebiyatnn en gl airlerinden biri olacan gstermitir. Sonraki yllarda sava, Karakum Kanal, toprak ve su meseleleriyle ilgili iirler de yazm olan Seyidov, kendisinden sonra gelen Trkmen airlerini de etkilemi airlerdendir.
121
iirlerinde n plana kard ak ve tabiat konular, yazd sava iirlerinde dahi kaybolmamtr. iirlerinde ak, sevgili ve tabiat gibi konular baarl bir ekilde ilemitir. Mesela sevgili iin yazd Uuklaanda Uyuduun Zaman adl iirinden alnan aadaki drtlkte, lirizmin baskn karakteri hissedilmektedir: Nzik gaabaklar bir irik yal Gz hem gne dek gy yapdr Kirpikleri ak bolan msaal Biirbiiriini tapp gucaklapdr. Nazik gz kapaklarn alaca karanlk gibi / Gzn de gne gibi sanki batmtr. / Kirpiklerin k olanlar gibi / Birbirini bulup kucaklamtr. (Kara 1996: 863).
Pomma Nurberdiyev (1909-1972)

1909 ylnda Marda doan Nurberdiyev, Ol Bizden Aaraan Ad daa, Gitdi O Bizden Uzaklat da Gitti adl ilk iirini Trkmenistan gazetesinde yaymlar. Sevgi, emek, vatan, kadn ve serbestlik konularnda iirler yazan airin iirleri, Alan Gller ve Gre Gnlerinde Sava Gnlerinde adlaryla toplu halde yaymlanr.
Ruh Alyev (1908 - )

1908 ylnda Akabatta doan ve renim hayatndan sonra Akabat Pedagoji Enstits, Trkmenistan Yazarlar Birlii ve Trkmenistan Devlet niversitesinde alan Alyev, genellikle sava, petrol, pamuk, sava gibi konularda iirler yazmtr. Ayrca airin gezdii lkelerdeki gzlemleriyle ilgili iirleri de sz konusudur. Bu balamda Trkiyeyi de ziyaret eden Alyevin Trkiye ile ilgili Trkiyede, Ayasofiya Metciidinde Ayasofya Camisinde, Trk Yiidini Tleyinde Trk Gencinin Talihinde adl iirleri bulunmaktadr. Edebiyat ve sanatla ilgili mensur eserleri de bulunan Alyevin lm tarihi bilinmemektedir (Kara 1996: 865). Daha sonraki yllarda Trkmen edebiyatnn gl isimleri haline gelecek olan Ata Atacanov, Ismaylev, Gurbanov gibi isimler de bu dnemde gazete ve dergilerde ilk iirlerini yaymlamaya balamlardr. Sava yllarnda, konusu sava olan mensur eserlerin de yazld grlmektedir. Bu yllarda, B. Kerbabaev, Gurban Durd, B. Soltannyazov ise Kerim Dos adl uzun hikyeleri yazmlardr. A. Govudovun Gandm Avcnn Magalas adl hikyesi ve Mehr-i Vefa adl roman; A. Kekilovun iir hlinde yazd Sygi adl roman bu yllarda kaleme alnm mensur eserler arasnda deerlendirilir. Bu eserlerdeki kahramanlarn her biri, sava yllarnda Trkmen halknn maruz kald aclar yanstan, dolaysyla gerek hayattan seilen kiilerdir. Keza S. Ataevin Gazap, R. Alevin Gahrman Seherin Ol, N. Cumaevin Aydod Tahrov ve Uru Od, A. Orazmradovun Yerden Ot kyor, R. Esenovun Cahanda Uru Boryarka, Dnyede Sen Bar ve Tepbedi Okalanlar, N. Arovun Yrek ve Yarag ile A. Geldievin Ol Bizi Obadamz adl uzun hikye ve romanlarnda sava sahnesi tasvir edilmitir. N. Hocageldievin Ene adl roman, B. Hudaynazarovun Arg ve Hasar adl uzun hikyeleri, A. Tagann Uru Haan Gurtaryar adl hikyesi, S. Anasehedovun Igrar adl roman, sava yllarnda yazlm olsalar da, kahramanlarn psikolojik tahlilleri yaplarak estetiin de gz nnde tutulduu edeb deeri yksek eserlerdir. Sava yllarnda yazdklar eserler ile beliren nemli air ve yazarlar unlardr: Trkmen edebiyatnn gl kalemlerinden B. Kerbabayev, kinci Dnya Sava yllarnda da savala ilgili eitli eserler yazm, bu anlamda edeb faaliyetlerine ara vermeden devam etmitir. Onun Aaylar adl manzumesi, Atasn Ol ve Gurban Durd adl
122
hikyeleri ile Vatana Syi, Kim Kimi Syyr, Doanlar Kardeler ve Ene Anne adl tiyatro eserleri, sava yllarndaki olaylar ele alan eserleridir. Trkmen edebiyatnn gl yazarlarndan Govudov da, kinci Dnya Savann sebep olduu duygulara kaytsz kalamam, bu yllarda yazd Mhri Vepa Ak ve Vefa adl romannda ve Gandm Aavn Maalas Gandm Avcnn Ailesi adl hikyesinde savan yol at aclar dile getirmitir. kinci dnya savanda hayatn kaybeden Kekilov, ahit olduu savaa ait Trkmen halknn duygularn Eri Aazar, Doru Ozar Eri (Olan) Yoldan kar, Doru (Olan) Kurtulur ve Kavkaz Kafkas adl iirler ile Men Garr Dl Ben Yal Deilim adl piyesinde ifade etmitir. Ismaylovun yazm olduu kimi eserlerin konusu da savatr. Bu anlamda Ismaylovun yazd Bsdeler Yarlar adl hikyesi savan izlerini tar. ki Ataan Ol ki Babann Olu ve Gopuzlca Guz adl eserlerinde ise savata lenlerin ardnda kalanlarn aclarn dile getirir. Nyazov da Oulbossan adl eserinde sava yllarn anlatmtr. Sava yllarnda yapt tercmeleri ile n plna kan G. Orazov ise, bu yllarda Tolstoydan Baatrlar Yiitler, olokovdan Yirenmeyi vrenmeli Tiksinmeyi renmeli, Gorbatovdan Yeilmedikleri Ylmazlar, Simonovdan Gndiizler ve Giiceler Gndzler ve Geceler, Erenburgdan Yiren ren ve Gaydardan Timur ve Onu Komandosu Timur ve Onun Ordusu adl eserleri Trkmen Trkesine evirmitir.
kinci Dnya Savandan Hemen Sonra Trkmen Edebiyat

kinci Dnya Savandan sonra, savan ortaya kard yaralar sarmak iin mcadele eden Trkmen Trklerinin bu dnemde yazdklar eserler de iinde bulunduklar durum ile ilgilidir. Savan yol at aclar, savalarn acmaszl ve gereksizlii, bar iinde yaamann toplumlar iin ifade ettii huzur 1950li yllarn eserlerinde sklkla vurgulanmtr. Bu balamda B. Kerbabaev tarafndan yazlm olan Aytl Adm adl eser nemli bir yere sahiptir. A. Govudovun Kpetdan Eteinde adl roman da savatan hemen sonra yazlm eserlerdendir. kinci Dnya savandan hemen sonraki yllarda genellikle savan ktl ve sebep olduu aclar dillendiren, bar ve huzurun nemini vurgulayan ve Trkmenistann yeniden imar edilii konularn ele alan iirler yazlmtr. 1945 ylndan hemen sonraki yllarda temayz eden balca Trkmen airleri; Beki Seytekov, ar Arov, Aman Kekilov, Gara Seyitliyev, Haldurd Durdyev, Gurbandurd Gurbanshedov ve Tovan Esenovadr. Bu yllarda n plna kan Trkmen airleri unlardr:
Aman Kekilov (1912-1974)

Trkmen edebiyatnn en nemli airlerinden olan Aman Kekilov, 1912 ylnda Akabatta domutur. retmenlik lisesini bitirdikten sonra retmen olur ve ilk iiri olan Ooba Muallmlarna, Ky retmenlerine adl iirini 1928 ylnda Sovyet Trkmenistan gazetesinde yaymlar. 1929 ylnda ise Geen Gnlerim adl iirini yazarak yetim ocuklarn durumunu dillendirir. retmen olduktan sonra da renim hayatna devam eden Kekilov, 1931-1933 yllar arasnda Trkmenistan Mill Eitim Bakanlna bal Pedagoji Enstitsnde ve 1935-1939 yllar arasnda ise Tarih, Felsefe ve Edebiyat Enstitsnde okur. Maksim Gorki Pedagoji Enstitsnde ve rcevde bulunan Lenin Pedagoji Enstitsnde retim yesi olarak alan Kekilov, 1961 ylndan sonra Mahtumkulu Dil ve Edebiyat Enstitsnde alr. yi bir renim hayat geiren Kekilov, iirlerinin yan sra yazd romanlar ve edebiyat eletirisiyle ilgili yazlaryla da iyi bir yazar ve aydn olduunu gstermitir. Aman Kekilov 1945-1960 yllar arasnda yazd Syi Sevgi adl manzum roman ile 1974 yln-
123
da Matmgul dln kazanmtr. Kekilovun ada Trkmen iirinin nemli bir airi olduunu, onun yazd Goular Ynds iirler bei (1932), Goular iirler (1940) ve Saylanan Eserler Seme iirler (1951) adl iir kitaplar ispat etmektedir. Aman Kekilov, ayrca 1946 ylnda Trkmenistan mill marn da kaleme almtr. Aman Kekilovun sanat ve edebiyat ile edebiyat teorisi ve eletirisiyle ilgili kaleme ald ok sayda makalesi de bulunmaktadr. Kekilovun bu tarz makaleleri Sz Sunat Sz Sanat (1973) ve Sz Srlar (1975) adl kitaplarda bir araya getirilmitir.
ar Arov (1910 - )
1910 ylnda Akabatta doan Arovun ilk iirleri ocuk iirleridir. Daha sonraki yllarda, dneminin deiik olaylarn iirinin konusuna dntrr. Mesela ntelligent Aydn adl iirinde aydnlarla ilgili dncelerini, Ataam Babam adl iirinde ise kinci Dnya Sava hakkndaki duygu ve dncelerini dile getirir. ar Arovun iirleri, Laal Ol Dilsizin Olu (1962) ve Gkyaylaan Yiitleri Gkyaylann Yiitleri (1965) adl eserlerle kitaplatrlmtr.
Gara Seyitliyev (1915-1971)

1915 ylnda Akabatta doan Seyitliyev, ilk iirlerini Bak Pedagoji Enstits Filoloji Fakltesinde renciyken yazmaya balam ve bu ilk iirleri daha sonra kitap olarak yaymlanan aahr Liras airin Liri (1941) adl eserinde bir araya getirmitir. airin, Sonaam Sunam (1938), ki Bilbil ki Blbl (1939), Vatan (1942), Deiz Aydm Deniz Trks (1952), Sver Yaar Sevgili Yar (1961) adl iirleri, en bilinen iirlerindendir. Seyitliyevin baz iirleri baka dillere de evrilmitir. Onun, Goular iirler (1948), Ceren Ceylan (1951), Saylanan Goular Seme iirler (1955), Goular iirler (1957), Hindistan Glleri (1960) ve Gaanatl Dvr Kanatl Devir (1962) adl eserleri yaymlanmtr.
Tovan Esenova (1915 - )

1915 ylnda doan Esenova, ada Trkmen edebiyatnn kadn airlerindendir. Dolaysyla iirlerinin konusunu genellikle kadnlar oluturmaktadr. Bu erevede Gzlar Kzlar (1930), span Gzna spanya Kzna, Gndoar Ayaallarna Ak Hat Dou Kadnlarna Ak Mektup (1949) adl iirlerinin konusunu dorudan kadn oluturmaktadr. Tovan Esenovann balca iir kitaplar unlardr: Polat Gzlara elik Kzlara (1938), Gndoar Ayaallarna Dou Kadnlarna (1951), Gzl Gller Kzl Gller (1962), Uzaklara Nazar Uzaklara Bak (1967) ve Saylanan Eserler Seme Eserler (1980).
Haldurd Durdyev (1909 - )

Marda domu olan Durdyev, rcev retmen Lisesini bitirdikten sonra retmenlik yapar ve ardndan Sovyet Edebiyat dergisi ve Sovyet Trkmenistan gazetesinde almtr. iirlerini 1932 ylndan sonra yaymlayamaya balayan Durdyevin ilk iirleri, Bolmaz m Olmaz m? ve ndi Biz Azaat imdi Biz Hrzdr. Durdyev iirlerini, Meni Yaram Benim Silahm (1947), Atr Yarallar, tr Galamllar Vurucu Silahllar, Keskin Kalemliler (1966) ve Goca Soldat Yal Asker (1969) adl kitaplarda toplamtr.
Gurbandurd Gurbanshedov (1919 - )

Maksim Gorki Trkmen Devlet Pedagoji Enstitsnde Filoloji fakltesi okuyan Gurbanshedov, daha ok kinci Dnya Sava ve sonrasna ait duygular dile getiren iirler yazmtr. Bu erevede savala ilgili iirlerini Soldat Gaydp Geldi Asker Dnp Geldi (1947) adl kitapta; sava sonrasndaki duygularn ise Baalar Tci Bahelerin Tac
124
(1962) adl kitapta bir araya getirmitir. Gurbanshedov, iir trnn yan sra nesir alannda da eserler vermitir. 1920-1950 aras Trkmen edebiyatn, ele alnan konular bakmndan zetleyiniz.
1950-1960l Yllarda Trkmen Edebiyat

1950li ve 1960l yllar, Trkmen iirinin en retken olduu ve deiime urayp yeniletii yllardr. lk nce Ekim devriminin getirdii basknn neticesinde, ardndan da kinci Dnya Savann sebep olduu olaylar ve duygularn tazyiki altnda kendi mecrasndan kan, kendi meselelerini ele alamayan, Trkmenlerin kendi deerleriyle donanmam olan Trkmen iiri, 1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren kendi yatanda ilerlemeye balam, yaadklar lkenin dokularn, halkn gnlndeki zenginlii ve incelii duyarl bir sembolizmle iirletirme frsatn bulmutur (Kara 1996: 872). 1950li ve 1960l yllara kadarki zaman diliminde yazlan ve daha ok Sovyet rejiminin getirdii snrl konularda yazlm olan ve bylece ksr dng iinde tekrar edilen iirler, Trkmen halknn ihtiyalarn karlamaktan uzak kalm; konularn dorudan Trkmen halknn yaay biimlerinden ve duygularndan alan yeni iir anlay karsndan tutunamamtr. Dolaysyla Trkmen iirinin, 1950li yllarn ortalarndan itibaren ifade gc ve ierik bakmlarndan zenginletiini, sanat deeri yksek ve okuyucu tarafndan beenilen bir karakter kazandn syleyebiliriz. Artk Trkmen iirinin temas oalm, seviyesi ykselmi, duygu yn zenginlemi ve okuyucunun hafzasndan silinmeyecek zellie sahip rneklerin says gnden gne artmaya balamtr. airler, devrin insannn olumlu olumsuz btn duygularn en gzel bir ekilde ifade etmeye almlardr. Eski airler, canlandrdklar tiplerin daha ok d grnlerini ele alrken yeni airler, onlarn d dnyalarna ynelmiler ve i zenginliklerini vermeyi baarabilmilerdir. Bu, Trkmen iirinde nemli bir gelimedir. (Kara 1996: 874). Daha nceki yllarda ksa iir rnekleri veren ada Trkmen airlerinin, 1950li yllardan itibaren poema denilen uzun iirler de yazdklar fark edilmektedir. Bu erevede Aman Kekilovun Syi Sevgi adl eseri ile Ata Atacanovun Gu Galas Gu Kalesi adl eseri, poema trnn rnekleri arasnda ifade edilebilir. Bu yllarda Trkmen iirinin iledii konular arasnda gncel meseleler de vardr. nsanolunun aya ayak basmas, Karakum Kanalnn ina edilerek le su indirilmesi, evlilik ve eitli sosyal problemler, bu yllardan itibaren yazlan Trkmen iirinin konularndandr. Dier taraftan daha ok Klsik Trkmen airleri tarafndan ska ilenen sevgi ve ak konusunun, 1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren neredeyse ayn younlukla ele alnd da grlmektedir. Bu balamda Gara Seyitliyev, Oyatmaa Uyandrmayn, Gzel Gz En Gzel Kz, Syliim Sevgilim; Kerim Gurbannepesov, Ayterek; Ata Atacanov, se Sovuk eme Bolup Akayn ersen Souk Pnar Olup Akaym ve Allaberdi Haydov, ne eyle Gza Aak Bolarn te Byle Kza Ak Olurum adl sevgi, ak konulu iirler yazmlardr. kinci Dnya Savann ardndan konu itibariyle eitlenen Trkmen iirinin, bu yllarda ocuk iirine ait rnekleri de yazlmaya balanmtr. Mesela Allaberdi Haydov, bu yllarda yazd ocuk iirlerini Yaaz Goular Bahar iirleri adyla kitap hline getirmitir. Ne var ki bu yllarda yazlan ocuk iirlerinin ilk rnekler olmas, baz kusurlar da beraberinde getirmitir. 1950-1960l yllarda yazd iirler ile hafzalarda yer etmi nemli Trkmen airleri unlardr:
125
Ata Atacanov (1922-1989)

1922 ylnda Marda doan Atacanov, babas Hac Atacanovun da retmen olmasnn yaratt kltrel ortam sayesinde iyi bir eitim alm ve kk yalardan itibaren iir yazmaya balamtr. Takent Trkmen retmen Okulunu bitiren, ardndan Akabat Pedagoji Enstitsne devam eden ve daha sonra Moskovada Sovyet Yazarlar Birliinin edebiyat eitimine katlan Atacanov, daha ok neriyat ileriyle uramtr. Atacanov, Tze Yl Geldi Yeni Yl Geldi adl ilk iirini 1941 ylnda yazar. Asl kinci Dnya Sava yllarnda yazd iirler ile tannmaya balayan Atacanovun ilk iir kitab, Alma Yene Glleyr Elma Yine iek Ayor adyla 1948 ylnda yaymlanr. Bir taraftan zamannn meseleleri ile ilgili, dier taraftan da insan ve sevgi konularnda lirik iirler yazan Atacanovun iirleri ayn zamanda birok dile de tercme edilmitir. Atacanovun balca iir kitaplar arasnda; Arzl Mhmaan Aziz Misafir (1956), Sallanam Shraa Meni Salncam Sahra Benim (1964), me Oocam Snme Ocam (1966), Aayl Aam Ayl Akam (1972) ve Men Size Baryaan Ben Size Gitmekteyim (1978) gibi eserler saylabilir (Kara 1996: 877). Bu yllarda Trkmen edebiyatnn gelimesinde byk air Ata Atacanovun katks gz ard edilemez. Yazd iirler ile Trkmenlerin beenisini kazanan Atacanov, iirlerinde gaml makamlar alm; vatannn sazna kulak vermi; okuyucusuyla tartm ya da btnlemi; gkyzndeki klarla iirini aydnlatm; rzgrn esmesini, blbln sesini dinlemi; btn bunlar ayn iirde bir araya getirerek monotonluktan ve kuruluktan arnm rnekler yazmay baarmtr. (Kara 1996: 873).
Gurbannazar Ezizov (1940-1975)

1940 ylnda Akabatta doan ve Trkmen Devlet niversitesi Filoloji Fakltesini bitirdikten sonra (1964) Edebiyat ve Sunat Edebiyat ve Sanat gazeteinde alan Ezizov, 1975 ylnda gen yata hayatn kaybeder. Ksa mrne ok sayda estetik deeri yksek iirler sdran ve dneminin birok air ve eletirmeninin vgsn kazanan Ezizovun balca iir kitaplar arasnda; Olan ve Deiz ocuk ve Deniz (1969), Inam Gven (1971), Yer G Aarasnda Yer Gk Arasnda (1973) ve Gyz Gz (1978) adl eserler saylabilir. Allaberdi Haydov (1929 - ), rcevde dnyaya gelir ve renim hayatnn ardndan eitli radyo, yaynevi ve gazetelerde grev yapar. eitli konularda yazd iirler; Bizi Gnlerimiz Bizim Gnlerimiz (1952), Gk Asmaan Mavi Gkyz (1955), Yiitlik aa Genlik a (1957) ve Goular ve Poemalar iirler ve Manzumeler (1959) adl iir kitaplarnda bir araya getirilmitir.
Kerim Gurbannepesov (1929 - )

1929 ylnda Gkdepede doan ve gelimi halk kltr ve edebiyat bilgisine sahip olan babasndan iir ve estetik ile ilgili bilgileri edinen Gurbannepesov, hayat boyunca bu temel bilgiler sayesinde iyi iirler yazm, bu sayede Matmgul dln kazanmtr. lk iirlerini 1939 ylnda yazmaya balayan Gurbannepesovun ilk kitab ise 1951 ylnda yaymlanan Gycmi Gzba Gcmn Kaynadr. Bununla birlikte Gurbannepesov, esasnda Soldat Yrei Asker Yrei (1953) adl eseri ile tannmtr. Gurbannepesov, Taymaz Baba Taymaz Dede (1960) ile Ata ve Oul Baba ve Oul (1961) adl manzumeleriyle halkn hafzasnda yer etmitir. iirlerini Goiular ve Poemalar iirler ve Manzumeler (1956), Gumdan Taplan Yrek Kumda Bulunan Yrek (1956) ve Atalar ve aaalar Babalar ve ocuklar (1978) adl kitaplarda bir araya getirmitir. Dier taraftan Gurbannepesov, edebiyat ve sanata dair grlerini ise, Edebiyaat ve Durmu Edebiyat Ve Hayat (1979) adl kitapta ele almtr.
126
Mmmet Seyidov (1925-1987)

1925 ylnda Bherdende doan Seyidov, Trkmen Devlet niversitesi Dil ve Edebiyat Fakltesini bitirdikten sonra gazete ve dergilerde almtr. 1945 ylnda iir yazmaya balayan M. Seyidov, iirlerinde halk kltr unsurlarn da baar ile kullanmtr. iirleri; Aabat Gnleri Agabat Gnleri (1950), oluk oban Yama (1956), Atalar Yoodas Atalarn Yola (1958), Goular iirler (1960), Meni Haznaam Benim Hazinem (1962), Durun Makaam Durun Makam (1970), Bahar Gndelii (1973), Bahar Bilen Duuuk Baharla Karlama (1976), Binci Okean Beinci Okyanus (1979), Arzli Hiildii Arzgln Salnca (1989) ve ki Desse Gl ki Demet Gl (1990) adl kitaplarda yaymlanmtr.
Berdinazar Hudaynazarov (1927- )

1927 ylnda Akabatta doan ve erken yata i hayatna atlarak deiik gazete ve dergilerde alan Hudaynazarov, Karakum kanalnn yapm oluturulan komisyonda da alr. Yazd baarl iirleri ile Matmgul dln kazanan airin eserleri; Gzn Shraa Scak l (1957), Aadam Haknda Aydm nsan Hakknda Trk (1964), Durmu Seni Syyrin Hayat Seni Seviyorum (1966), Dvr Depesindki Aadam Devrin Tepesindeki Adam (1967), Buysanl Ba Gururlu Ba (1975), Ene Sydi Anne St (1978) ve Buu Dnye Bu Dnya (1990)dr. 1950-1960l yllarda Trkmen edebiyat yeni yazar ve airlerin katlmasyla iir, dram ve dier mensur eserler alannda zenginlemitir. Bu yllarda Trkmen milli edebiyatnn gelimesinde nemli katklar bulunan tecrbeli yazarlarn yanna gen yazar ve airlerin katlmasyla Trkmen edebiyatnda sanat deeri daha yksek eserler ortaya kmtr. Bu gen yazarlardan B. Hudaynazarov, Gzgn Sehra Scak Sahra ve Gre Meydan Sava Meydan; K. Gurbannepesov, Taymaz Baba ve Gumdan Yaplan Yrek, Ata ve Oul ve Ac Gnler, Syci Gnler gibi eserlerle Trkmen edebiyatna katkda bulunmulardr. Keza M. Seyidov, A. Haydov, . Nurev, G. Ezizov, A. Agabaev ve K. Kulev gibi gen air ve yazarlar da bu yllarda ortaya koyduklar eserler ile gelecek adna mit vermilerdir. Bu gen yazarlardan B. Hudaynazarov, iirlerinin yan sra mensur eserlerinde dahi lirizmi n planda tutmu olmasyla, K. Gurbannepesov halk hikyeleri tarznda yazd hikyelerle, M. Seyidov iirlerindeki felsef derinlikle, G. Ezizov ise Rus ve Avrupa klasik iirinin kurallarn Trkmen iirine yanstmasyla tebarz etmitir. Dier taraftan B. Kerbabaev, G. Gurbansehedov, N. Pomma, A. Atacanov, A. Kovusov, G. Seyitliev, . Arov gibi tecrbeli yazar ve airler de bu yllarda eserler vermeye devam etmilerdir. 1950-1960l yllarda dram ve ocuk edebiyat da gelime gstermitir. G. Muhtarovun Otuznc Yllar, N. Geldievin Tagn Pank, T. Taganovun Guyruksz Tilki, O. Akmemedovun Yalanga Adamlar adl piyesleri bu yllarda yazlmtr. Sonu olarak Trkmen edebiyat, Trkmenlerin uzun sren alkantl yllarnn ardndan 1950-1960l yllarda kendi mecrasnda ilerleyebilen bir karakter kazanm, iirde ve mensur eserler trnde estetik ve sanat kaygs da gdlerek gelime gsteren bir karakter kazanmtr. 1950 ve 1960l yllarda Trkmen edebiyatnn nesir trndeki geliimini zetleyiniz.
1970-1980li Yllarda Trkmen Edebiyat

1970li yllardan itibaren Trkmen edebiyatnda hem sosyal meselelerin ele alnd toplumsal eserler hem de sanat ve estetik seviyesi yksek eserler bir arada retilmitir. Buna gre 1970li yllarn edebiyatnda bilhassa mensur eserlerin geliimini srdrd gzlemlenmektedir. 1970li yllarn Trkmen roman, ele alnan konular bakmndan biraz daha eitlenmitir. Bu yllara ait Trkmen romannda, bir taraftan kinci Dnya Savann Trkmen toplumunda yaratt skntlar ve aclar dile getirilirken; dier taraftan Trkmenlerin ta-
127
rihi, gerek olay ve kahramanlar vastasyla roman rgs iinde yazlmtr. te taraftan 1970li yllarn sosyal ve iktisad durumunun ele alnd romanlar da yazlmtr. Tarih roman trnde, Trkmenlerin tarihi, yine tarihten seilen olay ve kahramanlarla romanlara konu olur. Bu erevede B. Seytekovun Bedirkent, G. Kulievin Gara Kerven, Emirin lisi, N. Cumaevin Dynki Adamlar, R. Esenovun Sehradaki Salgnlar ve Y. Memmedievin Sapak adl romanlar bu yllarda yazlm tarih roman trne rnek olarak gsterilebilir. Dier taraftan tarih vakalarn ve kahramanlarn yeni roman teknikleri kullanlarak ve psikolojik tahlillerde bulunularak romanlatrldklarn da ifade etmek gerekir. N. Hocageldievin Glle Deen Snbller ve B. Hudaynazarovun Akar Suvu Aydm adl romanlar bu anlamda trnn en baarl rnekleri olarak gsterilebilir. 1970li yllarda Trkmenlerin kinci Dnya Savanda yaad aclarn dile getirildii romanlar da yazlmaya devam etmitir. Cumaevin Aydod Tahrov, B. Hudaynazarovun Hasar ve Arg, A. Tagarn Urudan Sok Sve ve Aylgan Baharn Cbarl Gni, A. Nazarovun General ve A. Durdievin Dur, Sen Kimsin? adl roman ve hikyelerinin konusu, kinci Dnya Savann sebep olduu aclar ve skntlardr. Trkmen edebiyatnda 1970li yllarn gncel konularn ele alan romanlar da vardr. H. Deryaevin Harasat, Mukaddes Ocak; G. Gurbansehedovun Toyl Mergen; A. Atacanovun z Tanlarn; B. Hudaynazarovun Akar Suvuf Aydm; A. Haydovun Million Adm ve T. Cumageldievin Barmzn Badaan gibi eserlerinde Trkmen toplumunun gncel meseleleri ele alnmtr. Bu yllarn Trkmen eserleri arasnda uzun hikye tarznn da yeni rnleri verilmitir. 1970li yllarda Trkmen edebiyat tiyatro trnde bilhassa G. Muhtarov ile birlikte zengin bir karakter kazanmtr. G. Muhtarov bu yllarda Kim Cenayetke, eytan Zuryatlan, Agtklam Bolsa ylenecek gibi tiyatro eserlerini yazmtr. Yine bu yllarda T. Esenova, Gelin Gelyer; G. Gurbansehedov, Dklmedik Gan, Tavus ve H. Deryaev, Mehri ve Hocanepes adl tiyatro eserlerini yazmlardr. Trkmen iiri 1970li yllarda gen airlerin de katlmyla gelimesini srdrm, daha sonraki yllarda belleklerde iz brakacak rnekler sunmutur. Dier taraftan baz airlerin yazdklar iirleri kitaplar halinde yaymladklar da dikkati ekmektedir. K. Gurbannepesovun Toprak ve Menzil; B. Hudaynazarovun Ene Sydi; A. Atacanovun Men Size Baryan; A. Kovuovun Yllar Hem Toklunlar; A. Omarovann mrmi Gli adl iir kitaplar bu yllarda yaymlanmtr. 1970-1980li yllarda Trkmen iirinin en belirgin zelliklerinden biri, bu yllarda baslan kitaplarn saysndaki arttr. Bilhassa 1960l yllarda oluan zgrlk ortamnda birok airin ortaya kmas ve ok sayda iirin yazlmas ile bu yllarda iir kitaplarnn basm artmtr. Dier taraftan daha nceki yllarda yazlm iirlerin ya da baslm iir kitaplarnn yeni basklarnn yaplmas da, 1970-1980li yllarda iir kitaplarnn artmasnda balca sebep olmutur. 1990l yllar, Trkmenistann bamszln kazanmas ile sosyal, siyas ve iktisad alanlarda ok nemli gelimelerin yaand yllardr. Bu yllarda Trkmen edebiyat da, dier alanlar gibi dnyaya alm ve daha evrensel bir hl alarak gelimitir. Bu yllarda iir yazmaya balayan Berdinazar Hudaynazarov, kaynan insan sevgisinden alan ok sayda iir yazarak Trkmen iirinin en gl isimlerinden biri olmutur. Daha nceki yllarda da iirler yazm olan; ancak 1990l yllarda mehur olmu ve bu yllarda ada Trkmen iirini temsil etmi olan airlerden bazlar unlardr: Atamrat Atabayev, Sapar ryev, Ylay Durdyev, Nur Bayramov, Nobatul Recebov, Annaberdi Aabayev, Aaeldi Allanazarov, Amanmrat Buayev, Gzel aulyeva, Kakabay Ilyasov, Atacan Annaberdiyev, Tirki Sadkov, Orazul Annayev vb. gibi. Dier taraftan 1990l yllarda yeni iir yazmaya balayan gen airler de bulunmaktadr: hribossan Geldimmmedova, Orazl aryev, Dvlet Gark vb. gibi.
128
zet
Trkmen edebiyatnn gerek anlamda 18. yzylda baladn syleyebiliriz. Daha nceki yzyllarda ortak Trk edebiyat mahsulleri iinde Trkmenlere ait eler yer alsa da, mstakil Trkmen edebiyat 18. yzylda Matmgul ile balamtr, denilebilir. Dier taraftan 18. yzyla kadar Trkmenler arasnda kulaktan kulaa intikal eden szl edebiyat rnlerinin 18. yzyl ve daha sonraki yzyllarda oluan yazl edebiyata kaynaklk ettii de gzden rak tutulmamaldr. Daha nceki yzyllarda Trkmen yazar ve airlerinin yazdklar eserler, genellikle aatay yaz dili geleneine baldr. 20. yzyln balarna kadar, 18. ve 19. yzyllarda yazlm manzum eserlerin klasik Trkmen iirinin rnekleri olduu kabul edilir. Buna gre klasik Trkmen iirinin ilk rneklerini 18. yzylda Matmgul vermitir. Tarihsel Trk edebiyatnn ortak miraslarndan biri olan Trkmen edebiyat, kendine mnhasr eserlerini ancak 18. yzylda vermeye balamtr. Eserlerinde dnemin sosyal olaylarna da kaytsz kalmayan ve Trkmen halknn gelecei iin eserler veren 18. yzyl yazarlar, bu yzylda Trkmen edebiyatna klsik bir mahiyet kazandrmlardr. 18. ve 19. yzyllarda Trkmen Trkesiyle yazlm olan eserlerin neredeyse tamam iirlerden ibarettir. iirlerin ise halk edebiyat veya klsik edebiyat anlaylar etrafnda yazldklar, belli nazm ekilleri ve trlerine sahip olduklar, sadece ak ve sevgi konularn iledikleri grlmektedir. nceki yzyllarda daha ok halk iiri tarznda eserlere sahip olan Trkmen edebiyat, 20. yzyln bilhassa ortalarndan itibaren ada anlamda iirleri de bnyesinde barndrmaya balamtr. 18. ve 19. yzyllarda Trkmen iirinin halk iiri tarznda olmasnn, Trkmenlerin ok zengin szl edebiyat geleneine sahip olmas, bu yzyllarda hanlklarn ortaya kmas ve bundan kaynaklanan byk kltr merkezlerinin olumamas ve sava yllarnda birok mnevverin hayatn kaybetmesi gibi birok sebebi vardr (Kara 1996: 853). 20. yzyl Trkmen edebiyat, Trkmenistann maruz kald eitli siyasi ve sosyal olaylarn sebep olduu deiiklikler neticesinde kendi iinde farkl zellikleri barndran edeb dnemler halinde ele alnmaldr. Bu erevede Trkmen edebiyat, 1920li yllara kadar eski Trkmen edebiyat anlay ile devam ederken bu yllardan ikinci dnya sava yllarna kadar Sovyet rejiminin de getirdii basklarn sonucunda daha karmak ve zor bir sreci yaam, kinci Dnya Sava yllarnda genellikle savan getirdii aclar dile getirmi, daha sonraki yllarda ise kendi mecrasnda eserler vererek yzyl tamamlamtr. ada Trkmen edebiyat, Trkmenlerin yaad siyas, sosyal ve iktisad gelimelere bal olarak eitli dnemler/yzyllar dhilinde ele alnp deerlendirilmelidir. Buna gre Ekim 1917 devriminin sonucunda Sovyet rejiminin getirdii kstlamalar ve basklardan dolay Trkmen toplumunun yapsnda meydana gelen deiiklikler, Trkmen edebiyatnda da kendisini gstermitir. Dolaysyla 20. yzyln balarnda Trkmen edebiyatnn bilhassa ele alnan konular bakmndan snrlandrld ve yeni rejimin yceltildii bir karaktere sahiptir. 20. yzyln ilk yarsnda kinci Dnya Savann patlak vermesiyle, 1940-1945li yllarda Trkmen air ve yazarlar genellikle sava, savan sebep olduu aclar, vatann bamszl ve toplumun refah gibi konularda eserler vermilerdir. Dolaysyla kinci Dnya Sava yllarnn edeb eserlerini, yaanlan artlara bal olarak ayrca ele alp deerlendirmek gerekir. Dier taraftan savatan hemen sonraki yllarda da, savan sebep olduu aclar ve ykmlarn ilendii gzlemlenmektedir. Trkmen edebiyat 1950li yllardan sonra gelimeye balamtr. Sovyet rejiminden kaynaklanan basklarn azalmas ve sava psikolojisinin ortadan kalkmasyla zgr bir ortam yakalayan Trkmen air ve yazarlar, daha farkl konularda ve trlerde eserler vermeye balamlardr. Bilhassa 1960 ve 1970li yllarda Trkmen edebiyatnn iirin yan sra roman, uzun hikye ve tiyatro trlerinde de baarl ve evrensel eserler verdikleri grlmektedir. Keza Trkmenistann 1991 ylnda bamszlna kavumasyla Trkmen edebiyatnn daha mill bir karaktere brnd, yazarlarn toplumun dnce ve duygularn estetii de gz nnde bulundurarak eserler verdikleri dikkatten kamamaktadr. Trkmen edebiyatnda iirin nemli bir yeri vardr. Trkmen edebiyat, szl edebiyat geleneinin de etkisiyle, balangcndan itibaren uzunca bir sre sadece iir trnde eserler vermitir. Trkmen edebiyatnda iir, hibir dneminde etkisini kaybetmemitir. Bugn dahi iir trnde yazlan metinler, Trkmen toplumu tarafndan daha fazla rabet grmektedir. Hatta baz hikye ve romanlarn dahi iir tarznda yazld rnekler bulunmaktadr. Trkmen edebiyatnda hikye, uzun hikye ve roman tr, iire gre daha ge gelimitir. Nesir alannda ilk eserler poema denilen uzun hikyeler trnde yazlmtr. Roman ve hikyenin asl gelimesi 1950li yllardan sonra olmu, bilhassa 1960 ve 1970li yllarda ok sayda roman ve hikye yazlmtr. Drama trnn balangc ve geliimi de hikye ve roman ile e zamanldr. iir, hikye ve roman trnde eserler veren baz yazarlarn ayn zamanda tiyatro eseri yazdklar da grlmektedir. Bununla birlikte drama trnden eserler, asl 1970li yllardan sonra geliim gstermitir. Trkmen edebiyatnda, baz yazarlarn ayn zamanda edebiyat bilimi ve eletirisi konusunda da yazlar yazdklar ve bu yazlar kitaplatrdklar da bilinmektedir.
129
Kendimizi Snayalm
1. Trkmen edebiyat ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Trkmen edebiyatnn ilk rnekleri 18. yzyla aittir. b. Trkmen edebiyatnn oluumunda ve geliiminde szl kltr geleneinin etkisi byktr. c. Trkmen edebiyatnn ilk rnekleri iinde hikye ve romann yeri byktr. d. Trkmen edebiyat belli bir sre Sovyet rejiminin basks altnda kalm, kendi seyri iinde geliememitir. e. Trkmen edebiyat 1950-1960l yllardan itibaren byk bir geliim gstermitir. 2. Matmgul ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. 20. yzyl Trkmen edebiyatnn en gl ismidir. b. Matmgul, Yusuf-Zleyha, Leyli-Mecnun, Babareven ve Zeynelarap mesnevilerini hem halk iiri trlerinden kouk hem de klsik iir trlerinden gazel, muhammes, murabba, mseddes gibi ekilleri kullanarak yazmtr. c. Eserlerinde zgrlk ve kadn serbestlii gibi konular ilemitir. d. Trkmenlerin millet ve vatana ballklarn n plna kararak mill birlik ve beraberlii pekitiren iirleri ile hem dnemindeki hem de daha sonraki airlere tesir etmi byk bir ediptir. e. Hikye tarznda yazd eserler ile tannmaktadr. 3. Trkmen edebiyatnda ak mlknn ah olarak adlandrlan air, aadakilerden hangisidir? a. Dvletmmmed Azad b. Mollanepes c. Zelili d. Kemine e. Nurmuhammed Andalp 4. Gzlar Dnysi Kzlarn Dnyas ve Aadat Gurbaan Gelenein Kurban adl iirlerinde, kadnlarn eski Trkmen toplumunda alnp satlan kle olduklarn, hibir haklarnn olmadn dile getirip yeni Trkmen toplumunda kadnlarn zgrlne nem verildiini ifade eden ve bylece yeni rejimi ycelten hatta Kne Durmumza ien Eski Hayatmza Yergi adl iirinde, Ekim devriminden nceki hayat tmyle ktlemi olan air, aadakilerden hangisidir? a. O. Tanazarov b. . Kekilov c. Berdi Kerbabayev d. H. Durdaev e. Gulmuhammedov 5. Trkmen edebiyatnn gl yazarlarndan al Kekilov ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. lk iirlerini 1925 ylndan sonra yazmaya balam ve kinci Dnya Sava yllarnda yazd iirler ile tannmtr. b. Baabaan Bolsam Seni Bahvann Olsam Senin adl iiri, ilk iirlerinden biri kabul edilir. c. Kadn, serbestlik ve savala ilgili iirler yazmtr. d. Ural, Vatann Aydm, Gzlar Dilei, Gelin Gzlara adl iirleri, en bilinen iirleri arasndadr. e. Uuklaanda Uyuduum Zaman adl iirinde lirizmin baskn karakteri hissedilir. 6. Gezdii lkelerdeki gzlemlerini iir ekilde dile getiren ve bu erevede Trkiye ile ilgili Trkiyede, Ayasofiya Metciinde (Ayasofya Camiinde) ve Trk Yiidini Tleyinde (Trk Yiidinin Talihinde) adl iirlerin sahibi olan nl Trkmen airi, aadakilerden hangisidir? a. Pomma Nurberdiyev b. Ruh Aliyev c. Ata Atacanov d. Ata Nyazov e. Hocanepes aryev 7. Trkmen edebiyatnda 1960l yllardan sonra geliim gsteren ve rnekleri arasnda Aman Kekilovun Syi Sevgi ve Ata Atacanovun Gu Galas Gu Kalesi gibi eserleri gsterebileceimiz edeb tr, aadakilerden hangisidir? a. Hikye b. iir c. Roman d. Tiyatro e. Poema 8. 1950-1960l yllarn Trkmen edebiyat ile ilgili aada ifadelerden hangisi yanltr? a. Tecrbeli yazarlarn yanna gen air ve yazarlarn katlmasyla sanat deeri yksek eserler yazlmtr. b. M. Seyidov, iirlerindeki felsef derinlik ile okuyucuyu etkilemitir. c. G. Ezizov, Rus ve Avrupa klasik iirinin kurallarn Trkmen iirine uygulamtr. d. Bu yllarda Trkmen iiri, baslan kitaplarn saysndaki art ile gelimitir. e. K. Gurbannepesov, halk hikyeleri tarznda yazd hikyeler ile belirmitir.
130
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi tarih roman trnde deildir? a. Y. Memmediev, Sapak b. G. Kulev, Gara Kerven c. R. Esenov, Sehradaki Salgnlar d. A. Tagar, Urudan Sok Sve e. B. Seytekov, Bedirkent 10. Aadakilerden hangisi 1990l yllarda edebiyat dnyasna adm atm airlerden deildir? a. hribossan Geldimmmedova, b. Orazl aryev, c. Rehmet Seyidov d. Dvlet Gark e. Berdinazar Hudaynazarov Trkmen Halk Edebiyat rnek Metinler Krol Destanndan: Bilmen oyalkda bilmen dymde Perende gr at avaz geldi Yaman gnler baardr meni bamda Perende gr at avaz geldi Ey Krol grat yaad eyle Gr atsz balara barmagl seyle Periiaan gsmatm yazld eyle Perende gr at avaz geldi. Atalar Szi Dadan arka bolsa daadan yregi Aalk neeme iydirmez, doklk neeme diidirmez Ezilen gei suudan gaytmaz il bilen kesilen barmak gaanamaz Dil grki sz, yz grki gz.
131
R RNEKLER Eziizim Oot Yakdm Eziizim, oot yakdm yool yakasnda, Gel, otur, Geeli ocak bana. slese, kimiz shbet aal, Yaln yalkm salsn dere dana. Her kimi z derdi, z hyaal baar: Kim meylise baryaar, Kimseler iie. Emmaa oot banda, Ocak banda Gvn pos alyaandr hemiie. Ayb yook, Kte sen bvri dilp, Ooya gidip otursa daa sedasz. Gre tutup, Hcm edip, Hii haan Yeen yookdur yer yznde pidaasz. Ayb yookdur, Arzuv barn ekseem. Kte gat glyseem, Ayb yook. Gzden gizln hatamz a aan Oot banda bilyseem, Ayb yook. Arzuv hyaal oot yalna vrlip, Tsse deyin gaayp bolsun gussalar. Elmdaama taaplayaandr oot bilen Yalav yal yaralar ussalar. Eziizim, oot yakdm yool yakasnda, Sovul, ooyunmaaa aaryaan seni. Yln daa, yoolua gidiber yene, Kayl men, de yaatlasa meni. Azizim, ate yaktm yol kenarnda Gel, otur, Geelim ocak bana. stersen, kimiz sohbet aalm, Ate k sasn evresine. Herkesin kendi derdi, Kendi hayali var: Kimi meclise gider, Kimileri ie. Ama ate banda, Ocak banda Gnl pas almtr daima. Ayp deil, Bazen sen dnp, Dnceye dalp dursan da sessizce. Savap, Hcum edip, Hibir zaman Yenen yoktur yer yznde kurbansz Ayp deildir, Btn hayalleri datsak da. Bazen kahkahayla glsek de, Ayp deil. Gzden gizlediimiz hatay apak Ate banda bilsek de, Ayp deil. Arzu, hayal atee dnp, Duman gibi kaybolsun kayglar, Srekli su vermitir atele Keskin aletlere ustalar. Azizim, ate yaktm yol kenarnda, Dolanp gel, Isnmaya aryorum seni, Isn da, yoluna gidiver yine, Razym, dnde hatrlasan beni. (Ata Atacanovdan: Kara 1996: 883-4)
132
Aav Atma Cereni Aav atma cereni! Onda ulu arzuv baar. ntizar ol gr on, Ol kanala garayaar. Gr incii incecik, Suv diyip kp yrmekden. Mahrum etcek sen niik, On kanal grmekden? Saanalca gn gaald, Arzuvna yeterne. Kanal le yool sald, Gelyr cerenle yerne. Kanal gum boyun edip, Gesin, li suvarsn! Ovlaklarn oynadp, Ceren de suva barsn. Aav atma cereni! Onda gov arzuv baar. Gov arzuv seni Etsin oa rehimdaar.
Avc Vurma Ceylan Avc vurma ceylan! Onda ulu arzu var. Bekle de gr onu, O kanal gzlyor. Bak baca incecik, Su diyerek ok yrmekten. Nasl mahrum edersin Onu kanal grmekten? Sayl gn kald, Arzusuna kavumasna. Kanal l yol etti, Geliyor ceylan yurduna. Kanal kumu dolanp, Gesin, l sulasn! Yavrularn oynatp, Ceylan da suya varsn. Avc vurma ceylan! Onda iyi arzu var. yi arzusu seni Merhamete getirsin. (Rehmet Seyidovdan. Kara 1996: 888)
Osman de (Doum 1954)nin Mcek Kanuni adl tiyatro eserinden bir para On nci Perde Kr Gocal durmu ahr zamana menze yeneki mock oynun stnden z aya bilencik bard. Sebep Allan burun on ol nocuk oynatoyuna bir ay emesi n yritelen arp gaydpd. Maksatsz edim edilyermi neme! Allan burun toyum gabaral geirip, adn da-depe aras geldi. Kren oba gara grnm yerden ban nnden kd. atl az durmu u pursat bilen bakla vrleycee menzedi. Halayk bam altanatl ak y gapdalndak gi sekide, gat gat yazlan krpeeni stnde oturtd. Greler adam depesine te edinip bilenok, dine syp-guvanp, yirenip bilyer. ne depesine te etmee tayn adamlar Kr Gocan nazarlar bilen spalap, ezizlep otrlar. Mum, hey, ba duymazm? Ba dan gallap, znden gzlerini ayrman oturan-duranlara mehir-minnetdarlk bilen ba atd. Adat endik bilen birek-birekden hal-ahval soradlar. Soralmal zatlaram ken. Onu in ay iimlik salm gerek. - Siz buu gn bir musulman kpeltce-ov?! Diyip Gocal ba y eyesine yzlendi. - Size garap oturmz, ba aa diyip, Allan burun galkncklap grledi. - Onda arn pelvan. Sehel salmdan yedi yalarndaki sa srlan olancn elinden tutup getirdiler. - Salavmaleykim! Olanck baa ekinibrek yamlad. - Valeykim essalam. Ba olanc boydanbaa snlad. .- Tveleme, sen-e yiit kpsn. - Yok Olanck galakn brdirdi. Men entek yiit kamok. Snnet etsinler, ana sndan son men yiit bolyan. Hakiki erkek bolyan. Hemmeler eyle diyyer. Kp Gocal yritelep getiren kienrek dutarra olanca uzatd. Ylnp: - Yiit kanndan so alma vrengin, diydi.
133
Olanck u grrne garap duran yal, pert coap berdi: - Erkekler alamal deel Adamlar olanc n gepine gldi. Bu olanca agr dedi: Adamlara seredip, doacn mnk-mnk etdirdi. Olanck ne bilsin n szn yansa almyan yerlerini az bolmayandm! Her kim sehe salmdan yiit kcak olanca bir zatlar eildi.. Olanck berlen zatlar gterip, erkee vrilmek in dolupdap ak ye girdi. Trkiye Trkesi le Kr Gocal, hayatnn kyamete benzeyen ilerideki fena oyunun zerine kendi ayaklaryla gitti. nk Allan Burun onu bu kt oyuna, yani dnne bir ay ncesinde srarla arm ve geri dnmt. Maksatsz adm atlr m? Allan Burun, snnet dnn grkemli ekilde yaparak adn sann dadan tepeden armak istemiti. Byk ky, ufukta an nne kt. Mutluluu az olan hayata bu frsatla ebedi olarak mutlulua dnecek gibiydi. Halk a alt katl adrn yanndaki geni sekiye, kat kat yaylm minderin zerine oturttu. Baklar insan tepesine ta etmez, sadece sever, iftihar eder ya da nefret ederler, ite, Kr Gocaly balarna ta etmeye hazr insanlar, baklaryla szerek ona deer vermekteler. Bunlar ak hissetmez mi hi? Ak etrafn evirmi ve kendinden gzlerini ayrmadan oturup duranlara sevgi ve minnettarlk ile bayla selam verdi. Adet olduu gibi birbirlerinin halini hatrn sordular. Sorulacak o kadar ok ey var ki Bunun iin ay iilecek vakit gerek. Siz bugn bir Mslman daha arttracaksnz herhalde! Gocal Bag, byle deyip ev sahibine dnd. Sizi bekleyip duruyoruz Bag aa! Diyen Allah Burun glkle bard: O hlde arn pehlivan. Bir sre sonra yedi yalarndaki sa kesik bir olanc elinden tutup getirdiler. Selmnaleykm! Olanck, a ekine ekine yaklat. Ve aleykmselam. Ak, olanc batan ayaa szd. Maallah, sen de yiit olmusun. Yok Olanck kalarn att. Ben henz yiit olmadm. Snnet etsinler, ite o zaman ben yiit olurum. Hakiki erkek olurum. Herkes byle diyor. Kr Gocal, daima yannda tad kck saz olana uzatt. Glmseyerek: Yiit olduktan sonra almay ren, dedi. Olan, bu szleri bekliyormu gibi dobra dobra cevap verdi: Erkekler alamamal nsanlar, olann bu ak szlerine gltler. Bu, olana ar geldi. Etraftaki insanlara bakp dudaklarn bzp titretti. Olanck nereden bilsin byle gerek bir szn de alaya alnacak yerinin az olmadn! Herkes bir sre snnet olacak ocua birtakm hediyeler verdi. Olanck verilenleri alp erkeklie adm atmak iin ii insan dolu adra girdi.
134

1. c 2. d 3. b 4. c 5. e 6. b 7. e 8. d 9. d 10. c Yantnz yanl ise Klasik Trmen Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Matmgul konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mollanepes konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Berdi Kerbabayev konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ali Kekilov konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ruh Aliyev konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Trkmen Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1950-1960l Yllar Trkmen Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih Roman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1990l Yllar Trkmen Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Kaynan halk kltrnden alan mensur eserler hari tutulduu takdirde 18. ve 19. yzyllara ait Trkmen edebiyatnn iir trnde gelitii grlmektedir. Bu yzyllarda airler daha ok ak ve sevgi temal iirler yazmlar, sosyal meselelere fazla temas etmemilerdir. 18. ve 19. yzyllarda yazlm ou iir tarzndaki eserleri, Klsik Trkmen Edebiyat bal altnda deerlendirmek doru bir yaklam olur. Zira bu yzyllarda yazlm iirler, hem ekil hem de muhteva bakmndan 20. yzyldan itibaren yazlm ada iirlerden ve dier edeb trlerden farkldr. Olduka zengin bir szl edebiyat klliyatna sahip olan Trkmenlerin, gerek anlamda ilk eserlerini 18. yzylda vermeye baladn gryoruz. Bu yzyldan nce de eitli eserler vermi olan Trkmen yazarlar olmakla birlikte, Trkmen diyalektiinin eserlere yansmaya balad 18. yzyl Trkmen edebiyatnn balangc kabul edebiliriz. Daha nceki yzyllarda Trkmen yazar ve airlerinin yazdklar eserler, genellikle aatay yaz dili geleneine baldr. 20. yzyln balarna kadar, 18. ve 19. yzyllarda yazlm manzum eserlerin klsik Trkmen iirinin rnekleri olduu kabul edilir. Buna gre klsik Trkmen iirinin ilk rneklerini 18. yzylda Magtmgul vermitir. Tarihsel Trk edebiyatnn ortak miraslarndan biri olan Trkmen edebiyat, kendine mnhasr eserlerini ancak 18. yzylda vermeye balamtr. Eserlerinde dnemin sosyal olaylarna da kaytsz kalmayan ve Trkmen halknn gelecei iin eserler veren 18. yzyl yazarlar, bu yzylda Trkmen edebiyatna klsik bir mahiyet kazandrmlardr. Yzyln en nemli airleri unlardr: Nurmuhammet Andalp (1660-1740), Dvletmemmet Azad (1700-1760), eyday, abende (1720-1800), Magtmgul (1733-1783), Magrup (1735-1810). 19. yzyl Trkmen edebiyatnda iir dilinin artk belirli kaideler etrafnda ekillendiini sylemek mmkndr. Bu yzyln airleri, sevgilinin hasretini ele alan, d gzelliini tasvir eden bir anlay ile Trkmen edebiyatna lirizmi yerletirmitir, denilebilir. 19. yzyl Trkmen edebiyat, eitli sosyal olaylar genel ve mecaz ifadelerle ortaya koymak yerine daha ak ve kesin bir dille anlatmtr. Ayrca 19 yzyl Trkmen edebiyatnda ak ve sevgi konularnn yan sra mill ve ahlak konular da hkimdir.

Sra Sizde 1 Trklerin Ouz boyundan olan Trkmenler, uzun bir sre aatay ve Kpak sahas Trk boylarnn arasnda kaldklar iin, dil zellikleri bakmndan dier Ouz boylarndan farkl zellikler gsterirler. Trkmen Trkesi, bir taraftan Ouz Trkesinin zelliklerini barndrrken, dier taraftan dier Ouz boylarnn diyalektlerinde grlmeyen, Dou Trkesini karakterize eden zellikleri de bnyesinde tamaktadr. Bu balamda Trkmen Trkesi, dier Ouz diyalektlerinden farkl zellikler gstermekte; buna karlk Ouz grubu Trk leheleri arasnda deerlendirilmektedir. Sra Sizde 2 Trkmen Halk Edebiyat rnleri ile Trkiye Halk Edebiyat rnleri aa-yukar benzer olmakla birlikte Trkmenler arasnda baka trlerin bulunduu dikkati ekmektedir. Destan, masal, atalar sz, bilmece vb gibi trler bakmndan ortak olan Trkmen ve Trkiye halk edebiyatlar bilhassa aydm olarak adlandrlan tr bakmndan ayrlmaktadr. Trkmen szl edebiyat gelenei iinde nemli bir yer tutan aydmlar, Trkiye szl edebiyat geleneinde bulunmaz.
5. nite - Trkmen Edebiyat Sra Sizde 4 nceki yzyllarda daha ok halk iiri tarznda eserlere sahip olan Trkmen edebiyat, 20. yzyln bilhassa ortalarndan itibaren ada anlamda iirleri de bnyesinde barndrmaya balamtr. 18. ve 19. yzyllarda Trkmen iirinin halk iiri tarznda olmasnn, Trkmenlerin ok zengin szl edebiyat geleneine sahip olmas, bu yzyllarda hanlklarn ortaya kmas ve bundan kaynaklanan byk kltr merkezlerinin olumamas ve sava yllarnda birok mnevverin hayatn kaybetmesi gibi birok sebebi vardr. 20. yzyl Trkmen edebiyatnn, nceki yzyllara ait gelenei devam ettirmekle birlikte hayatn gereklerine daha bal kald sylenebilir. Bu yzylda edebiyat, Trkmenlerin karlat skntlarn tesiri altnda baz glklerle karlamtr. 20. yzyln balarnda Trkmenistann zorla Rusyaya balanm olmas, daha sonra ortaya kan kinci Dnya Sava, Trkmenlerin sosyal, siyas ve iktisad hayatlarn etkiledii gibi edebiyatlarna da tesir etmitir. Trkmenistann Rusyaya balanmasyla Trkmen edebiyatna siyaset bulam, dnemin siyas ve sosyal olaylar eserlerde ilenmeye balamtr. Mesela bu yllarda Trkmen edebiyat; toprak reformu, kadn haklar, zengin-fakir kartl gibi konular ele alr. Bu erevede 1920li yllarn eserlerinde, Ruslarn basklarna karn Trkmenlerin skntlar dile getirilmitir. Dolaysyla 20. yzyln balarnda yazlan eserlerde ele alnan konular, gerek hayatn iindedir. Ne var ki 1920li yllarn sonlarna doru Sovyet rejiminin getirdii basklar karsnda devleti ynetenler ve rejim lehinde snf kavramn dile getiren eserler artmtr. Dier taraftan retilen eserlerin sanat deerinin dt de hemen fark edilmektedir. Trkmenlerin sorunlarn eitli eserlerinde ele alan yazarlar, takibata uramlar, bir ksm sindirilmi, bir ksm ise eitli iftiralarla ldrlmlerdir. Mesela A. Gulmuhammedov halk dman, burjuva milliyetisi gibi sulamalara maruz kalm, H. Durdaev Sibiryaya srlm, B. Kerbabaev ise gz hapsine alnmtr. 1917 ylndaki Bolevik ihtilli ile Ruslarn basks altnda kalan Trkmenler, ikinci dnya sava yllarna kadar edeb faaliyetlerinde gei evresi yaamtr, denilebilir. 18. ve 19. yzyllarda genellikle iir ve destan tarznda yazlm olan klasik airlerin eserleri, 20. yzylda da ksmen tekrar yaymlanmtr. Bazen yeni yazarlarn kimi eserleri yaymlanm olsa da, Trkmen edebiyat, 20. yzyln ilk yarsnda genellikle Rus kltr ve edebiyatnn basks altnda daha ok gazete, dergi ve Trkmen dilinin gramer ve szlkleri etrafnda ekillenmitir. Rus istilasndan kurtulmalar ve Trkmenlerin bamszlna erimeleri adna kalem oynatan air ve yazarlarn gzaltna alnmalar ve tehdit edilmeleri, Trkmen edebiyatnn gelimesini engellemitir.
135
Sra Sizde 5 1950-1960l yllarda Trkmen edebiyat yeni yazar ve airlerin katlmasyla iir, dram ve dier mensur eserler alannda zenginlemitir. Bu yllarda Trkmen milli edebiyatnn gelimesinde nemli katklar bulunan tecrbeli yazarlarn yanna gen yazar ve airlerin katlmasyla Trkmen edebiyatnda sanat deeri daha yksek eserler ortaya kmtr. Bu gen yazarlardan B. Hudaynazarov, Gzgn Sehra Scak Sahra ve Gre Meydan Sava Meydan; K. Gurbannepesov, Taymaz Baba ve Gumdan Yaplan Yrek, Ata ve Oul ve Ac Gnler, Syci Gnler gibi eserlerle Trkmen edebiyatna katkda bulunmulardr. Keza M. Seyidov, A. Haydov, . Nurev, G. Ezizov, A. Agabaev ve K. Kulev gibi gen air ve yazarlar da bu yllarda ortaya koyduklar eserler ile gelecek adna mit vermilerdir. Bu gen yazarlardan B. Hudaynazarov, iirlerinin yan sra mensur eserlerinde dahi lirizmi n planda tutmu olmasyla, K. Gurbannepesov halk hikyeleri tarznda yazd hikyelerle, M. Seyidov iirlerindeki felsef derinlikle, G. Ezizov ise Rus ve Avrupa klasik iirinin kurallarn Trkmen iirine yanstmasyla tebarz etmitir. Dier taraftan B. Kerbabaev, G. Gurbansehedov, N. Pomma, A. Atacanov, A. Kovusov, G. Seyitliev, . Arov gibi tecrbeli yazar ve airler de bu yllarda eserler vermeye devam etmilerdir.
136
Azmun, Yusuf (1966), Trkmen Halk Edebiyat Hakknda, Reid Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara: 32-83. Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Trkmenistan Trk Edebiyat, 10-11. ciltler: http:// www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-27629/turkmenistanturk-edebiyati-10-11-ciltler.html Gme, Saadettin (2001), Trkmenistan Trk Cumhuriyeti, Trk Dnyas El Kitab, Birinci Cilt: Corafya-Tarih, Ankara: 833-847. Kafesolu, brahim (1958), Trkmen Ad, Mnas ve Mahiyeti, Jean Deny Armaan, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara: 121-133. Kara, Mehmet (1992), Trkmen Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab nc Cilt, Edebiyat, Ankara: 669-683. Kara, Mehmet (1996), ada Trkmen iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says (Trkiye D ada Trk iiri) Say: 531, Mart 1996, Ankara: 852-889. Kara, Mehmet (1998), Trkmen Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Drdnc Cilt: Edebiyat (Trkiye D Trk Edebiyatlar), Ankara: 159-178. Kara, Mehmet (2001), Trkmence (Giri-Gramer-MetinlerSzlk), Aka Yaynlar, Ankara. Kara, Mehmet (2007), Trkmen Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Editr: Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN), Aka Yay., Ankara: 231-290. Trkmen (Sovyet) Edebiyaatn Taarh I-II-III-IV-V-VI cilt, Trkmenistan Ilmlar Akademiyas, Aabat
Amalarmz
6
Bu niteyi tamamladktan sonra; Krm Trkleri, Krm Tatarlar, Krm Tatar Trkesi, Modern Krm Tatar Edebiyat Krm Trk Edebiyatnn Trkiye ve Trk Dnyas ile likileri gibi kavramlar zerinde tartabilecek, Gaspral ve onun slam dini ve Trklk hakkndaki temel grlerinin neler olduu tahlil edebilecek, smail Gaspralnn Rus hkmetiyle Rusya Mslmanlarnn ilikileri hakkndaki dnceleri aklayabilecek, smail Gaspralnn Trk dnyasnn ortak kltrel deerleri nasl belirlediini ve neler olduunu tartabilecek, smail Gaspralnn edeb ynn tahlil edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Krm Edebiyat smail Gaspral Modern Krm Edebiyatnn lk Eserleri Krmda lk Gazete: Tercman Rusya Trklerinin Modern Edebiyat
indekiler
ada Krm Tatar Edebiyat-I KIRIM VE KIRIMDA TRK-TATAR EDEBYATI KIRIMDA MODERN EDEBYAT
ada Krm Tatar Edebiyat-I

KIRIM VE KIRIMDA TRK-TATAR EDEBYATI
Krm tarihin eski zamanlarndan beri Trk halklarnn bulunduu bir corafyadr. Zaman zaman hangi sebeplerle olsun doudan batya uzanan Trk glerinin veya muhaceretinin yolu zerinde bulunmas sebebiyle de tarih boyunca yeni sakinler kabul etmi ve burada ok katl bir kltr yaps ortaya kmtr. Blgenin Ceneviz, Slav halklaryla, Musevlik, Hristiyanlk ve slmiyetle de tarih ilikileri vardr. Btn bunlara ramen 1475te Osmanl devletine tbi olduu tarihte Krmdaki hkim kltr, Mslman Kpak ve Ouz temeline zerinde gelimiti. Yaz dili ve edebiyat gelenekleri de Trkistana aatay Trkesi ve edebiyatna balyd. yz yldan fazla sren Osmanllarla siyas, iktisad, kltrel ilikiler, Krmda Osmanl Trkesinin yaz ve edebiyat dili olarak benimsenmesini salad. Krmn szl edebiyat, bir yandan Kpak Bozkr zerinden Trkistana bal, dier yandan Karadeniz zerinden Rumeli ve Anadoluyla temas hlindedir. Krmdaki baz kahramanlk destanlar (Kopland Batr, Ertargn, Edige, ora Batr vd.) ve ak destanlar (Kozu Kurpe ve Bayan Sulu, Nar Kam, Boz Yiit) aralarndaki varyant farkllklaryla birlikte dil-Ural ve Kazak bozkryla ortaktr. Krolu, Battal Gazi, Kesikba gibi hikyeler ise Anadoludan Krma gemitir. Baz ak hikyeleri ise Ak Garib, Ak Kerem [Kerem ve Aslan], Ta[h]ir ve Zo[h]re, Arz ve Ganber, Anadoludaki varyantlarla ortaklk gsterir. Ayrca Yusuf ve Zleya, Leyli ve Mecnun, Ferhat ve irin gibi kayna yazl Dou edebiyat olan mesnevi veya halk hikyeleri de slm-Trk kltr dnyasyla ilikilerini temsil eder. Osmanllarla yakn ilikiler sebebiyle baz din ve edeb eserlerin Krm yoluyla dilUral blgesine oradan da Kpak Bozkrna kadar yaylp benimsendiklerini biliyoruz. Bu gibi eserlerin o blgelere ulama sebebi, yakn ilikiler yannda, stanbulda matbaann faaliyete gemesi el yazmalara gre ok daha ucuz olan basl eserlerin kltrel ihtiya (eitim) ticaret, seyahat (zellikle de Hac ziyareti) sebebiyle kuzey blgelerine gtrlmesidir. Krmn Anadolu ve Trkistanla ilikilerini kuvvetlendiren bir baka sebep de tarikatler olmutur. Trkistandan Yesev hikmetleri, Bakrgan kitab, Suf Allahyarn iirleri, Anadoludan da Yunus Emrenin ilahleri, Kemal mmnin iirleri Krmda da sevilerek okunmutur. Din edebiyattan ise Ahmediye, Muhammediye adl eserler, Sleyman Dedenin Mevlidi rnek olarak gsterilebilir. Ayn ekilde aatay yazl edebiyat da bata Neva olmak zere Krmda yakndan takip edilmitir.
140
Krm-Anadolu ilikilerini kuvvetlendiren zellikle szl edebiyat rnlerinin karlkl ulamn salayan dier bir husus da Osmanllarn Avrupa, Kafkasya ve randaki seferlerine Krm Han ordusunun da katlmasdr. Bu savalar srasnda ordu iindeki klar, hikye anlatclar veya Krm ordusunun getii yerlerde halkla temas, karlkl ilikilerin temelini oluturur. Kefede bulunan Osmanl Yenieri birliinin de Anadolu kltrn Krma aktarmada bir rol oynad dnlebilir. Trkiye ve Krmda gezip dolaan veya her iki blgede n kazanan, iirleri yaygn olan klar da vardr: k mer, Gevheri [Cevher], Dertli gibi. Smman de Krm dolam Han Saray hakknda iir yazmtr. Krm hanlar ve kalgaylar (veliahtlar) ierisinde, bir mddet Trkiyede ikamet edenleri veya srgnde bulunanlar da vardr. Bu gibi durumlar da karlkl ilikilerin gelimesine etki etmitir. Krm hanlar iinde Osmanl Trkesiyle iir yazanlar da az deildir. Bunlar arasnda Bora lakapl Gazi Geray (mahlas Gazay) epeyce mehurdur. Onun Ryete meyl ideriz kamet-i dilc yerine Tua dil balamz kkl-i ob yerine matlal gazeli, Trk iirinin en yaygn rnekleri arasnda yer almtr. Ksaca aklamaya altmz bu ereve zellikle szl Krm edebiyatnn zenginliine de iaret eder fakat, bu talihsiz lkenin Rus istilasndan sonra yaad acl gnler, bask ve zulmler, bu blgedeki szl ve yazl edebiyatn byk lde tahrip ve yok olmasna yol amtr. Szl edebiyat almalar XIX. yy. sonlarnda balamasna ramen, Trk dnyasnn birok blgesi gibi burada da zamannda gerekli derlemeler yaplamam, var olan kltr zenginlii byk lde kaybolup gitmitir. 1944teki toplu srgn ise Krm bir yangn yerine evirmi, kltr hayatnn son izlerini de silip sprmtr. Bugn elde olan szl edebiyat malzemesi, XIX. yy.dan itibaren yazya geirilebilen ve srgndeki zor gnlerde yaplabilen ufak tefek derlemelerle, Trkiye veya Romanyaya g edenler arasnda tespit edilen metinlerden ibarettir. Krm Tatar yazl edebiyat ise Altn Ordu dneminin snrl eserleriyle, Krm Hanl dneminden kalan nispeten daha zengin malzemeye dayanmaktadr. Rus istilasndan sonra Trkiyeye kitleler hlinde gn balamas da edebiyat hayat iin tam bir k dnemi oluturur:
Potemkin: Grigoriy Aleksandrovi Potyomkin(1739-1791), Rus generali. Osmanl devletinin yklmas, stanbulun arln ve Ortodoksluun merkezi olmasn hayal eden panslavistlerdendi. Krm istilasnda ok gaddar davrand, birok sivilin lmesine sebep oldu.
Bu dnemde Krm aydn susturulmu ve pek ok lim Trkiyeye g etmek zorunda kalmtr. ar hkmetinin istilaclk siyaseti sonucu, Potemkinin ve daha sonrakilerin zulmnden kan alayan halk, benliini korumak iin evini, kyn topran ve vatannn brakp gmeye balar. Yz binlerce insan Ak [Hak] Toprak dedikleri Trkiye ve Dobrucaya doru yollara der. XVIII. asrn sonuyla XIX. asrn banda yaplan ilk g akmnda yz binlerce insan gmtr. Bundan sonra gler biraz sakinleirse de durmaz. Kitleler halinde yz binlerce Krmlnn gleri sonucu Krmda meden ve edeb gelime 1783ten 1800 ylna kadar sren mecbur bir durgunlua itilmi, sosyal ve siyas hayat tamamen deimitir. Aydn ve limlerin g etmeleri veya susturulmalar sonucu, Krmda bu yzyllk dnem iinde Krm Trkesinin kltrel sahada kullanldn gsteren tek bir eser yoktur. (. Kerim-M. evket 1999: 24).
Krm Tatarlar arasnda 1880li yllarn balarnda smail Beyin ilk eserlerini yaymlamasna kadar modernleme hareketlerinden, modern edebiyattan sz etmek zordur. Bu sebepledir ki Krml birok aratrmac edebiyat tarihlerinin dnemlerinden sz ederken smail Gaspralnn ve bata Tercman olmak zere onun eserlerinin, bu konuda yapt hizmetleri gz nnde bulundurarak XIX. asrn sonlaryla XX. asrn balarn Terc-
6. nite - ada Krm Tatar Edebiyat-I
141
man Dnemi Krm Tatar Edebiyat olarak adlandrrlar. Bizde bu tanmn uygun olduunu dnyor ve bu dnemi Tercman Dnemi Edebiyat olarak adlandryoruz. Krmda yazl edebiyatn zayflamasnn sebepleri nelerdir, aratrnz.
KIRIMDA MODERN EDEBYAT smail Gaspral ve Tercman Dnemi

smail Gaspral (1851-1914)nn Hayat
smail Bey, 21 Mart 1851de, Nevruz Bayramnda Avckyde doar. Babas Rus ynetiminde tercmanlk, mtercimlik yapan ve Kafkasya genel vaisi tarafndan asilzadelik berat verilen Mustafa Aa, annesi Krm mirzalar soyundan gelen Fatma Hanmdr. smail Bey, Rus resm kurallarna uygun olarak babasndan kendisine intikal eden soyluluk nvan sebebiyle, kendisinin deil onun doum yerini belirten Gasprinski (Trkede Gaspral) familya adn kullanacaktr. lk renimine Bahesarayda Hac smail Efendi adl birinin yannda, muhtemelen Zincirli Medresede, balayan smail Bey, 10 yanda Akmescit (Simperopol) asker kolejine girer. Burada iki yl okuduktan sonra Varonej ehrindeki asker liseye ve nihayet Moskova asker lisesine nakledilir. Moskovada iinde bulunduu muhit onda milliyetilik duygularnn domasna sebep olur. Yusuf Akura bu durumu yle anlatr:
Bir mddet sonra Trklerin en byk milliyetperverlerinden olacak smail Bey, ilk talimini bir Rus asker mektebinde grd gibi, asl terbiye-i milliyesini de tatil gnlerini aralarnda ve sofralarnda geirdii, ifratla nasyonalist bir Rus ailesinden ve o zamanlar Rus milliyetperverliini kabartmak zere muttasl Trklere taarruz eden Moskovskiye Vedomosti [Moskova Haberleri] adl cerideden [gazeteden], bu ceridenin mehur oven muharriri Prof. van Katkof tan iktisap etmitir! (Akura 1328/1912: 690-695).
1867de Giritteki Rum ayaklanmas srasnda Mslmanlar ok zor durumda kalmlard. Byk Avrupa devletleri, Osmanl ynetiminin isyana karlk vermesini zorlatryordu. Moskova asker lisesinde ve panslavistlerin nderlerinden Katkof ailesinin muhitinde Trklerin ve Mslmanlarn srekli aalandklarn, Giritteki Rum isyanclarn ise cokunca alklandn gren smail Bey, asker lisede tanp ok iyi dostluk kurduu aslen Litvanya Tatarlarndan olan Mustafa Mirza Davidovile birlikte, gizlice okuldan kaarak Rusyadan ayrlmay; stanbulda gnll subay olarak orduya yazlp, Giritte asilere kar Trk tarafinda arpmay kararlatrd. ki kafadar, bir kaykta 45 gn krek ekerek nehir yoluyla Odesaya gelir. Trkiyeye gitmek iin vapura binmeye alrlarken pasaportlar olmad iin yakalanr ve asker okuldan atlrlar. smail Bey 1868de 17 yanda iken Bahesarayda Zincirli Medresede mecbur olarak, Rusa retmenliine tayin edilir. Birbuuk yl sren bu grevi srasnda, Bahesarayn polis mdr ostof un zengin ktphanesinde, ilerinde yasaklanm baz sosyalist yazarlarn eserleri de olmak zere Rusa kitaplar okuyarak, gazeteleri takip ederek kendisini gelitirir. 1869da Yaltada Dereky mektebinde ve iki yl sonra tekrar Zincirli Medresede Rusa hocal yapar. Zincirli Medresedeki retmenlii srasnda, grevi olmad hlde rencilere Trke retmesi; eski retim metotlarn eletirmesi; Rusa ders saatlerini an alarak belirtmesi gibi sebeplerden dolay rencilerin ve medrese yneticilerinin sert tepkileriyle karlar. Hatta lmle tehdit edildiinden medreseden ayrlmak zorunda kalr.
142
Krm uzun zaman Osmanl devletine bal kalm, stanbulla her zaman yakn ilikiler iinde olmutur. Krmdaki Osmanl etkisi o yllarda da gl bir ekilde devam etmektedir. Moskovadaki renimi srasnda iinde oluan milliyet duygusunun etkisiyle smail Bey, Osmanl ordusuna subay olarak girip milletine hizmet etmeyi ideal edinmitir. yi derecede Franszca bilmesinin bu ii kolaylatracan dndnden renimini tamamlamak ve asker lisede belirli lde edindii Franszcay gelitirmek amacyla 1871de Viyana, Mnih ve Stuttgart zerinden Parise gider. 1874 ylna kadar Pariste kalr. Orada iken aslen Tatar soylularndan olan Rus yazar Turgenyevin muhitinde bulunur, onun yazdklarn temize eker. Franszcas ilerledikten sonra reklam ve iln ilerinde tercmanlk ve mtercimlik yaparak hayatn kazanr. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene (stanbul, 1885) adl eserindeki baz ifadelerine baklrsa Londraya da gitmi olmaldr. 1874te stanbula gelir, daha nce bu ehre g ederek yerleen ve Ceride-i Askeriyede mtercim olarak alan amcasnn yannda kalr. smail Bey, stanbulda bulunduu bir yllk dnemde Osmanl hizmetine girmek iin urar. Trk Harp Okulunda Rusa retmenliine atanmak zere olduunu renen Rus bykelisi gnatyev, sadrazam Mahmud Nedim Paa zerinde nfuzunu kullanarak atanmasna engel olur. smail Beyin gazetecilii, yazarl da stanbulda balar: Bu ehirde bulunurken Moskova ve Petersburgdaki baz Rus gazetelerine stanbul ve Osmanl hayat hakknda doulu renklerle ssl, yar hayal mektuplar yazar. smail Bey hakknda bir biyografi yazan L. Klimovi ise smail Beyin daha Pariste iken Rus gazeteleri iin muhabirlik yaptn ve Fransadan Cezayir, Tunus, Msr ve Yunanistan zerinden Krma dndn bildirmitir (Klimovi 1991: 5). smail Beyin gazeteciliinin ilk kalem denemeleri olmas gereken bu yazlarn neler olduu ve hangi Rus gazetelerinde yaymland bugne kadar aratrlmamtr. Yusuf Akura, Gaspralnn stanbulda Osmanl devlet yapsn, toplumu, yneticileri yakndan tandn syler. Onun bu szlerinin doru olduu, smail Beyin ileride, Tercman gazetesinde Trkiyenin siyas, edeb, iktisad hayatndan sz ederken yapt yorumlardan, verdii hkmlerden anlalmaktadr. 1875 knda Krma dndnde dnyada olup bitenleri kavram, neler yapmas gerektii hakknda zihninde projeler belirmeye balamtr. Fransa ve Trkiyede edindii bilgi ve gzlemlerinin de etkisiyle Krm Trklerinin sosyal hayatn yakndan inceler: Kylerde dolar, her vesileyle halkn arasna bulunur, onlarn problemlerini, din, kltrel ve iktisad hayatn, Ruslarla ilikilerini yakndan izleme, renme imkn bulur. 1906da yazd Gn Dodu hikyesindeki Danyal adl kahramann byk lde smail Beyi temsil ettiini biliyoruz. Sadece Krm yakndan tanmakla kalmaz; deiik tarihlerde Litvanyay, Rusyann birok yerini, dil-Ural blgesini, Kafkasyay dolar. Bu muhitlerde aydnlarla, din adamlar ve tccarlarla konuur gr aliveriinde bulunur, ileride yapmak istediklerinden sz eder, halkn hayat artlarna iyice aina olur. 1883te Tercman gazetesini karmaya baladnda bu seyahatlerinin tecrbesinden yararlanr. Ayn zamanda yaymlayaca sreli yaynlar iin aboneler bulmu, adresler belirlemi gerekli piyasa aratrmasn da yapmtr. Dolat yerlerde Trklerin, Mslmanlarn hangi artlar iinde yaadna, ne gibi ihtiyalar olduuna zellikle dikkat etmitir. smail Beyle ortak idealleri paylaan aydnlar, Tercman gazetesinin Rusyann her kesine yaylmasnda, hatta zamanla Trkiye, ran, Msr, Balkanlar, Dou Trkistana kadar ulamasnda ona ok yardmc olmulardr. Tercman akarttktan sonra da seyahatleri devam eder, frsat bulduka stanbulu ziyaret eder; 1893 ve 1908de iki kere Trkistana gider; Msr ve Hindistana kadar yolculuklar yapar. Bu seyahatlerinin intibalarn Tercmanda yaymlamay da ihmal etmez. By-
143
lece sadece kendisi Trk dnyasn, slam lemini yakndan tanmakla kalmaz, btn bu blgelerin de birbirlerini tanmalarnda arac olur. 1905ten sonra Rusyada merutiyet ilan edildiktan sonra smail Bey, Abdrreit brahim (Reid Kad), Yusuf Akura, Hseyinzade Ali Bey, Seyit Geray Alkin, Ali Merdan Topuba vd.nin nclnde Rusya Mslmanlar Kongreleri dzenlenmeye balandnda Tercman gazetesinin bu yolda ne kadar nemli hizmetlerde bulunduu anlalr. 1882de Kazanl, sanayici ve tannm bir aile olan Akurinlerden sfendiyar Beyin kz Zhre Hanmla evlenir. Zhre Hanm, Yusuf Akurann halasdr. Bu akrabalk ba, Yusuf Akurann kk yalarndan itibaren smail Beyin almalarn zamannda tanmasna ve izlemesine imkn verir. Trkln bu iki byk simas, zellikle 1905ten sonra Rusya Trklerini, siyas, kltrel haklarna kavuturabilmek iin birlikte alr. Y. Akura, smail Beyi stad olarak kabul eder. smail Beyin lmnden sonra yazd yazy Muallime Dair (Akura 1330/1914) adlandrmas, Gaspraly btn Trk milletinin muallimi olarak deerlendirmesi bouna deildir. 1908de Trkiyede II. Merutiyetin iln edilmesi smail Beyin Trkiye ile balarn daha da glendirir. Merutiyet yanls yazlar yazar. Hatta II. Merutiyetin iln edildiini bildiren sayda hrriyet kahramanlarnn resimlerini de Tercmanda birinci sayfada yaymlar. 1908de ve daha sonraki tarihlerde stanbula gelmeye devam eder. ttihat ve Terakkinin ileri gelenleriyle, aydnlarla grmeler yapar, konferans verir. 1911de smail Gaspral ile Azerbaycanl Hseyinzade Ali Bey, ttihat ve Terakki Partisinin genel merkezine seilirler (Devlet 1988: 126). Yusuf Akurann stanbulda kartmaya balad Trk Yurdunda, Srat- Mstakimde ve o yllarda yaymlanan baz gazete ve dergilerde hem smail Beyin Beyle yaplan grmeler, hem de dnya Mslmanlarn eitim meselelerini grmek zere bir kongrede toplamak giriimi hakknda eitli yazlar, haberler yaymlanr. 1912 yl balarnda Usul-i Cedidi ve savt metodu anlatmak, halkn durumunu yerinde incelemek amacyla stanbul, Msr, Svey Kanal, Aden zerinden Hindistan Mslmanlar arasna; Bombaya gider. Bombayda zellikle kendi eitim metodunu anlatmak ve uygulamakla urar. smail Beyin bu teebbs, kendisinin geri dnmesinden ksa bir sre sonra sona erer; nemli bir sonu elde edilemez. 1905ten sonra balayan Rusya Mslmanlarnn Kongrelerine nclk eden aydnlar arasndadr. ttifak- Mslimin (ksaca ttifak) adl siyas partinin kurucular arasnda yer alr. zellikle ilk kurultaylarda etkili olur, delegeler kendisine byk sayg gsterir. 1914teki seimlerden sonra IV. Dumada Rusya Mslmanlar ttifaknn ileri dzene girmemitir. smail Bey bu ile ilgilenmek iin 1914 ubat aynda Petersburga gider, yaplan toplantda iyice tr, bir daha kendisini toparlayamaz. Krmdaki tedavi sonu vermeyince Temmuz balarnda stanbula gelse de durumu dzelmez daha ar hasta olarak Yusuf Akurann refakatinde 21 Temmuzda Bahesaraya dner. 24 Eyll 1914te 63 yanda vefat eder. smail Beyin lm Trk dnyasnda zntyle karlanr, gazete ve dergilerde hakknda birok yaz yaymlanr. Cenazesi, Rusyann eitli yerlerinden Bahesaraya gelen 6 bin civarnda insann katld, o gne kadar Bahesarayda grlmemi, byk bir trenle defnedilir. stanbulda da Ahmet Muhtar Paann teebbs Trk Yurdu, Trk Oca, Trk Bilgi Dernei ve slm dergilerinin ynetimi ve okuyucularnn katlmyla Ayasofya Camiinde Topkap Saray hafzlarna Mevlid-i erif okutulur. 1905 Rus Merutiyet hareketinin Rusya Trkleri zerindeki etkilerini aratrnz.
144
Eserleri lk Yazs: Bahesaraydan Gnderilen Mektup

Bilinen ilk yazs Bahesaray ehir emaneti meclisinden smail Mirza imzasyla 1879da Tifliste Ziya gazetesinde Bahesaraydan Gnderilen Mektup adyla yaymlanr (5 Zilhicce 1296 /20 Kasm 1879). Bu mektubunda syledikleri onun gelecekteki hedefini de aklamaktadr:
Yaptmz alntda parantez iindeki kelimeler Ziya gazetesi yneticileri tarafndan metne eklenmitir. Metinde atlanan yerler (...) ile gsterilmitir. Metnin dili ve imlas deitirilmemitir.
Malmudur ki Rusiyye dvleti ierisnde olan milletler meselen Ermeni, Polak, Lat Yahudi ve gayriler odan ber kend lisanlarnda gazeteler ve edebiyata dair gayri eyler peyda etmilerdir. ki- milyondan ibaret olan Rusiyye Tatarlar edebiyatsz ve dai bir gazetasz olduklar o taaccptr. Gazeta milletin lisandr. Gazetler millete muhafz olabilirler. Ticaret ve her cins slahat srasnda (cergesinde) yol gsterici olabilirler. Milletin iline (aklna) ve fikrine ziya olabilirler. Ksas (yani gdek sz) gazetesiz ve kitapsz millet sar (kr) ve dilsiz adama benzer. Bu hlde Tatar lisannda Ziya gazetesi nerolunmas pek (o) faydal, iftiarl i olduundan ziyadesiyle onut olduk. Ziya gazetesinin gnden gne ileri (ireli) gitmesini isteriz (isteyirik) ve memul ederiz. Bundan sonra baz baz Ziya gazeteanesine mektup ve gayri ktlar gndermei kendimize bor ederiz. (...)
Bu alntdaki ifadeler smail Beyin gelecee ait planlarn, emellerini de aka gstermektedir: zellikle slahattan sz etmesi, bu ite gazetenin millete yol gstermesinden, milletin akln ve dncesini aydnlatmasndan sz etmesi, gazetesi ve kitab olmayan bir toplumu sar ve dilsiz insana benzetmesi dikkatimizi eker ve onun niin bir matbaa kurduunu, niin gazete karmak ve kitap basmak istediini de aklar. 1879da bir gazete karmak iin Rus hkmetine bavurmu, drt kere Petersburg gitmi ama, 1883e kadar izin alamamtr.
Rusa lk Makaleleri, Eserleri Bahesaray Mektuplar, Rusya Mslmanlar

Krmdaki ilk yazlar Akmescitte Rusa yaymlanan Tavrida gazetesinde kar: nce Kk Molla imzasyla Bahesaray Mektublarn (1881) ardndan ayn makaleyi yeniden ileyip daha olgun hle getirerek bu sefer Gen Molla imzasyla ve Rusya Mslmanlar adyla ayn gazetede tefrika ettirir ve ayn yl kitap hlinde de bastrr. Rusya Mslmanlar (1881) ile daha sonra yaymlad Rus Dou Anlamas (1896) ayr yllarda yazlm, ilk bakta fark konular ieren eserler gibi grlseler de her ikisinin de ortak noktas Rusya-Mslman ilikileridir. Bu sebeple onlar birlikte ele almak uygun olcaktr. Rus aydnlarn ve resm makamlarn muhatap alarak Rusa yazd Rusya Mslmanlarnda daha sonra hayat boyunca sadk kalaca bir program izer, RusMslman ilikilerinin nasl olmas gerektii hakkndaki dncelerini ana hatlaryla yle toparlayabiliriz: Biz Rusya Mslmanlar artk sizin bizi ynettiinizi ve sizin kanunlarnza uymamz gerektiini biliyor ve Rusyay ana vatanmz olarak kabul ediyoruz. Rusya iin bir tehlike olursa onun urunda kanmz dkmeye de hazrz. Siz de artk bizi sadk vatandalarnz olarak grn, bize kanun karsnda Ruslarla eit haklar verin. Bizim toplumumuz cahildir, bilgiye ihtiyac vardr. Rus resm okullar bizim iin yararl deil, bir Mslman iin zaman kaybdr. Bize izin ve imkn verin kendimize zg okullar aalm, anadilimizde eitim yapalm. Siz de bize retmen olun, bizim medenlememize yardmc olun. Avrupa bilimine ulamamz iin vasta olun. Bunlar yaparsanz, gelecekte bizim bilgiye
Rusya Mslmanlar: arlk dneminde Rusyada Trklerden Trklkten sz etmek yasaklanmt. Bu kelimeleri kullanmak Pantrkizm saylyordu. Kat Rus sansr de bu kelimelerin kulanlmasna izin vermiyordu. Ancak 1905 Rus Merutiyetinden sonra Trklkten aka sz edilebilmitir.
145
ulamamza imkan verip yardmc olduunuz iin dnya karsnda vnebilirsiniz. Eer bunlar yapmazsanz sizin de barbarlardan farknz kalmaz. (...) (Gaspral 2005: 77-121) smail Bey, bu eserini olduka dikkatli, diplomatik bir dille, zaman zaman Rus ynetimin ve Ruslarn iyi yanlarn ne kartarak zaman zaman da ll ve mantkl bir ekilde onlar eletirerek uzlamac bir yaklamla yazar. Eserde Rusya Mslmanlarnn da kt ynleri aka eletirir, iyi ynleri ise objektif bir ekilde anlatlr. Gaspral, bu eserinde muhatabn incitmeyen, ak bir dille, Ruslarn, MslmanlarTrkleri asimile etmek, Hristiyanlatrmak siyasetinden artk vazgemesi gerektiini, bu siyasetin Mslmanlar Rusyaya dman etmeden baka bir ie yaramadn da srarla belirir. Rus yneticilerinin, artk Rusyann dnyadaki en byk slam lkelerinden biri olduu gereini kabullenmelerini ister. Bu sebeple Mslmanlarn eitimi de bir devlet grevi olmaldr. Hkmet Mslmanlar iin okullar aacak madd gce sahip deilse, hi olmazsa medrese ve cami yanlarndaki mekteplerde yaplan eitimin slah edilmesine izin vermelidir. smail Bey, bu mekteplerde eitimin anadilinde yaplmas, temel slam bilgiler yannda tarih, corafya, matematik, dier fen bilimleri ve Rusann da okutulmas gerektiini ileri srer. Bunun gerekleebilmesi iin imamlar, hocalar da ayrca eitilmelidir. Bu eserde, Rusya ynetimi altnda yaayan Mslmanlarn-Tatarlarn tek bir kitle olduu kabul ediliyor, onlarn kltrel ve siyas haklarndan sz ediliyordu. Eer Rusya Mslmanlar, o dnm ve deiim anda birbirlerinden ayrlr ve paralanrlarsa bu onlarn sonu olacakt. Kurtuluun tek yolu; eitimle Bat medeniyetine yaklamak, onun bilimdeki seviyesine ulamakt. Bu lm durumdaki Trk-slm ruhunu diriltmenin tek yolu idi. Gaspral Rusya ynetiminde yaayan esir Trklerin hrriyet ve istiklal problemlerinden sk sansr sebebiyle dorudan doruya sz etmez. O, cahil bir toplunun ncelikli probleminin eitim ve bilgiye ulamak olduu kanatindedir. Eser, r ac bir zellie sahipti. smail Bey, dncelerini biraz kapal ve ihtiyatl bir dil ile sylemesine ve Rus kanunlarna bal ve saygl olduunu defalarca tekrarlamasna ramen, bir ksm Rus aydnlar, baz panslavistler, misyonerler onun bu eserde ne srd samim dnceleri hep pheyle karladlar ve bata lminski olmak zere onu pantrkist ve panislamist olmakla suladlar; birok mektupla, resm yazmalarla Rus hkmetine ikyet ettiler, Tercmann kapatlmasn istediler. smail Bey 1896da Rusa yaymlad Rus-Dou Anlamas adl kitabyla bu fikirlerini bir kere daha tekrarlar ve bu eserinde bir adm daha atarak Ruslarla Mslman lkeleri arasnda Bat emperyalizmine ve sar rka (smail Bey, bu terimle Moollar, Manular, inliler ve Japonlar kasdediyordu) kar bir ittifak oluturulmasnn gerektiinden sz eder. Bylece, zellikle Rusya ve Trkiyeyi (Arap lkeleri ve Msr dahil), ikinci derecede bu ittifaka katlmas dnlen ran ve Hindistan Mslmanlarn, zellikle Batda ngiliz emperyalizmine, douda sar rk tehlikesine kar uyarr ve ibirliine davet ederse de smail Beyin bu fikir ve teklifleri o zaman pek fazla yank bulmaz. smail Bey 1908de bu fikirlerini tekrar dile getirmek ihtiyac hisseder. Tercmanda yaymlanan ark- Ekber Meselesi adl makalesinde grlerini, zamann artlarna uydurarak bir kere daha aklar. smail Beyin teklif ettii Rus-Dou Anlamas, aslnda Ruslarn yararn deil, aksine tarih boyunca onlarn tehditlerine, saldr ve istilalarna maruz kalm Trk-slam dnyasnn karlarn gzetilerek yazlmtr. Panslavizm ideolojisini ok yakndan tanyan Gaspral, Ruslarn Mslmanlara, Trklere kar dmanlk hislerini yumuatmak, Trk lemini Ruslarn saldrlarndan bu ekilde korumak istemi ama, onun bu tekliflerinden somut bir sonu kmamtr.
Merutiyetten sonra Yusuf Akura, smail Beyin bu eserde ele ald grleri Trk Yurdunda baslan Trk-Rus Mukareneti (1327/1908, Say: 2, s. 53-55) adl yazsnda zetledikten sonra konuyla ilgili kendi grlerini aklar. Gaspral da 1908 ylnda Tercmandaki ark-i Ekber balkl yaz serisinde bu konuyu tekrar ele alr.
146
Trke lk Yaynlar (Neriyat- smailiye) Tongu, afak

smail Bey, 1875te Krma dndkten sonra bir taraftan ahs hayatn dzene koyarken, dier taraftan emellerini gerekletirebilmek iin ilk admlarn atar. ncelikle medreselerin slah, fonetik (savt) okuma-yazmann yaygnlatrlmas, eitimdeki dier eksiklik ve aksaklklarn giderilmesi, onun ilk hedefidir. Baz gazetelerde yazlar yazarak ve bir matbaa kurarak ie balar. smail Beyin annesi ve ei, bir matbaa kurmasna, Tercman kartmasna nemli madd ve manev yardmlarda bulunurlar. Gaspral Bahesarayda matbaasn kurduktan sonra deneme mahiyetinde, tabasma olarak Tonguu yaymlar (1881). Bask ok ktdr, metin iyi okunmamaktadr. Bu sebeple Tonguu Tifliste Ziya Matbaasnda yeniden bastrr (1881). Tongu, smail Beyin birbiri ardndan yaymlad kk sreli yaynlarn ilkidir. Ardndan ayn ylda afak bastrr (Akpnar-Gankevi 2008: 21-40). smail Bey, gazete eklinde mecmualar diye tanmlad, her biri 4-8 sayfa civarnda olan ve birbirini izleyen on kadar sreli yayn nereder. Bir yazsnda bunlar Neriyat- smailiye olarak adlandrr. Bu eserler Rus ynetminin gznden kamaz; smail Bey, sansr grevlilerinden izinsiz yayn yapyorsun eklinde sert bir uyar alnca, yaynlarn durdurmak zorunda kalr. Bu sreli yaynlarnn bazlarnn adlar bilinmektedir ama, ilk ikisinden baka gnmze kadar ulaan olmamtr; sadece Mirat- Cedid (1882) adn tayan mecmuas hakknda kaynaklarda bilgi bulunmaktadr; dierlerinin ieriini bilemiyoruz. Tonguun ilk yazs olan Sz-i Evvelde smail Beyin ilk yazlarn nasl bir dille kaleme aldn, amacnn ne olduunu grebiliriz:
Yakkl: Gzel, ho.
Tatar Dili: XIX. asrn sonlarnda Ruslar, ynetimleri altnda yaayan Mslman Trk halklarnn hepsine Tatar diyor, Trk szn sadece Osmanl Trkleri iin kullanyorlard. Kitaplarda, gazetelerde Rusya vatanda Trk boylarnn kendilerinden Trk diye sz etmeleri yasakt. Bu sz kullanmak bile pantrkizm saylyordu. smail Bey ileride Tercman karmaya baladnda Trk dili tabirinde srar edecek Osmanl Trklerinin dilini de sansrn basklarna kar Osmanlca olarak tanmlayacaktr.
bu bentler ilk kalemimiz olduundan, cemine Tongu dedik. Edebiyata ilenmemi ise de milletimizin lisan terbiyeye, kavaide gelecek lisandr. yle ki eer stadn bulup kaleme alnp ilenir ise, imdikine gre nice dereceler yakkl, ruen ve kullanl olur. (...) Bundan byle her ne ki yazar isek garazmz cmle ile mzkeredir. Mesel; imdiki usul yaamamz slaha muhta, bin trl noksanmz vardr. Ahlka nice trl devalara muhta illetlerimiz var. te bunlar mzakere etmeli, slahna, def ine, aresine yol aramal. Ara sra bunun gibi sual(mesele)leri meydana koymak ile beraber lisan- Tatariyenin ilenmesine ve irellemesine almak isteriz. (...)
Yazsnda milletin dilini ilenmemi, kullanlmam olarak grmesi, amacn herkesle tartma, grme olarak aklamas, tartlacak konular da toplumun yaam tarzn deitirme, eksikliklerini giderme, baz ahlak bozukluklarnn aresini bulma... olarak aklamas dikkati eker. Rus sansr yznden szlerini daha ak syleyemez. leri srdkleri toplumun topyekn slah edilmesi olarak deerlendirilebilir. Tatar dilini ilerletmekten kasd sade Trke kullanmaktr. Bunu ileride dil hakknda yazd birok makalesinde aka ortaya koymutur.
Tercman Gazetesi (1883-1918), Faaliyetleri ve Fikirleri

Matbaasn kurduktan sonra gazete kartma izni alabilmek iin smail Bey, birka yl urar, drt kere Petersburga gidip gelir. Sonunda izin alarak 10 Nisan [22 Nisan] 1883de, Bahesarayda Tercman adn verdii gazetesinin ilk saysn yaymlamay baarr. Ruslar ayn yl Krm ele geirmelerinin 100. yln kutlamaktadrlar. Rus ynetimi 1840l yllardan itibaren gazete kartmak iin kendisine bavuran Kafkasyal, dil-Urall birok Trk aydnna izin vermemitir; nk, gazetenin bir toplumun uyanmasnda, dnyay tanmasnda, daha da nemlisi kendi varlnn farkna varmasnda (ulusal bilincin uyanmasnda) byk rol olduunu ok iyi bilmektedir. Hele kendi
147
anadilinde okullara sahip olmayan Rusya Mslmanlar iin bir gazete ayn zamanda okul demekti. Bu adan baklnca gazete karma izni almas, Tercman uzun yllar kartabilmesi onun en byk baarlarndan biridir, denilebilir. Gaspral Avrupada ve Trkiyede bulunduu sralarda gazete kartmak, kitap basmak konularnda dnm, gzlemlerde bulunmu, modern bir toplum iin okul, gazete ve edebiyatn ne kadar nemli olduunu ok iyi kavram olmaldr. nk Krma dndkten sonra yukarda da sz ettiimiz gibi matbaa kurmak ve gazete kartmak iin hazrlklara giriir, Mslmanlarn hayat artlarn renmek iin seyahatler yapar. Bu seyahatleri, gzlemleri Tercman gazetesini karmaya baladnda ok iine yarayacaktr. Grtklerine, gelecekte yapmak istedii ilerden, kartaca gazeteden sz eder, yaynlarna abone bulmaya alr. Bylece Tercman ktnda, ksa zamanda Rusyann her yerine dalmaya, aydnlarn nemli bir ksm smail Beyle i birlii yapmaya balar; o, toplumun dinamiklerini harekete geirmeyi baarmtr. smail Bey, nce Petersburgdan eski bir matbaa makinesi satn alr; hurufat stanbuldan temin eder, hatta oradan bir mrettip de getirtir. Tercmann ilk yllarndaki dizgi ve iml yanllar, bozuk cmleler, onun karlat teknik porblemleri de belli eder. ilerini de yetitirmek zorunda kalr. Matbaa ilerinde, gazetenin haberlemesinde kendisine ei Zhre Hanm, Krma gelen kaynbiraderi de yardm eder. lk yllarnda gazetesinin yazlarn hemen hemen tek bana yazdn yllar sonra Bu Nsha adl yazsnda yle aklar: Yirmi be sene kadar oluyor ki Tercman ya batan ahirine kadar ya iki slsn kalem-i cizanemden karmakta idim; bir nsha Tercman yoktur ki nsf kalemimden gemi olmasn (13 Fevral 1907). Rus ynetimi Trke ve Rusa, her iki taraf da birbirinin ayn olmak artyla gazete kartmasna izin vermitir. Tercmann balk kliesinde Ahvalt- dhiliyeye ve hriciyeye, marif ve edebiyta dir haftalk gazete ifadeleri bulunmaktadr. Tercman ikisi Trke, ikisi de Rusa olarak, kk boyda ve 4 sayfadr. Genel olarak haftada bir kere, cuma gnleri kartlr. 1904-1905te haftada 2 veya 3; 1906da 3; 19071908de 2; 1909-1912de tekrar 1; 1912-1917 yllarnda da gnlk kt belirtilmesine ramen haftada ancak 3-5 kere kartlabilmitir. 1905te balk kliesi Tercman- Ahvl-i Zaman olarak deitirilir, 1908in sonuna kadar byle kalr, sonra yine Tercmana dnlr. 1886da gazetenin amac Rusya lkesinde skin ehl-i slmn fevid-i maneviye ve maddiyesine hizmet etmek eklinde aklanr. Trke ve Rusa sayfalar bire bir ayn deildir; her iki dilde yaymlanan metinler farkllklar gstermektedir; hatta baz yazlar, bir dilde var, dierinde yoktur. Bazen de bir yaz, bir dilde daha hacimli, dierinde daha kktr. Bu bakmdan Tercmann Trke ve Rusa metinlerinin birbirinin ayn olduu iddias doru deildir. Tercmandaki Rusa ksm kaldrabilmek iin smail Bey, 10 yl kadar urar, sonunda izin alr; 7 Dekabr 1907den sonra Rusa ksm kaldrr. Yine de gerekli grdnde, az da olsa, Rusa yazlara gazetesinde yer verir. smail Bey Tercman 1883ten lm tarihi olan 24 Eyll 1914e kadar idare eder. lmnden sonra gazete, olu Rfat Beyin sahipliinde ve Hasan Sabri Ayvazof un ba muharrirliinde, Krmda Kurultay hkmetinin yklmasna, tahminen 23 ubat 1918e kadar yayn hayatn srdrr. Son saysnn hangi tarihte kt tam olarak bilinmemektedir. Nisan 1918de Almanlar Krm igal edince smail Beyin kz efika Hanm, matbaay tekrar aar, baka yayn organlar baslr ama, Tercman kmaz. Austos 1918de Beyaz Ruslarn lideri Denikinin Krm elde etmesiyle Tercman Matbaasna el konulur. Gaspral, Tercmann 10. yl jbilesinde gazete karmada kendisine yardmc olanlar aklar (Aziz Yadigr, 25 Fevral 1893). Gazetenin 10., 20. ve 25. yllar, Bahesarayda
Edebiyat: smail Bey bu kelimeyi yazl, basl olan hemen her metin iin kullanr. Bilimsel eserler, gazete, dergi, ders kitaplar, edeb eserler... Bunlarn hepsi Literatur karl edebiyattr.
148
byk trenlerle kutlanr. Bu jbilelerde btn Rusyadan, Balkanlardan, Trkiyeden, randan ine kadar birok yerden gelen mektuplar, tebrik telgraflar, eitli hediyeler, Tercmann itibarn ve tesir dairesini de gsterir. Bu jbileler, o yllarda baka trl bir araya gelemeyen Rusya Mslmanlarnn istiare toplantlarna dnr. Rus hkmeti her zaman Tercman sk bir sansre tbi tutar. Bir buuk sene kadar, ilk saylar Petersburga gnderilir (dareden htar, 10 Sentabr 1883), sansrclk grevini yapan arkiyat Smirnov, her nshay -drt hafta sonra iade eder. Bylece gazetedeki haberlerin bir deeri kalmadn gren smail Bey, bir hayli uraarak gazetesinin Bahesarayda sansr edilmesi iin zar-zor izin alabilir. Sansrclk sorumluluunu Krml bir Karay Trk olan ve o sralarda Bahesarayda Rusa Tavrida gazetesini kartan lya li Kazas zerine alr. smail Bey, Kazasa minnettar olmal ki 1905te Rus merutiyetinden sonra, geici bir sre sansr kalktnda, gazetesinde bu ahsa aka teekkr eder (Ved-nme, 5 Dekabr 1905). smail Beyin gazetesinde devaml olarak ihtiyatl ve uzlamac bir tavr iinde olduu; Ruslarla iyi geinmeyi prensip edindii; hatta baz zamanlarda onlarn houna gidecek yazlar yazd ve bu tavrn, zamanla ustaca kullanlan bir taktie dntrd de bilinmektedir. Yine de Tercman dikkatlice incelenip Trke metinlerle Rusalar karlatrlrsa, bazen Rusa ksmlarda ynetimin dikkatini ekecek, Ruslara sert gelebilecek baz sz ve ifadelerin iyice yumuatld ve hatta kaldrld grlr. Bu adan baklnca sansrcsne teekkr etmesinin sebebi daha iyi anlalr. smail Bey, dil-Ural ve Trkistan Trk lehelerini de biliyordu. Zaman zaman Kuzey Bat Trkesinden kelimeler, ifadeler kullansa da Tercmann dili, bazlarn iddia etii gibi melez bir Trke deil, ilk saysndan itibaren sade bir Trkiye Trkesidir (yani stanbul Trkesi). Zamanla Bulgaristandan Dou Trkistana kadar yaylan Tercmanda okuyucularn konuyu daha iyi anlamasn salamak iin, lzum grdnde Bat ve Dou Trkelerine ait kelimeleri yan yana kullanr. Tercmanda her zaman ak bir anlatm ve ksa cmleler dikkati eker; ama, Boaziindeki balkdan Kagardaki deveciye kadar herkesin bu dili anlamasdr. Tercman gazetesi, yaynnn devam ettii 35 yl boyunca smail Beyin dil konusundaki uurlu ve srarl tavr sebebiyle Trk dnyasnda ortak edeb dilin olumasnda byk bir rol oynar ve bunda da sanldndan daha byk bir baarya ular. Sovyet dneminin kat siyas-ideolojik propagandas smail Beyin ve gazetesinin bu baarsn perdeler. Tercmanda 1911e kadar klasik iml anlay hkim olmu, bu tarihten itibaren o dnemde Rusya Trkleri arasnda gelien temayllerin etkisiyle biraz fonetikletirilmi yeni imlyla da baz metinler yaynlanmtr. Trkiyede okunduu ve ayn zamanda yasaklanp serbest brakld 1895-1897 yllar arasnda gazetede lave-i Tercman, Koma, Zamime adlaryla yaymlanan Trke, iki sayfalk ilim, fikir, edebiyat ve dier kltrel konularnn ilendii ekler kartlr. Bu eklerin daha ok Trkiyeli okuyucular iin kartld, ayrca Trkiyeye gnderilen Tercmann nshalarnn Rusya iinde sata sunulanlardan birka gn nce basld, baz nshalarn da Rusya iinde datlanlardan ierik olarak az-ok farkl olduu tespit edilmitir. Bu yllarda Trkiyedeki satnn 10.000 civarnda olduunu ariv belgeleri de dorulamaktadr (Akpnar 2005: 26; 2009: 99-119). Tercmann eki olarak 1898de Mektep; 1906da Ha Ha Ha! adl mizah dergisi; 19051910da arasnda efika Hanmn ynettii lem-i Nisvan; 1910-1911de de lem-i Sbyan adl dergiler yaymlanr. 1906da Millet adl ayr bir gazete karma teebbs ise bir rnek sayyla kalr, gereklemez; fakat, Milletin balk kliesi altndaki epigramda yer alan Til birlii, fikir birlii ve bu da amel birliini mucip olur ifadesi dikkati eker. Bu ifadeyi daha da veciz hle getirerek 1912den sonra Tercmanda Dilde, fikirde, ite birlik eklinde kullanr.
149
Tercman ilk saylarndan itibaren sadece bir gazete deil ayn zamanda hitap ettii Rusya Mslmanlarnn ortak krss, bir fikir mahfeli olur. Rusya Mslmanlarnn modernleme sreci, bu srecin din, fikir ve edebiyat hayatna ne ekilde yansd, her eyden nce Tercman koleksiyonu dikkatli bir ekilde aratrlp incelenmeden renilemez. Sovyet dneminde Trk halklarnn modernleme sreci, fikir ve edebiyat tarihleri yazlrken bata Tercman olmak zere Sovyet ncesi dnemin birok yayn yok saylmt; gnmzde salkl sonulara ulaabilmek iin bu eksikliin giderilmesi gerekir. smail Bey Tercman kartrken, ne yapmas gerektiini iyi biliyordu, ileriye ynelik planlar yapmt. Adm adm hedefine yrd. Eitimin slahn, slam dininin doru anlalmasn, Trkln eitli kabilelerinin Trk kimlii ats altnda birlemesini ve hepsinin ortak modern bir kltre ve teknolojiye sahip olmasn arzu ediyordu. Bunun iin en byk engel cehalet, hurafeler ve tembellik idi. Trk-slm lemi deta bir l gibiydi. Tercmanla Rusya Trklerine iine dtkleri bu korkun durumu, gerilii anlatmak; varlklarn srdrebilmeleri iin onlara ihtiya duyduklar bilgiyi vermek; tekilatlanmalarn, birbirlerine ilgi ve sevgi duymalarn salamak istiyordu. Bunun iin gazetesiyle balatt uyandrma iine, 1884te sonlardan Usul-i Cedid olarak adlandrlan eitim-retim faaliyetleriyle, savt [fonetik] usule dayanan okuma-yazma kurslaryla, ilk eitim iin gerekli olan kitaplar yazarak ve bunlar yaymlayarak devam etti. Gaspral, medrese ve mekteplerde eitimin slah edilmesini, modernlemenin ilk basama olarak gryordu. Onun alfabe ve ilk okuma kitab olarak yazd Hoca-i Sbyan (1884) olduka fazla ilgi grm onlarca kere baslm btn Rusya Mslmanlar arasnda kullanlmtr. Bu eserin ardndan ilk ve orta okullar seviyesinde okutulmak iin dil, din, tarih, corafya, tabiat, ahlak vd. konularda birok kitap yazp bast. smail Beyin balatt fonetik usulle okuyup yazma ve ilkrenim, Rusya Trkleri arasnda sratle yayld, Trk burjuvazisi bu hareketi madd ve manev destekledi. 1905e gelindiinde binlerce Usul-i Cedid okul almt. Gaspral sadece erkeklerin deil kz ocuklarnn da eitimine byk nem veriyor ve her vesileyle bu konu zerinde duruyordu. Hemen btn eserlerinde slam toplumlarnda kadna nem verilmemesi, kadnn sosyal hayatta yok saylmas, onun en ok tenkit ettii konulardan biridir. Btn bu sebeplerle smail Bey, Rusya Trkleri arasnda milletin atas olarak anlmaya balad. Gaspral, ilk saylarndan itibaren gazetesinde, Trkiye fikir ve edebiyat hayatndan serbest bir ekilde yararlanr. slmiyetle ilgili baz eserleri Tarih-i slm (1883), Medeniyet-i slmiye (1884), Trkiye fikir ve edebiyat hayatn yanstan Maiet ve Edebiyat- Osman (1884) ve Neriyt- Osman (1886) balkl seri yazlar yaymlar. emsettin Saminin Kamusl-Alm adl eserinden geni bir ekilde yararlanlarak hazrlanan Derya-y Bilik adl ansiklopediyi (1889) ve daha sonra Kamus-i lm ve Fenn (1905-1908) adl dier bir ansiklopediyi gazetesinin ilvesi olarak okuyuculara verir, hatta kitap olarak bastrp abonelere hediye eder. smail Bey, bunlar yaparken hem Rusya Mslmanlarnn bilgi eksikliini gidermek hem de onlara Trkiyeyi gereki bir ekilde tantmay gz nnde bulunduruyordu. O, hangi sebeplerle olursa olsun Rusya Mslmanlar arasnda geni lde hurafelerle i ie gemi ve bu yzden her trl yenilemenin, kprdanmann nne cahil kimselerce bir set olarak dikilen yanl din anlayn; bir bahane olarak ileri srlen bu i slmiyete aykrdr, kfirliktir! itirazlarn yok etmek, yanl anlalan slm dinini, cahil halk ynlarna basit, ama doru bir ekilde tantmak istiyordu. Sz edilen konularda Trkiye kaynaklarn kullanmas tesadf deildir: Halifenin lkesindeki slm anlayn, mecbur deiimi, reformlar, onlara rnek olarak gstermek, bu ilerin slmn kalesi kabul edilen stanbulda da yapldn ve asla kfirlik olmadn anlatmak istiyordu. Bu bakmdan Tercmann ilk saylarndan itibaren muhi-
150
tinde olan akl banda, ileri grl din adamlarndan destek aram, onlar yenilik hareketleri, cehaletle mcadele iin kendi yanna ekmeye alm, bu gibi din adamlar, retmenler hakknda gazetesinde iltifatkr bir dille, vc yazlar yazmtr. 1905 Rus merutiyeti smail Beyin dncelerini daha rahat ve ak bir ekilde dile getirmesine imkn verir. Gerek Szler adl yazsnda (5 Dekabr [18 Aralk] 1905) siyas, fikr hayatta ortaya kan byk deiimlere iaret ederken Tercman'n devre-i evveli bitti, imdi devre-i sanisi balyor diyordu. smail Bey, 1911de Tercman kapatp Zaman adl olunun ynetecei bir gazete karmak istemise de Rus ynetiminden izin alamamtr. 1905ten sonra Rusyada ortaya kan serbest ortamda Mslmanlar-Trkler arasnda matbuat hayat canland; gazeteler, dergiler kt. Rus okullarndan yetimi genlerin nemli bir ksm sosyalist dncelere ilgi duyuyor, Trk-slm leminin problemlerini Gaspraldan farkl bir ekilde alglyor; modernlemeye ve dnme devrimci bir gzle bakyor, onu ar hkmetine kar yumuak davranmakla, muhafazakrlkla suluyorlard. Bir ksm sosyalist eilimli olan bu genler, ncelikli olarak kendi toplumlarnn geleceini, mill meseleleri deil, snf mcadelesini, dnya ihtillini dnyorlard. Halk ynlarn snf mcadelesine ekebilmek, amalarna abuk ulaabilmek iin ortak Trke veya edeb Trk diliyle deil, mahall ivelerle yazmay tercih ettiler. Buna ramen sosyalistler nderler arasnda bile Gaspralnn mill kltr ve dil idealine bal olanlar vard. 1920li yllardan sonra Sovyetler Birliinde Trklere-Mslmanlara ynelik hkmet program, arlktan tevars edilmi gizli, ama bu sefer daha da gl asimilasyon siyasetine dayanyordu. Sovyet hkmeti, dil birliini bozmakla kalmad; Trk birliini, eski ve yekpre Trk mill corafyasn da paralad; yeni milletler ve devletler icat etti. Tarih, Gaspraly hakl kard. smail Bey, bir yandan da Avrupa ve Rus kaynaklarndan, dnya Mslmanlarn ilgilendiren gelimeleri yakndan izliyor, zellikle Rus gazetelerinin, fikir ve siyaset adamlarnn, Mslmanlar ve slmiyet hakkndaki yanl kanaatlerini, haksz hcumlarn cesaretle fakat, itidalli bir ekilde gazetesinde tenkit etmekten geri durmuyordu. Uzun yllar Rus ynetimiyle, misyonerlerle, panslavistlerle tek bana, Tercman gazetesi sayesinde mcadele etti. Tercman gazetesi, 35 yl boyunca Rusya Mslmanlarn-Trklerini uyandrma ve muasr dnya medeniyetine ulatrma yolundaki olaan st hizmetleri sebebiyle Ruslarn Noveya Vremya ve ngilizlerin The Times gazeteleriyle karlatrlm, hatta Tercmann onlardan daha etkili olduu belirtilmitir. Gazetelerin bir toplumun gelimesindeki roln aratrnz ve Tercman gazetesinin etkileriyle karlatrnz.
Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene

smail Beyin 1885te stanbulda bastrd bu eser, Avrupa medeniyeti ve sosyalizmin mahiyeti hakknda bir eletiridir. Eserde u sorularn cevaplar aranr: Avrupa medeniyeti veya Hristiyan medeniyeti adyla bilenen yaam biimi, btn insanlk iin geerli bir medeniyet mi; btn kavimler ve zamanlar iin geerli genel bir kural m; akl, dnce, anlay ve insan ahlaknn son meyvesi olan bir medeniyet midir? Bu sorulardan sonra yazar medeniyetten ne anladn aklar:
Medeniyetin parlakln, byk byk kyler, kiliseler, kalalar, fabrikalar ve rovelver toplar ile lenlerden deiliz; medeniyetin mikyas, umumun ondan istifadesidir. Dier l kabul edemiyorum (Gaspral 2005: 162).
151
Gaspral Msr, Yunan ve Roma medeniyetlerinin olumasnda klelerin byk emei olduu hlde onlarn hibir haklarnn olmadn syledikten sonra Eski Yunanllarn ve Romallarn insanla hizmet ettiklerini inkr etmediini ama, onbinlerce insann emeini bir kiinin benimsemesini medeniyetteki eksiklik olarak grdn aklar. Ona gre Avrupa medeniyeti de yeni deil bu eksik medeniyetlerin devamdr. Hristiyanlk bu medeniyete yeni bir ruh vermi, insan ilikileri iin bir temel oluturmutur ama, bu da adaletsizlii, hakszl ortadan kaldrmamtr. smail Beye gre Pariste, Londrada byk demir kprler, yer altndaki trenler (metro), be on bin iinin alt fabrikalar, be alt katl byk zengin evleri, hkmdar saraylar gibi mektepler vs. bu medeniyetin d yzdr, dier yznde souk ve rutubetli bodrum katlarnda, pislik, edepsizlik iinde, bir odas deil ancak kiralanm bir yata bulunan yoksul insanlar yaamaktadr. Avrupann niversitelerinde okutulan bilimler insan hayretler iinde brakyor fakat, daha da alacak ey, ahlk ve tam hakkaniyetin ne olduunun bilinmemesidir!
Avrupann her neresi olursa olsun, zahir parlakl ile pek ok kimseyi aldatabilir. Zannedersin ki edep ve rahat, safa ve nezaket, adalet ve bahtiyarlk, lemin her tarafndan kalkm da yalnz buraya toplanm! Heyhat, parlak, parlak amma parlayan eyann cmlesi altn ve gm deildir. Bir mizan alalm da Avrupada greceimizi ekelim. Hesaba ve ekiye gelir mi acaba? Rothschild gibi on-onbe adamn yz milyonlarla servetine mi taaccp edelim. On-onbe milyon ahalinin lmlk iki arn topra olmadna m aalm! Londral bir leydinin, Pariz (Paris) hanmnn terbiye ve letafet ve nezaketine mi hayran olalm? Londra ve Pariz caddelerinde vcut ve rzn mzayede etmekte olan defter mucibi [vesikal] yz elli bin fahie hanmlara m dikkat edelim? Bir inekleri, bizim on inek kadar st verdiine mi tahsin klalm! Yzde doksan dokuzu bir inee sahip olamadklarndan m ibret alalm?.. Milyonlar sarf edip ciht- muhtelifede [eitli yerlerde] Nasraniyete [Hristiyanla] davet ve targibine [zendirmelerine] mi bakalm! Avrupann iinde kiliseye ve ncile iman kalmadna m hayran olalm! Gya hrriyet-i insan iin yaptklar muharebeleri mi seyredelim? Bare Alsace-Lorrainein bakire kzlar Parizde elli franga kadar fruht olduunu [satldn] mizan- insafa ekelim?!.. Velhasl, bir baktka Avrupa maieti ve medeniyeti gayet ssl, ziynetli ve yakkl bir kadna benzetiliyor; velkin, biraz da dikkat olunur ise u kadnn dileri uydurma, salar takma, o dolu dolu gsleri kabartma pamuk... Ve bir de o canfes elbiseler talatlr ise [kartlrsa, atlrsa] yaralara, koturlara tesadf olunup evrilmeden [yz evirmeden] gayri mecal kalmaz. (Gaspral 2005: 170-171).
Rothschild: Avrupada 200 yl kadar ekenomik ve politik hayatta ok etkili olan Yahudi asll bankac ailenin ismi. Bu ailenin ngiltere kolunu Nathan Mayer Rothschild (1777-1836) kurdu. Onun byk olu Lionel Nathan Rothschild (1808-1879), 1858de ngilterede Avam Kamaras yeliine seilmi, asalet nvan alm ve 1875te Svey Kanal projesine madd kaynak temin etmekle hret kazanmt. Aile XIX. yy.da ve XX. yyn balarnda Almanya, ngiltere ve Fransada olduka etkili idi. Alsace-Lorraine: Fransada, halkn byk bir ksmnn Almanca konutuu idar ve siyas blge. 1871-1914 yllar arasnda Fransa ve Almanya arasnda birok atmalara sebep olmutur.
Gaspral, Avrupa medeniyetinin bu eksik ve crk esaslar zerine kurulduunu kavrayan deiik grlere sahip sosyalistlerin kkl deiiklikler yapmak, yeni esaslar zerine yeni bir medeniyet kurmak istediklerini ama, bu medeniyetin temelindeki hakszl fark ettikleri iin, syledikleri gibi insanlar arasnda eitlik salayarak bu eksiklii gideremeyecekleri kanaatindedir:
yle ki: Bunlarn [sosyalistlerin] yazdklar gya icra olunur ise dnyada hibir bahtsz kalmayacak, insanlar msav derecede umumen i ileyecek, rahat grecek, sefa ve zevk edecek. Dnyadan, cmle, bir derece istifade ve keza ve keza... Bu sosyalizm efkrlar ahlk haricinde bir hayli hayalttan ibaret olduunu sylemek lzm m acaba? Zannetmem. Eski usul terk edecek olup sosyalistler sudan kap atee urayanlara benziyorlar. Tam msavat imi; madd ve manev. nsanlar halk olundukta [yaratldnda] msav halk olunmuyorlar ki; bazsnda kuvvet, bazlarda zihin ziyade oluyor. Varisiyet [varislik] olmayacak imi... Ne demek? Peder nefsinden esirgeyip evldna bir ey toplayacak, bu ise ortaya konulup umuma taksim olunacak. Bunun msavt ve adalet neresinde kald? Amma aile de olmayacak, peder-evlat birbirini tanmayacak, varislie ne hacet? Hulasa-i kelam mem-
152
ada Trk Edebiyatlar-I leket ve cemiyet-i insaniye bir kla heyetine [kla grnmne] girecek: Ahali boru ile kalkacak, boru ile ie-gce gidecek, boru ile umum sofraya davet olunacak, boru ile zevk ve sefa edecek, boru ile birer kadn alp istirahata ekilecek... Aferin sosyalistler, iyi medeniyet, iyi maiet tesis edecek imisiniz! (Gaspral 2005: 172-173).
Gaspral yine de Avrupa yaam biiminin bir adam gldrp, yz adam alatp mutsuzluuna sebep olduka sosyalist dncelerin etkisinin devam edecei kanatindedir.
Avrupada ve belki cihanda bu mesele en byk bir meseledir. nklabat- mdhie [korkun devrim] sosyalizm yznden gelecektir. Otuz yllk muharebeler, Fransa inklabt- kebiri [byk devrimi] deil ki Gun ve Maol [Hun ve Mool] hareketleri, sosyalizm inkilabt- mthiesi [dehetli devrimi] karsnda oyuncak derecesinde kalacaktr! Avrupann istikbaline kar toplanmakta olan bel-y kebir [en byk bel] budur ve medeniyeti ise sosyalizm dalgalarnda gark olunacaktr. Avrupann mstemlekta [smrgelere] ak ve muhabbeti, bu derdin zorundan, vahilere ve nim-medenlere hamiyetten [yar medenlere insanlk gstermekten] olmad malm ya! (Gaspral 2005: 173-174).
smail Bey, Avrupa yaam biiminin ahs yarar ve kara dayandn, ahlak, terbiye ve hukukun hep buna gre dzenlendiini ileri srerek; bu Avrupadaki bu eksik medeniyetin yaamda zulme sebep olduunu syler. Boaz kavgas ve nesfin istekleri zerine olumu yaam biimi, hayvanlara yakr bir hayat tarzdr. nsanolu vicdan, akl, insaf, fikir, ihsan ve hamiyetten yoksun olmad hlde Avrupadaki yaam biiminin ve insanlarn birbirleriyle ilikilerinin hep bu ahs kar ve nefsin isteklerine dayanmas, Gaspralya gre esef edilecek bir durumdur ve ileride tam bir devrimi ve dehetli sosyalist dnceleri dourup Baty tehlikeli bir hle drecektir. nk sosyalistler, insanolunun en kutsal ve doal haklar olan aile, mlk, kiisel zgrlk gibi eyleri inkr etmektedirler. Bu yzden eskiler gibi kmaz sokaa sapmaktadrlar. Ona gre insan ilikilerinde kardan nce gzetilmesi gereken hakkaniyettir. nsan ilikileri hakkaniyete dayandnda zulm de ortadan kalkacaktr. Yeni medeniyet, ileride hakkaniyet ilkesi zerine kurulan bir yaam tarznn sonucu olacaktr. Gaspral bu yeni medeniyeti ancak Mslmanlarn kurabilecei kaatindedir; nk bu i iin onlardan daha fazla serveti olan bir millet yoktur. Bu sermaye ise esas hkm hakkaniyet olan Kurandr:
Toprak ve mlk; sermaye ve faiz; fert ve cemiyet; kesp ve kr [alma ve kazanma]; say [emek] ve gayret; hayr ve hayrt hakknda r ve zekt kaide-i klliyeleri [genel kurallar] insanlar bahtiyar edecek hakikatlerdir! Sermaye, mlk, kesp ve kr hakkndaki kavaid-i Kuraniye [Kuran hkmleri] Avrupaca esas hukuk ve ahlk tutulabilmi [olsa] idi sosyalist efkr- mdhielerine [mthi sosyalist dncelerine] heman yer kalmaz idi. nk az m, ok mu herkes mlkten, sermayeden ve sayinden [emeinden] istifade eder idi. Servete esir, faize mr bir [mr boyunca], hizmeti olmaz idi. Ve bunca n-holua meydan almaz [honutsuzlua imkn verilmez] idi!
Bunlar syledikten sonra Avrupa medeniyeti hakkndaki u dncelerle eserini tamamlar:

Bir daha tekrar ediyorum: Fnun, kefiyt ve ihtirat- cedidenin [yeni icatlarn, keiflerin ve fenlerin] hizmet-i mfidesini [yararl hizmetini] inkr etmiyorum. Ancak lem-i slmiyetin, slaht ve terakkiyi hacetli [reformlara ve ilerlemeye muhta] olduu srada bil-muvazene [eletiri szgecinden geirmeden] Avrupay taklit etmesini, akl hesap etmiyorum. (Gaspral 2005: 181).
153
smail Bey, Rus Merutiyetinden sonra sosyalizm hakkndaki dncelerini yeniden gazetesinde aklamak gereini duyar bu eserine de atfta bulunarak Mezheb-i tirakiyyn (Bu makalelerin ilki Sosyalizm Yaki Mezheb-i tirakiyyn adyla yaymlanmt.) adl seri makalelerini yaymlar (1906). arlk ynetiminin Mslmanlar hakkndaki gr ve davranlarn 1910 yl sonlarna doru Tercmanda yaymlad Rusyann Siyaset-i slamiyesi adl seri yazlarnda yeniden deerlendirmek gereini hisseder, eskiden kapal sylemek zorunda olduu baz dncelerine aklk getirir.
Roman ve Hikyeleri
smail Gaspral, dnemin artlar gerei birok yazsnda aka ismini kullanmaz, zaman zaman baz takma adlardan yararlanr. Onun en ok kulland imzalarndan biri Molla Abbas Fransevdir. Bu imzayla o, Takentli Molla Abbas adl kahramannn Avrupa ve Afrikadaki seyahatlerini, maceralarn konu alan, birbirinin devam olan eserler yazar. Birka yl Avrupada dolat iin eserde Molla Abbas Fransev eklinde takdim edilen roman kahraman Takentli Molla Abbasn gy Tercman gazetesine mektuplar hlinde gnderdii seyahatnamesinin ilk ksmn oluturan Frengistan Mektuplar 1887 yl ocak-kasm aylar arasnda Tercmanda tefrika edilir. Bunu Darrrahat Mslmanlar (1889), Sudan Mektuplar (1889), Kadnlar lkesi ((1890-91) ve bunlarn uzants olarak kabul edebileceimiz Molla Abbas Fransevye Tesadf-Glbaba Ziyareti (1908) izler. Btn bu eserler, ortak bir kahramana (Molla Abbas) sahiptir ve ayr ayr epizotlar olarak tasarlanm tek bir roman olarak kabul edilebilirler. Gaspral, Rus ynetimi altnda yaayan Mslman toplumunun kusur ve eksikliklerinin, ahlak zaaflarnn, dnemin acmasz artlarna kar tedbirsiz ve tekilatsz olan toplum bnyesinin, ancak eitimle ve tenkitle dzeltilebileceine inanyordu. 1880li ylllarda Rusya Trkleri, uzun yllar Rus misyonerlerinin sert hcumlarna maruz kaldklarndan dorudan doruya yaplan tenkitlerden rahatsz olabilirdi, halbuki onlar eskiden beri elendirerek terbiye eden, ders veren hikye tarzna alk idiler. Hele bu terbiye eden, ders veren hikyeler, dervi veya bir mollann azndan anlatlyorsa, onlardaki ac hakikatlere, eletirilere daha kolay katlanabilir ve deer verebilirlerdi. Ayn zamanda alk olduklar bu tarz hikyeler, dnemin ihtiyalara cevap verebilecek bir mektep ve eitimden yoksun olan Mslmanlar arasnda cehaleti gidermede, arzu edilen zihniyet deiikliini yapmada nemli bir rol oynayabilirlerdi. Bu sebeplerle smail Gaspral dncelerini geni halk ynlar arasnda daha anlalr bir hle getirmek iin modern bir hikye anlatma tarz olan roman bilinli olarak semiti. Frengistan Mektuplarnda Takentli Molla Abbasn lkesinden ayrlp Fransaya kadar gelmesi ve Avrupada zellikle Paristeki gzlemleri anlatlr. Daha sonraki tefrikalarda Mola Abbasn spanya seyahatine kmas, burada bandan geenler hikye edilir. Gaspralnn ileride adn Darrrahat Mslmanlar koyaca ve 1906da mstakil bir eser olarak bastraca blm de budur. Bu eser, 1906da yazar tarafndan ayrca kitap olarak da yaymlandndan mstakil bir roman olarak da dnlebilir. Sudan Mektuplar, Frengistan Mektuplar ve Darrrahat Mslmanlarnn eklen devamdr. Molla Abbas, spanyadan Parise dner, ama ok gemeden eski Fransz sevgilisi Margaritann teviki ile Paristen Franszla birlikte, (bunlarn biri mhendis, biri doktor, biri de topu subaydr) ngilizlere kar mcadele etmekte olan Sudan Araplarnn lideri Mehdlik tarikatnn kurucusu Muhammed Ahmete yardm etmeye gider. Dikkati ekmemek iin Cezayirde kendilerini eyh amilin mritleri olarak tantrlar. Bu ksmda o dnemdeki Fransz-ngiliz rekabeti ne kartlm, ngiliz emperyalizmi ifa edilmitir.
Bu eserlerin bir ksm Tercman gazetesinde birka kere tefrika edilmitir. Frengistan Mektuplarnn ilk versiyonu Molla Abbasn spanyadaki seyahat intibalarn (yani sonradan Darrrahat Mslmanlar olarak adlandrlan ksm) da iermektedir ve 1891de kitap olarak da yaymlanmtr. Yazar, kahraman Molla Abbasn Ends Mslmanlar arasndaki macerasn konu alan son ksm (herhalde okuyucular daha fazla ilgi gsterdiinden) Frengistan Mektuplardan ayrm, yine Tercmanda Darrrahat Mslmanlar adyla birka kere tefrika etmi ve nihayet 1906da mstakil bir eser olarak bastrmtr.
154
Kadnlar lkesi de Sudan Mektuplarnn eklen devamdr. Sudana Muhammed Ahmete yardma giden Molla Abbas ve arkadalar, Byk Sahrada bir l frtnasnda yollarn kaybedip kadn askerlere esir der. Kadn askerler bunlar bir melike (kralie) tarafndan ynetilen kaleye gtrr. Buras Kadnlar lkesidir. lkede kadnlarla erkeklerin konumu terstir: Kadnlar ailenin reisidir, lkeyi idare eder, askerlik yaparlar. Erkekler ise evde ocuk bakar, yemek piirir ev ileriyle urarlar. Kadnlar birden fazla ele evlenebilir; erkekler ise evden dar kamazlar, ksalar da rtnmeleri gerekmektedir, yzlerini eleri olan kadnlardan bakasna gsteremezler!.. Bu epizotta aslnda slm toplumunun ters yz edilmi bir ekli ile karlarz. Bu fantazi sayesinde Gaspral, slm toplumunda kadnn iine drld konumu alayc bir dille sergileme imkn bulur. Molla Abbas Fransevye Tesadf: Gl Baba Ziyareti, Frengistan Mektuplar ile balayan Molla Abbasn maceralar, Kadnlar lkesi ile yarda kalm bir roman izlenimi verir. smail Beyin bu maceray devam ettirmek istedii anlalmaktadr. Daha sonra smail Bey, Molla Abbasn akirdi imzasyla Glbaba Ziyareti adl ksm yaymlar. Bylece roman, kendini Molla Abbasn rencisi olarak kabul eden bir baka anlatcnn dilinden Macaristanda Budapete ehrindeki Glbaba Ziyaretinde bu rencinin Molla Abbasla karlamas ve aralarndaki konumalarla tamamlanr. smail Beyin bu romanndan baka Arslan Kz, Gn Dodu gibi birka byk hikyesi ve Ahmet Bey Takesenli ve Bedros Aa Karakayan, van ve Sleyman, Mkleme-i Selatin, Bela-y slam... gibi baz kk hikayeleri de vardr. Arslan Kz, Tercmanda 1893-1894 yllarnda yaymlanr. 1895te tekrar tefrika edilir. Eserin konusu, Dou Trkistann Kagar blgesindeki turfan ehrinin inliler ve Kalmuklar tarafndan kuatlmas, halkn Kagardan yardm beklemesidir. Kuatma altndaki turfan ehrinin ileri gelenleri eyh zzet Atann evinde toplanp bir are dnrler. Meclistekilerin birou teslim olmann mnasip olaca fikrindedir. Aslnda inliler ileri gelen baz kimseleri kandrmlardr. Meclistekiler mitsizce teslim olmay veya Kagara bir haberci gndermeyi tartrken eyh zzet Atann bir erkek gibi yetitirilmi, medrese tahsili grm cesur ve gzel kz Glcemal (Arslan Kz), erkek kyafeti iinde meclise gelir, hareretli konumasyla meclistekilerine g verir ve gnll olarak Kagara gitdip yardm istemeye karar verdiini aklar. Nitekim cinis at, drbn ve uzun menzilli ngiliz tfei sayesinde gizlice kuatmay yararak kaleden kar, Kakara varp orada inliler tarafndan satn alnm Tatimur Bey ve adamlarn ifa eder, halkn desteini kazanr. inlilerle savamak iin hazrlklar yapan Hokantl Yakup Beyin adamlaryla alaka kurar ve onlarn da yardm ile ehri in istilasndan kurtarmay baarr. smail Bey bu hikyesinde vatan ve istiklal fikrini, mekn Rusyann dna tayarak rahat bir ekilde ele alma imkn bulduu gibi eitimli, bilgili bir kzn gerektiinde vatan ve millet iin erkeklerden daha fazla i grebileceini de anlatm olur. Bu hikyedeki yiit kz (Arslan Kz) tipinin eski Trk destanlarndan ve hikyelerinden alnd, yazarn anlatm dilindeki epik unsurlardan da belli olmaktadr. Bylece Gaspral, modern edebiyata, eski Trk kltrn ne ekilde kaynak olabileceini gstermi, mill edebiyat anlayna uygun bir hikye yazmtr. Gn Dodu, Kart Aay takma adyla 1905 ve 1906da olmak zere Tercmanda iki kere tefrika edilir. Eserin kahraman Danyal Bey, Krml soylu bir gentir. Hukuk renimi grp memleketine dndkten sonra kendi toplumunu kalkndrmak iin halk arasnda dolap zm yollar aramaya balar. Yarm kalm, tamamlanamam bu eserin otobiyografik bir yan olduu, smail Beyin hayat ve faaliyetinden izler tad Y. Akura ve Z. V. Togan tarafndan aklamtr.
155
Btn bu eserler smail Gaspralya, Trk dnyasnn ilk roman ve hikaye yazarlarndan biri sfatn da kazandrmaktadr. Onun bu yazarlk faaliyeti, eserlerinin ortada bulunmamas yznden yakn zamanlara kadar edebiyat tarihiliimizde ihmal edilmiti.
Frengistan Mektuplar
smail Bey, bu eserinde zengin bir tccar ocuu olan ve medresede iyi bir renim gren Takentli Molla Abbasn gzyle, daha dorusu Mslman bir Trkn gzyle Avrupa ve zellikle Fransay anlatr. Aslnda Rusyada Trkistandaki hayattan farkl bir hayat tarzn gren ve bu farkllklara bir dereceye kadar alk olan Molla Abbas, Avrupada grdkleri karsnda bazen akna dner, bazen de hayret ve hayranln gizleyemez. Nasl hayrete dmesin ki Takentte yirmi yl medrese tahsili gren bir insan Fransada bir ilkokul ocuu kadar bilgiye sahip olmadn anlamtr; Trkistanda kmsenip okutulmayan kadnlar bile kendisinden daha bilgilidir! smail Bey, bu eserde en geni anlamda Avrupann genel durumunu, edeb eser okuma alkanl olmayan okuyucularnn anlayabilecekleri basit bir ekilde, olaylara ve rneklere bal olarak anlatmaya almtr. O dnemde modernleme hareketlerinden bir hayli uzak bulunan Trkistandan, medrese eitimli olduu iin molla olarak da tanmlanan bir Takentli tccar, eserine bakahraman olarak semesi bouna deildir. smail Bey, Frengistan Mektuplar ve Darrrahat Mslmanlarnda Avrupa (zellikle Fransa)y o dnemde Bat kltrn en az tanyan Trkistanla karlatrarak bu iki zt kutbun (Fransa-Trkistan), ne kadar farkl olduunu anlatma imkn bulur. Birbiri tamamlayan bu iki eser, Dou-Bat atmasnn edebiyatmzda ele alnd en nemli ve ilgin eserler arasnda yer alr. Ayrca Rusyay yle byle tanyp kendilerinden stn olduunu gren Mslmanlara, smail Bey, Ruslardan daha ileri seviyede bir Avrupa toplumu olduunu anlatmak ister. Eserde Frengistan-Trkistan karlatrmas yaplrken iktisad hayata zel bir nem verilmesi de dikkati eker. nk bilgili toplum, ayn zamanda zengin, dzenli ve dil ynetimi olan bir toplumdur. Bu husus zellikle belirtilir. Daha nce de belirttiimiz gibi Gaspral, Tercmanda kendi imzasyla aka okuyucularna syleyemediklerini, bu eserlerinde Molla Abbas vastasyla dolayl olarak anlatr. 1880li yllarda Tercman okuyanlarn ekserisi din tahsil grm kimselerdir; bunlarn da byk bir ksm din adamlar, medrese talebeleri, tccarlar ve o dnemde says ok az olan retmenlerden ibarettir. Bu yzden smail Bey, zellikle modernleme, Trk-slm cemiyetinin kusurlar konusundaki baz dncelerini aktan aca syleyip henz kitap okumaya almam toplumu gcendirmek, incitmek istemez. nk yapmay tasarlad reformlar iin ulemann, din adamlarnn, aydnlarn, retmenlerin ve zellikle de tccarlarn desteine ihtiya duymaktadr. smail Bey, kahraman Molla Abbasn azndan veya onun bu romanda karlat insanlarn syledikleriyle Trkistana, Rusya Mslmanlarna bata eitim olmak zere, din ve bilim anlay, siyaset, ticaret gibi konularda sert tenkitler yneltir. Bu bakmdan Frengistan Mektuplar ile balayp Glbaba Ziyareti ile sona eren, ayr ayr epizotlardan oluan bu ilgi ekici roman, Gaspralnn fikir dnyasnn ahahtarlarn tamaktadr, diyebiliriz. Frengistan Mektuplar ile romann ikinci ksmn oluturan Darrrahat Mslmanlar aslnda hem yap bakmndan hem de konu itibaryla birbirinden ok farkldr. Gaspralnn daha sonra mstakil bir roman hline getirdii Darrrahat Mslmanlar topik bir romandr; yazarn hayalindeki mkemmel slam toplumunu anlatr.
156
Darrrahat Mslmanlar
Molla Abbas Pariste tand yal bir Arap olan eyh Celalin tavsiyesi zerine Endls Mslmanlarndan kalm eserleri grmek zere spanyaya gider. Eserin ba ksmnda Endls Mslmanlarnn tarih ve medeniyeti hakknda bir hayli geni malmat verilir. Daha sonra ise Endlste gizli bir vadide (Darrrahat lkesi) yaayan Avrupallardan ok daha ileri bilgi ve yksek medeniyete sahip Mslmanlarn hayat, medeniyeti Molla Abbasn gzlemleriyle anlatlr. Molla Abbas, Endls Mslmanlarndan kalm eserleri daha iyi grp inceleyebilmek iin izin alr, Elhamra Saraynn bahesinde yatp kalkmaya balar. Bir gece, ge saatlerde Elhamra Saraynda dolaan gen Arap kzlarn grp arr. nk saray kapaldr ve bu kzlarn nereden geldiklerini anlayamaz. Kzlar kuru bir emeye yaklanca, emeden su akmaya balar, onlar da abdest alp namaz klarlar. Sonra Molla Abbas fark edince korkup barrlar, bu srada yanlarndaki ihtiyar adam ne kar. Molla Abbas ve ihtiyar adam birbirlerini tanrlar; bu adam Abbasn Pariste grd eyh Celaldir. Molla Abbas, bunlarn sarayn bahesine yer altndaki gizli bir dehlizden geldiklerini anlar. htiyar adam ve kzlar srlarn renmi bu yabancy darda brakamayacaklar iin alp kendileriyle birlikte gizli vadiye getirirler. Molla Abbas, eyh Celalden ve kzlardan biri olan Feride Banudan gizli vadide yaayan bu mslmanlarn hikyesini renir: 1491de Endls devleti, spanyollar tarafndan istila edilip yklrken ordunun ileri gelen komutanlarndan biri olan Musa bin Eblgazan (Serdar Musa), kendisine bal 140 civarndaki cemaate, yanlarna zarur eya, alet ve kitaplar alp saraydaki baz yneticiler dnda kimsenin bilmedii Elhamra saraynn altndaki gizli dehlizden, etraf yksek dalarla evrili vadiye geip orada yerlemelerini emretmi ve kendisi de spanyollarla savaa gidip kahramanca ehit olmutur. Feride Banunun Molla Abbasa anlattklarna gre, Serdar Musa, Hicr 1500 ylna gelinmeden bu memleketten dar kmay yasaklamtr. Brakt vasiyetname ancak o tarihte alp okunacaktr. Bu lkeden darya ancak sekin adamlar kabilmekte, darda olup biteni gzlemleyip tekrar lkeye dnmektedir. Emirleri, Serdar Musa soyundandr. lkenin kanunlar eri-i erif ile akl-i selim ve ittifak- umumye dayanmaktadr. Bylece dalar arasndaki gizli vadide yeni bir slm cemiyeti olumaya balamtr. Bu kk topluluk bataklk olan vadiyi atklar kanallarla kurutup, ekip bierek, ba ve baheler oluturarak bereketli, bayndr bir yer hline getirdikleri gibi, bilime, dine ve ahlaka byk nem vererek salkl bir toplum oluturmulardr. Medreselerinde kzlar ve erkekler din ve akl bilimleri okumakta, meslek bilgileri edinmektedir. Kadn-erkek okuma yazma bilmeyen yoktur. nsanlar drst ve ahlkldr; herkes kanunlara itaat eder, sulu yok denecek kadar azdr. Darrrahatta ceza, mahkeme, insan ilikileri de hibir yere benzemez: Sulular ikence grmez, cisman cezaya arptrlmaz, hatta onlara hapis cezas bile verilmez! lkede kam vurmak da yoktur, hapishane de. nk sulu toplumdan tecrid edilir; onunla kimse grmez, konumaz! Sulu, bir haneye ekilip slah- nefs ve ibadetle megul olur. Baarsna gre cemiyet onu tekrar kabul eder. Mahkemelerinde tam bir adalet ve eitlik vardr. Darrrahatta gazete de kmaktadr. Kd kendileri yaparlar, baslan kitaplar parasz datlr. Mektuplar zarfsz, pulsuzdur; sadece mektup kd drde katlanm ve zeri damgalanm olarak gnderilir. Kzlar ve kadnlarn tm okula gidip okuma yazma renirler. lkede kadnlar slm ller iinde rtldrler; yzleri aktr, erkeklerden kamaz ve hatta eitli din, ilm konularda onlarla tartmaktan da ekinmezler. Bilim ve teknik bu lkede ok ileri seviyededir, hatta Frengistandan bile ok ileridedir. lkede kyler birbirine demiryoluyla balanmtr. Frengistanda olduu gibi ateli,
157
ttnl [dumanl] araba yoktur. Arabalar zleri grldep kideler [grleyip giderler]; ne at vardr, ne de araba. Akam olunca elektirik lambalar kendiliinden yanar, gn ynca sner. Frengistandaki gibi fenerlere ihtiya yoktur! Btn evlerde duvara gml bir cihazdan (telefon) uzak yerlerle konuulur. Emir sarayndaki bir aynadan [deta televizyon] btn lkesini grr, kontrol eder. Pazardan alnan yumurtalar, bir makinaya konulur, birka gnde civciv kartlr. Medresede stn baar gsterenler mkfat olarak saraynn atndaki gizli geitten kp Elhamray ziyaret edebilmektedir. Molla Abbasn Elhamra saraynda grd kzlar, o yl medreseyi stn derece ile tamamlayan rencilerdir! Romanda birok ksm Mola Abbasn gzlemleriyle anlatlr. Geitten geip Darrrahata girdikten sonra Molla Abbas byk bir dikkat ve hayranlkla bu lkenin zelliklerini, garip durumunu hikye etmeye balar. Grd yksek medeniyet onu artm ve hayrete drmtr. lke olduka bayndr bir hldedir. Meydanlar geni ve tertemizdir. Herey hesap, l ve nizama gre yaplmtr. Karlat kimselerin hepsi (kadn-erkek) okumu ilim-irfan sahibidir. Onlar Molla Abbastan Trkistan sorarlar. Aldklar cevaplar Trkistann ne kadar cehalet iinde olduunu, gerek din ve bilim anlayndan ne derece yoksun olduunu gsterir. Molla Abbasla eyh Celalin, ky imamnn ve Kadnn konumalar romann can damarn oluturur. Bu konumalardan Trkistann nasl bir cehalet ve sefalet iinde kald anlalr. Molla Abbas ortaya kan durum karsnda mahcup olur ve dnmee balar. Darrrahatn bilgili ve mmin insanlarnn karsnda hissettii eziklii yle ifade eder:
Darrrahatta benim mollalmn ake etmeyeceini bilip, hayli rahatsz oldum. Nasl olmayaym ki bu diyarn kz, kadn dahi ulum ve fnun meydannda birer mhiredir
Kadnn sorgulamasndan sonra Molla Abbasn Darrrahattan kmasna izin verilmez; dar karsa lkenin srrn istemeden de olsa bakalarna syleyebilicei dnlr. Molla Abbas izin verin, kimseye sylemem dese de nemsemezler. Daha sonra Mola Abbas, bu karara Hacca gitmeye niyetlenmitim, bana izin vermelisiniz! diye itiraz eder. tiraz makul grlr ve bu sefer lkeden dar kmasna izin verirler. Hatta istersen bizim buradaki hayatmzdan bahset, sana kimse inanmaz! derler. Molla Abbasa bir yemek iinde il verirler, tatl bir uykuya dalar, gzlerini atnda kendisini Grnatada bir hastahanede yatarken bulur. Birileri onu Elhamra civarnda dada bulmu ve hastahaneye getirmitir. Hemire 6 gnden beri baygn bir hlde olduunu syledikten sonra doktoru arr. Doktor artk iyi olduunu, ama hastalnn ne olduunu anlayamadn syler. Molla Abbas bandan geenleri anlatr. Kendisine inanmakta zorluk eken tabibi ve saray bekisini, Elhamra saray bahesine gtrr, dehlizin olduu yeri gsterir. Aarlar, ama oradan topraktan baka bir ey kmaz; gizli bir dehliz yoktur! Molla Abbas iyice arr. Gerekten byle bir lkeye gidip gitmediini dnmeye balar. Acaba bir rya m grmtr? Parise dnp pazarda eyh Celali aramaya ve iin srrn bylece zmeye kadar verir; Pariste eyh Celalin mal almak iin spanyaya gittiini renince, Darrrahat gerekten grdne kanaat getirir. Bu topik romanda smail Gaspralnn idealize ettii bir Mslman toplum grlr. Darrrahat Mslmanlarnn bak asyla Avrupa ve Dou (zellikle Trkistan) lemi ok ak ve sert bir ekilde tenkit edilir. smail Bey, bylece ideal slm karsnda Mslmanlarn, Trk leminin ne kadar yanl, ne kadar geri ve ne kadar zavall bir hayata sahip olduunu ortaya koyar. Bu adan bakldnda o dnemde Mslmanlarn-Trklerin sk skya tutunduu ve korumaya alt baz din-ahlk deerlerin, kanaat ve detlerin ne derecede slma uygun olduu tartmaya alr. Roman okuyucusu, ister istemez byle
158
bir tartmay kendi dnyasnda balatacak din anlayn ve medreselerdeki mevcut eitimi sorgulamak zorunda kalacaktr. Yazarn asl amac da budur. Endlsl yal ky imamnn, Kadnn, eyh Celalin tenkitleri, dile getirdikleri dnceler, Trkistandaki slm anlaynn son derecede ekl ve zahir olduunu gsterir. Bu grler nda Trkistanllarn slm diye sarldklar, tutunduklar birok deerin, aslnda slmn deil, cehaletin deerleri olduunu anlalr. Endls Mslmanlar, btn slm limlerinin ittifakla kabul ettii gibi doru din anlayna, yksek bir medeniyete sahip idiler. Onlardan daha ileri giden, dini, dnyay ve bilimi, Avrupallardan daha iyi anlayan; gizli vadide mutlu, dzenli, ahlakl ve adaletli bir hayat yaayan Endlsl Araplarn liyakatli torunlar olan bu ideal Mslman topluluunun bak asyla, Mslman-Trk lemini eletirmek, smail Gaspralnn dhiyane bir buluudur. Bu Mslmanlarn grleri, tenkitleri karsna Buharann khnemi din anlayyla, ocuk bilgisi seviyesinde bile olmayan bilimiyle, geerliliini yitirmi gelenekleriyle kar kmak imknszdr. Romanda Darrrahat Mslmanlarnn azndan smail Beyin ustalkla ortaya att grler, yaplan tenkitler, Trk-slm toplumunun modernlemede nne kan engelleri amas iin gerekli grlen bir reform program niteliindedir. Dou-Bat atmas Ahmet Midhat Efendinin hangi eserlerinde ele alnmtr? Gaspralnn roman ve hikayeleriyle onlar karlatrnz. Okuma Paralar: Darrrahat Mslmanlarndan Molla Abbasla misafir olduu kyn yal imam arasndaki konumadan: Karyenin [kyn] imam efendisi ile ho be, hl ve hatr soratktan [sorutuktan] son Takent, Buhara ve Trkistan ahvalinden sual buyurdu: - Buhara lkesi ulum ile merref [bilimlerle ereflenmi] bir lke ve ulema [limler] bahesi olduunu rivayet ediyorlar... Acaba medreseleri ne gibi tertipte ve fnunun cemi tahsil olunuyor mu [btn bilimler okutuluyor mu]? Buhara ve Trkistan umur ve usul-i tedrisiyesi hususunda [ileri ve eitim usul konusunda], her ne bilir idim, beyan ettim [akladm]. Bu hlde kart [yal] imam ban sallap [sallayp] dedi: - Sizin diyarlarda tabip, kimyager, mimar ve mhendis gerek olmuyor mu? Sizin hanlar ve hkmetler idare-i mlk [lkenin ynetimi] ve devlet iin umur- idareye [ynetim ilerine], fnun- maliyeye [mal bilimlere], mahir memurlara ve trelere hacet grmyorlar m [soylulara ihtiya duymuyorlar m]? Senin szne gre medreselerde ulum- diniyeden [din bilimlerden] maada [baka] bir fen tahsil olunmayp, tp, hendese, kimya, hikmet-i tabiiye [fizik], ilm-i servet [iktisat] ve gayr... Bu gibi fnundan ders olunmayp, ehl-i ruhanden maada [din adamlarndan baka] erkn- mlk ve millet [milletin ve memleketin ileri gelenleri, sekinleri] yetimiyor, byle mi? Dedi. - Evet efendim, din ve eriatten maada fen ve ulum tahsil olunmuyor. - Hudaya krler olsun, ulum- diniyeden mahrum kalmamsz! Lkin fnun- mtenevvia [eitli bilimler] ve kemalattan b-behre olup [olgunluktan nasibini almayp], dnyada niik [nasl] idare, niik maiet klasz [geiminizi nasl temin ediyorsunuz]? Acaip hl! Hkmetleriniz niik idare, niik muhafaza olunuyorlar? Ulum- mtenevvia tahsili, fnun ve kemalat [bilimler ve mkemmellik] ne iin terk olunmu, eski slmlarda buna byk gayret var idi. - Kemalat va fnunun fesada bais [bozgunlua sebep] olduu rivayet olunuyor, efendim. - Ne ayan [ne ayp], ne korkun gaflettir bu! Yahu olum, gz bal kii crr m [yrr m]? Topra bilmez saban ekersiz, suyu bilmez su iersiz, dnyay bilmez mr ve
4
Metinde keli parantez ierisindeki yerler, tarafmzdan yaplan aklamalardr.
159
gn edersiz... Vah, ne yazk, vah ne gaflet! Cenab- Hak slah eyleye!.. Bu hlinizden ziyade mkedder oldum [halinize olduka zldm]. Sra ahali [halk] bilmesin; rical-i kibar [yksek snftan ileri gelenler] ve trezadeler [soylular] de bilmemiler mi ki fenn-i feraizin gerek mahalli [miras hukukunun gerekli olduu yer] vardr, ama ilm-i feraiz ile asker krmek [bir yere asker gndermek], daru-deva [ila] tertip etmek mmkn deildir. Mlk idare etmek iin daha baka fnun ve kemalat [bilimler ve kemal sahibi olmak] gerektir. lim var din iin, ilim var gn iin, ilim var ruh iin, ilim var beden iin... Vah vah olum; zamanmzda mslmanlar mertebe-i ldaki [ilk mertebedeki] gibi deil imiler. Bizim lkede grecek hlin byle deildir. - Darrrahatta greceim maiet [yaay tarz] ve terakki [ilerleme] Avrupann fevkinde [stnde] ve ilerisinde olacaktr zannederim, dey cevapladmda - Sana arlk gelmesin olum, inallah, zaman gelir, ehl-i Trkistan dahi fnun ve kemalat ainas [bilimler ve kusursuzlua aina] olup, tark- terakkiye biner [ilerleme yoluna girer]... Gaflet ne kadar byk ve zor ise de, gelip geer bir hldir: Tahsil-i kemalat [mkemmel renim] olmasa da sizlerde tahsil-i l [illk renim] yani okumak ve yazmak umumdir, nk ulumun birinci baskc [basama] okumak ve yazmaktr. - Hayr efendim, ahalinin belki yarts [yars] okumak bilir. Yaz bilen ancak yzde on kii bulunur. - Byle ey olur mu? Yanl m dedin, ey oul? - Hayr efendim, hlimiz budur! Byle ise gayet harap imisiz: Ulm- diniye tahsil olunuyor dedin. Okumak, yazmak ve dahi ilim cmle mslim ve mslimeye farz olduu sizlere malm deil mi? Malm ise icrasnda [uygulanmasnda] kusur neden? Buna benim aklm yetimedi! Kemalat babnda [mkemmellik konusunda] inkr; tahsil babnda ise grlmez kr [i], ne garip imi u diyar! Hayli fikirlenip badehu mteessir ses ile - Olum, ayp buyurma, her ne dedi isem, canm arp syledim. Din kardalarmn bu perian hllerine yazklandm, ayanlandm [utandm]... Kadnn Molla Abbas sorgulamas: (Kad sorularna devam eder): - Siz nerede ilim tahsil kldnz?, dedi. - Takentte, medresede 12 sene ders baktm, dedim. - Nice fen tahsil ettiniz? - Arab, Fars, sarf, nahiv, beyan, bedi, lugat, mantk ve tefsir. - Daha ne okudunuz? - Artk okuduum yok. Bizim medreselerde ulum- edebiye ve eriyeden maada fnun tedris olunmuyor. - Acaib! 12 yl tahsilde kalp hesap, hendese, hikmet-i tabiiye, tarih ve bu misill fnun grmediniz mi? - Hayr, efendim, grmedim. - Belki ulum- sanaiyeden, tp, mhendislik, kimya ve mimarlk tahsil etmidirsiz?... - Hayr, efendim, ancak Fransz lkesinde bir nice fnundan ders aldm... - Franszlardan ne tahsil ettiniz? - Muhtasar tarih-i umum, fenn-i cihanname, ilm-i hayvanat, hikmet ve bir miktar hesap ve ilm-i shhat dersleri aldm... - Sizi kim terbiye etti? - 10 yama gelinceye kadar merhume anam elinde idim, sonra medreseye dtm. Terbiyem ve bildiim bu yzdendir, efendim. - Ho, terbiyeniz neden ibarettir?
160
- Hazret... bizim yurdumuzda sbyana a verirler, giyim verirler, baz serler, baz horlar ve derler, baz okar ve severler, elendirir nazlandrrlar... Terbiyemiz byle hasl olur. Bu cevabma Kad Efendi hayran oldu [ap kald] hem benden korkar gibi eyh Celalin gzne bakt. Bir sz aytmad ama, sylemi ise, mutlak byle hayvan gibi vah ve kiyik insan bizim lkeye ne iin alp geldi dey fke eder idi! eyh Celal Kadnn maslahatn anlap: - Efendim, vaka, arkiyun ve Garbiyun [Dolular ve Batllar] arasnda terbiye n-malm derecede ise de, Molla Abbas Efendi gayet ho ahlkl bir adamdr. yle ki slmlara ziyan olmaz zannederim, dedi. Darrrahat Emirinin konumas: - Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri ilm-i bdan yani dnya ve maiet ilimlerini bilmek ve ilim kayda olursa olsun, varp tahsil etmek gerek olduunu ve Hazret-i Ali efendimiz her trl ilim ve sanat talim etmek ehl-i slma mahsus olduunu beyan buyurdu iseler de ekser memalik-i slmyede bu kaide-i lye terk olunup, ancak ilimlerin ve hnerlerin bazlar elde kalm, ama her ilmin, her hnerin gerek mahalli, gerek zaman oluyor ve bu hlde slmlar aciz kalyorlar. Bu asrda grlen haraplk, seyahat, ticaret, kesb ve kr meydanlarnda ehl-i slm Efrence malup dt yalnz bu cizliin semeresidir. Eer ehl-i Trkistan gz ap, dnya grp, hb- gafletten turmaz ise ve bir nerse bilmediklerini fehmedip, bilmeye gayret etmezler ise, azar azar mal ve servet, kesb ve ticaret ziyade bilici, ziyade kemalatl olan halklara geecei tabi bir hldir. Bu hl ise kll inkrazn mukaddimesidir. Bir kiinin ii i olmasa, bildii bildik olmasa, ticareti ve zanaat makbul ve muteber olmasa bu dnyada niler? Millet de byledir... [s. 79-80]
***
smail Gaspralnn 1800li yllarn banda fikr ve edeb faaliyetlerine baladnda ileride ne yapmak istediine karar verm olduu anlalyor. Doal olarak bunu yapabilmesi iin uzun zaman kendi toplumunun problemleri ve bunlarn sebepleri ve zm yollar zerinde dnm olmas gerekmektedir. nk ilk eserlerinde bile bir acemilik, sonradan fikrini deitirme gibi bir durum grlmez, istikrar sahibidir. Grlerinin temelini slam-Trk leminin cehalet sebebiyle geri kald hkm oluturur. Belirledii zm yolu da bu tehise uygundur; ie eitimden balamak gerekir. Eitimin amac; cehaletle mcadele, Trkln ve Mslmanln ne olduunu anlatma olmaldr. Bylece asr bilgi ve teknolojiye sahip Modern bir Mslman-Trk ulusu olumak, Gaspralnn asl hedefidir. Doal olarak bu Trk ulusunun zamana uygun modern, ortak bir kltr olmaldr. Bunun iin de eitim hayatnda ayn yoldan yrnmeli, ihtiya duyulan bilgi ve tenkoloji ortak edeb dille verilmelidir. Bu dil de Trk iveleri iinde en gelimii bulunan sade stanbul Trkesi olmaldr. Trkiyenin resm dili olan Osmanlca, Arapa ve Farsann tesiri altnda bnyesine yabanc unsurlar alm kavm dil (ulusal dil) olma niteliini yitirmitir. Onun iin sade stanbul Trkesi modern kltr ve bilim hayatnda btn Trk halklar tarafndan kullanlmal, ilenmeli ve bu dille tek ve ortak bir bilim ve kltr hayat da oluturulmaldr. Bu sebeple Gaspral Trk halklar arasnda sadece edeb ortak bir dil istemiyor, tek bir modern edebiyatn olmasn da istiyordu. Onun bu husustaki gr, pek fazla dikkati ekmemitir. smail Beyin srf bu ortak edebiyata rnek olsun diye roman ve hikyeler yazdn zellikle hatrlatmak gerekir.
161
Gaspral bu hususta sanldndan daha fazla aba gstermitir. Modern edebiyatn ve modern yaz dilinin ne ekilde olmas gerektii hakknda nazar grlerini, tenkitlerini de yeri geldike aklamtr. Onun edebiyat nazariyesi, tenkit hakkndaki grleri de yakn zamanlara kadar gzden kam, edebiyat tarihiliimizde gerei gibi deerlendirilmemitir. Edebiyat anlay itibaryla Ahmet Midhat Efendiye ok yakn grleri paylar: Toplumun bilgiye ulamas ve terbiyesi iin edebiyatn ahlak bir rol oynamas ve yararl olmas gerektii kanaatindedir (Gaspral 2008: 203-264). Gaspralnn ortak edeb dil ve ortak modern kltr hakkndaki grleri zamannda Trk halklar arasnda epeyce taraftar bulmutur. Kendisi de Tercmanda yaymlad Akgl Destesi Yaki Edebiyat- Cedide Hademeleri (1906-1907) adl seri yazlarnda hem bu gelimenin hem de moderneme hareketinin nclerini okuyuculara tantmak istemitir. Gnmzde smail Gaspralnn bu grlerinin yeniden deerlendirilmesinin Trk boylar iin yararl olacan dnyoruz. Btn eserleri bilinmediinden ve gz nnde tutulmadndan onun Dilde, Fikirde, te Birlik dsturunun da yetersiz ve yanl bir ekilde anlaldn zellikle belirtmek gerekir.
smail Gaspralnn Trk Tarihi ve Diliyle lgili Yazlarndan rnekler Lisan- Trk iveleri
Orta Aziyada ve Avrupann cihet-i arksinde skin [dou tarafnda yerlemi] Trk ve Tatar kavimleri lisan- Trknin muhtelif iveleri ile mtekellimdirler [konumaktadrlar]. Mezkr iveler diyarbediyar [diyardan diyara] bakaca iseler de esasen bir lisan olup Bahesarayl bir Trk, Kagarl birisi ile anlaabilir. iveler beyninde tekellmde [arasnda konumada] ve szlerde olan fark ve tefavt, kalem ve yazda hi derecesine geliyor. nk, lgat ve iml bir olup, her iki taraf, iveleri zere okup aytrlar [okuyup sylerler]. Krmllarn ben, olur, geldi, karanlk gibi lgatleri, mesel Hokantn men, bolur, kildi, karang lgatleri olduu zahirdir. Krmn seni, an, baban imls Kazann sini an, atan [baban] imlsna kelitii fehme zor [imlsnn karl olduu anlalmas zor] hl olmayp ivelerin birbirine yakn olduunu gsterir. Trk ivelerin by drttr: Birincisi ve eskisi aatay ivesi, bade [sonra] Kazan ivesi, bade Azerbaycan ve Osmanl iveleridir. Bu iveler olduka ve ayrca, kitabet [yaz] ve edebiyata maliktir [sahiptir]. Bu zamanlara kadar ki tab hneri meydan almam idi [bask sanat yaygnlamamt] ve yzlerce saatlik mesafeler, halklar birbirinden ayrm idi, her diyar ve vilyet, z [kendi] ivesi ile tekellm edip kalem eker idi [konuup yazard]; lkin, zaman- hazrda [imdiki zamanda] her tarafa su ile parahodlar [buharl gemiler] ve karadan demiryol arabalar katnmaya [katlmaya] balad ve bunlarn sayesinde tccar ve ticaret, seyyah ve ziyaret yol tapp [bulup] basmahaneler ve basma kitaplar, her tarafa gnden gn muteberlendii [her yerde gnden gne itibar kazand] srada, Trk iveleri birbirine karp umum bir lisan- edebiye [ortak bir edeb dil] meydana kmas ancak zamana mtevakkf [bal] olmutur. Kazanda nerolunup, geen nshamzda beyan olunmu Gzel Kz Hadice nam romana bu gzden baklr ise, her vilyete anlalr ivede yazldna byk dikkat lzm gelir. Bylece yazlm krk-elli adet roman ve risle peyda olur ise [ortaya karsa], bizlerden son [sonra] lisan ve edebiyata hizmet edecek evld- vatan iin ulu yol alm olacaktr. Ulu yol aldka yani kitabet ve lisan- edebiye [yaz ve edebiyat dili],
Metinde keli parantez iinde gsterilen aklamalar tarafmzdan eklenmitir.
aatay ivesi, o gnk anlaya gre en eski Trk yaz dili idi. Hlbuki ondan nce Eski Trk dili olarak adlandrlan ortak bir yaz dili dnemi olduu, bugn bilim leminin kabul ettii bir gerektir. smail Gaspral, burada modern dil-Ural (Tatar Trkesi) yaz dilini deil, eski Kpakay gz nnde tutuyor olmal. Byle ise Azerbaycan Trkesi ile Osmanlcann birer yaz dili olarak ortaya klarn hemen hemen ayni dnemde gstermesi kabul edilebilir. nk bu iki yaz dilinin temeli, Trkiyede yanl olarak Eski Anadolu Trkesi olarak adlandrlan (dorusu Seluklu Trkesi olabilir) dnemin iindedir. Gzel Kz Hatice: Zahir Bigiyev (1870-1902)in eseri olan ve 1887de Kazanda baslan bu romann tam ad lf Yaki Gzel Kz Hadicedir.
162
Lehce-i Osman: Ahmet Vefik Paa (1823-1891)nn iki ksm hlinde hazrlad szlk. lk basks 1876da sadece birinci ksm ihtiva edecek ekilde bastrlm, 1890daki ikinci baskda Arapa ve Farsa ksm da eklenmitir. Birinci ksmnda Trke ve Trkeye Arapa ve Farsann dnda girmi kelimeler, ikinci ksmda ise Arapa ve Farsa szler bulunmaktadr.
bir ive ve bir kaide tahtna alnmadka [bir kurala balanmadka], beynimizde [aramzda] fnun ve neriyt, meydan alamayacaktr. nk, her vilyet z ivesinde kitabet ve edebiyat kesp etmek [kazanmak, elde etmek] iin gerek olan maliye ve akliye ve ilmiye kuvvetleri yetitiremeyecektir. k [g] ve fikir birlii gibi ive ve lisan birlii dahi, maietin en mhim ahvallerindendir [yaamn en nemli niteliklerindendir]. Osmanl ive-i Trksi ziyade ilenmi ve edebiyat gayrilere gre zengin ve ilerlemi olduundan, akvam- Trk beyninde [Trk kavimleri arasnda] meydan alacan zannedenler bar ise de biz bu zanda [kanaatte] deiliz; nk, Osmanl ivesi, has Trkden [z Trkeden] ziyade [olduka] uzaklamtr ve kavm lgatleri terk edip [soya ait; ulusal kelimeleri brakp] Arab ve Fars ve gayri dillerden gayet ok kelimeler kabul edip ivelerin en gc [en zoru] ve kavm dilin gey olu olmutur. Kavm olmayan dil, z dairesinin haricine geemez. Zannmza gre Osmanl ivesi kavm bir lisan deil; divanhaneler ve memurlar ivesidir. Bu bir ivedir ki Kagarl bir Tatar iin ne kadar g ve etin ise, Anadolulu kaba bir Trk iin dahi belki u kadar gtr. Anadan renilmez; dilin tahsiline ve karlmasna [birbirine katlmasna] muhtatr. Osmanl ivesinin bu hli dikkate alnd, bu ahir [son] be-on senelerde stanbulda nerolunmu ktp ve resailden [kitaplardan ve risalelerden] anlalyor. Lisan sadeletirmek yani hacetli [gerekli] olmayan lgat-i ecnebiyeden temizlep ak Trk ibaresi ile kalem ekmek efkr [yazmak dnceleri] hayli meydan almtr. Gerek [olduka ge] davranlm ise de lisan iin tarik- selmet [kurtulu yolu] bulunmutur; ama, meseleyi hlletmek zorlua kald. nk, Trkler, Trkeyi unutmular ve Arab, Fars, Fransev, ngiliz ve gayri lgatlere malik [sahip] olduklar hlde, Trk olarak bir lgat [szlk] kitab yoktur! Merhum Ahmet Vefik Paann Lehce-i Osmansi, kamus- Trk makamn [Trke szlk yerini] tutamaz. stanbulda en muteber lisan, saadetl Kemal Beyefendinin [Namk Kemalin] lisandr. Vaka [gerekten] her ne yazmlar ise, gzel ve ateli ve tkn [etkili] yazmlardr; ama, bize kalr ise emsettin Sam Beyefendinin sade sade, ak ak ibareleri daha makbuldr; nk, Kemal Beyi anlamak iin mutlak rif olmaldr; ama Sami Beyin dili, cmleyi rif [herkesi bilgili, kltrl] edecek dilin mukaddimesidir [balangcdr]. Vakti ile dile diller kartrmayp Osmanllar, Sleyman ah ile Baba Erturul dilini ilerletmi [Metinde ileriletmemi eklinde.] ola idiler, edebiyata hemcinslerine [edebiyat bakmndan kendi soydalarna] byk hizmet etmi olurlar idi. Sadelenmemi hlinde Osmanl ive-i edebiyesi, meydan alamayacaktr [sadelemedike Osmanl edeb ivesi, yaygnlaamayacaktr]. [Tercman, 18 Aprel 1888/19 aban 1305, Say: 14]
Til, Til, Til

Aziz ve mukaddes ey vardr ki ne kadar sylense, yazlsa yine azdr ve azdr. Bunlarn biri dindir, biri tildir ve biri ilimdir. Tekrar til bahsi ettiimize ayp buyurulmasn; nk cmle milletlerin tealisi, bekas [ykselmesi, devaml var olmas] din ve til zere kaimdir. Til meselesi, gayet cidd surette her cihetten mzakere olunmak gerektir. Tercmann 90 ve 91inci numaral nshalarnda Nur refikimizin [meslektamzn] ivesinden tr derc ettiimiz bahisler [yaymladmz yazlar] hayli mzakerelere bais [tartmalara sebep] olduklar iitiliyor. Evet, bahsetmeli, sylemeli, mizana tartmal [lp-bimeli, eletirmeli], hakikati izlemeli, aramal. Mezkr [sz edilen] iki bendimizin hulsas [makalemizin zeti] bu idi:
163
Tatar, Nogay, Kumuk, Bakurt filan namlar ile maruf Trk taifeleri [bilinen Trk boylar] iin edeb lisan- umum lzmdr ki ehl-i mektep, ehl-i kalem ve ehl-i mtala [renciler, yazarlar ve aratrmaclar], ister Kazanl ister irvanl olsun u lisan anlayabilsinler. Zaten cmlemiz evld- Trkten [hepimiz Trk olu] bulunduumuz iin u umum lisan- edebiyeye [ortak edeb dile] Tatar, Nogay yaki zbek nam vermekten ise Trk [Trke, Trk dili] demek daha mnasiptir, zannederiz; lkin bu Trk, Osmanl lisan deildir; ancak Osmanl Trklerinin dahi az m, kp [ok] m anladklar bir lisandr. Bu lisan, Tercmann kulland lisandr davasn edecek kadar aklsz deiliz; lkin, her vilyetin ulemas, debas ve ehl-i mtalas [limleri, yazarlar, aratrmaclar] anlayacak, bu surette [biimde] yazmaya alyoruz. Bu lisan, bu til, son yirmi sene ierisinde meydana km Mercannin, Feyizhanovun, Maksudnin, Rzaeddinin, Abdrreidin, Tahirnin, Fatih Kerimnin, biz cizlerinin [ben cizin -smail Beyin-] usul-i kalemiyesi ve semere-i efkrdr [yaz tarz ve dncelerinin sonucudur]. Tevhid-i din [din birlii] nasl mhim bir madde-i mukaddese [kutsal bir i] ise tevhid-i lisan- edep [edeb dili birletirme] [de] bylece mhim bir hl ve esbab- terakkidir [ilerleme sebebidir]. Yirmi seneden beri zmnen [st rtl bir ekilde] altmz ve imden sonra dolu az ile ileteceimiz mesele, bu meseledir. Bunun ehemmiyetini bilenler aramzda kp [ok] deildir. Bizim szmz tkn [geer] de bolur, tmegen [gemez] de bolur. Bu hlde lisan kadri ve umur- millet ilerinde [dilin deeri ve millet ilerinde] kuvvet-i ilmiyesi [bilimsel gc] mehur mteveffa Nikolay vanovi lminskinin mektubt- hafiyesinden [gizli mektuplarndan] hisse alsak yaman bolmaz. Yirmi sene cmle Rusyann umur ve maietine [ilerine ve sosyal hayatna] hkm ve nfuz iletmi vezir Pobedonostsev cenaplarna 1884de yazdna bakn: Devletl, iktidarlu [devlet ve g sahibi] efendim! Tercman muharriri Gasprinskinin hilekrlna dikkat-i liyenizi celp ediyorum [yce dikkatinizi ekmek istiyorum]. Bu adamn matlab [arzusu] vardr: Biri, Rusya Mslmanlar arasnda slmiyete muvafk maarifi neretmek [uygun kltr yaymak]; saniyen [ikincisi], Rusyaya tbi trl iveli Trk taifelerini birletirmek, ittihat ettirmek (mesel, Germanya ttifak gibi) ve salisen [nc olarak], cmle Trk taifelerine Osmanl tilini kabul ettirmek. Bakn, Cenap Devletl, ne eytan bir tedbirdir ki gzlerimizi boyamak, karalamak iin gazetesinin bir nsfn [yarsn] Rusa dahi nerediyor; yle ki gya bizim faydamza alyor gibi. Geri Tercman sansrler [sansr memurlar] bakyorlar; ama hileye kar are bulunur mu?. [] Dier mektubunda Tercman bodurmak zere diyor: Bu gazetenin yazdklarna dikkat ederek niyet-i hafiyesini istihra edenler [gizli niyetini aa karanlar] diyorlar ki bunun meslei Pravoslavn [Ortodoks] halk ve devlet iin zarardr. Bahesaraydan Sibiryada Omsk ehrine kadar ekilmi bir zincir tasavvur edin. Bunca muhtelif taifeleri [boylar] birletiren, rapteden [birbirine balayan] zincir Tercmandr. lminskinin bu ikyetlerinde iki hatas vardr: Biri, Trk tiline altmz Osmanl tiline alyor zannettiidir ve ikincisi de maarifin slmiyete muvafk surette neredilmesini Rusya iin zarar addettiidir [saymasdr]. Bizim iin sair yazdklar dorudur. Yirmi seneden beri boynumuz bal, azmz mhrl olduu hlde zmnen [st rtl] yazdklarmz imdi ak syleyebiliyoruz. te bunlardr: stiyoruz ki Rusya Mslmanlar Rusyaya sadk bende ve Ruslara yah yolda olmak
Mteveffa: Vefat etmi kimse anlamnda olup, gayr-i Mslimler iin sayg amacyla kullanlr. Rusa Mektubt- lminski, sayfa 63 ve 321. Gaspralnn notu: Tercmanda lminskinin mektuplarndan baz ksmlar Trkeye evrilerek yaymlanmtr. lminski (1822-1891): Misyoner papaz, arkiyat. Rusya Trkleri arasnda Hristiyanln yaylmas iin devlet desteiyle geni apl faaliyetler yrtm, smail Gaspralnn Pantrkist ve Panislmist faaliyetlerde bulunduu hakknda Rus hkmetine defalarca mracaat ederek, bata Tercman olmak zere smail Beyin faaliyetlerinin durdurulmasn istemitir.
Konstantin Petrovi Pobedonostev (1827-1907): Hukuku ve devlet adam. 1880de Rus Ortodoks Kilisesini yneten Mukaddes Sinodun basavclna atand. Ruslatrma siyasetinin nde gelen savunucularndand. ar III. Aleksandr zerinde nemli etkisi vard.
164
ile beraber dinlerinde kavi [gl], sfat- milliyeleri dairesinde mtemeddin [ulusal kimlikleri iinde medenlemi] ve z tilleri sayesinde mterakki [ilerlemi, gelimi] olsunlar. lminski ve irketi [fikir arkadalar], ivelerimizin perakende ve baka baka kalmasn ve bir vilyetin Mslmanlar, dierinden haber almamasn istedikleri ne manada olduu malmdur; ama, bunlarn meslei ham meslek idi. Yirmi milyonluk bir millet, yutulur mu, coyulur mu [kaybolur mu]? Her ne ise, bu geti. Bu kadar ak sylediimizden sonra ittihad- til [dil birlii], lisan- edebiye [edeb dil] ne olduklarn anlamayan kalmasa gerektir. Her hlde Tercman, yine Tercmandr ki; Hankirmandan ta Kagara ve Aksuya kadar nazar ve hizmet edecektir. (Kadrl-hl) [elden geldiince]. (Tercman, 9 Dekabr 1905/25 evval 1323, Say: 103)
165
zet
Krm tarihin eski zamanlarndan beri eitli rktan topluluklarn ve Trk haklarnn yaad, farkl kltrel tabakalara sahip bir corafyadr. 1475te Osmanl devletine tbi olmu ve bu tarihten sonra Osman Trk kltrnn etkileri Krmda kendini gstermitir. Krm, Kuzey Trkl ve Trkistanla gl ilikiler iinde idi. Bu sebeple Kpak ve aatay Trkeleri ve edebiyatlar da Krmda nemli iz brakmtr. yz yldan fazla sren Osmanllarla siyas, iktisad, kltrel ilikileri Krmda Osmanl Trkesinin yaz ve edebiyat dili olarak benimsenmesini salad. Halk edebiyat da bir yandan Anadoluyla dier yandan Kuzey Trkl ve Trkistanla ortak balara sahip idi. Rus istilas sebebiyle yarm adadaki Trk nfusu byk kayplara uram, Rus basks sebebiyle deiik tarihlerde byk glerin yaanmas yazl edebiyata da byk zarar vermitir. Krmda modern edebiyat 1880li yllarn balarnda smail Gaspralnn faaliyetleri ve eserleriyle balar. 1905 ylna kadar ok gl bir ekilde, Sovyet dneminde 1920li yllarn sonlarna kadar da olduka hissedilir bir ekilde, Gaspralnn etkisi altnda geliir. Gaspral Trkler arasnda ulus kavramnn (milliyet, Trklk bilinci) ortaya knda emsalsiz bir rol oynamtr. Usul-i Cedid ad verilen modern eitimin yaygnlamasnda, modern edebiyatn ve bu edebiyatn dili olan ortak edeb Trk dilinin oluup gelimesinde nclk etmitir. Modern edebiyatn mahiyeti hakknda nazar fikirler ileri srm, nclk etmek amacyla roman ve hikyeler yazmtr. Onun Frengistan Mektuplar, Darrrahat Mslmanlar, Kadnlar lkesi vd. gibi mstakil saylabilecek epizotlardan oluan roman, Arslan Kz, Gndodu, Mkleme-i Selatin, Bela-y slam gibi hikayeleri vardr. Baz eserleri Darrrahat Mslmanlar gibi topik, baz eserleri Kadnlar lkesi, Bela-y slam, Mkaleme-i Selatin gibi fantastik, Gndodu adl eseri de otobiyografik zellik tamaktadr. Ruslarla onlarn vatanda olan Mslman Trklerin ilikilerinin nasl olmas gerektii Rusya Mslmanlarnda, Bat medeniyetinin iyi ve kt ynleri hakkndaki dncelerini Avrupa Medeniyetinin Esasna Bir Nazar- Muvazenede slam dinin nasl anlalmas ve slam toplumunun nasl olmas gerektii hakkndaki kanaatlerini de birok eseri yannda zelikle Darrrahat Mslmanlarnda aklamtr. Gaspral, Trklk fikrinin nclerindendir. Trk tarihi, Trk dili, Trk kltr hakknda yaymlad Tercman gazetesinde birok makale yazm, bu konularda baz aydnlarla tartmalara girmitir. Birok aratrmac Gaspralnn en byk eserinin 31 yl boyunca yaymlam olduu Tercman gazetesi olduunu syler ki bu kabul edilebilecek bir grtr. Sadece Rusya Trkleri arasnda deil Trkiye de dahil olmak zere btn Trk dnyasnda modernlemenin, kltrel Trkln ncs olmutur. Gnmzde de onun dnceleri, idealleri geerliliini korumakta ve etklileri hl devam etmektedir. Modern Krm edebiyatnn balangc smail Gaspral ve Tercman Dnemi olarak adlandrlmaktadr.
166
Kendimizi Snayalm
1. Rus igalinden sonra, uzun yllar Krm yazl edebiyatn nemli bir varlk gsterememesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Krmda edeb dil probleminin olmas b. Trk dilinin yasaklanmas c. Medreselerin, mekteplerin Rus kontrolne gemesi d. Krmdan byk glerin balamas e. Krma Rus gmenlerinin yerletirilmesi 2. smail Gaspral, Rusya Mslmanlarnn modernlemesinde aadakilerden hangisine ncelik vermitir? a. slam dinine ait doru bilgi veren eserlerin yaymlanmas b. Medrese ve mekteplerde eitimin yeniden dzenlenmesi c. Rusyada Trke gazete ve dergilerin yaymlanmas d. Trk milli kimliinini oluturulmas e. Rus resm okullarna daha fazla Mslman renci alnmas 3. smail Gaspralnn Avrupadaki izlenimleri etkisi aadaki eserlerinin hangisinde yoktur? a. Darrrahat Mslmanlar b. Frengistan Mektuplar c. Arslan Kz d. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene e. Rusya Mslmanlar 4. . Gaspralnn Avrupa medeniyeti gr ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Avrupa medeniyeti, insanln kabul etmesi gereken bir medeniyet deildir. b. Avrupa medeniyeti, insanlar arasnda adaleti salayamamtr. c. Avrupa medeniyeti, az saydaki insanlarn yararnadr. d. Sosyalistler, Avrupa medeniyetinin kusurlarn dzeltecektir. e. Avrupa medeniyeti, yeni bir medeniyet deildir. 5. . Gaspralnn Trke yaymlad ilk eserlerinin genel ad aadakilerden hangisidir? a. Tongu b. afak c. Neriyat- smailiye d. Rusya Mslmanlar e. Avrupa medeniyetinin Esasna Bir Nazar- Muvazene 6. . Gaspraln btn Trk halklar arasnda ortak edebi dil olmal grnn en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. O dnemde edeb bir dil olmamas b. Modern edebiyatn yeni bir dile ihtiyac olmas c. Trklerin daha kolay anlaabilmesini salamas d. Trk halklarnn tek bir ulusal kimlie sahip olduunu dnmesi e. Eitim hayatn kolaylatrma 7. . Gaspral kard Tercman gazetesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Rusya Mslmanlarnn ilk gazetesidir. b. Tercman, btn Trk dnyasna hitap etmitir. c. Tercmann dili, Trk halklarnn aydnlar arasnda anlalyordu. d. Tercman, Rusya Mslmanlarnn haklarn savunmutur. e. Trcmann Trkiyeye sokulmas bazen yasaklanmtr. 8. . Gaspralnn Darrrahat Mslmanlar adl eserini yazmasnn temel amac aadakilerden hangisidir? a. Mslmanln nasl bir din olduunu anlatmak b. Endls Mslmanlarnn bilim bakmn Avrupadan ileri olduunu aklamak c. Mslmanlara eski medeniyetlerini anlatmak d. Mslmanlarn mevcut din ve eitim anlayn deitirmek e. Mslmanlarn Hristiyanlarla ilikilerini aklamak 9. . Gaspral ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. . Gaspral, Rusya ile Osmanl devleti arasnda bir uzlama istemitir. b. . Gaspral, Rusya Trklerinin istiklal problemine ncelik vermitir. c. . Gaspral, Trklerin medreselerde, mekteplerde ana dilinde eitim yapmasn istemitir. d. . Gaspral, Rus ynetiminin Mslmanlarn medenilemesine imkn vermesini istemitir. e. . Gaspral Mslmanlarn Rus okullarnda okumalarn yararsz grmtr. 10. smail Gaspral, Hoca-i Sbyan adl eserini niin yazmtr? a. Rusya Trklerinin okuma zevkini gelitirmek b. Rusya Trkleri arasnda modernlemeyi salamak c. Eitimde okuma-yazmay kolaylatrmak d. rencilere ihtiyalar olan temel bilgileri vermek e. rencilere doru din bilgiler vermek
167
Okuma Paras
Ahmet Aaolu, smail Bey Gasprinski (Ahmet Aaolu, smail Bey Gasprinski, Trk Yurdu, 6. c., 27 Terin-i Sani 1330, Say:12, s. 2405-2409 smail Bey Trkle ait faliyeti iin u dsturu ittihz etmiti: Fikir, lisn ve his birlii. Tabr-i hirle smail Beyin takip ettii gaye, Trklere kendilerini tanttrarak, uur- milliyelerini inkiaf ettirerek, onlara bir olduklarn telkin etmekten ibret idi. Fikir, lisan, his birliini duymu olan bir kavim, zaten uur- milliyeti ve vahdet-i maneviyesini duymu demektir. Ve ite u gayeye vasl olmak iin en evvel Trkleri her yerde boan, yekdierinden ayran, uur- milliyeden mahrum eden cehaletle mbarezeye giriti ve bunun iin de en messir mil olarak matbutla mektebe mracaat etti. Mektep ve matbut; ite Trkl kurtaracak iki silah! Ve merhum btn hayatn Trkleri silahla mcehhez etmeye vakfeyledi. [...] O zaman Rusya Trkleri iinden ne okuyucu, ne yazc ve ne de dizici vard. smail Bey, ailesi ile hem muharrir, hem mrettip ve hem de mvezzilik vazifelerini ifa ediyordu. Gazeteyi okutturmak iin smail Bey, mteaddit kereler Krmdan Kafkasya, Trkistan, Buhara, Kazan ve Orenburga kadar sefer ederek kap kap dolamak mecburiyetinde idi! Bu dolamalar esnasnda cahil, gafil, millet hislerinden mahrum, mcahitlerini takdir edemeyen muhit tarafndan smail Beyin maruz kald madd ve manev tazyikt, izact tasavvur ediniz! Fakat smail Bey, her eye tahamml etti. O, li ve necip kalp, nnde yalnz bu gayeyi gryordu. O, gayenin etrafnda maruz kald mkilt, tahkirleri his bile etmiyordu! Tercman damla damla akyordu ve her damlas her yerde yava yava taze, gzel iekler yetitiriyordu. Merhum bu iekleri grmekle mesut idi. Zahmetlerini, maruz kald hakaretleri unutuyor, yeni ve tkenmez bir faaliyetle iine devam ediyordu. Tercmann lisan Kazandan Kafkasyaya, Krmdan Trkistana kadar anlalyordu. Bu azm bir maharetti. Bununla merhum, dsturunun birinci kkn icra etmi oluyordu. Trkler her yerde anlamaya balamlard.

1. d 2. b 3. c 4. d 5. c 6. d 7. a 8. d 9. b 10. c Yantnz yanl ise Krm ve Krmda Trk-Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tercman Gazetesi, Faaliyetleri ve Fikirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Roman ve Hikyeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trke lk Yaynlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tercman Gazetesi, Faaliyetleri ve Fikirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tercman Gazetesi, Faaliyetleri ve Fikirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Darrrahat Mslmanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bahesaray Mektuplar, Rusya Mslmanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tercman Gazetesi, Faaliyetleri ve Fikirleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Rus istilasndan sonra Krm Trklerinin Osmanl topraklarna kitleler hlinde g etmesi. Sra Sizde 2 Bu ihtilalden sonraki serbestlik olumlu sonular dourur, fikir ve edebiyat hayat hzla geliir. Bu konuda Nadir devletin Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi 1905-1917 eserinde daha geni bilgi bulabilirsiniz. Sra Sizde 3 XIX. yzylda okullarn ok az olduu bir toplumda insanlara ulamann tek yolu gazete idi. Bu sebeple gazeteler Trk dnyasnda mektep yerine getiler, cemiyetin ilerlemesinde byk rol oynadlar. Bu konuda Ahmet Hamdi Tanpnarn 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi adl eserinin Gazete blmnden yararlanarak karlatrma yapabilirsiniz. Sra Sizde 4 Bu konuda Orhan Okayn Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Midhat Efendi adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
168

Akura, Yusuf, Muallime Dair, Trk Yurdu, 6. c., 27 T. Sani 1330, Say: 12, s. 2409-2412 Akura, Yusuf, Trklerin Byk Muallimi ve Muharriri smail Bey Gasprinski, Trk Yurdu, 2. c., 1328, Say: 10, s. 690-695. Akpnar, Yavuz - Gankevi, Viktor Yuriyevi, smail Gaspralnn Yaymlad lk Mecmualar: Tongu, afak, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, zmir, Ege niversitesi, 2008, Say: XIV/1, s. 21-40. Akpnar, Yavuz smail Gaspralnn Faaliyetlerine Genel Bir Bak, smail Gaspral, Seilmi Eserleri; II. cilt, Fikr Eserleri, 2. bs., Hazrlayan: Yavuz Akpnar, stanbul, tken Yaynevi, 2005, 11-57 s. Akpnar, Yavuz, Gaspralnn Edeb Eserlerine Genel Bir Bak ve Darrrahat Mslmanlar, smail Gaspral Sempozyumu, TRKSOY - TKA; 26-27 Ekim 2001 Ankara. [Bak: smail Bey Gaspral ve Ziya Gkalp, Ankara, Trksoy Yaynlar, 2003, s. 181-196]. Akpnar, Yavuz, Gaspralnn Trk Diline Bak, Gaspral smail Bey ve Dilde Birlik Toplants, 14 Kasm 2001, Trk Dil Kurumu, Ankara Akpnar, Yavuz, smail Gaspral ve stanbul, I. Uluslararas Trk Edebiyatnda stanbul Sempozyumu, Beykent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, 3-5 Nisan 2008, stanbul. [Basl metin: I. Uluslararas Trk Edebiyatnda stanbul Sempozyumu Bildirileri, stanbul, 2009, s. 99-119.] Akpnar, Yavuz, smail Gaspral ve Mehmet Aa ahtatlnn Alfabe Konusundaki Tartmalar, VI. Uluslararas Trk Dili Kurultay 20-25 Ekim 2008, Ankara Ayvazof, H. S. smail Beyin Muhtasar Tercme-i Hli [Tercman, 25 Senteyabr 1914, Say: 195, s. 3] Devlet, Nadir, smail Bey [Gaspral], Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl, 1988 Devlet, Nadir, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi 19051917, 2. bs., Ankara TTK Yaynlar, 1999 Gaspral, smail, Seilmi Eserleri; I. cilt, Roman ve Hikyeleri, Hazrlayanlar: Yavuz Akpnar, Bayram Orak, Nazm Muradolu, stanbul, tken Yaynevi, 2003, 476 s. Gaspral, smail, Seilmi Eserleri; II. cilt, Fikr Eserleri, 2. bs., Hazrlayan: Yavuz Akpnar, stanbul, tken Yaynevi, 2005, 422 s. Gaspral, smail, Seilmi Eserleri; III. cilt, Dil-EdebiyatSeyahat Yazlar, Hazrlayan: Yavuz Akpnar, stanbul, tken Yaynevi, 2008, 512 s. smail Bey Gaspral in [Makaleler Mecmuas], Ba editr: Hakan Krml, Ankara, 2004 smail Kerim, Mehmet evket Hanlk Dnemi Sonras Yazl Edebiyat, Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 13. cilt: Krm Trk-Tatar Edebiyat, Aktaran: Zhal Yksel, Ankara, T. C. Kltr Bakanl, 1999, s. 240-600 Kaplan, Mehmet, Gaspral smailin Avrupa Medeniyeti, Sosyalizm ve slmiyet Hakkndaki Eseri, Trk Kltr, Ankara, 1977, XV. c., Say: 180, s. 716-731; Krmer, Cafer Seydahmet, Gaspral smail Bey, 2. bs., stanbul, 1966 Krml, Hakan, smail Bey Gaspral, Ankara, 2001. Krml, Hakan, Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill Hareketler: 1905-1916, Ankara, 1996 Klimovi, L., smail Bey Gasprinskiy [Gaspral], Simferopol, Tavriya, 1991 Lazzerini, Edward, Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russsia: 1878-1914 [University of Washington, 1973. Yaymlanmam doktora tezi] Solak, Fahri, Doumunun 150. ylnda Gaspral smail Bey, Tercman Gazetesi Bibliyografyas ve Trke Yaynlar, Mteferrika, Sonbahar 2001, Say: 20, s. 79-104. Tercman Gazetesi Koleksiyonu, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Arivi [Makalede esasen bu koleksiyondan yararlanlmtr. Arivdeki en son Tercman nshas 9 Dekabr 1917 / 12 R. Evvel 1336 tarihli 232. saydr.] Togan, Z. V. Togan, Gaspral [Gasprinski], Ismal, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, V. II, l965, Leiden, E. J. Brill, p. 979-981]
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Modern Krm Tatar Edebiyat, smail Gaspral ve modern edebiyat, Krm Tatar edebiyatnn Trkiye ve Trk dnyas ile ilikileri gibi kavramlar zerinde tartabilecek, 1905 Rus Merutiyetinden sonra ve Sovyet dneminde Krm Tatarlarnn edebiyatn ana hatlaryla aklayabilecek, 1944 Krm Tatarlarnn srgn dneminde zbekistanda oluan edebiyat ve oluum sebeplerini tahlil edebilecek, Krm Tatar Edebiyatnn Krmn dnda Cengiz Dacnn edeb faaliyetleriyle devam ettiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modern Krm Tatar Edebiyat Modern Krm Edebiyatnn lk Eserleri Sovyet Dnemi Krm Tatar Edebiyat Krmda Basn Hayat Krmda Tiyatro Osman Akokrakl Hasan Sabri Ayvazof evki Bektre Bekir Sdk obanzade Eref emizade Cengiz Dac
indekiler
1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIM TATAR EDEBYATI 1905TEN SONRA SOVYET DNEMNDE KIRIMDA BASIN HAYATI 1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIMDA TYATRO SRGNDEN SONRA KIRIM TATAR EDEBYATI
ada Krm Tatar Edebiyat-II
ada Krm Tatar Edebiyat-II

1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIM TATAR EDEBYATI
Rus ynetiminin ilk yapt ilerden biri de 1784te Krmda Mslmanlarn din ilerine ve kendi aralarndaki ihtilaflara bakmakla grevli Krm Mslman Ruhan daresini kurmalar olmutur. 1821de bu idareye Krm ve Bat Rusya Mslmanlarn temsil etme yetkisi de verildi. (Devlet 1991: 129). Bu makamn banda bulunan Krm Mftsn atama yetkisi ara aitti. arlar da Krm mftlne ou zaman, din bilgisi ve gerekli lde saygnl olan ulemadan birini deil, Rus ynetimine sadakati bilinen mirzalardan atama yapyordu. Bu problem ileride smail Gaspral tarafndan da sk sk Tercman gazetesinde tenkit edilmitir. Krm mfts, tekilat iin gerekli olan imam, mezzinleri ve dier din grevlilerini de kendisi atyordu. Krm vakflarnn ynetimi de onun elinde idi. Dolaysyla Krmda medrese ve cami mekteplerinin ynetimi de mftye balyd, bu okullar yeni fikirleri cemiyete sokmaktan ok uzakt; stelik XIX. yzyln ortalarnda din bilimleri bile en alt seviyede okutabiliyorlard. Ruslar Krma yerletikten sonra, bu blgeye sevk ettikleri Rus ve dier Hristiyan unsurlarn eitimini salamak, blgeyi ynetmede ihtiya duyduklar devlet grevlileri, tercman ve mtercimler yetitirebilmek iin okullar amaya baladlar. Bu okullarda yerli dilleri bilen retmenlere de ihtiya olduundan 1861 ylndan itibaren, misyonerlerin ynetiminde Rus-Tatar okullar faaliyete balad.
1870-1882 yllar arasnda Krmda bu tr 18 okul ald. 1905e kadar Rus-Tatar okullarnn says 34e, talebelerin says da 988e kt. 1917de ise Rus-Tatar okullarnn says 68e ulat. Bakanln programlarnda ifade olunduu ekliyle, bu okullar ann resm gayesi vatanmzn snrlar iinde yaamakta olan btn gayr-i Ruslarn (inorodts) Ruslarla kaynatrlmas (sliyanie) ve Ruslatrlmas idi. Tatarlar Rus ruhunda eitmek iin gereken tedbirleri izah ederken Bakanlk, Tatarca dersleri konulmasna kar kyordu, nk ona gre bu ne yazl ne de edeb dil olmayp, sadece konuulan bir dil idi. Bakanlk ayn metinde Krm Tatar talebelerinin Rus halknn ve Rus devletinin kudretine ve byklne ikna edilmeleri gerektiini de vurgulamaktayd (Krml 1996: 34).
1871de Akmescitte misyonerlerin ynettii Tatarskaya Uitelskaya kola [Tatar retmen Okulu] ald. Bu okulda mahall dil (Krm Tatar Trkesi) ve slamiyetle alakal dersler gstermelikti; genel program iinde bunlar sadece haftada birka saatlik bir yer tutuyordu.
172
Mslman Trkler, arlk Rusyasnn her yerinde olduu gibi bu okullarda da Hristiyanlk propagandas yapldn bildiklerinden ocuklarn Rus okullarna gndermek istemediler. Dolaysyla bu okullardan mezun olanlarn XX. yzyl balarna kadar Krmda Trkler arasnda Batl fikirleri yaymada etkileri olduklar hakknda elimizde hibir bilgi yoktur. Zaten mezunlarnn says da ok azd. Krmdaki hayat birok ynden deitiren Rusyann eitli blgelerinden getirtilerek Krmda iskn edilen Rus ve dier Hristiyanlar halklar (Alman, Bulgar vd.) oldu. Bunlar zamanla blgedeki geleneksel hayat tamamen deitirdiler; ticaret, ziraat, mimar, kltr vd. hzla deiime urad. Dardan gelen bu tesirlerin yan sra smail Gaspralnn Tercman gazetesiyle yolunu at modernleme ve 1884te okuma-yazma kurslaryla balatt modern eitim (Usul-i Cedid), ak fikirli ve zaman kavrayabilen din adamlar, millet ve din sevgisi sahibi tccarlar (Trk-Tatar burjuvazisi), bir ekilde Trkiyede renim grm genler yardmyla ksa zamanda geni halk ynlar tarafndan benimsendi ve sadece Krma deil dil-Urala, Rusyann hkim olduu dier Trk yurtlarna da yayld. Usul-i Cedid mekteplerin says 1905 Rus devrimine gelindiinde be bine ulamt. Modern okul, slah edilmi medrese saysnn artmas nemli olsa da bundan daha nemli olan Gaspral ve onun yolundan gidenlerin, Usul-i Cedid retime nc olan aydnlarn, millet sevgisi ve bilgiye ulama akyla dolu idealist bir nesil yetitirmi olmalaryd. Bu nesil, Sovyet dneminin balarna kadar btn Rusya Trkleri arasnda siyaset ve kltr alannda, edebiyatta 1937de son temsilcileri de ortadan kaldrlncaya kadar, olduka nemli bir rol oynad. Krmn Trkiyeyle yakn ilikileri, stanbuldan gelen din, kltrel tesirlere ak olmas, Osmanl slahat hareketlerini ve modern edebiyat anlayn bu blgeye tayordu. stanbulda nceleri medreselerde din renim gren, daha sonralar alan rtiye, idad gibi modern okullarda okuyan genlerin says 1908 Osmanl Merutiyetinin ilanndan sonra daha da oald. Trkiyede eitli okullarda renim gren genler ve bu dnemde Trkiyeden gidip Krmda retmenlik yapanlar, bu blgede ok ynl Batllama hareketlerini glendirdi ve ona hz kazandrdlar. 1905ten nce ve sonra Krm Tatarlarnn kltrel hayatnda ne gibi farkllklar vardr, aratrnz. XX. yzyln balarna gelindiinde Krmda genler arasnda genel olarak iki temel eilim dikkati ekiyordu: Bir grup smail Gaspral ve Trkiyenin etkisi altnda, ncelikli olarak eitime nem veren Trk, slamc ve slahat bir ruha sahipti. Bir baka grup ise daha ok Rus okullarndan yetierek 1905 Rus Merutiyetinden sonraki serbestlik dneminde siyaset meydanna atlm, gr itibaryla daha ok Rusyadaki siyas, sosyal ve kltrel gelimelerin etkisinde, genel olarak sosyalist ve devrimci dncelere bal sosyal demokrat gen bir kuak idi. Bir de duruma gre bu iki grup arasnda, bazen birine, bazen dierine yakn, orta bir yol tutturmaya alan daha kk bir grup olumutu. Daha sonraki yllarda Krm Tatarlar arasndaki siyas ve kltrel gelimeler, ekime veya srtmeler esasen bu farkl gruplara bal genler arasnda geecektir. Bu farkl gruplarla Rus ynetimi arasnda cereyan edecek hadiseler ise Krmn kaderini belirleyecektir. Birinci grubun aralarnda Zincirli Medresede mderris olan Hac Habibullah Efendi (1820-1895) gibi yal fakat, ileri grl din adamlar; Hasan Nuri (?-1903), Hasan Sabri Ayvazof (1878-1938), Abdlhakim Hilmi (Altayl 1887-1947), Cafer Seytahmet Krmer (1889-1960), Cemil Kermencikli (1891-1942), Osman Akokrakl (1879-1938) gibi tahsilini ksmen veya tamamen Trkiyede yapm aydnlar; Bahesaraydaki matbaasnda Gaspralnn bizzat yetitirdii Bekir Emektar (1859-1909), Mahmut Refat (1860-1940); Gaspralnn grlerini benimseyen Seyit Abdullah zenbal (1867-1924), Abdurrahman Kadrizade (1876-1938) gibi genler; medreseden yetimelerine ramen ana dilinde
7. nite - ada Krm Tatar Edebiyat-II
173
yeni eitim-retim usullerini benimsemi mollalktan retmenlie gemeye balam smail Lemanov (1871-1942) gibi aydnlar vard. Bunlarn bir ksm zerinde Trkiyeden Mehmet Akif in etkileri olduu ifade edilmitir (obanzade 2007: 20). Bilindii gibi Gaspralnn etkisi sadece Krmla snrl deildi; o, btn Rusya Mslmanlarn etkilemiti. Bu grubun hemen tamam Gaspralnn ortak edeb dil ilkesine bal olarak sade bir stanbul Trkesi kullanyorlard. Bu grubun izinden giden 19131914 yllarndan itibaren edebiyat hayatna girmelerine ramen, daha ok 1917den sonra kendilerini tantabilen, Trkiyedeki mill edebiyat cereyanna yakn, milliyeti airler arasnda Romanya Tatarlarndan Numan Bayburtlu, Mehmet Niyazi (1878-1931), evki Bektre (1888-1961), Krmdan [H]abibulla Odaba (1881-1938), Bekir Sdk obanzade (1891-1938) saylabilir, bunlarn zeride Mehmet Emin Yurdakulun etkileri grlyordu. Bu gruba 1917 ihtilalinden sonra Cemil Kermencikli (1891-1942), mer pi (18971955), Abdulla Latifzade (1890-1938) ve daha sonra [H]amdi Giraybay (1901-1930) katldlar (obanzade 2007: 20). kinci gurupta sralayabileceimiz genlerin ekserisi Krmdaki Rus retmen Okulundan mezun, arla kar aktif siyas mcadeleden yana olan Abdurreit Mehdiyev (1880-1912), Hseyin amil Toktargazi (1881-1913), lyas Boraganski (1852-1942), Osman Zaatov (18875-1920), Hasan ergeyev (1879-1946), Ali Bodaninski (1865-1919) bulunmakta idi. XX. yzyl balarnda Krml air ve yazarlar hangi siyas akmlarn veya dncelerin etkisinde kalmlardr, aratrnz. Osman Akokrakl (1879-1938) Krmn yetitirdii ok ynl ahsiyetlerden biridir. Deiik tarihlerde Rusya, Trkistan, Kafkasya ve Avrupada seyahat etmitir. Bahesarayda orta tahsilini tamamladktan sonra Bahesarayda rtiyede okudu bir yandan da tannm hattat lyas Boraganskiden hat dersleri ald. Akmescitte Rus-Tatar retmen Okulundan mezun oldu. 1899da Pukinin Bahesaray emesi ve Tlsm adl eserlerini, Kirilovdan On Kssa (1900) adn verdii temsilleri evirdi. lyas Boraganskinin daveti zerine Petersburga gitti. Petersburg niversitesinde hat dersleri verdi ve Hutut-i Islmiye (Petersburg 1900) kitabn bastrd. 1901-1905 yllar arasnda ar ordusunda hizmet etti. 1905ten sonra Reit Mehdi ve H. S. Ayvazof la birlikte Vatan Hadimi gazetesini kard ve burada yazlar yaymlad. 1906ta Krm Goncalar adl iir kitab Orenburgta basld. 1906ta Tercman gazetesinde alt. 1908te Kahireye gidip renimine orada devam etti. 1908de Ufada Rzaedddin bin Fahreddinin yaymlad ura dergisine davet edildi 1910a kadar bu dergide alt. Krma dnd Tercmanda faaliyetine devam etti. 1918-1919 yllarnda Bahesarayda Zincirli Medresede, gimnaziyada hocalk etti. 1921de Bahesarayda smail Gaspralnn evinin mze olarak dzenlenmesinde nemli rol oynad. 1922de niversiteye dntrlen Krm Pedagoji Enstitsnde retim yesi oldu. 19201926 yllar arasnda birka okulda birden dil ve edebiyat dersleri okuttu (R. Fazl-S. Nagayev 2001: 228-229). Krm-Trk Tatar Edebiyatn Kskaca Tariesi (1920) adl eserini yazd. Bu yllarda Yeni Dnya gazetesinde tarih, etnografya, dil ve edebiyat konularnda makaleleri yaymland. Krmdaki eski kitabeleri, mezar talarn inceledi. Daha nce de ufutkaledeki trbenin kitabesini inceleyerek bunun Altn Ordu han Toktamn kz Canike Hanma ait olduunu belirlemi ve tarih belgelerden ve halk arasnda bu trbe hakknda sylenen rivayetlerden esinlenerek Hikyet-i Nenkecan Hanm (1899) adl hikayesini yazmt. ora Batr, Kopland Batr, Edige destanlar zerinde alt. Bahesaray emesi (1927) piyesini ve ora Batr operasnn librettosunu ve Krmda Tatar Tamalar
Bekir obanzade ve daha baka ahsiyetler iirlerinde l ivesini, yazlarnda Trkiye Trkesini kullanmlard. l ivesi, Krmn kuzey kesimlerinde kullanlan, Kpak unsurlarnn hkim olduu bir azlar topluluuna verilen isimdir.
174
Yal Boyu: Krmn sahil kesimine verilen isim. Krmn gneyi ve sahil blgeleri Ouz unsurlarnn hkim olduu bir dil kullanrd ve doal olarak bu dil Trkiye Trkesiyle btnlemi bir hlde idi. Baz dilciler bu ive iin Yal Boyu Osmanlcas terimini kullanmlardr. Geday: Krmda halk airlerine, klara verilen isim.
(1927) adl aratrmasn yaymlad. Sudaktaki bir aratrma seyahatinde XVII. asr airi Canmuhammedin Toay Bey adl manzum eserini buldu, zerinde alt ve yaymlad. 1930l yllarn banda milletilikle suland, 1934te iten kartld 1938de ldrld. *** Daha ok siyas hayattaki faaliyetleriyle bilinse de Numan elebi Cihan (1885-1918) akc bir dille yazd iirlerle de sevilmitir. Onun Ant Etken Men adl iiri, Krm Trklerinin mill mar olarak kabul edilmitir. 1922-1927 yllar arasnda edeb hayata girenler arasnda Ziyaettin Cavtbeli, Kerim Reit Camanakl, Fevzi Abdulhay, Mehmet Nzhet (1888-1934), Cemil Kence, Eref emizade (1908-1978) saylabilir. B. obanzade, Son Devir Krm Tatar Edebiyat Tenkit Tecrbeleri (Akmescit 1928) adl eserinde Krm Trk-Tatar edebiyat hakknda zamann kat siyas-ideolojik artlar sebebiyle tam manasyla objektif, bilimsel bir yorum yapamamtr. Yine de o dnemin farkl yanlarna, air ve yazarlarn baz karakteristik taraflarna k tutar: O bu eserinde, mer pi ile H. Odabatan bakalarnn hep kuzey ivesiyle yazdklarn, Yal Boyunun sosyal yaps sebebiyle oradan pek air kmadn, airlerin daha ok kuzeyden ktn ve gnlk hayatta kullandklar l ivesiyle yazdklarn bildirir. Odaban iir dilini yapmack bulur, beenmez ama, onun nesrini beenir; Odaba Krmda yeni nesrin kurucularndan, ilk hikye yazarlarndan biri olarak kabul eder. Mehmet Nzhetin air ile geday arasnda olduunu, konu bakmndan tasvirci, dil cihetinden olduka temiz bir air olduunu, evki Bektrenin halk dilini gzel kullandn, Mehmet Nzhetin ise hicivleriyle o dnemde halk arasnda ilgiyle karlandn bildirir. Hasan Sabri Ayvazof (1878-1938) Hasan Sabri Ayvazof, Alupkada dodu, ilk renimini de orada tamamladktan sonra idadiden mezun oldu. Daha 19 yanda iken Alupkada retmenlik yapt, Jn Trklerin yayn organ olan Muvazene ve Trkte yaz yazd bilinmektedir (Yksel 2003: 421). 25 yanda iken stanbulda 1902-1903 yllar arasnda Necatizade Abdulkerim Beyden edebiyat ve baz Trk hocalarndan tarih dersleri almtr (Yeni Dnya, 14 yun 1923). 1905te Hseyinzade Ali ve Ahmet Aaolunun ynetiminde Bakda kan Hayat gazetesinde ve daha sonra Hseyinzadenin tek bana yaymlad Fyuzatta Hasan Sabri Ayvazof un yazlar neredildi. 1905 Rus Merutiyetinden sonra Krmda gizli faaliyetler yrten milliyeti Gen Tatarlar arasnda bulunuyordu. 1906da Krmdan Petersburga gnderilen ilerinde . Gaspralnn da olduu 14 Krm temsilcisinden biri de H. S. Ayvazof idi (Krml 1996: 79, 89). 1906da Karasupazarda yaymlanan Vatan Hadimi gazetesinde Umum Lisan- Edep Hakknda Fikrim adl makalesinde Gaspralnn yolundan giderek ortak edeb Trk dilini savunur (Krml 1996: 103-104). 1908de Kahirede kan tihad dergisinde Rus inklaplaryla Jn Trkleri karlatran Rusya nklab Kebiri adl bir makalesinde Jn Trkleri, pasif davranmakla, halkla ilikilerinin kopuk olmasyla ve halkn anlayamayaca bir dil kullanmakla sulam, onlara Rus inklaplarnn fedakrlklarn rnek gstermitir (Krml: 91). 1908te siyas polisin takibi sebebiyle Rusyadan kamak zorunda kalan Ayvazof stanbula gider. Orada bata Yusuf Akura olmak zere Jn Trklerle ve bu ehirde kurulmu olan Rusyal slam Talebe Cemiyetiyle de yakn ilikiler iinde olur. H. S. Ayvazof un 1910ta Krmda kurulup ayn adl gizli beyannameler datan gizli Sovest (Vicdan) cemiyetinin yesi olduu da sylenmektedir ama, byle bir cemiyetin varl resm Rus belgelerinin dnda dorulanmamtr. Gen Tatarlar ve Vatan Cemiyeti mensuplarnn faaliyetlerine Rus resm makamlarnn bu ekilde bir ad vermi olmalar da ihtimal dhilindedir.
175
H. S. Ayvazof un 1914te milliyeti genlerin kurduu gizli bir cemiyet olan Vatan Cemiyetine ye olduunu bilinmektedir. 1914te smail Gaspralnn lmnden sonra Tercman gazetesinin yneten H. S. Ayvazof un Vatan Cemiyetinin yelerine gazetenin sayfalarn at anlalyor Nitekim Altayl imzasyla Abdlhakim Hilminin, elebi Cihan ve Cafer Seydahmetin yazlar Tercmanda grlmektedir. 1917 Rus devriminden sonra btn Rusya Trkleri arasnda olduu gibi Krmda da mill hareketler su yzne kt; bamsz hkmetler veya devletler kurulmaya balad. Krmda da 7 Nisan 1917 tarihinde Akmescitte milliyeti gre sahip Vatan Cemiyeti mensuplarnn nderliinde Btn Krm Mslmanlar Kongresi topland. Hasan Sabri Ayvazof da bu hareketin iindeydi. Gerekli seimler yapldktan sonra 9 Aralk 1917de Bahesarayda Krm Tatar Milli Meclisi (ksa ad Kurultay) topland. Krm Tatar Hkmetinin bana Numanelebi Cihan getirildi. H. S. Ayvazof da Krm Tatar Milli Kurultaynn e bakanndan biri oldu. Ayn yl kartlan Millet (1917-1920) gazetesinin de ba yazar da Ayvazof tur. 1918de Krm Bolevikler istila eder, ardndan 1918de Almanlar Krm ele geirir. General Slkevi Krm lke Hkmetini kurar. H. S. Ayvazof da eli olarak Osmanl devletine gnderilir. Ayvazov, 1922 ylnda Sovyet dneminde, Krmn resm temsilcisi olarak tekrar Trkiyeye gnderilir. Krmda alk eken halka Trkiyenin yardmn talep eder, Atatrkle grr ve temin edilen yardm, gemilerle Krma gnderilir. Krm zerk Sovyet Cumhuriyeti kurulduktan sonra Krm Merkez cra Komitesine bal Tercme Blmne ktip olarak atanr ayn zamanda Krm Pedagoji Enstitsnde dil ve edebiyat dersleri vermeye balar. 1923te edeb ve sosyal faaliyetlerinin 25. yl dolaysyla jbilesi tertip edilir. O sralarda Ayvazof un ciltlik Trk-Tatar Dili ve Edebiyat adl bir eser yazmaya balad, bunun birinci ksm bitirdii aklanmtr (Yeni Dnya, 14 yun 1923) ama, sz edilen eser ele gememi veya hi tamamlanmam olmaldr. 1926da Bak I. Trkoloji Kurultayna gnderilen Krm delegeleri arasndadr ve Kurultayda Arap harflerinin yetersizlii hakknda gr bildirmitir (zcan 2010: 236-237). 1927 ve 1929 yllarnda Btn Krm Dil Konferanslarna bildirilerle katlr. Yeni Alfabe Komitesinin bakanln yapar. Bu yllarda Yeni Dnya gazetesinde leri ve Okuv leri dergilerinde dil konusunda birok makale yazarak Gaspraldan gelen ortak edeb Trk dili dncesini savunur. Ksa bir zaman kan Latin harfli Kz Aydn dergisinin redaktr olur. 1932 veya baka bir sylentiye gre 1934 ylnda Pedegoji Enstitsndeki hocalk iinde kartlr. 17 Nisan 1938de rejim dman ithamyla kuruna dizilir. mrnn son yllar hakknda henz gvenilir aratrmalar yaplmam olan Hasan Sabri Ayvazof, sadece Krm Trk edebiyatnn deil, ayn zamanda XX. yzyl balarnda olumaya balam Trk dnyas ortak edebiyatnn da nde gelen ahsiyetlerinden biridir. Onun Neden Bu Hale Kaldk piyesi Fyuzat dergisinde, (1907, Say: 12-22) tefrika edilir. Sonra kitap olarak baslr. Konu bir dn evinde geen, farkl yalardan ve farkl grlerden insanlarn aralarndaki konumalardan ibarettir. Dramatik bir gerilim, ele alnan bir olay yoktur. Yazar, bu karlkl konumalarla o dnemde Krmda benzerleri grlen baz tiplerin i dnyasn, dncelerini anlatmaya alr. Eserin kahramanlarndan soylu bir aileden gelen, sosyalist fikirli, tam manasyla Avrupallam bir avukat olan Said Bey, kendi ana dilinde konumakta glk eken, sk sk Rusa kelime ve ifadeler kullanan, kendi toplumu hakknda doru drst fikri olmayan bir aydndr. Milliyeti ana dili retmeni Reat Efendi ile gazete muharriri Ali Efendi, onu ikna ederek bir dne gtrrler. Reat baz genlerin ada dillerinde konuamadklarndan ikyet eder. Gazeteci Ali
176
ise Rusya Mslmanlar Kongresine katldn orada grmelerin Rusa yaplmasndan rahatsz olduunu syler:
Hele daha teessfl urasdr ki intelligentlerimizin bir ksm lm, fenn, edeb, iktisad meselelerin halli ve bunlarn hakknda ifade-i meram etmek iin Trk lisan hizmet edemez; nk, fakir lisandr diyorlar. Bu ekilir dert, yutulacak yumurta mdr? Bu kavm-i necib-i Trk iin bir zillet, bir hakaret deil midir? Binlerce deba, uara, hkema yetitiren Trkler iin bir iftira deil midir? Kafkasyal bir Trk Krml Trk ile Kazanl bir Mslman Trkistanl bir Mslman ile grtkte yek dierini anlayacak kadar ana lisanlarn bilmemek dorusu byk bir ayb- enidir. En ziyade alanacak bir hl daha vardr ki o da gazetecilerimiz, muharrirlerimiz bu glnl acnacakl hlleri grdkleri, bildikleri, anladklar hlde yine eski meslek ve detlerinden gemiyorlar. Her gazetemiz kendine mahsus bir lisan, her muharririmiz kendi keyfince bir ive kullanyor! der.
Gazeteci Alinin syledikleri aslnda yazarn kendi dnceleridir. Nitekim H. S. Ayvazof her zaman ortak edeb Trk dilinden yana tavr koymu birok makalesinde bu gr savunmutur. Piyesin ikinci perdesinde, birinci meclis Abdulvatan, Abdlislam ve htiyarlarn arasndaki konumalardan oluur. Abdulvatan, mecliste kimsenin konumamasndan ikyet ederek sanki mezarlktaym siz vatan evlad, vatan semeresi deil misiniz? diye sorar, cevab Abdlislam verir:
Abdlislam: - slam kardeler! Bu ne kadar gaflet bu ne derece derin bir uyku! Ahval ve hareketinize, ekil ve simanza nazar edenler yz sene mezarda yatp yevm-i kyameti bekleyen ller zanneder. Bir asrdan ziyadedir ki ktphaneler kesinde, tozlar iinde yayorum. Yz seneden beri bir takm herze-g, pis murdar azlarda deveran ediyorum. Bu gn ise bir cemaat-i slamiye arasnda bulunuyorum belledim. Fakat heyhat ki aldanmm. Hakiki bir karda, bir mezhepta gremiyorum. Siz ebna-i slm deil misiniz?
Buradaki sembolizm olduka aktr; yazar, slam dinini ve vatan kiiletirmi, onlar konuturmaktadr. Abdlislamn bu cevab karsnda Abdulvatann syledikleri hibir tereddte yer brakmaz: Bu da benim gibi dertli, bu da benim gibi unutulmu!. Ayn eklide bu eserde halk da htiyarlar temsil eder, onlar da halkn adna konuurlar. Abdulvatan, dn meclisine gelen genlerden konumalarn, bir eyler anlatmalarn ister. Said Bey Rusyada olup biteni, szlerinin arasna bol miktarda Rusa kelime ve ifadeler katarak anlatr. Onun bu tavr htiyarlar tarafndan yadrganr. Abdlislam, sze kararak Said Beyin bilgili bir ahs olduunu ama, ana dilini iyi bilmediini syleyerek cevap verir. Mecliste Abdulvatan ve Abdlislamn sa duyulu, derin fikirli konumalar, kendisini bir bakma ho grmeleri, sosyalist Sait Beyi ok etkiler:
Sait Bey: - Da [evet], byk talant [kabiliyet] sahibi imiler. Ben bugne kadar bizde byle zengin, byle effektny [etkili] dil olduunu ve aramzda bu gibi filozof adamlar bulunduunu bilmez idim der.
Meclisteki konumalarda slam leminin geri kal sebepleri, problemleri ve kadn meselesi, Avrupa ve Rusyann durumu, sosyalizm gibi konulardan sz edilir. Sonuta ilerlemenin, kalknmann tek artnn slam ahlakna dayanarak Avrupa medeniyetindeki madd gelimeleri benimseme olduu ileri srlr.
177
H. S. Ayvazof, bu eserindeki kahramanlar azndan dnemin belli bal problemleri hakkndaki grlerini, aklama imkn bulur. Bu tiyatro eserinde Rusya Trklerinin XX. yzyl balarndaki durumu geni bir adan ele alnmtr. Baka bir deyile Batllama zaruretinin ortaya kard problemler ve bu problemler iin yazar tarafndan nerilen zm yollar, piyesteki kahramanlarn konumalaryla okuyucuya ulatrlr. Ayvazof, Rus edebiyatndan Turgenyevin Babalar ve Oullar romanndan paralar, ehovun yirmiden fazla hikyesini, Tolstoyun ve daha baka Rus yazarlarnn bir ksm eserlerini, Avrupa edebiyatndan ise Longvellinin (?) Tayfun ve Knut Hamsunun Yarm Ay Altnda adl eserlerini baaryla tercme etmitir (R. Fazl-S. Nagayev 2001: 226). Bunlarn yannda gazete ve dergilerde yaymlanan ok sayda makalesi, kk hikyeleri, Usul-i Tedris ve Talim-Terbiye (Bak, 1906) adl bir eseri de vardr. H. S. Ayvazof tan rnek Metin:
Esaret Kurbanlar (Ebeveynlere bret)
(Hasan Sabri Ayvazovun Esaret Kurbanlar (Ebeveynlere bret) adl hikyesinde XX. yzyln balarnda Krm Tatar toplumunda kadn problemi ele alnmtr. Aa yukar btn Trk Mslman halklarnda kadnlarn toplumdaki konumu birbirine yakndr. Eitim, evlilik meselelerinde aslnda eriatn kendilerine sunduu haklardan bile mahrum edilmilerdir. Bu hikyede konu, Saniha araclyla okuyucuya sunulur. Sanihann babas Hasan Aa ve annesi Akife Hanm kzlarn zengin Nuri Efendiyle evlendirmeyi istemektedirler. Oysa Saniha, retmen Remzi Efendiyi sevmektedir. Niann yapld akam Saniha ile annesi Akife Hanm arasnda geen konumada kadnlarn zgrlklerinin kstlan, adet bir esir gibi evlendirilmeleri tartlr:)
Akife: - Kzm! Bir rahatszln m var? Ka saat zarfnda sesinde byk bir tagayyrat hsl oldu. Hasta msn? Yoksa nianln tarafndan getirilen entarilik kumalar, gerdanlk altnlar m beenmedin Syle kzm, ne derdin vardr. Hamdolsun, servetimiz yerindedir. Zevcen olacak Nuri Efendinin de servet saman, necabeti pek ok adamlarn gptasn celp edecek bir derecededir. Bu akam ziyafette bulunan adamlarn kaffesi Nuri Efendinin pek yakkl bir delikanl olduunu, binaenaleyh ahlak ve tabiatnn pek mlayim bulunduunu sylemiler Syle, kzm, nen vardr?.. Saniha Hanm ban kaldrarak: - Hi, hibir eyim yok. Var ise, ryamda saykladm. Akife: - Hayr, kzm, senin her hlin deimi. Gzlerin de alamadan imi. Sende mutlaka bir fena hl vardr! Saniha Hanm, validesinin bu srarlarndan daha ziyade mahzun ve mustarip olarak, alamaya balad Akife Hanm kznn byle ac ac alayndan mteessir olarak, gayet ihtizazl bir sesle: Sanihacm! Niin alyorsun. Kanun- tabiat byledir, yavrum! Kocaya kmak Nuri Efendi gibi bir zatn zevcesi bulunmak byk bir ereftir. Saniha Hanmn btn hviyet-i insaniyesini tehyi eden keder sesine, sedasna edit bir tesir, lisanna garip bir talkat vermi olmaldr ki validesinin hilaf- mutad odasna gelmesinden daha ziyade mustarip olarak: Aladm hi valideciim! Kadnlar neye alayabilirler? Esaretimize deil mi? ite, ben de esaretime alyorum. Bilirsin ki, esaretin en byk hakk, alamaktr. Biz, yani umum nisvan, yalnz bu alamak, kanl yalar aktmak hrriyetine malikiz!..
178
Akife: - Kzm, bu esareti nereden kardn (Saniha validesinin szn keserek) Esire olmasam, beni esir gibi satar mydnz. Hayatm, saadetimi Nuri Efendinin servetine kurban eder miydiniz diyerek daha iddetli alar. Bir eliyle alnn tutuyor, dier elindeki mendil ile de la-yenkati gzlerinden akan ateli yalar silerek, alamasna devam ediyordu. Akife: - Saniha Hanm! Sana deminden beri bir derdin mi var diye, srar ediyorum. Syle, kzm, byle serzeniler okuyacana derdini anlat. Yalnz aktlan gzyalarnn pek ac olduunu bilmez deilsin! Bu hlde strabnn sebebini niin benden saklyorsun. Sen kalbini bana da amazsan, kime aacaksn. Senin hline, derdine, elemine bakalar m acyacak, ecnebiler mi alayacak? Saniha: - Ah, refika-i vicdanm olan valideciim! Akam babam bir insan tccar kesilerek, beni hi grmediim, bilmediim bir esirciye satar gibi satt. Babacm! Ben o adam bilmiyorum. Belki onunla imtiza edemem, rica ederim, beni vakt-i cehalette esir satar gibi satmaynz diye ayaklarna kapandysam da, ne sen ne pederim beni dinlemediniz. Hatta babam : Ebeveyne kar adem-i itaati de mektepte mi rendin? Ben senin baban deil miyim, kime istersem ona veririm, sesini karma gibi tehditkrane tekdirler ile bana az atrmad. Beni esir gibi satt. te aladm, birtakm strabat-i edide altnda ezildiim bu hakarete, bu esarete, bu hukuksuzluadr.
(Akife Hanmn Sanihaya verdii cevaplar, eski kuan kadnlarn eitimi, evlilikleri konularndaki bak asn yanstmaktadr:)
Akife Hanm kznn bu szlerine kar birdenbire bir cevap veremeyip, hayli dnd ve dedi: Kzm! Anlalan, sen Nuri Efendiyle imtiza edemem diye havf ediyorsun. Fakat emin ol, kzm, pek mesut olursun. Beni de rahmetli babam bilmediim bir adama satmt. te yirmi seneden beri babanla yaamaktaym. Saniha, validesinin kucana atlarak: Ah, anneciim! Ben bakasn seviyorum diye ykld. Validesinin ayana kapanr. Akife: - Kimi seviyorsun? Saniha: - Mektep muallimi Remzi Efendiyi Akife: - Nasl Remzi Efendi? Kzm? Sen delirdin mi? Otuz ruble aylk alan bir mektep hocasyla yaamak kabil mi? Hayr, evladm, hayr! Bu olamaz. Er ge kendi kfvini almaldr. Babann necabetini, asaletini, dzme-atma, plak muallime mi feda edeceksin?.. Saniha Hanm: - Evet, ona alakam var. Remzi Efendiyi seviyorum. Ben izdivata servetten ziyade muhabbet ararm Akife Hanm: - Kzm, bu adet bir ocukluktur. Geer gider. Saniha: - ocukluk mu dediniz? Bilmez misiniz ki kalb-i beer muhabbete kar her zaman ocuktur! Akife Hanm: - Pekiyi, fakat ehl-i servet ve asalet sahibi bir ailenin kz yine sahib-i servet ve necabet bir adamn oluna zevce olmaldr. Saniha: - Hayr, valideciim! Arada muhabbet olmayarak, srf menfaat ve servet ya ki necabet ve asalet iin edilen teehhl hi alaka-i muvafk addedemem. Akife: - Kzm, henz gensin. zdiva, hayat nedir bilmiyorsun. Bunun iin teehhl meselesini, zevc ve zevce intihabn evlatlar daima velilerine havale etmelidirler. Zannedersem, bu bapta ben ve pederin senden tecrbeliyiz. Saniha: - nsan yekdierini grmeden, ahlak ve tabiatn renmeden evlenmek, bence hamakattir: Benim fikrimce, dnyada her kz ve olann en byk hakk istedikleriyle, muhabbet ettikleriyle teehhl etmektir (kendi-kendine) Ah, Remziciim! diye, tekrar validesinin aguuna atlr. Birka kere anasn ptkten sonra, szne devam eder: Ya, vali-
179
deciim! Gzlerin hakk- intihabna mni olmak, zevkin hrriyet-i tensibine mdahale etmek, ruhun imtiza- tabiisine karmak en byk bir adaletsizlik, pek azim bir zulmdr! Akife: - yledir, kzm. Fakat sen henz gensin. Genlikte insann gzleri hakaykbin olamaz. Binaenaleyh, genlikteki galeyan, zevk ekseriya insan yanltr. Heyecan derecesinde olmayan genliin mecnunane hevest insana cinayet gibi eylerden baka ileride bir ey gstermez. Saniha: - Demek, teehhl edecekler, ere gidecek kzlar, evlenecek genler sknet ve muhakeme zamann beklemelidirler, yle mi? acayip! Skunet geldikten sonra izdivacn ne lzumu var! Akife Hanm, kznn szlerine cevap bulamayarak, fnun- hazraya insn tahsil-i kemalt ettiklerine lanetler okumaya balad. Kalarn birbirine atarak, gzlerini aarak, meyusane bir nazar ile Sanihaya bakt. Bu szlerinin hepsi botur, dedi. Saniha Hanm iki seneden beri ate-i akyla kavrulduu saffet kalpli, alicenap, gzel Remzi Efendiyi gz nne getirmesinden hasl olan hsn-i rikkat ve fikr-i perestikrane ile: -Valideciim! Gzel olan bir gen efendinin ismet ve muhabbetle bir kalbe temellk etmek hilkat tarafndan ihsan olunmu en byk bir imtiyaz, en tabi hakk deil midir? Eer herkese sknet geldikten sonra evlenecekse, o gzel efendi hakk- tabiisini nereden almaldr? Diyelim ki, bana henz sknet gelmedi. Bu hlde braknz beni, devr-i skneti bekleyeyim! Akife: - Kzm! Senin szlerin hepsi genlik atei iinde olan zihnin sayklamasdr. Saniha: - Hayr, efendim, yanlyorsunuz. nsanda ruhun galili galeyan, tabiatn atei olmasa, o hayattan bir maksat, bir lezzet anlayamam. Bilmi olunuz ki, kalb-i beere sknet gelince onu gerdeine deil, yerin altna koyarlar! Akife Hanm mahzan kerimesine tebdil-i fikir ettirmek iin ihtiyar ettii mbahasesinin faydasz ve semeresiz kalacan anlaynca, kzna hitaben: Ne demek istiyorsun, evladm?, dedi. Saniha Hanm epeyce bir mddet tefekkrat- amikaya dalarak, birden bire ayaa kalkar ve: Valideciim!! Kznn hayatn arzu eder misin?. Akife byk bir heyecanla: Ne var, evladm?. Saniha: - Ben Remzi Efendisiz yaayamayacam gibi, Nuri Efendiyle de imtiza edemem. Siz pederime syleyin, o servete sitayi ediyor. Siz de necabete kurban oluyorsunuz, ben ise kalbe, ismet ve muhabbete peresti oluyorum. Akife: - Kzm! Servet ve asaletin bunlara mmanaat var m? Servetin kemal-i itina ve dikkatle terbiye ettii bir kza, fakrn kaytszlkla bytt bir adam nasl layk olabilir? Birisi kadr ve itibarnn tenzil ettiini, dieri haysiyetin daima krldn hissede ede yaamakta nasl refah ve saadet grebilirsin? Saniha: - Zalam iinde nurlu yldzlar parlad gibi, fakr ve sefalet iinde de saffet ve ulviyetle parlayan ruhlar vardr. Bir kalp sevmek iin servete mi muhtatr? Bence, en byk ilim ve marifet, en sahih ikbal ruhun grnd iki gzel gz, en byk saadet; kalbin, hissiyat gsteren, dudaklardan akseden tebessmdr. Akife: - Demek sen Nuri Efendiye varmayacaksn? Saniha: - Esir olarak varacam. Zevce olarak deil!
(Hikyenin sonunda, Sanihann dnnden iki hafta sonra muallim Remzi Efendi intihar eder. Sevdiinin ldn renen Saniha, bir esaret olarak grd bu evlilie dayanamaz ve kendini Karadenizin sularna brakarak hayata veda eder.)
180
Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Tagayyrat: Deimeler, bakalamalar; htizaz: Hazzetme; Tehyi etmek: Heyecanlandrmak; Talkat: Dil akl, dzgnlk; Hilaf- mutad: Alkanlk d; Refika-i vicdan: Vicdann yolda; Adem-i itaat: Uymama, kar kma; Havf: Korkmak; La-yenkati: Durmakszn; Kfv: E, denk; Teehhl: Evlenme;
ntihab: Seme; Hakayk-bin: Gerekleri gren; Hsn-i rikkat ve fikr-i perestikarane: Taparcasna bir dnce ve incelik; Mbahase: Konuma; Tefekkrat- amika: Derin dnceler; Sitayi etmek: vmek; Peresti olmak: Tapnmak; Mmanaat: Engel olma; Zalam: Karanlk; Fnun- hazra: ada bilimler; nas: Kadnlar.
Hasan Sabri Ayvazof un evlilik ve kadn problemi hakkndaki dnceleri, Trkiyede hangi yazarlarmzn dncelerine yakndr, aratrnz. evki Bektre (1888-1961) Romanyaya oradan da Trkiyeye g edip Polatlnn Karakaya kyne yerlemi bir ailenin ocuudur. lkokulu kynde, orta okulu Haymanada yaptktan sonra 1905te stanbula giderek lahiyat tahsiline balad. O sralarda stanbulda okuyan Krml genlerle birlikte Ya Tatar Yazclar adl bir cemiyet kurdular Karlga Yuvas, Altn Yark, iirler Cngi gibi kitaplar yaymladlar. O sralarda iire balad. 1909ta Krma dnp kylerde retmenlik yapmaya balad. Baz aratrmaclara gre 1912de Balkan Savana katlmak, bazlarna gre de 1914te I. Dnya Savana katlmak iin gnll olarak Trkiyeye dnd. Trk Yurdu dergisinde Gzlerin (1917, Nr. 45) Alama Emi? (1917, Nr. 7) adl iirleri yaymland. 1918de Trkiyeden Krma esir mbadelesi iin gnderilen heyette grevlendirildi. Bu srada Trkiyeden Krma retmenler getirtilmesinde etkili oldu. stanbula dndnde aslen Krml bir aileden olan Hamide Hanmla evlendi ve Krma dnerek Alutann Kuruzen kynde retmenlik yapt. 1920de Akmescite yerleti, Mill Krm hkmetinde Abdulla Odaba ve smail Lemanov ile birlikte maarif meclisi yesi olarak alt. Bu srada Ergenekon (1920) adl ilk iir kitab yaymland. Sonra Totayky retmen Okulunda 1927 ylna kadar mdr yardmcs dil ve edebiyat hocal yapt. Bu okulda obanzade ile yakn ilikileri oldu. Tatarca Sarf ve Nahv (1923) gramer kitabn yazd. 1920li yllarn sonlarna doru milliyetiler zerindeki siyas takip ve bask art bir srada Dastandan retmenlik teklifi alnca Temirhan uraya giderek orda alt. 1926da Bakdaki I. Trkoloji Kongresine Dastan temsilcisi olarak katld. KGBnin takibinden kurtulmak midiyle 1927de o sralarda eitimli insan sknts eken Trkmenistana giderek Akabatta retmen Okulu mdrl, dil ve edebiyat dersleri hocal yapt. Burada da Trkmen Dilinin Sarf (1927) adl ders kitabn yazd. 1932de tutukland. ki yl hapis yattktan sonra Zerefan ve Zengiata kamplarna gnderildi. 1946da Sibiryada ikamete mecbur edildi 10 yl kadar ok kt artlar altnda burada kald. Trk vatanda olduunu belirterek Trkiyeye iadesini srarla talep etti, nihayet 1956da Trkiyeye gnderildi. stanbulda Krm derneklerinde alt. Volga Kzl Akarken (1965) adl hatrat lmnden sonra basld. Bekir Sdk obanzade (1893-1939?) Krm Trklerinin nde gelen air ve bilim adamlarndandr. Karasubazarda dodu. Babas Abdlvahap oban idi. Okuma yazmay muhitinde Hac Anne diye bilinen annesi Zahideden rendi. lk okulu Karasubazarda bitirdikten (1905) sonra Akmescitteki rdiyeden stn baaryla mezun olunca (1909) Karusubazar Cemiyet-i Hayriyesi yksek renimi iin onu stanbula gnderdi. Galatasaray Mekteb-i Sultansinde okurken Tevfik Fikret obanzadeye byk ilgi ve yaknlk gstermi, hatta ona bir iir defteri hediye etmitir (Acar 2001: 39). obanzade bu okulu da yine stn baar gstererek 1914te bitirdi, Krma dnd. Seferberlik dola-
181
ysyla Ruslar tarafndan askere arld. Rus ordusunda hizmet etmemek iin Besarabya, Kiinef, Romanya yoluyla Rusyadan kaarak tekrar stanbula geldi ve hemen stanbul niversitesi Filoloji Fakltesinde devama balad. Burada retmen Lipt Mosonyinin nazar- dikkatini ekerek onun delaletiyle Budapeteye gitti (Otar 1999: 16). Macarca rendikten sonra 1916da Peter Pazmany niversitesinin Dou Dilleri Fakltesine kaydoldu. Bu fakltede okurken Hamit Zbeyr Koayla ve air Enis Behi Koryrekle yakn iliki iindedir. Budapeteden stanbulda kan Krm dergisine yazlar gnderir. Dier yandan Macaristanda da baz yazlar baslr. 1919da Dou Dilleri Fakltesinden de birincilikle mezun olur. . Kunoun danmanlnda Kpaklarn Cedex Comanicus Yazma Edebiyat Abideleri ve Trk Dillerinde Telaffuzun Temel Problemleri adl teziyle Trk Filolojisi ve Felsefe limleri Doktoru unvann elde eder (Acar 2001: 39). Macaristanda tanm tarihi Rasony ve hocas Nmeth ile yakn ilikiler iinde olmutur. 1911-1920 yllarnda svirede Lozan niversitesine davet edilir, orada da bir mddet alr. 1920de stanbul zerinden Krma dner. 1921-1922 yllarnda Totayky Pedagoji Teknikumunda hocalk eder. Veli brahimovun gayretleriyle Akmescitte niversite kurulduktan sonra burada Trkoloji profesr olur (Otar 1999: 17). Krmda kan gazete dergilerde eitli konularda iirleri, yazlar, makaleleri yaymlanr. Trk-Tatar Lisaniyatna Medhal adl eserini bastrr (1922). Krmda zerindeki siyas basklar atmaya balamtr, o sralarda Azerbaycanda Latin harflerine geme almalarnn banda olan Samed Aamalolu, obanzadeyi Bakya davet edince 1924te Azerbaycana gider. Alfabe ileriyle ilgilenen komisyonda grevlendirilir. 1925-1926 yllar arasnda Azerbaycan Devlet niversitesi ark Fakltesinin dekanl grevinde bulunur. 1925-1937 yllar arasnda Sovyetler Birliinde deiik ehirlerde dersler verir (Otar 1999: 19), Azerbaycanda deiik grevlerde alr. 1926da Bakdaki I. Trkoloji Kongresine katlarak Trk-Tatar Dillerinin Karlkl likileri, Trk-Tatar Dillerinde lm Terminolojiyi Dzenlemenin Prensipleri adl bildirilerini sunar. obanzade Bakda bilimsel aratrmalarn byk bir gayret ve alacak derecede youn bir ekilde devam ettirirken bir yandan da iirler yazyordu. 1928de Boran adl iir kitab Krmda basld.
B. obanzadenin Bakda alt yllarda bu ehir ilm ve meden seviyesine gre dier Trk dilli ehirlerden hayli ileride idi. Bu devirde muhtelif yerlerden almak iin davet edilen V. V. Bartold, A. N. Samoylovi, N. K. Dmitriyev, Aziz Kubaydullin, N. . Amarin, smail Hikmet ve bakalarnn Bakda olmas onu Trkoloji merkezine evirmiti (Adilov 2007: 10).
1920li yllardan itibaren siyas hayatla ilikisi olmamasna, kendini tamamen bilimsel aratrmalara adamasna ramen obanzadenin milliyeti, Trk gemii, Bolevik Ruslarn her zaman onu rejim dman, pantrkist vd. ekilde sulamalarndan kurtaramaz. 1934 ylndan itibaren daha yakndan takip edilir, 1937de iten kartlr ve ayn yl gittii Kislovodks ehrinde tevkif edilir. kencelerle geen soruturmasnda istenilen ifadeyi vermek zorunda kalr. Nerede, ne zaman ld kesinlikle bilinmemektedir. 1937 veya 1939de ld yolunda rivayetler vardr. Trk dili ve edebiyatnn eitli dnemleri hakknda gnmzde de nemini koruyan birok eseri olan obanzade, balangta Krmn Kpak ivesi (l ivesi) ile iirler yazsa da 1928de yaymlad Boranda dili stanbul Trkesine bir hayli yaklamtr. Bilimsel aratrmalarnda ise daima sade bir Trkiye Trkesini kulland.
182
ada Trk Edebiyatlar-I Yerli lehelere dayanan ayr ayr edebiyat ve ilim dili yaratmak fikrine muhalifti. lim de zaten bunu icap ettirmekteydi. Kendisi bu hususta nfiz bir duruma girdikten sonra tamamen, Trk dilinin btnl yolunda alt. Kitaplarn bu idealle yazd, derslerini bu inan ve bu dille verdi, o devrin ok ar artlar altnda bile btn Trklerin alfabe ve dil birlii iin urat; velhasl smail Gaspralnn Dilde, Fikirde te Birlik iarna uygun hareket etti (Otar 1999: 24).
obanzade btn Trk dnyasnn bilim ve edebiyat hayatnda nemli bir yer tutan ahsiyetlerin banda gelir. Belli bal Trk lehelerini, Dou dillerini ve birka Bat dilini bilmesi, Avrupa, Sovyetler Birlii ve Trkiyedeki aratrmalar yakndan takip etmesi, Avrupa bilim evrelerinden edindii bilgi ve aratrma metotlarn Trk diline uygulayan ilk bilim adamlarndan biri olmasn salad. Onun yetitii dnemde Trkiyede Bat metotlarn Trk diline uygulayan kimse yoktu. Varl Trkoloji iin byk bir anst; ama, Sovyetler Birliinin sadece kat ideolojik yaps deil, ayn zamanda Trkle ynelmi dmanca tavr, onun ve daha birok ada bilim, edebiyat adamnn en byk anszl oldu. Ynetimin basksyla inanmad eyleri, syleyip yazmak zorunda kald. lmeden nce bilimsel ahsiyeti hrpaland. Sonuta birok Trk aydnnn kt kaderini paylat; Stalin dneminin kurbanlarndan biri oldu. Trkiyede biyografisi ve btn iirleri smail Otarn Krml Trk air ve Bilgini Bekir Sdk obanzade (stanbul, 1999) adl eserinde yaymlanmtr. Kenan Acar da onun belli bal aratrmalarn deerlendiren Krml Bekir Sdk obanzade (Dilcilii ve Edebiyat Aratrmacl, Ankara, 2001) adl bir eser yaymlamtr. Krml aratrmac Safter Nagayev onun btn eserlerinin listesini Ylnamedeki zler adl kitabnda vermi, Kenan Acar bu listeyi daha mkemmel bir hle getirerek sz edilen aratrmasnda Bekir obanzadenin Eserleri bal altnda, alfabetik bir srada kitabna dhil etmitir (Acar 2001: 490-499). Azerbaycanda, yazd eserlerin nemli bir ksmn ihtiva eden Seilmi Eserleri (2007) be cilt hlinde yaymlanmtr. Bekir obanzadeden rnek Metin: ANAM Akrn akrn kn bata, kk karara, Kzl, kara bulutlar tb bara. Peneremden tavlam seyretemen, Tavlar aa, yurtuma yetiemen. Anda, endi, bilemen, kbden akam, Yats kla, zikr ete garib anam. Secde ete, okuna, Kuran pe, Kol ktere, yalvara, kzya tke: Bekirim diy, Arslanm, klm, kzm! Kaydalarda cresi masum kozum? Yoksam, kays bir kalbsiz ltrdi mi? Ya mr ac yel ktrdi mi? Menim bam, karuvum, aklm, fikrim ; Hepsi sende kzgm, Siyt Bekirim. Kn krmedim, omadm, kadir Mevlm! Tek bir kaznam, incim bar: Garib balam. pb, sypab strdm ay nennimen, Hem yldzdan sakndm; hem kzlerden... ANAM Yava yava gn batyor, gk kararyor, Kzl, kara bulutlar geip gidiyor. Penceremden dalar seyrediyorum, Dalar ayor, yurduma eriiyorum. Orda artk, biliyorum, oktan akam, Yats klyor, zikrediyor, garip anam. Secde ediyor, okuyor, Kuran pyor, El ayor, yalvaryor, gzya dkyor: Bekirim, diyor Arslanm, gnlm, gzm Nerelerde yryorsun masum kuzum? Yoksa, herhangi bir kalpsiz ldrd m? Genliini ac yel gtrd m? Benim bam, kuvvetim, aklm, fikrim; Hepsi sende gzcm, Seyd Bekirim. Gn grmedim, rahatlamadm, kadir Mevlm! Tek bir hazinem, incim var: Garip olum. pp, okayp byttm ninnilerle, Hem yldzdan sakndm, hem gzlerden...
183
Ana kl ne dayn nazik bina Bek bilesin, z bala bolmasa da: Kee trl tu kre, rkb tura, En so aziz krne, kln ala. Sabalar kounu tez akrtb, Tuun ayta, corata, fal karatb. Akrn akrn kn bata, kk karara Trl oylar klmn sara sara. Karalkda korkmayman; yurtka kete, Anaygm kocaman, pe, pe, Ayana temen, Affet! diymen; Nen Tanr oarmay! Men bilmiymen; Kb vaktlar tme z kele, Bam sypay, kzmn pe, pe. Sarlamz clab bahtn kargay; Tler, oylar Tarsn maktay, maktay...
Ana gnl ne kadar nazik bina Eyice biliyorsun, kendi ocuun olmasa da: Gece trl d gryor, rkp kalkyor, Nihayet ermi grnyor, gnln alyor. Sabahlar hemen komuyu artp, Dn sylyor, tabir ettiriyor, fal baktrp. Yava yava gn batyor, gk kararyor Trl fikirler gnlm saryor. Karanlkta korkmuyorum; yurda gidiyor, Anacm kucaklyor, pyor, pyor, Ayana kapanyor, Affet! diyorum; Niin Tanr rahatlatmyor! Bilmiyorum; ok defalar dme kendisi geliyor, Bam okuyor, gzm pyor, pyor. Sarlyoruz, alap baht lanetliyor, Dler, dnceler Tanrsn medh ede ede... (Otar 1999: 58)
1905 Rus merutiyetinin ilanndan sonra Krmda yeni gazete ve dergilerin yaymlanmasyla genliin siyas, edeb eilimleri daha belirgin bir ekilde su yzne kmaya balar. smail Gaspral Usul-i Cedid eitimin yaygnlap benimsenmesi iin Tercmana ilave olarak 1898-1899da bir varaklk Mektebi, 1906da Ha Ha Ha (5 say kt) adl mizah dergisini ve 1906-1907de kz efika Hanmn ynettii lem-i Nisvan mstakil dergi olarak haftalk yaymlasa da ilgisizlik sebebiyle 1907nin banda kapatr. Daha sonra 1910-1911 arasnda lem-i Nisvan yine efika Gaspralnn ynetiminde ama, bu sefer on be gnde bir, tek varak eklinde Tercmann ilavesi olarak kartr. Ayn ekilde 1910-1911 arasnda bir ocuk dergisi olan lem-i Sbyan da on be gnde bir, tek varak yaymlar. smail Bey, Tercmann eski tarzn deitirmek istemez, zamann da deitiini baz fikirleri daha ak sylemek gerektiini fark ettii iin de 1906da Millet adl bir baka gazete karmak ister, hatta rnek bir say da bastrr fakat, nedense bu gazete kmaz. Yetitikleri Rus okullarnn ve 1905 Rus Merutiyetinin etkisiyle kendilerini hrriyet ortamnda bulan, arla kar daha ak ve sert bir mcadeleden yana olan, ekserisi Rus-Tatar retmen okulu mezunu olup Ya Tatarlar eklinde adlandrlan genler, Seydahmet elebinin Karasupazarda kard Vatan Hadimi (19061908) gazetesi etrafnda toplandlar. Gazetenin mdr ve ba yazar sosyalist ve ayn zamanda milliyeti bir kiilii olan, ileride II. Devlet Dumasna Krmdan milletvekili olarak gnderilen Abdurreit Mehdiyev idi. Hasan Sabri Ayvazof, Hseyin amil Toktargazi de bu gurubun iindeydi. Gazete, arlk ynetimine dorudan kar kt iin yedi ay sonra kapatld, sonra kmasna izin verilse de ancak bir say daha yaymlanabildi. Siyas alanda smail Gaspraly pasif olmakla sulayan bu genler gazetelerini ortak edeb Trk diliyle kartmlard. Vatan Hadiminin kapatlmasndan sonra Bahesaraydaki Gen Tatarlar grubundan baz milliyeti retmenler, ocuklara hitap edecek bir dizi risaleler neretmeyi kararlatrdlar. Yahya Naci Bayburtlunun teklifi zerine bunlara Ukun (Kvlcm) adn vererek eyll 1909da ayn isimle bir cemiyet de kurdular. Dili itibaryla orta yolak ivesine dayanan, retmenlerin kendilerinin yazd veya Rusadan tercme ettii bu risalelerin be alt tanesi ancak yaymlanabildi; nk Rus sansr devamn yasaklad (Krml: 113-114).
1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIMDA BASIN HAYATI
Orta Yolak ivesi: Krmn orta kesimlerine kullanlan azlara verilen ad. Gneydeki Ouz, Kuzeydeki Kpak unsurlar arasnda, her ikisinden de izler tayan bir az grubu.
184
Tahsilini stanbulda yapan ve 1909da gizli Vatan cemiyetini kuran Numan elebi Cihan, Cafer Seydahmet gibi Krml milliyeti genler arasnda bulunan Abdlhakim Hilmi (Altayl), 1917de etrafnda toplanan genlerle Krm Ocan kurdu. Bu bal tayan kk brorler yaymladlar. Yine bu dernein organ olarak Akmescitte siyaset ve fikir adam olarak Azerbaycan ve Trkiyede de tannan Hasan Sabri Ayvazof un ynettii Millet (1917-1920) gazetesi kartld. Ayvazof daha sonra Latin harfleriyle Kz Aydn adl bir dergiyi de ynetti. Halit apak ve Ali Badaninski tarafndan Tatar Sedas adl gazete kartld. i Halk, Gkbayrak, Albayrak gazeteleri de bunlar izledi. Ali Bodaninski ve Trkiyeli bolevik Mustafa Suphi, birlikte Yeni Dnya (1919) gazetesini yaymlad. [H]abibulla Odaba, Akmescitte Yeil Ada (1920) ve Bilgi (1921) dergilerini neretti. Ya lpan (19231924), leri (19261930), kuv leri (19251929) gibi sreli yaynlar Krmda yeni kurulan Sovyet hkmetinin ideolojik basks altnda yaymlansa da bu sreli yaynlar milliyeti dncelerin, eilimlerin tamamen ortadan kalkmadn da gsteriyordu. leri dergisi Krm edebiyatnda hikye trnn gelimesinde de etkili oldu. Bu dergideki hikyeciler arasnda mer pi, Cafer Gafarov, Abdulhekim Hilmi (Altayl), Cemil Seyitmmet, Tanabayl saylabilir (obanzade 2007: 40).
Modernleme hareketlerinin bir uzants olarak Krmda tiyatro faaliyetleri de ortaya kmaya balar. Bahesarayda Celal Muinov, Hseyin Bali, Akmescittte Seytahmet Memedof birer tiyatro gruplar tekil etmilerdi. Celal Muinov, smail Ltfinin tercme ettii Pukinin Saran Rtsar trajedisini 1900 ylnda Bahesarayda sahneye koyar. Osman Zaatov da Gogoln Jenitba (Evlilik) komedisini evirir. Seyit Abdulla zenbal 1901de Krm Tatarlarnn ilk tiyatro eseri olan Olacaa are Olmaz adl tiyatro eserini yazar ve ayn yl bu eser sahnelenir (Krml 1996: 63). Abdureit Mehdi de Karasupazarda bir tiyatro topluluu kurmu ve 1907 ylnn sonlarndan itibaren baz oyunlar sahneye koymutur. Bu oyunlarn bir ksm genler tarafndan yazlm, bir ksm da Osmanl Trk veya Rus edebiyatndan tercme edilmiti. H. S. Ayvazof un Neden Bu Hle Kaldk (1907) piyesi de konusu ve kuruluu bakmndan dnemin en ilgin eserleri arasndadr. Hseyin amil Toktargazinin de Mollalar Proyekti (1909), Rahmsiz Balalar gibi tiyatro eserleri, mer pinin Fa[h]ie (1926) dram, tiyatro alannda baarl eserler arasndadr. Yusuf Bolat (1909-1986)n zellikle Toy Devam Ete, legen Tiler, Dubaral Toy gibi komedileri, Deniz Dalgasz Olmaz, Sonki Gece, Arz Kz adl dramlar dnemin dikkati eken eserleri arasndadr. 1913-1917 yllar arasnda Ufada Medrese-i Aliyede okuyup Krma dnen mer pi (1897-1955) ok ynl bir ahsiyettir. retmen, artist, air, hikyeci ve oyun yazardr. Bir yandan da yeni Yol Dnya gazetesinde almtr. ufutkalede mezar bulunan Gazi Mansur hakkndaki manzum hikyesinde din ve vatan urunda cesaretle savaan bir evliyay anlatr. 1930lu yllarda hikyeciliini daha da gelitirir ama, o daha ok Sovyet dneminde tiyatronun gelimesinde nemli rol oynamtr. O ksa bir zamanda yirmiye yakn tiyatro eseri yazm, sadece yazar olarak deil Krm Tatar Devlet Tiyatrosunun rejisr olarak da baarl almalar yapmtr. Yazarn Fa[hie] (1924), Alim (1924), Nenkecan anm (1926), Motor, Aynklar, Azat alk (1930), a[h]ingeray (1929) Dman (1933) gibi tiyatro eserleri Sovyet dneminin temel eserlerini tekil eder (R. Fazl-S. Nagayev: 273-274). Nenkecan anm adl tarih dram Osman Akokralnn Nenkecen anm Drbesi adl hikyesi esas alnarak yazlmtr. Toktam Hann kz olan Nenkecan Hanmla sevgilisi Salhiddinin hikyesine dayanan, iki gencin akn tarih zemini ve feodal dnemin artlar iinde tasvir eden bir eserdir.
1905TEN SONRA VE SOVYET DNEMNDE KIRIMDA TYATRO
185
Sovyetler Birliinin kurulu yllarnda ve II. Dnya Sava boyunca, yeni rejimin yerlemesi, Sovyet hayat tarznn ve dnya grnn benimsenmesi iin Komnist Partisi btn lkede zellikle tiyatroya zel bir deer vermi, tiyatro faaliyetini madd olarak desteklemitir. Bu yzden Sovyetler Birliindeki btn Trk halklar arasnda da tiyatro hayatnn en canl olduu bu dnemdir. Tabii burada yazlan ve sahnelenen eserlerin byk bir ksmnn komnist ideolojisine hizmet eder mahiyette olmas da bir mecburiyet idi.
SRGNDEN SONRA KIRIM TATAR EDEBYATI (1944-1991)
Krmda mill hkmetin yklmas, Sovyet ynetiminin ibana gelmesiyle edebiyat hayat iki kat skntya dmtr: Bolevik grler dnda hibir gre yer verilmemi, hatta 1920l yllarda sosyalist grlerde olan veya bandan beri Bolevikler arasnda bulunan birok Krm Trk bu yllardan 1937ye kadar, ou kere de sudan bahanelerle, rejim dman ilan edilerek iddetli bir ekilde cezalandrlmtr. Dier yandan smail Gaspralnn ideallerini silmek, ektii ve artk meyve vermeye balam tohumlar yok etmek azminde olan Sovyet ynetimi, birok aydnn benimsedii ortak edeb Trk dilini yasaklam, edeb dil ve bilim dili, Krmn Kpak azlarna doru ynlendirilmitir. Bu siyaset sadece Krmda deil dier Trk yurtlarnda da uygulanan bir siyasettir. Bylece hem edebiyatlar hem de olgunlaan edebi dil yok edilmitir. Her ne kadar Krmda Sovyet dneminden nce de Kpak ivelerini tercih eden edeb ahsiyetler olmusa da bu daha ok iir alannda kalmt. Nesir ve bilim dili, Gaspralnn at rdan devam ediyordu. Sebepleri ne olursa olsun 1944 toplu srgn, Krmdaki Trk-Tatar medeniyetinin sonu olmutur. Krmllar resmen dman ve hain olarak ilan edildiklerinden gittikleri yerlerde de halktan dostluk deil dmanlk grdler. nk II. Dnya Sava srasndaki propaganda insanlarda Almanlara kar mthi bir nefret uyandrmt. Srlenler de onlarla ibirlii yapmakla itham ediliyordu! Srgnde sadece insanlar deil, birok yazma ve basma eser de yok olup gitti. Krmda evlerde, ktphanelerde olan eserler bile toplatlp yok edildi. Yllarca Krm Tatarcas yaz dili olarak kullanlmad. Ancak 1953te Stalinin lmesinden sonra biraz nefes alabildiler; yava yava onlara da baz haklar tannmaya balad. 1 Mays 1957de haftada iki kere yaymlanan kk ebatta Lenin Bayra adl bir gazete karmalarna ve srgn edildikleri zbekistanda yazarlar birliinin iinde Krm Tatarlar iin ayr bir ube oluturulmasna izin verildi. Bylece hayatta kalabilen amil Aldin, Abdura[h]im Altan, Abdulla Dermenci, Eref emizade, Yusuf Bolat, Ziyadin Cavtbeli, Ra[h]im Tnerov, Reid Murad, Fetta[h] [H]akim, Gafar Bulanakl gibi yazar ve airler toplanarak Krm Trk edebiyatn canlandrmaya almlardr (Kerim-evket 1991: 35).
Bu Bu devirde bir ok gzel iiriy eserler yaratlgandr. Bun ususen Eref emi-adeni, Reid Muradn, Enver Selametni, Seitumer Eminni, erkez Alini, Yunus Temirkayan Remzi Burnan ve digerlerinin yaratclklarnda kormek mmkn. Lakin umumen iiriyetimiz srgnlik devrinde yksek seviyede edi demek de kyn [zor]. Yazganlar ok old ama, [h]akikiy iiriyet yksekligine koterilgenler [ykselenler] ok olmad. Bu da srgnlik faciasn akibetlerinden biridir. Bun esas sebeplerinden biri til meselesi yani alkmzn [h]aman-[h]aman nesli ana tilinde okuv-yavuzdan, mektepten marum olgandr (R. Fazl-S. Nagayev 2001: 470-471).
Gerekten de srgn dneminde iirin btn edeb trlerden nde olduu grlmektedir. Bunun sebepleri de bellidir; nesir trlerini yazacak hacimde gazete ve dergi yoktur, kitap bastrmak da kolay deildir.
186
Realniy mektep: Rusyada arlk dneminde tabi bilimlerin n planda olduu lise seviyesinde okul.
Dinyeper Baraj: Ukraynada Dinyeper nehri ve kollar zerindeki inaat 1927-1932 yllar boyunca srm 1932de elektirik retimi balamtr. Leninin elektrik retimini gelitirme ve lkeyi sanayiletirme ideali erevesinde bu baraja da byk nem verilmi Komnist Partisi, Sovyet Yazarlar Birliine tamimler gndererek bu baarlarn anlatld eserlerin yazlmasn istemi, yazanlar dllendirilmiti.
1957de Krm Trkesiyle otuz Krml mellifin hikyeleri, denemeleri ve iirlerden oluan Ba[h]ar Ezgileri yaymlanr. Bu eser 1941den sonra Krm Trkesiyle yaymlanan ilk eserdir (Kerim-evket 1991: 35). 1968de Takentte Gafur Gulam Neriyat ierisinde yine Krm Tatarlar iin zel bir blm alr. Burada ylda 15 civarnda eser yaymlanabilmitir. Ayn yl Takentteki Nizami Takent Pedagoji Enstits iinde Krm Tatar Dili ve Edebiyat Blm alr. Bylece Krm Tatarlar kendi dilerinde ders verebilecek yeni retmenler neslini yetitirme imkn elde ederler. 1970li yllardan itibaren zbekistanda resm okullarda renci olan Krm Tatarlar kendi ana dili derslerini de okumaya balarlar. Bu arada ana dili iin ders kitaplar da yazlr. 1976 ylndan itibaren Yldz adyla ylda iki defa yaymlanan antoloji mahiyetinde bir eser kartlr. 1980den sonra bu eser, iki aylk bir dergiye dntrlr. Bu derginin krm Tatar edebiyatnn yeniden olumasnda byk rol vardr. Krm Trkleri bir ekilde Krma dnmeye balamlard ama, zellikle 1991den sonra kitleler hlinde artk Ukraynaya bal zerk bir Cumhuriyet olan Krma yerlemeye baladlar. Orada yeniden dou balad. Madd-manev birok sorunlar var. Byk bir gayretle mill varlklarn devam ettirmeye alyorlar. Ukrayna hkmetinin izniyle yeniden ilk ve orta okullar alyor, ana dilinde eitim-retim yaplyor. Krm niversitesinde ve retmen okulunda Krm Tatar Dili ve Edebiyat blmleri ald. Ana dilinin korunmas ve gelimesi iin sanatlar, retmenlere, aydnlar byk fedakarlk yapyorlar. Yeniden gazete ve dergiler yaymlyor, kitaplar baslyorlar. Yaymlanan kitaplarn nemli bir ksmn, srgnden baslm tarih, dil, edebiyat kitaplar oluturuyor. Takentteki Yldz dergisi de artk Akmescitte kyor. *** Eref emizade (1908-1978) Srgn dnemdeki en nemli edeb ahsiyettir. 1908de Kezlev kasabasnda doar. Babas em mahlasyla iirler yazan Hafz Abdurrahman Efendi Osmanl vatandadr. 1915 ylnda babas onu da yanna alarak stanbula gtrr. Eref emizade, Kezlevde ortaokulu bitirdikten sonra Akmescitte Realniy Mektebini bitirir (1924). Bir mddet retmenlik yapar. lk iiri Kyde Yaz Akam 1923te yaymlanr. iirleriyle Bekir obanzade ve Abdulla Latifzadenin dikkatini eker, onu Akmesite arp edeb faaliyetlerini orada srdrmesini salarlar. 1927 ylnda Krmda Latin harflerine geme hazrlklarn yapan bir komisyonda ktiplik yapar. 1927-1929 yllarnda H. S. Ayvazof un ynetiminde yaymlanan Kz Aydn dergisinde yazar olarak alr. 1930da Moskovadaki Sinema Enstitsnn senaryo yazarl kursuna gnderilir. Deiik dillere, kltrlere sahip aydnlarn bulunduu bu kurs Eref emizadenin kendini gelitirmesine yardm eder. O dnemde Sovyet kuruculuunun nemli baarlarndan biri olarak gsterilen DneproGES (Dinyeper Baraj) baraj hakknda 1931de yazd Dneprelstan adl byk manzumesi (poma) edeb ve siyas evrelerde takdirle karlanm bu eser aire n ve itibar kazandrd gibi 1936da Rusaya da evrilmitir. 1932de Krma dnnce Akmescit Devlet Neriyatnn edebiyat blm mdrlne atanr. 1935-1937 yllarnda Krm Yazarlar Birliinin ktibi olarak alr. Bu sralarda birok aydn gibi rejim dmanl, milliyetilik ve pantrkist olmakla sulanr. Latin harflerinden Kiril alfabesine geii Ruslatrma olarak deerlendirmesi; Atatrk byk bir Trk devlet adm olarak vmesi, Bekir obanzade iin iir yazmas sular arasndadr. Ayrca Dneprelstan manzumesindeki baz msralarda da zararl dnceler tespit edilmitir! Bylece 1941de Krmda iki ay hapsedilir, ardndan Sibiryann rkutsk ehrine srlr, suu sabit grlmediinden 1942de salverilir. Alman igalinde olan Krma dnemez. zbekistandaki tandklarnn yardmyla Fergana vilayetinin resm gazetesinde ktip olarak i bulur ve savan sonuna kadar bu ite alr.
187
1944te Krm Sovyetlerin eline geince hemen yurduna dner, ama gider gitmez srgn edilenlerle beraber tekrar zbekistana gnderilir. 1948de yeniden tutuklanr, 20 yl hapse mahkm edilir. 1953ten sonra affedilir. Ailesiyle birlikte Takente yerleerek Gafur Gulam Yaynevinde ie balar. Burada zbek Klasik Edebiyat Blmnn mdrlne kadar ykselir. KGB, Eref emizadenin zbekistanda da peini brakmaz. Her iki olunun Krm tatar Milli hareketinde faal almalar, kendisinin de bu yolda olduuna dair srekli yaplan ihbarlar onu kt durumda brakr. Hatta Takentteki arkadalar Krm Tatarlar adna karttklar gazete ve dergi iine bile onu yakn brakmazlar; aksine zbek yazar ve yaymclar, Eref emizadenin bilgisini ve semereli almasn takdir ederek, KGBnin uyarlarna ramen onun redaktrlk vazifesinde almasn salar. 1978de Moskovada vefat eder, cenazesi, vasiyeti gerei Krmda defnedilir. Akam Deiz Yalsnda (1925), Yrlarm (1925), ayl Kz (1927), Arkba Eteginde (1928), [H]asret (1930) adl iir kitaplar yaymlanr. Srgnde iken de Kaval (1967), Toan Kaya (1969), iirler ve Poemalar (1978) adl kitaplar baslr. iir kitaplarndan baka mr ve Yaratclk (1974), Halk Hzmetinde (1977), Edebiy ve Tenkidiy Makaleler (2000) gibi yaz ve makalelerini ihtiva eden eserleri de vardr. emizade Rusadan ekspirin On Ekinci Gece trajedisini, Pukin, ve Lermontovtan baz iirleri evirir. Ayrca Genceli Nizamiden yapt tercmeler de vardr. emizade halk arasnda Asl Han adyla bilinen destan yeniden ilemi; Krm Trklerinin bana gelen talihsiz hadiseleri, ektikleri aclar bu eserinde alegorik bir tarz da ilemi, destandan baz paralar da zamannda yaymlatm ama, tamam Kzya Divar (1994) adyla ancak yakn dnemlerde baslabilmitir. Bu eser de emizadenin dier eserleri gibi zengin bir dile, ata sz ve deyimlerle pekitirilmi canl bir anlatma sahiptir. Krm Trklerinin en iyi airlerinden ve rnek bir insan olan emizade, eserleri, tavrlar ve edebiyat bilgisinin derinliiyle, vatan Krm ile srgndeki Krmllar arasnda kpr olmu mill-edeb geleneklerin gen kuaklara aktarlmasnda nemli bir rol oynamtr. Eref emizadeden rnek iirler: DUYARLAR MI? Kemirilgen suyukday; kart terekler Vakt-saati yetiip kurp kalsa Ya devrann ozdurgan cav-crekler, u tors, suvuk levadan ibret alsa. Duyarlar m, kalbine tasa tolgannn Ya kedayn iirge alngann? Kdrlezden ziyade kuzde olgan Guzellikke yrekten urulgann? Kozetkisiz balarda gur asmalar Baarde bur atalmay, yanp ketse Tada deiz kzlar; ak yosmalar Suvdan kp u bada koran tepse. Duyarlar m taptalgan gur otlarga, Ya kedayn saz kan alaycagn? Duman kibi ykselip bulutlarga Selge dnp, takndan alaycan. 1925
Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Suyukday: Kemik gibi; Kart: Yal; Terekler: Aalar; Ya devrann: Genlik dnemini; Ozdurgan: Yola vuran, geiren; Cavcrekler: Dmanlar; Tors: Karanlk, korkun, Kedayn: Gen saz airinin, Kdrlez: Hdrellez (6 Mays), Kozetkisiz: Bekisiz; Barda: Baharnda, Bur: Tomurcuk; Bur atalmay: Tomurcuklanmadan, Yosmalar: Gzel kadnlar, Suvdan: Sudan; Koran: Horon; Taptalgan: (Ayak altnda) inenen; Gur otlarga: Kuru otlara; Alaycagn: Alayacan.
188
YOL BERME! Ey, afatl boranlarda atallanan ya yrek, Damrda kaynap turan Kara kann kurutma! Kan iici aznlarn Halkka bergen azabn mr bill balama, mr bill unutma! Unutma sen o karl Kanl uru yllarn, eer, kyler, evler ii Aizara tolgann. yanda klk nedir, Oyun nedir unutp, Binlep-binlep sabiylerni Yolda yetim kalann...
Bizler krgen orluklarn Tnde em krmegen, Bizler iken aymaan Lezetini bilmegen, Bir avu kan iiciler Bugn kene kan istey, Men yaaym, men oynaym, Sen mrlik eki, dey. Ey, afatl boranlarda atallanan ya yrek, Damrda kaynap turan Kara kann kurutma! Kan iici aznlarn Halkka bergen azabn mr bill balama, mr bill unutma! 1956
Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Ya: Gen, Kaynap turan: Kaynamakta olan, Halkka bergen azabn: Halka verdii azab, mr bill: mr boyunca, Uru yllarn: Sava yllarn, eer: ehir, Aizara tolgann: Ah zara dolduunu, alama-inlemeyle dolduunu, Klk: Glme, Binlep-binlep sabiylernin: Binlerce sabilerin (kk ocuklarn), Kalann: Kalmasn, kaldn, Bizler krgen horluklarn: Bizim grdmz (maruz kaldmz) hakaretleri, Tnde em krmegen: Ryasnda da grmeyen, Bizler iken aymaan: Bizim itiimiz aymaann, Kene: Yine, stey: ster , istiyor. Sekizliklerden Bat arasan, bar kni Ber vatana, alkna. Bu vasiyet bizge ulu Atalardan kalmadr. Ak ve vicdan, alk ve vatan Bir-birinden ayrlmaz. Bir alman ekige bl, O ep bir u almadr. Bir i tutsan, sonuna k. Klklerden tartnma, Eer de alk faydasna zmet etmek istesen. Bir baivan bi tikenni Accsna katlana, Baasnda bir glfidan Yetitirmek istese. Tgeregin egri olsa Doru yoldan taypnma. Vicdannen bilip kullan Azn kan. Alaklardan rnek alma, Tabiattan ibret al! Gl kbrede yetise de, Almay kbre sasn. Byk ike kz etip Kginden kanma! Halkn in er bir i Bir-birinden elzemdir. Dalarn da etken em Kk arala am aa, Em de yerge caylp Yatkan alak kgemdir. mr, mr; demek ile mr kolay bilinmez, Yaayta em tataln, Em accn tatmasan. Yazayatkan eserini Dad-tuzu sezilmez, Merekepke bir ka taml z kann katmasa. 1956
189
Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Baht arasan, bar kni: Baht aryorsan btn gcn, Ber: Ver, Ak: Hak, Ekige: kiye, Ep: Hep, Sonuna k: Sonunu getir, sonulandr, Tartnma: ekinme, vazgeme, Accsna katlana: Acsna katlanyor, katlanr, Tgeregin: tekerlein, Taypnma: Kayma, yoldan kma, Vicdannen: Vicnannla, Azn kan: Aznn kan, Almay kbre sasn: Almaz gbre[nin kt] kokusunu, Byk ike kz etip: Byk ie bakp, Er: her, Dalarn da etken em: dalar da eden de, Kk arala: Ge ykselen, ge karan, Em de yerge caylp: Hem de yere yaylp, serilip, Yatkan alak kgemdir: Yatan alak yaban gldr, Yaayta em tataln: Hayatta hem tatly, Hayatn tatlsn, Em acn: Hem (hayatn) acsn, Yazayatkan eserini: Yazdn (yazmakta )olduun eserinin, Merekepke: Mrekkebe LHAM PERM Kel sen, muzam, ilham perim, kr maa bir daa, Oullarm, Saidemnen, kel eit so sozmni! So nefeste suvuk ecel teri tkeyatkanda, Sypap suvuk manlaymn, yumdr nursuz kzmni. Moskvan fevral ay. Yollar tolu insana, Torayqlar, balaklar uvuldaa azbarda. Er bir yerde mr kaynay, klg qaynay.... Menim ise, endi duyam, bir ayam mezarda. Tmdemi, esimdemi, ya fark etalmaym, Bedenimni sarp alan arlardan, eskeri, Kulam yrta maa son mekn kazayatkan Mezarcn kolundaki kazma krek sesleri. 25 Fevral 1978 Moskva, Kelimeler (Metinde gei srasna gre) Muzam: Muazzam, Maa: Bana, Daa: Daha, Saidemnen: Saidem ile (Saide, airin hanmnn addr). Suvuq: Souk, Tkeyatkanda: Tkerken, Sypap suvuk manlaymn, yumdr nursuz kzmni: Svazla souk anlm, kapat ksz gzm. Fevral: ubat, Yollar tolu insana: Yollar insanla dolu, Torayqlar, balaqlar uvuldaa azbarda: Ufak sereler, kk ocuklar cvldayor avluda, mr kaynay, klg qaynay:.mr (hayat, canllk) kaynyor, gl kaynyor, Endi duyam: imdi hissediyorum, Tmdemi, esimdemi, yah farq etalmaym: Ryamda m, aklmda m iyice fark edemiyorum, Ekseri: Ekseri, Kulam yrta maa son mekn qazayatqan: Kulam yrtyor, bana son mekn kazmakta olan, Mezarcn kolundaki: Mezarcnn elindeki Cengiz Dac (1919-2011), Krm Tatar edebiyatnn en tannm yazarlarndandr. Aile muhitinin milliyeti ruhu onun kiiliinin olumasnda etkili olur. rencilik yllar, yokluk ve sknt iinde geer. Ortaokulda iken edebiyata, iire ilgi duymaya balar ve retmenlerinin yardmyla ilk iirleri Genlik dergisinde yaymlanr (1936-1937). Biraz tannmaya baladktan sonra iirleri Edebiyat Mecmuasnda baslr (1938-1939). 1938de Akmescitteki Pedegoji Enstitsnn Tarih Blmne kaydolur. Burada okurken Yangn (1939) adl ilk hikyesini yazar ve ayn yl Komsomolest gazetesinde almaya balar. 1940ta ikinci snfnda iken askere alnarak Odesada tank yedek subay olarak eitilir. 1941de Ukrayna cephesine gnderilir ve burada Almanlara esir der. Bir mddet Alman esir kamplarnda kalr. 1942de toplama kamplarnn feci ortamndan kurtulabilmek, hayatta kalabilmek midiyle Almanlarn Ruslarla savaa srmek iin oluturduu Trkis-
190
tan Lejyonuna katlr. Stalingrat cephesinde yaralanr, Polonyada tedavi edilirken tant hemire Regina onun hayatnda nemli yer tutar. Sava yllarnda ektii skntlar, ahit olduu savan korkun yzn ileride yazaca Korkun Yllar ve Yurdunu Kaybeden Adamda anlatr. Yine de bu eserlerin tam bir otobiyografik karakter tadn syleyemeyiz. Yazarn kedisi de bu durumu kabul etmez. Almanlarn yenilmesi, Sovyet ordusunun ilerlemesi sebebiyle 1944te Berline geer, 1945te Reginayla evlenir. Evli ift 1946da ngiltereye giderek Londrada yerleir. Sava sonrasnn zor artlar altnda geimini temin etmeye alr. Sonunda bir ev satn alp alt katnda bir lokanta amaya baarr. Uzun yllar lokantaclk yapar. Sava sonrasnda yazd bir hikyesini stanbula Varlk Yaynevine gnderir. Yaynevi yneticisi Yaar Nabi Nayr, hikyesini geniletirse yaymlayacan bildirince bu sefer Korkun Yllar ve Yurdunu Kaybeden Adam gnderir. Ziya Osman Saba, eserlerin dili ve imlas zerinde baz dzeltmeler yaptktan sonra, bir romann iki ayr blmnden ibaret olan bu eserler baslr (1956) ve Trkiyede ilgiyle karlanr. Ardndan yazarn en nemli romanlarndan biri olan Onlar da nsand (1958), lm ve Korku Gnleri (1962), O Topraklar Bizimdi (1966), Dn (1968) vd. baslr. Bylece Trkiye Trkleri, kendileriyle hi ilgisi olmadn dndkleri II. Dnya Savandan Trk dnyasnn nasl kayplarla, ne byk straplarla km olduunu renme imkn bulur. Cengiz Dac, Polonyal bir gen kzn hikyesi olan lm ve Korku Gnleri (1962) ile Cengiz Han hakkndaki yazd Gen Timuin (1969) hri, daha ok Krmda olup bitenleri anlatr. mrnn son dnemlerinde hatralarn kaleme alr: Yanslar (1-4. kitaplar, 1988-1992), Ben ve imdeki (Yanslardan Kalanlar, 1994), Hatralarda Cengiz Dac (1998) vd. Cengiz Dac Londrada vefat edince Trkiye Cumhuriyeti hkmeti mensuplarnn yakn ve samimi ilgisiyle cenazesi Krma gtrlerek doduu Kzlta kynde defnedildi. Krmda balayan ileli bir hayatn son noktas da Krm oldu. 1920li yllardan itibaren Sovyet dneminde Krm Trkleri, byk lde smrge ideolojisinin bask ve ileriye dnk hesaplar yznden ve ayn zamanda kendi ilerinde ulusal kimlik anlaynn farkllamas gibi nedenlerle Trk dnyasndan ayrlmaya, Krmda kendi ilerine kapanmaya balad. 1944 toptan srgn Krm Trkszletirdii gibi, Krm Trklerini de tarihte ei az grlen byk bir felakete srkledi. smail Gaspralnn bilinli bir ekilde balatt, Krmn Trkiye ve Trk dnyasyla kltrel btnletirilmesi srecini, o kadar yl sonra, kaderin cilvesi olarak Cengiz Dac, koptuu noktadan devam ettirdi; Trk kltrnn en nemli halkalarndan birini, Krmla Trkiyeyi birletirerek yeniden oluturdu. Cengiz Dac olmasayd, Trkiye Trkleri Sovyetler Birliinin kne kadar, Krm Trklerinin balarna gelen tarih felaketi, II. Dnya Savanda Trkln yaad aclar bu kadar yakndan tanmayacak, bilmeyecekti. Eserlerini Trkiye Trkesiyle yazarak hem Trkiyenin hem de Krm Trklerinin yazarlar arasnda yer ad. LESAM, Trkiye Yazarlar Birlii, Trk Oca bata olmak zere Trkiyede birok kurumun dlne layk grld, T. C. Cumhur Bakanl ve Kltr Bakanl tarafndan zel olarak Trkiyeye davet edilse de yallk ve uak korkusu sebebiyle gelemedi. Krmda yaanan ve yazarn da dorudan doruya byk lde etkilendii onca strapl, facialarla dolu hayat eserlerinde anlatrken zehir dilli olmad; insanln, objektif tavrn koruyabildi. Hakl da olsa kendisini nefret ve intikam duygusuna kaptrmad. Bu bakmdan eserleri hem Krm mill Trk hayatn hem de insanln grd en dehetli sava ortamnda rk, dini, dili ne olursa olsun insann ektii azab, katland aclar anlatr. Bylece o dnyann hmanist kltrne de kendi lsnde katklar olan bir yazar olarak tarihe geti.
191
Cengiz Dac hakknda Trkiyede eitli bilimsel toplantlar dzenlendi, niversitelerde tezler hazrland, kendisi ve eserleri hakknda birok aratrma yapld. Bunlarn nemli bir ksm Dr. Mustafa etinin editr olduu yazar hakkndaki veb sayfasnda bulunmaktadr: (www.cengizdagci.org/tr-30 Temmuz 2012). lmnden nce Zafer Karatay TRT iin Cengiz Dac belgeselini hazrlad. Nee Sarsoy Karatay, Gamal Ha ile Kzl Yldz Arasnda adl belgeselinde Cengiz Dac ve eserlerinden de geni lde yararland. Vefatndan sonra tken Yaynevi, Bellek -nsanEser: Cengiz Dac (2011) kitabn yaymlad. Cengiz Dac zerinde Trkiyede yaplan bilimsel incelemeleri aratrnz, en az bir tanesini okuyunuz. engiz Dacdan rnek Metinler: Korkun Yllardan: [Tokal Camisi] 1937 ylnn yaz Kayaba mektebi, Karaym sokanda, katl, yksek, beyaz, temiz, mkemmel bir binaya tand. Snfmzn pencerelerinden, Tokal camisinin, etrafndaki btn damlarn srlarn kendinde saklar gibi, ge ykselen nazl minaresi grnrd. Sebebini bilmiyorum, fakat snf arkadalarmn arasnda, en ok bu minareden holanan bendim galiba. Bazen, ders srasnda, minareye bakar, dalardm; bazen hocamn sualini bile duymazdm, o zaman, yanmda oturan Sleyman, dirseiyle drterdi beni. Minareye baktka iime iman dolard... Hayat, onun etrafnda, evlerdeydi. Derslerimiz de dine karg olmasna, mektepte dinsizlii, komnizm ideallerini renmemize ramen ben ruhumla o minarenin bir parasydm. Her evden, her damdan, her eikten, her kalpten, gzle grlmez balar uzanp btn nsanlar, btn hayat, btn varl o minareye balyor gibi gelirdi bana. Mektepte son senemdi. mtihanlar yaklayordu, imtihan baaryla verirsek, Sleymanla beraber Akmescit, Tp Enstitsne girmee karar vermitik. Daha dorusu, bu karar Sleymana ben zorla kabul ettirmitim. O, subay mektebine girmek istiyordu, fakat benim samimi arkadalm Sleymann bu isteini yendi. ok iyi hatrlarm, bir cebir dersindeydik. Zil ald, sralar takrdad, renciler koridora doru yrdler. Yava yava snf boald. eride yalnz ben kaldm. Pencerenin yannda, derin bir sessizlik iinde, Tokal camisinin minaresine bakyordum. Yanmda, bir ses: Sadk, dedi. Dndm. Arkadam Sleymand. Ne var darda, kime bakyorsun? Hi kimseye... Gne yle yakc ki, sokaklarda insan bile yok. Var, dedi. Nerede? Tokal camisinin minaresinde. Tokal camisinin kaplar mhlanal ka ay oluyor?.. yi bak, dedi. Uzakta, bahenin yeilliklerin arasndan, ge sivri bir ine gibi uzanan, Tokal camisinin minaresine baktm. Sleyman haklyd. Minarede iki kii vard. be dakika sonra ikisi de gzden kayboldular. Sleymana dnerek: Akmescit minarelerinde ilk defa insan gryorum dedim. Kylerde hl ezan okunur, ama Akmescit... Szm bitirmeden Sleyman kaln sesiyle: Korkma; onlar minareye ezan okumak iin kmadlar... dedi. Ya ne iin?
192
Camiyi ykacaklar!.. Ykacaklar sz, kalbime bak gibi sapland. Btn vcudum titriyordu. ime, kalbime byle anszn dolan bu korkudan kurtulmak ister gibi, arkam pencereye evirdim. Hadi be... Hi cami yklr m?.. Yklr ya. Bu sabah ben mektebe gelirken onlar minareye zincir balyorlard. Caminin bahesinde bir de makine vard. Kimler zincir balyorlard? Ruslar... Sleyman, hep camiye bakyordu. Ben, neden bilmem, 1932 ylnn knda evimizin nnden geen, mahpuslar grr ve babamn kamyondan, Dua et, dua et deyiini duyar gibi oluyordum. Yan bamda Sleymann bar beni dalgnlmdan uyandrd: Bak Sadk! Minare devriliyor!.. Baktm. Minare yle biri salland. Beni yaatan bir eydi bu sallanan... Titreyen ellerimle, Sleyman yakaladm. O beni anlamyordu. Bana bakmyordu bile. Gzleri minarede, olan ho bulmu bir ocuk heyecanyla baryordu: Devriliyor!.. Devriliyor!.. Bir daha baktm. Tokal camisinin minaresi gzmden kayboldu. Minareyle birlikte bahenin gzellii de snd. Yeilliklerin arasndan ge, renksiz bir duman ykseliyordu. Ben btn benliimle hl demin iimde sallanan o eyin esiriydim. Minare ykld gitti, ben ne yklabiliyor, ne de ayakta durabiliyordum. Kayordum, kayordum. Nereye? Niin? Bilmiyorum. Hayat benim iin manasz bir kelimeydi. Snf, Sleyman, darda evler, insanlar, mektep benim iin birer hiti. Minare devrildi, minareyle birlikte, iimde beni yaatan bir ey de yerle bir oldu. Snftan nasl ktm bilmiyorum, merdivenleri nasl indiimi hatrlamyorum. En ok hatrladm, ehrin sokaklarnda, alnmdan, yanaklarmdan terler aka aka komamdr. Evimize girer girmez annemin ayaklarna sarldm. Annem, zavall annem, ne olduunu bilmiyordu. Durmadan gzlerimden perek: Syle yavrum, syle diye alyordu. Ben hi bir ey syleyemiyordum, alayamyordum bile. Ertesi gn babam beni doktora gtrd. Hasta deildim. Doktor, glerek, gsm, omuzlarm tuttu: Mektebe git, Sadk, dedi. Hasta insan byle mi olur? Demir gibisin... Ben mektebe gitmedim. Babam da zorlamad. O adam, iimde, kalbimde yaar gibiydi. Benim iin, gzlerimin nnde canlanan bir dnya yaratrd. Akamlar Kuzu Kurpe, ora Batr destanlar sylerdi. Gezintilere kardk. Beni Tokal camisi taraflarna gtrrd. Evvelce ortasnda cami bulunan demir parmaklkl baheye yaklarken alnm souk souk terlemeye balard. Oraya gitmek istemezdim, fakat bunu babama belli etmezdim. Babam bazen beni zorla, elimden tutarak yrtr ve bahenin nnde, caminin harabelerini iaret ederdi: Bak Sadk, harlarna atalarmzn aln teri karm din ocaklarmz dmanlarmzn ayaklar altnda! Bakamazdm, alnmdan gene souk terler boanrd. Gsmn iinde yreim bir tokmak gibi vururdu. Kamak, kamak sterdim. Babam bunu anlar, iimin btn srlarn bilirdi galiba, fakat neden bilmem, elimi brakmazd. Bak, derdi, iyi bak, bu ykntlara... Sonra bana kuvvet verirdi: Biz bunlara bakp korkmamalyz. Dmanlarmz korksun. Hem de nasl korkuyorlar. Korkularndan bize bu zulmleri yapyorlar. Korkmasaydlar yapmazdlar. Yz elli yldr bizi tketmee urayorlar. Yz elli yl! te bu yurtta bir avu Tatar kaldk. Bizi bsbtn yok etmedike ileri rahatlamayacak. Biz mahvolduktan sonra bile, bu sefer ruhumuzun nnde titreyecekler. yi bak bu ykntlara!.. Sen benim evldm olmakla bera-
193
ber, bu topran, bu ykntlarn bir parassn... Seni bu toprak dourdu, bu toprak besledi. Bil ki yalnz deilsin. Byk bir milletin zengin gemii ve parlak gelecei seninle beraber. Bahesaraydan Kagara varana kadar binlerce minarelerimiz gklere uzanyor. Bize Tatar diyorlar, erkez diyorlar, Trkmen diyorlar, Kazak diyorlar, zbek diyorlar, Azer diyorlar, Karakalpak, een, Uygur, Kabard, Bakr, Krgz diyorlar. Bunlar hep yalan! Deniz paralanmaz. Biz Trk-Tatarz. Bunu senin kalbinin bildii gibi, her Bakrt, her Krgz, her Kazakn, Krgzn da kalbi bilir. Kalbinin hisleriyle hareket et. Dnyann bo hrslarna kaplma... Babam byle diyordu ve ben bu szlerden sonra, dnyalar benim olmu gibi, byk bir sevin iinde ve sonsuz bir iftihar duyarak evimize dnyordum. Artk babam benim iin yalnz baba deil, daha byk ve aziz bir eydi... (Korkun Yllar, Varlk Yaynlar, 1959, s. 17) [Alman Esir Toplama Kamp- 1] Alman avuunun, ayamdan izmelerimi ald gn hi kimseyle konumadm. O gn benim iin yeni bir hayat balyordu. Ama, ben o yeni hayata daha hazr deildim. O gne kadar yaadm hayattan gene gnn birinde ayrlacam hi dnmemitim, iimde bir sz vard. Herkesten nefret ediyordum. Herkes bana dman grnyor, herkes bana dmanca bakar gibi geliyordu. Yeni hayatta, hayat iin savamann lzumu olduunu hissediyordum. Bundan dolay da herkesten nefret ediyordum. Tekrar cepheye dnmeye, harp etmeye razydm. Kime kar? Kime kar olursa olsun! Ne urunda olursa olsun! Neyin erefine olursa olsun! Yalnz, bu drt duvar arasndaki hayat iin olmasn. Yalnz bu insanlarn arasndan kaym. O gn, btn gn esirlikten kamay dndm. ki gn sonra bizi baka bir kampa gtrdler, tam mnasyla esirlik de orada balad. Schtalag No. 3 (Schtalag / talag): Almanca, toplama kamp) e girdiimiz zaman esirliin her eyden ar, her eyden ac olduunu anladm. Krmz kerpi yaplar ortasnda ok geni bir meydan vard. Yaplarn gerisinden, makineli tfeklerin namlular meydana dorultulmu, ldakl kuleler ykseliyordu. Krmz yaplarn arasnda dikenli teller vard. Tellere yaklaan her esire kulelerdeki Almanlar ate ayorlard. Meydan, maher gibi kalabalkt. Esirlerin ou gmleklerinde, pantolonlarnda bit ezmekle meguld. Bazlar o derece bitliydi ki gmleklerinden avu avu bit alp yanlarna brakyorlard. Orada burada hareketsiz yatan esirler de gze arpyor, l m diri mi olduklar belli olmuyordu. Bazlar gzleri yerde, bunam gibi, dolayorlard. Yerde yatan bir vcudun l olduu ancak iki, bazen drt gn sonra, kokmaa baladktan sonra anlalabiliyordu. lleri, bir duvarn dibine, odun yar gibi yyorlard. Meydann ortasnda daima kalabalk oluyordu. talaga girince kalabala doru lerledim: Bir ar... Yiyecekten baka hi bir ey eksik deil. Yarm sigaraya bir bo konserve kutusu veriyorlar. Tarak, tra ba, kuak, yzk, kadn boyalar bile bol bol mevcut. Cebimde yalnz ailemin ve Bekirin fotoraf var, arda alp vereceim yok demek. Bir kenara ekiliyor ve etrafma garip dnyama almak ister gibi bakyorum. Gene de vatanda aratryorum. Ama kim kime! Herkes kendini dnyor. Herkes kalbinde kendi acsn ve dnyasn tayor. Yzlerde hayatn yalnz strap izleri okunabiliyor. Kimsenin kimseye bakt yok, kimse kimseyle konumuyor... Akam oluyor. Nerede uyuyacam? Kendime yatacak bir yer bulmak istiyorum. Meydann kenarnda bo, serbest bir yer gryorum. lerliyorum. Ama meydann kenarn bulmadan, fena fena kokular midemi bulandryor. Karda uzun ve derin kenef ukurlar gryor, hemen sola dnerek krmz yaplara doru gidiyorum. Odalar kap pencerelerine kadar dolu. Kaplarn nnde esirler ieriye girmek iin boaz boaza gelmi, bouuyorlar. Esirlere yaklayorum. Biri gsmden itiyor:
194
Yer yok dostum, yer yok! Grmyor musun bouluyoruz... Yer yok... Gkte ar, kurun bulutlar var. Hava skntl, gece yamur yaacaa benziyor. Artk meydanda kendime bir yer aratryorum. Ayaklarmn dibinde, inleyen, alayan, cvldaan insanlar... A insan vcutlarnn stnden atlayp kendime yer aratryorum.; Bir yer bulmalyz. Gece yamur yaacaa benziyor... Yava yava ilerliyorum. Birinin eline bastm galiba, haykrarak bana svyor! Kr!.. Kr!.. Gzn ksn! Baka kzgn sesler, o insann sesine katlyor: Defol! Kendini parkta m sandn!.. ekil ordan! Ka kere, biarelerin zerlerine ykldm, ka tekme yedim!.. Zayf, ciz olduumu hissediyordum. Beni sevmeyen bu insanlardan deil, kendi kendimden nefret ediyorum. Nihayet, gene de deminki ukurlarn yanna gidiyorum, Artk kokulara aldrdm yok... ukurun kenarna oturuyorum. Yava yava boazma bir yumru sokuluyor. Yarabbim, bu ne zulm! mrmde ilk defa olarak kurtulu midi bulunmayan bir yerde olduumu anlyorum. Bam avularmda, sokak ortasnda kalm bir ocuk gibi, alyorum (...) (Korkun Yllar, Varlk Yaynlar, 1959, s. 104-106) [Alman Esir Toplama Kamp- 2] Durum gnden gne ktleiyor. Bir haftadr hi bir ey yemedik. Devaml alktan, susuzluktan, hastalklardan, meydanda her gn yzden fazla esir lyor. Aramzda o derece zayf, halsiz esirler var ki, bazen lnn yannda yattmzn farknda olmuyoruz. Alk btn vcuduma, iliklerime siniyor, beynime kadar ykseliyor. Gzlerimin nne ekmek, bir dilim ky ekmei geliyor ve saatlerce gitmiyor. Bazen avularmn iinde ekmek grr gibi oluyor, ellerimi azma gtrp srmak istiyorum. Bir sabah, esirlere yemek verilecek diye iln edildi. Srne srklene, kaplarn yanna gittik. Meydann drt kesindeki hoparlrlerle: Dikkat! Dikkat! Yemek verilirken intizam bozulursa kulelerden ate alacak diye haber verildi. Ama yemek gene verilmedi. O gn akama kadar caz mzii, fokstrot, tangolar aldlar. Ertesi gn de yemek verilecek diye iln ettiler, gene de bombo mideyle btn gn hoparlrlerden mzik dinledik. Ancak nc gn, Ukraynal polisler gelip bizi yemek nbetine ardlar. Her esire elli gram ekmek ve yarm litre orba veriliyordu. Kuyruk olmu, beklerken, mutfaktan kan esirlerin, ekmeklerini korkuyla, birou duvarlarn yanna gidip arkadalarna arkalarn dnerek gizli gizli yediklerine dikkat ettim Esirlerin ou, orbalarn bo konserve kutularnda iiyor; kutusuzlarsa, orbalarn apkalarna dolduruyor, iip bitirdikten sonra, uzun zaman, apkalar azlarnda dolayorlard. Ayakta sra bekleyemeyecek kadar hasta, hlsiz olanlarsa, alm azlar, irilemi gzleriyle orba ienlere sessizce bakyorlard. Ben ekmeimi ancak gece yarsna doru alabilmitim. orba yeil renkli bir suydu, ekmek tal, samanl kerpi gibiydi ama o gne kadar yediim btn ekmeklerin en lezzetlisiydi... (...) (Korkun Yllar, Varlk Yaynlar, 1959, s. 114)
195
Yurdunu Kaybeden Adamdan [Sadkn Kardei Bekirle Bulumas] (...) Bir iki dakika sonra, geriden gelen Fevzinin ve Kerimin hayvanlar da, nallarndan imekler aka aka tal yoldan geerek karanla kartlar. Tarlada yalnz kaldm. Karanlkta, at stndeki ben, bir de nerede saklandn bilmediim Bekir vard yalnz. Biraz sonra yere atladm ve hayvann zengisinden tutup ormana doru ilerledim. Ik grmek midiyle hep etrafma bakyordum. Ama grnrde hibir ey yoktu. Bekirle buluma midim yava yava, snyordu. Artk, geriye, oseye dnmek kararn vermek zereydim. Durup dinledim. Etrafta t yoktu. Biraz daha bekleyeyim dedim. Birden solumda al trts gibi bir ses iittim. Hayvanm bile kulaklarn dikti, kafasn sallad. Etrafn karanln, serinliini, esrarn btn vcudumda duyuyordum. al bir daha trdad. Bekir miydi? Fsldar gibi seslendim: Bekir!.. Bekir, kardeim... Karanlk daha koyu, sessizlik daha derin, serinlik daha serin olmu gibi geldi bana. Sen misin, kardeim? Korkma, aan Sadk burada. te bu srada bir ses, azdan deil de, karanlktan km gibi bir ses duyuldu: Yakna gel! Ses gelen tarafa ilerledim. Silah akrdar gibi oldu. Durdum. Arada epey sren bir sessizlik oldu. Gene ilerledim, gene silah akrdad. Bekir, sen misin?.. Yalnz msn?.. Yalnzm. Yolda adamlarn var. Onlar yolda. Korkma. Kibrit yak. Korkma, yalnzm. Senin aann, Sadk... Kibrit yak, yzn aydnlat. Titreyen ellerimle bir kibrit yakp yzm aydnlattm. allarn yannda da akmak yand ve bizi ayran iki dnyann kara hududu alp iki kardei birbirine balad. Bekirin gsnde, N.K.V.D.nin zindan duvarlarnda kurumu kan lekesi gibi kzl yldz; benim gsmde Alnan kartalnn penelerinde asl gamal ha; iki kardein birbirine kavumas, birbirine balanmas btn milletimin bir timsaliydi sanki. Bekir, ince yzn yzme yaptrm, ateli dudaklaryla yanaklarm, ellerimi, sakalm pyordu. Senin iin ld, dediler.. ld, dediler., intikamm almak iin dalara ktm. Ama, brak beni aam, dalarda yaayaym. Almanlar fena insanlar. ocuk ldrdklerini gzlerimle grdm. u gzlerimle grdm. Brak beni... Beni almaa m geldin? Brak beni Korkma, Bekir... Korkma! Beni almaa geldin. Brak beni... Brak...Yolda, adamlarn var. Niin yalnz gelmedin? Brak beni... Bekir! Bekir! nanmyorum sana. Sen de Almansn! Beni ldrmee geldin! Brak beni!.. Bekir, birden ellerimden kurtulup kendini allarn iine att. Bekir, dur!.. Bekir, geri dn!.. Sen de Almansn! Sen, aabeyim deilsin benim. Gitmem!.. Bekir, yemin ederim seni almaa gelmedim. Yolda adamlarn var. Tuzak kurdun bana.
196
Uzaklarda, karanln iinden Fevzinin sesi geldi: Sadk bey! Ne var ya, orada? kimiz birden sustuk ve karanlklarda, dilsiz gece, birdenbire topraklara yatarak Bekirle aramza sokulup bizi birbirimizden ayrd. Karanln sessizlii devaml ve korkuntu. Bu sessizlik beni btn benliimle, btn ruhumla, geri geldiim yerlere, meakkatlere, lme atyordu. Dilsiz karanlklar bana, benim burann adam olmadm sylyordu; sessizlikler bana geldiim yerlere dnmemi emrediyordu. Artk, Bekir, kendi dnyasna dnecekti; ben kendi dnyama dnecektim. Fevzinin sesi bir daha iitildi: Ne var orada, Sadk bey? Sonra gene sessizlik. Bir trt daha. allarn gerisinden bir ses: Seni hain, dedi ve Bekir, gzlerimin nnde, gecenin, karanln bir paras oluverdi. Bekir yoktu, Bekir hibir yerde yoktu. Ben, Bekiri grmemitim. Demin, karanlkta benimle konuan, Bekir deil, karanln kendisiydi. Ben yalnz, karanlkla konumutum... (...) (Yurdunu Kaybeden Adam, Varlk Yaynlar, 1966, s. 90-91)
197
zet
XIX. yzyln ortalarnda Trkler-Tatarlar asndan Krmda vaziyet pek iyi deildi: 1783teki istilann ardndan Ruslar, Krma yerlemi, Rusya ilerinden gmen getirip iskn etmi Krm Tatarlar ise kitleler hlinde Trkiyeye g etmeye balamt. Savalarda byk darbeler yemi olan Krmdaki Trk nfusu, giderek azalyordu. arln resm okullarda din eitim-retimin (zellikle Ortodoksluun) n planda olmas, Mslman Krm Tatarlarnn uzun zaman ocuklarn bu okullara gndermelerini engellemiti. Bunun karsnda smail Gaspral, 1883te kard Tercman gazetesiyle, yenileme hareketlerinin nn am Usul-i Cedid ad verilen eitim-retim metodunu uygulamaya koyarak, yeni edebiyatn oluumunu da balatmt. Krmda karakteristik izgileriyle belirleyecek olursak, baz meselelerde kavuma noktalar olan iki byk eilim ortaya kmt: Gaspralnn yolundan giden slamc-Trk milliyetiler ve Rus okullarndan mezun olup 1905 ylnda siyas ve sosyal hayatta varlklarn gstermeye balayan, dnemin Rus fikir ve edebiyat hayatnn etkisi altnda, radikal deiimlerden yana ihtilalci, inklap, ounlukla sosyal demokrat dnceleri benimseyen bir genlik. Tabi bunlarn her ikisine de belirli oranda yakn veya uzak olan ok daha kk nc bir eilimden de sz edilebilir. htilalci, inklap genlik, Rus sosyal demokratlaryla, Rus siyas evreleriyle zaman zaman birlikte hareket edebildikleri iin ok daha atak ve ateliydi. Siyas haklar iin Rus demokrat aydnlaryla ibirlii yapabiliyor, arln bask ve zulmnden bu evrelerle birlikte kurtulabileceklerini dnyorlard. Gaspralnn yol gsterdii veya ona yakn evreler, genelde medreseden, usul-i cedit okullarndan veya Trkiyedeki okullardan mezun olmu eitime, siyas hak taleplerinden daha fazla nem ve ncelik veren kimselerdi. 1905 Rus Merutiyetinden sonra Krmda basn ve bununla birlikte edebiyat ve tiyatro hayat da canland. Tiyatro hayat Sovyet dneminde nemli gelime gsterdi. Nfuslarnn az olmasna ramen Krm Trkleri siyas hayatta, fikir ve edebiyat hayatnda byk baarlar saladlar. Ksa sreli de olsa zgrl tattlar; mill bir hkmetleri de oldu. 1905 Rus Merutiyeti btn bu aydnlarn ne derecede isabetli yol tuttuklarn az ok ortaya kardysa da asl belirleyici olan 1917 devrimi sonrasnda ortaya kan tablo oldu. Bolevikler, 1920li yllarn sonuna doru, ihtilal ncesi ve sonrasndaki hak ve zgrlk vaatlerinden hzla vazgemeye baladlar. Sovyet Rusyas, arlktan daha fazla Rus ovenizmine srklendi. Krml aydnlarn birou ister milliyeti ister sosyal demokrat, sosyalist ve hatta Bolevik olsunlar fark etmedi; 1938e kadar sren dnemde feci ekilde cezalandrldlar. Bu durum Sovyetlerin btn Trk haklarn hemen hemen ayn derecede yaralad, ama 1944teki toplu srgn, Krm Tatarlarnn-Trklerinin sonunu getirmek noktasna kadar gelip dayand. 1920li yllarn sonlarna doru Komnist Partisinin basks giderek artt; edebiyat hayat da siyas direktiflerle propagandaya alet edildi, gdml bir hline getirildi. 1944ten sonra 12-13 yl kadar sren tam bir sessizlikten sonra zbekistana srlen Krm Tatarlar arasnda yava yava yeniden bir edebiyat hareketi balad. Balangta kat siyas-ideolojik bir izgide de olsa, iyi kt ana dilinde eitimin balamas, ana dilinin edebiyatta kullanlmas gelime kapsn at. Srgnden ans eseri kurtulup stanbula gelen evket Bektre veya II. Dnya Savandaki bin trl badireyi mucize kabilinden atlatp Londrada edeb faaliyetini devam ettiren Cengiz Dac, yazdklar eserlerle Trkiyede Krm Tatar edebiyatnn temsilcisi oldular. Gnmzde Krma dnen, says 250 bini akn Krm Tatar, orada yeniden hayata tutunuyor ve edebiyatlarn canlandryorlar.
198
Kendimizi Snayalm
1. XIX. yzylda Krm Tatarlarnn, Rus okullarna ocuklarn gndermek istememelerinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Eitim-retim Rus dilinde olmas b. Ruslarn Krm Tatarlarn bu okullara almamas c. Medreselerdeki retimin daha iyi olmas d. Okullarda misyonerlik propagandas yaplmas e. Krm Tatarlarnn bu okullarn yararna inanmamalar 2. XX. yzyl balarnda Rus okullarndan mezun olan genler, genel olarak aadaki siyasi eilimlerin hangisinden yana olmulardr? a. Komnistlerden b. Sosyal demokratlardan c. Sosyalistlerden d. Milliyeti sosyalistlerden e. Boleviklerden 3. Krmdaki milliyeti airler, obanzadeye gre nce hangi, sonra hangi Trkiyeli airi benimsemi ve onun yolundan gitmilerdir? a. Mehmet Akif-Mehmet Emin Yurdakul b. Fikret-Ahmet Haim c. Namk Kemal-Mehmet Akif d. Mehmet Emin Yurdakul-Namk Kemal e. Fikret-Namk Kemal 4. Krm Tatar edebiyatnda; ilk tarih hikyelerden birini yazan, air, mtercim, niversitede dil, edebiyat, dersleri veren retim yesi, tarih ve etnografya aratrmalaryla bilinen ahsiyet aadakilerden hangisidir? a. Bekir obanzade b. Hasan Sabri Ayvazof c. Osman Akokrakl d. Abdulhakim Hilmi e. smail Lemanov 5. Vatan Hadimi gazetesini yaymlayanlar aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Abdulhakim Hilmi-Abdurreit Mehdi-Hasan Sabri Ayvazof b. Abdulhakim Hilmi-Bekir Sdk obanzade- Osman Akokrakl c. Bekir Sdk obanzade-Osman Akokrakl- Abdulhakim Hilmid. Abdulhakim Hilmi- Abdurreit Mehdi- Bekir Sdk obanzade e. Seydahmet elebi-Hasan Sabri Ayvazof-Abdurreit Mehdi 6. Sovyet dneminde tiyatro eserleriyle ne kan yazar aadakilerden hangisidir? a. Hasan Sabri Ayvazof b. Abdulla zenbal c. mer pi d. Osman Akokrakl e. Hseyin alim Toktargazi 7. H. S. Ayvazof un Neden Bu Hle Kaldk adl eserinde Rusya Mslmanlar Kongresinde delegelerin hangi dilde yaptklar konumalar eletirilmitir? a. Trkiye Trkesi b. Rusa c. dil-Ural Tatarcas d. Arapa e. Azerbaycan Trkesi 8. airlii yannda bilim adam olan, dil ve edebiyat aratrmalaryla tannan, Azerbaycanda retim yelii de yapan kii aadakilerden hangisidir? a. Hasan Sabri Ayvazof b. smail Lemanov c. Abdulhakim Hilmi d. evki Bektre e. Bekir obanzade 9. zbekistana srlen Krm Tatarlar arasnda ahsiyeti, airlii ve edebiyat bilgisinin derinliiyle gen edebiyatlara rnek olan ahsiyet aadakilerden hangisidir? a. Eref emizade b. evki Bektre c. amil Aladin d. Reid muratd e. Gafar Sulanakl 10. Krmda yaanan ve yazarn da dorudan doruya byk lde etkilendii onca strapl, facialarla dolu hayat eserlerinde anlatrken zehir dilli olmad; insanln, objektif tavrn koruyabildi. Yukarda sz edilen yazar, aadakilerden hangisidir? a. Eref emizade b. smail Gaspral c. Hasan Sabri Ayvazof d. evki Bektre e. Cengiz Dac
199
Okuma Paras
Numan elebi Cihan ANT ETKENMEN Ant etkenmen milletimni yarasn sarmaa Nasl olsun eki karda birbirini krmesin? Onlar in knmesem, muaymasam, yaasam Kzlerimden akkan yalar derya-deniz kan bolsun! Ant etkenmen u karan yurtka avle sepmege, Nasl bolsun bu zavall kardalarm ilesin? Bunu krp buvsanmasam, muaymasam, yanmasam; Yuregimde kara kanlar kaynamasn, kurusun! Ant etkenmen, sz bergenmen millet in lmege Bilip, krp, milletimni kz yan silmege. Bilmey krmey, bi yaasam, kurultayl an bolsam, Kene bir kun mezarclar kelir meni kmmege. Numan elebi Cihan, Krm Tatar milli hareketinin nderlerinden ve Krm Tatar Demokratik Cumhuriyetinin bakandr. 1918 ylnda Krm ele geiren bolevikler tarafndan kuruna dizilerek ehit edilmitir. Bu iir, 9 Aralk 1917 tarihinde Bahesarayda, Krm hanlarnn saraynda toplanan Krm Mill Kurultay srasnda bando tarafndan alnm, benimsenmi ve 30 Haziran 1991 tarihinde alnan bir kararla da Krm Tatarlarnn mill mar olarak kabul edilmitir. Kelimeler (Metinde gei srasna gre): Ant etkenmen: Yemin ettim, Eki: ki, knmesem: zlmesem, Muaymasam: kederlenmesem, tasa etmesem avle sepmege: Ik samaya, Buvsanmasam: Boulmasam, ezilmesem, Bergenmen: Sz verdim, Bilmey krmey: Bilmeyip, grmeyip, Kurultaylhan bolsam: Kurultayda seilen han olsam

1. d Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat blmn yeniden okuyunuz Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krmda Tiyatro konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905ten Sonra ve Sovyet Dneminde Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srgnden Sonra Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srgnden Sonra Krm Tatar Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b
3. a
4. c
5. e
6. c
7. b
8. e
9. a 10. e

Sra Sizde 1 1905ten nce Rus ynetimi Trke kitap baslmasn, srekli yaynlarn kn kat sansr uygulamalaryla engelliyordu. 1905 Rus Merutiyetiden sonra hrriyet ortam bu engellemeleri belli bir sre iin ortadan kaldrm, Usul-i Cedid okullarn almasna daha kolay izin vermitir. Bylece 1905ten sonra Krm Tatarlarnn kltrel hayat da hzla gelimitir. Sra Sizde 2 Trkiyedeki slamclk ve Trklk akmlarnn, Rusyadaki sosyalist dncelerin. Bu konuda u eserlerden yararlanabilirsiniz: Nadir Devlet, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi 19051917, 2. bs., Ankara TTK Yaynlar, 1999 Yavuz Akpnar, Rusya Trklerinin Ortak Edebiyatndan Sz Edilebilir mi?, Yeni Trk Edebiyat, Dergh Yaynlar, Mart 2010, Say: 1, s. 11-33
200
Sra Sizde 3 Namk Kemal, Ahmet Midhat, emsettin Sami vd.nin eserlerine. Bu konuda Ahmet Hamdi Tanpnarn XIX. Yzyl Trk Edebiyat Tarihi adl eserinden yararlanabilirsiniz. Sra Sizde 4 u aratrmalardan yararlanabilirsiniz: brahim ahin, Cengiz Dacnn Hayat ve Eserleri (1996) sa Kocakaplan, Krmn Ebed Sesi Cengiz Dac (2011) Abdulvahap Kara, Gamal Ha le Kzl Yldz Arasndaki Yazar Cengiz Dac (2006).

Acar, Kenan, Krml Bekir Sdk obanzade [Dilcilii ve Edebiyat Aratrmacl], Ankara TDK Yayn, 2001 Adilov, Memmed, nsz, Bekir obanzade, Seilmi Eserleri, I. c., Bak, 2007 Ayhan, Sacit, Cengiz Dacnn Romanlarnda ahs Kadrosu, (Bursa 2010) Ayvazof, Hasan Sabri, Neden Bu Hale Kaldk ve Dier Eserleri, Hazrlayan: Erol Ylmaz, Ege ni. Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm Bitirme Tezleri, zmir, 1991 Ayvazov, Asan Sabri, Neden Bu Ala kaldk [pyesa], Yayma hazrlayan; evket Yunus, Krm, Krmdevokuvpedner, 1997 obanzade, Bekir, Son dvr Krm-Tatar edebiyyat tenid tecrbeleri, Silmi Eserleri, II. c., Nere hazrlayan: Memmed Adilov, Bak, 2007 (lk bask: Son devir Krm Tatar Edebiyat Tenkit Tecrbeleri, Akmescit 1928, 102 s.) obanzade, Bekir, Seilmi Eserleri, 5 c., Nere hazrlayan: Memmed Adilov ve dierleri, Bak, 2007 Cengiz Dac zel Says, Karde Kalemler, Kasm 2011, Say: 59 Devlet, Nadir, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi 19051917, 2. bs., Ankara TTK Yaynlar, 1999 Fazlov, Rza-Nagayev, Safter, Krmtatar Edebiyatn Tar: Kska Bir Nazar, Akmescit, 2001 Hablemitolu, Necip- Hablemitolu, engl, efika Gaspral ve Rusyada Trk Kadn Hareketi: 1893-1920, Ankara, 1998, s. 265-266. Kerim, smail - evket, Mehmet,Hanlk Dnemi Sonras Yazl Edebiyat, Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 13. cilt: Krm Trk-Tatar Edebiyat, Aktaran: Zhal Yksel, Ankara, T. C. Kltr Bakanl, 1999, s. 240-600 Kara, Abdulvahap, Gamal Ha le Kzl Yldz Arasndaki Yazar Cengiz Dac (stanbul 2006).
Krm iirleri, Kstence, Emel Mecmuas [yayn], 1935 [Arap harfli] Krml, Hakan, Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill Hareketler: 1905-1916, Ankara, 1996 Krml, Hakan, Hasan Sabri Ayvazovn Trkiyedeki Elilikleri (1918 ve 1922), http://www.qirim.net/milliy. aspx?id=3 (Tarih: 10.11.2011). Kocakaplan, sa, Cengiz Dacnn Drt Roman, stanbul, 1992). Kocakaplan, sa, Krmdan Londraya Cengiz Dac (stanbul, 1998). Kocakaplan, sa, Krmn Ebed Sesi Cengiz Dac (stanbul, 2011) Kker, Mustafa, Yurdunu Kaybeden Adam Cengiz Dac, Karde Kalemler, Nisan 2007, Say: 4, s. 28-37. Otar, smail, Krml Trk air ve Bilgini Bekir Sdk obanzade, stanbul, 1999 zcan, mer, Hasan Sabri Ayvazof un Hseyinzade Aliye Mektuplar, Yeni Trk Edebiyat, Mart 2010, Say: 1, s. 232-244. ahin, brahim, Cengiz Dacnn Hayat ve Eserleri (Ankara,1996). emizade, Aydn, Eref emizade, Kalgay dergisi, EkimAralk 2000, Say: 18, Sahife 1416 emizade, Eref, Edeb ve Tenkid Makaleler, Hazrlayanlar: A. R. Emirov, . S. Selimov, E. M. Abdullayev, Simferopol, 2000 emizade, Eref, iirler ve Poemalar, Takent, 1978 Tercman Gazetesi Koleksiyonu, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Arivi [Makalede esasen bu koleksiyondan yararlanlmtr. Arivdeki en son Tercman nshas 12 Dekabr 1917 tarihini tamaktadr. lksal, Mstecib, Krm Trk-Tatarlar [Dn-BugnYarn], stanbul, 1980 25. Yl Yubileyi [H. S. Ayvazof hakknda], Yeni Yol gazetesi, Krm 14 yun 1923.(smail Hasanolu Kerim, Medeniy Esnas 1920-1938, Simferepol, 1977, s.11den naklen). Yksel, Zhal, Krm Tatar Mill Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2003, Say: 13 (421-435).
Amalarmz
8

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tatar Edebiyat, dil-Ural Tatarlar Edebiyat, Modern Tatar Edebiyat, Tatar Cedit Edebiyat, Tatar Sovyet Edebiyat gibi kavramlar zerinde tartabilecek, Tatar Edebiyatnn Trkiye ve Trk Dnyasyla ilikileri zerine aklama yapabilecek, Modern Tatar edebiyatnn ortaya knda smail Gaspralnn nasl bir rol oynadn aklayabilecek, ada Tatar Edebiyatnn Sovyet dnemine kadarki geliimini tahlil edebilecek, Tatar basn hayatnn nasl gelitiini tartabilecek,, Modern Tatar tiyatrosunun ortaya kn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tatar Edebiyat dil-Ural Trk Edebiyat Kazan Tatarlarnn Edebiyat Kazan Trklerinin Edebiyat Tatar Cedit Edebiyat Tatar Tiyatrosu Tatar Sreli Yaynlar
indekiler
ada Tatar Edebiyat ADA TATAR EDEBYATI (XIX-XX. YZYIL)
ada Tatar Edebiyat

ADA TATAR EDEBYATI (XIX-XX. YZYIL) Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler
dil-Ural blgesi, Rus ynetimi altna giren ilk Trk yurtlarndandr. Kitabnzn ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi nitesinde de akland gibi bu blgede Rus istilasndan (1552) sonra ister istemez siyas, sosyal, iktisad, din, ahlk sahada birok deiiklik ortaya km, geleneksel yaam biimi deimeye balamtr. uvalar, Tatarlar ve Bakurtlar arasndaki kltrel deiime baktmzda Ruslar vastasyla ortaya kan bu deiikliklerin kltrel alanda en nemli belirtisi zorla Hristiyanlatrma ve Ruslatrmaya bal olarak dil-Ural blgesinde eski dnemlerde olumu yazl kltr eserlerinin byk lde yok edilmesidir. Bunun yannda igalcilerle her trl ilikide bulunma mecburiyeti, Rusay, dil-Ural blgesinde yaygnlatrmaya balar. Bylece giderek Rusa renme ve retme kanlmaz bir ihtiya hline gelir. I. Petro zamannda Kazanda kurulan Tersanede altrlan Tatar kleler ve dil-Ural blgesinden temin edilen iiler iin Trk til bilen tercmanlara ihtiya duyuldu. Tercmanlk babadan oula intikal de edebiliyordu. Tercmanlar iinde en tannm aile Halfinler oldu. 1758de Kazanda Birinci Rus Gimnaziyas ald. Bu okulda 1769dan itibaren Trk-Tatar Dili de okutuluyordu. Tersane tilma Said Halfin, bu okula retmen atand. Daha sonra olu shak ve torunu brahim de bu ite altlar (Kurat: 1965, 118-119). Dolaysyla Halfinlerin (Said, shak, brahim) Rusa-Tatarca yazdklar dilbilgisi kitaplar, dzenledikleri Rusa-Tatarca, Tatarca-Rusa szlkler kitaplar, Avrupa dil bilim metotlarnn dil-Uraldaki ilk uygulamalardr. Said Halfin [Halfeolu] (1732-1785). Kazanda tercmanlk, mtercimlik ve 17851800 yllarnda Kazan I. Er Balalar Gimnaziyasnda Tatar dili retmenlii yapt. Rusyada Tatar Trkesiyle baslan ilk alfabe kitab Tatar Tili Elfbasnn da yazardr. (Rusa tam ad: Azbuka Tatarskogo yazka c obstoyatelnm opisaniem bukv i skaladov, Moskva, 1778, 54. s.) 1785te yazd Tatar Tilin ynenvi Yalerge Tatar Tili Szligi Hem Kskaa Grammatika adl eseri ise baslmamtr. Bunun olu shak Halfin (?-1800), eitimci ve mtercim olup baz Rus kanun ve ynetmeliklerini evirmitir. Torunu brahim Halfin (1778-1829) ise, Kazan I. Er Balalar Gimnaziyasnda ve ayn zamanda Kazan niversitesinde (1812den sonra) Tatar dili ve Arapa okutmutur. O yllarda bu niversitede alan Azerbaycan Trklerinden Mirza Kazm Beyle yakn ilikisi vard.
204
ada Trk Edebiyatlar-I 1819da niversite konseyine Tatarlara kendi dillerini retmek ve onlar dnyev ilimlerden haberdar etmek gereini vurgulayan Lyuboptnoe soobrajenie . Halfina o prosveenii Tatar [. Halfinin Tatarlarn Eitimi Hakkndaki lgin Haberi] balkl bir bildiri sundu. Kazan niversitesi rencilerinin Tatarca retmeni olarak atanmalarn bile nerdi. (...) 1819-1820 yllar arasnda pek ok ders kitabn Tatarcaya evirdi ve bir de Tatar dili szl hazrlad (Rorlich 2000: 148).
Eserleri: 1- Kazan gimnaziyasnde oktlaturgan Tatar tili elifbas hem grammatikas (Arapa okunma kaideleriyle) 1809-1812. 2- Ahval-i ngz Han ve Aksak Timir (Kazan, 1819, 2. bs. 1822). 1630-1660 yllar arasnda Kasm Hanlnda yazlan, dilinde yerel zellikler grlen anonim bir tarih kitab. Kitabn szl 1821de basld. 3- Eblgazi Bahadr Hann ecere-i Trk (1825) adl eserini nere hazrlad Doubilimci N. P. Rumyantsev, Latince nsz yazd. 4- Elifba ile Kikine Nahiv-Sarf (Kitabn tam ad ahinahn Kazan gimnaziyasnda lisan- Trk ve att- Arab retile turgan elyifba ile kikine nahv ve sarfdr, Kazan, 1809, 80 s.). Bu eser Rus mekteplerinde ders kitab olarak okutuldu. 5- Tatar Tili Konspekt (Tatar Dili zeti, 1826) baslmad; elyazma olarak kald. Ayrca dier tercmeleri yannda F. Volkovdan yapt iek Hastal (1803) adl bir eser de vardr. Grld gibi Halfinlerin dil hakkndaki yazdklar eserler yannda metin neirleri ve evirileri de Tatar kltr ve bilim hayatnn deimesinde belirli bir rol oynamtr. Azerbaycanl olmalarna ramen ilm faaliyetleri Kazan ve Petersburga bal olan Mirza Cafer Topuba (1784/90-1869) ve Mirza Kzm Beyi (1802-1870) de burada zikretmek uygun olur: Bunlarn her ikisi de, Batl bilim anlaynn Rusya Mslmanlar arasnda yerlemesine hizmet etmi, ayn zamanda Rus muhitinin Mslmanlar aalayan ve cahil bulan bak asnn deimesinde nemli rol oynamtr. Batl bilim metotlarn esas alarak tarih, Dou kltr ve edebiyat hakknda eitli eserler veren, baz Rus arkiyatlarnn hocas olan M. Cafer Topuba, Kazan ve Petersburg niversitesinde okuttuu dersler dnda Rusyada nmizmatik bilim dalnn kurucusu olarak da dikkati eker. Konumuzla ilgisi asndan zellikle Kazan niversitesi retim yelerinden Mirza Kzm Bey (1802-1870)in Umum Trk-Tatar Dili Gramerinden (Obtaya Grammatika Turetsko Tatarskogo Yazka, 1839, Kazan. Bu eser Theodor Zenker tarafndan Almancaya da evrilmitir: Allgemeine Grammatik der Trkisch-Tatarischen (Sprache, Leipzig 1840 ve 1848). Daha sonra da defalarca baslmtr.) ve Trk dili hakkndaki grnden sz etmek gerekir. Osmanl, Azer ve aatay yaz dillerini Tatar Trkesiyle karlatrmal bir ekilde incelendii, Bat dil bilim anlayna uygun tarzda yazlan bu eserde, Kzm Bey, Rusya Trklerinin tm iin 1834te ivelerden arnm bir Trk dili fikrini savunmutu (Devlet 1999: 19-20). Hseyin Baykara onun bu fikrinden daha geni bir ekilde sz eder:
Kzm Beyin dikkati eken almasnn en nemlilerinden biri de mterek bir Trk dilinin yaplmasna gayret sarf etmi oluudur. 1854te Nikolski adl birisi, Kazanda temiz Tatar dilinde bir Trke gazete karmaa teebbs etmitir. Rus hkmeti bu iin incelenmesini Kzm Beye brakyor. Mirza Kzm Bey, bu vesile ile Rus hkmetine verdii raporda Rusyada bulunan Trkler iin mterek bir Trk dili gerektiinden sz ediyor ve diyor ki: Kazan lehesinde olmayp temizlenmi Tatar dilinde gazetenin neri, taazzuv etmi bir dil eklini alacak ve dier Tatar-Trkler iin bu bir rnek olacaktr. Nihayet mit edebiliriz ki btn Tatar leheleri bu dil vastasyla ilenmi ve temiz bir dil ekline girecektir. (Baykara 1966: 67).
Bu alntlardan anlald gibi smail Gaspraldan nce Rusyada btn Mslman Trklerin rahatlkla takip edebilecekleri bir yaz dili ihtiyac su yzne km bulunuyordu. Kazanda kitap basmnn XIX. yzyln ilk yllarnda balamas ve 1830l yllar-
8. nite - ada Tatar Edebiyat
205
dan sonra gelimesi, ok gemeden yazar ve yaymclar, dil-Ural blgesinin dna da kitap satmann yollarn arayp bulmaya yneltmitir. Btn Rusya Mslmanlarna (Trklerine) kitap satmann bir yolu da onlarn hepsinin anlayabilecei ortalama bir dille eser neretmekti. Kazanl nairler bunun iin Osmanlca, aatayca ve Tatarcadan olduka yararlandlar. Onlarn bu dil anlayyla Gaspralnnki ayn deildir. Dil konusunda nemli aratrmalar olan bilim adamlarndan biri de Hristiyanlatrlm bir Tatar ailesinin ocuu olan Muhammed Gali Mahmudov (1824-1891)tur. Kazan medreselerinde okurken hattnn gzellii sayesinde 19 yandayken Kazan niversitesinde hat hocas olarak greve balad ve Tatarca okuttu. Rusa renmenin onlara salayaca yararlar anlatarak Tatarlar, Rusa renmeleri iin ikna etmeye alt. 1876ta Kazan Tatar retmen Okulunun kuruluunda grev ald ve bu okulun ilk mfettii oldu. 1850-1855 yllar arasnda hem metodik hem de pedagojik bakmdan baarl bulunan Pratik Tatar Dili Klavuzu (Rusa ad: Pratieskoe rukovodctvo k izuenyo tatarskogo yazka) adl ders kitabn yazd, eser 1856da basld. 1864te Marzubannameyi Trkeden Tatarcaya evirip Kitab- Destur-i ah ve fi Hikayet-i Padiah adyla yaymlad. Bu eviride olduka sade bir Tatarca kullanmas dikkati ekti. 1858-1889 tarihleri arasnda Rusa-Tatarca Szlk hazrladysa da bu eserini bastramad. Rusadan evirdii topluma yararl bilgileri ieren eitli eserleri de vardr. Tatarlar arasnda dil, tarih ve etnografya alannda Batl bilim metotlaryla aratrmalar yapan bilim adamlarnn nclerinden olan Hseyin Feyizhanov (1828-1866), bilimsel aratrmalarn Tatarlar arasnda yerlemesinde nemli rol oynad. lkrenimini doduu Sabaay ve Bereskedeki medreselerde aldktan sonra Kazana giderek tahsiline devam etti. yi derecede Arapa, Farsa ve Osmanl Trkesi rendi, be yl kadar da Mercannin rencisi oldu. Din bilimlerden daha ok tarihe ilgi duydu. Rusa rendi, Kazanda bata Mirza Kzm Bey ve . N. Berezin olmak zere bilim adamlaryla yakn ilikiler kurdu, onlarn derslerini takip etti. Bu bilim adamlarnn tavsiyesiyle 1854te Petersburg niversitesinin Dou Dilleri Fakltesinde retmenlie kabul edildi. 1858de Rusya Dileri Bakanlnn arivindeki Krm hanlarnn yarlklarn tasnif ederek hazrlad Krm Yurtna ve Ol Taraflara Dair Yarlk ve Hatlar (Rusas: Material po istorii Krmskogo xanstva, izvleenne po pasporyajeniyu mperatorskoy Akademi nauk iz Glavnogo arxiva Ministerstva inostrannx del.) adl eseri V. V. Velyaminov-Zernovun n szyle basld. 1864, 961 s.). Daha sonra Petersburg ve Kazandaki Arapa, Farsa ve Trke elyazmalarnn ilm katalogunu hazrlad. 1860ta ilm aratrmalar iin gnderildii Kasm ehrinde Arapa ve Tatarca 40 kadar eski mezar ta kitabesinin nemini fark ederek bunlarn 29unu kopya etti, ilm aratrmasnda kullanmas iin Velyaminov-Zernova verdi. 1862 ylndaki aratrma seyahatinde de Teti ehri yaknlnda bulduu mezar ta kitabesi hakknda yazd Bulgar Kabir Tandag Yazuv ad Rusa makalesiyle (mparatorluk Arkeoloji Cemiyetinin Haberleri, 1863, 4. c., s. 403-404) Bulgar dilinin Tatar diliyle akraba olduunu ortaya koydu. O dier aratrmalarnda da Tatarlarn dil-Kama boyu Bulgarlaryla ayn soydan geldiini, bu blgede Trklerle Finlilerin karmasyla Tatar soyunun ortaya ktn ileri srd. Onun bu grleri, zamanla Rus bilim evrelerine hkim olan yanl kanaatlerin temelden deimesini salad. 1862de Tatar Tilinin Kskaa Ukuv Grammatikas (Rusa ad: Kratkaya uebnaya grammatika tatarskogo yazka) adl eseri basld. Trk dillerinin szln ve restomatiyasn hazrlad. Yaz dilinin Arapa, Farsa kelimelerden uzaklap konuma diline yaknlamas gerektii kanaatindeydi. Bu gr ileride Tatar yaz dilinin gelimesinde kendi lsnde etkili oldu. Hseyin Feyizhanov, bir yandan da aratrmalar iin gerekli grd stanbul ktphanelerindeki nemli tarih kitaplarn, hattatlara istinsah ettirmitir. 38 yanda veremden vefat etmesi onun olgun eserler vermesini engelledi. Mercan ile birlikte Islah- Medaris adl medrese reformunu tasarlayan (bir manada slam niversitesi) bir proje hazrladklar bilinmektedir.
Marzubanname: Acem edebiyatnn uyan devri olan X. yzyl sonlarnda Marzban bin Rustem tarafndan Taberistann yerli halk diliyle yazlan Marzubanname, yazlndan drt asr sonra iki ayr nsha olarak ran diline edebi bir ekilde aktarlmtr. Sadrettin eyholu tarafndan Trkeye 14. yzylda evrilen Marzubanname, Kelile ve Dimne tarznda yazlan ve kahramanlar daha ok hayvanlardan oluan fabl trnde bir eser hviyetindedir. Kitaptaki hikayelerin omurgasn sosyal, siyasi ve ahlaki tavsiyeler oluturmaktadr. Marzubanname, Kelile ve Dimneden daha zengin ve edebi adan daha stn kabul edilmektedir. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Trkesiyle yazl (14. yy.) Sadrddin eyholu tercmesini yaymlad: Marzubnnme Tercmesi, Giri-nceleme-Metin-SzlkTpkbasm, A DTCF Yay., Ankara 1973, 468+ 137 s.
Hrestomatiya: retimde kullanmak amacyla hazrlanan, eitli metinlerden oluan bir nevi antoloji, okuma kitab.
206
Maarif hareketi: Tatarlar arasnda Merifetilik denilir. Rusya Trkleri arasnda aydnlanma hareketi ve bunlarn temsilcileri iin kullanlan tabir.
Yukarda grld gibi Tatarlar arasnda XIX. yzyln ortalarnda dil, tarih, etnografya, folklor vd. alannda grlen ilerleme ve gelimeler (ksmen . Mercan hari), dorudan doruya Kazandaki Rus okullar ve niversitenin etkisiyle aklanabilir. Modern edebiyatla ilgili gelimeler ise balangta . Gaspralnn almalaryla Trkiyenin ve dorudan doruya Avrupa kltr hayatnn etkisiyle aklanabilir. Rus edebiyatnn etkisi daha sonra kendisini gstermitir. Dier yandan XVIII. yzyl ortalarndan itibaren Rus ynetiminin kendi karlar iin Mslman Trklere kar tavr deitirdii grlr. Rus sanayicilerinin istekleri, Pugaov ayaklanmasnn ortaya kard tehlikeler sebebiyle II. Katerina dneminde Mslmanlara ynelik siyasette bir yumuama olur. Din Hogr Kararnamesi kartlr, Tatarlara Rusya ileriyle ticaret yapma imkn salanr, onlarn yeniden cami ve medrese amalarna verilir, 1789da Ufada Rusya Mslmanlar Mftl (dier ad Orenburg dare-i Ruhaniyesi) kurulur. Bylece daha nce dil-Ural blgesinde medreselerin yklmas, din adamlarnn ortadan kaldrlmas gibi sebeplerle balayan, din tahsil iin Dastan, Krm veya Trkistan medreselerine gitme alkanl, XVIII. yzyl sonlarna doru iyice yaygnlar. Artk bir snf hline gelmi bulunan Tatar burjuvazisi, bu konuda din adamlarn destekler. Bylece yeni medreseler alr. Balangta skolastik erevede de olsa din bilgiler yenilenir. Zamanla medreselerin oalmas, eski-yeni din eserlerin Trkiye veya Kazanda baslmas, Trkistanda veya dier yerlerde okuyan medrese rencilerinin eski mantk, kelam, fkh, eserlerini ve slam tarihinin kaynaklarn tanmasna, onlarn etkisinde kalmasna sebep olur. Bylece din anlay da deimeye balar. Baz din adamlar, cahil halkn dinden ayramad hurafelere, baz kt det ve alkanlklara kar kmaya balar. dil-Ural medreselerinde Trkiye ve Trkistan etkisiyle ortaya kan bu deiim, aslnda bir ze dnme hareketi olarak dnlebilir. Bu hareket balangta din ilimler, tarih ve corafya gibi alanlarla snrl idi. Medrese slahatlarndan Usul-i Cedid hareketine gemek iin en erken 1870-1880li yllar beklemek gerekecektir. Aslnda bu hareketin ortaya kmasna zemin hazrlayan, Kursev ile kendini gsteren tenkit fikridir. Nitekim bu eletirel bak, daha sonra habddin Mercan ile nemli bir gelime kaydederek Usul-i Cedidi dourmutur. Bu hareket, smail Gaspralnn 1880li yllarn balarndaki ok ynl faaliyetlerinden sonra, genileyerek yeni bir maarif hareketi, yeni bir retim metodu olarak yzn Bat Avrupa medeniyetine dnmee balar. Tatarlar arasnda din anlayn yenileyen ilk ahsiyetlerden biri olan Abdunnasr Kursev (1776-1812), renimine memleketinde baladktan sonra Buharaya gitmi Mir Arap Medresesinde iyi derecede Arapa, Farsa renmi Buhara ve Semerkantta okuma, inceleme imkn bulduu eski din, felsef yazma eserlerden edindii bilgiler sebebiyle medresedeki skolastik zihniyete kar kmtr. Bylece bilimsel aratrmalar iin kanlmaz bir art olan tenkit fikrini yeniden gndeme getirmi olur. Kitabl-rad lil-bad (Kazan 1903) adl Arapa eserinde, slam dnyasnda eski dnemlerdeki limlere ve yazlan her kitaba kr krne itaat edilip deer verdiinden, bilginin azdan aza hikye edilmesinden ikyet ederek, fikirlerin, kitaplarn aklc bir gzle deerlendirilmesi gerektiini ileri srer. Tasavvufun yanl anlaldn, yeni itihatlarn yaplabileceini belirtir. Bunun zerine Buharada tekfir edilerek lme mahkm edildi (1808) ise de, tvbe ederek lmden kurtuldu. Ayrca Heftyek Tefsiri adnda Kurann baz surelerini Tatar Trkesine evirdi. Bu eser dil-Ural blgesinde yaymlanan ilk Kuran meallerinden biri olmas bakmndan nemlidir; nk o dnem medreselerde Arapa gramer bile Farsa anlatlyordu. Hacca giderken stanbulda vefat etti. Bu sahada daha geni kitlelere ulama becerisi gsteren ihabeddin Mercan (18181889), Kazanda dodu ve 19 yana kadar da burada medresede okudu. Belli derecede
207
Arapa, Farsa rendikten sonra 20 yanda tahsilini tamamlamak iin Trkistana gitti. Be yl Buharada, iki yl Semerkantta sonra tekrar Buharada renim grd, bu ehirlerdeki eski slm kaynaklaryla temas neticesinde din dnce ve tarih anlaynda nemli gelimeler oldu. zellikle kelam, mantk, matematik, astronomi, slam tarihi zerinde younlat. 1849da Kazana dnnce I. Mescide imam oldu ve bu caminin karsndaki medresede mrnn sonuna kadar mderris olarak alt (1850). 1876da Kazanda alan Rus-Tatar retmen Okulunda 1876-1884 yllar arasnda dil, din ve slam tarihi gibi dersleri okuttu. Ayrca ehirdeki Rus Gimnazyumu ve Kazan niversitesi hocalaryla bata Radloff, Mirza Kzm Bey, J. Gottwalt olmak zere yakn ilikiler kurdu. Bu onun Bat bilim anlay ve aratrma metotlar hakknda bilgi edinmesini ve kendini daha da gelitirmesini salad. 1878de Kazan niversiteside kurulan Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyetine ye kabul edildi. 1880de Hacca giderken stanbula urad eyhlislam Ahmet Esad Efendi ve nl tarihi Ahmet Cevdet Paa ile de grt. alaletz-Zamn fi Tari-i Bulgar ve Kazan adl eseri Radloff tarafndan Rusaya evrildi, 1877de Kazandaki Drdnc Rus Arkeoloji Kongresine sunuldu ve kongrenin bildiriler kitabnda tam metni basld. Otuza yakn din, tarih eserini Arapa yazd. Sadece Mstefadl-Abar fi Ahval-i Kazan ve Bulgar (Kazan, 1. c. 1885; 2. c. 1900) adl eserini byk lde aatay Trkesinin etkisinde bir Tatarca ile yazd. Eski Arap kaynaklarna bn Faldan gibi dil-Ural blgesinde bulunmu seyyahlarn eserlerine dayanarak Bulgarlarla Trklerin, Tatarlarn ilikileri olduunu ispat etti. Bu konuda farkl dnen Avrupa ve Rus limleri arasndaki baz yanl kanaatleri deitirmeyi baard. Kursevnin at yoldan giderek din ve ilm aratrmalarda tenkit fikrini iyice yerletirdi. slam dinini aklc bir grle ele ald, Kuran ve hadislere birinci derecede nem verdi, yeni itihatlarn yaplabileceini ileri srd ve kendisi de yeni itihatlarda bulunmada tereddt etmedi. slam dinini Asr- Saadetteki saf hliyle anlamak gerektiini ileri srd. Bylece Rusya Mslmanlar arasnda din anlaynn hurafe ve baz kt geleneklerden temizlenmesinde byk rol oynad. Ayn zamanda modern tarih aratrmalarnn yolunu at; Tatarlar arasnda mill tarih anlaynn glenmesini salad; mutaassp medreseli direniini byk lde krarak Rusyada usul-i ceditilerle usul-i kadimciler arasndaki mcadelede Usul-i Cedid eitim-retim hareketinin nn at ve en byk destekilerinden biri oldu. Kayyum Nasiri: dil-Ural blgesinde modern kltr ve bilim hayatnn gelimesinde, modern edebiyata zemin hazrlayan almalarda phesiz ki en byk pay, ok ynl bir ahsiyet olan Kayyum Nasiri (1824/25-1902)ye aittir. Kazann batsndaki Zye kazasnn Yukar irdan kynde dodu. Babas ve dedeleri de -be nesilden beri din adam idiler. lk tahsiline babasnn yannda balad. Ondan Arapa, Farsa ve belki de bir miktar Rusa rendi. nk babas ve kardei ticaretle de uratklar iin Rusa biliyorlard. Ayrca doduu kasaba, Mslman Tatarlarn, Ruslarn, uva ve Marilerin kark yaad bir yerdi. Daha sonra Kazanda Beinci Mahallenin Medresesinde Ahmet Hazretnin yannda 1855 ylna kadar okudu. Bir yandan da gizlice Rusa reniyordu (Kurat 1966: 106). 1850den itibaren misyonerlerin ynettii ilk ve orta papaz mekteplerinde Tatar dili retmeni olarak almaya balad. Sonra ayn ii Kazan lahiyat Okulunda srdrd. Ayrca Kazan niversitesine dinleyici olarak devam etti (1860). Bata Radloff, Katanov, J. Gottwalt, Lebedev vs. olmakla Rus ve Alman arkiyatlarla, bilim adamlaryla ilikiler gelitirdi. Bylece Ruslar ve Rus eitim ve bilim hayatn yakndan gzlemleme imkn buldu. Kazan niversitesinin Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Dergisinde Kazan Tatarlarnn slamdan nceki din inanlar ve merasimleri gibi konularda makaleler yazd. Rus bilim
208
adamlaryla yakn ilikileri, birlikte almas, yazd Rusa makaleler sebebiyle 1885te Kazan niversitesi Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyetine ye kabul edilen ilk Mslman oldu (Kurat 1966: 107). Btn bu ilikileri sebebiyle ansiklopedik bilgi sahibi olmu, modern aratrmalarn usulleri, metotlar hakknda bilgiler de edinmi ve bunlar 1859dan itibaren yazp yaynlamaya balad kendi eserlerinde uygulamaya balamtr. Bir yandan da Ruslara Tatarca ve Tatarlara da Rusa zel dersler vermitir. Dille bu kadar ilgilenmesinin doal sonucu olarak Tatarca-Rusa, Rusa-Tatarca dilbilgisi kitaplar ve szlkler yazmtr. Baslan ilk eseri Kratkaya Tatarkskaya Grammatika (Ksaca Tatarca Nahv kitab)dr (1860). Eser Rusa renmek isteyen Tatarlar ve Tatarca renmek isteyen dier milletler iin yazlmtr. Cmle kuruluu, Tatarca ve Rusa karlatrmal olarak ilenmitir. Kayyum Nasiri byk bir ihtimalle Ahmet Vefik Paann Lehe-i Osmansini rnek alarak Lehe-i Tatar (Kazan, 2 c., 1895, 1896) adl szln hazrlad. Bu eserine Kazan Trk lehesi szl olmaktan ziyade, tasarlanm bir Kazan kitap dili lgat denilebilir (Taymas 1966: 126). Enmzec (1895) adl eseri Tatarca cmle kuruluunu ve kelime kklerini ele alr. 1879da Fevakif-l-Clesa fil-Edebiyat adl eserini yazar. Nasiri bunun ksa varyant olan Krk Bakay 1880de, eserin tamamn ise 1884te bastrr. 609 sayfalk bu hacimli eserinde, Kuran ve hadislerde din, ilim, ticaret ve sanatkrlk hakkndaki emirleri, tavsiyeleri derlemi; Tatar szl edebiyatndan toplad metinlere geni yer vermitir. Kitapta 28 tabmak (bilmece), 118 cr (mani, trk), Selamname, ay beyti, Omagan kilin [Onmayan gelin] balkl manzume, 315 makal (atasz) vardr (Taymas 1966: 127 ve Lemercier-Quelquejay 1984: 17). Bu eseri ve dier aratrmalaryla Kayyum Nasir, dil-Ural Tatarlar arasnda szl edebiyat metinlerini derleyen, halkn inanlarn aratran folklorcu ve etnograf olarak da karmza kar. 1871den 1897 senesine kadar (1886, 1887, 1895 yllar hari) yaymlad Kalendarlar (masa takvimleri) birok bakmdan nemlidir. Bu takvimlerde eitli konular; hastalklar, bitki ve hayvanlar, lkeler, edebiyat ve tarih konular, biyografiler vs. yer alyordu. Tatarlarn ada dnyadan haberdar olmalarnda bu takvimlerin byk rol oynad kukusuzdur. Bunlara bir eit yllk da denebilir. Rus ynetimi XIX. asrn ortalarndan itibaren dil-Uralda veya Kafkasyada gazete karmak iin mracaat eden birok Trk aydnnn talebini geri evirmiti; nk, gazetenin Mslman-Trk halkn gzn amasndan, onlar dnyada olup bitenlerden haberdar etmesinden, onlar arasnda milliyet bilinci ve demokrasi gibi ada dncelerin yaylmasndan korkuyordu. Kayyum Nasiri de bu ihtiyac hissetmi 1871de Ta Yoldz adl bir gazete karmak iin mracaat etmise de izin alamamtr (TET 1985: 263). Kayyum Nasirinin Osmanl Trkesinden Kazan Tatarcasna uyarlad, aktard birok eser de vardr. Bunlar arasnda eyhzade Ahmet Msrinin adaleti, doruluk, yiitlik gibi erdemleri ne kard Krk Vezir adl hikye kitabn (1868); Giritli Ali Aziz Efendinin Muhayyelatname adl eserinden ald Efsane-i Glruh ve Kmuran (1896), Ebu Ali bn Sina Hikyesini (1872), Muhtasar Tevari-i Enbiyay (1884) sayabiliriz. Ayrca Farsadan Kabusname adl nl eseri de tercme etmitir (1882). Bunlarn dnda Istlahat- Corafya (1890), Hesaplk (1873), lm-i Hendese (1895), avass- Nebatat (1893), Usul-i Corafyay Kebir (1894) gibi eitli bilim dallarndaki eserlerini de sylemek gerekir. Rusa eserleri arasnda da unlar dikkati eker: Kazan Tatarlarnn Halk Edebiyatndan rnekler (N. F. Katanovla birlikte, 1896); Snn Mslmanln Etkisinde Olmayan Kazan Tatarlarnn Halk nanlar ve Merasimleri (V. Grigoryevin nszyle, Moskova, 1880), Kazan Tatarlarnn Masallar ve Bunlarn Dier Milletlerin Masallaryla Karlat-
209
rlmas (P. A. Poliakovla birlikte, Kazan, 1900), Eski Kazandan Tatar Masallar (Kazan ?), Tarih Tatar arklar (Rusaya eviren Katanov, Kazan, 1898). Ruslar arasndaki Panslavizm, Rus milliyetilii gibi siyas-sosyal cereyanlar yakndan takip etmesi Nasiride milliyetilik duygularn uyandrm olmal ki milletinin TrkTatar, dilinin de Tatarca olduunu idrak etmi, eserlerini yerel dille yazmaya almtr. Bu sebeple Kayyum Nasiri, zellikle Sovyet dneminde modern Tatar yaz dilinin kurucu olarak ne srlmtr. Buna ramen, Tatarcann geliebilmesi iin Arapa ve Farsadan yararlanlmas gerektiini bildirmiti. Kendisinin eserlerinde Osmanl Trkesi ve aataycann etkisinden tamamyla kurtulamad grlmektedir. Bu duruma ramen Kayyum Nasiri Tatarcann dzenli, kurall bir dil olduunu syler, fiil ekimimin zenginliiyle de dier dillerden stn olduunu iddia eder (Taymas: 1966: 123-124). Ayn dnemde ihabeddin Mercannin Arapay mkemmel bir dili olarak grp eserlerinin hemen tamamn Arapa yazmas, Kayyum Nasirinin bu fikirlerinin zaman iin ne kadar nemli olduunu gsterir. dil-Ural blgesindeki yenileme, modernleme hareketleri ilk olarak hangi alanlarda ortaya kar, sralaynz.
Modern Tatar Edebiyatnn Ortaya k - smail Gaspralnn Rol ve Etkisi

Yukarda sz edilen dil, tarih, etnografya, folklor aratrmalar, din anlay ve medreselerdeki deiimlerden sonra dil-Ural blgesinde modern edebiyatn yolu da alm bulunuyordu. Bu hususta modern bilim ve edebiyat dilini hazrlayan, toplumda edebiyat zevkini, edeb eser okuma alkanln gelitiren Kayyum Nasirnin hizmetleri byktr. Hangi sebeple olursa olsun Ruslarla yakn temasta bulunan Tatarlar arasnda zihniyet ve dnya gr asndan nemli deiikliklerin ortaya kmas beklenilen bir sonu olarak grlebilir; fakat, yukarda sz edilen baz bilimsel aratrmalar dnda, dorudan doruya fikir ve edebiyat anlaynda ortaya kan bir deiiklikten henz sz edilemez. dil-Ural ve Krm blgelerinde fikir ve edebiyat alanndaki modernlemenin dorudan doruya smail Gaspralnn 1880li yllarn balarndaki faaliyetleriyle baladn syleyebiliriz. Rusya Trklerinin modernleme hareketleri, . Gaspralya gelinceye kadar Kafkasya ve dil-Ural blgesinde kmsenemeyecek bir gelime gstermi, bu yenilemeyi temsil eden din, tarih, dil alanlarnda nemli eserler yaymlanmt. Buna ramen modernlemenin kanlmaz bir zorunluluk olduu (Azerbaycanda M. F. Ahundzade hari) tam olarak anlalmam ve bu konuda ileriye ynelik, ok ynl bir proje ortaya konulmamt. Rusyadaki Panslavizm, Avrupadaki uluslama hareketlerinden etkilenen smail Gasprl, btn Rusya Mslmanlarnn (Trklerinin) iinde bulunduu kt durumdan nasl kurtulaca konusunda dnm tanm yekpare bir projeyi uygulamaya koymutur: O, 1883te Bahesarayda yaymlad Tercman gazetesiyle, 1884te fonetik metot (Usul-i Savt)la balatt Usul-i Cedid eitim-retim hareketiyle ve 1887de Tercman gazetesinde Molla Abbas Fransev imzasyla yazmaya balad roman ve hikyeleriyle bu genel projesini, Rusya Trklerinin dikkatine sunmu bulunuyordu. smail Bey, ayn zamanda Tercman gazetesindeki yazlarnda modern edebiyatn gerekli olduundan, Avrupadaki hikye, roman, tiyatro, seyahatname ve dier edebiyat eserlerinin toplumun gelimesindeki rolnden, neminden srarla sz etmi Trkiyede yaymlanan baz edebiyat eserlerini gazetesinde tantm ve tenkit etmiti. Bylece modern edebiyatn nn aacak teorik grleri de olduka yaln bir ekilde okuyucularyla paylamt.(Bu konuda daha fazla bilgi iin smail Gaspral, Seilmi Eserleri (3. c., s-
Rusya Mslmanlar: O dnemde Rus sansr Trk rkndan sz etmeyi yasaklad iin 1905e kadar Rusya Trkleri yerine Rusya Mslmanlar tabiri kullanlmtr.
Gaspral Edebiyat teriminin btn yazl metinleri iine alacak kadar geni bir anlamda kullanyordu.
210
*) Tercman gazetesinde 1885
ylnda (Say: 1-20) M. skenderov imzasyla Meyve-i Zaman adyla kk hikyeler yaymlanr. Bunlar Rusya Trkleri arasnda grlen ilk modern hikye rneklerindendir. Meyve-i Zaman kk bir Mukaddimeden sonra 14 tefrika hlinde yaymlanan birbiriyle balantl veya ortak kahramanlara sahip Beylik ve Trelik, Acaip Bir Dervi, Yeni Mritlik, Orenburg, Krgz Kz Mengli Gl, Danyal Bey, Midal Yaki van vanovi adlarn tayan 8 adet kk hikyeden oluur. Biz M. skenderov imzasnn da smail Gaspralya ait olduunu dnyoruz. Bak. Y. Akpnar, Rusya Trklerinin Modern Hikyeleri Asndan Meyve-i Zaman ve smail Gaspral, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar 2007, Say: 23, s.7-37.
tanbul, 2008) adl esere bakabilirsiniz.) Ona gre edebiyat, cehaleti yok etmede birinci derecede rol oynamal, eitim-retim hareketiyle birlikte toplumun ihtiya duyduu bilgi ve teknolojiyi Batdan almasnda yol gstermeliydi. Ulusal kimlik tek olduu gibi, btn Trk dnyasnda edebiyat da edeb dil de tek ve ortak olmalyd. (Bu konuda daha fazla bilgi iin kitabnzn ada Krm Tatar Edebiyat-2 nitesine baknz.) smail Gaspral, bu ie nclk etmek amacyla Molla Abbas Fransev imzasyla Tercmanda tefrika edilen Frengistan Mektuplar (1887, kitap hlinde; 1891), Darrrahat Mslmanlar (1891, kitap; 1906), Sudan Mektuplar (1889), Kadnlar lkesi (1890), Arslan Kz (1893), Gn Dodu (Kart Aay imzasyla 1905-1906) gibi eserlerini yazd. Bu eserler, smail Gaspraly sadece Krm Trlerinin deil ayn zamanda btn Rusya Trklerinin ilk yazarlardan biri (hem say itibaryla en ok eser yazanlardan biri) olarak karmza karmaktadr.* stelik o, sadece yeni nesrin kurucusu olarak kalmam ayn zamanda edebiyatn teorik problemleriyle ilgilenen ve bu konuda grlerini aklayan ilk ahsiyetlerinden biri olarak da ne kmtr. Dolaysyla etkileri ve o dnemin artlar sebebiyle smail Gaspraly btn Rusya Trklerinin, tabii bu arada dil-Ural Trklerinin de ilk hikye, roman yazarlar arasnda kabul etmek gerekir. nk XIX. yzyln ikinci yarsnda, bugnk anlamda Krm, Tataristan, Bakurdistan veya Kazakistandan sz etmek mmkn deildir; elbet de bir etnik yap vardr; ancak bu yapnn hkim olduu corafya bu gnknden ok farkldr. Bu durumu Ahmet Temir yle aklar:
19. yzylda btn Trk dnyasnda grlen batllama ve yenileme hareketleri, bir taraftan Osmanl-Trk, dier taraftan Avrupa-Rus yolu ile dil-Ural blgesinde de byk bir kltr kalknmasna sebebiyet verecek ekilde tesirini gstermitir. Bu devirde Kuzey kltr blgesini coraf bakmdan kati olarak snrlandrmak pek mmkn deildir: Kazan-Tatar yaz dilinin Kazandan baka Astrhana, dilden Kazak bozkrlarna ve bat Sibirya ilerine kadar hkim olduunu, dier cihetten Trkiye, Azerbaycan, Krm, Dastan, bat ve dou Trkistan ile sk mnasebetin devam ettiini gryoruz (Temir 1976: 514).
Ayrca btn bu corafyada yaayan insanlar kendilerini Mslman olarak tek bir kimlikle alglyorlard ve aralarndaki kltrel ilikiler de ok sk idi. Dolaysyla Tercman gazetesi hepsine ulayor ve onlar da bu gazeteyi kendilerinin yayn organ olarak kabul ediyorlard. Tatar edebiyat tarihini incelerken, bu durumum 1920li yllara kadar devam ettiine dikkat etmek gerekir. Tercmann okuyucular arasnda btn Rusya Trkleri vard ve yine o dnemde okuyucularn ekserisi medrese renimi grm aydnlar veya tccarlardan ibaretti. Dolaysyla onlar sadeletirilmi bir stanbul Trkesiyle yaymlanan Tercman ve sz edilen roman ve hikyeleri okuyup anlayabiliyor ve ondan etkileniyorlard. Bir baka deyile Rusya Trkleri arasnda modern edebiyatn ortaya k, ayn zamanda ortak bir edeb cereyan olarak grlmelidir (Akpnar 2010: 11-33). Nitekim Rus askeri okulunda renci olmasna ramen Tercman okuyucular arasnda bulunan ve smail Beyin yolundan giderek Tatarlarn ilk roman Hsameddin [isametdin] Mollay (Kazan 1886) yazan Musa Akyiit, bunun en gzel rneklerindendir. Ayn ekilde, Sadr Maksud, Rzaettin Fahrettin ve Fatih Kerimyi de bu erevede deerlendirmek gerekir. Rus ynetimi hem smail Gaspralnn hem de Trkiye fikir ve edebiyat muhitinin Tatarlar zerindeki etkisinin ok iyi farkndadr. Krml aratrmac Osman Akokrakl bunu kaynaklaryla aklar:
8. nite - ada Tatar Edebiyat O vakitler Rusiyede ark matbuat zerine kzc [ba sansr grevlisi] bulunan msterik profesr Simirnov, Petrograd Asar- Atika Cemiyetinin ark ubesinde bu hususta doklad yapa [bir rapor sunuyor], Tatarlarda yenilik doduunu ve bunda Osmanllk tesiri olduunu anlatmaya ala idi [alyor idi]. (Protokol Zased(aniy) Vost(onogo) Atd(eleniya) m(peratorskogo) Ar(eologeeskogo) Db(estva) za 1888 g. Sankt-Peterburg. (Bu kaynaktan nakleden: O. A.) Yine de o asrlarda Rusiye Tatarlarnn hayat- mill ve siyasleri zerinde bir zebani kibi duran mehur lminskiy, o vakt Rusiyenin perde arkasndan hkimi bulunan Pobedonostseve gnderdii gizli mektuplarnda u satrlar alaya alaya yaza idi: 1885 senesi Penza gimnaziyasn ikmal eden Musa Akcigit namnda bir Tatar Mill roman yazd. imdi ise ikmal-i tahsil iin stanbula gitti. Biz Tatar medreselerinden Hristiyanla yol amak iin altmz hlde, gimnaziyalarmzdan stanbula yol almaya balad. (Pisma N. lminskogo. Kazan, 1895, c. 310 p. No: 98); (Akokrakl 2006: 117)
211
Pobedonostsev (1827-1907): Ortodoks kilisesinin st kurumu kutsal sinodun bakan, ar III. Aleksandrn danman ve onun zerinde byk etkisi olan Rus hukuku. Hristiyanlatrma siyasetinin en byk destekleyicisiydi. lminski de bunun emrinde alyordu.
Bu genel aklamalardan sonra dil-Ural Trkleri arasnda modern edebiyatn ilk rneklerine geebiliriz. Rusya Trkleri arasnda ceditilik olarak adlandrlan fikir ve edebiyat cereyannn esaslar nelerdir, bu cereyann kurucular kimlerdir?
Modern Tatar Hikye ve Roman

Musa Akyiit ve Hsameddin Molla [isamitdin Minla] Roman Musa Akyiit (1864-1923). Penza vilayetinin imbar ehrinde dodu. Babas uzun yllar Rus ordusunda yararl hizmetleri olan ve bu sebeple asilzadelie layk grlen Altnbay Akyigitovtur. 1878-1884 yllarnda Penzada Rus gimnaziyasnda okudu. stn baar gstererek mezun olmasna ramen Moskova ve Kazan niversiteleri onu renci olarak kabul etmedi. nk o dnemde Rus ynetimi, Mslman rencilerin niversitede okuyup ada dncelerle tanmasn, dnyada olup biteni kavrayacak bir duruma gelmesini istemiyordu. Aksine Mslmanlarn, hkmete hibir problem karmayacan dndkleri medreselerde okumalarn, sadece din sahada kalmalarn ve ilerini grecek kadar da Rusa renmelerini arzu ediyordu. lminskinin yukardaki mektubu bu durumu gayet iyi aklyor. Musa Akyiit ilkokulda ve gimnaziyada iyi derecede Rusa ve bunun yannda Franszca rendi. O yllarda edebiyata ilgi duymaya balad; Rus ve Bat Avrupa edebiyatndan baz eserleri okudu, o srada Tercman da takip ettii Hsameddin Mollada kahramanlarnn Tercman okumasndan da anlalmaktadr. Hsamedddin Mollada kadim tarzda eitim grm tutucu, cahil mollann karsna Usul-i Cedid zere stanbulda yetimi gen ve ak fikirli bir mollay kard, kadimci hazreti kk drd iin Tatar muhitinde tepkiye sebep oldu. Bunun zerine Musa Akyiit Bahesaraya gidip bir yl akn sre orada Tercman gazetesinde altktan sonra smail Gasprlnn tavsiyesi zerine 1888de Trkiyeye okumaya geldi. II. Abdlhamidin zel izniyle Mekteb-i Mlkiye-i ahaneye kabul edildi. 1894de buray birincilikle bitirerek yksek harp okuluna Rusa ve ilm-i servet (iktisat) retmenliine tayin edildi (lken 1966: 344). Akyiit Trkiyede edebiyatla deil fikir hayatyla ilgilenir. Avrupa Medeniyetinin Esasna Bir Nazar (stanbul, 1897) adl eserini yaymlayarak Avrupa medeniyetinin, Mslmanlarn ilm aratrmalarndan yaplan tercmeler sayesinde gelitiini, ykseldii ve baarlarn da Mslmanlara borlu olduu fikrini savunur. ktisat yahud lm-i Servet (stanbul, 1898-1899) adl eserinde ... serbest pazar iktisat sistemi ile himayecilik sistemi arasndaki tartmay uzun uzadya tahlil ettikten sonra Trkiye iin himayecilik sistemini kabul etmenin meziyetleri ve zaruretlerini gsterdi. Bu
212
fikirleri daha etrafl savunabilmek iin bir matbaa kurdu ve Metin adl gazeteyi karmaya balad (lken 1966: 344). ttihatlar liberal ekonomiden yana olduklar iin Musa Akyiitin hocalna son verdiler, gazetesini ve daha sonra bakalaryla birleerek kardklar gazeteleri de kapatp onu zmire sonra da Hamaya srdler. Bir mddet douda kaymakamlk yapt. I. Dnya Sava baladnda tifs hastas olarak stanbula dnd. stanbul niversitesine satn alnan Katanov kitaplar iin kurulan ktphanenin mdrlne getirildi. Emekli olduktan sonra vefat etti. M. Akyiitin Hsameddin Molla roman, sadece Tercmann diline yaknl (dier bir ifadeyle ortak edeb dille yazlmas) ile deil ayn zamanda Gaspralnn yeni slamTrk toplumu hakkndaki grlerini yanstmasyla, realist bir grle ele ald sosyal (kadn haklar dhil), din, ahlk, iktisad problemlerle, eitim meselesi hakknda ileri srlen fikirlerle de dikkati eker. Aslnda bu roman eski-yeni zihniyet, bir baka deyile Dou-Bat atmas zerine kurulmutur. Hsameddin Mollayla Abbas adl bir tccarn kz olan Hanife arasnda gelien romantik ak maceras, eseri daha ilgin bir hle getirir. stanbulda medreseden mezun, dnyada olup biteni kavram yenilik fikirleriyle, millet sevgisiyle dolu gen bir molla olan Hsameddin, tahsilini tamamlayp kyne dnnce, ister istemez eski tarz medrese mezunu, kyn en zengin adam [G]ali Bayn kz kardeiyle evli, geri fikirli, mutaassp Bikpolat Hazretle kar karya gelir. Yazar bu iki kahramann arasndaki atmay anlatrken, dnemin birok problemleri hakknda dncelerini syleme imkn bulur. Dou-Bat atmas, smail Gaspralnn Frengistan Mektuplarnn da atsn oluturur ve daha sonra yazlan Tatar roman, hikye ve tiyatrolarnda da bu iki fark dnya, deiik ekillerde ele alnr; XIX. yzyln sonlar, XX. yzyln balarnda Tatar edebiyatnda en belirli atma zemini olarak nemli bir yer tutar. Hsameddin Molla konusu, tipleri itibaryla tarih bir neme sahiptir: Tatarlarn XIX. yzyl ortasndaki uyanlarn, yenileme ve Avrupallama hareketlerini, yzyln son eyreindeki bu aydnlanma hareketinin gereki grntsn, canl hayat sahneleriyle yanstmaktadr. Romann olumlu ba kahramannn stanbulda okuyup dnen cediti bir molla olarak seilmesi tesadf deildir. O dnemde stanbul muhitinin Tatarlar zerindeki gl etkisini gstermek iin Hsameddin Molla, bilinli olarak tasarlanm bir karakterdir. Romanda yetim Muhtarn, dilencilii brakp alarak zengin olmas, Hsameddin Mollann zengine-fakire ayn gzle bakmas, muhitindeki ocuklar evinde okutmas, arkadalaryla birlikte halktan para toplayp Krmdan satn aldklar kitaplar kylerde halka datmalar, Tifliste zengin Muhtarn aresiz kalm, fakirlemi Hsameddine sahip kp ona bir medrese amas... btn bunlar, yeni din ve insan anlayn yanstt gibi o dnemde Tatar hayatnda grlen deime ve gelimeleri de yanstyordu. Romann ba kahraman Hsameddin Molla, Tercman gazetesinden yksek sesle, duygulanp, alayarak smail Gaspralnn aadaki makalesini okur:,
Fakir, zavall birini, ar bir hastay grsek yardm etmek isteriz. Bin trl derde yakalanm cehalet ve i bilmeme (bir meslek sahibi olmama) gibi iki byk dmann elinde can ekien binlerce din ve dil kardelerimizin olduunu bilip de onlara yardm etmeye kalkmamamz, hayret edilecek bir ey deil midir?
eklindeki szler, dneme hkim olmaya balam slamclk ve milliyetilikTrklk lklerinin de ak bir ifadesidir. Kylere Bahesaraydan kitap getirtip datan Hsameddinle arkadalar, bu ideallere sahip kan gen kua temsil eder. Roman-
213
da Hsameddinle arkadalarnn ilikileri anlatlrken Velhasl bu zat millet-perverlik birletire. Milet-perverlik ise acaip [ok gzel] ilere sebepi olup, her ulu ilerin menbadr (TME 1979: 64) denmesi yazarn milliyet meselesi karsndaki tutumunu da belli eder. Eserde sosyal hadiseler, eitim, kadn haklar gibi problemler aklc ve realist bir bak asyla, Hsameddinle Hanifenin ak hikyesi ise romantik bir yaklamla anlatlr. Nihayet Hsameddin Mollann nsan maietinde bir bahal [deerli] ve ya ey; hrriyettir. Biz hrriyetimizi koruyabiliriz szleri karsnda Hanife Hanmn Hrriyetsiz yaamak g ve zor olduunu ben de biliyorum diye cevap vermesi, ilk bakta kahramanlarn kiisel yorumu gibi grlmesine ramen, aslnda dnemin siyas ve sosyal hayatndaki yeni bir gelimeye iaret eder ve yazar Musa Akyiitin dnyadaki siyas, fikr gelimeleri de yakndan takip ettiini gsterir. Romandaki cediti Hsameddin Molla, gimnazyum rencisi Ebuzer, bakrc [G]isa Uzunkulakof, kadimci molla Bikbolat Hazret, kyn zengini, i adam [G]ali Cevadof, kendi kaderini belirleme kararlln gsteren gen kz Hanife, almann, emein deerini anlayan Muhtar, Tatar toplumunda o dnemde benzerleri bir hayli fazla olan yeni tiplerdir. Bu canl tipler, romann kendi dnemini gl karakteristik izgilerle, realist bir tarzda yanstmasn salar. Roman her hliyle acemi bir yazarn elinden kmasna, anlatm dilinde bir hayli przler bulunmasna (cmle kuruluunda yer yer Rusann etkisi grlmektedir, zevkle okunacak bir dili yoktur vs) ramen, kendi sahasnda r am, modern edebiyatn ilk eserlerinden biri olduu gibi kendisinden sonra gelen eserler zerinde de etkili olmutur. Hsameddin Mollann zeti: [dil-Ural blgesinden Hsameddin Molla adl bir gen stanbulda medrese tahsilini tamamladktan sonra kyne dner, evinde bir mektep ap ocuklar usul-i cedid zere okutmaya balar. Kyn mutaassp eksi kafal hocas Bikbolat Hazret ile aralarnda atma balar. Kyn zengini ve Bikbolatn da kayn olan Ali Cavadov, Sbgatulla adl olunu, beik kertmesi olduu tccar Abbasn kz Hanife ile evlendirmek ister. Hsameddin Molla ehre gittiinde Hanifeyi grm, k olmu, kz da bu sevgiye karlk verince, genler evlenmek iin szlemilerdir. Hsameddin ehirde kendisine millet sevgisi olan arkadalar bulmutur. Bunlar Krmdan kitap getirtip kylerde halka datmakta halkn gznn almasna yardmc olmak iin almaktadrlar. Hanife ailesine Sbgatulla sevmediini ve onunla evlenmeyeceini bildirir. Hsameddine kap onunla evlenir. Kyde yaamaya balarlar fakat, Bikbolat ile Ali Cavad onlarn peini brakmaz dedikodular, basklar devam eder. Hsameddin evini, tarlasn satp Tiflise gitmeye mecbur olur. Bu ehirde iler umduu gibi gitmez perian a susuz bir vaziyettedir. Hsameddinin zamannda dilencilik yapt iin polise ikyet ettii ve almas iin t nasihat verdii Muhtar, alp Tifliste zengin bir tccar olmutur. Hsameddini cami avlusunda grrce tanr, ona sahip kar, bir medrese yaptrp orada ders vermesini salar.] Hsameddin Molla romannn ba ksmndan bir para: Hsameddin Molla (Mill roman yaki hikye) Rusya ortasnda dil nehrinden uzak deil bir Tatar avul [ky] mevcuttur. Karyenin ahalisi iki yz ev kadar olup adn fa itmekten ekiniyoruz, ancak hikyemizi yiil alatmak iin adn Nun harfiyle iaret idemiz [ediyoruz]. Nun karyesinin aneleri adi aneler gibi aatan ve balar [stleri] bazan salamdan [ottan] bazan aatan yasalmtr [yaplmtr]. Nun avulnda iki mescit var. Bir uramlu [sokakl] avul bulub uram
Metinde parantez iindeki nokta (...), romandan baz yerlerin atlandn, buraya alnmadn gsterir. Keli parantez [ ] iindeki yerler tarafmzdan yazlan aklamalardr.
214
Romann bandan alnan bu parann diline dikkat ediniz, Trkiye Trkesine ok yakn ama, bu yaz dilini ok iyi bilmeyen biri tarafndan yazld da hemen belli oluyor. O dnemde smail Gaspralnn ve Tercmann etkisini gsterdii iin romann bu giri ksm orijinal basksndan aynen alnmtr. Arap harfli imla gz nnde tutularak Trkiye Trkesine yakn bir okunu tercih edilmitir.
Ukazny molla: arlk devrinde hkmet tarafndan resmen tayin edilmi, yetki verilmi Mslman din adam. Burada Kuran okutulurken uygulanan allm usule iaret ediliyor. nce gelen harf harekesiyle birlikte sonra gelen harfle tututurulur, tekrar edilerek okutulurdu.
Disetin: (Rusa: Desyatina): 1 disetin 1,09 hektartr. 10 disetin yaklak 100 dnm yer eder.
*Orijinal metinde yanl olarak setre be setre eklinde.
uzun ve kidir [genitir]. Uram uzayub kble tarafndaki uunda burulub sua [suya] yol kadr. Ahalisini maiet iin balca hizmeti ekinciliktir. Lakin ok alklar [insanlar] baka ehirlere mesela Astaran, Rastof, Kazan gibilere i ve ticaret iin dalrlar. te Nun kynde orta camiden rak deil bir kk ane var. Bu ane z kk bulsa da tatadan ba, anbar ve muhkem saraylar [ahrlar] sahibini ictihadl ve izmet seven adam idigini gsterrler idi, bu anede molla kadn dul Zlhaya ve olu Hsameddin Molla adlu adamlar tururlar idi. Molla Hsameddinni merhum atas ukazny [resm izinli] molla olmu ise de olu atasn cihetine [makamna] muvaffak olamad. ki yl bundan mukaddem Molla Hsameddin Osmanl yernden tahsil-i ulum ile vatan Nuna kaytt [dnd]. Ve hazrda kendsi anesini ikinci blmeciinde sabilere ders virr idi. Nunllarn bazlar Hsameddin Mollaya rabet iderler idi. nk iki sene zarfnda yaz yazmak, at [yaz] tanmak, ilm-i hesab, ilm-i hl balalarna retti ama ok adam mollay ya bilmedklernden sevmezler idi. Mesela Nunnu ukazny mollas kart [yal] Bikbolat Molla Efendi Ahmet ah olu hasetlik idb an sevmiyor idi ve meclisine diyor idi: - Nin bu deli cahile balalarz viresiz tevfikten karur [Allahn yardmndan uzaklatrr], kitriz benim z medreseme ol izk [heceleme] retmez tordan toru sure okudr, an usul-i tedrisi caiz deil mesela a-ba okudr ama evvel elif sine besinbe gerek. Ve byle aslsz szler ile Hsameddin Mollay orluyor idi. ok alk kart [ok kimse yal] mollan szne eriat szi gibi inanr idi, ama Hsameddin mektebinde okutm ve tecrbe etmi kiiler kart mollan bo szlerine inanmayup Hsameddin Mollay kemal-i rabette tutarlar idi. Hsameddin Molla ise deil navlar, sarflar [ekil ve cmle bilgisi] ilm-i fkhtan, ilm-i hikmetten stanbulda akirtlikte tamam haberdar old. Tatar mollalarn bazlar zleri az bildklernden ok bilen bakalara asetlik idb sevmedkleri malumdur. Hsameddin Molla hareket ve kesb [alma] seven molla idi. On disetine kendsini yeri var idi. Gere bir izmeti tutsa da ve ok defa yaz vakti ekin iinde baka izmetiler yallasa [rgat altrsa] da ekseri zi de kara [basit, kaba] ekin iini iliyor idi. Bundan byle Hsameddin Molla rahat ve gayrilere ihtiyasz maiet ider idi. Hikyemiz yaknda gemi zamanlara mteallkdr. K yaknlam [yaklat] vakitler. Cuma gn, namazdan evvel Hsameddin Molla kend anesinde Tefsir-i Beyzav kitabn mtalaa klur. Yzne baksa bu yirmi be yalk yigitke taaccblenrsin. Yzi gzel, ak. Yeiden km kk sakal ve myuklar [byklar] ve kk sa kour renkte [kahverenginde] olub cemaletl yzini gzelliini daha ziyadeledirrler. Nurl ve gk gzleri satr be satr* sahifeyi ygirb [satr satr sayfay hzla yryp] geiyorlar. Banda barhat takyasn [kadife takkesinin] gm ay yalt yolt yaltrar [ldyor]. Tefsiri kuyd. Blmesinde [odasnda] geziyor. Yznden derin fikre dald bilinr. Gizgende [gezerken] byk boyun ve iy kyafetini grse k olursn. u esnada tirezeden volostnoy [percereden bucak] idaresi hizmetisini grb kapya dor varub Hey geldi mi diy adlanub kkrd [bard]. Merkum [sz edilen] hizmeti geldi, diyb bua bir kt virdi. Kd alub yiit ziyadesiyle mesrur old. Mezkr kt, Rusya slamlarn selametini ve hsn-i maietini muhafaza iden [yaamnn iyiliini gzeten] Tercman ceridesi [gazetesi] idi. (...) aikra okumaya balad: - bu nomer [numara][ ile Tercmann yarm yll tamam ola. Bu nomere aldmz ve daha ve daha Her ne kadar mklatl ve g bir i ise de, kpni faidesi memul olunub [ouluun yarar gzetilip] zahmetden arna dek bendi [gazete makalesini] byle okuyor:
8. nite - ada Tatar Edebiyat Ben olaym siz olunuz bir fakir bir bayu [zavall bir kimse] grsek canmz arb kayu hasl olur. Bir hasta halsiz grsek yardm bermeye ila ve are retmek murad ideriz. Ya lm teginde yatan bir kii grsek gzmze ya, glmze merhamet gelr; dai derde mbtela [hasta] hayvan grsek acyub a va idemiz [ederiz] de, bir deil be deil biler ile din ve dil kardelerimiz bi trli derde mbtela olub nadanlk ve hnersizlik [cehalet ve zanaatszlk] gibi iki ulu ve addar dman eline tb can taladn [can derdine dtn] grmeyb canmz koymayub glmz alamayub aklmz areler kdrmayub [aramayp] turdmz ok yazk ve taaccb deil midir?
215
u yirde Hsameddin Molla mteessir olub tuktad [durdu] ve gzleri biraz suland. Bir iki dakika fikirden sora okumaya devam idb Evet ok taacbdr ki bir adam hline merhamet ideriz de bir milyon adama, bir millete merhametimiz yokdur. (...) [kendisine niin aladn soran annesine, hi babam hatrladm da diye cevap verir.] Halbuki okularmz, ol atasn hi yadna almad. Rusiyede sakin on milyon slam kardelerini yadna ald. Atas neye lazm. Ol vefat, Allah cennet versin. Amma on milyon Mslman tiri kald. Avrupadan baka Osmanllar ve Msrllar ve Hindliler bizim nadanlk ve gafletten kleler. Heyhat! Amma malumatl olmak n ne lazm? Okumakn sevmek lazm, diye fikirlene fikirlene Hsameddin Molla gine odasnda gezmeye balad. Sulanm Tercman ise sofraya brakt. (TME 1979: 45-48). *** ada Tatar edebiyatnn ikinci roman Ulf yaki Gzel Kz Haticeyi yazan Muhammed Zahir Bigi (1870-1902), tannm din limi Musa Carullah Biginin kardei olduu iin Sovyet dnemi kaynaklarnda hakknda ok ksa bilgi verilmi, romanlar deerlendirilirken de ou kere objektif yorumlar yaplmam, bazen tahriflere bile yol verilmitir. Zahir Bigi, Penzada dodu. Ailesi 1875te dnemin nemli ticaret merkezlerinden biri olan Rostova g etti. Tccar olan babas Yurullah 44 yanda lnce bir ulema ailesinden olan annesi Fatma Hanm olunun eitim-retimiyle ahsen ilgilendi. Muhammed Zahir kk yalarndan medresede Arapa, Farsa okudu. Rusa rendi. Fransz ve Rus yazarlarn eserlerini okumaya balad. Kendisinde edeb eser yazma hevesi uyand. 1886da Ulf yaki Gzel Kz Haticeyi yazd. Hem bu romann bastrmak hem de medrese tahsilini tamamlamak iin Kazana gitti. 1887de baslmasndan sonra ilgiyle karlanan bu eser ksa zamanda bask yapt. Glboyu Medresesinde 4-5 yl okudu. Kazanda yakndan tand ve gzlemlerde bulunduu medrese rencilerinin hayatndan alnm Gnah- Kebair romann yazd ve bastrd (Kazan, 1890). 1891de Rostova dnd. mamlk yapmaya balad. Vaktinin ounu ehir ktphanesine okumakla geirdi. Flun Musinin verdii bilgilere gre 1891-1892 yllar arasnda, Gnah- Kebairin devam niteliinde olan Mrted ve Katile isimli romanlarn yazm Kazandaki Kitap neriyatna vermi fakat, bunlar baslmamtr (TET 1985: 303). Daha sonra elyazmalar da ele gemeyen bu eserlerin kaybolduu dnlmektedir. 1893te Trkistan seyahatine kt, Buhara ve Semerkant dolap Rostova dnd. Seyahatnamesini yazd. Hayatnn bundan sonraki dnemi hakkndaki bilgiler olduka az ve daha ok kardei Musa Carullahn Mvernnehirde Seyahati yaymlarken (Kazan, 1908) verdii bilgilere dayanmaktadr. Ahmet Kanldere, gvenilir kaynaklara dayanarak yazarn bu dnemini yle anlatr: Seyahati sebebiyle bir dereceye kadar dnyay tanm olmasndan baka, okuduu Rusa eserler de yazar etrafndaki halktan epeyce uzaklatrm olmaldr. Kendi iinde atan duygular, cahil halkn onu anlamamas ve onun aleyhinde syledii szler, romancy bir kat daha yormu ve mitsizlie sevk etmi, belki de bu yzden olsa gerek, kendi-
Ahmet Kanldere, yazarn Mvernnehirde Seyahat (stanbul, 2005) adl eserini yaymlam ve bu esere Muhammed Zahir Biginin hayat ve eserleri hakknda nemli ve ayrntl aklamalar yazmtr. Daha geni bilgi iin, bizim de yararlandmz bu esere baklabilir.
216
ni tamamen ikiye vermitir. Hem imam olmas, hem de byle bir hayat srmesi, onun gen kiiliinde derin yaralar am olmaldr. Bu ruh atmalarn da tesiriyle, yazarn Trkistan dnnden sonraki hayatnn kontrolsz ve i atmalarla getii anlalyor. Bunun dndaki tek bilgi, onun kibeti hakknda, kardeinin biraz kapal ifadelerle syledikleridir (Kanldere 2005: 10). A. Kanlderein aklamalar ve ayrca Muhammet Gaynullinden yapt bir alnt trajik sonu ortaya koymaktadr: kiye olan dknlnn artmas ve karsyla ilikisinin ktlemesi onun sonunu hazrlam 1902de yatanda kars tarafndan ldrlmtr. Annesi bu cinayetin aratrlmasn istemediinden, alelacele gmlmesi iin uramtr (Kanldere 2005: 10). Ulf yaki Gzel Kz Hatice roman da Musa Akyiitin eseri gibi Trkiye Trkesine yakn bir dille yazlmtr ama, bu eserde dil, daha dzgn ve akcdr. Ayrca eserin dilinde Rusa kelimeler de dikkati eker. Bu durum, artk baz Rusa kelimelerin Tatarlarn gnlk diline getiini de gsterir. Romann dili hakknda bir fikir vermesi iin balangcndan kk bir alnt yapyoruz:
Bu alnt Trkiye Trkesi fonetiine uygun ekilde yaplmtr. Tataristanda bu gibi metinler Trkiye Trkesine yaknl gz nnde tutulmadan, kat bir ekilde Tatar fonetiine uygunlatrlarak Kiril alfabesine aktarlmaktadr. O dnemin edeb dilindeki yaknl gstermek iin kk bir alnt ile yetiniyoruz.)
Hikyemiz bir acaip gzel hikyedir. Hikyemizi ya alatmamak n evvelen vukus ne cirde [gereklemesi nerede] ve ne vakite olduunu yazamz. Hikyemizden oklup [okunup] alalacak i, bir nie sene mukaddem [nce] belde-i Kazanda vaki olmu itir. Sabah saat onda, Kazan misafirhanelerinden [otellerinden] bir ulu ve muteber misafirhane yannda kp [ok] adamlar cem olmular. Cemaatni mabeynlernden [aralarndan] bu gibi szler iidilr idi: - Ne var, ne karysz (bakyorsunuz], ne olmu? - Ne olsun, bu gn, bu misafirhanede bir misafire hatnn [misafir hanm] katl etmiler. - Acaib! Kim katl etmi, katil tutulmu mu? (TME 1979: 88).
Ulf Yaki Gzel Kz Hatice, konusu itibaryla realist bak asyla yazlm bir cinayet romandr. Zahir Biginin macera ve dedektif romanlar okumaya dkn olduu bilinmektedir. Nikolay Amarine gre bu eseri yazarken de mile Gaboriaudan etkilendii dnlmektedir (Kanldere 2005: 11). Abdurrahman Sadi ise Rusa bir eserden ilham aldn belirtir (A. Sadi 1926: 98). Romann zeti: Kazan zenginlerinden birinin olu olan Musa Saliov, niversite mezunu, ticaretle uraan bir gentir. Petersburga babasnn gzlerini tedavi ettirmek iin gelen Krm mirza [bey]larndan birinin gimnazyum bitirmi kz Zleyha ile bir lokantada tanr; genler birbirlerine k olur ve evlenmek iin sz verirler. Kzn ana babas bu evlilie raz olmaz, Zleyhay alp Krma dnerler. Babas vefat edince serbest kalan Zleyha Kazana gider, Musay kald otele arp ona evlenmeye hazr olduunu bildirir. Musa ise Kazan zenginlerinden Emedi emitov [Ahmed Hamidov]un yz bin sum gm aka balk istenen kz edie [Hatice]yle evlenmek zere olduunu syler. Zleyha ok zlmesine ramen onlara mutluluk diler, Musa da otelden kp gider. Ertesi gn Zleyhann otel odasnda cesedi bulunur. Yaplan aratrmada Musa sulu bulunur ve 10 sene hapse mahkm edilir. O srada zahiren Musann dostu grnen, ama aslnda onunla yaran arkadalarndan Gabdennasr ebubullin [Abdnnasr Habibullin] ad gen, zenginlii sebebiyle Haticeyle evlenmee talip olur, kzn ailesinden sz de alr. Musann kardei Nimetulah avukatla grr para gcyle de olsa Musann kurtarlmas iin elinden geleni yapmasn ister. Onun anlat dedektif ubin, Krma gider Zleyhann annesiyle grr. Zleyha lmeden nce annesine bir mektup yazm ve Musa ile otelde aralarnda geenleri anlatm, intihar edeceini de yazmtr. Bu mek-
217
tup mahkemeye sunulunca Zleyhann intihar ettii, Musann katil olmad anlalr ve Musa serbest braklr. Bunun zerine ailesi Haticeyi Abdunnasra vermekten vazgeer, aslnda kzn da gnl Musadadr. Yenilgiyi kabul edemeyen Abdunnasr zehir ierek intihar eder. Romanda yazar sk sk anlatm keser, sze girer, okuyucusuna dorudan doruya hitap eder: zzetl okuv, Abdnnasr Efendi kim idign cenab- saadetleriize malum tgil. Abdnnasr Efendini kim idgini bildireyim (TME 1979: 96). Romanda byle rnekler oktur. Bu durum, Zahir Biginin o dnemde Trkiyede baslm baz romanlar okuduu, ihtimalini akla getiriyor. Romanda Tatar zenginlerinin yaay tarz, tavrlar, gnlk meguliyetleri, evreyle ilikileri, Rus ynetimi, mahkeme ve adliyede ilerini nasl yrd realist bir gzle anlatlmtr. Cinayet hikyesi de ustaca ilenmitir, romann sonlarna kadar btn pheler Musa zerine younlamken, mfetti ubinin Krma gitmesi, Zleyhann annesine yazd mektubu renmesiyle olayn ak aniden deitirir. Yazar okuyucunun merak ve heyecann romann sonlarna kadar srklemeyi baarr. Gnah- Kebairde Kazan medreselerindeki talebelerin iinde bulunduu ahlak zaaf, iki ve elenceye dknlkleri, Kazann Mslman zenginlerinin traktir denilen sala meyhaneler ve fuhu hayatyla ilikileri (yani byk gnahlar!) yine realist gzlemlere dayanlarak anlatlr. Kt ilere bulaanlar sadece erkekler deildir; baz gen-yal Tatar kadnlar da fuhu batana srklenmektedirler. Yazarn amac, medrese yneticilerinin ve Kazan Mslmanlarnn dikkatini bu kt gidie ekmektir. Maverannehirde Seyahatte yazar, Bat Trkistann siyas, sosyal ve kltrel hayat, zaman zaman da tarih durumu hakknda bilgiler verir, eletirilerde bulunur. Bu seyahatnameyi Trkiye Trkesiyle yaymlayan (stanbul, 2005) Ahmet Kanldere eseri yle deerlendirir:
Yazar bir taraftan Bat kltr ile Dou arasndaki farklar yanstrken, dier yandan greceli olarak Batl olan ve Avrupa Rusyadaki Mslmanlarla onlarn Trkistandaki dindalar ve soydalar arasnda karlatrmalar yapmaktadr. Seyahatnamesinin en byk kymeti buradan gelmektedir (Kanldere2005: 20).
M. Zahir Bigi, realist roman anlaynn ve roman dilinin gelimesinde nemli bir rol oynam, ilk dedektif romann da yazmtr. Tataristanda 1991den sonra yeniden ele alnm, eserleri daha objektif bir ekilde incelenmi Sovyet dneminde eserlerinden kartlan yerler belirlenerek onlarn daha gvenilir ve eksiksiz basklar yaplmtr. Rzaeddin Fahreddin (1858-1936) Rzaeddin Fahreddin, Rza Kad olarak da bilinir. Bgilme kazas Ki-at kynde dodu. Kk yalarndan medresede okumaya balad. yi derecede Arapa, Farsa, Rusa rendi. Tarih, edebiyat, pedagoji konularnda eserler verdi. Gafil bin Abdullah takma ad ile yaymlad byk bir hikye olan Selime Yaki ffet (Kazan, 1898-99, 2. bs. 1904), Esma Yaki Emel ve Ceza (Orenburg, 1903) adl roman dndaki eserleri tarih, biyografi, din, eitim gibi konular hakkndadr. 1891de Orenburg dare-i slamiyesine kad tayin edildi. 1906da ayrlp Vakit gazetesinde alt. Halk edebiyat ve folklorla ilgili yazlarn Murad takma adyla yaymlad. 1908-1918 yllar arasnda Rusya Trklerinin en nemli fikr, edeb, pedagojik sreli yaynlarndan olan ura dergisini kartt ve ynetti. Hseyniye medresesinde ders verdi. Sovyet dneminde 1922-1936 arasnda Rusya ve Sibirya dare-i slamiyesinin bakan olarak alt. 1900-1908 arasnda Asar adyla (15 kitap) ilerinde E. Kargal, H. Salihov, . Zeki gibi edeb ahsiyetler de olan Rusya Mslmanlar arasnda mehur ahslarn biyografilerini, Tatar edebiyatnn ilk seyahatnamelerinden olan smail Seyahatini
218
(1903) yaymlad. Ayrca Mehur Hatunlar (1903), Til Yar (1910), Ahmet Midhat (1912) gibi eserleri de vardr. Rza Kad, aslen Bakurt olmasna ramen ulusal kimlik anlay ve tarih gr itibaryla smail Gaspraly takip eder. Baz Tatar edebiyat tarihilerinin de belirttii gibi Mslman Trklk cereyannn nde gelen temsilcilerindendir. Trk boylarnn edeb dillerinin Trkiye Trkesiyle (Osmanlca deil!) btnlemesi iin alr, kendisi de ak ve sade bir Trk dili kullanr. Halk arasnda ve bilim dilinde yerlemi Arapa, Farsa kelimelerle yetinir; arya kamaz. O dnemde dil-Ural blgesinin edeb dili (Tatarlarn ve Bakurtlarn) olmaya balam Trkiye Trkesine ok yakn Tatarcay tercih eder. Musa Akyiit ve Zahir Bigiden dahi ileri seviyede, ak, zevkli ve gramer bakmndan daha salam bir dil kullanmtr. Selime Yaki ffet Ufa civarnda zengin bir ailenin tek ocuu olan gen (eserde ismi verilmez agirt olarak geer), Kazanda medresede on yl okumutur. Babas ve annesi ldkten sonra tek bana kalr. Geim derdi yoktur; babasndan kalan servet onun iin yeterlidir. Trkiye, Msr memleketlerinde dolamak, in, Japonya ve Cavay grmek arzusundadr. Kazandan Samaraya gemiyle gitmek ister. Oradan Ufaya doru gitmek niyetindedir. Kazan iskelesinde Selime adl bir gen kzla tanr. Selime, ranl zengin bir ailenin Msrda niversiteden mezun, iyi derecede Arapa, ngilizce ve Franszca bilen, birok bilimden haberdar bir gen kzdr. Annesiyle birlikte seyahat etmektedir. randan Petersburgta oradan da Moskova ve Kazana ulamtr. Kazandan zerinden dil (Volga) nehrini takip eden bir gemiyle Astarhan zerinden Bakya doru gitmektedir. ki gen bazen Arapa bazen Farsa, uzun uzadya eitli bilimler, tarih, edebiyat, siyaset, zraat ... zerine sohbetlere dalar ve konutuka birbirlerine yaknlar, k olurlar. Kzn geni bilgisi delikanly akna evirir. Tatar delikanlnn terbiyesi ve gzel ahlak da kzn houna gider. Samaraya ulatklarnda Selime, delikanldan Bakya kadar kendilerine arkadalk etmesini rica eder. Gen kz seven Mslman agirt, nazik, edepli ve ll davranr, i bir harekette bulunmaz. Bakya ulatktan birka gn sonra, agirt Selimeden izin alp dnmek isterken, kzn dads ona gelip Selimenin kendisiyle evlenmek istediini bildirir. ffetli Selime ile iffetten baka kemalat olmayan cedit bir Tatar agirdi evlenirler. Eserde yeniliki dncelere sahip, niversite renimi grm kadn ve erkek tipi, o dnemde Rusya Mslmanlarnn hayatnda henz ortaya kmam tiplerdir. Eserden de aka belli olduu gibi bu tipler belli bir tezi ispat iin idealize edilmilerdir. Eserin ana fikri udur: yi eitilmi, iyi renim grm bir kadn erkeklerle eit olmak bir yana dursun onlardan stn de olabilir! Burada aslen ranl olan gen kzn Msrda okumas Avrupada dolamas, agirtin Trkiye, Arabistan, in gibi slam memleketlerini gezip dolamak istemesi dikkatimizi Trk corafyasndan slam lemine evirir. Bu da yeniliki Tatar dncesinin slamc yann gsterir. dil-Ural aydnlar Sovyet dnemine kadar kendilerini slam ve Trk leminden ayrmamlardr. Hikyedeki aydn gen kz tipi Selime, Osmanl edebiyatnda Ahmet Midhatn Felsefe-i Zenanndaki Fazla Hanm hatrlatr ama, Selime, Fazla Hanm gibi kendini tamamen bilime verip hayattan el ayak ekmemi, d leme ak, sosyal muhitte de oldukta aktif bir tiptir. Romandaki tarih gr de dikkati ekiyor, yazar dil-Ural blgesindeki halkn Altn Ordu zamannda Tatarlarn (Moollarn) stnl dolaysyla Tatar olarak adlandrld, onlarn asl atalarnn Bulgar Trkleri olduu kanaatindedir. Bu sebeple dil-Ural Trklerini Tatar olarak tanmlamaya kar kar. Rza Kad, smail Gaspralnn da sa-
219
vunduu bu fikri tekrar eder, dier eserlerinde de ayn tavr iindedir. Bu hikyesinde de hep Kazan Trkleri tabirini kullanlr. Ticarette Avrupallar rnek almak, eski usul ve alkanlklar deitirmenin gerekli olduu, Rusya Trkleri iin Rusa renmenin zarureti, hikyenin dikkati eken yanlardr. Esma Yaki Emel ve Ceza Esma dil-Ural blgesindeki Bikmet adl Bakurt kynde doar. Babas Abbas Molla XIX. asrn sonlarnda burada bir usul-i cedid mektep aar. Bu kydeki her yeniliin dman olan 50 yandaki tacir Hikmet Hac, agzl, zalim, kendini beenmi cahil bir insandr. Kendisine damat olmayan ve yaltaklk etmeyen Abbas Mollaya dman olmutur. Abbas Mollann yoksul bir mderrisin kzyla evlenmesi, onu iyice kzdrmtr. Baz hadiselerden sonra Hikmet Hac, sahtekr bir dervi olan Musann yardmyla Abbas hapse attrmann yolarn aramaya balar, sahte belgeler dzenletir, o srada Abbas Molla Hacca gittii iin bu tuzaktan kurtulur. Hacdan Abbas Mollann ld haberi gelir. Aslnda bu haber doru deildir. O srada Abbasn hanm [G]aye de vefat eder. Geride tek ocuklar olan on bir yandaki Esma kalr. Bir yangnda evleri, eyalar kl olunca Esmay Ural dalar eteinde bir yerde yaayan, kmz yapp satan, saf yrekli iyi bir kii olan Yusuf Babay himayesine alr. Rusyann deiik yerlerinden hatta yabanc memleketlerden kmzla tedavi olmak iin birok kimse Yusuf un yanna gider. Bunlarn arasnda Kazandan gelen bir medrese agirti Esmaya ilgin kitaplar okur, onlar ksa zamanda dost olur, birlikte vakit geirmeye balarlar. agirt giderken Esmaya annesinden hatra kalan altn tekesini (Teke: Altn veya gm ake.) hediye eder. Kz da ona kendi annesinden kalan gm bir yzk verir. Esma detleri olduu gibi tekeyi sa rgsne takar. Bir gn ehirden gelen Hamide (emide) adl bir kadn, annesinin dostu olduunu syleyerek Esmay alp ehre misafirlie gtrr fakat, geri getirmez, tifo hastalndan ld diye haber gnderir. Yusuf Babay da inanr. Hamide, Esmay yetim ocuklar satn alp onlara dilencilik ettiren Zeynu adl ahlaksz bir kadna satar. O da Esmann adn Zeynep olarak deitirip, genelev altran bir kadna satar. Esma kk olduu iin ona evde ufak tefek iler yaptrrlar. Bu sayede ktle, ahlakszla bulamaz. Bir gn merdivenden dp ayan krar. Hastahaneye gtrlr. Orada tedavi edilmekte olan iyi kalpli bir kadnla tanr, kadn ona acr, onu bir kye gtrr, orada anne-kz gibi yaarlar. Sonra kadn ehirde zengin bir ailenin yanna hizmeti olarak girer, Zeynep (Esma)i de terbiye yurdu [yetim yurdu]na verirler. Salih Bay adl bir zengin adam tarafndan alan yetim yurdunda Zeynep terbiye edilir ve okumaya balar. Salih Bay Hacca gider. Orada tesadfen Kazan medresesinde yannda okuduu stad Abbas Molla ile karlar. Onu kendi okulunda retmenlik yapmas iin davet eder. Abbas Molla ondan einin ldn, evinin yandn, ailesinden yalnz kendisinin sa kaldn renir. Salih Babayn davetini kabul eden Abbas Molla, polisten ekindiinden Yunus adn kullanarak geri dner, Salih Babayn yetim yurdunda hocala balar. Baba kz birbirlerini tanmazlar. Abbas Molla, orada Esmay yabanc biri gibi terbiye eder, yetitirir. Kz yirmi yana gelince, artk kendisi de orada retmen olup Abbasla birlikte almaya balar. Esmaya iki kii evlenme teklif eder; zengin bir adamn olu ve yoksul bir muallim. Esma muallimle evlenmeyi tercih eder. Kadnlar onun tercihine arr ve hakknda dedikodular yaymaya, nikhsz doan bir kz olduunu sylemeye balarlar. Esma bu kt durumdan kurtulabilmek iin, ailesini, bandan geenleri Salih Babaya anlatr. Salih arr nk Arabistanda karlap, yetim yurduna davet edip getirdii Yunus (Abbas Molla), Esmann babasdr. Bylece Abbas ile Esmann baba kz olduklar anlalr, sevinir mutlu olurlar. Gvey de Esmann sa rgsndeki altn akay grnce kzn Yusuf Bayn yanna kmz imeye gittiinde tanp, holand Esma olduunu anlar. Orada Esma ile birbirlerine k olmulardr.
220
Eserin temeli iyilikle-ktlk, yenilikle-eskilik arasndaki atmalar zemininde kurgulanmtr. Her iyiliin bir mkfat, her ktln bir cezas olur gr, eserin ana fikri olarak sylenebilir. Rza Kad, smail Gaspralnn yolundan giderek onun Frengistan Mektuplar ve Darrrahat Mslmanlar adl eserlerinin ruhuna uygun bir eser yazmtr.
Selime ile Esma, hem ideolojide ve dilde Batllaan, ceditlenen [yenilenen], TrkMslmancln Tatar bedi edebiyatnda iyi derecede sanatlkla ilen bir rnei hem de bu akmn bedi edebiyatmzda gelimeye, bymeye doru gidiinin devam, bunun en ak bir alameti idi (A. Sadi 1926: 105).
Sadri Maksud Tatarlarn ilk romanlarndan biri de Sadri Maksudinin Maiet eseridir. leride Tatarlarn nemli siyaset ve fikir adamlar arasnda yer alacak olan Sadri Maksud (Arsal, 18791957) henz 18 yanda iken Maiet (Yazl; 1898, basks; 1900, 2. bs.; 1914) adl bir kk bir roman yazar. Kazanda medresede okuyup, 1901de Rus-Tatar retmen Okulundan mezun olduktan sonra Parise gidip Sorbon niversitesinin Hukuk Fakltesini bitirir (1906). Merutiyetten sonraki II. ve III. Rus Dumasnda (1907-1912) milletvekili olarak bulunur. 1918de Tatar Mill Meclisi bakan olur. Boleviklerin Rusyada hkim olmasndan sonra yurtdna kp Sorbonda Trk-Tatar tarihi okutur. 1925ten sonra Trkiyeye davet edilir, milletvekillii yapar ve stanbul niversitesinde retim yesi olarak alr. Realist bir anlayla, daha nceki romanlara nazaran Kazan Tatarcasna daha yakn bir dille yazlan bu eserde n planda Mslmanlar arasndaki ok evlilik meselesi ve bunun sebep olabilecei problemler ele alnmtr. Kazanl Halit Efendi adl evli bir tccar, kendisinden ok kk bir gen kz olan Rabia ile evlenmek ister; fakat, Rabia, bu adamn olu olan Fatihin sevgilisidir ve iki gen evlenmeye karar vermilerdir. Fatih, Rabian nikhl ei olduunu mahalle imamna bildirerek, sevgilisinin babas Halitle evlenmesini engeller. Gelien olaylar zerine baba evinden ayrlr; ei Rabia ile birlikte yaamaya balar. Bunun zerine Halit Efendi evdeki hizmetilere, ei Halimeye ok kt ve kaba davranmaya balar. Halime Hanm bu muamelelere tahamml edemez olu Fatihin yanna tanr. Halit Efendi, evde yalnz kalr. Bir sre sonra ar hasta olur, lmne yakn yapt hatay anlar, hanm ve olundan zr diler. Fatih Kerimi (1870-1937) dil-Ural blgesinin tannm gazeteci, yazar ve yaymcsdr. Dnemin tannm din adamlarndan lman [Glman] Ahundun oludur. Kk yalarndan itibaren iyi bir renim grr. istay medresesinde ve Rus okulunda okur. 1890da Orenburg Mftlnden imtihanla imamlk icazeti alr. smail Gaspralnn tavsiyesiyle stanbula gelip Mlkiyede okur (1896). Bu srada bata Ahmet Midhat Efendi olmak zere birok Osmanl aydnyla tanr, yakn ilikiler kurar. stanbulda Franszca da renir. Mezun olduktan sonra Krmda ve sonra Orenburgta bir sre retmenlik yapt. 1898de akir Remiyevin tercman olarak onunla birlikte Avrupay dolat. ntibalarn Avrupa Seyahatnamesi (1902)nde anlatt. dil-Ural blgesinde Usul-i Cedid retimin yaygnlamasnda rol oynad. Tatar zenginlerinden Remiyevlerin ve Hseynovlarn yardmlaryla babasnn 1899da kurduu matbaa ve yaynevinde (Ktphane-i Kerimiye) almaya balad. Gaspralnn Tercman gazetesinin 20. yl jbilesine katlmak iin Bahesaraya gitti ve intibalarn Krmga Seyahat (1903) adl eserinde anlatt. 1906da Dumaya milletvekili seilen Zakir Remiveyin danman olarak onunla birlikte Petersburga gitti ve Rusya Mslmanlar ttifaknn merkez komitesine seildi (Gkek 2001: XI). 1906-1917 yllar arasnda Remiyev kardelerin sahibi olduu Vakit gazetesinde bayazarlk yapt. Sovyet dneminde srekli bask altnda yaad, 1925ten son-
221
ra Moskovada yaymclk ve Trke hocal gibi ilerde grevlendirildi, 1937te uydurma sularla lme mahkm edildi. 1912-1913 yllarnda Balkan savalar srasnda Orenburgta kan Vakit gazetesinin stanbul muhabiri olarak Trkiyede bulundu, birok aydnla grmeler yapt, sava haberleri gnderdi. Sonra bu yazlarn toplayp stanbul Mektuplar adyla bastrd (1913). Bu eserinde sadece sava haberleri vermekle yetinmemi stanbuldaki sosyal hayat, halkn meydana gelen felaket karsndaki tutumunu, savan sivil halk zerinde yapt tahribat, gazete ve dergileri takip etmek suretiyle de aydnlar ve devlet adamlar arasndaki siyasi ve fikri mnakaalar bu yazlarnda derin ve objektif tahlillerle yanstmtr (Gkek 2001: XII). Keriminin bu eseri, Sovyet dneminden nce, Trkiyeyle dil-Ural Trklerini arasndaki ilikilerin ulat seviyeyi gstermesi asndan son derecede nemlidir. Kerimi, yazar ve gazeteci olarak slamclk ve Trklk ideallerine sadk, batllamaya gnlden inanm bir aydnd. smail Gaspral ve Rzaeddin bin Fahrettinin izinden gitti. Roman ve hikyelerinde de her zaman topluma yararl olmay dnd; halk terbiye edip bilgi seviyesini ykseltecek, ahlakn gzelletirecek eserler yazmay, hayatnn anlam olarak grd. Baz Edebi Eserleri: Salih Babayn ylenvi (1897), Bir agirt le Bir Student (1899. Sonraki basklarnda ad ksaltlr: egirt le Student ), Cihangir Mahdumn Avl Mektebinde Ukuv (hikye, 1900), Merhum Glman Ahund (babasnn biyografisi, 1902), Morza Kz Fatyma (1907), Kaynana (1901), yalm, Hakiykatme (1908), Annan-monnan (1908). Ayrca halka ihtiyac olan konularda gvenilir bilgiler salama amacyla Franszca ve Rusadan birok eserler tercme edip yaymlamtr. Fatih Kerimiden rnek Metin: Ahmet Mithat Efendinin Cenazesinde 16 Aralk sabah Trk gazetelerini kartrrken Sabah gazetesinin drdnc sayfasnda en altta Ziya-y Azim serlevhasyla [Byk Kayp balyla] yedi sekiz satrlk bir haber gzme iliti. Okuyunca bir de ne greyim: Fazl- ehir, hkim-i muhterem Ahmet Mithat Efendi 15 Aralk gecesi saat on bir buukta Darafaka Mektebinde rahatszlanarak aniden vefat etmi. Gzlerime inanamadm, arp kaldm. Derhal dier gazetelere baktm. kdam ve Tasvir-i Efkrda da ayn ekilde nc, drdnc sayfalarda gazetenin en ehemmiyetsiz yerinde byle be alt satrlk bir yazyla Ahmet Mithat Efendinin vefat haber verilmi. Yahu, bu insan Trkiye iin bizim Rusyann Tolstoyu, Murmusof u idi. Bunlar ldnde Rus matbuat nasl yazdlar, Mithat Efendi ldnde Trk gazeteleri nasl yazyorlar, diye dnerek arp kaldm. Lkin ne olursa olsun haberin doru olduuna phe yoktu. Bu yzden ilk iim bunu telgrafla Vakit gazetesine bildirmek oldu. 1910 yl 4 Ekiminde Moskovada Profesr Murmusof leden sonra saat drt buukta ldnde bu haber, saat bete btn l mekteplere ulatrlm, saat altda btn Moskovaya duyurulmu ve btn mekteplerde matemden dolay dersler durdurulmutu. Gazeteler, derhal hususi ilaveler kardlar. (...) imdi gelelim Ahmet Mithat Efendiye. Onun iin ne yaptlar? Merhum 16 Aralkta gece saat on bir buukta Darafaka Mektebinde vazifesinin banda ilim yolunda ehit olmu. Ertesi gn saat te ldn telgrafla evine Beykoza haber vermiler ve o gn, 16 Aralk cumartesi gn, gndz saat drtte iki yz kii -ki bunlarn yans Darafakada okuyan yetim ve fukara talebelerden ibarettir- sessiz sedasz defnettiler. Gazetelerde onun vefat haberini sayfann en altnda, be alt satrlk bir yazyla bildirdiler. Nerede ve nasl defnedileceini hi kimse renemedi.
222
Tamam, Trkiye Rusya deil. Mithat da Murmusof deil. Fakat Mithatn Trkiyeye hizmeti, faydas Murmusof un Rusyaya hizmetinden hi de az deildir. Belki daha fazla olduu bile sylenebilir. Rusyada Murmusof larn ayn ayarda olmasa da emsallerini bulmak mmkndr. Ama Trkiyede bundan sonra Mithatn glgesini bile bulmak mit edilemez. Mithat Trk olu Trk, Mslman olu Mslmandr. Hi durmakszn milletine elli yl hizmet etti. Avrupallar da onu tanrlar. Trkiyede alan, i yapan kim var denildiinde ilk olarak Mithatn ad anlrd. Mithat bir kii idi, lkin byk Trk milletini ahsnda tecessm ettiren ve onlara bakalarnn hsn-i tevecch ve hrmetini celb ettirmeye gc yeten bir kiiydi. Mithat hi durmakszn alt. Sadece bu say ve gayretinden dolay ona hrmet edilmesi gerekir. stelik onun ulm ve fnunun her ubesi hakkndaki tahkikat ve tetkikat ve bildii her eyden kendi milletini ve umum Mslmanlar faydalandrmaya almas ne kadar mukaddes bir itir. Bir zamanlar bana merhum eyh Cemalettin Efgan Hazretleri ilim ve marifet karsnda diz kp hrmet gstermeyen milletin akbeti hsrandr. O millet yaayamaz, nk yaamaya lyk deildir demiti. Mithat Efendinin cenazesi srasnda bu szleri hatrladm. Trklerin Rumelide, Trablusta, Yemende yenilmelerinin en byk sebeplerinden biri bu, yani kendilerine hizmet eden insanlar takdir etmemeleri ve limlerine hrmet gstermemeleri imi. Byle devam ettike bunlar daha ok yenilirler dedim. Trk gazeteleri her gn birok uzun makaleler yazyorlar. Msy Poinkar byle demi, Danef yle sylemi, Avusturya ile Srbistan arasnda buhran kmas her an bekleniyormu... diye birtakm hikyeler anlatyorlar. (...) Bu gibi makaleleri brakp da kendi hayat ve maietleri hakknda yazmaya balasalar, her gn vilayetlerden ve Anadolunun ahvalinden bahsetseler ve bu cmleden olarak Mithat Efendinin vefat gibi kendi hayatlarna ait mhim vakalar yazsalar, miskin Trkler uyanrlar, uykudan uyanan adamlar gibi gzlerini aarlar. (...) Nerede ve ne zaman defnedileceini sorduk. Cenazesi imdi Darafaka Mektebinde. Henz buraya getirilmedi. Ne zaman defnedileceini ve ne karar verileceini bilmiyoruz. Sultan Fatih Camii haziresine defnedileceini zannediyoruz. nk ulemadandr dedi. Byle zntl bir zamanda sknt olmasn diye daha fazla kalmadan Mithat Efendinin evinden ayrldk. Cenazesinin ne zaman kaldrlacan telefonla stanbulda bir yerden sormak mmkn olur mu diye Beykozdaki polis merkezine gittik. nk polislerde telefon vardr. Telefonumuz bozuktur efendim, konuulamyor dediler. O halde telgraf ekelim diyerek telgrafhaneye gittik. Cevabn hemen alamazsnz, Darafaka, stanbul telgrafhanesine uzaktr dediler. (...) Bir taraftan cenazeyi defnediyorlar, dier taraftan kr hafzlar yksek sesle Kuran okuyorlar. Cenaze defnedildikten sonra ayak st ksa bir dua yapld. Sonra herkes dald. Nutuk filan gibi eyler olmad. nsanlar dalmaya balaynca hemehrilerimiz beni orada bulunan baz byk zatlarla tantrdlar. Bunlar arasnda Defter-i Hakani nazr Mahmut Esat Efendi, Darlfnun mdr Sami Bey, Darlmuallimat mdr Hulusi Bey, Maarif azasndan Babanzade Naim Bey cenaplar vard. Sami Bey beni buradaki iki genle tantrarak Bunlar Mithat Efendinin oullardr dedi. Kendilerine taziye beyan ettim. Mahmut Esat Efendiyle grnce ona Bu kadar byk bir limin cenazesi niin bu kadar sade ve lzumu kadar hrmet gsterilmeden defnedildi? Burada birok kii ve birok messesenin temsilcilerinin, hususen mektep talebeleri, muharrirler, edipler, kitaplar ve gazetecilerin bulunmas gerekmez miydi? dedim. Hayr, yle demeyin, ok hrmetle
223
defnedildi. Cenazede hazr bulunmak iin saray, sadrazam ve Maarif Nezaretine vekleten adamlar geldi. Cenazesini Darafaka talebeleri kaldrdlar dedi. Onlardan ayrldktan sonra hemehrimiz talebelerle konuarak dndk. Onlar defin merasiminin Mithat Efendinin anna muvafk surette olmadn beyan ederek fevkalade fkeleniyorlard. Knyorlar, nsan kymeti bilmiyorlar diye Trklerin hline teessf ediyorlard. Bunlardan ikisi Darafaka Mektebinde cenazenin ykand srada hazr bulunmular, ki molla ile iki hademe ykadlar, Fatih Camiine getirdiler. Camiin avlusunda dier cenazelerle birlikte toplam sekiz cenazeyi bir sraya dizdiler. Cenaze namaz srasnda Er kii, ad Ltf, ocuk, ad Hamdi ve bunlarla beraber Er kii, ad Ahmet Mithat dediler ve sonra mezarla getirdiler. O vakte kadar kabir henz kazlmamt, cenazeyi burada yarm saat kadar beklettiler. Mithat Efendi gibi byk bir insann bu ekilde defnedilmesine ok kzdk dediler. te bylece millet ve din adna elli yldan fazla hizmet eden yz elliden fazla her nevi eser yazan, son nefesine kadar Trklerin faydasna alan ve nihayet sava safnda ehit olan asker gibi Darafaka Mektebinde Tedrisat- slmiye Cemiyetinin toplantsnda can veren koca Ahmet Mithat Efendi bir gn iinde yok oldu. Dorusunu sylemek gerekirse Trkler salnda onun kymetini bilmedikleri gibi cenazesini de adamakll defnedemediler. Binlerce teessf! Mithat Efendi Trkler arasnda edebiyat, kalem ve fikir cihetlerince en ok hizmet eden bir kiidir. Mithat Efendi Trkleri adeta bir ocuu terbiye eder gibi eiterek okuma hevesi uyandrmak iin nce pek basit ve ksa hikyeler yazd. Sonra tedricen onlar edebiyat ve fen dairelerine yneltti. Din ve felsefe bahislerini izah ederek fikirlerini at. slama taarruz edenlere kar cevaplar yazarak slm ulemasnn elinden gelmeyen nice byk ve mukaddes hizmetleri eda etti. Gazetecilikte hi yorulmakszn alma hususunda herkese numune ve ibret oldu. Trklerin dikkate deer muharrir ve mtefekkiri kimdir, denildiinde yine ilk olarak gsterilecek kii Ahmet Mithat Efendiydi. Son zamanlarda o btn kuvvetiyle talim ve terbiye hizmetine girimiti. Darlfnunda, Medresetl-Vaiznde, Darlmuallimatta edebiyat, tarih-i edyan, tarih-i slm ve felsefe dersleri okuttu. Hatta ok kere evine gitmeden bu mekteplerde kalyordu. Birok cemiyet-i ilmiyede aza olup onlarn terakkisine alyordu. Umumiyetle shhati yerinde olup hi durmakszn ilim yolunda gayret ediyor, yaz yazyordu. Mamafih hi beklenmedik bir zamanda bu byk felaket oldu. (...) Cenab- Hakkn binlerce rahmeti seninle olsun koca Mithat Efendi! (F. Kerimi, stanbul Mektuplar, 2001: 120-126) lk Tatar roman ve hikayelerinde kullanlan dilin zellikleri nelerdir? Ayaz shaki (1878-1954) Fikir adam, yazar, siyaseti ve gazetecidir. Yevirme kynde bir din adamnn ailesinde dodu. Kk yalarnda aile iinde renime balad, istay ve Kazan medreselerinden sonra dnemin siyas ve kltrel hayatnn yakndan izlendii, hocalarn-rencilerin birok siyas dnceye sahip olduu Kazan Rus-Tatar retmen Okulunda okuyup (1898-1902) mezun oldu. rencilik yllarnda, Rus, Avrupa ve Trk edebiyatlarn tanmaya balad, siyas hareketlere katld. Sonradan kardklar gazetenin adndan dolay Talar olarak adlandrlan Fuat Toktar, akir Muhammedyar, Sait Remi, Hseyin Abuzer gibi sosyalist devrimci gizli bir Tatar mill tekilatn kurucular arasnda yer ald. 1906ta bu tekilat nce Ta sonra Ta Yuldz adl bir gazete kard. Sait Remiyevin mesul mdr olduu gazeteyi Ayaz shaki ve Fuad Toktar ynetiyordu. Ayaz shaki, 1906da toplanan Rusya Mslmanlar II. Kongresinde alnan hep birlikte hareket etmek, Ruslarn Kadet partisiyle ibirlii yapmak ve ttifak- Mslimin adl bir parti kur-
224
mak kararlarna, Ayaz shaki, Rus partisi Kadete gven duymad ve her Mslman halkn farkl artlar ve talepleri olduu gerekesiyle kar kt. Bir ara tutuklanp iki ay hapse mahkm oldu. Kendisi veya arkadalar adna gazete karma izni verilmediinden bakalar adna imtiyaz almaya balad. 1907de Tavuu kard. 1907de gazetesi kapatld ve yine hapsedildi. 1907 sonlarnda Arhangelske yllk srgne gnderildi. 1908de kap Petersburga oradan Trkiyeye geti. 1911de Petersburga geri dnd. 1912de yakalanp srgn cezasn tamamlamas iin Pinega (Arhangelskte bir yer)ya gnderildi. 1913te Romanov hanedannn affyla srgnden kurtuldu. Zamanla Trk-milliyeti grleri benimsedi. 1913-1916 yllar arasnda tek bana veya bakalaryla birlikte l, Sz, Bizni l, gazetelerini kard. l gazetesi Rusya Trklerinin tamam tarafndan okunma baarsn yakalamt. Trkiyenin Kafkas cephesindeki Sarkam harekat srasnda ayaklanan Acarlar, harekatn baarsz olmas zerine iddetli ekilde cezalandrlp katledilmeye balad. Bunu yazarak durumu btn Rusyaya duyuran l gazetesi kapatld. ubat 1917 ihtilalinden sonra l gazetesini yeniden kartp Boleviklere kar mcadele etti. 1917 Rusya Mslmanlar Kongresini ve Kazandaki II. Kongreyi dzenleyen aydnlar arasnda yer alarak Rusya Trklerinin mill mcadelesine aktif bir ekilde katld. 1918de Kzlyarda Mayak kard. 1919de Ufadaki dil-Ural Trklerinin Mill Meclisinin temsilcisi olarak Versay Sulh Konferansna gnderildi. 1920yl balarnda Parise ulat. Boleviklerin Rusyaya hkim olmas zerine bir daha lkesine dnemedi; Avrupa ve Trkiyede Sovyetler Birliine kar Tatar ve dier Trk halklarnn mill mcadelesini yrten en nl ve etkili siyas mltecilerden biri oldu. On yl kadar bulunduu Varovada Milli Yol (Berlin, 1928-1932) ve deitirilen adyla Yaa Milli Yol (19331939) dergilerini yaymlad. Tatar modern edebiyatnn gelimesinde 30 civarndaki hikye, roman ve piyesleriyle nemli bir rol oynad. Dnemin en etkili yazarlarndan ve gazetecilerinden biri oldu. Sovyet dneminde edebiyat tarihlerinde kendisine yer verilmedi veya kastl ideolojik deerlendirmelere daha dorusu karalamalara muhatap oldu. Edeb eserlerinde de gazetecilik faaliyeti gibi halk aydnlatma dncesi nde gelir. Tatarlarn geri kalmlktan kurtulmas, bata eitim olmak zere birok kurumun an ihtiyalarna gre yenilemesi, Tatarlarn Ruslarla eit haklara kavumas, Batnn olumlu yanlarn alarak modern bir kltr sahibi olmas, nihayet bamsz bir devlet kurmas onun idealidir. Sovyet dneminden nceki Tatar modern edebiyatnn, hi phesiz nde gelen birka yazarndan biridir. Roman, hikye ve tiyatro eserlerinde gereki ve halk bir yaklamla, toplumun her kesiminden deiik meslekte, farkl cins ve yalarda insanlar, tipikletirerek kendi konumlar ve dnce dnyalaryla eserlerine tar:
imal Trkleri edebiyatnn, stanbulda olduu gibi sanat iin sanat modasn pek tanmam olmasnda itima, siyas, hars pek ok sebepler vardr. Bunlarn en banda halka dayanmak, halk harekete getirmek endiesi gelir. Bunu en kuvvetli duyan ve en birinci olarak bu yolu canlandrmaya alan ve bundan hibir eserinde, hibir yazsnda ayrlmam olan edip, Ayazdr. Onun hemen btn eserleri ve bunlarda canlandrd ahsiyetler hep hayattan alnmtr. Eserlerindeki mollalar, medrese talebeleri, tccarlar, kyller, kadnlar, kzlar hep kendi ruhlar, dnceleri, duygular ile iyi, fena itiyatlar ile canlandrlmlardr. Bunlarn her birisi toplumun bir ifadesidir. Bunlar birer tiptir. Edibin hayalinin deil, toplumun mahsuldr (Krmer 1979: 151).
Baz eserleri: Hikye ve Romanlar: Taallmde Saadet (hikye, 1898), Kelepu Kz (hikye, 1900), Bay Ugul (1900), ki Yz Yldan Sonra nkraz (fantezi roman, 1904), Zindan (hikye, 1907), Cyntk (ufak hikyeler, 1907), Tilini Kz (Kelepu Kzn yeniden ilenmi geniletilmi ekli, blml roman, 1908-1914), Turm m Bu? (roman, 1911),
225
Mulla Babay ( blml roman 1912), Dulkn inde (1922), yge Taba (byk hikye, 1922), Gz (kk roman, 1923). Tiyatro eserleri: atn Bilen Torm (piyes 1900), ki Gak (piyes, 1903), Mgallim (piyes 1907), Aldm Birdim (dram, 1908), Kyamet (piyes 1910), Tartuv (piyes 1917), Zleyha (dram, 1918, baslmadan nce sahnelenmitir), ki Ate Arasnda (dram, 1921), Jan Bayevi (komedi, 1923). Ayaz shakiden rnek metinler: Zleyha dramndan paralar: [Zleyha dram, Tatar tarihinde silinmez izler brakan ve derin bir travma oluturan zorla Hristiyanlatrmay konu alr. Yazarn kyne yakn bir yerde geen, halk arasnda anlatlan, gerekten olmu bir vakaya dayanr. Zorla Hristiyanlatrlp ad Vasili olarak deitirilen madi [madeddin] Baba, seksen yana kadar dinini ve imann korur. lmnden sonra kendisini bir Mslman gibi slam mezarlna defnetmelerini vasiyet eder. Vasiyeti yerine getirilince Rus grevlileri kye durumu aratrmaya gelir. madi Babann kz Zleyha, Mslman, evli ve ocuk annesidir. Rus grevliler madinin bir Mslman olarak defnedilmesini affetmez; Zleyhann evliliinin kaytlara gemediini bahane ederek onu alr manastra kapatr, ei Selimcan da hapsedip srgne gnderirler. Zleyhann ad Marfa olarak deitirilir, zorla, ikenceyle ayya, kaba bir insan olan Piyotr adl bir Rusla evlendirir. Bir Rus kynde yaarlar. Bu kocasndan da bir olu olur. Bir gn tesadfen hapisten kaan kocas Selimcan eve gelir Zleyhay alp karrken Piyotr uyanr, Rus kylleri onlar yakalayp feci ekilde dver, Selimcan lr. Zleyha bir fincana zehir dkp intihar etmek isterken, ayya kocas aylp su ister. Zleyha bir an tereddt etse de kocas Selimcann yerde yatan lsne bakarak, zehirli fincan Piyotra verir. Zehirlenen Piyotrun feryadna gelen Ruslar, polis arr Zleyha hapse atlr. Hapiste yllar boyunca dua eder, namaz klar, tanrdan affn diler.] (Birinci perdenin son ksmndan:) madi - Son merasimimin kendi evimde, e dost arasnda, imam, mezzin huzurunda olmasn istiyorum. Ben Vasili deilim, ben hazret madeddinim. mam, onu Mslman geleneine gre gmeceine sz verir, Elden geleni yapmak grevimdir der. Bu konumalar srerken bir delikanl, Papaz geliyor diye haber getirir. Papaz ieri girip bunlara ate pskrmee balar. mam, hasta madnin banda Kuran okumaktadr. Papazn gelmesinden dolay herkes korkuya kaplmtr. Zleyha, st bir bezle kapatlm duran ikonu [Meryem Ana ve Hz. sa tasviri] amak zorunda kalr, baz kyller ceplerinden ha karrlar. Hoca grltleri bastrabilmek iin Kuran okurken sesini gittike ykseltir. Papaz hocaya, Sen ne hakla Hristiyan evinde Kuran okuyorsun, seni zindanlarda rttreceim! diye brr. Hoca ise, madi Aa, La ilahe illallah Muhammeden raslullah de! der, madi kelime-i ehadet getirir. Papaz barp armaa, saldrmaa balar, Bunlar Hristiyan, bunlar Hristiyan! diye haykrr, imam ve teki kyller ve madnin ailesi ise, Mslman, Mslman! diye barrlar. Kadnlar ellerine mutfak aletlerini alarak papazn stne yrrler. Papaz aresiz kalr, imam, Min kale la ilahe illallah, fehve mslimn, yni La ilahe illallah diyen herkes Mslmandr diyerek papaza kar kar, madi Baba iman getirerek lrken birinci perde sona erer. (Muhammed Ayaz shaki, 1979: 174)
226
nc perdenin ba ksm: [Zleyha zorla evlendirildii Rusun evine girer. Tek banadr, beikteki ocuuna bakar, boynundaki ha karr Sandalyeye oturur. Lanet olsun! der. Durup dnp, besmele eker, odann ortasnda ellerini kaldrarak dua etmeye balar:] Ya Rabbi, affet gnahlarm, ya Rabbi affet! Sen biliyorsun, zorlandmdan dolay byle yapyorum, bala ya Rabbim, bala, ben gnahl kulunu bala! diyerek alar. ki yldan beri (gzyalarna boularak) u kfir ile zina klp durduumu bala, iki yldan beri senin ibdetin yerine kiliseye gitmemi bala, iki yldan beri haram ekmek yediimi bala, bala Tanrm, bala... Benim hasretimden anam ld. Meryem Anann gzya hrmetine bala. Gnahlarm affet. Kafdandan byk, denizlerin suyundan ok olan gnahlarm affet! Aziz ocuklarmdan ayrdlar, kocam hapse tktlar, ya yerine kan dktrdler. Sen ahitsin Rabbim, sen bunlarn cezasn ver. Krlarna buz yadr, dirliklerine let ver, yavrularna cebir sal, Rabbim!., (Seccadesini yayar, alar, sandktan bir Mushaf karp per, seccadesinin zerine oturarak dua eder. nce yava, sonra daha yksek sesle alar:) Yolunu aztanlara yol gsteren Allahm, susayanlara su veren, alara ekmek veren Allahm! Gel, gel gvur elinde esirlikte, tutsaklkta olan, gvur deinde zina klp duran Zleyhay kurtar. Yolunu yitirene yol gsteren, a kurda yem veren lyas, kara Rus, kara gvur arasnda yerini yurdunu yitiren Zleyhaya yol gster, gster, gster!.. (Alayarak) Kadnlar gzeten, yetimlere ana olan, kszlere baba olan, Mslman askerine suda kpr olan, karada kale olan gaib erenler, u ocuksuz kalan anaya, erkeksiz kalan dula, din dmanna kul olmu olan kadna yardm edin, yardm edin, yardm edin!.. Btn evliyalar, btn peygamberler, din yolunda ehit olan btn Mslmanlar, alaya alaya gzleri bitmi, akacak ya kalmam olan u kadna efaati olun, efaati olun, efaati olun!.. (Uzun uzun alar). Ben burada Rusun evinde, pis Rusun deini bltm. Bilmem ocuklarm neredeler. Kim bilir anasz babasz srnyorlardr. Belki boyunlarna torba asm dilencilik ediyorlardr. Belki birisine hizmeti olmu, akamlan ip eirip, gndzleri ocuk bakyorlardr. Gzlerini kaybetmi olan anam, oulsuz kzsz kalm olan anam, belki sokak sokak, ky ky dolap dilenmitir. Kocam nerelerde, ku uup gemez yerlerde mi kald, prangal ayayla belki de aldur uldur ta kesiyordur. Ben burada Rus tutsaklnda (Biraz durur, dnr) Allah her eyi grr, her iyilii, her ktl bilir, herkesin gnln okur... O hi kimseyi unutmaz, hibir nesneyi hafzasndan karmaz. Gnahlarmz dettikten sonra bizi rahmetine eritirir. Beni kocama kavuturur. ocuklarmn yannda ihtiyarlamay nasip eder. Belki yasl anama lm deinde azna su vermeyi nasip eder! (Yine nc perdede Selimcan ldkten sonra Zleyha intihar etmek ister ve yle dua eder:) Ya Rabbim, senin yoluna lm olan kocan hrmetine beni kurtar, kurtar. Ya Rabbi u kana boyanm ehidin kan hrmetine kurtar, kurtar!.. (alar) Rabbim bunu gsterdin, sabrediyorum, elhamdlillah, sevap defterine bunu da yazdn. imdi Rabbim, beni kimlerin eline braktn, ben daha neler greceim, ne yapaym? Ya Rabbi lm ver, ver Ya Rabbi ver!.. Niin beni de dverek ldrmediler? Ya Rabbi al canm, u dakikada, u saniyede al, u din dmanlarn bir daha grmeyi nasip etme, gzme gsterme, Ya Rabbi yardm et. Sevapl erenler, sevapl kadnlar, efaati olunuz, Tanrm canm al, canm al. imdi ne yaparm, Ya Rabbi affet. Duracak hlim kalmad, sen affet, ok byk gnah iliyorum. Rahmetin genitir Rabbim! (Zehiri suya atar.) Btn srlarm sana malm, affet u gnahm Ya Rabbi. Bu dnyaya ap bakacak gzm kalmad, umutlanp yaayacak umudum kalmad. Btn eim, dostum, yalan hellim
227
br dnyaya gitti, ben de gidiyorum, kendime kyyorum... Ya Rabbi bala, bala, bala! (Zehiri kartrr.) Dnyada grm olduum mihnetlerim, zahmetlerim hrmetine, cann feda etmi olan u hellimden ayrma. Canm, onun koynunda zorla karmak istememi affet. Sana malm Rabbim. Sabrszlk deil, verdiklerine razym. Dnyada yaayacak gcm kalmad, kalmad! Ben de onun ld srada sayklad atalarn, hazretlerin (hocalarn) arasna katlmak istiyorum. Bala Rabbim! (Muhammed Ayaz shaki, 1979: 188-190) yge Tabadan Bir Para [dil-Ural Tatarlarndan Miralay Demir Ali, ar ordusunda Mslman askerlerin bulunduu birliin kumandandr. 1904 Rus-Japon Savanda stn baar gstermi fakat, gerei gibi terfi ettirilmemi, baarsz ve hatta cezalandrlmas gereken Rus subaylar ise haksz yere terfi ettirilmilerdir. Bu durumu I. Dnya ava balarken Tifliste, arld asker kararghta, eskiden tand Rus subaylarn grnce daha iyi anlar. Kendisine birliiyle Dou Anadolu cephesinde Anadolu Trkleriyle Azerbaycan Trklerini birbirinden ayrmak, gneye Badat civarna kadar inerek zapt edilecek topraklara Don ve Ural Kazaklarnn iskn edilmesini salamak, mttefik ngiliz ordusuyla birlemek ve blgedeki Trkleri yaadklar topraklardan srmek grevi verilmitir. Demir Ali, Trk olmasna ramen, bir Rus subay olarak ilk defa Trk ve Mslmanlara kar savaacaktr. Hi beklemedii bu durum onu kendi kimlii zerinde dnmee mecbur eder. Dnr tanr, emrindeki Mslman-Trk askerlerle Trkiyeye kar savamay, akl, vicdan kabul etmez. Emrindeki subaylara cephede Trkiye tarafna gemeyi Ruslarn sava planlarn Trklere bildirmeyi teklif eder, subaylar da bu teklifi sevinle kabul eder, zaten askerlerin Trkiyeye kar savamak istemediklerini bildirirler. Demir Alinin birlii, cephede Trk tarafna geerken iki ate arasnda kalr ama, az zayiatla Trk tarafna gemeli baarr. Ar yaralanan Demir Ali sava planlarn Trk subaylarna ulatrp ehit olur.] (Miralay Demir Ali, subay Fahri slama Trk tarafna geme plann aklar:) Ben sizi biliyorum azizim. Sizin madd bir hastalnz yoktur, sizin ztrabnz manevdir. Siz de yaknda Trklere kar icra edilecek hcum ve yarma hareketine itirak etmemek iin buradan kamak istiyorsunuz. Sizin vicdannz bunu emrediyor. Peki kardeim gidiniz, ben msaade ediyorum. Diye evrak imzalad. Fahri slm ald cevaptan ard. Rusa resm bir selm vererek kp gitmek istedi. Fakat dili damana yapm gibi hibir sz syleyemedi ve hareketsiz olarak yerinde durup kald. Miralay bu vaziyetten istifade ederek sze balad: Fahri slm Efendi, siz bir zabit olmanz, doktordan rapor alabilmeniz ve benimle on senelik arkada olmanz dolaysyla dmanlarn faydas iin yaplacak iki karde muharebesinden bir kenara ekilebiliyorsunuz. Bu suretle bu byk gnahtan vicdannz muhafaza edebiliyorsunuz. Sizin emrinizdeki askerleri kime brakyorsunuz? Onlar arasnda sizin gibi gvenilecek bir Trk ve bir Mslman yiit mevcut olmadn biliyorsunuz. Yoksa onlarn yegne mstakil Trk devleti olan karde Trkiyeyi ezmesini mi istiyorsunuz? Askerce sylemek lzm gelirse buna korkaklk derler. Muharebeye girmek istemeyen bir asker vcudunu korumak iin parmana kurun skmak hilesine bavurur. Siz ise ruhunuzu ve imannz korumak iin rapor alyorsunuz. Yzba Fahri slm Miralay Bey, diye cevap vermek istedi. Fakat Miralay Demir Ali onu dinlemedi, sznde devam etti:
yge Taba: Eve Doru.
228
Bugn btn Trk dnyasnn varl ve yokluu muharebe cephesine nakledilmi olduu nazik ve mesuliyetli bir zamanda, o harbin iinde bulunan bir Trk zabitinin vazifesi, dman gren bir devekuu gibi, ban kumda gizlemekle biter mi diye zannediyorsunuz? Siz gittikten sonra yerinize gelecek olan yzba Petrof, vanof sizin yetitirdiiniz, sizin asker yaptnz binlerce Trk ocuklarm mstakil Trk memleketinin son kalesini ykmaa sevk etmez mi diye dnyorsunuz? Hayr Yzba! Artk kadn hilesi ile i yrmyor. Ya yle, ya byle!.. Ya Trk, ya Rus!... Orta yol yoktur. O, oktan bitmitir, yzba! Yzba Fahri slm ard, kzard, Miralay Demir Ali sznde devam ederek dedi ki: te ben de yirmi sekiz yl askerlik yaptm. Milletim ayr olsa da vatan birdir diye altm. imdi gryorum ki btn hizmetler Kulua ve Ruslara imi. Benim halkm ezmesi, benim milletimi kle etmesi iin imi. imdi de ite, Trk memleketini imha etmek iin bir silh olarak kullanlyoruz. Artk ben de anladm. Uzun muhakeme ve dncelerden sonra mill rdm buldum. ok ge de olsa nihayet buldum. Erkn- Harbiye Riyaset meclisinde iken kendimin Rus elinde bir oyuncaktan baka birey olmadm pek iyi anladm. Ondan sonra ben Trke kar hazrlanan yumruumu bizzat Rusun bana indirmee karar verdim. Onun iin de Trk cephesini yarmak vazifesini deruhte ettim. Bu i iin hazrlandm. Vakti gelince bunu yapacam. Sen bu ite benimle beraber olmak istemezsen var olma. Ben senin mill vicdanna itimat ediyorum. Benimkini deil emrimdeki bu sekiz dokuz bin Trk-Tatar askerinin srrn saklayabilirsin diye itimat ediyorum. Allahasmarladk yzba! Dedi ve dnd: Yzba Fahri slm birdenbire diz st kt ve yalvarmaa balad: Mir Haydar, Mir Haydar, hayr, ben istidam geri alyorum. Ben bilemedim... Ben dnk geceden sonra uyuyamadm! Vicdan azab beni rahat brakmad. Bunu ancak ondan dolay yaptm. Ne emredersen senin emrinden kmam, dedi. (M. A. shaki, yge Taba, stanbul, tken Yaynevi, 1998, s. 98-99.) XX. yzyl balarnda roman ve hikyeleriyle Tatar edebiyatnn gelimesinde nemli rol oynayan Fatih Emirhan, Alimcan brahimov, eref Kemal gibi ahsiyetlerden burada ayrca sz edemiyoruz; hi olmazsa adlarn syleyerek geelim dedik. dil-Ural blgesinde balangta tek bir edeb hareket olarak Tatarlar ve Bakurtlar arasnda gelien modern edebiyat, 1920li yllardan sonra siyas gelimelerin akna bal olarak Tatar ve Bakurt edebiyatlar eklinde iki kola blnd. Her iki edebiyat da Sovyet dneminde belli bir ideoloji zemininde olmasna ramen nemli gelimeler gsterdi. Ne yazk ki bu nitede konuya ayrlan yerin azl sebebiyle Sovyet dnemini ana hatlaryla da olsa ele almamz mmkn olmad.
Modern Tatar Tiyatrosu

dil-Ural blgesinde Trklerle Ruslarn birlikte yaadklar Kazan gibi birok ehirlerinde Ruslar arasndaki faaliyetler sebebiyle birok Tatar veya Bakurt aydnnn epeyce erken dnemlerde tiyatroyla temas ettiini syleyebiliriz. Cedit hareketiyle balayan modernleme sreci iinde tiyatro eserleri de aa yukar modern hikaye ve romanla ayn dnemde ortaya kar. Bilinen ilk tiyatro eseri Abdurrahman lyasnin Biare Kz (1887) adl eseridir. Abdurrahman lyasi (1856-1895) Kazanada dodu. Babas zengin bir tccard. Abdurrahman, Kazann Klboyu Medresesinde okudu. Kendi kendine ve zel dersler alarak Rusa rendi. Rus edebiyat, tiyatrosu ve dramaturjiye duyduu ilgi sebebiyle yazar-
229
la balad. Kayyum Nasiriyle kurduu alaka kendini gelitirmesine yardm etti. Onunla birlikte etrafta, kylerde dolayor, folklor derlemeleri yapyorlard. Babas, mrnn son yllarnda iflas edip byk borca altna girdi. Onun borlarn demek lyasi iin kolay olmad. Tccarlarn muhasebe ilerine bakp geimini salad ama, ald cret hibir zaman ihtiyacn karlamad. A. lyasi, Kazan niversitesinde bulunan Arkeoloji, tarih, etnografya cemiyetinde zaman zaman Tatarca eski elyazmalar, folklor rnleri vs. hakknda bildiriler okuyordu. Nitekim Mercannin Mstefidl- Ahbar fi Ahval-i Bulgar ve Kazan kitabn da basmndan hemen sonra bu bilim kurumunda tantmt. A. lyasi bir gazete karmak iin mracaat etmi fakat, izin alamamt. 1887de Ya Kz ve atnnarga Hediye adl eseri basld. Bu eserinde terbiye meseleleri zerinde durmu ve yaknda Tatar dilinde hanmlara mahsus byk bir kitap bastracandan da sz etmise de byle bir kitabn baslp baslmad bilinmiyor. Abdurrahman lyasi, ayn zamanda Tatarlarn ilk aktr ve rejisrdr. Biare Kz, 1887de Kazan niversitesi Matbaasnda tabasma olarak basld. Ayn yl da yazar tarafndan kendi evinde sahneye konuldu. Eve araflar gerilerek sahne oluturulmutu. 1898 ylnda Kasm ehrinde halka ak ilk tiyatro oyunu sahnelendi. Bu oyunun da Bare Kz olduu tahmin ediliyor. Eserde, evlilik meselesi ilenmitir: Biktemir, kz Mahitab zengin bir Tatarn cahil, ikici oluyla evlendirmek ister ve nianlar. Mahitab kar ksa da babas onu dinlemez. Hatta kars Ferihann da bu konuda fikrini almaya bile lzum duymaz. Ferihann Olan pek akll deil, Mahitab raz olur mu? diye sylenmesine baba, Ben raz olunca olur sesini karmaz! diye cevap verir. Gazeteler okuyup duran, lim bir gen, iyi bir insan olan Canbay, Mahitab adl kz babasnn istemedii bir adamla evlendirmek istediini gazetede okuyunca Bize gre hava ho! Bakn bugn Mahitab iin zindan, zindan!.. Bak, ne biim korkular vardr onda. Bare, yok ona acyan. Niin onlardan nce birisi acsn, anne babasnn acmad birine! Ah sevdiime acyan biri yok!.. Yok, yok.. ben acrm. Yok, dur (biraz dnp) Ne olursa olsun, bir i yapacam diye kendi kendine sylenir. Bir dostunun vastasyla kz bu zor durumdan kurtarmaya karar verir. Mahitap, Biktimirle evlendirileceini renince: Of, beni Cantimire verseler? Ben o zaman ne yaparm? dedikten sonra Yok yok, varmam, varmam. Benim rzam olmadan vermezler! diye sylenir. Canbay, arafa brnp kadn klnda kzn yanna gider, onu kurtarmak iin geldiini syler. Aslnda o srada kz, nikh iin damadn gelmesini beklemektedir. Mahitap, byle bir durumda gen bir erkekle karlanca arr. ok gemeden nianls Cantimir (babasnn kz vermek istedii gen) ieri girip kz bir baka erkekle grnce, durumu kzn anne ve babasna bildirmek iin dar kar. Canbayla kz, sevinle biraz da ne yaptklarn tam bilmeden birbirleriyle kucaklarlar. Anne-baba odaya girdiinde onlar kucaklarken grp arr. Canbay, kzlarn istemedii bir adamla evlendirmek istedikleri iin anne ve babaya kr. Kzn babas Biktimir, Canbaya Hey zebani, hey cellat!. Ne ettin, aziz ocuuma! diye seslenir. Cantimir tekrar odaya gelir. Canbay yine kz vermez. Babas Mahitab dvmeye balar. Canbay kzn babasn konuarak sakinletirmeye alr. Cantimir, Mahitab ve Canbay arasndaki iti-kak, mnakaa uzanr. En sonunda Cantimir, Canbay Kz benim diye sevinme! eklinde tehdit eder. Canbay inadna kza sarlp Kz benim, kz benim! der pmeye balar. Cantimir de kz boadn syleyerek kar gider.
230
Mahitab sevinir. Kzn anne ve babasnn aknlktan parmaklar azlarnda kalr. Bu romantik eserde dnemin hayatnda ortaya kan eski ve yeni zihniyet taraftarlarn gryoruz. Biktimir, ataerkil, otoriter bir aile reisini, ona kar koyamayan kars Feriha ve kz Mahitab, geleneklerin basks altndaki kadn tipini temsil eder. Canbay ise yeni kuan, hrriyetten, serbest evlilikten yana olan romantik, iyi niyetli bir temsilcisidir. Komedide, Tatar toplumunda deimeye balayan deer yarglarnn, evlilik ve aileyi etkilediini anlatlmaktadr. Bu modernlemenin kanlmaz bir sonucudur. Nitekim ilk hikye ve romanlarda da ayn konunun ilenmesi bu gr destekler. Bu piyesten bir yl kadar sonra Fatih Halidi (1850-1923)nin Redd-i Biare Kz (1888) ve M. Kazanlnn tiyarl Kz tiyarsz Ulm (1888) eserleri baslr. Trkeden tercme edilen aset Baba (1893) ve Rusadan kimin evirdii bilinmeyen Komdiya istayda (1895) gibi eserler yaymlanr. Fatih Halidinin Redd-i Biare Kz adl eserindeki kahramanlar, Biare Kzn konusu, kahramanlar ve amac hakknda konuur, bu eseri haksz yere tenkit eden, onu yanl yorumlayan geri dnceli kimselere cevap verir, lyasnin eserini tahlil ederler. Fatih Halidinin dram bu bakmdan da ilgi ekicidir. O dnmede tiyatroya ilgi duyan genlerden Galiesgar Kmal (1879-1933), 1898de Beitsiz Yigit dramn yazar, Petersburga izin almak iin gnderir. O arada Namk Kemalin Zavall ocukunu Kzgan Bala adyla evirir, Bedbeet dramn yazar. Bunlarn de 1900 ylnda Kazanda baslr. Ayn yl Ayaz shakinin atn Bilen Torm piyesi de yaymlanr. Bu yllarda Kazanda Rus okullarndan mezun genler ve Muhammediye Medresesi rencileri baz tiyatro eserlerini sahneye koymaya balar. Bylece Tatarlar arasnda amatr tiyatro topluluklar da oluur. Sovyet dnemine kadar Tatarlar arasnda tiyatro faaliyetleri hem eser, hem de sahne faaliyeti olarak bir hayli glenir, geliir. Ksa zamanda profesyonel tiyatro topluluklar oluur, birok yerden nce Tatar kadnlar sahneye kar, erkeklerin kadn rolnde sahneye kmasna lzum kalmaz. Sovyet dneminde de bu gelime devam eder. Tatar oyuncular, Sovyet dneminden nce de sonra da Rusyada birok yerde turneye karak, deiik tarzda eserleri olduka baarl bir ekilde sahneye koyarlar.
Modern Tatar iiri

Kitabnzn 1. nitesindeki Kuzey Bat ve Kuzey Dou Trkleri, Tatar, Bakurtlar balkl blme baknz.
Daha modernleme hareketleri balamadan, Rus istilasndan sonra deien artlar fark edip, Mslman-Tatar toplumunun bu artlara gre kendini toparlamasn, deimesini arzu eden, cemiyetin kusurlarn, eksikliklerini eletiren airler olmutur. Bunlar arasnda zellikle Gabdreim Utz meni, Hibetulla Salhov, emseddin Zekiden sz etmek gerekir. Bunlar ve daha baka airler, sosyal hayatn bozuk yanlarn eletirerek, cehalete kar karak, cahil din adamlarn, agzl tacirleri hicvederek halk bilim ve sanat renmeye davet eden iirleriyle tanndlar. Tatarlara, kz, erkek ayrm yapmadan ocuklarnn okutmalarn ve Rusa renmelerini tavsiye ettiler. Bu yenilie yol aan airlerin hazrlad zemin 1905ten sonra birden bire artan gazete ve dergilerin sayfalarnda birok gen air tarafndan daha da gelitirildi; dnemin fikir ve sanat anlayna, topluma hakim cediti dncelere, yeni ortaya kmaya balayan ok geni bir yelpazeye sahip sosyalist ideolojiye gen airler taraftar ve szc olmaya baladlar. Yeni iir balangta Trkiyede de olduu gibi vezin, ekil, kafiye itibaryla klasik iire ve halk iiri geleneklerine bal kald: iirde zellikle ierik deiti, dnya gr farkllat. Cedidi aydnlarnn maarifi grleri, daha ok didaktik manzumelerde, ou
231
eviriye dayanan manzum masallarda, ders kitaplarna konulan ve ocuklar gz nnde tutularak yazlan iirlerde kendisini gsterdi. Ceditlerin slamc-Trk grler erevesinde yazd din, vatan, millet sevgisiyle dolu romantik iirler ise Rus merutiyetinden sonra ortaya kt. Ayn ekilde daha geni anlamda a ifade eden, realist veya romantik gr ve duygularla yazlm ferd duygular dile getiren, sosyal ve siyas hayat deiik grler nda yanstan, toplumdaki kusurlar, insanlardaki ahlak zaaflar eletiren manzumeler ise, Trkiye, Rusya ve Avrupa airleri rnek alnarak oluturuldu. Bylece modern Tatar iirinin ilk temsilcileri 1905ten sonraki gazete ve dergi sayfalarnda ilk eserlerini vermeye baladlar. Bu gen airlerin bir ksm ortak edeb dille, bir ksm da mahalli dille (Tatarca, Bakurta) yazmay tercih ettiler. Zamanla artan Sovyet basks ortak edeb dille eser yazmaya imkn vermedi. 1905ten sonra baarl eserleriyle dier airlerden ayrlanlar arasnda Derdmend mahlasn kullanan Muhammed Zakir Remiyev (1859-1921), Mecit Gafur (1880-1934), Necip Dumav (1883-1933), Mir Aziz [Gaziz] Ukmasi (1884-1948), Sait [Segit] Sneley (18851959), Abdulla Tukay (1886-1913) saylabilir. Tatar iiri, dil ve estetik olgunluk itibaryla Sovyet dneminde yksek bir seviyeye ulasa da burada Sovyet dnemi edebiyatn ele almamz, kitabn hacmi itibaryla mmkn olmayacaktr. Abdullah Tukay (1886-1913): Sadece modern Tatar iirinin ilk byk airi deil, genel olarak Tatar iirinin en byk airlerinden biri olarak kabul edilen Tukay, Kazan civarndaki Klavu kynde dodu. Kk babasn daha sonra annesini kaybetti. Yetim bir ocuk olarak akrabalarnn veya baz ailelerin himayesinde ok zor artlar altnda byd. Bundan dolay iirlerine anne sevgisi, anneye duyulan zlem ok samimi ve dokunakl bir ekilde yansmtr. 1892-1895 arasnda Krlayda Sadi adl kendisine ok mfik davranan birinin yannda ky hayatn tanr, ocukluunun az ok mutlu gnlerini yaar. 1895te Cayk (Uralsk)a halasnn yanna gider, dnemin bilgili mderrislerinden biri olan Mutiullah Tuhfetullinin medresesinde 18-19 yana kadar okur. Belli lde din bilimler, Arapa, Farsa renir. Dou edebiyatyla ilk temas da burada olur; Osmanlca neriyat, Gaspralnn Tercmann, Tifliste kan ark-i Rus gazetesini, hatta baz Msr ve Beyrut neriyatn burada okuma, inceleme imkn bulur. 1902-1903 yllarnda, siyas dnceleri sebebiyle Trkiyeden kat dnlen Abdulveli Emrullah adl gen bir Trk airi, bu medreseye gelir. Tukayla yaknlar, dost olurlar. Tukay, Abdulveliden Osmanl Trk ve Fransz edebiyat hakknda ok ey renir. 1902de Kahiredeki medrese tahsilini tamamlayp Cayka dnen hocas Mutiullahn olu Kmil Mutiinin de Tukayn dnya gr, edeb zevki zerinde etkisi olduu bilinmektedir. Tukay bu ahsn dzenledii edeb meclislere katlrd. Kamil Mutii, daha sonra gazeteci, yazar ve tiyatro oyuncusu da olmutur. Bu yllarda Tukayn edebiyata duyduu ilgi artm, iirler yazmaya balamtr. lk iirlerinde bir yandan Osmanl Trkesi ve Aruz vezninin, manzum din eserlerin, dier yandan Tatar halk iir ve arklarnn, ayrca Rus edebiyatnn etkisi grlr. Medresede okurken bir yandan da Rusa renmi; Rus airlerinden eviriler yapmaya balamtr. Mizah iire olan eilimi de ilk iirlerinden itibaren ortaya kar. 1905 Rus merutiyetinden sonra Kmil Mutii Caykta Fikir gazetesini, El-AsrlCedid dergisini ve Uklar adl mizah dergisini kartr. O srada halasnn kocas ldnden Tukay alp hayatn kazanmak zorundadr. Bu sreli yaynlarda bir yandan mrettiplik, musahhihlik, redaktrlk ederken dier yandan da ilk iirlerini, yazlar-
232
n yaymlama imkn bulur. Bylece gen airin Tatar basn hayatnda gittike ykselecek i ve sanat hayat balar. 1907de Kazana gider, burada Kitap adl neriyatta baz sreli yaynlarda alarak, bir yandan da iir ve yazlarn, sk sk kapanp bir yenisi kan El-Islah, Yein, Yalt-Yult gibi dergi ve gazetelerde yaymlayarak geimini temin eder. Yayk dneminde yazmaya balad mizah iirlere Kazanda da devam eder ve bu tarz iirlerini epeyce olgunlatrr; hicivlerindeki tenkit, artk daha keskin, sosyal, siyas muhteva bakmndan da daha etkilidir. O, eitli, gnn meselelerine ait hicv ve ineli fkralar ve iirler kaleme alyor, mektepler iin Rusadan kk hikyeler (fabller) tercme ediyor ve ocuk manzumeleri yazyor, trl trl konular zerine cidd ve olduka derin mnal iirler yaratyordu. Tukay, o yllarda (1908-1911) artk geni Rusyann btn geniliine dalm olan dilboyu Trkleri arasnda byk hret ve nam kazanmakla kalmayp Krm, Kafkas, Trkistan ve hatta Trkiye Trklerince de tannm bulunuyordu (Taymas 1996: 147). Tukay, Rusya Mslmanlar arasnda tek bir medenleme hareketi olarak balayan slamclk ve Trklk ideallerinden Tatar milliyetiliine geite de nemli rol oynad. Kazan dneminde sosyal demokrat grleri benimsedii gibi Tatar milliyetiliinin de ilk byk airi oldu; halkn beenisini kazand. Gnmzde Tukaydan en az be on iir ezber bilmeyen eitimli bir Tatar bulmak imknszdr. Onun Tugan Til, Par At, Bir Tatar agyrini Szleri, Tugan Cirime, Kitmiybiz, reli gibi iirleri millet sevgisinin en gzel rnekleri olarak Tatar edebiyatnda zel bir yer tutmaktadr. Tukayn din, mill iirlerinin bir ksm Sovyet dneminde yok saylm, baslan klliyatlarna alnmam ancak 1991den sonra bunlar yeniden yaymlanm ve tekrar deerlendirilmitir. iir ve yazlarndan, yaynevlerindeki ilerinden belli bir para kazansa da 1910dan sonra mstakil iir kitapklar baslp halk tarafndan ilgiyle karlanp okunsa da Tukay, hibir zaman madd bakmdan rahat nedir bilmedi. Kazanda Bienbazar adl Tatar mahallesinde kt ve ucuz otellerde yatp kalkt, kt alkanlklara sahip genler arasnda dzensiz bir hayat srd. Bu da zaten pek salam olmayan bnyesini sarst, gen yanda veremden vefat etti. lm halk arasnda byk bir aknlk ve zntye sebep oldu. Artk olgunlam bulunan Tatar mill ruhunu Tukayn temsil ettii bu milli matem srasnda iyice anlald. Milletlerin veya topluluklarn ykseli ve d, buhran ve deiim-dnm dnemlerini, bu srelerin ana hatlarn, byk edeb ahsiyetlerin eserlerini inceleyerek de renebiliriz. Halkyla btnleen bu gibi ahsiyetler, cemiyete derinlemesine nfuz eder onu bir btn olarak alglayp eserlerine sade, realist bir tarzda yanstmakla kalmaz, cemiyetin kusurlu, bozuk, arpk yanlarn, insanlarnn kt ahlak ve davranlarn da eserlerinde sert bir ekilde tenkit etmekten ekinmezler. Eskiyi ve hli tenkit ederken gelecei de kurmaya alr, toplumlarnn hasret, arzu ve mitlerine de tercman olurlar. Bu gibi ahsiyetler arasnda Tataristanda Tukay, Azerbaycanda Sabiri, Kazakistanda Abay ve Trkiyede de Mehmet Akif i rnek olarak gsterebiliriz.
233
Tukaydan rnek iirler: Tuan Til y tugan til, i matur til, etkem-enkemni tili! Dnyada kp nerse bildim sin tuan til arkl. ilik bu til bilen enkem biikte kylegen, Annar tnner buyi ebkem hikeyet sylegen. y tuan til! Her vaktta yardemi birlen sini, Kikineden alalgan atlgm, kaym minim. y tuan til! Sinde bulan i ilik klan doam: Yarlkal, dip, zim hem etkem-enkemni, odam! zilgen mid Kz karamda ezir zgerdi eyalar tsi, Sizle tti ya yaktlar, citti gomrim yarts. Kz tigip baksam eger de turmmn kgine, Ya hilal urnnda anda tulgan ayn yakts. Nindi dert birlen kalem szsam da kegaz stine, Umy evvelgi cler, saf, ya mehebbet atks. y mkaddes monl sazm! Uynad sin nik bik az? Sin snasn, min snemin, ayrlabz ars! Ot dnya itliginnen tarsnp knlim ku, at yaratsa da, cihanga yat yaratkan Rabbs. Kpmi molansam kunp milli aalar stine, Bars Korgan; bir gine yuk canls, yafrakls. Bulmad altn yarm, salkn yarm sin de minim, Bir tebessim birle de torm yulm yaktrtk! Kuz yai de kipmie yglap vafat bulgan eni! Gailesine cihann nik kitirdin yat kii?! pkeninen birli, enkey, in arg kerre sin, Her iikten srdi ugln mehebbet saks. Bar kllerden cl, yomak sini kabri ta, unda tamsn kuz yaimni i a hem tatls! Kadir Ki Bu Kadir ki, ylda bir ki, barca kiler izgisi, Saklanr tapdan bu ki mmin killer kzgisi. Saklanr ul, paklanr, bik zur odayn devleti, Hem ter ul kzgilerge kk kapugi evlesi. ul kapugtan knderirbiz Teribizge bir tilek, Bir Kadir ki, Teri karsnda, mi aydan izgirek. Cn, mamktay eylenir cirde bu ki ervah ve ruh. Hem ferite saflar cirde yrir minler gruh. Ul melaikler cyarlar tol, yetimner yelerin, Barca ksizler, zegflerni ahn, karglarn. Kz yeinden, trli reniden yasap zur inciler, Ul melaik gar krsini bizer hem inciler. Ta szlgana yrirler eytmiye hi bir kelam. Tik diyirler: Barca mminge, mslmanga selam! Anadil[im] Ey anadil[im], ey gzel dil, anamn, babamn dili! Dnyada ok ey rendim, senin sayende ey ana dil[im]. lkin bu dil ile annem beikte ninni sylemi, Sonralar, geceler boyunca ninem hikyeler anlatm. Ey anadil[im]! Her zaman yardmnla senin, Kklkten [beri] anlalm sevincim, kaygm benim. Ey anadil[im]! Seninle ettim ilk duam ben: Bala Tanrm, dedim; beni, annemi ve babam! Krlan mit Bakmda deiti imdi eyalarn rengi, Geti gitti gen vakitler, gitti mrmn yars Gz dikip baksam eer hayatmn gklerine, Gen hilal yerine orda dolunayn [var] Hangi dertle yaz yazsam kt zerinde, Umaz evvelki deli, saf, gen muhabbet kvlcm. Ey mukaddes, kederli sazm, niin ok az aldn? Sen krlyorsun, ben snyorum, ayrlyoruz sonunda! Utu dnya kafesinden [artk] daralp gnlmn kuu, Mutlu yaratsa da, dnyaya yabanc yaratm Tanrs. Ne kadar kederlensem, konup mill aalar stne; Hepsi kurumu, bir tane bile yok canls, yaprakls. Olmadn altn yarm, souk yrim, sen de benim, Bir tebessm ile hayat yolumu aydnlatan. Gz ya da kurumadan alayp len anne[m], Dnyaya neden getirdin yabanc bir insan? Anneciim, beni sonuncu kere ptnden beri, Her kapdan kovdu olunu, sevgi bekisi. Btn gnllerden scak, yumuak, mezar tan, Oraya damlasn gzyamn en acs ve en tatls. Kadir Gecesi Bu Kadir gecesi, ylda bir gece, btn gecelerin (en) kutsal, Arnr lekeden bu gece mmin gnllerin aynas. Korunur o, paklanr, ok byk Tanrnn devleti, Hem der o aynalara gk kapsnn parlts. Bu kapdan gndeririz Tanrmza bir dilek, Bir kadir gecesi, Tanr katnda, bin aydan daha kutsal. Bu gece yerde ruhlar, yn, pamuk gibi dnerler, Hem melek saflar yerde yrr, binlerce yn [hlinde] O melekler toplar dul, yetimlerin [gz] yalarn, Btn gszlerin, zayflarn ahn, karglarn. Gz yandan, trl incinmelerden yapp byk inciler, O melekler ar krssn bezer (ssler) hem inciler. Tan atana kadar dolarlar sylemeden hi bir kelm, Yalnz derler: Btn mmin(ler)e, Mslman(lar)a selm!
234
Trklk ideali karsnda Tatar ulusal bilinci (Tatar milliyetilii) ne zaman ortaya kmaya balar, edebiyatta bunun ilk temsilcileri kimlerdir, aratrnz.
dil-Ural Blgesinde Sreli Yaynlar 1905-1918

1860l yllardan itibaren dil-Ural blgesinde Tatarlar ve Bakurtlar arasnda birok aydn, gazete kartmak iin Rus ynetimine mracaat etmi, fakat kendilerine bu izin verilmemitir. nk Rus ynetimi gazetelerin halkn uyanmasndaki roln ok iyi biliyordu. Buna ramen Rusya Trkleri arasnda siyas faaliyetlerdeki atakl ve cesaretiyle tannan Abdurreid brahim (Reid Kad) 1900 ylnda Petersburgda Rus ynetiminden izin almadan Mirat [Ayna] adl dergiyi karmaya baarr. Rusya Trklerinin basn hayatnda nemli bir merhale olan Mirat, 1-16. saylar Petersburgta 17-22. saylar Kazanda olmak zere 22 say yaymlanr. A. Benningsen, Mirat Panislamist ve ar reformist eilimlerin etkisinde, politik ve edeb bir dergi olarak deerlendirir. A. N. Kurat ise daha farkl bir deerlendirme yapar:
() mevkute [sreli yayn] mahiyetinde Mirat (Ayna)lerini karmaa balamt. Orta tahsilli bir mnevverin anlayabilecei bir dille yazlan ve Rusya Mslmanlarnn Medeniyet, Ceditleme, Garpllama meseleleri ile birlikte, siyas meseleleri de ihtiva eden bu neriyatla bilhassa taassup ve gerilie sava amt. Abdurreid Efendinin bu Miratleri birbirini tutmayan grler ve gayet sath yazlar ihtiva etmekle beraber yine de Kazan Trklerinin uyan hareketlerinde mhim bir rol oynamtr (Kurat: 1966: 124).
Abdurreid Kad, Mirattaki yazlarnda, cahil Mslmanlar olduu kadar Rus okullarndan yetien Mslman genlerini de eletirir. Bu genlerin tavrlarn beenmediini; onlarn Mslmanlar insan yerine bile koymadklarn; edindikleri bilgileri yerinde kullanmadklarn; hatta baba ve annelerine bile sayg gstermediklerini; Tatarlar arasnda kendilerine denk insan bulamadklarn; kendilerini byk grp, ou zaman Tatar olduklarn bile belli etmekten kandklarn, syler. Reid Kadnn bu grleri, Kursev ve Mercannin balatt, Gaspralnn devam ettirdii Mslman toplumun kusurlar ve eksiklikleri zerine younlaan fakat, onlardan daha ak ve toplumu sarsc tenkitleri ihtiva eder. smail Gaspral, Tercmanda Reit Efendinin Mirat adl yazsnda
Evet, Reit efendinin dedii aslsz emsal deildir; doru bir szdr. Darlmak ve auvlanmak [kzmak] lzm deildir. Ac szdr; ama, dorudur. () Bunlar okumal, fikir ve mlhaza etmeli, uyumu, uyumu fikri harekete getirmeli ve cevap verilecek, itiraz edilecek szleri varsa; vermeli, etmeli. Maslahat budur. O yazsn, bizler okup fikir etmeliyiz; terakkiyt- fikriye byle byle meydan alr [yaylr] (Gaspral 1900: 6).
Bu alntlardan da grld gibi Abdurreit brahim, Miratteki yazlaryla sadece cahil, yanl din anlayna sahip, medreseleri ok yetersiz slam toplumunu eletirmekle kalmam Rusya Mslmanlarnn siyas mcadelesini de aka gndeme getirmi; onlar sarsp uyandrmaya almtr. Japonyayla sava Rusyann ar yenilgisiyle sona erince ar 5 Nisan 1905 tarihinde yaymlad bir fermanla Rusyada sz ve basn hrriyetini ilan etti, sansr kaldrld. Bylece Rusyada eitli Trk lehelerinde yeni gazete ve dergiler yaymlanmaya balad, yeni matbaalar ald ve baslan kitaplasn saysnda byk bir art grld. 1905-1918 yllar arasnda kan gazete ve dergiler, Rusya Trkleri arasnda oluan siyaset, fikir ve kltr hayatn btn ayrntlaryla yanstr. Bu dnemde baslan kitaplar, tek bana, sreli yaynlar kadar dnemi yanstma ve temsil etme imknna sahip deildir. 1920li yllara kadarki bu
235
sreli yaynlar incelendiinde slamclk, Trklk ve sosyalizmin dil-Ural blgesinde de dnemin fikir ve edebiyat hayatn byk lde etkilemi olduu anlalr. Bu dnemdeki geni sosyalist yelpaze iinde Boleviklik deil, sosyal demokrat grler daha yaygn ve gl idi. Boleviklik 1920li yllardan sonra dier grlere yaama hakk tanmadndan Sovyet dneminde 1905-1918 arasnda kan birok Tatar sreli yayn objektif olarak aratrlmam, tersine kat ideolojik bir tutumla bunlar hakknda ou kere yanl ve kastl hkmler verilmitir. 1991den sonra bu sreli yaynlar yeniden incelenmeye, deerlendirilmeye balamtr. 1905-1918 yllar arasnda dil-Ural blgesinde yaymlanan belli bal gazete ve dergiler unlardr: lfet; 1905-1907 Petersburg, (85 say). Yaymlayan: Abdurreid brahim. Musa Carullah da yazarlar arasnda. Daha ok din meselelere arlk verdi. Trkiyeye yaknd. slamclk dncelerini savunuyordu. Nur; 1905-1914 Petersburg, (310 say), Yaymlayan: Ataullah Beyazdof. Rus ynetimini destekledii ve daha ok din problemlere yer verdii iin ulusal bir gazete kabul edilmemektedir. Kazan Muhbiri; 1905-1911, Kazan, (416 say). ttifak- Msliminin yayn organ. Muharrir ve nir: Seyitgeray Aklin. lk yllarda gazeteyi Yusuf Akura ynetti. Rusya Mslmanlarnn Kongrelerinde kurulan ttifak- Mslimin adl partinin yayn organ ve en etkili gazetelerden biri idi. Fikir; 1905-1907, Uralsk (Cayk) (73 say). Yaymlayan: Kamil Muti. El-Asrl-Cedid; 1906-1907, Uralsk (Cayk), (Dergi, 17 say). Yaymlayan: Kmil Mutii. Yazar Msrda din eitim grm ak fikirli bir insand. Sosyal ve edeb problemleri dile getirdi. Abdulla Tukayda bu dergide alt ve eserleri burada yaymland. Uklar; 1906 Uralsk (Cayk), (Resimli, satirik dergi, 6 say). Yaymlayan: Kamil Muti. Yuldz; 1905-1918 Kazan, (1900 say). Yaymlayan: Hadi Maksud. En uzun mrl gazetelerdendir. Yaz kadrosunda tannm yazarlar, limler vard. Tilmiz; 1906 Kazan, (Arapa, 30 say), Yaymlayan: R. Rahim. Ta; 1906 Kazan, Yaymlayan: Ayaz shaki. Onun yaymlad sreli yaynlar birok kere kapatlr, baka adla alr. Bazen de baka aydnlarla birlikte kartr: 1907de Tavu adl gazeteyi kard (6 say). Muharrir ve Nair: Muhammed Arif Bikin, Hseyin Ebuzerov. Gen sosyalistlerin kartt gazete idi. Ayaz shaki, 1913-1915 arasnda Petersburta Musa Carullahla birlikte li (89 say, Yurt-Cir Faydasn Kzetvi Trk-Tatar Gazetesi) kartt, kapatlnca 1915-1916 arasnda Moskovada, Sz kard. Redaktr: Gabdulla Sagidev, Nair: Ahmed Bek Salihov. 1916-1917de Moskovada Bizni l (14 say). Muharrir: Ayaz shaki ve akir Muhammedyarov. A; 1912-1913 Kazan, (Resimli dergi, 123 say). Yaymlayan: Ahmedgeray Hasan. Ural; 1907 Orenburg, (31 say). Yaymlayan: Hatice Yamaeva, Ak Tatar tilinde atnasna [haftada] 2-3 mertebe katurgan, eher hem avl cirindegi [kylerdeki] iilerni faydasn kzetvni zine meslek itken gazeta. Tatar sosyalistlerinin gazetesi idi. Vakit; 1908-1918, Orenburg, (2308 say), Sahipleri akir ve Zakir Remiyev kardeler, ba yazar Fatih Kerimi. Tatarlarn en cidd, etkili ve nemli gazetelerindendir. nce haftada 3 kere, 1913ten sonra gnlk kar. Dili Trkiye Trkesine yakn. Gaspralnn dil anlayn temsil etmitir. ura; 1908-1917 Orenburg, (240 say). .Unbe knde bir kan edeb, fenn ve siyas mecmua. Yaymlayanlar Muhammed akir, Muhammed Zakir Remiyev kardeler. Ba yazar: Rzaeddin bin Fahreddin, yazarlar arasnda Fatih Kerimi de vard. Fikr seviyesi yksek, dili anlalrd. Bu sebeple okuyucusu da ok olmu, n slam lemine yaylmt. 1899da Cediti din adamlarndan ve Tatarca ilk ders kitaplarn yazan aydnlardan biri olan Glman Kerim (Glman Ahund), 1899da tannm zengin ve hayrsever Gani Bayn
236
yardmlaryla kitap basm iine girmek iin bir matbaa satn alr (Trkolu: 2000, 351). Glman Ahund, bir yandan da Trkiyede tahsilini tamamlayp Rusyaya dnm olan olu Fatih Kerimiyi matbaa iletimini ve bask ilerini renmesi iin Moskova ve Petersburga gnderir. Kazan Trkleri arasnda yetien ilk nemli yazar ve profesyonel gazetecilerden biri olan Fatih Kerimi, aslen Krml soylulardan olan ve Petersburgda bir matbaa aarak Arap harfli kitaplar basma iinde ustalam lyas Mirza Boraganskinin yannda, bir mddet tecrbe edinir ve gerekli matbaa malzemelerini temin eder. Bylece baba-oul, 1901de Orenburgta Matbaa-i Kerimiyeyi aar ve ayn adla bir kitapevi kurarak yayn ilerine balar. 1902de babalarnn lmn sonra 1906 ylnn ortalarnda Kerimof, Hseynof ve rekas adl bir irket kuran Kerimof kardeler ilerini daha da ilerletir. Onlarn matbaa ve kitaplk faaliyeti, sadece dil-Ural blgesi Trklerinin deil, btn Rusya Mslmanlarnn fikir ve edebiyat hayatnda nemli bir merhaleyi temsil eder. Kitapevi ayn zamanda Trkiye ve Msrdan da din, edeb, fenn kitaplar getirterek btn Rusya apnda sata sunar. Dier yandan 1905 Rus Merutiyetinden sonra bata Vakit, Ural, gazeteleri ve ura dergisi olmak zere birok sreli yayn da bu matbaada baslr.
237
zet
Tatar modern edebiyatnn ortaya kndan nce, genel modernleme hareketlerinin bir paras olarak dil-Ural blgesinde daha ok Rusyann ve Trkiyenin etkisiyle bilim ve kltr hayatnda nemli deiimler grlr. Ruslarla ilikiler Tatarca, Rusa dilbilgisi kitaplarnn szlklerin yazlmasn zarur klar. Kazan niversitesinin al blgedeki Tatarlar ve Bakurtlar etkiler. Batl anlamda tarih, dil, etnografya, folklor konularnda aratrmalar balar. Dier yandan Kursev ve ihabeddin Mercan dini, hurafelerden temizler, yeni bir din anlaynn yerlemesini salar. Mercan modern tarih aratrmalarn balatr, medreselerde matematik, tarih, corafya, yabanc dil derslerinin okutulmasn yaygnlatrr. Kayyum Nasiri dil ve edebiyat aratrmalarn geniletir, birok konuda eserler yaymlayarak halk cehaletten kurtarmaya alr. Osmanlca ve aataycann etkisinden tam olarak kurtulmasa da mahall Tatarcayla yazd eserlerle, yeni Tatar yaz dilinin gelimesini balatr. smail Gaspral ise btn Rusya Trkleri arasnda planl bir ekilde modernleme hareketlerini eitime byk nem vererek balatr. Tercman gazetesiyle ortak edeb dili yaygnlatrr, tek bir ulusal kimlik anlaynn benimsenmesi iin alr, modern Bak kltrnn ilk rnekleri olarak roman ve hikyelerini yaymlar. Musa Akyiit, Rzaeddin Fahreddin, Fatih Kerimi, Gaspralnn yolundan giderek modern hikaye ve romanlarn ilk rneklerini verirler. Ayaz shaki ilk sosyalist yazarlardan biri olarak ortaya ksa da I. Dnya Savandan sonra Bolevizme, Rus emperyalizmine kar cephe alarak liberalist demokrat bir izgide Trkle kayar. Tatarlar arasnda hikye, roman ve tiyatronun gelimesinde byk rol oynar. Ayrca ilk profesyonel gazetecilerden biri olur. Modern Tatar tiyatrosu Abdurrahman lyasinin Biarde Kz adl dram ile balar. Bu ilk tiyatro eserinde ve dier ilk piyeslerde ele alnan konular daha ok evlilik, aile, kadn ve eitim meseleleridir. Modern Tatar iirinin gerek kurucusu ve ilk byk temsilcisi Abdula Tukaydr. Gnmzde Tatarlarn mill airi olarak kabul edilmitir. Dneminin sosyal, siyas, kltrel yaamn realist, satirik izgilerle, gzel akc bir dille anlatr. Tatar edeb dilini yeni bir zirveye ykseltir. Tatarlar arasnda basn hayat 1883te Tercmanla balar, 1900te Abdurreid brahimin Miratlaryla devam eder. Basn hayatndaki asl gelime 1905ten sonra Kazan, Orenburg ve Caykta kan sreli yaynlarla nemli bir gelime gsterir. Tatar matbuat, ksa zamanda btn Rusya Trkleri arasnda okunma baarsn yakalar. Bu sreli yaynlar, XX. yzyl balarnda Rusya Trkleri arasndaki edeb, fikr ilikiler iin vazgeilmez, nemli bir kaynaktr.
238
Kendimizi Snayalm
1. dil-Ural blgesinde Ruslarn etkisiyle hangi bilim dalnda Batl tarzda ilk eserler ortaya kar? a. Corafya b. Arkeoloji c. Dil d. Folklor e. Din 2. Batl tarzda karlatrmal ilk Trk leheleri gramerini aadakilerden hangisi yazmtr? a. smail Gaspral b. Kayyum Nasiri c. brahim Halfin d. Hseyin Feyizhan e. Mirza Kzm bey 3. Bulgar Trkleriyle, dil-Ural blgesindeki Tatarlarn, Bakurtlarn ilikileri olduunu mezar kitabelerine dayanarak ortaya koyan aadakilerden hangisidir? a. Kayyum Nasiri b. habeddin Mercan c. Mirza Kazm Bey d. Hseyin Feyizhan e. V. Radloff 4. Aadakilerden hangisi Kayyum Nasirinin Osmanl Trkesinden uyarlad eserlerden biri deildir? a. Krk Vezir b. Efsane-i Glruh ve Kmuran c. Ebuali bn Sina Hikyesi d. Muhtasar Tevarih-i Enbiya e. Krk Baha 5. Aadakilerden hangisi Hsameddin Molla romannda n planda ele alnmamtr? a. Medrese eitimi b. Kadn ve evlilik c. Rus-Tatar ilikileri d. Dilencilik, e. Ticaret-Tatar burjuvazisi 6. Medrese rencilerin ahlak zaaflar, Kazanl Mslman zenginlerin iki ve elenceye dknlklerinin konu edildii eser ve yazar eletirmelerinden hangisi dorudur? a. agirt ile Student-Fatih Kerimi b. Selime Yaki ffet-Rzaeddin Fahreddin c. ki Yz Yldan Sonra Inkiraz-Ayaz shaki d. Gnah- Kebair-M. Zahir Bigi e. Morza Kz Fatima-Fatih Kerimi 7. Rzaeddin Fahreddinin okumu iyi eitilmi bir kzn, erkeklerden daha stn olabilir dncesini iledii roman aadakilerden hangisidir? a. Selime Yaki ffet b. Esma Yaki Emel ve Ceza c. smail Seyahati d. Mehur Hatunlar e. Kaynana 8. Ayaz shakinin zorla Hristiyanlatrma, Ruslatrma meselesini iledii tiyatro eserini aadakilerden hangisidir? a. Zindan b. Ta Yuldz c. Kyamet d. Zleyha e. ki Ate Arasnda 9. Abdulla Tukayn iiri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. iirlerinde Osmanl Trkesinin de etkisi vardr. b. Aruz veznini kullanmamtr. c. Manzum din eserlerin etkisi altnda kalmtr. d. iirlerinde Tatar halk iir ve arklarnn etkisi vardr. e. Baz iirlerinde Rus edebiyatnn etkisi grlr. 10. Fikr ve edeb seviyesinin ykseklii, dilinin Rusya Trkleri arasnda anlalr olmas gibi sebeplerle sadece Rusyada deil, Trk ve slam leminde de tannan dergi, aadakilerden hangisidir? a. El-Asrl-Cedid b. Tercman c. Kazan Muhbiri d. Vakit e. ura
239
Okuma Paras
Sovyet Dnemi Tatar airlerinden eyhzade Babiten rnek iirler: eyhzade Babi (1895-1919): Aslen Bakurttur. Sovyet dnemine kadar bir btn hlinde gelien modern Tatar-Bakurt edebiyatnn nde gelen temsilcilerindendir. Ufada Galiye Medresinde okudu. lk iirleri ura dergisinde yaymland. 1917-1919 yllarnda Bakurtlarn bamszlk hareketine katld. sava srasnda ldrld. Dnemin nde gelen airlerindendir. alkm n (1914) Appak altun crlarmn Crlamym danlk n, Crlymn altun ilmn, z tugan alkm n. Saf kmdik crlarmn Crlamym altun n; Crlaym tik saf kmdik Saf yrek alkm n. eke tsl crlarmn Crlamym zevkm n, Crlaym tik ekedey Kzlarga bay alkm n. Dertl kaynar crlarmn Crlamym dertm n, Crlaym tik meg ad, Dertl, kle alkm n. Yglamym min knlerm Srgak, suvk, salkn n Yglym tik yarl, miskiyn, Kzgan alkm n. Ye agm, altun agm, Yalkn agm bulsn fida, alkm aldnda minm Birgen taza antm n Halkm in Tertemiz altn arklarm Sylemem hret iin, Sylerim altn lkem iin, Kendi z halkm iin. Saf gm gibi arklarm Sylemem altn iin; Sylerim yalnzca saf gm gibi Saf yrekli halkm iin. iek gibi arklarm Sylemem zevkim iin, Sylerim sadece iek gibi Kzlar ok halkm iin. Duygulu, scak arklarm Sylemem derdim iin, Sylerim sadece ebed mutlu, Duygulu, gle halkm iin. Alamam ben, gnlerim Ac, souk, serin diye Alarm sadece yoksul, aciz, Zavall halkm iin. Genlik am, altn am, Ateli am olsun feda, Halkmn nnde, benim Verdiim byk szm iin.
240
Mandolin y zek zg tavl, mol, zarl mandolin, Kil, molan zp br, min de tlap molanym. Sin minm can srdem, can modamsn, mandolin! Srge btken, moga btken zarl tav canga im. ul sin tav gna tik dertme derman bire, u bire her nersen, ul can bire, ul yem bire, ul mie uy, ul mie his, ul mierge a bire. ul mie sr imesnden ll ve mercan bire, y minm klmn saflav mkatdes mandolin, Sin tlap, kzlerm saf yeke manp algalym. Sin tlap, hemme tapdan, hemme krden saflanam, Saflanam da, paklenem de, Allah, Allah, Allah! diym. y sihrl, srl, ilhaml, gaceyp mandolin!.. Eyde szdr, eyde zdr, saflanym, imanlanym! Eyde klm (1915) Eyde, klm, monda torma, kkke, kkke, kkke o! Kkke o, kkde tn... Monda sug, monda kl!.. Eyde kkke, monda yem yuk, kkde yem bar, anda nur, Monda nerse? Yeml snlar... Anda hur bar, anda hur. Eyde, gomrm, eyde, betm, eyde, klm, brgelep, Monda bulsa kbelekler, andadr barlk melek. Kan evleler (1917) Kp zebniyler hispsz knl rb trtlr... Arblr, utdn ve grziyden yaslgn terteler... Yz tlgn, tler rjygn, kr kygen irn.. Kz tbnde kp-kr kndn oykn rplr... Kr, ene: Alr aylr, gr kzp, rgen meyt! Siskene cn, irkene ten hem mrday rklr... Kr, ene: nsn bndn tav ylgen, b tv! Yak-yagnd cbrlp omkd kozgn-krglr... Yirde kn... Kndn tomn... Kkde lngen knl kul! Knl kuld kn tmp torgn kot ok blt br!. Kn tomnnd yze menfur lm gyfriytler! Br d kpkn avzn oml lekse, meyteler!..
Mandolin Ey sesi i szlatan, hznl, gaml mandolin, Gel bir hznlen i szlatarak, ben de dinleyip hznleneyim. Sen benim can srdam, can derttam, mandolin! Srla dolu, hznle dolu kederli sesin cana deva. Sadece senin o sesin derdime derman verir, Her eyi o verir, can verir o, gzellik verir, O bana dnce, o batna his, o bana uur verir, Bana sr pnarndan inci ve mercan verir, Ey benim gnlm arndran kutsal mandolin, Seni dinleyerek gzlerimi saf yalara bandrrm. Seni dinleyerek her lekeden, her kirden arnrm, Arnr da paklanrm; Allah, Allah, Allah! derim. Ey sihirli, esrarl, ilhaml, acayip mandolin!.. Haydi, hznlendir, haydi z, arnaym, imanlanaym! Haydi Gnlm Haydi, gnlm, burada durma, ge, ge, ge u! Ge u, gkte sakinlik... Burada sava, burada kl!.. Haydi, ge, burada gzellik yok; gkte gzellik var, orada nur, Burada ne? Gzel putlar... Orada huri var, orada huri. Haydi, mrm, haydi bahtm, haydi gnlm, beraber, Burada varsa kelebekler, oradadr btn melekler. Kan Iltlar Birok zebani saysz kanl araba ekiyor, Ateten ve grzden yaplm arabalarn oklar. Yz buruuk, diler srtk, yanm kara dudaklar, Gzde kandan olumu kapkara arpacklar. Bak ite: Alar yiyor, mezar kazp rm cesetleri! rkiliyor can, rperiyor ten ve karncalanyor srtlar. Bak ite: nsan bandan bir da ylm: Ba da! Etrafnda dnp umakta kuzgunlar ve kargalar. Yerde kan, kanl sis, gkte balanm kanl el, Kanl elde kan damlayp duran korkun bir balta var. Kanl siste yzyor lanetli lm yaratklar, Hepsi de kapm, azlarnda uursuz leler, cesetler.
241
Her ofkdn urglp, kynp g utl ttn! Borl-sarl jgrp, undn clnlr klklr!.. Ul yldaylr kolkd bi-hisb cn ms! Alg knden kurkn, zur fcig grtlr... Krsete m trl ts, m trl bir lhzd, Levh-i mehfuzd tzlgen srl, tlsm krtlr.
Her taraftan fkrarak kaynayp kyor ateli duman, Kvrla burula tslayp oradan ylanlar ba kaldryor. Kulakta tyor saysz muhbir cinler: Gelecekten korkun ve byk facialar anlatyorlar. Gsterir bin trl renk, bin trl ii bir anda, Levh-i mahfuzda izilmi esrarl, tlsml haritalar
Not: Bu iirler, zkan ztektenin eyhzade Babiin iirleri Giri-Metinler-Dizin (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir, 2002 adl eserinden alnmtr ve metindeki Tatarca imla deitirilmemitir. *** Sovyet Dnemi Tatar airlerinden Hesen Tufandan rnek iirler: Hesen Tufan (1900-1981): Ksa bir medrese reniminin ardndan madenlerde, fabrikalarda ii olarak alt. 1924ten sonra bir air olarak dikkati ekti. Stalin dneminde tutuklanp uzun yllar hapishanede kald, Sibiryaya srgn edildi. Srgnde yazd iirlerde ar kamp hayatn, insanlk d basklar derin bir insan sevgisiyle anlatt. Stalinin lmnden sonra affedildi, Kazana dnd ve edeb faaliyetine devam etti. Vefat ettiinde Tatarlarn en byk airlerinden biri olarak tanmlanyordu. Tatar Trkesi Metin CLLER SE se ciller, ise ciller, sken ciller faydasz... alk cr Terezemn ap kuydm, Kilsene, cil, krsene: Kadrlmn ellernnen Brer eber birsene! Cite kiler. Ciles ciller seler de iseler. itnmni: krseler de, sen el, diseler. y ciles cil, kilsene, kil, Bzge kre kitsene, Barm can, nik el, un eber itsene?! Kik ciller sr syliyler Mia tgl, gllerge... Sinnen ayrm knnermde Min sz kuym kmnerge?!. 1957 Trkiye Trkesi YELLER ESER Eser yeller, eser yeller, Esen yeller faydasz... Halk trks Penceremi averdim, Gelsene yel, girsene: Kymetlimin hallerinden Birer haber versene! Gelir akamlar. Serin yeller Eserler de eserler. Zor mu ki: Girseler de yi hl, deseler. Ey serin yel, gelsene, gel, Bize urayp gitsene, Var m can, nasl hli, unu haber etsene?! Akam yelleri sr sylerler Bana deil, gllere... Senden ayr gnlerimde Ben sz syleyeyim kimlere?!. 1957
242
BAKALARGA NLER BULGAN Bakalarga niler bulgan: Sandugalar sayramy?.. Bu Kazann u yag Yregme yaramy. Sayramy la sandugalar Ni kaynda, ni talda: Ufalarga kitken alar, Ufalarda sz barga. undadr ul sandugalar, Szn tirededr ul; Szn crn bzden lk ular yrenedr ul... Bzn eln sorasagz, Bzn eller uf! ind: Sz kitkennen birl bzde Sandugalar yuk ind. alk eyte: -Bakalarn arap itt ul gna! -Nilep bzn Kazan, diyler, ara krmiy so moa? Sayramy la sandugalar Ni kaynda, ni talda: Ufalarga kitken alar, Ufalarda sz barga. 1959
BAHELERE NELER OLMU? Bahelere neler olmu: Blbller akmyor?.. Bu Kazann u taraf Yreime yaramyor. akmyor ki blbller Ne kaynda ne stte: Ufalara gitmi onlar, Ufalarda siz olduunuzdan. Oradadr u blbller, Sizin civardadr; Sizin trky bizden evvel Onlar reniyordur... Bizim hali sorarsanz, Bizim haller Uf! imdi: Siz gittiinizden beri bizde Blbller yok artk. Halk der: -Baheleri Harap etti yalnz bu! -Niin bizim Kazan, derler, are bulmaz ki buna? akmyor ki blbller Ne kaynda ne stte: Ufalara gitmi onlar, Ufalarda siz olduunuzdan. 1959
243
SA Tagn br yaz savbullap kitt, Yadkar itp eekler birp... Sin de kitt, Tsn tik mia Gomrlk br istelk itp. -Ut nde yrgen aklarnda Cuygandr ul min, diysm? Yuk, Canm blen klap alp ktm Felaketler aa min sin. Nie tapkr gizp ttm ind Cir arn orbitasn min; Tik brkayda oratmadm sin, Tabalmadm, tablmad sin. Orap br tagn vogzallarda, Savbullap tes id; Yregmde sin irnnern Clsn alp kites id!.. Eyt bulmasa, Ozak istelkke Br cl sz eyt sin bulmasa. Bu ig yuk ozn meglkte Br gne kat yeiybz lasa. 1952
SANA Yine bir bahar vedalap gitti, Yadigar olarak iekler verip... Sen de gittin, Rengini yalnz bana mrlk bir hatra brakp. -Ate iinde gezdii alarda Kaybetmitir o beni, diyor musun? Hayr, Canmla glgeleyip alp ktm Felaketler iinden ben seni. Nice kere gezip getim artk Yer yznn yrngesini ben; Ama hi bir yerde rastlamadm sana, Bulamadm, bulunmadn sen. Rastlap bir kez daha garlarda, Vedalap gemeliydim; Yreimden senin dudaklarnn Scakln alp gitmeliydim.!.. Syle bari, Uzun hatrata Bir scak sz syle bari. Bu hudutsuz uzun ebediyette Sadece bir defa yaarz besbelli. 1952
Not: Hatice irin (User)in Hesen Tufann iirleri, Giri-Metin-Szlk (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits zmir, 1998) adl baslmam yksek lisans tezinden alnm ve metindeki Tatarca imla deitirilmemitir.
244

1. c Yantnz yanl ise Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Eiinde Tatar Bilim ve Kltr Hayatndaki Deiimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tatar Hikye ve Roman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tatar Hikye ve Roman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tatar Hikye ve Roman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tatar Hikye ve Roman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tatar iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dil-Ural Blgesinde Sreli Yaynlar 1905-1918 konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Yenileme hareketleri nce din anlay, slam tarihi, Trk tarihi, dil ve gramer, folklor ve etnografya aratrmalar ve nihayet edebiyat alannda ortaya kar. Sra Sizde 2 Ceditilik en basit tanmyla yenilikten yana olmak demektir. Rusya Trklerinin cehaletini, geride kalmln, iktisaden perian durumda olmalarn grp bu konular zerinde dnen aydnlar bata smail Gaspral olmak zere ie nce eitim alanndan balamlardr. Bu sebeple ceditiler halk eitmek iin didaktik mahiyette edebiyat ve bilim eserleri yazmaya almlardr Sra Sizde 3 lk Tatar roman ve hikayelerinde kullanlan dil, bir yandan Kayyum Nasirinin gelitirdii yeni yaz diline dier yandan smail Gaspralnn ortak edeb dil idealine baldr. Sovyet dneminde mahall Tatarca kullanlr. Sra Sizde 4 Tatar ulusal bilinci Kayyum Nasiriden itibaren ortaya kar. Edebiyattaki ilk nemli temsilcisi ise Abdulla Tukaydr. Bu konuda Nadir Devletin Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihine, Azade-Aye, Rorlichin Komnist daresinde Volga-Ural Mslmanlar adl eserlerinden yararlanabilirsiniz.
2. e
3. d
4. e
5. c 6. d 7. a 8. d 9. b 10. e
245
Abdurrahman Sadi [abdraman Sedi], Tatar Edebiyat Tari, Kazan 1926. Akokrakl, Osman, Kazan Tatar Edebiyat Taritinden (Aklmda Kalganlar), Eserler Toplam, tertip eden: smail [H]asanolu Kerim, Akmescit, 2006, s. 113-131. (Ya olpan, 1924, Say: 1, s. 42-52ten alnm). Akpnar, Yavuz, 1905e kadar Rusya Trklerinde Matbaalar ve Matbuat-1, Yeni Trk Edebiyat, Ekim 2010, stanbul, Dergh Yaynlar, Say: 2, s. 137-1640 Akpnar, Yavuz, Rusya Trklerinin Ortak Edebiyatndan Sz Edilebilir mi?, Yeni Trk Edebiyat dergisi, Mart 2010, s. 11-33. Devlet, Nadir, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi (1905-1917), Ankara, TTK, 2. bs., 1999. Gaspral, smail, Reit Efendinin Mirat, Tercman, 5 May 1900, Say: 6. Gkek, Fazl Fatih Kerimi ve stanbul Mektuplar, Fatih Kerimi stanbul Mektuplar, stanbul, ar Yaynlar, 2001 Hseyin Baykara, Azerbaycanda Yenileme Hareketleri. XIX. Yzyl, Ankara, TKAE, 1966, s. 67 Kanldere, Ahmet, Muhammed Zhir Bigi Mvernnehirde Seyahat, stanbul, Kitapevi, 2005. Kerimi, Fatih, Avrupa Seyahatnamesi, Hazrlayan: Fazl Gkek, stanbul, ar Yaynlar, 2011 Kerimi, Fatih, stanbul Mektuplar, Hazrlayan: Fazl Gkek, stanbul, ar Yaynlar, 2011 Kerimi, Fatih, Krma Seyahat, Hazrlayan: Hayri Ata, stanbul, 2004 Kerimi, Fatih, Morza Kz Fatiyma. Saylanma Eserler, Hazrlayan: M. B. Gaynetdinov, Kazan, 1996 [Krmel], Cafer Seydahmet, Kazan Edebiyat ve Ayaz shaki, Muhammed Ayaz shaki. Hayat ve Faaliyeti, Ankara, 1979 Kurat, Akdes Nimet, Kazan Trklerinin Meden Uyan Devri (1917 Ylna Kadar), DTCF Dergisi, Ankara, Temmuz-Aralk 1966, XXIV. c., Say: 3-4, s. 95-194 Kurat, Akdes Nimet, Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi. (Eski Kazan Hanl ve Bakurt li, XIX. yya Kadar), DTCF Dergisi, Ankara, Temmuz-Aralk 1965, XXIII. c., Say: 3-4, s. 91-126 Lemercier-Quelquejay, Chantal, Abdl Kayyum El-Nasiri: 19. Yzylda Bir Tatar Islahat, ev. Deniz Bozer, Ankara, 1984, 26 s. (Orta Dou Teknik niversitesi AsyaAfrika Aratrmalar Grubu Yayn No: 13). Mamutov, anuz, . lyalova, B. Gizzat, Oktyabrge Kadergi Tatar Tatr, Kazan, 1988
Muhammed Ayaz shaki. Hayat ve Faaliyeti, Ankara, 1979 Necip Asri, imal Trk Edeplerinden Ayaz shaki, stanbul, 1328 zkan, Fatma, Abdullah Tukayn iirleri. nceleme-metinaktarma, Ankara, 1994 Remiyev, smagl Davutov, Reis, Edebi Szlik, Kazan, 2001. Rorlich, Azade-Aye, Komnist daresinde Volga-Ural Mslmanlar, ev.: Prof. Dr. Ahmet E. Uysal, Ankara, 2000, 392 s Tatar Edebiyat Tar (TET 1985), 2. c., XIX Yz Tatar Edebiyat, Kazan 1985 (G. brahimov simindegi Til, Edebiyat Hem Tar nstitut Yayn). Taymas, Abdullah Battal, Kazan Trkleri, 2. bs., Ankara, 1966, 239 s, 1 Harita (Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, No: 15) Temir, Ahmet, Kuzey Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, TKAE yayn, 1976 Tukay, Abdulla, semde Kalgannar,. Kazan, 1909 ve http:// gabdullatukay.ru lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, Konya, 1966

Çağdaş Türk Edebiyatları PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çağdaş Türk Edebiyatları PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ADA TRK EDEBYATLARI-I

Editrler Prof.Dr. Yavuz AKPINAR Do.Dr. Ferruh ACA

ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi....................... .....................................................................

ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm .. 32

ada Azer Edebiyat-I................................................................ 48

ada Azer Edebiyat-II................................................ ............. 72

Trkmen Edebiyat ........................................................................ 110

ada Krm Tatar Edebiyat-I ..................................................... 138

ada Krm Tatar Edebiyat-II .................................................... 170

ada Tatar Edebiyat ............ ..................................................... 202

ADA TRK EDEBYATLARI-I

ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

TRKYE TRKLER (OSMANLI TRKLER)

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

AZERBAYCAN-RAN TRKLER (AZER TRKLER)

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

Azer Trklerinin farkl ekillerde adlandrlmasnn sebeplerini aratrnz.

XIX. Yzyln Balarnda Azerbaycan

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

Azerbaycanda Yenileme Hareketleri

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

KUZEY BATI VE KUZEY DOU TRKLER

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

Ruslar XIX. yzylda Kazaklara Krgz, Krgzlara da Kara Krgz diyordu.

RUSYA TRKLERNDE MLL KMLK, MODERN EDEBYAT, EDEB DL VE ALFABE MESELES

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

RUSYA TRKLER ARASINDA BASIN HAYATI VE MODERNLEME

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

RUSYA MSLMANLARININ KONGRELER

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

ada Trk Edebiyatlar-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - ada Trk Edebiyatlarnn Oluum Sreci ve Geliim izgisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ADA TRK EDEBYATLARI-I

ada Trk Edebiyatlar-I

ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm

ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm

ada Trk Edebiyatlar-I

2. nite - ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm

ada Trk Edebiyatlar-I

2. nite - ada Trk Edebiyatlarnda Kullanlan Alfabelerin Tantm

ada Trk Edebiyatlar-I

KUZEY-GNEY AZERBAYCAN AZER TRKES ALFABELER