KVALITET POVRINA I TEHNOLOKI PARAMETRI REZANJA MATERIJALA VODENIM MLAZOM QUALITY OF SURFACES AND TECHNOLOGICAL PARAMETERS OF MATERIAL CUTTING

BY WATER JET
dr Dragan ivkovi , mr Vesna otra , mr Radia unjanin , dr Miroslav Medenica
1) 2) 3) 4)

Rezime: Tehnoloka ispitivanja rezanja vodenim mlazom koja su ovde data, dvojaka su. Osim ispitvanja sa istim fluidnim mlazom radi se i o ispitivanju fluidnog mlaza sa primesama abrazivnih materijala. Ova druga varijanta visokoenergetskog fluidnog mlaza koristi za deljenje materijala hidroabrazivnim uinkom smee tenosti i abrazivnog materijala. Ovom metodom je mogue deliti sve poznate vrste materijala kao to su metali, staklo, keramika i mermer. Rezultati ovih ispitivanja se koriste kao ulazni podaci pri donoenju odluke o primeni tehnologije visokoenergetskog fluidnog mlaza u proizvodnji. Kljune rei: fluidni mlaz, tehnologija rezanja, hidrobarazivni, visokoenergetski Abstract: Technological research of water jet cutting, which is given here, is twofold. Besides research with pure fluid jet, it is also about research of fluid jet which comprises of admixture of abrasive materials. The second type of high energetic fluid jet is used for division of materials by hydroabrasive mixture of fluid and abrasive material. It is possible to devide all known types of materials by this method, such as: metal, glass, ceramics and marble. Results of these research are used as an input data in decision making, in application of high energetic fluid jet technology. Key words: fluid jet, tehnology of cutting, hydroabrasive, high energetic

1. UVOD
Ova tehnologija je poela da se razvija pred kraj esdesetih godina. U to doba poinje razvoj novih nekonvencionalnih tehnologija za obradu i rezanje novih materijala, posebno materija od kompozita i keramikih materijala koji se koriste u avio i vojnoj industriji. Tokom tih istraivanja po prvi put je upotrebljen vodeni mlaz. Naunici su poli od teorije, koja predpostavlja, da se tenost sabijena ekstremnim pritiskom (red velicine 2000 do 4000 bar) i napustajuci diznu brzinom ak do 1000 m/s, ponaa kao vrsto telo. U poetku koristo se ist teni mlaz, a kasnije (nakon 1983) ova tehnologija je modifikovana mnogo intenzivnijim procesom tenog mlaza sa dodatkom abraziva, radi rezanja tvrih materijala. Prvi takav ureaj je napravljen u BOEING-u. Nakon tog prvog razvojnog perioda primena ove tehnologije (visokoenegetski teni mlaz) se poririla i poela je da se primenjuje u industriji aviona i svemirskih letilica, a jo masovnija upotreba poela je nakon 1987 kad je ona poela

da se koristi i u civilnim sferama, kao i da se izvozi. Osnovu procesa predstavlja vodeni mlaz sastavljen od vode i abrazivnog materijala veoma malog prenika (0,2 do 1 mm), koji se pod velikim pritiskom od oko 3.000 bar sudara sa povrinom radnog predmeta. Voda abraziv i mehurii vazduha kreu se supersoninom brzinom i u kontaktu sa povrinom radnog predmeta odvajaju komadie materijala. Presudan uticaj na rezultat rezanja ima pritisak vode u instalaciji i prenik mlaznice koji odreuju snagu vodenog mlaza.

2. SISTEM ZA REZANJE VODENIM MLAZOM

Korienje tehnologije rezanja vodenim mlazom i njena iroka primena u mnogim granama privrede uinila je da se pojedinana radna mesta veoma razlikuju. Meutim, pojedine grupe opreme su sline za sve tipove upotrebe. Ona se uglavnom razlikuju po vrsti proizvodnje, ureajima za rukovanje i tipu procesa (sa ili bez abraziva) [2]. Glavna karakteristika tehnologije je upotreba vode pod visokim pritiskom za rezanje materijala.

1) 2) 3) 4)

dr Aleksandar Rakovi, Visoka tehnika kola Beograd, Bul. Zorana inia 152a mr Vesna otra, Visoka tehnika kola Beograd, Bul. Zorana inia 152a mr Radia unjanin, Visoka tehnika kola Beograd, Bul. Zorana inia 152a dr Miroslav Medenica, Visoka tehnika kola Beograd, Bul. Zorana inia 152a

Stoga je visokopritisna pumpa koja kompresuje vodu do eljenog pritiska srce kompletnog sistema. Ceo sistem ine sledee jedinice: a) visokopritisna pumpa, b) periferna pomona oprema za HP (high pressure) pumpu, c) visokopritisni razvodnik, d) ureaj za obradu,

e) abrazivana obrada f) korito za sakupljanje sadraja mlaza, g) sistem za ostranjivanje otpada Sledea slika prikazuje tipian sadraj radnog mesta visokopritisnog tenog mlaza sa abrazivom. Ovo radno mesto sadri sve ureaje neophodne za rad sistema i njihovo logino povezivanje.

ema bazinih komponenti sistema za rezanje visokoenergenskim vodenim mlazom

Napon Elektrini distributer

Jedinica za hlaenje Visokopr itisna pumpa Vo da Filteri 1mm U reaj za omekivanje Filte ri 10m m Ureaj za filtriranje

Odpad Abr aziv Do zir za pr otok abraziva

Rezna glava

Kom presor

Sistem za odpadn u vodu

Korito

Opr ema za postavljanje materijala

Upr avlj. jedinica

Odpad

Slika 1 ema sistema za vodeno rezanje Radijalna klipna pumpa, koja slui kao hidraulina upravljaka jedinica u primarnom krugu prenosa energije je po pravilu pogonjana elektromotorom (snaga elektromotora je prema tipu pumpe 19 do 70 KW). Ova pumpa doprema hidraulicno ulje stalno regulisanog pritiska u granicama od 40 do 200 bar do primarnog kruga dvostrukog hidraulicnog multiplikatora. Multiplikator je kanstruisan sa odnosom povrsina klipova 20:1, 13:1, a od proizvoda ovih prenika i dovedenog pritiska ulja upravljake pumpe zavisi pritisak tenosti u sekundarnom krugu multiplikatora. Radna tenost, koja je u veini mainskih aplikacija obina voda iz vodovoda (moe da bude i voda za tehnoloko korienje), prolazi najpre kroz jedinicu za filtriranje u kojoj se oslobaa svih mehanikih neistoa veih od 0,5 mikrometra i sabijena na pritisak reda 4 do 6 bar. Zatim se dovede do sekundarnog kruga multip!ikatora (radni klip) i u njemu dolazi do sabijanja tenosti na zahtevani pritisak rezanja. Tako sabijena tenost se dovodi do specijalnog visokopritisnog akomulatora, u kome se kompenzuju. udarni pritisci nastali nepoeljnim pulsirajuim tokom tenosti s obzirom na direktan povratni ciklus multiplikatora. Smetanjem akomulatora u potisni cevovod se osim poboljanja procesa rezanja, mnogostruko poveava trajnost visokopritisnog cevovoda i fluidnih dizni. Iz akomulatora vec izlazi umirena tecnost koja se visokopritisnim cevovodom razvodi do pojedinih rezuih glava. Za laku adaptaciju. na viseosne robote i CNC X-Y stolove slue rotacioni zglobovi raznih tipova koji se smetaju u cevne razvode i omoguavaju bezbedan razvod visokopritisne tenosti pri svim kinematskim

kretanjima. Na izlazu vode iz sistema, tj. kod reznih glava, je smetena fluidna dizna koja ima tano definisani geometrijski oblik. Ta dizna stvara usmereni mlaz tenosti pod pritiskom. Fluidna dizna je osnovni tehnoloki deo rezanja, koja stvara reui mlaz kod obeju postojeih metoda rezanja. Kvalitet dizni se ogleda u njihovoj trajnosti i duini usmerenog fluidnog mlaza. Od kvaliteta mlaza, odnosno njegove duine, zavisi itav niz tehnolokih parametara, od kojih je glavni kapacitet rezanja, ali i kvalitet reznih povrina i otrina reznih ivica. Zbog toga je razumljiva velika panja koja se poklanja diznama.

3. KARAKTERISTIKE TEHNOLOGIJE REZANJA VODENIM MLAZOM

Najznaajnija osobina tehnologije vodenog rezanja je hladno rezanje koje termiki ne utie na material.Tokom rada ne dolazi ni do kakve promene u strukturi materijala, te stoga nema nikakvog oteenja materijala na mestima reza kao to je to sluaj kod svih termalnih metoda razdvajnja konvencionalnim tehnologijama obrade i rezanja kroz stvaranje mikro pukotina ili mikro tenzije materijala. Ova metoda radi na principu visokopritisnog tenog mlaza za seenje materijala, sa kombinacijom pritiska vode i masivnog abrazivnog delovanja abrazivnih elemenata uvedenih u mlaznicu .

Slika 2 Rezanje materijala vodenim mlazom Rez vodenog mlaza je veoma uzak, to je posebno pogodno pri rezanju proizvoda komplikovanih oblika, ali u obrade skupih poluproizvoda. Ova tehnologija omoguava visokokvalitetno razdvajanje nekih materijala koje ranije nije bilo mogue razdvajati na bilo koji nain, a prizvodi od tih materijala morali su se praviti presovanjem, livenjem ili kovanjem. Takve procedure su veoma nepodobne za proizvodnju malih serija, pojedinanih komada, kao i serija za testove, eksperimente i istraivanja. Karakteristike tehnologije rezanja vodenim mlazom [3]: 1. Nema nikakvog termikog uticaja na material koji se ree pa stoga nema ni nikakvih promena njegove stukture; 2. Minimalan uticaj snage mlaza na material koji se ree; 3. Nema pojave mikro pukotina; 4. Pravilnom primenom procesa rada stvara se minimalna koliina praine prilikom rezanja materijala; 5. Zbog korienja hladnog rezanja nema tetnog zagaenja atmosfere; 6. Rezanje bez dimai isputanja gasova ili samo prilikom penetracije; 7. Oksidacija se moe pojaviti samo pri rezanju materijala koji korodiraju zbog vode u sluaju dugotrajne izloenosti; 8. Nema nikakvog hemijskog delovanja na material; 9. Visokokvalitetni rez bez hrapavih ivica; 10. Ivice reza i povreine ne zahtevaju dodatnu obradu; 11. Preciznost rezanja je relativno velika i veoma je priblina klasinoj obradi (u zavisnosti od ureaja kojim se rukuje na primer 0.1mm sa 0.2 mm devijacijom od perpendikularnog); 12. irina rezne pukotine pri rezanju vodenim mlazom kree se u opsegu od 0.82.5mm;

dubina reza nja (m m

13. Rezanje je mogue iz neposredne blizine to je veoma korisno prilikom obrad e poluproizvoda; 14. Mogu se rezati debljine materijala od folija o d veoma debelih polugotovih proizvoda; h oblika; 16. Mogue je rezanje i materujala koji se inae 17. Mogue je rezanje slojevitih ) (sandwich materijala sa veoma ma tekim osobina 18. Univerzalnost ove tehnologije omoguava a d se sa jednim ureajem obradi skoro av a it

40 30 20 10 0 0 200 400 600 brzina rezanja (mm/min)

2000 bar

3000 bar

4000 bar

4. KVALIET POVRINA I TEHNOLOKI PARAMETRI REZANJA VODENIM MLAZOM

Visokoenergetski fluidni mlaz se koristi pri sledeim tehnolokim operacijama: isecanju figura u ravni i prostoru, seenju materijala, buenju,razvrtanju, obaranju ivica, bruenju, peskarenju i pri uzimanju uzoraka materijala za ispitivanje. Mogue je obraivati odlivke, odkivke, odpreske, zavarene delove, vieslojno lepljene delove. Praktino je mogue obraivati sve metale i nemetale npr. legure titana, prohron, kaljene elike, legure aluminijuma, beton, stakla, plastine mase, kevlar, grafit, azbest, konstruktivne elike, drvo, papir, kou, tekstil i slino. Tehnologiju rezanja abrazivnim fluidnim mlazom, koja se koristi pri rezanju tvrih i otpornih materijala, karakteriu etiri osnovna parametra rezanja kljuna za realizaciju osnovnih rezultata rezanja izraenu kroz dubinu rezanja i kvalitet povrine [1]. Ti parametri su: radni pritisak, protok abraziva i vode, brzina rezanja, udaljenost dizne od povrine radnog komada. Maksimalna dubina reza koju je mogue postii zaizavisi pre svega od radnog pritiska i protoka smee fluvode i abrazivnih zrna. Zavisnost dubine reza od brzine rezanja pri razliitim radnim pritiscima smee je data na slici 3. Sa dijagrama zavisnosti dubine reza od brzine rezanja jasno moe da se uoi da se pri veem radnom pritisku ostvaruju dublja prodiranja u materijal. Brzina rezanja negativno utie na dubinu reza za bilo koji radni pritisak. Zavisnost dubine reza od od protoka smee sa abrazivom za tri radna pritiska je data na slici 4. Sa dijagrama se jasno vidi da poveanje protoka smee, a samim time i abraziva omoguava dublje prodiranje u materijal.

Slika 3 Dijagram zavisnosti dubine reza od brzine rezanja i radnog pritiska

12 10 d u b i n a r e z a n ja (m m 8 6 4 2 0 0 0.05 0.1 0.15 protok abraziva (kg/min) 3500 bar 0.2

250 bar 0

450 bar 0

Slika 4 Dijagram zavisnosti dubine reza od protoka abraziva i radnog pritiska Hrapavost dobijene povrine reza predstavlja kljuni faktor za svaku realizaciju tehnoloke obrade rezanja materijala. Na slici 5 je navedena zavisnost hrapavosti povrine radnog komada od brzine rezanja za razliite vrste metala. Moemo uopsteno reci,da se kod svih ispitivanih vrsti elika pri brzinama rezanja ak do 60mm/min prakticno ne menja kvalitet povrsine Ra. Preko te brzine se kvalitet povrsine Ra pogorava, i to utoliko vie ukoliko elik sadrzi vie legirajuih elemenata

karbida, tj. nikla, titana, hroma, vanadijuma, molidbena i volframa.

25

20

Uvoenje ove tehnologije donosi ogromne ekonomske utede, ne samo pri samom procesu rezanja, ve i usled izazvanih efekata. Radi se npr. o velikim utedama klasinog reznog alata , o utedama vezanim za manipulaciju, mehaniku i toplotnu obradu pri korienju klasinih metoda, o utedama u materijalu i energiji, a uz to jo i poboljava radna i ivotna sredina.

15

LITERATURA
[1] Mestanek J:, Tehnologija visokoenergetskog vodenog noza, Menet, Pruhonice, 1992 [2] Medenica M, Miloevi M,: 'Seenje materijala mlazom vode visokog pritiskaMeunarodni simpozijum, Teka Mainogradnja, Kraljevo, 1996. [3] Medenica M, Velikovi M, PTV, Ministarstvo prosvete Srbije: Integracija tehnologije rezanja vodenim mlazom u obrazovni sistem Srbije, Beograd ,2006 [4] PTV spool Praha - Dokumentacija - Vodeno rezanje [5] Internet: Water Jet Cutter

10

0 0 50 b r z i na r ez anj a ( m m/ mi n) 4150 1731 4572 4 320 100

Slika5 Dijagram zavisnosti kvaliteta povrine Ra (m) od materijala i brzine rezanja

5. ZAKLJUAK
Kao zakljucak moe se rei, da je tehnologija rezanja materijala vodenim mlazom visokopragresivna i moderna metoda, koja moe da se koristi pri seenju praktino svih dosad poznatih materijala. Potpunu revoluciju u seenju materijala je donelo saznanje,da je na jednom radnom mestu (pri korienju pogodnog manipulacionog sredstva) mogue u velikom broju sluajeva bez naknadnih zavrnih operacija izraditi sloen deo (on je ranije izraivan na nekoliko radnih mesta, npr. na testeri, builici, frez maini) i to bez dodatne toplotne obrade nune za odstranjivanje unutranjih napona nastalih pri seenju gorionikom.