Cengiz zakncdan unutulan ve unutturulan belgelerle yeniden

tn Dnyann Ocak 2010 saysnda yaymlanan Dersim Dersi / Dersimden Tun-Eliye nsan ve Yurtta Haklar Devrimi balkl yazmzda, bilinmeyen, unutulan ya da unutturulan gerekleri belgelerle gzler nne sererken, olaylarn bir de bu gerekler nda deerlendirileceini umuyorduk; fakat, zlerek gryoruz ki, byle olmad.>>
53

BD EYLL 2010

BD EYLL 2010

merika iin Meksika S-

nr neyse, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti iin Dersim Sorununun o olduu, ayet 1937-1938 harekatlar yaplmasayd, Trkiyenin i ve d gvenliinin, kaaklar ve sulular iin yzyllarca bir snak ilevi grm olan Dersim tarafndan bozulaca gerei, yeterince anlalamad. Amerikan yapm filmlerin pek ounda, banka soyguncular, katiller ve devlete aranan pek ok kaak, Meksika snrn geerek yakalanmaktan ve cezalandrlmaktan kurtulur. Bu yalnzca filmlerde deil, gerek yaamda da byledir. Meksika bir sulular cennetidir. Bu nedenle ABD, 3169 km. uzunluundaki Meksika snrn milyar dolara yaklaan harcalamalar yaparak, in Seddini anmsatan bir duvarla evirmekten baka bir zm bulamamtr. te 1500lerden balayarak 1938e dek Dersim de tpk Meksika gibi bir

ldrme gibi sular iin deil, ayn zamanda siyasal su ileyenler iin de bir cennetti. Gerek Ermeni terristleri gerekse Abdlhamidi devirmek iin Ermeni rgtleriyle ibirlii yapan ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri, eylemlerinden dolay aranp, kaak duruma dtklerinde, kimi kez Dersime kap airetlere snarak yakalanmaktan kurtuluyorlard.
Bu nedenle Abdlhamid, Dersime

Durumdan kukulanan Abdlhamid, ttihat subaylarn Dersimde karlalan glkleri bin kat abartan raporlaryla kandrlarak yattrlyordu. Ordu mareal Abdullah, Harbiye Nezaretine tebli ettii raporda zetle yle diyordu: Dersimde icra edilmi ss verilen slahat aslsz ve esasszdr. Bu yolda yaplan btn icraat bir ka ky yakmak, emval ve mevaisini itinam etmekten ibaret kalmtr. (Kur.
Bnb. Brhan zkk, Osmanllar Devrinde Dersim syanlar Askeri Matbaa, stanbul, 1937., sf sf. 20)

ABD-Meksika snrn geerken gvenlik glerince ldrlenler iin dzenlenen lm Gn (Day of Dead) etkinliinden bir grnm.

Amerikann Meksika snrna ektii 3.169 km.lik duvar.

54

sulu cennetiydi. Su ileyener, arananlar, drt da iinde korunakl bir yer olan Dersime kap airetlere snyor; airet yasalar, airete snanlar, airet yesi sayp koruduundan, gvenlik gleri sulunun izini srp bulsa dahi, kendilerine snan vermenin trelerine aykr olduunu syleyerek karlarna dikilen eli silahl binlerce airet yesiyle atmay gze almak gerekiyor; bir tek suluyu yakalamak iin, yzlerce gvenlik grevlisiyle airet yelerin atp lmesi usa uygun grlmediinden, kaaklar Dersimde yaamlarn gven iinde srdryor; sndklar airetten evlenip oluk ocuk sahibi oluyorlard. Osmanlnn son dneminde, Dersim yalnzca gasp, hrszlk, yaralama,

ok zel bir nem verecek, denetim altna almak iin zel tasarlar hazrlatacak ve 1907, 1908 yllarnda patlak veren isyanlara kar iki kez geni apl askeri harekata giriecekti. Abdlhamidin buyruuyla Dersimi kuatm olan askerlerin komutanlar arasnda, ttihat olup Dersimi ttihatlar iin en gvenli snak olarak gren subaylar da vard. Grnte Abdlhamide bal olan bu subaylar gerekte ttihat ve Terakki Cemiyetinden buyruk alyor; arpmalar dankl bir harp oyununa dntrp, kuatmay Cemiyetin istedii dorultuda alabildiine uzatyorlard.

Abdlhamid ttihatlara boyun

eerek 1908de Anayasay yeniden yrrle koyduunda, Dersimde askeri harekat srmekteydi. Merutiyet ilan edildii haberi Dersimi kuatan komutanlara stanbuldan yle ilgin bir ordu tebliiyle ulatrlmt: Balam olan tedip hareketleri devam ederken 28 Temmuz gn Harbiye Nezareti ordu marealna verdii emirde merutiyetin ilan sebebiyle memleketin her tarafnda ekiyalk durmu olduu halde Dersim gibi vatann bir parasnda kan dklmek caiz olmayacandan hkmet-i mahalliye ile birleilerek istimana meyyal olan reisleri celp ve dierlerine de haber gnderilerek bunlara da merutiyetin nimet ve adaletinden istifade eylemeleri lzumunun anlatlmasn ve bu suretle kan dklmemesine ve fuzuli masraf edilmemesine allmasn tebli etmiti.
(Kur. Bnb. Brhan zkk, Osmanllar Devrinde Dersim syanla-r Askeri Matbaa, stanbul, 1937., sf.17)
55

Tunceliyi evreleyen doal snrlar.

BD EYLL 2010

BD EYLL 2010

Teblie gre, Abdlhamidin buyruunu uyguluyormu gibi grnp kendilerine askeri harekat yapyor ss vererek Dersimi bir trl ele geiremeyen(!) subaylarn harekata son verip airet liderleriyle sarma dola kucaklaarak, merutiyeti hep birlikte kutlamalar gerekiyordu.

kendisini gvende duyumsayamayaca ve hi bir hkmetin i gvenlii tam olarak salayamayaca akt. lkede, nfusa yazlmam, sa olduu halde ld gsterilen pek ok sulu cirit atyordu. Cumhuriyet, gvenlii salayabilmek iin hereyden nce btn yurttalar nfus ktklerine yazmak zorundayd. Bu amala 5 Temmuz 1934te kabul edilen 2576 Nolu Gizli Nfuslarn Yazm Hakknda Kanun ile vergiden, askerlikten ve eitli ykmllklerden kurtulmak amacyla varlklar devlete bildirilmeyip gizli tutulan kiilerin adlarn, dillerini, dinlerini tek tek saptayarak kaytlara geirecekti. Gizli Nfuslarn Yazm tamamlandnda, Trkiyenin nfusu anadillerine gre yle saptanmt: Trke 13.899.073; Abazaca 10.099; Acemce 2.053; Arnavuta 22.754; Bonaka 24.613; erkezce 91.972; Ermenice 57.599; Grcce

57.325; Kptice 7855; Krte 1.480.246; Lazca 63.253; Pomaka 32.661; Rumca 108.725; Tatarca 15.615; Yahudi 42.607; Dier 241.00; Toplam: 16.157.450.
Haziran 1934e dek srdrlen

Kur. Bnb. Brhan zkk, Osmanllar Devrinde Dersim syanlar Askeri Matbaa, stanbul, 1937. Trkiye Cumhuriyetini kuran

kadro, btn bunlar yaam, grm, duymu; Abdlhamid dneminde ttihatlarn sna olan Dersimin, Cumhuriyet dneminde, Cumhuriyet ykclarna yardm ve yataklk yapacan bilen kimselerden oluuyordu. Trkiye Cumhuriyetinde Dersimi kaaklar cenneti olmaktan kartmakszn, snan sulular kendi yesi sayp koruyan airet dzeni ortadan kaldrlmakszn, hi bir ynetimin
56

1937 ylnda T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl nn yaynlad 1935 Genel Nfus Saym Sonular.

Gizli Nfuslarn Yazm ile Ekim 1935te gerekletirilen Genel Nfus Saym sonular birbiriyle karlatrldnda; 16 milyonluk Trkiyede 2.865.216 doumun, 1.726.710 lmn ve 890.593 evlenmenin devlete bildirilmeden gerekletirilmi olduu, bunun da daha ok Dou ve Gneydouda egemen olan airet dzeninden kaynakland gerei ortaya kacakt. Trkiye Cumhuriyeti, asker kaaklar, vergi karanlar ve kaak sulular cenneti olamazd. Genel olarak airet dzeninin ortadan kaldrlmas, zel olarak da drt da iinde ulalmas g Dersime girilip bu blgenin bir kaaklar sna olmaktan kartlmas, gen Cumhuriyetin en nemli gvenlik sorunuydu. Devlet, bu amala att her adm yabanc grevlilerin de izledii T.B.M.M. oturumlarnda Kanunlar kartarak, btn dnyann gzleri nnde, en saydam biimde gerekletiriyordu. ngiliz, Fransz, Alman, Amerikan, Rus devlet arivleri, T.B.M.M. oturumlarn izleyen yabanc devlet grevlilerinin btn olup bitenler hakknda verdikleri raporlarla doluydu. Dersim konusunda atlan btn admlar da Kanunlar kartlarak, btn dnyann gzleri nnde gerekletirilmiti.

1937- 38 olaylarnda, devlet Dersimi Tunceliye dntrrken kime ne yapmsa adyla sanyla yazarak, kayda geirerek yapm; askerler, kim hakknda ne gibi bir ilem yaptlarsa, adyla sanyla yazmlard; yle ki, sonraki yllarda kuruna dizme ykleri uyduracak olanlar dahi; srgne gnderildikleri halde kuruna dizilmeye gtrldler dedikleri kiilerin adlarnn, askerlerce deftere yazldn, o defterden adlar okunarak arldklarn belirteceklerdi.
1938 yl Austos aynda dzenle-

nen ve birilerinin soykrm dedikleri ikinci askeri harekat; Atatrkn yabanc askeri ateeleri davet ettii saydam bir harekatt. ngilterenin Ankara Bykelisi, harekat balamadan nce 5 Austos 1938 gn ngiltereye gnderdii raporunda; Tuncelide bir tatbikat yaplacan, Atatrkn Ankaradaki btn askeri ataelerin davet edilmesi, Genelkurmay Bakan Mareal akmakn bu konuda onaynn alnmas iin Dileri Bakann grevlendirdiini, kolordunun blgeyi inceleyeceini ve harekatn aslnda ok byk bir kuvvet gsterisi olacan, blgenin tamamen temizlenerek buralarda ikamet edenlerin denetim altnda bulundurulacaklar uygun alanlara gtrleceini, bildirmiti.
[Kaynak: ngiliz Devlet Arivi: PRO, FO 371/21925, Trk Silahl Kuvvetlerinin Tuncelideki Tatbikat Ankara, 5 Austos 1938., Ek-D, s.D-21; akt: Dr. Erdoan Karaku, ngiliz Belgelerinde Trk-ngiliz likileri, IQ y., sf. 227.]
57

BD EYLL 2010

BD EYLL 2010

Bizzat Atatrkn yabanc lke askeri ataelerinin gzleri nnde yaplmasn istedii 1938 Dersim Harekat, ok sayda gazeteci tarafndan da adm adm izlenmi ve olaylar gazeteciler tarafndan fotoraflanarak gn gnne gazetelerde yaynlanmt.

Tunceli askeri harekat gazeteciler tarafndan adm adm izlenmi, olaylar her gn gazetelerde yaynlanmt. 1924 ylnda Dersimde Peri aynn

kenarnda bir kyde doan kr Lain, askerlerin Dersime girdii Austos 1938de 13-14 yalarnda bir ocuk olarak tank olduklarn 68 yana geldiinde yle anlatyordu: 1938deki askeri operasyonlarla nasl yzyze geldim, neler grdm ve o gnlerde nelere tank oldum, bun58

lar yazacam. (..) Austos aynn scak bir gnyd... Kyller hep bir araya toplanmlard. Askerler ayn geit olan eitli yerlerine adr kurdular,.. Kymz tam ayn kenarndayd... Bu korkulu gnlerden biriydi... Arka arkaya dizilmi svari askerleri, kymze doru geliyorlard. nde elbisesi deiik omuzlarnda demir ve yldz bulunan biri vard. Sonradan askerlik yapanlardan adamn temen olduunu rendim... Kyller bir saat gemeden ihtiyar ile genci ile emenin banda toplandlar... Temen kalabal szerek gr bir sesle konumaya balad: Sayn vatandalar. Bugnden itibaren Trkiyede eyh, dede, aa, bey, seyyid kimse olmayacak. Cumhuriyetin kanunlar nnde herkes eittir. Kimsenin eli plmeyecek. Tekke, zaviye, ziyaret hepsi kapanacaktr. Bunlara inananlar cezalandrlacaktr. Trkiyede Krt, Laz, erkez, Arnavut diye aznlklar yoktur. Gen Cumhuriyetimizin zerinde gizli hesaplar olan gler milli btnlmz bozmak, bizi paralamak iin Dou ve Gneydou illerimizin eitli blgelerinde yaayan vatandalarmzn Krmanca ve Zazaca konumalarn istismar ederek bunlarn Trk ulusundan ayr bir halk olduu fikrini alamak istemektedirler. Dmanlarmzn sinsice oynadklar bu oyunlar ok iyi bilmek ve bu oyunlara gelmemek gerekir. Zaman zaman dmanlarmzla ibirlii yapan hainler aramzdan kabilir. Bunlarn isimlerini bize bildirmek sizin en kutsal greviniz olmaldr. Cumhuriyetin zinde kuvvetleri

bunlar tepelemeye, ezmeye her zaman muktedirdir. Deerli vatandalar. ounuz askerlik yapm insanlarsnz. Bilindii gibi Birinci Dnya Savanda, Kurtulu Savamzda Dou ve Gneydoulu vatandalarmzla omuz omuza vererek savatk. zellikle Kurtulu Savamzn zaferle sonulanmasnn tek nedeni bu birlikti. Bu birliimizi bozmak isteyen hainler sizi Trk devletinin varlna, gen Cumhuriyetimizin kanunlarna kar gelmeye kkrtabilirler. ok iyi bilmeniz gerekir ki Trk devletine ve Cumhuriyetin kanunlarna kar gelenlerin sonu daima hsrandr. (...) Ben o gnleri hi unutamyorum. Kyn yal erkei, kadn, kimi bu olaylarn yaanmasna neden Pah Buca ile Kahmut Bucan birbirine balayan Hark ay zerindeki tahta kprnn yklmas oldu, derdi; kimi askerlerin iki kadna tecavzde bulunmalar ve bu askerlerin ldrlmesi oldu, derdi; kimi de tahta kprnn yaklmas, askerlerin ldrlmesi sadece atein tututurulmas iin birer kvlcmd, derlerdi. Seyyid Rza, Veteriner Mehmet Nuri ve Kogirili Alier lsnn Dersimin bamsz bir devlet olmasn istemeleri ve bunun iin de halk devlete kar ayaklandrmalar oldu, derlerdi. Hatta Baytar Nuri ile Alierin 1920-1921 aras Kogiri syannda yer aldklar, isyan bastrlnca da kaarak Dersimde Seyyid Rzaya sndklar ve bilahere Seyyid Rzann danmanlar olduklar syleniyordu. (...) Doru olan, bu airet reisleri, devletin Dersime girmesiyle alageldikleri dzenlerinin bozula-

can ve saygnlklarnn sarslacan ok iyi bildikleri iin isyana katldklarn sylemektir.

Yine nemli bir husus da udur:

Dersimde bulunan tm airet reislerinin 1937de bir araya gelerek, birleerek maiyetleriyle birlikte Seyyid Rzann yannda yer aldklarn sylemek de doru olamaz. Kald ki, airetler aras husumet, dmanlk, kskanlk, kin ve ekememezlik, zetle kabile ahlaknn ilkellii, dar grll, airetlerin bir araya gelmesine de engeldir. Airet aamasnda olan her toplumda varolan bu olumsuzluklar Dersim airetleri arasnda da vardr. Bir rnek vermek gerekirse, Seyyid Rza ile Krgan aireti arasndaki dmanlk bu olumsuzluklardan biridir. Bu nedenle karlarn her eyin stnde tutan, bilgi ve kltrden nasibini alamam, cahil, her an iin ihanet edebilecek zayf karaktere sahip airet reislerinin liderliinde olan bir hareketin hi bir zaman bir halk kurtulua ve uygarla gtremeyeceinin mutlaka bilinmesi gerekir.
1938de 13-14 yalarnda Dersimin Tunceliye dnmesine tank olan kr Lain, byynce Trkiye i Partisi yesi olacak ve Mart 1992de yukarda alntlar aktardmz Bir Krt isinin Siyasal Anlar: Dersim syanndan Diyarbakra adl kitabn yaynlayacakt. Lain, bu kitabnda 1938 olaylarnda Tuncelide ok sayda insann ldrldn anlatrken, olaylarn nedenini, niinini, nasln irdelemekten de geri kalmyor.
59

BD EYLL 2010

BD EYLL 2010

rana yanstlyor; ikinci grntde, isyanc Dersim airetlerine kar dzenlenen askeri harekata silahlaryla birlikte katlan Dersim airet misillerinin fotoraflar yer alyor; nc grntde, devlet tarafna geip, isyanc airetlere kar savaan Dersimli airet yelerinin gsleri apraz fiekli, tfekli grntleri ekrana getirilirken, o gnleri yaam bir Dersimli tana, Airetler de mi devlet tarafna gemiti? sorusu soruluyor ve drdnc grntde, tann, Tabi yahu! ldryorlard, kafay kesip gtryorlard askerlere, bakn biz ldrdk diyorlard, bununla vnyorlard. szleri yanstlyordu.
Devlet glerinin yannda milis 1938 olaylannn tan kr Lainin yazd an kitab

Anlar, siyasal sulularn da Dersime sndklar ve airetlerin pek ounun askerin yannda milis gc olarak harekata katld saptamamz doruluyor. NTVMSNBCnin aada grntlerini aktardmz 2009da gsterime sunduu Dersim 1937-1938 belgeseli de bu gerein hem fotoraflarn hem tank anlatmlarn ieriyordu. Birinci grntde, pek ou isyana katlmayp devletin yannda yer alan Dersim airetlerinin, isyanc Dersim airetlerine kar devlete dzenlenen askeri harekata ordu birliklerinin yannda katldklar ve Dersimde isyanclar bulup ldrenlerin de yine Dersimliler olduu gerei o gnn gazetelerinde yaynlanm bir haberde ek60

olarak isyann bastrlmasna katlan Dersim airetleri, isyanc airetlere baskn verip reislerinin balarn keserek askerlere teslim ediyordu. Askerlerin bu kesik balarla ektirdikleri fotoraflar, Dersimli milis airetlerin bu gibi eylemlerini dzenlik ordu birliklerinin zerine ykmak amacyla kullanlmaktadr. 1938 Harekatnda ok sayda yurttamz yitirdiimiz dorudur. Fakat bunlarn ou, dzenli birliklerce deil, aralarnda kan davalar bulunduu iin askerle birleip isyanc airetlerle kurun skan Dersim airetlerince ldrlmlerdir. Sz edilen toplu intiharlar, kadnlarn, ocuklarn ldrlmesi; dzenli birliklerin deil, ilkel kan hukukuna uygun davranan airetlerin eylemleridir. Kan Hukuku, sulu saylan airetlerin, dier airetlerce kadn ocuk ayrmakszn toptan

1937-1938de devletten yana kp silahl milis gc oluturarak isyanc airetlere kar savaan Dersimli airetleri gsteren fotoraflar, haberler ve tank anlatmlar. (NTVMSNBC yapm Dersim 1937-1938 belgeselinden)

katledilmelerini buyurduu gibi; kuatlan bir airette erkekler nce kendi kadnlarn ve ocuklarn ldrp sonra dmanla savaa tutumakta; yenileceini anlayan airet yeleri, topluca intihara ynelmektedir. Medinede yaayan Musevi airetlerinden Benu Kureyzann dmanla ibirlii yaptklar gerekesiyle kadn ocuk ayrmakszn tm yelerinin dier airetler tarafndan topluca l-

Devlet glerinin yannda isyann bastrlmasna katlan Dersim airetleri, isyanc airet reislerinin balarn keserek askerlere teslim ediyordu. Bu fotoraflar, milis airetlerin bu gibi eylemlerini ordu birliklerinin zerine ykmak amacyla kullanlmaktadr.
61

BD EYLL 2010

drlmeleri, slam tarihilerinin yazd en nemli olaylardan biridir. 17. yzyl tarihisi skender Bek Trkmaninin Tarih-i Alam-Aray-i Abbasi adl yaptnda, 1608-1610 yllar arasnda patlak veren bir isyanda Dmdm kalesinde kuatlan Krt airetlerin yenileceklerini anlaynca nasl topluca intihar ettikleri anlatlmaktadr.
Yldz snen Seyid Rza haberi -(1937)

Yldz parlatlp, ant dikilen Seyid Rza haberi -(2010)

tnda airetler arasnda buna benzer toplu intihar ve toplu kymlarn yaandn dndren pek ok anlat bulunmaktadr. Maaralara saklanan isyanclar dar kartabilmek iin maara azlarnda al rp yakld; isyanc airetlerin darya kmamakta direterek dumandan ldkleri ne srlmektedir. Seyyid Rza, aslacaKrt airetlerin toplu intiharyla sonulanan n anladnda, sandalyesini kendisi Dmdm Kalesi destan. tekmeledii gibi, isyanc airet yeleriBu destann Krte versiyonu nin bek bek La suyuna atlayarak son yz yldr kuaktan kuaa an- intihar ettiklerine ilikin pek ok anlat latlarak Krt airet geleneine derin- yaynlanmtr. 1938 olaylar dolaysyla, ilkel kan lemesine kk salmtr. yle ki, 1930larda Ar Ayaklanmas srasnda ordu hukukunun ve bunu uygulamakta dibirliklerince kuatlan isyanclarn e- reten airet reislerinin knanmalar gelebas Huske Telli, byk arpma- rekirken, gnmzde antlarnn dikilya girimeden nce kendi elerini, diini ve sayg durularnda bulunulkzlarn, yal ana-babasn, ocuklar- duunu grdke, sylenecek sz bun ldrerek herkesin byle yapmasn lamyoruz. cengizozakinci@butundunya.com.tr buyurmutur. 1938 Dersim Hareka62