Ekoturizam U Zasticenim Podrucjima Republike Crne Gore Disertacija

UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI
Mr DRAGAN BULATOVI
EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE CRNE GORE
Doktorska disertacija
Subotica, 2011.
UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI
EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE CRNE GORE
Doktorska disertacija
Mentor
Prof. dr Ljubica Komazec
Kandidat
mr Dragan Bulatovi
Subotica, 2011.
UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI KLJUNA DOKUMENTACIJSKA INFORMACIJA

Redni broj, RBR: Identifikacioni broj, IBR: Tip dokumentacije, TD: Tip zapisa, TZ: Vrsta rada, VR: Autor, AU: Mentor/Ko-mentor, MN: Naslov rada, NR : Jezik publikacije, JZ: Jezik izvoda, JI: Zemlja publikovanja, ZP: Ue geografsko podruje, UGP: Godina, GO: Izdava, IZ: Mesto i adresa, MS: Fiziki opis rada, FO: Nauna oblast:, OB: Nauna disciplina, DI: Predmetna odrednica/Kljune rei, PO: UDK: uva se, U: Vana napomena,VN: Izvod, IZ: Monografska publikacija Tekstualni materijal Doktorska disertacija Mr Dragan Bulatovi Dr Ljubica Komazec, redovni professor, Ekonomski fakultet Subotica Ekoturizam u zatienim podrujima Republike Crne Gore Srpski jezik Srpski/Engleski jezik Srbija Srbija 2011 Autorsko izdanje Segedinski put 9-11, 240000 Subotica Poglavlja: 9; Strana: 304; Tabele:14; Grafikoni i slike: 74; Prilozi:2; Bibliografske jedinice: 387; Menadment Ekonomika turistikih preduzea Ekoturizam, Zatiene podruja, Ekoloki menadment, Meunarodni standardi, Crna Gora Biblioteka Univerziteta u Novom Sadu i Biblioteka Ekonomskog fakulteta Nema Turizam se u zatienim prirodnim podrujima moe razvijati samo na strogo kontrolisan i umjeren nain. Zbog toga menaderi u ovim podrujima moraju da pomire dva naizgled nepomirljiva zahtjeva a to su: zatita prirode, sa jedne strane, i elja sve veeg broja turista da posjete ova podruja, sa druge strane. Ekoturizam je jedan od oblika turizma, koji je manje destruktivan od ostalih, dok istovremeno stvara anse za razvoj turistiki slabo razvijenih regija, prua mogunost za zapoljavanje lokalnog stanovnitva i predstavlja izvor finansiranja za upravljanje zatienim podrujima. Zahvaljujui tome ekoturizam je danas dio strategije upravljanja u mnogim zatienim podrujima. Meutim, jo uvijek ne postoji jedinstveni model ekoturizma to se reflektuje u raznolikosti njegove organizacije na lokalnom, regionalnom i globalnom nivou. Uvoenje savremenog sistema upravljanja zatienim podrujima i ekoturizmom u Crnoj Gori je tek u poetnoj fazi. To moe biti velika prednost, jer pouena negativnim iskustvima iz drugih drava i regiona, Crna Gora moe izbjei zablude i prevazii ogranienja na ovim poljima i na taj nain razviti i implementirati uspjean koncept ekoturizma u zatienim podrujima. Na osnovu analize aktuelnog stanja, raspoloivih potencijala i savremenih megatrendova na turistikom tritu, u ovom radu su dati konstruktivni predlozi za modifikovanje postojeih i kreiranje novih pravaca ekoturistikog razvoja u zatienim podrujima Crne Gore.
Datum prihvatanja teme, DP: Datum odbrane, DO: lanovi komisije: (Nauni stepen/ime i prezime/zvanje/fakultet) KO
Predsednik : __________________________________________________________ lan: ________________________________________________________________ lan:_________________________________________________________________ lan, mentor: dr Ljubica Komazec, redovni professor, Ekonomski fakultet Subotica
UNIVERSITY OF NOVI SAD FACULTY OF ECONOMICS SUBOTICA KEY WORDS INFORMATION

Accession number, ANO: Identification number, ION: Document type, DT: Type of record, TR: Contents Code, CC: Author, AU: Mentor/co-mentor MN: Title, TI: Language of text, LT: Language of abstract, LS: Country of publication, CP: Locality of publication, LP: Publication year, PY: Publisher, PB: Publication place, PL: Physical description, PO: Scientific field, SF: Scientific discipline, SD: Subject/Key words, CX: UC: Holding data: Note N: Abstract, AB:
Monographic publication Textual printed material Ph.D. Thesis Mr Dragan Bulatovi Dr Ljubica Komazec, full professor, Faculty of Economics Subotica ECOTOURISM IN PROTECTED AREAS OF MONTENEGRO Serbian Serbian/English Serbia Serbia 2011 Author,s reprint Subotica Capters: 9; Pages:304; Tables:14; Charts:74; Additional material: 2; References: 387; Management Economics Tourism Company Ecotourism, Protected Area's, Ecomanagement, International Standards, Montenegro University Library Novi Sad and Library of the Faculty of Economics Subotica None Tourism in protected natural environments can be developed only in strictly controlled and unpretentious manner. Because of this, managers of these areas must reconcile two seemingly irreconcilable demands: protection of environment and on the other hand growing desire of tourists to visit these areas. Ecotourism is one of the forms of tourism, less destructive than the others are. It creates at the same time two opportunities for the development of the underdeveloped tourist areas; provides employment for local population and represents the source of funding for management of protected areas. Due to this, ecotourism has become a part of the management strategy in many protected areas. Still, there is no such thing as a unique model of ecotourism, which results in versatility of its organization on local, regional and global scale. Introduction of modern system of management in protected areas of Montenegro is still at an early stage. It can be great advantage, because there are many bad examples of how things should not be done, so that Montenegro now can avoid delusions and overcome limitations in these fields in order to develop and implement a successful concept of ecotourism in protected areas. Based on the analyses of the actual condition, available potentials and modern mega trends in tourist market, in this work are presented constructive suggestions for modification of the existing and creating of the new course lines of ecotourism development in the protected areas of Montenegro.
Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE: Thesis defend board: (Degree /name/surname/title/faculty) DB
President: _______________________________________________________ Member: ________________________________________________________ Member:________________________________________________________ Member Mentor: Dr Ljubica Komazec, full professor, Faculty of Economics Subotica
Dugujem veliku zahvalnost svim prijateljima koji su mi na bilo koji nain pomogli prilikom izrade ove disertacije. Posebno se zahvaljujem svojoj mentorki Prof. dr Ljubici Komazec na pomoi u svim fazama izrade rada. Najveu zahvalnost dugujem svojoj supruzi Ani bez ije ljubavi i razumijevanja ne bih krenuo i istrajao na ovom putu. Uz njenu podrku i radost sa kojom na dom ispunjavaju Vinja i Ivo svaki je cilj lake dostian.
Autor
Ovaj rad posveujem roditeljima Desanki i Radovanu u znak zahvalnosti za ljubav i trud koji su uloili da meni, bratu i sestrama olakaju ivot
SADRAJ UVOD......1 Obrazloenje o potrebama istraivanja........................................................................................................2 Ciljevi istraivanja........................................................................................................................................3 Polazne hipoteze...........................................................................................................................................3 Metodologija rada.........................................................................................................................................4 PRVI DIO SAVREMENI TRENDOVI U TURIZMU I POGLAVLJE - TURISTIKI MEGATRENDOVI............................................................................7 1. AKTUELNO STANJE SVJETSKOG TURIZMA..................................................................................7 2. PREGLED AKTUELNIH STAVOVA O TURISTIKIM MEGATRENDOVIMA............................10 2.1. Promjene na globalnom turistikom tritu.....................................................................................10 2.2. Najvaniji trendovi koji utiu na turizam u zatienim podrujima...............................................13 3. POTREBA ''RAZMASOVLJENJA'' TURIZMA..................................................................................19 3.1. Problem masovnog turizma..............................................................................................................19 3.2. razmasovljenje turizma - prvi korak ka odrivom turistikom razvoju.........................................20 4. RAZVIJANJE NOVIH VIDOVA TURIZMA STANJE I PERSPEKTIVE.......................................21 5. EKOTURIZAM KAO SAVREMENI TURISTIKI TREND......25 5.1. Definisanje ekoturizma....................................................................................................................26 5.2. Koncepti ekoturizma....................28 5.3. Odnos ekoturizma i odrivog turizma..............................................................................................30 5.4. Kriterijumi odrivosti za ekoturizam...............................................................................................32 5.5. Ekoturizam u zemljama u razvoju...........33 5.6. Zablude i ogranienja koja donosi ekoturizam........33 6. KRITIKI OSVRT NA EKONOMSKE I NEEKONOMSKE POSLEDICE SAVREMENIH TURISTIKIH MEGATRENDOVA.......................................................................35 6.1. Ekonomske posledice......................................................................................................................38 6.2. Nekonomske posledice....................................................................................................................40 II POGLAVLJE - TURIZAM I PROSTOR........................................................................................44 1. PROSTOR KAO TEMELJNI TURISTIKI RESURS.........................................................................44 2. SPREAVANJE KONFLIKTA NA RELACIJI TURIZAM PROSTOR..........................................45 3. TURIZAM I GRANICE RASTA...........................................................................................................47 4. KRIZNA ARITA U ODNOSIMA TURIZMA I IVOTNE SREDINE..........................................49 5. ETIKI, PSIHOLOKI I SOCIJALNI ASPEKTI ODNOSA TURIZMA I IVOTNE SREDINE..........................................................................................................................52 6. EKOLOKA SVIJEST I EKOLOKO PONAANJE U TURIZMU OD SUBJEKTIVNE PERCEPCIJE DO NORME...................................................................................................................54 6.1. Svijest o nastanku ekolokih problema..........................................................................................54 6.2. Kontradiktornost izmeu ekoloke svijesti i ekolokog ponaanja..............................................56 7. HUMANIZACIJA TURIZMA NOVA TURISTIKA PARADIGMA............................................59 DRUGI DIO - PROIZVODNA FUNKCIJA PRIRODE U TURIZMU III POGLAVLJE - TURIZAM KAO INDUSTRIJA...........................................................................62 1. TRGOVINA DOIVLJAJIMA OSNOVA RAZVOJA INDIVIDUALNOG I ALTERNATIVNOG TURIZMA..........................................................................................................62
2. PRODUKTIVNOST ''NEPRODUKTIVNOG'' ZEMLJITA.............................................................. 65 3. USLUGE EKOSISTEMA TURISTIKI ASPEKTI..........................................................................67 3.1. Znaaj flore i faune za turizam.........68 3.2. Znaaj vazduha za turizam.............................................................................................................70 3.3. Znaaj vode za turizam...................................................................................................................71 3.4. Znaaj klime za turizam .................................................................................................................72 4. SLOBODNO VRIJEME I TURIZAM...................................................................................................76 5. VREDNOVANJE KRAJOLIKA U FUNKCIJI DEFINISANJA KAPITALA TURIZMA..............76 5.1. Krajolik kao javno dobro.................................................................................................................76 5.2. Vrednovanje krajolika kao kapitala turizma........78 5.3. Uticaji turizma na krajolik...............................................................................................................80 IV POGLAVLJE - TURISTIKI ZAOKRET OD KVANTITETA KA KVALITETU...................82 1. UTILITARIZAM U TURISTIKOJ PRIVREDI - ODRIVOST I MJERLJIVOST..........................82 1.1. Odrivi razvoj kao nova razvojna paradigma.................................................................................82 1.2. Problem definisanja odrivog razvoja.............................................................................................84 1.3. Naela odrivog razvoja..................................................................................................................86 1.4. Odrivi razvoj turizma........ 89 1.5. Mjerenje odrivosti turistikog razvoja...........................................................................................93 2. EKOREGIONALIZACIJA I TURIZAM............................................................................................103 2.1. Meusobni odnosi ekologije i turizma.........................................................................................103 2.2. Ekoregionalizacija........................................................................................................................104 2.3. Turizam i ekoregionalizacija........106 TREI DIO - ZATIENA PODRUJA I EKOTURIZAM V POGLAVLJE - OKVIRNA LEGISLATIVA ODRIVIH VIDOVA TURIZMA.....................110 1. ZNAAJNI MEUNARODNI DOKUMENTI..................................................................................110 1.1. Rezolucija Generalne skuptine Ujedinjenih nacija -- Svjetska povelja za prirodu.....................113 1.2. Agenda 21 za turistiku privredu......113 1.3. Konvencija o biolokoj raznovrsnosti...........................................................................................115 1.4. Povelja o odrivom turizmu..................117 1.5. Berlinska deklaracija o biolokoj raznovrsnosti i odrivom turizmu..119 2. DOKUMENTI EVROPSKE UNIJE....................................................................................................121 2.1. Barselonska konvencija - Konvencija o zatiti Mediterana od zagaenja....................................121 2.2. Bernska konvencija o ouvanju divljih ivotinja i prirodne sredine.............................................122 2.3. Direktiva o zatiti ptica br. 79/409/EEC i Direktiva o zatiti prirodnih stanita i divlje faune i flore br. 92/43/EEC..............................................................................................123 2.4. Konvencija o ouvanju migratornih vrsta divljih ivotinja Bonska konvencija......123 2.5. Konvencija o Alpima....124 2.6. Evropska povelja za odrivi turizam u zatienim podrujima.................................................. 124 2.7. Uviavni turizam......125 3. MEUNARODNI STANDARDI U OBLASTI EKOTURIZMA.......................................................125 3.1. Pojam i znaaj standardizacije......................................................................................................125 3.2. Meunarodni ekoloki standardi...................................................................................................126 3.3. Meunarodni standardi za odrivi i ekoturizam...127 3.4. Ekoloko oznaavanje u turizmu..................................................................................................130 VI POGLAVLJE - ZATIENA PODRUJA KAO ELEMENAT TURISTIKOG TRITA 1. ZATITA PRIRODE PRIORITET CJELOKUPNE LJUDSKE ZAJEDNICE...................................142 1.1. Institucionalnlizacija zatite prirodnih podruja............................................................................142 1.2. Zatiena podruja pojam i definicija........................................................................................145
ii
1.3. Ciljevi zatite i razlozi za osnivanje zatienih podruja............................................................145 1.4. Globalni trendovi rasta zatienih podruja..........147 2. KATEGORIJE ZATIENIH PODRUJA.......150 2.1. IUCN-ove kategorije zatienih podruja.........150 2.2. Ostale kategorije zatienih podruja....................155 2.3. Zatiena podruja na nivou Evropske unije.......160 3. EKOLOKI MENADMENT U ZATIENIM PODRUJIMA.....................................................167 3.1. Dimenzije ekolokog menadmenta..............................................................................................169 3.2. Menadment planovi u zatienim podrujima...........................................................................170 4. ZATIENA PODRUJA KAO TURISTIKE DESTINACIJE......................................................175 4.1. Upravljanje ekoturizmom u zatienim podrujima..................................................................177 5. STANDARDIZACIJA I SERTIFIKACIJA ODRIVOSTI ZATIENOG PODRUJA KAO TURISTIKE DESTINACIJE..................................................................................................190 5.1. Izrada standarda i praenje uticaja turizma u zatienim podrujima...190 5.2. Savremene tehnike za procjenu i praenje uticaja posjetilaca u zatienim podrujima.....191 5.3. Standardi za gradnju ekoturistikih objekata............201 ETVRTI DIO - OPERACIONALIZACIJA MEHANIZMA UPRAVLJANJA EKOTURIZMOM U ZATIENIM PODRUJIMA U CRNOJ GORI VII POGLAVLJE - EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA KAO PARCIJALNO TURISTIKO TRITE U CRNOJ GORI......................................................209 1. OCJENA STANJA I MOGUNOSTI (GRANICA) RASTA.............................................................209 1.1. Aktuelno stanje crnogorskog turizma........209 1.2. Problemi i slabosti crnogorskog turizma....................................213 1.3. Zaokret od masovnog ka ekoturizmu uslov odrivog rasta i razvoja.....214 1.4. Pravni i institucionalni okvir za razvoj ekoturizma u Crnoj Gori........216 1.5. Strateki okvir za razvoj ekoturizma u Crnoj Gori....... ....225 1.6. Ekoturizam u zatienim podrujima Crne Gore..........228 2. OCJENA ELEMENATA PRIHVATNOG KAPACITETA U ZATIENIM PODRUJIMA CRNE GORE.............................................................................................................252 3. PREDLOG MOGUIH RJEENJA ZA UNAPREENJE EKOTURISTIKOG PROIZVODA U ZATIENIM PODRUJIMA CRNE GORE...................................................257 3.1. Unapreenje institucionalnog i pravnog okvira za razvoj ekoturizma......258 3.2. Razvoj stratekog okvira za ekoturizam u zatienim podrujima...259 3.3. Unapreenje kadrovskih kapaciteta...............260 3.4. Ekoturistiki marketing.................261 3.5. Standardizacija i sertifikacija ekoturizma u zatienim podrujima....... 262 3.6. Unapreenje ekoturistike infrastrukture......263 3.7. Unapreenje kvaliteta saobraajne infrastrukture.....264 3.8. Ukljuivanje lokalnog stanovnitva u ekoturistike programe.265 3.9. Ekoloka zatita.............266 3.10. Ukljuivanje u meunarodne programe razvoja ekoturizma i korienje predpristupnih fondova Evropske unije.......267 VIII POGLAVLJE - ZAKLJUCI.....................................................................................................268 IX POGLAVLJE - LITERATURA.....................................................................................................270 PRILOZI.................................................................................................................................................291 INDEKS POJMOVA U RADU...............................................................................................................303
iii
SPISAK SLIKA I TABELA U RADU SPISAK SLIKA: Slika 1: Meunarodni turistiki dolasci........................................................................................................7 Slika 2: Rast meunarodnih turistikih dolazaka i rast prihoda od meunarodnog turizma 1990-2008.........................................................................................................................8 Slika 3: Dolasci turista prema motivu posjete..............................................................................................9 Slika 4: Starenje svjetskog stanovnitva tokom tri vijeka..........................................................................14 Slika 5: Stari i novi koncept razvoja turizma............................................................................................21 Slika 6: Vidovi turizma..............................................................................................................................23 Slika 7: Razlozi za izbor destinacije..........................................................................................................24 Slika 8: Glavni motivi za odlazak na odmor graana Evropske unije...25 Slika 9: Kontinuum paradigmi u ekoturizmu.....29 Slika 10: Model uticaja turistikog razvoja................................................................................................35 Slika11: Uticaj turizma na lokalnu kulturu i percepcija posjetilaca u turistikoj destinaciji.....................43 Slika 12: Aktuelna krizna arita u odnosima turizma i ivotne sredine...................................................51 Slika 13: Turistike interakcije...................................................................................................................53 Slika 14: Ekoloka svijest i ekoloko ponaanje na prostoru Evropske unije...57 Slika 15: Low Cost hipoteza u odnosu na jainu uticaja ekoloke svijesti....58 Slika 16: Sastavni elementi svijeta svakodnevice i odmora.......63 Slika 17: Procenat pojedinih kategoriija zemljita u Crnoj Gori................................................................66 Slika 18: Diferencijacija sportova na primjeru brdskih i vodenih sportova...............................................69 Slika 19: Ciklus vode.................................................................................................................................72 Slika 20: Klimatska mapa svijeta...............................................................................................................73 Slika 21: ematski prikaz efekta staklene bate.........................................................................................74 Slika 22: Krajolik kao tampon u regionalnom ekosistemu........................................................................79 Slika 23: Razvoj koncepta odrivog razvoja..............................................................................................83 Slika 24: Vizuelno predstavljanje odrivog razvoja pomou tri stuba, krugova koji se preklapaju i koncentrinih krugova............................................................................................87 Slika 25: Koncept odrivog razvoja...88 Slika 26: arobna petougaona piramida odrivog turistikoj razvoja.......................................................90 Slika 27: Glavne razlike izmeu odrivog i neodrivog turistikog razvoja.............................................90 Slika 28: Stejkholderi i podruja odrivog razvoja turizma.......................................................................92 Slika 29: Pravni instrumenti za zatitu prirode....111 Slika 30: Procesi i zahtjevi sistema ekolokog menadmenta.................................................................127 Slika 31: Geografska distribucija i zastupljenost po sektorima sertifikacionih programa u turizmu......129 Slika 32: Razliiti ekoloki znakovi.........................................................................................................133 Slika 33: Plava zastavica......134 Slika 34: Ekoloki znak Ekotel................................................................................................................135 Slika 35: Ekoloki znak Viabono.............................................................................................................136 Slika 36: Ekoloki znak Evropske unije...................................................................................................137 Slika 37: etiri varijante ekolokog znaka Green Globe........................................................................140 Slika 38: Kumulativni rast broja i povrine nacionalnih parkova u svijetu od 1872. do 2003. godine........................................................................................................................144 Slika 39: Ukupan broj i procenat zatienih podruja u Svijetu 2003.....................................................148 Slika 40: Ukupna povrina i procenat zatienih podruja u svijetu 2003...............................................149 Slika 41: Ukupan broj, povrina i procenat zatienih podruja u Evropi 2003......................................149 Slika 42: Logo Svjetske batine...155 Slika 43: Logo ovjek i Biosfera.....157
iv
Slika 44: Prikaz MAB rezervata sa jezgrom, zonom ublaavanja i prelaznom zonom.....157 Slika45: Logo Ramsarskog programa......158 Slika 46: NATURA 2000 u Evropi......161 Slika 47: Meuodnos ekoturizma i mree NATURE 2000......................................................................163 Slika 48: EMERALD podruja i nacionalni parkovi u Crnoj Gori.....165 Slika 49: Elementi ekolokog menadmenta ...169 Slika 50: Dimenzije ekomenadmenta.170 Slika 51: Glavni elementi Menadment plana.........................................................................................171 Slika 52: Povezanost razliitih instrumenata planiranja...........................................................................173 Slika 53: Kontekst planiranja za zatiena podruja....179 Slika 54: Faze u procesu pripreme plana upravljanja ekoturizmom....180 Slika 55: Uesnici u procesu planiranja...181 Slika 56: Kljune strategije za upravljanje ekoturizmom....183 Slika 57: Dijagram upravljanja ekoturizmom i razvoj procesa planiranja...............................................184 Slika 58: Zadovoljstvo posjetilaca i nivo korienja (broj istovremenih posjetilaca) kod prirodnih atraktivnosti............................................................................................................195 Slika 59: Menadment turistike destinacije i poveanje prihvatnog potencijala195 Slika 60: Odnos koristi i trokova posjeta prirodnoj turistikoj atrakciji.....197 Slika 61: Sistem planiranja LAC-a...199 Slika 62: Proces procjene uticaja na ivotnu sredinu.......201 Slika 63: Ostvareni prihodi od turizma u periodu januar-novembar 2009. u poreenju sa 2008......210 Slika 64: Turistiki promet za 2009.godinu.....210 Slika 65: Struktura turista.....211 Slika 66: Turizam u Crnoj Gori....212 Slika 67: Vidovi turizma kojima bi u Crnoj Gori trebalo posvetiti posebnu panju................................215 Slika 68: Organizaciona struktura JP Nacionalni parkovi Crne Gore...219 Slika 69: Broj turista u sjevernom regionu za period maj septembar 2008.-2010.......247 Slika 70: Preferencije gostiju u sjevernom regionu prema vrsti aktivnosti.248 Slika 71: Duina boravka posjetilaca u Nacionalnim parkovima........249 Slika 72: Da li su staze u parkovima dobro ureene i pripremljene249 Slika 73: Ocjena istoe i urednosti u nacionalnim parkovima Crne Gore.....250 Slika 74: Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore u periodu 2006.-2010.........................253 SPISAK TABELA: Tabela 1: Obiljeja turistikih potroaa jue i danas.....22 Tabela 2: Funkcije i ciljevi ekoturizma......................................................................................................31 Tabela 3: Kriterijumi za razvoj ekoturizma...............................................................................................32 Tabela 4: Hipotetiki trokovi i koristi ekoturizma....37 Tabela 5: Vrste turizma, broj posjetilaca i prilagodljivost lokalnim normama i obiajima......................42 Tabela 6: Osnovna funkcionalna klasifikacija potencijalnih i realnih turistikih atrakcija.......................46 Tabela 7: Komponente doivljaja divljine.....65 Tabela 8: Ukupan broj i procenat zatienih podruja u Svijetu 2003.....................................................148 Tabela 9: est IUCN-ovih kategorija zatienih podruja prema nainu upravljanja............................150 Tabela 10: Matrica ciljeva menadmenta IUCN kategorizacije zatienih podruja...176 Tabela 11: Strategije i taktike za upravljanje brojem posjetilaca i nivoom korienja....196 Tabela 12: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori..............................230 Tabela 13: Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore u periodu 2006.-2010.......................253 Tabela 14: Standardi za prihvatni kapacitet preporueni od strane WTO...............................................256
Mr Dragan Bulatovi: Ekoturizam u zatienim podrujima Republike Crne Gore - Doktorska disertacija
UVOD ivimo u vremenu kada se sve vie govori o uzajamnoj zavisnosti turistikog razvoja, ouvane prirode i ekonomije. Ekologija je postala koliko trend, toliko sutinska potreba savremenog drutva. Povratak istoj netaknutoj prirodi, organska hrana, upotreba prirodnih materijala, obnovljivih izvora energije i sl. svjetski je pokret koji se reflektuje i u turizmu kao integralnom dijelu drutva. U svijetu gotovo da nema zemlje koja nema makar jedan nacionalni park, takoe, gotovo da nema zemlje koja, u manjoj ili veoj mjeri, ne pospjeuje razvoj turizma. Samo u Evropi broj nacionalnih parkova u XX vijeku porastao je od 2 na ak 300. Zatita i ouvanje ovih podruja iziskuje velike trokove, koje vlade u cjelosti ne mogu servisirati iz budetskih sredstava, pa menadment ovih podruja obezbjeuje neophodna finansijska sredstava kroz realizaciju komercijalnih djelatnosti kao to je turizam. Brojna istraivanja pokazuju da najveu stopu rasta iz godine u godinu biljee vidovi turizma povezani sa boravkom u istoj netaknutoj prirodi, uz bavljenje nekim vidom rekreacije ili ekstremnih sportova. Trae se nove egzotine destinacije koje treba otkriti i istraivati. Sve to ukazuje da kvalitet i privlanosti prirodnog okruenja ine temelj ekonomije u turizmu. U skladu sa tim zatiena podruja su po pravilu najprimamljivija i najatraktivnija za turistike posjete. Meutim, obezbjeivanje kvalitetne turistike ponude u ovim podrujima zahtijeva razvoj itavog niza privrednih djelatnosti, koji je po pravilu povezan sa rizikom ugroavanja ivotne sredine. Zbog toga razvoj turizma u ovim podrujima treba da bude strateki osmiljen, ekonomski i etiki opravdan tako da ne unitava ivotnu sredinu, jer samo takav turizam moe biti odriv i kvalitetan na dui rok. Ekoturizam je jedan od oblika turizma, koji je manje destruktivan od ostalih, dok istovremeno stvara anse za razvoj turistiki slabo razvijenih regija, prua mogunost za zapoljavanje lokalnog stanovnitva i predstavlja izvor finansiranja za upravljanje zatienim podrujima. Zahvaljujui tome ekoturizam je danas dio strategije upravljanja u mnogim zatienim podrujima. Svjetska turistika organizacija World Tourism Organization (www:unwto.org), istie ekoturizam meu pet glavnih megatrendova u turizmu na globalnom nivou. Kao svjetski turistiki megatrend, ekoturizam je jedna od najbre rastuih nia na tritu turistikih putovanja. O njemu se prvenstveno govori kao o turizmu zasnovanom na prirodi i kao takav se propagira na tritu. Meutim, za razliku od vidova turizma koji su samo usmjereni na destinacije u prirodi, koji u sutini predstavljaju jednostavno putovanje u podruja sa lijepom prirodom, ekoturizam ostvaruje koristi za lokalno stanovnitvo u ekolokom, kulturnom i ekonomskom smislu. Defnicije ekoturizma uglavnom naglaavaju interakciju izmeu lokalnog stanovnitva i turista, minimalni negativan uticaj na okruenje i odrivost kao glavne karakteristike ovog oblika turizma. Njegov ekoloki aspekt se temelji na ouvanju prirodnih resursa, edukaciji svih uesnika o aspektima, vanosti i primjeni ekolokih naela. Zatita i odrivo korienje prirodnih dobara je uslov bez kojeg nema dugoronog razvoja ekoturizma na lokalnom i globalnom nivou. Pritisak turista i njihov sve vei broj u zatienim podrujima, pored pozitivnih, izaziva i brojne negativne efekte na ivotnu sredinu, kulturu i lokalnu zajednicu. Zatita, ouvanje, odravanje i koritenje zatienih podruja sprovodi se na osnovu meunarodnih konvencija, domaih zakona i drugih propisa. Meunarodna politika u oblasti zatite ivotne sredine i odrivog razvoja postavlja osnove i pravce za efikasno djelovanje u nacionalnim okvirima. Donoenjem raznih dokumenata (smjernica, strategija,
deklaracija, konvencija i dr.) na irem meunarodnom planu intenzivirani su inicijativni impulsi odrivom razvoju turizma i ivotne sredine na globalnom nivou. S obzirom na ograniene mogunosti korienja zatienih djelova prirode, njihovu optu, odnosno specifinu zatitu, zatiena prirodna podruja se mogu turistiki valorizovati samo na strogo kontrolisan i umjeren nain. Zbog toga turizam u ovim podrujima mora biti planiran, voen i praen na odgovoran i odriv nain. Nerazvijene i zemlje u razvoju posmatraju ekoturizam kao nain ostvarivanja profita i izlaska iz zaaranog kruga siromatva i nerazvijenosti. Gotovo sve zemlje Jugoistone Evrope nalaze se na znatno niem nivou drutveng i ekonomskog razvoja u odnosu na razvijene zapadnoevropske zemlje. Njihovi glavni resursi su na podruju biodiverziteta, a njihova bioloka i kulturna raznolikost predstavlja veliki ekoturistiki potencijal. U skladu sa tim zemlje Jugoistone Evrepe, meu kojima je i Crna Gora, danas vide veliku ansu da razvojem ekoturizma to prije dou do eljenih prihoda i prevaziu svoju nerazvijenost. Pri tome menaderi u zatienim podrujima moraju da pomire dva naizgled nepomirljiva zahtjeva a to su: zatita prirode, sa jedne strane i elja sve veeg broja turista da posjete ova podruja, sa druge strane. U ovom radu je nastojano da se dokae na teorijskom, empirijskom i normativnom planu neophodnost i mogunosti implementacije efikasnih modela upravljanja ekoturizmom u zatienim podrujima Crne Gore. Uvoenje savremenog sistema upravljanja zatienim podrujima i ekoturizmom u Crnoj Gori je tek u poetnoj fazi. Meutim to moe biti velika prednost, jer pouena negativnim iskustvima iz drugih drava i regiona, Crna Gora moe izbjei zablude i prevazii ogranienja na ovim poljima i na taj nain razviti i implementirati uspjean koncept ekoturizma u zatienim podrujima. OBRAZLOENJE O POTREBAMA ISTRAIVANJA ivotna sredina i turizam nalaze se u vrstoj meusobnoj interakciji, turizam utie na ivotnu sredinu i obrnuto. U proteklih ezdeset godina turizam kao privredna grana biljei konstantan rast, tako da je postao jedna od dominantnih drutveno-ekonomskih aktivnosti, s oekivanim trendom rasta i u narednom periodu, naroito na evropskom kontinentu koji, po broju turista, predstavlja primarnu turistiku destinaciju u svijetu. Kao odgovor na tetne posledice tzv. masovnog turizma javili su se od 80-tih godina XX vijeka novi, prema okruenju prijateljski, vidovi turizma, meu kojima ekoturizam zavreuje posebnu panju. Prilikom razvoja turizma koriste se prirodno najatraktivniji i pejzano najljepi predjeli. S obzirom na ekonomsku logiku turizma, to neminovno vodi u sukobljavanje koncepata razvoja turizma i zatite ivotne sredine. Konflikt turizma i zatite prirode najizraeniji je u zatienim podrujima. Na menadmentu zatienih podruja je da iznae adekvatne modele upravljanja koji e ovaj konflikt eliminisati ili ga svesti na najmanju moguu mjeru. Upravljanje zatienim podrujima ima dugu istoriju u SAD-u i dravama Zapadne Evrope, meutim, zahvaljujui, prije svega, niem stepenu privrednog i drutvenog razvoja, priroda je jo uvijek bolje ouvana u zemljama Jugoistine Evrope gdje pripada i Crna Gora. To su drave iji su glavni resursi upravo na podruju biodiverziteta, njihova bioloka i kulturna raznovrsnost predstavlja veliki ekoturistiki potencijal. Ove zemlje vide veliku ansu da razvojem ekoturizma to prije dou do eljenih prihoda i prevaziu svoju nerazvijenost. Ekoturizam moe imati brojne pozitivne efekte u zatienim podrujima. Moe pomoi u podizanju svijesti javnosti za potrebom ouvanja prirode i doprinijeti lokalnoj ekonomiji osiguravajui dodatne izvore finansiranja. Na taj nain ekoturizam doprinosi prihvatanju zatienih podruja od strane lokalne zajednice, a moe doprinijeti i dodatnim sredstvima za ouvanje samih lokacija. Ekoturizam, dakle, ostvaruje
dobre ekonomske i socijalne efekte bez negativnog uticaja na prirodu, ivotnu sredinu i lokalnu kulturu. Meutim, ukoliko se pravilno ne tumae i primjenjuju principi ekoturizma i meunarodni standardi u ovoj oblasti, moe doi do velikih oteenja ivotne sredine sa nesagledivim posledicama. Kao to ivotna sredina ne poznaje granice, tako ni problemi uzrokovani naruavanjem prirodne ravnotee ne poznaju nacionalne okvire i ne prihvataju izolovano djelovanje. ivotna sredina predstavlja sinergetski element u jaanju razumijevanja i saradnje meu dravama, regijama i kontinentima. Uvoenje savremenog sistema upravljanja zatienim podrujima u Crnoj Gori kao i u regionu Jugoistone Evrope, je tek u poetnoj fazi, tako da danas zaokuplja panju menadmenta zatienih podruja, ali i naune i strune javnosti. Zatiena podruja se, osim po vrstama i reimu zatite, razlikuju po nivou institucionalne zatite, odnosno po modelu propisanog i u praksi ostvarenog upravljanja. Danas sve zemlje iz ovog regiona donose i sprovode strategije, programe i akcione planove upravljanja zatienim podrujima. Utvruju se zatiene prirodne vrijednosti, uspostavlja sistem upravljanja, povezuje se i usklauje dravni sistem s meunarodnim sistemom zatite prirode. Javnost je sve vie obavijeena o stanju prirode, a takoe je prisutno sve vee uee javnosti u odluivanju o zatiti prirode. Podstie se i razvija ekoloka svijest stanovnitva kroz vaspitni i obrazovni proces. Meunarodna politika u oblastima turizma i ivotne sredine postavlja osnove i pravce za efikasno djelovanje u nacionalnim okvirima. Neophodna je implementacija meunarodnih sporazuma i konvencija uz uvaavanje nacionalnih potreba i specifinosti. Dugorono odrivo kreiranje politika, strategija i planova, donoenje i primjena funkcionalnih zakonskih propisa, sprovoenje reformi na svim nivoima, kao i unapreenje horizonatalne i vertikalne koordinacije, zahtijeva efikasnu implementaciju principa meunarodne politike u oblasti ivotne sredine i ekoturizma. Meutim, jo uvijek ne postoji jedinstveni model ekoturizma to se reflektuje u raznolikosti njegove organizacije na lokalnom, regionalnom i globalnom nivou. CILJEVI ISTRAIVANJA Cilj doktorske disertacije je da se, na osnovu raspoloive literature i ostalih izvora, proui aktuelno stanje, predstave savremeni trendovi i sagleda perspektiva razvoja ekoturizma u zatienim podrujima Crne Gore. Putem metodolokih postupaka i rezultata iz ovog rada, doi e se do ire primjenjivih znanja o principima i modelima upravljanja ekoturizmom u zatienim podrujima prirode. Cilj je takoe, da se, na osnovu analize aktuelnog stanja, raspoloivih potencijala i savremenih megatrendova na turistikom tritu, daju konstruktivni predlozi za modifikovanje postojeih i kreiranje novih pravaca ekoturistikog razvoja u zatienim podrujima Crne Gore. POLAZNE HIPOTEZE U ovom radu nastojae se da se dokau sljedee polazne hipoteze: Potreban je novi koncept upravljanja zatienim podrujima. U okviru tog koncepta ekoturizam mora predstavljati vaan dio strategije upravljanja ovim podrujima, jer e najatraktivnije turistike destinacije u budunosti biti one koje imaju ouvanu prirodnu sredinu i autentinu autohtonu kulturu. Razvojem ekoturizma u ovim podrujima mogue je obezbijediti finansijska sredstva za njihovo unapreenje i dalju zatitu.
S obzirom na ograniene mogunosti korienja i na njihovu optu, odnosno specifinu zatitu, zatiena prirodna podruja se mogu turistiki valorizovati samo na strogo kontrolisan i umjeren nain. Etika, ekologija i ekonomija moraju biti u fokusu budueg razvoja, kako na lokalnom i regionalnom, tako i na globalnom nivou. Meunarodna politika u oblasti ivotne sredine i ekoturizma postavlja osnove i pravce za efikasno djelovanje u nacionalnim okvirima. Koordinirano djelovanje, potrebno je kako u suoavanju sa globalnim prijetnjama i izazovima, tako i u regionalnom i lokalnom kontekstu. Budua koncepcija ekoturistikog razvoja Crne Gore i regiona mora poivati na univerzalnim i opteprihvaenim naelima i standardima, ali mora uvaavati i vlastite potencijale, potrebe i specifinosti. Razvoj ekoturizma u zatienim podrujima zahtijeva integralno planiranje i multidisciplinarni pristup. Neophodno je stvaranje uslova za uspostavljanje integralne zatite i unapreenja ivotne sredine kroz jedinstveno, sveobuhvatno i cjelovito upravljanje ivotnom sredinom i postepeno usklaivanje turistike i drugih sektorskih politika sa politikom zatite ivotne sredine, uz puno potovanje principa odrivog razvoja. Uvoenje savremenog sistema upravljanja zatienim podrujima i ekoturizmom u Crnoj Gori i gotovo cijelom, regionu Jugoistone Evrope je tek u poetnoj fazi. To moe biti velika prednost, jer pouene negativnim iskustvima iz drugih drava i regiona, ove zemlje mogu izbjei zablude i prevazii ogranienja na ovim poljima i na taj nain razviti i implementirati uspjean koncept ekoturizma u zatienim podrujima. Uspjena implementacija ekoturizma u zatienim podrujima doprinijee brem i uspjenijem rjeavanju mnogih privrednih i drutvenih problema u zemljama u tranziciji, kao to je Crna Gora, na putu njihovog pribliavanja Evropskoj uniji.
METODOLOGIJA RADA Na osnovu definisanog problema istraivanja, postavljenih ciljeva i hipoteza odabrane su naune metode. Prilikom izrade doktorske disertacije koriena je kombinacija razliitih metoda logikog zakljuivanja: analiza, sinteza, deduktivna, induktivna, dijalektika, verifikaciona, metoda generlizacije, metoda komparacije i opta teorija sistema. Primjenom navedenih naunih metoda izvedeni su odgovarajui zakljuci i dati konstruktivni predlozi za modifikovanje postojeih i kreiranje novih pravaca uspjenog ekoturistikog razvoja u zatienim podrujima Crne Gore i regiona. Za istraivanje su kao izvori podataka koriene baze podataka Svjetske turistike organizacije (UNWTO World Travel Organization), Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (World Travel & Tourism Council - WTTC), Evropske komisije za turizam (European Travel Commission - ETC), Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine Crne Gore, Statistiki godinjaci i dr. Metode statistike obrade su bile metod trenda, komparativno istorijski metod
i ostali metodi koje je bilo mogue primijeniti na bazi raspoloivosti i frekventnosti dostupnih podataka. U radu se nastojalo da se dokae na teorijskom, empirijskom i normativnom planu neophodnost i mogunosti implementacije efikasnih modela upravljanja ekoturizmom u zatienim podrujima Crne Gore. Istraivanje se sastoji iz apstraktno teorijskog i empirijskog dijela. U apstraktno teorijskom dijelu je prouavana raspoloiva ekonomska i druga literatura koja tretira problematiku menadmenta okruenja i menadmenta u turizmu, a naroito literatura iz oblasti ekoturizma i upravljanja zatienim podrujima. Na osnovu raspoloive strune literature opisani su savremeni turistiki megatrendovi. Takoe su predstavljeni mogui pozitivni i negativni uticaji turizma na ivotnu sredinu, kao i znaaj ekoturizma u irem kontekstu odrivog razvoja. U empirijskom dijelu rada je, na osnovu dostupnih empirijskih podataka, analizirano aktuelno stanje u oblasti upravljanja zatienim podrujima i ekoturizmom u Crnoj Gori. Korieni su empirijski podaci i informacije, o trenutnom stanju u ovoj oblasti, dobijeni od dravnih institucija, meunarodnih organizacija, menadmenta zatienih podruja, subjekata turistike privrede, NVO i drugih organizacija, direktno ili indirektno, ukljuenih u ove aktivnosti. Proueni su i kritiki analizarani postojei strateki dokumenati i legislativa iz ovih oblasti u Crnoj Gori. Na osnovu analize aktuelnog stanja, raspoloivih potencijala i savremenih megatrendova na ekoturistikom tritu, dati su konstruktivni predlozi za modifikovanje postojeih i kreiranje novih pravaca ekoturistikog razvoja u zatienim podrujima Crne Gore. Prilikom formulisanja teza korieni su pozitivna praksa, dostignua i iskustva razvijenih evropskih i drugih zemalja, koja se mogu primijeniti u Crnoj Gori, istovremeno vodei rauna o potrebama i specifinostima ovog regiona.
PRVI DIO SAVREMENI TRENDOVI U TURIZMU
I POGLAVLJE - TURISTIKI MEGATRENDOVI 1. AKTUELNO STANJE SVJETSKOG TURIZMA Turizam kao pojava ima dugu istoriju ali je tek od druge polovine XIX vijeka, a naroito u XX doivio opte planetarnu ekspanziju. Moda se jo jedino sport kao drutveni fenomen irokih razmjera moe pohvaliti tolikom dinamikom i masovnou (Bulatovi, 2008). Turizam je najveu ekspanziju rasta i diversifikaciju doivio u poslednjih est decenija postao jedna od najveih i najbre rastuih privrednih djelatnosti u svijetu. Izmedju 1950. i 1960. godine turizam je rastao po godinjoj stopi rasta 10,9 %. Nakon toga do 1965.godine stopa rasta se odrala na 10,2 %, a zatim dugo bila od 5 do 6 %, da bi se posle 1990. godine stabilizovala na 3%.Vremenom, sve vie i vie destinacija se otvorilo i ulagalo u razvoj modernog turizma videi u njemu klju socio-ekonomskog napretka. Turistika industrija se danas po izvoznim prihodima nalazi na etvrtom mjestu u svijetu iza naftne industrije, hemikalija i automobilske industrije. Slika 1: Meunarodni turistiki dolasci
Izvor: UNWTO, 2009.
Od 1950. do 2008.godine broj meunarodnih turistikih dolazaka je porastao sa 25 miliona na 922. Znaajno je istai da je 1950. godine 15 top destinacija apsorbovalo 98% meunarodnih turistikih dolazaka, taj broj je do 1970. pao na 75% dok je 2007. iznosio 57%. Ovaj podatak reflektuje pojavu sve vie novih destinacija od kojih je veliki broj u zemljama u razvoju. Izmeu 1995. i 2007.godine svjetski turizam je rastao u prosjeku oko 4% godinje, bez obzira na stagnaciji izmeu 2001. i 2003., zbog terorizma, SARS-a i ekonomskog pada. Pored tradicionalnih turistikih destinacija, u Evropi i Sjevernoj Americi, pojavile su se brojne nove destinacije irom svijeta. Udio zemalja u razvoju u meunarodnim turistikim dolascima je porastao sa 31% u 1990-toj na 45% u 2008. godini. Turizam ini vie od 30% svjetskog izvoza kada su u pitanju komercijalne usluge i 6% od ukupnog izvoza roba i usluga. Rast turistikih dolazaka u prva etiri mjeseca 2008. godine bio je za 5% vei nego u u 2007., mutim, u drugom i trem kvartalu taj rast je bio znatno usporeniji zbog globalne ekonomske krize koja je nastupila. Rast turistikih prihoda (1.8%) pratio je u gotovo istom procentu rast turistikih dolazaka (1.9%) tokom 2008.godine. Prema podacima UNWTO u svijetu je 2008.
godine zabiljeeno 922 miliona dolazaka, dok su prihodi bili 642 milijarde Eur-a , za razliku od 2007.godine kada su prihodi iznosili 625 milijardi Eur-a. Slika 2: Rast meunarodnih turistikih dolazaka i rast prihoda od meunarodnog turizma 1990-2008
Izvor: UNWTO, 2009.
Iako meunarodni turizam nije imun na globalnu ekonomsku krizu on joj se mnogo bolje odupire od drugih sektora kao to su graevinarstvo, nekretnine ili autoindustrija. Meunarodni turizam je doivio naglo usporavanje rasta od sredine 2008. godine, na to je uticalo poveanje cijena nafte poetkom godine, kao i pogoranje ukupne ekonomske situacije u svijetu. Negativni trend rasta u meunarodnom turizmu koje se pojavio tokom druge polovine 2008. godine intenzivirao se u 2009. Prema podacima Svjetske turistike organizacije - UNWTO, u prva etiri mjeseca 2009. godine zabiljeeno je 8% manje turistikih dolazaka u odnosu na isti period 2008. U svijetu je zabiljeeno ukupno 247 miliona meunarodnih turistikih dolazaka, dok je u istom periodu 2008. taj broj iznosio 269 miliona. Smanjenju turistike tranje u 2009. godini doprinijela je i pojava virusa H1N1. Izuzimajui Afriku, koja je zabiljeila rast od 3% , sve regije u svijetu su zabiljeile manji broj turistikih dolazaka u prva etiri mjeseca 2009. godine. Najvei pad se desio na Srednjem istoku od ak 18% i u Evropi od 10% (UNWTO, 2009). Globalna ekonomska kriza, nezaposlenost i smanjenje diskrecionog dohotka ozbiljno utiu na svjetski turizam. Kolebanja na kursnim listama, opta nesigurnost poslovanja i nepovjerenje potroaa optereuju svjetsku ekonomiju i ine njen oporavak neizvjesnim. Dodatnu neizvjesnost sto se tie turistikih putovanja predstavlja virus H1N1. Kakav e biti njegov srednjoroni i dugoroni efekat na sektor turizma jo se ne zna, meutim treba istai da Svjetska zdravstvena organizacija - WHO u ovom trenutku ne preporuuje restrikciju turistikih putovanja. Kao to se moe vidjeti na slici 3. neto preko polovine svih meunarodnih turistikih dolazaka 2007. godine, bilo je motivisano dokolicom, odmorom i ljetovanjem (51%) - ukupno 458 miliona. Poslovna putovanja su inila oko 15% (138 miliona), a sa 27% zastupljena su putovanja u druge svrhe, kao to su posjeta prijateljima i rodbini (VFR), vjerski razlozi / hodoaa, zdravlje lijeenje i sl. (240 miliona). Svrha posjete za preostalih 7% dolazaka nije navedena (UNWTO, 2008).
Slika 3: Dolasci turista prema motivu posjete
Izvor: UNWTO, 2009.
Dok se oko 80% meunarodnih putovanja odvija unutar iste regije, dotle postoji trend breg rasta putovanja izmeu razliitih regija, od intraregionalnih putovanja. U 2007. godini broj meuregionalnih putovanja povean je za 8% dok su putovanja unutar iste regije zabiljeila rast od 6%. U pogledu izvornih trita, meunarodni turizam je jo uvijek u velikoj mjeri skoncentrisan na razvijene industrijske zemlje Evrope, Amerike, Azije i Pacifika. Meutim s porastom raspoloivog dohotka mnoge zemlje su pokazale veoma brz rast poslednjih godina, naroito zemlje sjeveroistone i jugoistone Azije, Srednja i Istona Evropa, Bliski Istok, Juna Afrika i Juna Amerika. Danas, turizam ini vie od 30% svjetskog izvoza kada su u pitanju komercijalne usluge i 6% od ukupnog izvoza roba i usluga. Za mnoge destinacije, izdaci turista za smjetaj, hranu i pie, lokalni saobraaj, zabavu, oping, itd. su vaan stub njihovih ekonomija. Kako se ekonomski jaz izmeu razvijenih i nerazvijenih regiona sve vie produbljuje, to se putem turizma trai izlaz iz zaaranog kruga nerazvijenosti i siromatva. Mnoge zemlje u razvoju su se okrenule turizmu kao nainu sticanja finasijskih sredstava neophodnih za ekonomski rast, zapoljavanje i razvoj. Turizam se u ovim zemljama pojavio kao relativno nova aktivnost koja je postigla znaajne rezultate za kratko vreme. Skoro 80 zemalja je u 2007. godini zaradilo vie od milion amerikih dolara od meunarodnog turizma. No, iako zemlje u razvoju trenutno imaju samo manjinski udio na meunarodnom turistikom tritu njihov udio stalno raste. O tome govori podatak da je udio zemalja u razvoju u meunarodnim turistikim dolascima porastao sa 31% u 1990-toj na 45% u 2008. godini. Broj meunarodnih turistikih posjeta zemljama u razvoju rastao je po prosjenoj stopi od 9,5% godinje od 1990. godine, agregatno za sve zemlje u razvoju, u poreenju sa rastom od 4,6% broja posjeta na nivou itavog svijeta. Turistika industrija daje znaajan doprinos privredama zemalja u razvoju, naroito sa aspekta devizne zarade, zapoljavanja i bruto domaeg proizvoda (BDP). U prosjeku prihodi od meunarodnog turizma ine oko 10% izvoznih prihoda zemalja u razvoju. Udio turizma u BDPu varira od 3-5% u Nepalu i Keniji do 25% na Jamajki. Doprinos turizma zapoljavanju iznosi oko 6-7% u Indiji i Junoj Africi. Turizam obezbjeuje preko 200 miliona radnih mjesta irom svijeta. U 2010. se procjenjuje porast broja ranih mjesta na 250 miliona (WTTC, WEFA).
2. PREGLED AKTUELNIH STAVOVA O TURISTIKIM MEGATRENDOVIMA 2.1. PROMJENE NA GLOBALNOM TURISTIKOM TRITU Za donoenje valjanih odluka, u bilo kojoj oblasti, menadmentu nije dovoljno poznavati prolost, neophodno je prepoznati realnost i anticipirati budua kretanja. Nekad je vrlo teko, ako ne i nemogue kvantifikovati ove procese. U takvim situcijama se esto barata pojmom megatrendovi, odnosno optom tendencijom odvijanja procesa. Megatrendovi govore o smjeru kretanja promjena, a upravo je to neophodno za racionalno odluivanje, koje je osnovni preduslov za efikasno i efektivno poslovanje. Otkrivanje, odnosno poznavanje kljunih procesa omoguava relativno pouzdano predvianje buduih dogaaja i predstavlja osnov za djelovanje u duem vremenskom periodu, tj. ini osnovu za voenje racionalne politike. Poznavanje megatrendova je najee dovoljan osnov za donoenje valjanih odluka. Ako je odluka u skladu sa preovlaujuim megatrendovima, onda ona doprinosi ostvarivanju postavljenih ciljeva. U suprotnom, moe se suprostaviti megatrendovima, ali se mora znati da je cijena suprostavljanja, u veini sluajeva, previsoka. Turistiko trite karakteriu izraena kompleksnost i dinamika. Intezivni razvoj tehnologije donio je promjene u strukturi trita i primjeni marketinga. Poznavanje i razumijevanje dugoronih vodeih trendova i megatrendova u turizmu, koji proizlaze iz sveukupnih drutvenih, socijalnih, ekonomskih i tehnolokih promjena u savremenom svijetu od izuzetne je vanosti za sve destinacije koje ele da zadre mjesto na turistikoj mapi (Bulatovi, 2008). Savremena istraivanja turizma pokazuju da se poveava broj interkontinentalnih putovanja. Zapaa se izvjesno smanjenje broja turista koji borave na moru u ljetnjim mjesecima. Sve vie se izdvajaju turisti koji trae nove prostore, istu ivotnu sredinu, kulturne i sportske manifestacije, skijake terene, krstarenja plovnim objektima, nove destinacije nekih afrikih drava i jugoistone Azije. Putovanja postaju kraa, ali ea (Stankovi, 2001). Turisti su sve iskusniji i zahtjevniji. Turistiko trite svojom dinamikom i kompleksnou uinilo je da se ponuda i potranja meusobno u velikoj mjeri uslovljavaju i mijenjaju. Ponuda prati promjene u preferencijama tranje dok tranja naviknuta na ispunjavanje svojih elja i potreba, stalno poveava oekivanja tako da je sve tee zadovoljiti. Povoljan odnos vrijednost za novac(Value for Money) se podrazumijeva i vie nije dovoljan za uspjean i dobar odmor. Turisti oekuju i iskustvo (Experience for Money) i doivljaje (Emotion for Money) za taj isti novac. Destinacije koje namjeravaju zadrati svoj trini udio moraju se razvijati u tom pravcu. Prema tome i Crna Gora mora krenuti tim putem. Brojna istraivanja (WTO, WTTC, ETC i dr.) govore o promjenama na tritu turistike ponude i tranje, njihovi rezultati bi se mogli, za potrebe ovog rada, sublimirati na sledei nain: 2.1.1. Promjene na tritu ponude koncentracija subjekata ponude - pod pritiskom sve vee konkurencije i borbe za mjesto na tritu, ponuai ulaze u vertikalne i horizontalne integracije, to im daje mogunost da konkuriu kako cijenom tako i kvalitetom. U takvoj situaciji manji turistiki subjekti se okreu podrujima trinih nia. direktno bukiranje - savremena tehnologija je omoguila potroaima jednostavano i
10
direktno bukiranje. Zajednika evropska valuta EURO i Internet olakavaju uporedivost destinacija i cijena i tako skrauju vrijeme potrebno za prikupljanje informacija. standardizacija - na razliitim nivoima odnosa cijena i usluga. Standardizacija je sve vie prisutna u hotelijerstvu, to kupcima donosi brojne prednosti kao to su mogunost izraunavanja trokova, uporedivost kvaliteta, predvidivost, kontrola i sl. specijalizacija - kod hotelijera su sve prisutniji razni vidovi specijalizacije za razliite segmente tranje. konkurentnost na globalnom tritu kapitalnih investicija - globalizacija je uinila svoje, kapital ne poznaje granice, konkurencija izmeu destinacija na tom polju raste. Odluujui faktor za ulaganje kapitala je povraaj na uloena sredstva, bilo da se radi o niim trokovima, blaoj regulaciji, podsticajnim mjerama i sl. Ulaganje u podizanje kvaliteta i smanjenje sezonalnosti ponude rezultira rastom stope povraaja investicija i poveanim interesom investitora. Dolazi do preusmjeravanja toka kapitala u podruje viih prinosa.
2.1.2. Promjene na tritu tranje promjene u potrebama i preferencijama potencijalnih turista - rastom ivotnog standarda, ljudi raspolau sa sve vie raspoloivog novca, a sve manje slobodnog vremena. Ovo su dva osnovna preduslova za ukljuivanje u turistike tokove. Rezultat tih promjena je sve vea popularnost kratkih i krunih putovanja. Kao odgovor na brzi ritam savremenog urbanog naina ivota, raste tranja za nedirnutim, ekoloki istim podrujima. Lina sigurnost postaje jedan od glavnih kriterijuma odluke, a sve je vei trend brige za vlastito zdravlje (wellness, fitness). vea oekivanja turista - su potpomognuta medijima i naprednim telekomunikacijama, veom obrazovanou i prethodnim sopstvenim iskustvom i znanjem. Isti faktori utiu i na bre prenoenje informacija i sve veu mo promocije word of mouth- od usta do usta. Inovativne ponude i inscenacije koje pored osnovnih standarda omoguavuju i neobina iskustva, iznenaenja i podsticaje. Turisti dobijaju atmosfersku ili emocionalnu dodatnu korist (ambijent, doivljaj, zabava, avantura,...). kompleksniji paketi motiva za putovanje osim dominantnih motiva kao to su kupanje, odmor, kultura i sl., pojavljuje se novi paket motiva za odlazak na putovanje u koji spadaju izmeu ostalog i intenzivni uitak, aktivnosti u prirodi, naglaena potreba za doivljajima, ulnost, emocije, rekreacija i zdravlje. Turisti naelno ele iskusiti svjetove koji se jasno razlikuju od njihovog svakodnevnog okruenja i uobiajenih ivotnih okolnosti. diverzifikacija ciljnih grupa - pripadnost socijalnim i demografskim grupama nije dovoljan osnov za dobru segmentaciju turistikog trita, iako se trend demografskog starenja ne moe zanemariti. Trite se sve vie ralanjuje na podgrupe koje su definisane ivotnim stilom, linim sklonostima, potrebama i ivotnim prilikama.
Brojna istraivanja pokazuju da najveu stopu rasta iz godine u godinu biljee vidovi turizma povezani sa boravkom u istoj netaknutoj prirodi, uz bavljenje nekim vidom rekreacije ili ekstremnih sportova. Trae se nove egzotine destinacije koje treba otkriti i istraivati. Grupe potroaa sa posebnim interesovanjima (Afinity groups), kao to su ljubitelji ptica
11
(birdwatching), kajakarenja, splavarenja, surfanja u vazduhu (windsurfing) postae, postepeno, znaajni segmenti na turistikom tritu (Baki, 2000). Prema Unkoviu posebnu panju treba posvetiti turistima sa visokim prihodima ija interesovanja ukljuuju krstarenja, lovni turizam, kulturne sadraje i sl. Takoe, vanu grupu u budunosti e sainjavati uesnici meunarodnih politikih, naunih, sajamskih, sportskih i drugih skupova (Unkovi i drugi, 2002). Turizam se poeo transformisati iz tvrdoga u meki oblik, postao je humaniji i vie okrenut pojedincu. Na tom se tragu naglaeno razvijaju razliite vrste turizma, npr. gradski, kulturni, ruralni, nautiki, kongresni, vjerski, ekoturizam, avanturistiki i dr. (Kuen, 2002). Za stvaranje slojevite i transparentne turistike ponude kakvu trai savremeni turizam, vie nije dovoljna samo jedna udarna turistika atrakcija, kao to je toplo more ili impresivna planina, koja se u masovnom turizmu oznaava kao primarni turistiki prostor. Prouavajui strunu literaturu nalazimo da brojni autori imaju razliite stavove u pogledu vanosti pojedinih turistikih megatrendova za razvoj ove privredne grane u budunosti. Tako npr. Baki istie i detaljno opisuje sledee megatrendove (Unkovi i drugi, 2002). Timesharing (vremenski zakup kapaciteta), Incentive Travel (podsticajna putovanja), Fast food biznis, Theme Parks (tematski parkovi). Svjetska turistika organizacija WTO, istie pet megatrendova u turizmu (Bulatovi, 2008): ekoturizam, kulturni turizam, tematski turizam, avanturistiki turizam, krstarenja. U strunoj literaturi postoje i druge klasifikacije ali zajedniko za sve njih je da kao motive za turistiko putovanje u prvi plan istiu zabavu, uzbuenje i sticanje novih iskustava u prirodnom okruenju. Trae se nove egzotine destinacije koje treba otkriti i istraivati. Segmenti koji preferiraju ove vidove turizma su po pravilu bogatiji, imaju visoko obrazovanje, veliku spremnost za preduzimanje putovanja i bolji su potroai od prosjenih turista, pa se zbog svega toga ovdje moe govoriti o elitnom turizmu. Ovakvi turistiki trendovi uveliko odgovaraju zatienim podrujima. Poznavajui ove trendove, menadment zatienih podruja je u prilici da u prvi plan komunikacije s posjetiocima stavi brigu i nastojanja da se zatiti priroda. Pritom treba naglaavati kako su svaki posjetilac i novac koji potroi novi korak prema dugoronom i odrivom razvoju tog podruja. U skladu sa tim mnoge regije ele iskoristiti svoju industrijsku nerazvijenost kako bi na svoje podruje privukle turiste koji ele posjetiti netaknuta prirodna podruja. Meutim, za dolazak takvih turista, na ovim destinacijama, potrebna je makar minimalna infrastruktura koju mnoge regije jo uvijek nemaju.
12
2.2. NAJVANIJI TRENDOVI KOJI UTIU NA TURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA Porast interesa za odrivi turizam i ekoturizam odraz je poveanja drutvene brige o kvalitetu prirodnog okruenja i uticajima koje izaziva turizam. Aktivnosti tijesno povezane sa iskustvima u prirodnom okruenju su vrlo popularne (Turizam Kanada, 1995). U jednom od najnovijih istraivanja britanski i ameriki strunjaci su pratili trendove posjeenosti u 280 zatienih podruja u 20 zemalja. Radi se o do sada najveoj sakupljenoj bazi podataka o trendovima posjeta zatienim podrujima irom svijeta. Rezultati istraivanja su pokazili da je uprkos nekim padovima posjeta (SAD i Japan), turizam baziran na prirodi daleko od globalnog opadanja, tako da jo uvijek posjeduje znaajan potencijal za generisanje prihoda za ouvanje ivotne sredine i da utie na poboljanje stava ljudi prema ivotnoj sredini (Balmford i drugi, 2009). Turistiki planeri moraju u kontekstu planiranja razumjeti drutvena, politika i privredna kretanja. Takvo razumijevanje prua anse da se na dinaminom tritu, razviju efikasne i efektivne aktivnosti, koje e osigurati da strategije i akcije mogu biti prilagoene promijenjenim uslovima. Budui da je svijet vie dinamian nego statian, planeri u zatienim podrujima i turoperatori moraju razumjeti kako dinamike promjene, koje esto imaju nelinearni karakter, mogu uticati na njihove planove i aspiracije. Eagles i drugi kao najvanije trendove koji utiu na turizam u zatienim podrujima istiu (Eagles i drugi, 2002): Obrazovni nivo i zahtjevi za putovanjima Starenje stanovnitva Mijenjanje uloge ena Promjene u distribuciji slobodnog vremena Vanost kvaliteta usluga Promjene obrazaca odmora Napredak globalnih komunikacija i informacione tehnologije Umnoavanje opcija za putovanje Lina bezbijednost i sigurnost Poveanje socijalne i ekoloke zabrinutosti Globalizacija ekonomije 2.2.1. Obrazovni nivo i zahtjevi za putovanjima Prosjeni nivo formalnog obrazovanja globalno raste, za oba pola. Pismenost takoe rapidno raste, naroito u manje razvijenim zemljama. Visok nivo obrazovanja je u jakoj korelaciji sa tranjom za rekreativnim aktivnostima na otvorenom, i dovodi do promjene obrazaca za rekreaciju i turizam. Kao rezultat toga, postoji opti trend da putnici sve vie trae putovanja koja e obogatiti njihovo ivotno iskustvo. Postoji porast opteg interesovanja za turizam koji ukljuuje uenje tokom putovanja (npr. voene ture), specifine programe uenja na putovanju (npr. grupne edukativne ture), i uopte uenje kroz aktivnosti, kao to su posmatranje biljnog i ivotinjskog svijeta, posjete festivalima, uvaavanje kulture i prouavanje prirode. Prirodni i kulturni resursi
13
u zatienim podrujima, sastavni su dio takvih oblika turizma. I zato grupe najvie zainteresirane za posjetu zatienim podrujima, kao to su ekoturisti, tee da budu vie obrazovani od turista uopte (Wight, 2001). Turizam ove vrste zahtijeva materijale za objanjenje (npr. vodii, flajeri, broure), objekte za interpretaciju (npr. centri za posjetioce) i interpretativno voenje. To poveava oekivanja u pogledu kvaliteta usluga u zatienim podrujima, kao i politiki pritisak za veu zatitu kulturne i prirodne batine. Takoe, to moe genersati veu predanost osoblja zatienog podruja to bi menaderi ovih podruja trebali podsticati. 2.2.2. Starenje stanovnitva Ljudi ive sve due. Tokom prolog vijeka, dolo je do znaajnog porasta u udjelu osoba starijih od 60 godina (6,9% u 1900., 8,1% u 1950., 10,0% u 2000.). Oekuje se da e se taj odnos jo dramatinije poveati tokom ovog vijeka. Predvianja Ujedinjenih nacija su da e 22,1% globalne populacije biti starije od 60 u 2050., a 28.1% u 2100. Do sredine vijeka, mnoge industrijske zemlje e imati medijan dobi od 50 ili vie, ukljuujui paniju (55,2), Italiju (54,1), Japan (53,1) i Njemaku (50,9) (Centar za strateke i meunarodne studije, 2002) . Stoga e udio stanovnitva koji je dostupan za posjetu zatienim podrujima u budunosti sve vie imati stariji profil kako je prikazano na slici 4.
Slika 4: Starenje svjetskog stanovnitva tokom tri vijeka
Izvor: Long-range World Population Projections: Based on the 1998 Revision. The Population Division, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat.
Starije osobe e due ostajati zdrave. Iako fizika sposobnost opada s godinama, stariji ljudi su sve vie u mogunosti voditi zdrav i fiziki aktivan ivot. Dakle, dok se potranja za takvim aktivnostima kao to su spust skijanje ili planinarenje smanjuje s godinama, starije osobe odravaju, ili ak proiruju, svoj interes za druge outdoor aktivnosti, poput etnje, prouavanja prirode, ribolov ili posmatranje divljih ivotinja. Smanjena potranja za kampovanjem se nadomjeta veom potranjom za udobnim smjetajem u domovima. U bogatim zemljama, starenje stanovnitva, prijevremeno penzionisanje i dobra tednja stvaraju veliki broj zdravih penzionera s jakom eljom za putovanja. Soga se s pravom oekuje da e rasti ova vrsta putovanja u Sjevernoj Americi, Evropi i Australiji u narednim decenijama ovog
14
vijeka. Stariji posjetioci predstavljaju dobru priliku ali postavljaju i izazove za menadere u zatienim podrujima. Njih vie zanimaju iskustva koja se nude u zatienim podrujima i imaju vie raspoloivog dohotka, a time su spremni platiti vie za vii nivo interpretacije, voenja i ostalih usluga. 2.2.3. Mijenjanje uloge ena U mnogim zemljama, dolo je do revolucije u ulozi ene i taj proces se nastavlja. Sve vie i vie, mukarci i ene prilagoavaju jedno drugom uloge na radnom mjestu i u domainstvu. ene postaju sve uglednija, ak brojno dominantnija, plaena radna snaga. esto njihove zarada rastu bre nego kod mukaraca, to dovodi do vee tranje za rekreacijom i turizmom. Zapravo, esto su ene te koje odreuju izbor turistike destinacije. Postoje individualne razlike u interesima izmeu mukaraca i ena. Iako, naravno, postoje mnogi izuzeci, mukarci su vie zainteresovani za fiziki izazovne aktivnosti, dok su ene vie zainteresovane za aktivnosti kao to su prouavanje prirode, kulture i ekotourizam. Mnoge ene su zainteresirane za mogunosti rekreacije u zatienim podrujima. Takoe, sve vei broj ena gradi svoju karijeru kao menaderi u turizmu i zatienim podrujima. U mnogim zemljama, one imaju kljunu ulogu u donoenju privredne, socijalne i ekoloke politike. Vano je da menaderi shvate da izmijenjena uloga ene snano utie na turizam u zatienim podrujima. Tako kao jedinke, mlade ene generalno nijesu esti posjetioci u zatienim podrujima, dok e ene s malom djecom esto odabrati ova podruja kao dobra mjesta da provedu slobodno vrijeme i odmor. Sredovjene ene esto zbog posla i porodinih obaveza imaju malo vremena za posjete ovim podrujima. Starije penzionisane ene, pogotovo one koje putuju sa svojim partnerima, pokazuju jak interes za aktivnosti koje ukljuuju posjeivanje zatienih podruja. 2.2.4. Promjene u distribuciji slobodnog vremena Postoje vani i ponekad suprotstavljeni trendovi vezani za koliinu, distribuciju i dostupnost slobodnog vremena. Za mnoge ljude, koliina slobodnog vremena je u porastu, zbog krae radne nedjelje, to automatski poveava slobodno vrijeme za kune i ostale poslove. Na drugoj strani slobodno vrijeme se smanjuje, npr. za zaposlene ene koje rade i kune poslove. Rast broja porodica sa jednim roditeljem poveava slobodno vrijeme odsutnog roditelja, ali se smanjuje onog odgovornog. Takoe, esto mladi ljudi moraju raditi radi finansiranja vlastitog obrazovanja, ili poveanja kupovne moi, tako da im ostaje manje slobodnog vremena. Od vanosti za posjete zatienim podrujima je preraspodjela vremena za odmor. U Sjevernoj Americi, postoji tendencija da ljudi radije koriste krae odmore, blie kui, nego dvije ili tri nedjelje porodinog odmora. Sada 80% onih koji putuju na odmor u SAD rauna na kratka, brza putovanja (naroito vikend izleti od 2 do 4 dana). Zato mnogi parkovi imaju potrebu da omogue kratke posjete turistima sa ogranienim vremenom, to zahtijeva vii kvalitet usluga i posebne uslove za rekreaciju. U mnogim evropskim zemljama slobodno vrijeme ukljuuje dui plaeni godinji odmor i krau radnu nedjelju. Npr. Njemaka je uvela 6 nedjelja plaenog odmora u 1990-tim (Tiegland, 2000); i Francuska je usvojila statutarnu 35-satnu nedjelju. Kao rezultat
15
toga, evropske zemalje, posebno one u Evropskoj uniji, vrlo su vani generatori pohoda za zatiena podruja irom svijeta. U nekim od ekonomija u nastajanju Istone Azije, posebno u Kini, nastaju brzorastua trita za masovni turizam, znaajan dio njih vjerovatno e biti privuen zatienim podrujima. 2.2.5. Vanost kvaliteta usluga Dananji turisti su sve zahtjevniji u pogledu visokokvalitetnih mogunosti za rekreaciju i usluga koje ih podravaju. Oni koji primaju kvalitetnu uslugu tokom normalne radne nedjelje oekuju da e im isto biti ponueno od provajdera na odmoru. Oni oekuju da im vodii budu edukovani i da imaju dobru komunikaciju sa njima. Oni ele da njihovi domaini pokau dobrodolicu, da se osjeaju udobno kao dio zajednice koju su posjetiti. Rast ekoturizma znai veu tranju za specijalizovanom rekreacijom i smjetajem sa posebnim naglaskom na kvalitet. Menadment zatienih podruja koji nema postavljene kvalitativne ciljeve i programe njihovog praenja, ini svoje programe unaprijed primitivnim i nefleksibilnim. Menaderi zatienog podruja i privatni sektor treba da isporue posjetiocima kvalitetnu uslugu. Izazovi koji stoje pred menaderima ukljuuju postavljanje ciljeva u pogledu kvaliteta usluga, programe za pruanje visokokvalitetnih usluga i stalni monitoring. Vano je da sofisticirani potroai prepoznaju kvalitetnu uslugu za koju su spremni dobro platiti. 2.2.6. Promjene obrazaca odmora Na prvi pogled, moglo bi se oekivati poveanje slobodnog vremena u svim ekonomski razvijenim zemljama, poveanje prihoda, starenje stanovnitva i promjene u ulogama mukaraca i ena. Meutim, iskustva razvijenijih zemalja ukazuju na neke znaajne gubitke slobodnog vremena koji se pojavljuju tokom radnog razdoblju ivota, a posebno kod zanimanja s vrlo visokim optereenjem. No, nasuprot tome, postoji veliko poveanje slobodnog vremena zbog ranijeg odlaska u penziju i dueg ivota. Stariji penzioneri mogu putovati due svake godine. Rast prihoda u Sjevernoj Americi, Evropi, Australiji i nekim dijelovima Azije, naroito podie nivo domaeg turizma, ali i nivo putovanja van tih zemalja. Ako se ovako nastavi, vjerojatno da e se, generalno, poveati pritisci u svim zatienim podrujima, ak i u onim udaljenim, kao i i zahtjevi za visoko kvalitetnim uslugama. 2.2.7. Napredak globalnih komunikacija i informacione tehnologije U bogatim drutvima mnogi ljudi ve sada imaju pristup ogromnoj koliini informacija o zatienim podrujima i mogunosti putovanja putem Interneta i drugih komunikacionih tehnologija. Internet je doveo do poveane tranje za izletima na velikom broju lokacija. Takoe, Internet omoguava agencijama pruanje trenutne i sofisticirane informacije, direktno za posjetioce, po vrlo niskoj cijeni. Budui da Internet stvara oekivanja o pojedinom zatienim podrujima, menaderi zatienih podruja i turistiki operatori moraju biti svjesni onoga to su obeali i biti spremni da ispune oekivanja posjetilaca. Nove tehnologije omoguavaju posjetiocima da budu dobro informisani o svemu, od politike upravljanja zatienim podrujima do rekreacionog iskustva. Kao rezultat toga, posjetioci e vjerovatno biti vie raspoloeni da podre politiku zatienog podruja. Meutim, mnoga
16
zatiena podruje, a posebno ona u zemljama u razvoju, jo nijesu u mogunosti da razviju i odravaju sofisticirane Internet web stranice. Umjesto toga, privatni interesi, kao to su nevladine organizacije (NVO), hoteli, i turistika preduzea pruaju najvie informacija na Internetu. To je naroito sluaj u velikom dijelu istone i june Afrike, kao i u Junoj Americi. Kada je to sluaj onda menadment zatienog podruja ima malu kontrolu nad tanou informacija i ne moe uticati na vrste oekivanja posjetilaca koja mogu biti kreirana, niti ih moe podrati kroz ciljeve upravljanja. Tehnologija moe imati dalekosene posljedice na turizam u zatienim podrujima. Na primjer, lokalni hoteli, odmaralita i sl. mogu povezati web stranice s onima u blizini zatienog podruja, te na taj nain poveati broj posjeta. 2.2.8. Umnoavanje opcija za putovanje Brz razvoj putnikih aviona i ekspanzija brodova za krstarenje uticao je da posjetioci mogu putovati efikasnije, bre i dalje. Tako da broj meunarodnih putovanja rapidno raste u posljednjih nekoliko decenija. Zahvaljujui revoluciji u avio saobraaju zatiena podruja su preplavljena ljudima koji tragaju za svjetskom batinom, nacionalnim parkovima i drugim zatienim podrujima, jer postojanje zatienog podruja, naroito nacionalnog parka, esto je mamac za turiste. Ovaj trend e se nastaviti i menaderi zatienih podruja moraju se pripremiti za sve vie posjetitlaca iz cijelog svijeta. Ovi posjetioci za zatiena podruju predstavljaju izazov u pogledu jezika, kulture i znanja i predrasuda, dok u isto vrijeme predstavljaju dobar izvor prihoda, zaposlenosti i nain prenoenja kulturnih i ekolokih vrijednosti irem svijeta. Putovanja kruzerima posebno mogu biti problematina, jer na kruzerima boravi veliki broj ljudi koji mogu prouzrokovati ogromne ekoloke i socijalne uticaje vrlo brzo. Veliki broj ljudi, od kojih su mnogi slabo pripremljeni za iskustva u morskim zatienim podrujima, moe izazvati velike tete u ovim podrujima. 2.2.9. Lina bezbijednost i sigurnost Vie nego bilo koji drugi faktor, prijetnja linoj bezbijednosti i sigurnosti moe negativno uticati na turistiku tranju. Strah od terorizma moe uticati na globalne turistike trendove. Regionalnih ratovi, nemiri i terorizam utiu na pad domaih i meunarodnih putovanja, to ima za rezultat i manje turistikih posjeta zatienim podrujima. Na osjeaj line sigurnosti, takoe, utiu nivo kriminala, sitne krae, kvalitet vode, bolesti ili loa higijena u turistikoj destinaciji. Postoje velike razlike izmeu zemalja u njihovoj sposobnosti da prue prihvatljiv nivo bezbijednosti i sigurnosti. Ovo je posebno relevantno za turizam, budui da ljudi kada planiraju svoja putovanja esto uporeuju destinacije imajui ove faktore na umu. Kada destinacija postigne negativnu reputaciju, veoma je teko obnoviti povjerenje posjetilaca. Negativne percepcije zemlje takoe e uticati na turizam u zatienim podrujima. Turistika putovanja su luksuz, ljudi imaju iroki spektar mogunosti i nee putovati u podruja koja smatraju nesigurnim. Mnoga zatiena podruja su jako pogoene nerealnom brigom za bezbijednost koju stvaraju neistiniti medijski izvjetaji i siromano geografsko znanje potencijalnih potroaa. Takoe, menaderi moraju oekivati i neke naivne posjetioce koji nijesu spremni na opasnosti koje se esto javljaju u prirodnom okruenju.
17
Menaderi bi u zatienim podrujima trebali biti svjesni oekivanja posjetilaca u pogledu sigurnosti, objasniti lokalnu situaciju potencijalnim posjetiocima, i odgovoriti na njihove sigurnosne zahtjeve. Ako je mogue, menaderi zatienog podruja trebaju imati menadment planove za bezbijednost, ukljuujui i komponentu odnosa sa javnou. Jednako je vano ozbiljno se odnositi prema bezbijednosti i predstaviti ljudima pravu situaciju. Neuspjeh moe izazvati komplikacije i skupo kotati upravu zatienog podruja, jer e posjetioci preduzeti pravne akcije protiv uprave, ukoliko zbog loe bezbijednosti doe do povreda ili imovinskih teta. 2.2.10. Poveanje socijalne i ekoloke zabrinutosti Danas irom svijeta, ljudi izraavaju zabrinutost zbog socijalne nepravde i ekolokih problema. Oni su sve vie svjesni potrebe za niskim uticajem turizma koji ne tetiti ivotnoj sredini. Oni ele podrati lokalnu zatitu ili razvojne inicijative zajednice i esto usvajaju stil ivota zelenih potroaa. Porast interesovanja za odrivi turizam i ekoturizam je odgovor na takva pitanja. Zatiena podruja su dobra mjesta da se iskoristiti taj trend, jer oliavaju vrijednosti do kojh dre takvi putnici. Mnoge turiste privlae destinacije koje imaju pozitivnu reputaciju, dok aktivno izbjegavaju destinacije koje imaju socijalne ili ekoloke probleme. Postoje meunarodni programi za priznavanje usvojenih visokih ekoloki standarda u turizmu, kao to je Green Globe. Veoma je vano da menaderi rade na ouvanju vrijednosti zatienog podruja i trae od svojih turistikih partnera visoke standarde, jer kvalitetni resursi mogu odravati visok kvalitet turizma. 2.2.11. Globalizacija ekonomije Globalizacija zadire u sve sfere ivota pa tako i u sferu turizma. Turizam i globalizacija se nalaze u zoni interdisciplinarnog izuavanja, jer oba fenomena imaju brojne i meuzavisne dimezije. Globalizacija ima svoje dobre i loe strane. 1 Meutim, za nas je prihvatljivo stanovite
irom svijeta se javljaju veoma suprostavljena miljenja o znaaju i posledicama globalizacije. Sukobljavaju se miljenja oduevljenih pristalica tzv. globofila, koji smatraju da ona donosi planetarnu sreu, i ogorenih protivnika tzv. globofoba za koje je ona uzrok nesree i tragedija planetarnih razmjera. Rasprava varira poevi od onih koji upozoravaju na kompleksnu drutvenu bezlinost ili koncept nepouzdanosti pa do onih koji je podravaju kao snani organizacijski i upravljaki aparat, nazivajui ga globalnom biblijom. Na jednoj strani izolacionisti poput omskog su za ukidanje postojeeg ekonomsko poretka, dok na drugoj strani na Wol Sreet-u i u Financial Times-u imamo vatrene pobornike ovog procesa. Negdje izmeu ova dva ekstrema nalaze se reformisti poput Soroa i alternativci kao to je Naomi Klejn. Pristalice globalizacije vide od nje koristi u mnogim pitanjima vezanim za itavu ljudsku zajednicu; od globalnog zagrevanja, rasprostranjenog problema terorizma, irenja AIDSA, kisjelih kia, itd. Oni smatraju da samo koordinisana globalna akcija moe dovesti do efikasnih rezultata u ovim, kao i u itavom nizu drugih pitanja. Neosporna je injenica da postoje opasnosti kojima je dananji svijet izloen, i to svi njegovi delovi podjednako. Zatita ivotne sredine, globalna solidarnost svih ljudi, zatita od sve izraenijeg globalnog terorizma, problem gladi u nerazvijenim, ali i razvijenim podrujima, sve vee raslojavanje izmeu bogatih i siromanih zemalja, ali takoe i unutar granica tzv. bogatih zemalja; samo su neki od izazova zbog kojih neodlono postoji potreba za zajednikom akcijom, ukoliko bismo neke od posljedica ovih rizika eleli da predupredimo. Ve i samo uvianje o nunosti takve potrebe predstavlja vaan korak naprijed. Sa druge strane, osim prirodnih, postoje i rizici koji su nastali ljudskim delovanjem.Najvei broj razloga za kritiku globalistikih tendencija moe se pronai u ekonomskom domenu, jer nejednakost izmeu bogatih i siromanih drava ne samo da se ne smanjuje, ve se rapidno poveava.
1
18
nobelovca tiglica koji smatra da globalizacija sama po sebi nije ni dobra ni loa, jer je pomogla milionima ljudi da dostignu vii ivotni standard, ali su istovremeno mnogi osiromaili. Zato ona kao proces moe smoi snage da bude duboko pozitivna, pod uslovom da se promijene pravila upravljanja i da se akcenat sa ideologije premjesti na rjeavanje konkretnih problema (tiglic, 2002). U globalnoj ekonomiji, pojedine zemlje i zajednice su pod uticajem odluka i ekonomskih uslova koje diktiraju drugi. Prerma tome politike ili korporativne odluke u zemljama porijekla mogu uticati na putovanja u inostranstvo, to zauzvrat moe uticati na turistiki ivot zatienih oblasti na udaljenim kontinentima. Ovakva veza izmeu emitivnih zemalja i turistikih destinacija ini odrivi turizam teko dostinim, jer zemlja domain esto ima ogranienu sposobnost da utie na turistike trendove, to takoe dovodi do konkurencije izmeu destinacija. Meutim, menaderi zatienog podruja mogu iskoristiti ovaj globalni kontekst kroz pametan marketing, koristei Internet i promociju posebnih nia koje oni nude, kao turistika destinacija. Da bi to uinili, menaderi zatienog podruja moraju imati znanje o trendovima globalnog turizma, kako bi izgradili povoljan poloaj, razvili prave poruke i odgovore putem odgovarajuih mjera upravljanja. Turizam je integriui inilac u ekonomskom razvoju na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Prihvatajui globalizaciju i integracijske procese dalji razvoj turizma pojedine destinacije potrebno je sagledati u sadanjim i nailazeim procesima. Neophodno je procijeniti nivo mogunosti da se pojedina destinacija ukljui u savremene ekonomske procese u turizmu, upoznati i svladati probleme na tom putu. Pritom je potrebno razviti mehanizme kojima e se pojedina zemlja ravnopravno ukljuiti na globalno turistiko trite, a da pri tome zadri svoje komparativne prednosti. Sloenost meuodnosa turizma i njegovih brojnih uesnika zahtijeva punu panju za njegov dalji razvoj, kontrolu i podsticajnost. Uestvovati u procesu globalizacije u turizmu znai biti prepoznatljiv u globalizaciji. Prihvatiti globalizaciju znai prihvatiti izazov da se bude bolji od drugih. Biti snaan, znai globalizirati drugoga a time i samog sebe. U svim fazama planskog pristupa odrivom turizmu, potrebno je isticati prednosti nacionalnog nad globalnim, jer se kultura, tradicija, gastronomija, manifestacije nalaze pred naletom sve veeg broja stranih turista u nizu zemalja, te je mogue postojee lokalne osobenosti pretvoriti u univerzalno i svakodnevno bezlije. Da bi se tome usprotivili, potrebno je mnogo umjenosti, poslovne politike i strategije, istrajne organizovanosti, uz uee lokalnih zajednica. Nosioci razvoja ekoturizma, koji u potpunosti podrazumijeva odrivi razvoj, mogu i moraju bolje, vie i svuda favorizovati lokalno nad globalnim, nacionalno nad univerzalnim, geografsko porijeklo nad uniformnou (Robinson, 2000). 3. POTREBA ''RAZMASOVLJENJA'' TURIZMA 3.1. PROBLEM MASOVNOG TURIZMA Vrijeme poslije II svjetskog rata donijelo je ekspanziju masovnih turistikih putovanja to je dovelo do pojave fenomena runog turiste (Ugly Tourist). Fenomen runog turiste se ne temelji na stvarnim osobinama linosti ve na osjeanju invazije ljudi koji se razlikuju od domae zajednice. Takav turistiki rast i koncentracija su od 50-tih godina, a naroito u zadnjih 20 godina XX vijeka doveli do razvoja tzv. masovnog turizma. Istorijski gledano masovni
19
turizam je nastao u onom trenutku kad je turizam postao dostupan irem krugu stanovnitva, kada vie nije bio privilegija bogatih pojedinaca. Masovni turizam karakterie veliki broj ljudi koji trae repliku vlastite kulture u destinacijama koje posjeuju sa malo kulturne ili ekoloke interakcije. Razvoj ovakvog turizma u odreenim destinacijama je izazvao brojne negativne posledice, to je pobudilo veliko interesovanje javnosti. Kaspar objanjava masovni turizam kao turizam u velikom broju ili pojavu turista u masama (Kaspar, 1991). Meutim, teko je odrediti koji je to broj kada turizam postaje masovan, jer on zavisi od vrste turizma, vremena i prostora, kao i od osjetljivosti okruenja na turistike djelatnosti. Pored kvantitativnih obiljeja, kao brojno koncentrisan turizam, za razumijevanje pojma masovni turizam potrebno je ukljuiti cjelinu odnosa i pojava, koji proizilaze iz uea mase u turizmu. U masu stupaju prije svega turisti koji ne ele previe razmiljati i kojima odgovara da ih neko vodi, tj. da neko drugi (organizator putovanja) umjesto njih razmilja kako e provesti godinji odmor. Masovni turista, pripadnik mase, se ponaa mnogo loije i manje prihvatljivo prema okruenju, nego to bi se ponaao kao pojedinac. Tako brojnost masovnog turizma i njegove socijalno-psiholoke karakteristike negativno utiu na prirodno, socijalno i kulturno okruenje turizma (Mihali, 1999). Razvojem masovnog turizma, ukoliko nije u skladu s prihvatnim kapacitetom okruenja, dolazi do ugroavanja kvaliteta ivotne sredine. Prema uveli, na prvom su mjestu klasine tete okruenju: zagaenje vode, mora, zemljita, poveana buka, poveanje otpadaka i sl., zatim tete zbog specifinih oblika degradacije prirodne i ovjekove sredine, i to: saobraajna zakrenost i ugostiteljske guve, nagrivanje pejzaa i obale, prostorne devijacije, naruavanje kulturno-istorijskih vrijednosti i poveanje nekih vrsta kriminala (rnjar, 2002). Problem negativnih uticaja masovnog turizma mora se rjeavati kako na strani turistike ponude tako i na strani turistike tranje. Pripadnici masovne turistike ponude ponaaju se prema okruenju na isti nain kao i masovni turisti. Za svjetski turistiki sektor su znaajne dominantne meunarodne korporacije, koje imaju mo da utiu na ponudu turistikih proizvoda i javno mnjenje. Meutim, danas sve vie raste pritisak uticajnih grupa, medija i potroaa koji se zalau za koncept etine i pravine raspodjele, za ljudska prava i socijalnu i odgovornost prema ivotnoj sredini. Napori za oblikovanje bolje uravnoteenog turistikog razvoja u poslednjih dvadesetak godina znaajno su poveani. Tako da se moe rei da je dananji turizam, uglavnom, turizam masovne strukture, ali i sve veeg suivota masovnog i selektivnog turizma, posebno u turistiki razvijenim zemljama. Strukturna nerazvijenost, sezonalnost i prostorna ogranienost samo su glavne negativne odrednice masovnog turizma. Kao alternativa masovnom turizmu javljaju se novi oblici i vrste turizma koje zajednikim imenom zovemo novim, alternativnim ili selektivnim turizmom. 3.2. RAZMASOVLJENJE TURIZMA - PRVI KORAK KA ODRIVOM TURISTIKOM RAZVOJU Turistiki razvoj je proces u kojem turizam postaje manje ili vie odluuji inilac u razvoju odreenog podruja (Vukoni, avlek, 2001). Brzi rast turizma s obzirom na njegovu prostornu i vremensku koncentraciju prouzrokuje ekoloke, socijalne i ekonomske tete (Mihali, 1995). Meutim, dugo vremena je podsticana ekspanzija turizma kao privredne grane, a da pritom nije
20
voeno rauna o tetnim uticajima, tako da su neke turistike destinacije dugorono pretrpjele vie tete nego to su imale koristi od tzv. masovnog turizma. Ovakva iskustva uz promjenu drutvene strukture i svijesti dovela su do novog posmatranja turizma. Na turizam se vie ne gleda kao prije. Jo od sedamdesetih godina prolog vijeka javili su se prvi otpori prema masovnom turizmu, tom derau prostora kako ga je nazvao uveni ekspert za turizam Jost Krippendorf. Od tada se sve vie govori o mekom, humanom ili njenom turizmu. Masovni turizam sve vie biva zamjenjen novim selektivnim ili alternativnim oblicima i vrstama turizma. U vezi sa tim potrebno je obratiti panju na razliku izmeu tzv. starog masovnog i novog alternativnog turizma. Masovni ili stari turizam je bio zasnovan na standardizovanim i vrsto upakovanim putovanjima, dok je novi turizam fleksibilan, odriv i individualno orijentisan a novi turisti su iskusniji, fleksibilniji, nezavisniji, svjesniji kvaliteta, tei za zadovoljavanje i zeleniji. Na slici 5 prikazani su novi i stari koncepti razvoja turizma. Kod starog koncepta zainteresovane strane su slabo povezane, dok je kod novog koncepta prisutan meusobni uticaj, povezanost i meuzavisnost. Slika 5: Stari i novi koncept razvoja turizma
Izvor: Grupa autora, 2005, str. 63/64
Turizam, kao sloena drutveno-ekonomska aktivnost, ukljuuje sposobnosti veoma razliite vrste i strukture (ekonomske, kulturne, tehnoloke, ekoloke i dr.). Kvalitetan i u isto vrijeme odriv turistiki razvoj zahtijeva naputanje koncepta masovnosti, ili bolje rei ublaavanja negativnih efekata koje je razvoj tradicionalne forme turizma donio, a u korist novog, alternativnog ili odrivog turizma. 4. RAZVIJANJE NOVIH VIDOVA TURIZMA STANJE I PERSPEKTIVE Tokom svog istorijskog razvoja turizam je prolazio razliite razliite razvojne faze, od induvidualnog (turizma povlaenih grupa), preko masovnog, do dananjeg, univerzalnog tj. selektivnog. Dananji turizam je preteno turizam masovne strukture ali i sve veeg suivota masovnog i selektivnog turizma. Masovni turizam sve vie biva zamjenjen novim selektivnim ili alternativnim oblicima i vrstama turizma.
21
Alternativni turizam se ponekad posmatra kao turizam specijalnih interosovanja ili odgovorni turizam i obino oznaava formu turizma koji stavlja naglasak na kontakt i razumijevanje izmeu gostiju i domaina, kao i izmeu turista i okruenja. Prva pojava turistikih putovanja sa specijalnim interesovanjima javlja se jo 20-tih godina prolog vijeka, naroito u Evropi. Tvrave, katedrale, muzeji, planinska podruja i sl. postali su meta ovakvih turistikih aranmana. Alternativni turizam moemo iroko definisati kao forme turizma uspostavljene u skladu sa prirodnim, socijalnim u drutvenim vrijednostima, koje omoguavaju domainima i gostima meusobne interakcije i pozitivno zajedniko iskustvo. Brojna istraivanja pokazuju da najveu stopu rasta iz godine u godinu biljee vidovi turizma povezani sa boravkom u istoj netaknutoj prirodi, uz bavljenje nekim vidom rekreacije ili ekstremnih sportova. Trae se nove egzotine destinacije koje treba otkriti i istraivati. Grupe potroaa sa posebnim interesovanjima (Afinity groups), kao to su ljubitelji ptica (birdwatching), kajakarenja, splavarenja, surfanja u vazduhu (windsurfing) postae, postepeno, znaajni segmenti na turistikom tritu (Baki, 2002). Sve vei broj turista trai sadrajniji odmor, oblikovanje odmora prema njihovoj elji. Trae da ih ponuda zainteresuje, privue i zadri. Prirodne ljepote nijesu vie dovoljan inilac atraktivnosti, posebno za zahtjevnije trine segmente koji tee sadrajnijoj i aktivnijoj dokolici. Rastua potreba za nestandardizovanim uslugama i individualiziranijim ponaanjem turista direktno je povezana sa (Moutinho, 2005): potragom za samoodreenjem (emancipacijom) i naelom uradi sam, veim iskustvom putovanja kod stanovnitva, to ide ruku pod ruku sa selektivnijim, kritinijim i prema kvalitetu orijentisanim pristupom individualnom planiranju odmora, ali i sa sve veom rafiniranou tranje i racionalnou izbora, rastuom eljom za povezivanjem s prirodom, za sticanjem iskustva iz prve ruke i za aktivnim odmorom (npr. odmor radi hobija, odmor s trekingom, agroturizam), veom ekolokom svijeu i osjetljivou prema kvalitetu ivota uopte, sve veim nastojanjima za uenjem, to se esto manifestuje ozbiljnim pokuajima upoznavanja stranih kultura. Tabela 1: Obiljeja turistikih potroaa jue i danas
Izvor: Human resources development, employment and globalization in the hotel, catering and tour sector, International labour organization, Geneva, 2001, str.16
22
Savremeni turisti su, kao to se vidi iz tabele 1, iskusni putnici, dobro su informisani, ele sadrajnija turistika iskustva, nastoje optimalno zadovoljiti svoje potrebe, s obzirom na vrijeme i novac koje su uloili u putovanje. Njih karakterie dinaminost, znatielja, elja za upoznavanjem novih sredina, elja za atraktivnim dogaajima. Novi turizam je uravnoteen, autentian, ekoloki i infrastrukturno podnoljiv, individualan, manje podloan prostornoj i vremenskoj limitaciji, edukativan, ekskluzivan i elitan. U te vrste turizma ulaze sve one vrste i sadraji u turizmu koji mogu doprinijeti ekolokoj zatiti, odgovornom i prikladnom ponaanju, humanizaciji, revitalizaciji i oplemenjivanju prostora kao i one vrste koje izrazitije ne utiu na prirodno i kulturno okruenje. Ambijentalni turizam, arheoloki, individualni, edukativni, robinzonski, ruralni, zdravstveni, sportski, konjiki, avanturistiki, kulturni, ekoturizam i sl. samo su neki od sve popularnijih novih vidova turizma. Cater (1993) navodi da alternativni turizam karakteriu male razmjere i lokalno vlasnitvo. Ona ukazuje na kontrast izmeu alterntivnog i masovnog turizma, koji esto karakterie visok uticaj multinacionalnih kompanija koje uzimaju profit. Slika 6: Vidovi turizma
Izvor: Newsome at all, Natural Area Tourism: Ecology, Impacts and Managament, Cromwell Press, 2002.
23
Druge karakteristike alternativnih vidova turizma ukljuuju minimalne negativne ekoloke i socijalne uticaje, veze sa ostalim sektorima lokalne ekonomije, pospjeivanje poljoprivrede i ekonomskog poloaja lokalnog stanovnitva. Konano, alternativni turizam podstie ukljuivanje lokalnog stanovnitva u proces donoenja odluka i turistiki razvojni proces. Koristei ove kriterijume alternativni turizam nadilazi iskljuivo brigu za fiziko okruenje i ukljuuje ekonomske, socijalne i kulturne aspekte. Zato alternativni turizam moemo posmatrati kao sinonim za odrivi turistiki razvoj (Holden, 2000). Teoretiari turizma su suoeni sa mnogim novim tipovima turistikih kretanja koji za posledicu imaju stvaranje razliitih oblika turizma o kojima se nije ni govorilo u prolom vijeku. injenica je da promjena turistike tranje sa sobom donosi nove navike i nove potrebe koje se mogu realizovati samo kroz posebne vidove turizma. Turizam poprima nove forme i sadraje pa se, shodno njihovim motivima i potrebama, razvijaju posebni (selektivni) oblici turizma (teti, 2006). Kao to istie Milenkovi, sve savremene tendencije, u svjetskom turizmu, moraju da zadovolje prelaz iz masovnog ka individualnom, tj. iz kompleksno uoblienog pasivnog proizvoda ka posebnom. To znai da budunost svjetskog turizma zahtijeva promjene u odnosu potroaa prema svojim novanim sredstvima, fondu slobodnog vremena, ujednaavanju socijalnih kategorija segmentacije potroaa i ponuaa turistikih usluga, ekonomskih efekata, turistikih zahtjeva i proizvodnje turistikog proizvoda, kao i pretvaranja elemenata ivotne sredine u bazne motive turistikih kretanja (Milenkovi, 2007). WTO-ova istraivanja trita pokazuju da se sve vie i vie ljudi zanima ne samo za iskuavanje novih mjesta, nego i za otkrivanje razliitih oblika turizma. Oni esto trae autentino iskustvo koje se temelji na lokalnoj kulturi i tradiciji, koje je u veem skladu s prirodnim okrurnjem i koje nudi prijateljsku, personalizovanu uslugu. Alternativni oblici turizma, poput ekoturizma doivljavaju pravi bum. Prema novijim istraivanjima, rastu tri puta bre od klasinog masovnog turizma i oekuje se da e njihov udio na turistikom tritu u Evropi u sljedeih 20 godina biti vei od 20 procenata. Na slikama 7 i 8 dati su rezultati istraivanje Eurobarometra prema kome je ivotna sredina najvaniji faktor za evropske turiste prilikom izbora destinacije za odmor. Priroda je glavni motiv za odlazak na odmor 6% svih Evropljana, 2008. godine to je bilo 17 miliona ljudi. Slika 7: Razlozi za izbor destinacije
Izvor: Istraivanje Eurobarometra, 2009.
24
Slika 8: Glavni motivi za odlazak na odmor graana Evropske unije
Izvor: Istraivanje Eurobarometra, 2009.
Kultura, priroda i ekologija sve vie ine sinonime i stubove turizma budunosti. Dolazi do jaanja neprofitnih organizacija u turizmu, sve vee primjene marketinkog koncepta, smanjuje se prosjeni boravak turista na 5-7 dana. Domai turizam ima sve vee znaenje. Turizam postaje poeljno i pogodno sredstvo meunarodne razmjene. 5. EKOTURIZAM KAO SAVREMENI TURISTIKI TREND Kao odgovor na okruenju i prirodi neprijateljske oblike i pojave masovnog turizma, koje dovode do zagaenja, ugroavanje prirodnih vrijednosti, prekoraenja prihvatnih kapaciteta turistikih destinacija, dolo je krajem XX vijeka do pojave selektivnih oblika turizma, kao alternative masovnom turizmu. Jedan od najznaajnijih oblika selektivnog turizma svakako je ekoturizam. Nema dogovora o tanom datumu nastanka koncepta ekoturizma, ali se obino smatra da je nastao 1970-tih godina. U to vrijeme u Latinskoj Americi, kod naunika i ekolokih aktivista raste zabrinutost zbog sve bre propasti svijeta preostalih tropskih uma. Veina svjetskih tropskih uma nalazi se u ovoj regiji i domain su vitalnih resursa bioloke raznovrsnosti i kiseonika na svijetu. Ekoturizam je u Latinskoj Americi postao potencijalna alternativa destruktivnim industrijama kao to su sjea, buenje nafte, rudarstvo, i drugim industrijama koje izvlae prirodne resurse (Honey, 1999). U to doba, turisti poinju odustajati od ideje o unaprijed pripremljenom turistikom paketu u odmaralitu na plai i od krstarenja brodovima. Ljudi poinju da trae vie avanture i ekoloki nastrojene naine putovanja. Osim toga, zemlje u razvoju su poele uviati mane i negativne posledice tradicionalnog turizma kao razvojne strategije. Situacija u Africi je donekle drugaija od situacije u Latinskoj Americi. Ekoturizam u istonoj Africi je postao popularan kao alternativa propalom sistemu zatitnikog upravljanja divljinom, koji se svodio na odvajanje lokalnog stanovnitva od nacionalnih parkova. Ovaj pristup se javio kao reakcija na krivolov slonova i nosoroga. Naunici i zvaninici nacionalnih parkova smatrali su da je jedini nain da se ove, kao i ostale, divlje ivotinje zatite da se prui finansijski stimulus parkovima, ouvanju divljeg ivota i turizmu (Honey, 1999).
25
Dananje poveanje interesa za odrivi turizam i ekoturizam rezultat je, izmeu ostalog, i poveanja drutvene svijesti o kvalitetu zatienih podruja i uticajima turizma. irom svijeta, sve vie ljudi izraava svoje nezadovoljstvo i zabrinutost vezano za probleme ugroavanja ivotne sredine. Ekoloki osjetljivi potroai sve su vie svjesni tetnih uticaja koje turizam ima na prostor i sve su vie zainteresovani za putovanja koja e imati minimalne tetne uticaje na prirodno okruenje. Briga za ouvanje vazduha, vode, biljnog i ivotinjskog svijeta, prostora i dr. danas je sve vie prisutna kod turistikih poslenika i samih turista. Ekoturizam je specifini oblik turizma u kome uestvuju ekoloki svjesni pojedinci i grupe, koje svojim djelovanjem na okolinu pokuavaju smanjiti efekte kakve stvara tkz. masovni turizam. Ovakvi turisti tee zatiti prirode, ele da pomognu taj proces, esto su visoko obrazovani i lanovi su razliitih ekolokih pokreta i institucija za zatitu ivotne sredine. Ovo je trenutno najsavreniji i najpoeljniji odnos izmeu turista i destinacije i kruna je savremenog turizma, odnosno odrivog turizma (Stojanovi, 2006). Za razliku od vidova turizma koji su samo usmjereni na destinacije u prirodi, koji u sutini predstavljaju jednostavno putovanje u podruja sa lijepom prirodom, ekoturizam ostvaruje koristi za lokalno stanovnitvo u ekolokom, kulturnom i ekonomskom smislu. Defnicije ekoturizma uglavnorn naglaavaju interakciju izmeu lokalnog stanovnitva i turista, minimalni negativni uticaj na okruenje i odrivost kao glavne karakteristike ovog oblika turizma. 5.1. DEFINISANJE EKOTURIZMA Ekoturizam je jedna do najbre rastuih nia na tritu turistikih putovanja. Ovaj koncept turizma, kao ekoloki nastrojen nain istraivanja egzotinih podneblja, se implementira irom svijeta, od Latinske Amerike do centralne Azije. Ekoturizam se definie na razliite naine u turistikoj i literaturi o zatiti ivotne sredine. Mnogo toga se podvodi pod ovaj pojam, ali o njemu se prvenstveno govori kao o turizmu zasnovanom na prirodi i kao takav se propagira na tritu. Pod njim se uglavnom podrazumijevaju turistike aktivnosti benigne po ivotnu sredinu. Ekoturizam se esto koristi i kao marketinki termin za prodaju turistikih proizvoda razliitih od masovnog turizma, koji prouzrokuje prirodnu i kulturnu degradaciju. Meutim, to je i termin koji se esto koristi ali ne uvijek shodno svom znaenju (Katz, 2006). Mnogi ga i dalje pogreno razumiju i koriste. Pojam ekoturizam prvi put pominje Hetzer1960-tih kao formu turizma u principu bazaranu na prirodnim i arheolokim resursima (Hetzer, 1965) od tada se u akademskim krugovima vodi debata o ekoturizmu. Kako su ljudi irom svijeta sve vie postajali svjesni pojma ekoturizam, javila se potreba za detaljne i sveobuhvatne definicije (Drumm, Moore, 2005). Meutim, teko je dati njegovu pravu definiciju. Zato Simmons (1999) s pravom tvrdi Ekoturizam je jedan od pojmova koji se koristi sve vie u poslednjih 20 godina, meutim, jo uvijek niko nije uspio da ga definie. Diamantis stoji na istom stanovitu i navodi Termin ekoturizam se pojavio kasnih 1980-ih kao direktni rezultat spoznanja svijeta i reakcije na odrivost i globalne ekoloke prakse. Deset godina kasnije ovaj termin i dalje nije jasno definisan poto veliki broj praktiara i dalje tretira koncept ekoturizma kao fenomen nemogu za definisati (Diamantis, 1999). No mnogi su sa manje ili vie uspjeha pokuali definisati ovaj fenomen. Tako da danas imamo vrlo veliki broj definicija ovog pojma. U nastavku su date neke od najee citiranih u literaturi. Putem njihove analize i uporedbe dolazi se do zakljuka da se ekoturizam ne moe definisati samo kroz jednu
26
od ovih definicija. Martha Honey, poznati istraiva ekoturizma na sledei nain definie ovaj vid turizma: ekoturizam je putovanje u krhke, nezagaene i obino zatiene zone koje tee minimalnom spoljnjem uticaju. To putovanje pomae obrazovanje turista; obezbjeuje fondove za ouvanje; dobija direktne koristi od ekonomskog razvoja i politikog ovlaivanja lokalnih zajednica i razvija potovanje za razliite kulture i ljudska prava (Honey, 1999). Ekoturizam je oblik odrivog turizma baziranog na prirodnim resursima primarno fokusiran na doivljaj i uenje o prirodi, etiki rukovoen sa niskim uticajem, nije ruilaki i lokalno je orjentisan. Tipian je za prirodne predjele i uestvuje u njihovoj konzervaciji i zatiti (Fennell, 1999). Ekoturizam predstavlja mali segment turizma u prirodi koji podrazimijeva putovanje u relativno nenaruene i nezagaene prirodne predjele (Gossling, 1999). Meutim, dok je turizam u uobiajenom obliku organizovan za prijatne uitke u prirodi, osnovna svrha ekoturizma je zatita prirodnih podruja, stvaranje prihoda, obrazovanje i lokalno uee u prostornom planiranju (Ross, Wall, 1999). Kao takav Ekoturizam podrazumijeva vrstu odgovornog turizma koji podrava zatitu prirodnih resursa, kao i odravanje dostignutog nivoa blagostanja i socijalne vrijednosti lokalne populacije (Anderson, 1997). U literaturi smo pronali i jednu krajnje jednostavnu definiciju ekoturizam je turizam sa ekolokim zvukom (Shores,1992). Definicija usvojena 1996. godine od strane Svjetske unije za ouvanje prirode - IUCN je najire koriena i prihvaena definicija od strane organizacija ukljuenih u ekoturizam (Drumm, Moore, 2005). Radi se o definiciji koju je dao Hctor Ceballos-Lascurain koja glasi: Turizam koji obuhvata posjetu relativno nedirnutim i nezagaenim oblastima prirode, radi divljenja i uivanja u pejzaima, divljim biljkama i ivotinjama kao i u svim prateim kulturnim objektima (iz prolosti i sadanjosti) u odreenoj oblasti (Ceballos-Lascurain, 1991). Sa ciljem to boljeg razumijevanja koncepta ekoturizma Fennell (2001) je prouavao 85 definicija ekoturizma (uglavnom iz perspektive od 20 varijabli), koristei metodologiju analize sadraja. Na osnovu tog prouavanja doao je do zakljuka da varijable koje se najee navode u definicijama ukljuuju: 1. podruja gdje se javlja ekoturizam, npr. prirodna podruja; 2. zatitu; 3. kulturu; 4. koristi za lokalnu zajednicu, i 5. obrazovanje. Iz perspektive vremena, podaci do kojih je doao pokazuju da su godine u rasponu od 1991. do 1996. bili su najproduktivnije u pogledu razvoja definicija ekoturizma, ili tanije od 1994. do 1996. kada je nastao najvei broj. Zatita, obrazovanje, etika, odrivost, uticaji i lokalne koristi su varijable koje su vie zastupljene u novijim definicijama, to pokazuje promjene u naglasku i to kako je termin koncipiran kroz vrijeme. Dakle, na osnovu iznesenog moe se zakljuiti da meu strunjacima postoje razliite
27
definicije, kao i da se veina citiranih definicija slae da primarni fokus ekoturizma treba biti na ouvanju prirodnog okruenja i kvaliteta ivota u lokalnoj zajednici. Za razliku od turizma usmjerenog na destinacije u prirodi, koji u sutini predstavlja jednostavno putovanje u podruja sa lijepom prirodom, ekoturizam ostvaruje korist za lokalno stanovnitvo u ekolokom, kulturnom i ekonomskom smislu. Vjerovatno nikada nee postojati savrena ravnotea izmeu ouvanja prirode i njenog iskoriavanja, ali zato e ekoturizam obezbjeivati alternativu nepovratnom iskoriavanju prirodnih resursa. Ekoturizam nije nekakav gotov recept ve usmjerenje kako za privrednike tako i za dravne organe i sve ostale koji su direktno ili indirektno zainteresovani za njegove rezultate. Vano je ii putem ekoturizma i davati mu vremenom nove osobine. Bitno je ostvariti ravnoteu izmeu ekonomskih, socijalnih i ekolokih interesa. Vlade i menaderi zatienih podruja u mnogim djelovima svijeta su poeli da razvijaju okvir za ispravno sprovoenje ekoturizma. Vremenom e ekoturizam imati sve vei kredibilitet, ali samo pod uslovom da razliiti uesnici procesa izbjegavaju pretjerani marketing i kontroliu pretjeranu upotrebu tih proizvoda od strane potroaa. Briga za ouvanje vazduha, vode, biljnog i ivotinjskog svijeta, prostora i dr. mora biti uvaavana od strane turistikih poslenika i samih turista. 5.2. KONCEPTI EKOTURIZMA Kao to je ve naglaeno postoji mnotvo definicija ekoturizma i sve odslikavaju odreeni raspon paradigmi i perspektiva. Definicije ekoturizma se kreu od pasivnih ka aktivnim pozicijama, u koje su ugraena tri uobiajena koncepta u formi kompromisnih scenarija. Tri uobiajena koncepta ekoturizma su bazirani na prirodi, obrazovanju i odrivosti (to ukljuuje ekonomske i socijalne kriterijume). Unutar ovih koncepata postoje i koristi i trokovi, ali u nekim okolnostima postoji tenja ka veim trokovima (Diamantis, 1999). Kada se govori o ekoturizmu, mnotvo termina se koristi pri opisivanju istog fenomena koji se moe osloviti sa putovanje u prirodu, turizam orjentisan ka prirodi, prirodni turizam, turizam baziran na prirodi, odrivi turizam, alternativni turizam i turizam sa posebnim interesovanjima (Laarman, Durst, 1987; Durst, Ingram, 1988; Wilson, Laarman, 1988; Valentine, 1992; Hall, Weiler, 1992; Diamantis, 1998a). Zato je izvodljivije tretirati ekoturizam kao spektrum sa mnotvom produkata, nego pokuavati da se ekoturizam definie sa pozicije nekog odreenog gledita ili produkta (Wight, 1993a, b). Taj spektrum obuhvata sledee (Wight, 1993b): faktore ponude (priroda i otpornost resursa; kultura ili afiniteti lokalne zajednice; tipovi smjetaja); i faktore tranje (tipovi aktivnosti i iskustava; stepen interesovanja za prirodne ili kulturne resurse; stepen fizikog napora). Diamantis, meutim, smatra da ekoturizam ne ispunjava zahtjeve postojee tranje, ve je voen zahtjevima koji proistiu iz marketinga vezanog za ovaj oblik putovanja a nastaje od strane ponuaa. Uprkos ovakvoj prepoznatljivosti, ovaj koncept jo uvijek nije dobio optu definiciju, to ga ini najvanijom turistikom potapalicom zadnje decenije (Diamantis,1999). Postoje brojni pokuaji pojmovnog definisanja koncepta ekoturizma. Definicijska struktura ekoturizma bazirana je na dva pristupa (Steward, Sekartjakrarini, 1994): 1. perspektiva ekoturizma bazirana na aktivnosti i
28
2. definicija koja se odnosi na ekoturizam kao industriju; Prvi tip je podijeljen na definicije koje potvruju ulogu ekoturista ili ta ekoturisti ustvari rade, i na definicije koje opisuju komponentu ekoturizma na vrijednosnoj osnovi sa fokusom na minimalni uticaj na elemente lokalne kulture ili ta bi ekoturisti trebali da rade (Steward, Sekartjakrarini, 1994). Drugi tip potvruje karakteristike ponude ekoturizma kao sredstva ouvanja i razvoja baziranog na meusobnom odnosu izmeu lokalne zajednice i turizma. Kao dodatak ovome, definicije ekoturizma su bile tretirane kao kontinuum paradigmi baziranih na totalnim krajnostima (Orams, 1995a) kao to je prikazano na slici 9. Slika 9: Kontinuum paradigmi u ekoturizmu
Izvor: Orams, 1995a, str. 4
Orams (1995) tvrdi da se veina definicija ekoturizma nalazi izmeu pasivne i aktivne pozicije usmjerene prema visokoj mjeri odgovornosti i kontinuuma. On dalje sugerie da se do eljenog stanja dolazi pomjeranjem od minimalne pasivne pozicije ka visoioj ili aktivnoj mjeri kontiniuuma. Aktivna pozicija uglavnom naglaava radnje sa ciljem zatite ivotne sredine i bihevioralne namjere turista, dok se pasivna pozicija fokusira iskljuivo na razvoj ekoturizma, bez pojaavanja nepovoljnih uticaja ili zadovoljavanja potreba ekoturista. Weaver (1998) zapaa da aktivna pozicija postaje restriktivna, i da e rezultirati malim brojem uesnika. U svijetlu ove sugestije i u poreenju svih definicija ekoturizma mogu biti identifikovana tri glavna elementa: baziranost na prirodi, edukacija i odrivi menadment koji ukljuuje ekonomska i/ili socio-kulturalna pitanja. Tako da se ini da ekoturizam moe da obuhvati cijeli spektrum od pasivnog ka aktivnom u formi kompromisnih scenarija baziranih na vezi izmeu ta tri elementa, sve u zavisnosti od sredine u kojoj je vreno ispitivanje (Diamantis, 1998a). Ekoturizam je takoe bio definisan na osnovu tri osnovna kriterijuma (Wall, 1994): karakteristike destinacija, motivacija uesnika, i organizacione karakteristike ekoturistikog putovanja. Definicije ekoturizma uglavnom potvruju kakve karakteristike treba da posjeduje destinacija i samo putovanje. Takoe, ovim definicijama fali naglasak na elje samih ekoturista. Ono to je
29
pozitivno kod ovih definicija je to to sadre tri zajednike komponente: 1. Unutar komponente baziranost na prirodi, glavno pitanje koje se namee je to da se ekoturizam prostire i na zatiene i na nezatiene zone, i da ima odreene slinosti sa turizmom baziranim na prirodi. 2. Unutar komponente odrivog menadmenta, dokazi sugeriu da bi ekoturizam trebao da ukine sindrom baziranosti na turizmu i da usvoji pristup baziran na prirodi, sa ciljem da se razmotri odrivost prije nego principi turizma. Ovo takoe proistie iz razliitih direktnih i indirektnih trokova i benefita u vezi sa prirodnim, ekonomskim i socijalnokulturolokim uticajima. 3. Unutar obrazovno-interpretacijske komponente, razliiti tipovi prirodnjako-obrazovnih trening programa su naglasili odreeni broj pitanja. Trenutno, nijedna interpretacija niti trening program koji se nairoko koriste unutar ekoturizma i u sluajevima gdje se i mogu primjeniti tee da imaju drugaiju perspektivu. Kritino pitanje koje se neizbjeno javlja sa ovom komponentom fokusira se na nastavni plan ovakvih programa u smislu da odslikava potrebe i zahtjeve kako vlasnike strukture tako i potroaa. Ovo se mora poduprijeti mehanizmima koji otkrivaju svoju efektivnost u oblasti kvaliteta i isporuke. Tri navedene komponente ekoturizma takoe pokazuju da postoji snana tendencija ekoturizma da se razvije u manji oblik masovnog turizma. Postoji, dakle, opasnost da se izgubi njegov zatitniki odnos prema prirodi i da ekoturizam postane samo novo ime za staru industriju. Opasnost od toga najvie je izraena u nerazvijenim zemljama, dok e tamo gdje postoji razvijena svijest ekoturizam lake ostati skroman i odriv. Tu lei pravi izazov za ekoturizam, tj. kako da ekoturizam ostane privlaan oblik turizma u skladu sa odrivim i obrazovnim principima. Da bi se to postiglo istraivanja moraju biti sprovoena na dijametralno suprotnim konceptima, ekoturizma i masovnog turizma, sa ciljem identifikovanja neophodnih preventivnih mjera sa ciljem zaustavljanja ekoturizma od pretvaranja u masovni ekoturizam. Znaajan izazov stoji pred metodama praenja ekoturistikih komponenti, gdje se pitanja ekoloke revizije (environmental auditing) i sistemi upravljanja prirodnim dobrima trebaju istraiti do njihovog punog potencijala. Pobornici ekoturizma esto zanemaruju ove tehnike monitoringa usljed finansijskih ogranienja, ali na tetu privlanosti ekosistema na dui vremenski period. Prouavanje literature o ekoturizmu je pokazalo da je ispravnije tretirati ekoturizam kao koncept i ilustrovati komponente i pitanja koja namee ekoturizam, prije nego pitanja o samom ekoturizmu. Jasno je da ekoturizam ostaje sloena i interesantna zona za istraivanja sa prepoznatljivim komponentama, koje se proteu preko mnotva istraivakih oblasti, od marketinga do upravljanja prirodnim dobrima. Njegov zatitniki odnos prema prirodi ne mora biti naputen ve bi se njegove prirodne, obrazovne i snage ouvanja mogle dalje proiriti povezivanjem sa teorijama iz upravljanja resursima i prirodnim dobrima. 5.3. ODNOS EKOTURIZMA I ODRIVOG TURIZMA esto u teoriji i praksi dolazi do mijeanja koncepta ekoturizma i koncepta odrivog turizma. Istina pojmovi ekoturizam i odrivi turizam su u mnogim aspektima u skladu tako da ih neki ak i izjednaavaju to je pogreno. Ekoturizam je jedna od komponenti odrivog turizma. Zato WTO naglaava da se termin ekoturizam odnosi na posebnu niu u sektoru turizma, dok se odrivost obino shvata kao neto to je primjenjivo na sve turistike aktivnosti, ukljuujui i alternativne i konvencionalne (tradicionalne) forme turizma (WTO, 2003).
30
Tabela 2: Funkcije i ciljevi ekoturizma
Izvor: Ross, Wall, 1999, str.125
Diamantis (1998) tretira ekoturizam kao komponentu alternativng i komponentu turizma baziranog na prirodi. Ostali vidovi alternativnog turizma i turizma zasnovanog na prirodi takoe su odrivi i slini ekoturizmu. Dok na drugom kraju spektra masovni turizam i ostali vidovi turizma poput festivala, poslovnih putovanja i sl. takoe tragaju za odrivou. Ekoturizam je samo jedna od komponenti ili puteva za dostizanje odrivog turizma. On u svakom pogledu eli dostii odrive razvojne rezultate. Ukoliko je voen na odgovarajui nain ekoturizam daje znaajan doprinos ouvanju bioloke raznovrsnosti, to je jedan od osnovnih principa odrivog turizma. Sa druge strane turizam je znaajan faktor u globalnoj ekonomiji koji zavisi od istog okruenja i prirode. U tabeli 2 su dati ciljevi i mogunosti za uspjeno dostizanje ciljeva ekoturizma kao odrivog vida turizma. Dakle, unutar odrivog turizma ekoturizam se svojim karakteristikama izdie iznad ostalih oblika turizma baziranih na prirodi. Dok se klasina percepcija oblika turizma koji su vezani za prirodu ograniava na boravak u prirodi, ekoturizam tu koncepciju nadograuje interakcijom sa lokalnim stanovnitvom te preuzimanjem aktivne uloge u svakodnevnirn aktivnostima
31
zajednice na nain koji nije tetan za ivotnu sredinu. 5.4. KRITERIJUMI ODRIVOSTI ZA EKOTURIZAM Postoje este zloupotrebe pojma ekoturizam. Neke destinacije koristei ovaj pojam ele privui ekoloke putnike iako u stvarnosti imaju turistike programe koji zapravo mogu imati negativan uticaj na ivotnu sredinu i lokalnu zajednicu (Drumm, Moore, 2005). Kriterijumi nuni za razvoj ekoturizma prema Ross i Wall (1999) dati su tabeli 3. Tabela 3: Kriterijumi za razvoj ekoturizma
Izvor: Ross, Wall, 1999
Pravi ekoturizam bi morao da ispuni nekoliko kriterijuma koji su usvojeni od strane meunarodnih ekoturistikih agencija (Drumm, Moore, 2005). Ouvanje bioraznovrsnosti i kulturne raznovrsnosti, tako to e se ostvarivati minimalan uticaj na prirodne resurse zatienih podruja. Stvaranje odrivog i legalnog prihoda u korist lokalnih zajednica. Ukljuivanje lokalnih zajednica, ekoturista, touroperatora i vladinih institucija u procese planiranja i razvoja. Uveavanje ekolokih i kulturnih saznanja kroz potovanje lokalnih tradicija i kulture. Stvaranje prihoda namijenjenih za ouvanje zatienih podruja. Poduavanje dioniara o njihovoj ulozi u procesu ouvanja prirode.
32
5.5. EKOTURIZAM U ZEMLJAMA U RAZVOJU Ekoturizam se dokazao i kao jedan do najboljih mehanizama za obezbjeenje finansijskih izvora za izdravanje zatienih podruja. To se prije svega pokazalo u manje razvijenim dravama gdje su glavni resursi upravo na podruju bioloke raznovrsnosti i gdje njihova bioloka i kulturna raznovrsnost predstavlja ekoturistiki potencijal. Zemlje u razvoju posmatraju turizam kao nain ostvarivanja profita, koji bi prvenstveno dolazio iz razvijenih zemalja. One posmatraju ekoturizam kao sredstvo za dobijanja ekonomske sigurnosti na nain koji je manje destruktivan, dugoroniji i vie profitabilan od sjee uma, iskoriavanja zemljita, uzgoja stoke ili voa ili ribarstva. Ekoturizam sada predstavlja sr ekonomija mnogih zemalja u razvoju (Honey, 1999 ). Primjeri zemalja gdje ekoturizam zauzima veliku dio BDP-a su: Kostarika, Ekvador, Nepal, Kenija, Madagaskar, Bolivija, Dominikanska republika, Mongolija, Vijetnam, Kamboda, Fidi, Namibija, Uganda i Zimbabve (Wikipedia). Brazil je 1997 g. zapoeo program vrijedan 200 miliona dolara, koji je bio namijenjen razvoju ekoturistikih zona, u okviru svojih devet drava u Amazoniji. Ostale Latino-Amerike drave su investirale preko 21 milijarde dolara u razvoj ekoturizma (Honey, 1999). Jasno je da se ekoturizam u ovim zemljama ne smatra samo kao djelatnost posveena finansiranju zatite ivotne sredine, ve i kao nain da se pobolja ekonomija drave kroz privlaenje veeg broja turista. Cilj ekoturizma u takvim poslovnim poduhvatima nije unitavanje prirodnih resursa ve pruanje podrke njihovoj zatiti. Ekoturizam nudi odrivu alternativu ostvarivanju zarade i u isto vrijeme radi na ouvanju nezamjenjivih prirodnih resursa (Drumm, Moore, 2002). Ekoturizam e po svemu sudei nastaviti da cvjeta irom svijeta, a inostrani turisti e i dalje eljeti da putuju u zemlje koje brinu o ekologiji. Iako ne postoji slaganje kod naunika oko toga koje uslove treba turista da ispuni da bi se smatrao ekoturistom, postoje stremljenja u vezi sa stvaranjem meunarodnih standarda i sertifikata u oblasti ekoturizma. Meutim, ova kretanja ne nailaze uvijek na dobrodolicu u svijetu. 5.6. ZABLUDE I OGRANIENJA KOJA DONOSI EKOTURIZAM Iako je promovisan od strane vlada, finansijskih institucija i privatnih kompanija kao idealna razvojna strategija (Duffy, 2006), neki autori tvrde da ni ljudi ni priroda nemaju koristi od ekoturizma (Carrier, McLead, 2005). Danas imamo i sve ee kritike na raun razvoja ekoturizma, koje se kreu u rasponu od stvaranja pretjerano velikih ekonomskih oekivanja, nejednako distribuiranih prednosti, pogoranja drutvenih razlika, iskljuenja mjetana koji ne ele uestvovati u turistikim strukturama i veeg pritiska na lokalne resurse koji uzrokuju turisti do promjene u tome kako ljudi razumiju svoju okolinu (Duffy, 2006; West, Brockington 2006). Postoje brojne zablude i ogranienja vezane za ekoturizam. U elji da to prije dou do eljenih prihoda mnoge nerazvijene zemlje vide svoju veliku ansu u razvoju ekoturizma i esto upadaju u zamke koje su posledica odreenih zabluda. Ove zablude su naroito karakteristine za zemlje u tranziciji i najee imaju za posledicu znaajna oteenja ivotne sredine u oblastima sa ouvanom prirodom usled neadekvatnog tumaenja i nesprovoenja osnovnih principa ekoturizma. esto se pod parolom ekoturizma, zbog pohlepe i elje za brzom zaradom, rtvuju vrijedna nacionalna bogastva, ne vodei rauna o potrebama genaracija koje dolaze. Da bi se to
33
izbjeglo, neophodna je primjena meunarodnih standarda u ovoj oblasti. Najee zablude vezane za ekoturizam ogledaju se u sledeem (Bulatovi, 2008): svako nerazvijeno podruje je idealna oblast za razvoj ekoturizma, ekoloka svijest stanovnitva i turista je na visokom nivou, seoski turizam je u principu ekoturizam. esto se vjeruje da se u nerazvijenim podrujima uz mala ulaganja moe brzo razviti ekoturizam i obezbijediti veliki prihodi i blagostanje. Meutim, svako nerazvijeno podruje ne mora uvijek da bude i ekoloki interesantno podruje. Isto tako nerazvijeno podruje nije uvijek isto i nezagaeno podruje. Svako nerazvijeno podruje bez izgraene infrastrukture i izgraene legislative i njene vrste primene nije podruje za ekoturizam, jer masovne posjete gostiju nijesu ekoturizam. Ekoloka svijest stanovnitva se prije stie snanom regulativom i kontrolom nego li obrazovanjem i podizanjem svijesti. Masovni ekoturisti ele maksimalni doivljaj, razonodu i provod za to manje novca, dok lokalno stanovnitvo tei novcu i brzom sticanju bogatstva, a ne ouvanje prirodnih resursa. Stoga je neophodno stalno podizanje ekoloke svijesti turista i lokalnog stanovnitva uz striktno potovanje propisanih normi i standarda i neprekidnu kontrolu. Seoski turizam ima samo neke elemente ekoturizma. On, po koncepciji, nema infrastrukturu ekoturizma, ali uz primjenu principa i standarda i izgradnju infrastrukture ima perspektivu da postane ekoturizam. to se prije oslobodimo od zabluda, bre e se, efikasnije i kvalitetnije razvijati ekoturizam uz ostvarivanje znaajne koristi za dravu i lokalne zajednice. Za razvoj ekoturizma u jednoj dravi, regionu ili podruju neophodno je savladati brojne barijere i ogranienja. Ukoliko se ne uvae ova ogranienja, mogu nastati velike i neprocenjive tete u prirodnoj sredini odreenog podruja. Najea ogranienja su (Bulatovi, 2008): podruje nije istraeno u cilju verifikacije standarda i sertifikovano za ekoturizam, odsustvo minimuma infrastrukture, nizak nivo ekoloke svijesti, elja za brzim podizanjem ivotnog standarda, odsustvo jasnih standarda i legislative. Neistraena podruja u pogledu kvaliteta i ouvanosti ivotne sredine ne mogu biti a priori proglaena za zone pogodne za ekoturizam, jer dobijanje sertifikata zahtijeva novac i vrijeme. Takoe, nedostatak neophodne infrastrukture na odreenom prostoru za ekoturizam u principu predstavlja ograniavajui faktor jer bi korienje ovih prostora za posjetu turista, izazvalo ugroavanje krhkih ekosistema. Izgradnja ekoloke svijesti traje decenijama. Meutim, pod naletom moderne civilizacije zasnovane na novcu i brzoj industrijalizaciji decenijama su zapostavljane prirodne vrijednosti, ista i netaknuta priroda, kultura zajednitva i druenja i sve druge ekoloke vrijednosti zajednice. Ovo se odnosi kako na ekoloku svijest stanovnitva, tako i na ekoloku svijest turista. Izgradnja ekoloke svijesti je dug period i zahtijeva odgovarajua sredstva, za obuku i trening lokalnog stanovnitva. esto pojedinci i lokalne vlasti tee brzom bogaenju i izlasku iz zaostalosti ne birajui sredstva, tako da se principi ekoturizma ne primjenjuju i ostaju samo deklarativni.
34
6. KRITIKI OSVRT NA EKONOMSKE I NEEKONOMSKE POSLEDICE SAVREMENIH TURISTIKIH MEGATRENDOVA Uticaji turizma na nacionalnu i svjetsku privredu sve su vei. Turizam je postao masovna drutvena pojava, koju karakteriu, prostor na kome se pojavljuje, brojne aktivnosti koje uestvuju u turistikom razvoju i ljudi. Istraivanja turizma kao megatrenda stalno se intenziviraju kao posledica irenja njegovih uticaja, odnosno posledica. Neke turistike efekte je mogue izmjeriti ili dokazati, dok su neki efekti posredni i teko mjerljivi. U poetku su studije o efektima turistikog razvoja bile usmjerene prije svega na procjenu ekonomskih uticaja koji su lako mjerljivi i oigledni. Danas, zajedno sa ekonomskim, prouavamo ekoloke, kulturne i socijalne uticaje turizma, kao jednako vane. Yoon i drugi (2001) istiu da na turistiki razvoj snaan uticaj imaju lokalni stanovnici. Oni su oblikovali model koji prikazuje sve uticaje turizma u turistikoj destinaciji. Ovaj model je prikazan na slici 10 i pokazuje da ukupni uticaj turistikog razvoja sastavljen iz etiri uticaja i to ekonomskog socijalnog, kulturnog i ekolokog. Slika 10: Model uticaja turistikog razvoja
Izvor: Yoon, Gursou, Chen, 2001, str.364
Navedena teorija pretpostavlja da su lokalni stanovnici spremni uestvovati ili podravati turistiki razvoj dokle god su njihove koristi vee od trokova. Vano je da lokalno stanovnitvo osjea pozitivne uticaje i efekte turistikog razvoja. Ako sami vjeruju u pozitivan turistiki razvoj oni e ga podravati. Zato je vano pri planiranju turistikog razvoja uzeti u obzir i ukljuiti lokalno stanovnitvo. To e omoguiti dugoroan turistiki razvoj. Ukoliko se posjetioci, prilikom dolaska u turistiku destinaciju, ne osjete dobrodolim, jer ih lokalno stanovnitvo ne prima s radou, ve s otporom, oni ponovo nee doi. Dakle, od poznavanja turistikih efekata od strane lokalnog stanovnitva zavisi nivo turistikog razvoja na datoj destinaciji. Lokalni stanovnici mjere koristi i trokove koje prouzrokuju ekonomski, socijalni, kulturni i ekoloki efekti turistikog razvoja. Za njih su najvanije ekonomske koristi. Socijalno - kulturne uticaje ne osjeaju svi jednako. Jedna grupa lokalnog stanovnitva osjea pozitivno samo ekonomske uticaje, a negativno socijalno kulturne i ekoloke. Druga grupa lokalnog stanovnitva vidi turistiki razvoj, kao razvoj, koji donosi socijalno kulturne i ekoloke koristi i stvara mogunosti za kulturnu razmjenu, zatitu i ouvanje prirodnih izvora, arheolokih i istorijskih znamenitosti.
35
Turizam bilo da je masovni ili alternativni stvara odreene koristi kao i tete. Ovi efekti u meusobnoj su interakciji na razliite naine. Meutim, neophodno je praviti razliku izmeu razliitih vidova turizma jer su njihovi uticaji razliiti. Naravno, kod masovnog turizma tete su esto, naroito posmatrano na dugi rok, vee od koristi. Zato teoretiari i praktiari turizma tee da iznau efikasne modele upravljanja turizmom kako bi koristi bile to vee, a tete to manje. Kao rezultat tih tenji javili su se novi vidovi turizma. Razvoj veine od njih zavisi od kvaliteta prirodnog okruenja. Potencijalne koristi od novih vidova turizma u zatienim prirodnim podrujima su: porast zaposlenja za lokalno stanovnitvo, porast dohotka, stimulisanje i diversifikacija lokalne ekonomije, podsticanje lokalne proizvodnje, doprinos ouvanju prirodnog i kulturnog naslea, podrka istraivanju i razvoju dobrih ekolokih navika, podrka ekolokoj edukaciji posjetilaca i lokalnog stanovnitva itd. Negativni uticaji turizma proizlaze iz samih turistikih posjeta, ali mnogima se moe kompetentno upravljati, a samim tim tetne posledice se mogu znaajno umanjiti. Negativne posledice esto posmatramo i kao tzv. trokove turizma. Trokovi turizma u zatienim podrujima mogu biti: finansijsko-ekonomski npr. porast trokova sigurnosti, zapoljavanja dodatnog osoblja i gradnja objekata potrebnih turistima itd., drutveno-kulturni kao to su razliiti konflikti izmeu turista, ciljeva turistikog razvoja i rezidenata, te ekoloki trokovi u koje spadaju degradacija okruenja, gubitak bioraznovrsnosti itd. U stvarnosti ekonomske, ekoloke i socio-kulturne posledice turizma mogu biti pozitivne i negativne, tako da je glavni zadatak odrivog turistikog razvoja obezbjeenje maksimalnih koristi i minimalnih trokova za turistku destinaciju. Opseg uticaja turizma je vrlo irok, jer turizam esto utie na podruja mnogo ira od onih koja sa njim obino povezujemo. Posledice turizma moemo podijeliti u dvije glavne kateorije i to: ekonomske, neekonomske Pozitivni ekonomski efekti turizma se uglavnom navode kao glavne koristi za turistike destinacije, dok se kao neekonomske posledice uglavnom navode negativni ekoloki i socijalni efekti i oni se prikazuju kao trokovi turizma. Neke promjene dogaaju se u kratkom roku, kao npr. izgradnja ugostiteljskih kapaciteta koji e zadovoljiti zahtjeve turista. Ve tu dolazi do prvih uticaja, odnosno posledica, za privredu kada mlada graevinarska industrija u turistikoj destinaciji dobija prvi zamah. To uslovljava pozitivne posledice za novo zapoljavanje, to kasnije utie na ekonomski i materijalni standard ljudi. esto se govori o manje razvijenim i egzotinim zemljama, koje su zbog takvih obiljeja i zanimljive za dolazak turista i razvoj turizma. Postupno se mijenja ponaanje lokalnog stanovnitva, koje, s jedne strane, mora bili prilagoeno zahtjevima homo turisticusa, a s druge treba biti prirodno i zanimljivo. Turistika destinacija postaje podreena razliitim zahtjevima i pritiscima, a povratka na stara, dobra vremena nema, pa turizam ostavlja trajne pozitivne posledice na lokalno stanovnitvo, ali i oiljke na njihovoj dui i ivotnoj sredini (tifani, 2005). Turistiki razvoj ima za posledicu kompleksne turistike uticaje, zato je potrebno da dravni organi, turistike organzacije i lokalno stanovnito uestvuju zajedno u planiranju rasta i razvoja turistike destinacije. Ovakvo planiranje moe pomoi da se razvije turizam koji e uticati da trokovi u ostalim podrujima ivota lokalnog stanovnitva budu minimalni. Prava priroda turizma i njegovih uticaja dovodi do konflikata vezanih za iskoriavanje zemlje, kao i do promjene ekonomskih i socijalnih karakteristika tih podruja. Zato se svaka turistika politika
36
mora temeljiti na principima odrivog razvoja, to podrazumijeva i ekoloki aspekt turizma tj. namee brigu za generacije koje dolaze, a koje imaju pravo na iste resurse i prirodne ljepote. Istraivanje pitanja odrivosti unutar ekoturizma se generalno povezuje sa direktnim i indirektnim trokovima i koristima uticaja turizma na prirodnu sredinu, ekonomiju i lokalnu zajednicu od destinacije do destinacije kako je prikazano u tabeli 4. Tabela 4: Hipotetiki trokovi i koristi ekoturizma
Izvor: Weaver ,1998, str.21
37
6.1. EKONOMSKE POSLEDICE Razvoj turizma u odreenoj dravi ili regiji se obino smatra kao ekonomska aktivnost koja e pomoi u smanjenju siromatva i stvaranju novih radnih mjesta. Smanjenje nezaposlenosti i poveanje prihoda pozitivno utie na podizanje ivotnog standarda stanovnitva i bolji privredni poloaj turistike destinacije. Razvojem turizma u pojedinim oblastima razvijaju se brojne djelatnosti, poveava se mogunosti za investiranje i razvija lokalna infrastruktura. Turistiki razvoj stoga privredno jaa cijelu turistiku destinaciju kroz investicije, poboljanje javnih dobara (vodovod, kanalizacija, rasvjeta, parkiralita itd.) i transportne infrastrukture (putevi, aerodromi itd.) koje koriste kako turistima tako i lokalnom stanovnitvu. Meutim, neophodno je praviti razliku izmeu razliitih vidova turizma i turistikih objekata jer su i njihovi ekonomski uticaji razliiti. Tako je Meijer proavajii turizam u Boliviji u uporeujui organizovani grupni turizam sa neorganizovanim ruksak turizmom doao do zakljuka da: iako ruksak turisti troe daleko manje na dnevnoj osnovi, oni ostaju due i rae koriste male objekte u lokalnom vlasnitvu. Tako da je njihov ekonomski uticaj u Boliviji tri puta vii od organizovanog turizma (Meijer, 1989). Veliki broj studija, koje ispituju znaaj turizma u zemljama u razvoju, pokuale su da definiu uticaj turizma na ekonomski razvoj. Uticaji turizma vezani su za uveanje domaeg bilansa plaanja, smanjenje nezaposlenosti, proirenje obima infrastrukturnih investicija i drugo. Sve ove studije pruaju snanu podrku turistikoj industriji i time ohrabruju zemlje da unapreuju razvoj turizma, mada ima i onih koje na turizam kao pokreta ekonomskog razvoja ne gledaju previe blagonaklono (ui, orevi, 2007). Ceballos-Lascurain (1996) smatra da prije razmatranja ekonomskog uticaja turizma treba imati na umu sledee faktore. Prvo, turistika tranja se mijenja u skladu s poslovnim ciklusom podruja iz kojih turisti dolaze. Na primjer, meunarodni turizam je vrlo brzo rastao tokom 1970-tih, ali nije registrovan rast i tokom recesionih godina 1981-1983. Drugo, uoene atraktivnosti destinacije e varirati u skladu s percepcijom turista, kao to je na primjer, njihova sigurnost. Tako su u Kini, nakon decenije brzog rasta, prihodi od meunarodnog turizma pali sa 2,22 milijarde USD 1988. na 1.80 milijardi Eur-a u 1989., kao rezultat politikih poremeaja (Tisdell, Wen, 1991). Trei izvor nestabilnosti je moda. Destinacije mogu iznenada postati vrlo popularne, ali, u relativno kratkom vremenu, turisti mogu izgubiti interes za ta podruja i traiti alternative drugdje. Jasna analiza turistikog doprinosa ukupnom razvoju zahtijeva (Healy, 1992): analizu povezanosti turizma sa drugim sektorima unaprijed i unazad, razumijevanje prostorne lokacije turistikih aktivnosti, identifikacija korisnika ekonomskih i drugih uticaja Uticaji razvoja industrije ili bilo koje druge aktivnosti zavise od prirode njegove interakcije sa dobavljaima (veza unazad), i svojim klijentima (veza unaprijed). Te veze su osnova za izraunavanje multiplikatora. Kada su u pitanju veze unaprijed, ini se da turizam mnogo ne obeava. Bilo kao izvozna roba ili u sluaju domaeg turizma, kao finalni potroa roba turizam nije dio ni jedne druge aktivnosti. Zapravo moglo bi se rei da turizam najjae veze unaprijed pravi sa samim sobom. U relativno slabo posjeenim podrujima turizam nastoji stvoriti jo turizma, jer turisti opisuju svoja iskustva drugima, mediji i vodii poinju prikazivati mjesto ili podruje koje dobija na popularnosti.
38
to se tie povezanosti unazad, turizam zahtijeva hranu, graevine, elektrinu energiju i transport. U sluaju vrlo malih zemalja, ostrvskih ekonomija, i najmanje razvijenih zemalja, mnogi od tih inputa moraju biti uvezeni. Mogunosti za povezivanje unazad su vee u veim ekonomijama budui da su one same sposobne zadovoljiti vei procenat uslova za konstrukcione materijale, vozila, specijalnu hranu itd. Tako razvojni uticaji turizma mogu biti vei u veim ekonomijama, ak iako turizam predstavlja relativno mali procenat BDP, nego u malim ekonomijama za koje sa ini da njegov relativni ekonomski znaaj veliki. Jedan od kritinih, ali rijetko kvantifikovanih uticaja turizma odnosi se na raspodjelu dobiti i trokova u odreenom podruju. Jedan od nain za procjenu raspodjele je mjerenje nivoa prihoda unutar zajednice. Vano je da se utvrdi da li veina prihoda od turizama postaje dobit za nekoliko pojedinaca ili organizacija, ili da li je iroko lokalno rasporeena kao plaanje za kupljenu robu ili nadnice. U mnogim zajednicama, lokalni odnosi moi mogu diktirati ko koristi mogunosti koje proizilaze iz razvoja turizma. Na primjer, dobro povezana osoba moe imati monopol na voenje ili prevoz turista. Pozitivni ekonomski uticaji turizma se dijele na tri kategorije i to (Font, Cochrane, 2005).: direktni, indirektni i indukovani Meu direktne koriti ubrajamo turistiku potronju u destinaciji za hranu, posjete spomenicima i muzejima, izlete i sl. Sa turistikim razvojem raste broj domaih i stranih turista, poveava se turistika potronja, a sa poveanjem broja stranih turista raste i devizni priliv. Meu direktne uticaje spadaju i plaanja organizatora putovanja prema domaim dobavljaima ukljuujui hotele i prevoznike. Indirektne koristi ukljuuju prihode i zaposlenost koji nastaju potronjom lokalnih proizvoda i roba za potrebe turizma. Hrana koju kupuju hoteli za svoje posjetioce moe biti proizvedena od strane lokalnih proizvoaa, to e uticati na dodatnu zaposlenost i dohodak. Sa maksimiziranjem upotrebe lokalnih proizvoda mogue je poveanje indirektnih ekonomskih uticaja turizma, na taj nain turistika destinacija moe ostvariti iste ekonomske koristi sa manjim brojem turista. Meu indukovane koristi, koje nastaju usled dodatnih radnih mjesta u turizmu, spada poveana platena mo zaposlenih i njihovih porodica. Te koristi se osjeaju na irem podruju od same turistike destinacije, jer jedan broj radnika dolazi iz drugih krajeva. Sa turistikim migracijama i prelivanjem dohodka smanjuju se razlike izmeu razvijenih i nerazvijenih djelova pojedine drave, kao i meu razliitim dravama. Vei dio novca koji posjetioci potroe za razliite robe i usluge najprije krui u samoj turistikoj destinaciji, zatim se preliva na podruje cijele drave, a zatim radi uvoza i izvoza proizvoda i roba na podruja drugih drava od ega svi imaju koristi (Font, Cochrane, 2005). Razvoj turizma poveava zaposlesnost, mada je veliki broj zaposlenih s minimalnom zaradom. Ta radna mjesta su esto sezonskog karaktera to prouzrokuje nezaposlenost van sezone. Za radna mjesta koja zahtijevaju vii stepen obrazovanja esto je zapaena tendencija zapoljavanja uvozne radne snage, jer lokalno stanovnitvo obino nema dovoljno znanja i iskustva. Poveana tranja za proizvodima, uslugama, zemljitem i stanovima poveava cijene istih, to ima za
39
posledicu poveanje trokova ivota u destinaciji. Najvei negativni ekonomski uticaj turizma je gubitak mogueg dohodka za lokalno stanovnitvo s obzirom za izvoz dohodka za nabavku roba i proizvoda koji se koriste u turistike namjene, a koji su proizvedeni ili kupljeni izvan drave ili regije. Pored toga destinacije moraju troiti vie novca za odravanje turistike i druge infrastrukture, koja se usled poveane upotrebe u sezoni oteuje, tako da za osnovne potrebe lokalnog stanovnitva ostaje manje sredstava (Kreag, 2001). Prema podacima Svjetske banke vie od 50% prihoda od turizma u zemljama u razvoju curi nazad u razvijene zemlje, kao rezultat potrebe za uvozom roba i usluga (Lindberg, 1991). 6.2. NEEKONOMSKE POSLEDICE 6.2.1. Ekoloke posledice Podruja sa visokim vrijednostima pirodnog okruenja i lijepim predjelima, kao to su mora, jezera, vodopadi, planine, specifina flora i fauna, privlae turiste zbog svih svojih vrijednosti. Zato je kvalitet okruenja dio turistike ponude. Za destinaciju je zato potrebno da odrava kvalitet ivotne sredine na visokom nivou, to predstavlja njenu konkurentsku prednost, a istovremeno obezbjeuje dugoronu odrivost. Kako turizam poiva na prirodi i omoguava prikupljanje izuzetne koliine kapitala, osamdesetih godina XX vijeka, roena je ideja o spasavanju prirode pomou turizma. Tako je roen ekoturizam, koji je veoma brzo postao svjetski megatrend. Danas u nekim zemaljma ekoturizam obezbeuje najvei priliv stranog novca. Prema Izvjetaju Marte Honey U Kostariki on je unosniji od izvoza banana, u Tanzaniji i Keniji od izvoza kafe, a u Indiji od izvoza tekstila i nakita. Procenjuje se da u Keniji samo jedan lav turistikoj djelatnosti donese prihod oko 5000 Eura godinje, dok krdo slonova za isti period zaradi oko 460 hiljada Eura (Honey, 1999). Prihodi ostvareni ekoturizmom svojim znaajnim dijelom trebalo bi da budu namijenjeni ouvanju i unapreenju stanja ivotne sredine. Meutim, koralni grebeni irom svijeta i dalje ubrzano nestaju, sve vei broj vrsta je na listi ugroenih, globalna ekoloka situacija je sve loija. Turizam ima irok raspon negativnih uticaja na ivotnu sredinu od kojih neki prouzrokuju nepopravljive tete. Kao najbolji primjer se moe navesti dugorona degradacija ivotne sredine, u nekim podrujima, koja je unitila vrijednosti koje su privlaile turiste. Kao posledica toga turisti su prestali obilaziti ta podruja, a turoperatori su preselili svoje poslovanje u druga neoteena podruja. Uticaji turizma na ivotnu sredinu nastaju kao posledica gradnje turistikih objekata kao to su aerodromi, hoteli, putevi: uticaji nastaju kao posledica svakodnevne upotrebe tih objekata i ponaanja samih turista. Nepravilno planiranje turistikog razvoja moe dovesti do degradacije predjela i biodiverziteta i tako uticati na vizuelne promjene prirodnog okruenja, unitenja obalnih povrina, koralnih grebena i drugih ekosistema (Font, Cochrane, 2005). Turizam uzrokuje u destinaciji zagaenje i unitavanje vazduha (zbog motornih vozila, industrijskih procesa i grijanja), zagaenje voda (jezera, rijeke, mora, izvori), koje nastaje zbog isputanja nepreienih otpadnih voda, fiziku zagaenost zbog bacanja otpadaka i neureenog sakupljanja komunalnog otpada, kao i zbog saobraaja i vonje vozilima za rekreaciju, te koncentracije turista i za njih organizovanih zabavnih priredbi (Mihali, 1995).
40
Prenatrpanost i mnotvo ljudi ometaju lokalno poslovanje i onemoguavaju rezidentima obavljanje svakodnevnih aktivnosti to prouzrokuje stres i uznemirenje. Prostorni raspored i arhitektura novih turistikih objekata nije uvijek u skladu sa tradicionalnom arhitekturom, to ponovo uzrokuje tete za podruje i stanovnitvo. Nekontrolisane i prekomjerne posjete turista vode degadaciji podruja, istorijskih krajeva i spomenika, kao i unitenju izvora pitke vode u podruju (Kreag, 2001). Pored negativnih uticaja na ivotnu sredinu turizam moe donijeti i brojne koristi. Turizam moe uticati na zatitu prirodnog okruenja od daljeg ekolokog propadanja. Prihodi od turizma omoguavaju finansiranje zatienih oblasti ime se poveava njihova ekonomska vrijednost za dravu ili regiju. Upravo tako prihodi od turizma omoguavaju restauriranje i ouvanje kulturnoistorijskih spomenika, kao i kod odravanja i ienja drugih javnih povrina. Turizam se smatra za istu djelatnost, jer za razliku od aktivnosti koje se temelje na proizvodnji, turizam se temelji na prirodnim znamenitostima, hotelima, restoranima i trgovini. Turizam moe pozitivno uticati na ivotnu sredinu prije svega time to razvija ekoloku svijest lokalnog stanovnitva i pomae razumijevanju ekonomske vrijednosti ouvanja prirode (Kreag 2001, Font, Cochrane, 2005). 6.2.2. Socijalno-kulturne posledice Svako drutvo ima odreene norme i vrijednosti koje oblikuju ponaanje i nain djelovanja pojedinaca u drutvu. Sa razvojem turizma dolazi do mijeanja razliitih kultura. Mnogobrojni turisti donose sa sobom razliite vrijednosti, utiu na drutveno ponaanje i tradicionalno ivljenje lokalnog stanovnitva. Negativni socijalno-kulturni efekti turizma na lokalnu zajednicu nijesu uvijek lako primjetni. Prisustvo turista sa drugim kulturnim vrijednostima i navikama, sa viom kupovnom moi od lokalnog stanovnitva, moe da dovede do konflikta i nelagodnosti lokalnog stanovnitva. Turizam moe da promijeni lokalne vrijednosti i navike, usled ega dolazi do gubitka tradicionalnog identiteta i naina ivljenja. Nekontrolisani razvoj turizma dovodi do komercijalizacije autohtone kulture za turistike namjene, gubitka tradicionalne umjetnosti, a neki obiaji i obredi se preoblikuju i prilagoavaju zahtjevima i eljama turista. U nekim sluajevima lokalni stanovnici, prije svega mlai, poinju preuzimati kulturne obrazce, ponaanje i nain ivota bogatih i uspjenih posjetilaca, to obino dovodi do konflikata meu rezidentima. Odnos turista i lokalnoga stanovnitva obiljeen je sljedeim karakteristikama (tifani, 2005): Privremenost, jer je duina boravka turista u odreditu obino kratka. Stoga turisti doivljavaju boravak jedinstvenim i fascinantnim, a domae stanovnitvo, naprotiv, doivljava ga kao obian te iskljuivo sezonski dogaaj. Nedostatak spontanosti, jer turisti uestvuju samo u turistiki prikladnim aktivnostima, to svakako podrazumijeva negaciju spontanijih odnosa sa domaim stanovnitvom. Nejednakost, koja esto postoji i moe se uoavati u nainu potronje i mode, to domae stanovnitvo dovodi u inferiorniji poloaj. Hoteli, restorani, trgovine i ostali turistiki objekti se, zbog prekomjernog i nekontrolisanog turistikog razvoja, poinju iriti na podruja prvobitno namijenjena za stanovanje i druge potrebe lokalnog stanovnitva, to moe prouzrokovati stres, neugodnost, iskljuenost i otuenost iz vlastitog okruenja. Tokom turistike sezone domaini se srijeu sa velikim brojem ljudi u turistikoj desitnaciji, to mijenja njihov nain ivota, pa se esto javljaju socijalne
41
napetosti. Problemi nastaju i zbog prihoda strane radne snage, koja je esto iz drugaijeg kulturnog okruenja od domaeg, to moe prouzrokovati dugorone konflikte, posebno ako se stalno nasele u destinaciji. Turistiki razvoj je tijesno povezan sa rastom kriminala, prostitucije, alkoholizma, kockanja, prenoenjem raznih prenosivih bolesti i uzimanjem droge (Kreag, 2001). Sve kulturne promjne koje nastaju u nekoj zajednici, naravno, nijesu samo posledice turizma, jer promjene nastaju usled ekonomskog razvoja, poboljane komunikacije i medija. Razliiti segmenti lokalnog stanovnitva razliito reaguju na socijalno-kulturne promjene, neki izraavaju otpor, dok ih drugi sa radou prihvataju. Kakvi e biti socijalno-kulturni efekti turistikog razvoja na lokalno stanovnitvo i stim u vezi kvalitet meusobnih odnosa rezidenata i turista, zavisi od dominantne vrste turizma koja se razvija u datoj destinaciji. Odreene kulturne promjene koje donosi turizam su dobrodole, jer doprinose razumjevanju meu polovima i prije svega poloaju ena u drutvu. Turizam pozitivno utie na ouvanje kulturne batine, obnovu kulturnog ponosa, podstie kulturnu razmjenu i kulturno stvaralatvo. Kulturna batina spada meu turistike atrakcije, tako da je razvoj turizma u odreenim krajevima doprinio ouvanju odreenih tradicionalnih obiaja i ostale umjetnosti i na taj nain popravio kulturni ponos. Pored toga turiziam moe da pobolja kvalitet ivljenja u destinaciji, jer se sa njim povea broj razliitih kulturnih priredbi i festivala, povea se broj rekreativnih kompleksa i drugih sadraja. Otud turizam ima veliki uticaj na kulturnu razmjenu i stvaralatvo, podstie uenje stranih jezika i smanjeje meusobnih negativnih miljenja, vodi ka meusobnom razumijevanju, potovanju i toleranciji. Razvoj turizma u ruralnim predjelima moe poboljati lokalnu zaposlenost, smanjuje iseljvanje iz tih mjesta i tako doprinosi socijalnom razvoju, redistribuciji dohodka i uspostavljanju ravnotee (Kreag 2001, Font, Cochrane, 2005). Turizmu se pripisuju i promjene moralnih normi kod lokalnog stanovnitva, jezika, religije i slino. Takve kulturne promjene koje turizam provocira su najtei elementi za kvantifikaciju, posebno zbog toga to je kultura sama po sebi podlona kontinuiranoj evoluciji. Smit je analizirao i ocjenjivao odnos izmeu lokalnog stanovnitva i posjetilaca u razliitim drutvenim sredinama u zavisnosti od vrste turizma (Horvat,1999). Pokuao je identifikovati kako se posjetioci prilagoavaju lokalnim normama i obiajima. Rezultati do kojih je doao prikazani su u tabeli 5 i na slici 11. Tabela 5: Vrste turizma, broj posjetilaca i prilagodljivost lokalnim normama i obiajima
Izvor: Smit, prema Horvat, 1999, str.3
42
Slika 11: Uticaj turizma na lokalnu kulturu i percepcija posjetilaca u turistikoj destinaciji
Izvor: Smit, prema: Horvat 1999, str. 37
43
II POGLAVLJE - TURIZAM I PROSTOR 1. PROSTOR KAO TEMELJNI TURISTIKI RESURS Turistika kretanja su prvenstveno prostorna pojava, a budui da se turistika aktivnost i djelatnost odvija u prirodi, za razvoj turizma prostor predstavlja najvredniji prirodni resurs. On je ogranien i unaprijed zadat pa prema tome zahtijeva racionalno korienje. Masovnost i rasprostranjenost turizma u svijetu je vrlo velika i ima tendenciju daljeg rasta, dok interakcije izmeu prostora i turizma dobijaju sve nepovljnije tokove. Zato korienje prostora kao temeljnog turistikog resursa u sklopu odivog razvoja privrede, zatita prostora i okruenja, sve vie dobija na znaaju. Prostor predstavlja okvir i cilj turistikih putovanja, meutim, za razliku od drugih djelatnosti turizam nema potrebu za prostorom u klasinom smislu kao prostor za rad i proizvodnju, ve potrebu za kvalitetnim, ouvanim i atraktivnim prostorom. Od osobina, poloaja i kvaliteta prostora zavisi stepen njegove drutveno ekonomske aktivnosti, te privredni efekti koji se tu mogu ostvariti. Prirodni i prostorno-ekoloki faktori presudno utiu na izbor pojedine turistike destinacije, pa su tako klima, hidrografski elementi, reljef, kvalitet prostora, flora i fauna, izazov turistikog mjesta, ekoloka istoa i prostorno-kulturno naslee glavni elementi turistikog izbora. Turizam je privredna grana koja valorizuje itav niz objekata, pojava i dogaaja u prostoru koji za druge djelatnosti ne predstavljaju nikakvu vrijednost. On zahtijeva prostor specifinih kvalitativnih i kvantitativnih odlika, jer prostor ini sastavni dio prodaje turistikih usluga, bez obzira na to to nije vlasnitvo pojedine privredne organizacije, ve pripada drutvu u cjelini. Zbog toga turistika privreda treba da preduzima sve da se osnovni kvaliteti prostora i okoline sauvaju, a turistika izgradnja na najbolji nain uklopi u okolinu (Gaparevi, 1977). Pavi istie da je turistiki prostor ogranien i taj e problem u budunosti biti sve tei (Jovanovi, 2005), dok po Vukoniu prostor i okruenje imanentni su pojmu turizma i, obratno, pojam turizma nezamisliv je bez komponente prostora i okruenja (Kuen, 2002). Turizam se prije nego drugi sektori privrede suoio s neracionalnim i tetnim korienjem prostora jer prostor je dio turistikog proizvoda i bez kvalitetnog prostora nema niti turizma (Vukoni, 1994). Zato je zatita i rezervacija prostora, kao i njegovo poboljanje, budua i najznaajnija podloga turistike politike u razvoju turistike destinacije na mikro i makro planu. Sa stanovita turizma mogu se razlikovati dvije vrste prostora (Jovii, Ivanovi, 2006): prostor u kome stvara ili pojaava potreba turistikog kretanja i prostor koji stimulie razvoj turizma. U prvi tip prostora spadaju gradske sredine, industrijski centri ili rudarski baseni. Ovdje se radi o ivotnoj sredini u kojoj ljudi obavljaju funkcije rada i stanovanja. Ljudi imaju snanu potrebu da otputuju iz ove sredine zbog njenog sve veeg zagaenja, kao i zbog psihikih naprezanja. Drugi tip prostora ine sanatogeni prostori koji jako privlae turiste. Boravkom u ovim ouvanim prirodnim prostorima ljudi se oslobaaju negativnih uticaja zagaenih urbanih prostora. U odnosu na ova dva tipa prostora turizam se ponaa kao specifian katalizator. Sa poveanjem zagaenosti u prvom tipu prostora raste i potreba turistikog kretanja, to znai da raste i potreba
44
za neurbanizovanom, zdravom, prirodnom sredinom. to je priroda ouvanija i atraktivnija to su povoljniji uslovi za razvoj turizma na tom prostoru. Turizam dakle potencira potrebu zatite prirode, ali u znatnoj mjeri i rezultura iz aerozagaenih prostora. Meutim, kada se govori o turistikom prostoru prevashodno se misli na prostor u kome se zadovoljavaju turistike potrebe, a manje na prostor kojim se turisti kreu do svoje turistike destinacije, a vrlo rijetko na prostor stalnog boravka turista (Jovii, Ivanovi, 2006). Misli se, dakle, na atraktivan prostor koji podstie turistika kretanja. Djelovi prostora svojim turistikim atrakcijama podstiu turiste iz drugih krajeva da ih posjete i da u njima privremeno borave. Prostorne relacije izmeu emitivnih i receptivnih podruja, ali i izmeu turistikih atrakcija i turistike infrastrukture i ostalih turistikih sadraja u okviru turistike destinacije, snano odreuju pojavu i razvoj turizma. Uticaj prostora na ekonomske efekte turizma vrlo je vaan i najee presudan. Ekonomski efekti od turizma bie vei i povoljniji to su kvalitetniji i intenzivniji atraktivni faktori prostora. Zato se prostor i s njim atraktivni faktori tretiraju kao jedan od faktora ponude. Prostornim potencijalnim i realnim turistikim atrakcijama mogu se direktno smatrati svi atraktivni dijelovi prostora, ali i sve ostale turistike atrakcije jer su uvijek obiljeene svojim prostornim razmjetajem. Turistiki atraktivni djelovi prostora i prostorne relacije meu drugim turistikim atrakcijama i sadrajima odreuju mogue karakteristike turistike ponude i dalji razvoj pojedinih vrsta turizma u svakoj turistikoj destinaciji. Atraktivni faktori prostora mogu biti odraz geografske sredine ili ovjekove aktivnosti pa se u tom smislu razlikuju: prirodni (biotropni) i drutveni (antropini antropogeni, spomenici kulture, ...) faktori. Prirodni atraktivni faktori su odraz geografske sredine koju ine fizikogeografski elementi: klima, hidrografski elementi, reljef, flora i fauna. to vie ovih elemenata, raznovrsnijih i kvalitetnijih, doprinose turistikoj atraktivnosti prostora. Poseban kvalitet prostoru daju prirodni elementi koji se pojavljuju u izuzetnim oblicima tzv. prirodne rijetkosti. Ako se u odreenom prostoru srijeu prirodni i drutveni faktori, i ako su s njima usklaeni ostali faktori ponude tada postoje uslovi i mogunosti da se postignu povoljni ekonomski rezultati. Kad se pak na nekom podruju pomou prirodnih faktora ostvare ekonomski efekti onda je to ujedno i znak da prirodna svojstva tog prostora imaju vrijednost koja se moe valorizovati. Zbog svoje dugororonosti i obavezujueg znaaja prostorni planovi su bitan instrument stratekog menadmenta u turizmu. Kvalitetan prostorni plan sadri dugorone ciljeve, izbor i razradu strategije te prijedlog strukture za sprovoenje (Grupa autora, 2005). Tekoe esto nastaju zbog nedostatka prostornih planova na svim nivoima, kao i njihovo nepotovanje tamo gdje ve postoje. Planiranje se nekad odvija stihijski u okviru interesnih grupa koje meusobno ne komuniciraju. Bespravna gradnja najvie je prisutna kod izgradnje turistikih kapaciteta. Zbog toga je neophodno donoenje realnih prostornih planova i kontrola njihove implementacije. Prostornim planovima se, takoe, moe uticati na kvalitet turistike gradnje i odnos izmeu pojedinih vrsta smjetajnih kapaciteta, npr. odnos izmeu hotela, apartmana, vikend kua i sl. 2. SPREAVANJE KONFLIKTA NA RELACIJI TURIZAM PROSTOR Priroda i prostor su uz ovjeka osnovno ishodite i element u turizmu, i kako su stalno izloeni razliitim presijama, devastacijama i destrukcijama, postepeno se troe i nestaju, te onda postoji stalna potreba za njihovom zatitom i odravanjem. Suoeno s takvim stanjem ivotne sredine
45
koje se neprestano i brzo pogorava drutvo postaje sve svjesnije opasnosti, pa se na razliite naine nastoji odbraniti od suzbijanja uzroka do sprjeavanja posledica. Tabela 6: Osnovna funkcionalna klasifikacija potencijalnih i realnih turistikih atrakcija
Izvor: Kuen, 2002, str.8
46
Turizam svojom masovnou i globalnom rasprostranjenou izaziva mnoge konflikte u prostoru. Prema Kuenu (2002) za sprjeavanje konflikata na relaciji turizam-prostor neophodno je sektorski planirati razvoj turizma u jedinstvenom procesu prostornog planiranja turistiki atraktivnih podruja. Meutim, pritom se, u pravilu, ne postiu najbolji rezultati, to se osobito moe pripisati nedostatku potrebnih alata i tehnika za takvo planiranje (Kuen, 2002). Isti autor stoji na stanovitu da je klasifikacija turistikih atrakcija sigurno jedan od najvanijih alata, imajui u vidu da su turistike atrakcije temeljni turistiki resurs - sirovina turistike privrede. U tom smislu briga o turistikim atrakcijama istovremeno znai i brigu o cjelokupnom prostoru i okruenju, njihovoj zatiti od degradacije i neracionalnog korienja, ouvanju prirodne i kulturne batine, kvalitetnijem ureenju prostora kao preduslova kvalitetne socioloke sredine - nemogua je bez dobrog poznavanja svih djelova prostora. to znai da briga o turistikim atrakcijama poinje njihovim upoznavanjem, odnosno identifikacijom, evidencijom i valorizacijom. Nita od toga nije mogue bez prethodno uspostavljenog funkcionalnog sistema klasifikacije turistikih atrakcija. U tabeli 6 data je osnovna funkcionalna klasifikacija potencijalnih i realnih turistikih atrakcija. to se tie cjelovite klasifikacije turistikih atrakcija u Crnoj Gori ona do danas nije izraena. Radi postizanja sinergetskih efekata njenoj izradi treba prii integralno s ekonomskog, sociolokog, psiholokog i prostornog aspekta. 3. TURIZAM I GRANICE RASTA Kada govorimo o rastu turistikog ili bilo kog drugog ekonomskog sektora neophodno je da napravimo razliku izmeu rasta i razvoja. Donedavno se ekonomski rast izjednaavao sa ekonomskim razvojem. Masovna proizvodnja, masovna potronja i kultura, masovno obrazovanje, promet i informisanje bile su karakteristike ekonomske uspjenosti najmonijih nacionalnih ekonomija i predstavljale izvor njihove snage na svjetskom tritu. Ekonomski rast proizilazio je iz industrijske moi. Proizvesti, potroiti, obrazovati to je mogue vie, vie od drugih, maksimirajui pritom ekonomsku efikasnost, bila je opta maksima ekonomske uspjenosti. Na taj nain paradigma ekonomskog rasta svojom je trkom bez kraja i mistifikacijom ekonomske efikasnosti proizvodila: sve veu polarizaciju privreda na bogate, sve bogatije i siromane, sve vei tehnoloki i ukupni razvojni jaz meu njima, kao i niz negativnih eksternih uticaja - zagaenje vazduha, vode, opadanje kvaliteta ivota i rada i sl. Ekonomski rast je definisan kao rast bruto domaeg proizvoda, ako se uzme u obzir porast broja stanovnika, onda je ekonomski rast definisan kao rast bruto domaeg proizvoda po stanovniku. U pitanju je prije svega kvantitativna promjena. Nasuprot ekonomskom rastu ekonomski razvoj je oznaen kao kvantitativna i kvalitativna promjena (Senjur, 1995). Ekonomski razvoj je proces stvaranja kvalitativno novih ekonomskih mogunosti. Moemo rei da ekonomski razvoj obuhvata ekonomski rast, obim i efikasnost investicija, rast populacije, kvalitet radne snage i motivisanost za uspjeh, tehnoloki napredak, veliinu trita, strukturne promjene i drutvenoekonomsku situaciju. Glavna razlika izmeu ekonomskog rasta i ekonomskog razvoja je u sledeem: u fokusu prouavanja ekonomskog rasta je proizvodnja ili poveanje njenog obima i kvaliteta, dok je u fokusu prouavanja ekonomskog razvoja ovjek i poveanje kvaliteta njegovog ivota u okviru dugoronog opstanka. Brojne rasprave i sukobljavanja o prirodi ekonomskog rasta i potrebi razlikovanja rasta i ekonomskog razvoja te razvoja uopte posebno su intenzivirane 1970-tih godina. One su izazvane objavljivanjem knjige Granica rasta (The Limits to Growth, Meadows i drugi, 1972), koja je upozorila na probleme geometrijskog rasta broja stanovnika, klimatske promjene,
47
zagaenje voda, probleme neobnovljivih resursa, nuklearni otpad i sl. Vremenom je postajalo sve oiglednije da su problemi ekonomskog razvoja jednako lokalni i globalni, da se ne mogu rijeiti jedino na nacionalno-dravnom nivou i da razvoj postaje obzor nae zajednike budunosti. Razvojnu viziju postaje nemogue sagledati u obrascu bilateralnog miljenja o fragmentiranom svijetu ili u fragmentiranom pristupu. Sve snaniji pritisci demokratske javnosti, vlada, globalnih organizacija uslovljavaju da se ekonomska razvojna vizija danas ne moe uspjeno koncipirati a da se istovremeno ne sagleda i socijalna, politika, kulturna, ekoloka, etika vizija. Pritom su sve razvojne dimenzije jednako vane (Engel, Engel, 1990). Poslednjih decenija pojavila se alternativa klasinoj, trinoj ekonomiji tzv. odriva ili ekoloka ekonomija 2. Ona predlae drugaiji nain razmiljanja o ekonomiji u svijetlu sadanjih ekolokih izazova i oiglednog neuspjeha trine ekonomije da se suoi sa tim izazovima. Odrivi razvoj postaje lokalna i globalna nova razvojna koncepcija za ije je ostvarenje nuna koordiniranost razvojnih odluka na svim nivoima donoenja. Turizam je jedna od najveih i najbre rastuih privrednih djelatnosti u svijetu. Izmeu 1950. i 1960. godine turizam je rastao po godinjoj stopi rasta 10,9 %. Nakon toga do 1965.godine stopa rasta se odrala na 10,2 %, a zatim dugo bila od 5 do 6 %, da bi se posle 1990. godine stabilizovala na 3%. Pod turistikim rastom Vukoni i avlek porazumijevaju stalno narastanje turistikg prometa u poreenju s prethodnim periodom (Vukoni, avlek, 2001). Turistiki rast je mogu u obliku fizikog prometa, kroz vei broj posjetilaca, vei broj noenja i sl. ili u obliku finansijskog prometa. Turizam istovremeno predstavlja faktor i posledicu ekonomskog rasta. Turizam je vaan ekonomski faktor, koji ukljuuje niz drugih dopunskih faktora i pozitivno utie na niz ekonomskih procesa i doprinosi veem ekonomskom razvoju i stabilnosti privrede, veem nacionalnom dohotku itd. Turizam kao drutveno-ekonomska pojava nastaje kao posledica ekonomskog razvoja, jer samo kada ljudi zadovolje svoje primarne potrebe mogu zadovoliti sekundarne. Zadovoljenje sekundarnih potreba omoguava vii ivotni standard i povean obim slobodnog vremena. Na drugoj strani turizam doprinosi razvoju infrastrukture, saobraajnih sredstava i komunikacija. Turizam e u XXI vijeku postati vodea svjetska privredna djelatnost sa najveim brojem zaposlenih i monim uticajem na privredni razvoj drave (rnjar, 2002). Ali, u isto vrijeme turizam je jedna od najrizinijih aktivnosti jer je zavisan od ekonomske, politike, socio-kulturne i ekoloke stabilnosti. Zato je vrlo vano da turistiki razvoj ne unitava turistike atraktivnosti i na taj nain odvraa turistiku tranju. Ouvano prirodno, kulturno i socijalno okruenje je osnovni uslov za turistiki razvoj.
Herman Daly, pobornik ekoloke ekonomije pravi razliku izmeu ekonomskog rasta i razvoja. Rasti znai prirodno porasti u veliini uz pomo dodatne materije kroz asimilaciju ili srastanje Razviti se znai proiriti ili ostvariti potencijale, postepeno dovoditi do punijeg, veeg ili boljeg stanja. Kad neto raste ono postaje krupnije, a kada se neto razvija ono postaje drugaije. Eko- sistem nae planete se razvija (evoluira), ali ne raste. Njegov podsistem ekonomija, mora konano prestati da raste, ali moe nastaviti da se razvija. Termin odrivi razvoj je, otuda, smislen za ekonomiju, ali samo ako se razumije kao razvoj bez rasta (Daly, 1987).
48
Granice rasta u turizmu preciznije su odreene nego u drugim sektorima ekonomije. U eri masovnog turizma za turizam je bila najvanija stopa rasta, mjerena veim brojem turista i njihovih noenja, poveanjem deviznog priliva i sl. Turistika izgradnja je u ovoj etapi nemilosrdno devastirala prostor i afirmirsala bezlina i uniformirana putovanja s predznakom poznatih 4S. Saturirani prostori postaju neatraktivni za turiste. Agresivni turizam, turizam koji slijedi iskljuivo ekonomske i tehnike zahtjeve, zanemaruje kvalitativne razvojne determinante. Za kvalitetno upravljanje turistikim razvojem mora se znalaki upravljati prostorom, kao jednim od najvanijih faktora koji odreuje turizam. Upravljanje prostorom je sloeni sistem upravljanja koji trai veliko i sloeno interdisciplinarno znanje na lokalnom, regionalnom i dravnom nivou. Prostor kao najvaniji turistiki resurs treba tititi, a njegovo korienje usmjeravati ka naelima odrivog razvoja. Zato se namee potreba ocjene stvarnih mogunosti destinacije da primi i kvalitetno zbrine odgovarajui broj turista, to se u teoriji i praksi susree pod pojmom optimiziranje prihvatnog kapaciteta. Samo se tako moe doi do odgovora, moe li turizam dalje rasti i gdje su te granice. Destinacijski menadment do toga dolazi izradom posebne studije, koja primjenom naunih instrumenata daje odgovor na pitanje, postoje li uopte mogunosti dalje ekspanzije razvoja turizma, i ako postoje, u kojem smjeru. Toj problematici treba pristupiti veoma ozbiljno, kako nekontrolisani razvoj ne bi doveo do unitavanja resursne osnove, posebno u zatienim podrujima, to je pretpostavka za kvalitetan turistiki razvoj. 4. KRIZNA ARITA U ODNOSIMA TURIZMA I IVOTNE SREDINE Poto se svaka ekonomska djelatnost odvija u prostoru, veoma esto dolazi do konfliktne situacije ako dvije razliite djelatnosti pretenduju na isti prostor. Zatita prirode u takvim konfliktnim situacijama nalazi se u specifinom poloaju jer sama po sebi, za razliku od ekonomskih djelatnosti (poljoprivreda, industrija, usluge), ne spada u profitabilne djelatnosti, nego je njena funkcija prije svega ouvanje ivotne sredine pred najezdom drugih pretendenata na taj prostor. Turizam je, takoe, u sukobu s prirodom, istina znatno manje od industrije. Do negativnog uticaja turizma na ivotnu sredinu dolo je u eri masovnog motorizovanog turizma. Zbog prevelikog broja posjetilaca eljnih boravka u prirodi i sve veih zahtjeva za prostorom (smjetajni i dopunski kapaciteti, parkiralita, skijalita...), najee se deava da se turisti u toj netaknutoj prirodi susreu sa elementima od kojih upravo ele pobjei. Na taj nain odmor se esto svodi samo na privremenu promjenu prebivalita, dok nain ivota ostaje gotovo isti. irenje nekontrolisane izgradnje smjetajnih kapaciteta i agresivna uzurpacija prostora veoma se tetno odraava na ekosisteme. Konflikt turizma i zatite prirode najizraeniji je u nacionalnim parkovima i ostalim zatienim podrujima. Zato je u ovim podrujima uvijek potrebno odrediti ta je vanije? Neprofitabilne nauno-obrazovne funkcije ili profitabilne turistikorekreativne. Nacionalni parkovi svakako treba da slue i ostvarivanju profita i turistikoj promociji zemlje, ali se pretjeranom turistikom valorizacijom ugroavaju njihove osnovne prirodne vrijednosti zbog kojih je neko podruje i proglaeno nacionalnim parkom. U poslednje vrijeme javljaju se nastojanja da se zatienim podrujima upravlja u skladu sa tzv. odrivim razvojem, koji podrazumijeva uravnoteeno obavljanje svih pomenutih funkcija zatienih podruja. Postoji stroga zavisnost izmeu turizma i ivotne sredine. Dobro organizovan turizam ne bi trebalo da remeti ivotnu sredinu. U isto vreme, ni jedno drugo polje svetske ekonomije ne
49
zavisi toliko od ekologije kao to zavisi turizam (Petrovi, erovi, 2005). Savremene turiste karakteriu veoma sofisticirane potrebe i zahtjevi. Za njihovo zadovoljenje neophodna je bogata i raznovrsna ponuda koja podrazumijeva pored visokokvalitetne osnovne turistike usluge saobraaja i ugostiteljstva i obilje drugih, kvalitetnih, proizvoda i usluga u sklopu vanpansionske potronje. Dakle, uticaji turizma na ivotnu sredinu se proimaju sa uticajima svih ostalih djelatnosti koje se obavljaju na istom prostoru. Zato je potrebno razviti instrumente za uspjenu kontrolu uticaja turizma na ivotnu sredinu. To podrazumijeva integralni pristup turistikom planiranju. Planiranjem je, turizam kao otvoren sistem, potrebno integrisati u kontekst opteg ekonomskog i socio-kulturnog razvoja odreene regije, njenih specifinosti i materijalnih resursa. Jedino se tako mogu izbjei, ili svesti na prihvatljivu mjeru konflikti izmeu razliitih subjekata koji pretenduju na iste resurse u odreenoj oblasti. Razvoj turizma ne smije prei prirodne i socio-kulturne kapacitete. Priroda i prostor su uz ovjeka osnovno ishodite i element u turizmu, i kako su stalno izloeni razliitim presijama, devastacijama i destrukcijama, postepeno se troe i nestaju, te onda postoji stalna potreba za njihovom zatitom i odravanjem. Mller, u okviru svog umreenog posmatranja, uzajamne odnose turizma i ivotne sredine stavlja u iri kontekst i uzima u obzir sva meusobna djelovanja ljudskih aktivnosti i okolne prirode. Na slici 12 je data gruba reprodukcija najvanijih elemenata, njihovih uzajamnih djelovanja i kriznih arita. Elemente ovog sistema Mller je grupisao u tri podruja (Mller, 2004): U sreditu se nalazi ovjek kao individua u drutvu, a takoe i etiri sredinja polja aktivnosti: saobraaj, naselje, popljoprivreda i industrija. Ova etiri polja su oznaena kao podruja posledica. Oko polja aktivnosti poreani su kao podruja uticaja elementi ivotne sredine: zemljite, pejza, flora, fauna, voda, vazduh i klima. Izmeu polja posledica i polja uticaja nalaze se dva kljuna faktora, a to su energija i otpad. U sreditu podruja posledica nalazi se ovjek pojedinac i drutvo u cjelini. Iz turistike perspektive zanimljivi su, u prvom redu, opti etiki, psiholoki i socijalni aspekti odnosa ovjeka i ivotne sredine. Saobraaj i mobilnost, takoe su od velikog znaaja, kako zbog uticaja na ivotnu sredinu tako i zbog svoje povezanosti sa slobodnim vremenom i turizmom. Mobilnost i slobodno vrijeme svakako pogoduje razvoju turizma. Prema istraivanjima vrenim u vajcarskoj, 44% ukupnog volumena prometa po osobi (mjereno putnikim kilometrima), podstaknuto je slobodnim vremenom, dok putovanja radi kupovine ine dodatnih 11% (BFS/BRE, 2001: Prema: Mller, 2004). Turisti moraju negdje prenoiti, pa su samim tim upueni na naselja. Takoe, potreba za korienjem godinjeg odmora barem djelimino nastaje kao posledica uslova stanovanja u naseljima.Turizam i poljoprivreda su takoe viestruko meusobno povezani. Turisti u svojoj ishrani koriste poljoprivredne proizvode, poljoprivreda pomae u odravanju pejzaa, a takoe mnoga poljoprivredna domainstva se bave turizmom kao dodatnim izvorom prihoda. Razvoj industrijskog drutva viestruko je povezan sa turizmom, jer je omoguio dovoljno slobodnog vremena i nastanak masovnog turizma. Industrijski razvoj je uticao i na preferencije turista vezane za nain provoenja godinjeg odmora i izbor turistike destinacije.
50
Slika 12: Aktuelna krizna arita u odnosima turizma i ivotne sredine
Izvor: Mller, 2004, str.52
51
Uticaji turizma na elemente ivotne sredine mijenjali su se tokom vremena i sve vie zaoukupljali panju najprije strune i naune a potom i cjelokupne javnosti. Dok je turizam bio privilegija malog broja ljudi, a turistika dokolica imala pasivni karakter veze turizma sa ivotnom sredinom bile su jednostavne i iste i on nije predstavljao neke posebne probleme. Takav turizam je za prirodu bio jo uvijek bezopasan. Meutim, kada je turizam poprimio velike razmjere, kako po broju uesnika, tako i po velikom broju mjesta i podruja koja obuhvata, postao je uz industrijalizaciju i urbanizaciju, jedan od najsnanijih faktora pritiska na prostor i najgorih uzronika naruavanja prirode, i to na mjestima gdje je ona najosjetljivija, najljepa i najprivlanija, a samim tim s turistikog aspekta i najvrjednija. Danas turisti okupirajui veliki prostor vre vrlo aktivan uticaj na sve prirodne elemente u smislu degradacije. Zbog svoje vremenske i prostorne koncentracije turizam znaajno doprinosi zagaenju vazduha, vode, degradaciji terena, unitavanju vegetacije i sl. Negativni uticaji turizma najprije su zapali za oko na polju troenja zemljita i unitavanja pejzaa, to je direkno povezano sa tetnim uticajima na floru i faunu. Tako da su i prvi napori za zatitu ivotne sredine od tetnih uticaja turizma uinjeni na polju zatite pejzaa, to je i logino ako se uzme u obzir njegov znaaj za turizam. Osamdesetih godina prolog vijeka u centru panje je bilo zagaenje morskih i jezerskih voda. Turizam je bio uzronik ovih zagaenja a istovremeno je trpio tetne posledice i kritike javnosti. Nakon toga, krajem osamdesetih godina voene su rasprave oko zagaenja vazduha i izumiranja uma. Turizam je uticao na poveanje emisije izduvnih gasova u drumskom i vazdunom saobraaju. Devedesetih godina prolog vijeka,ve se raspravljalo o klimatskim promjenama. Turizam je opet bio na udaru kritika kao znaajan uzronik poveanih emisija CO2. Dakle, tema zatite ivotne sredine je evoluirala od lokalne teme zatite pejzaa do globalne teme klimatskih promjena. Ovo naravno ne znai da su problemi o kojima se ranije vie govorilo rijeeni, samo zato to danas za njih ne vlada veliko interesovanje javnosti. Zatita predjela i voda i danas je jednako vana tema. Sve to se dogaa u industrijskom drutvu povezano je sa potronjom energije i stavaranjem otpada. Energija i otpad predstavljaju input i output ljudskih aktivnosti i dalje ostaju kljuni faktori ekoloke problematike. 5. ETIKI, PSIHOLOKI I SOCIJALNI ASPEKTI ODNOSA TURIZMA I IVOTNE SREDINE Iz dosadanjeg izlaganja smo vidjeli da se turistiki sektor trudi da otkloni i ublai negativne posledice to ih je razvoj turizma proizveo do dananjih dana. irom svijeta sve vie sazrijeva miljenje da ulogu i uticaje turizma ne moemo posmatrati samo sa ekonomskog gledita. Izmeu ostalog, moemo rei, da razvoj turizma ukljuuje i irok spektar etikih problema. U poslednje vrijeme se sve vie govori o problemima i negativnim posledicama koje je tuizam donio nekim tradicionalnim drutvima u razvoju. Kao posledica razvoja turizma esto dolazi do toga da lokalno stanovnitvo gubi zemlju, vodu i pristup javnim prostorima. Takoe, turizam se esto povezuje sa socijalnim problemima kao to su prostitucija i raslojavanje lokalnog stanovnitva. Na udaru kritike se nalazi i ponaanje turista, njihovo neprimjereno oblaenje i nepotovanje lokalnih normi, kao i fotografisanje lokalnog stanovnitva bez pitanja i njihovog pristanka (Goodwin, Francis, 2003).
52
U poslednje vrijeme sve vie se govori o etikom turizmu. Radi se o konceptu koji podrava etiko poslovanje u turizmu kod svih uesnika. To podrazumijeva prisutnost etike i potovanje univerzalnih etikih naela kod svih uesnika u turizmu. Etiki turizam ne treba posmatrati kao vrstu novog (alternativnog) turizma, ve kao pristup poslovanju, koji bi morao pokrivati sve vidove turizma. Fennell (2003) smatra da je prisustvo tj. odsustvo prihvatljivog etikog ponaanja u turizmu funkcija toga, kako se turisti, turistiki posrednici i stanovnitvo destinacije, ponaaju i osjeaju jedni prema drugima i prirodnom okruenju. Turistike interakcije izmeu uesnika su prikazane na slici 13. Slika 13: Turistike interakcije
Izvor: Fennell, 2003, str.178
Kao to se vidi sa slike te interakcije su obimne i ukljuuju: lina iskustva turiste, interakcije sa drugim turistima, stanovnitvom destinacije, turistikim posrednicima i sa prirodnim okruenjem odreene regije, interakcije rezidenata (lokalno stanovnitvo) sa turistima, posrednicima, drugim rezidentima u zajednici i sa okruenjem, interakcije turistikih posrednika sa turistima, rezidentima, drugim posrednicima i sa prirodnim okruenjem. Postojanje velikog braja suprostavljenih interesa, izmeu razliitih grupa uesnika, stvara osnovu za uticaje i posledice turizma. Ove interakcije pokrivaju irok spektar uticaja od negativnih do pozitivnih, koji se mijenjaju u zavisnosti od vremena, prostora, situacijskih faktora, rasporeda resursa i mnogih drugih elemenata. Fennell svojim modelom pokazuje da mora biti uspostavljena ravnotea meu razliitim uesnicima, da ne bi dolo do ostvarivanja
53
interesa jednih na tetu drugih. Weeden smatra da je etiki turizam zasnovan na principima pravine razmjene i korporativne drutvene odgovornosti, koji donose element pravinosti i jednakopravnosti u turistiki razvoj (Weeden, 2003). Etiki principi ukljuujui ekoloku, socijalnu i ekonomsku odrivost morali bi voditi ponaanje uesnika u turistikoj industriji i biti na prvom mjestu korporativnog kodeksa poslovanja. Iz ugla potroaa, etiki turizam je odgovor na izmijenjene potrebe i nain ivota i predstavlja odgovor na novi ivotni stil. Istraivanja pokazuju da broj potroaa koji trae korporativnu odgovornost i etike standarde u poslovanju raste. Takoe, raste broj potroaa koji aktivno trae etike proizvode (Goodwin, Francis, 2003). Na ekoloko ponaanje pojedinca ne utie samo ekoloka svijest ve jo niz inilaca koje treba uzeti u obzir kada se objanjava njihov odnos prema prirodi. Najvei uticaj imaju emocije i vlastiti sistem vrijednosti. Ekoloko ponaanje veoma zavisi od vlastitog sistema vrijednosti, ak vie nego od ekolokog znanja. Sistem vrijednosti utie na ljudsko ponaanje jer je uobiajeno ne samo registrovati probleme nego i ponaati se tako da se vie ne dogaaju negativne posledice na ivotnu sredinu. 6. EKOLOKA SVIJEST I EKOLOKO PONAANJE U TURIZMU - OD SUBJEKTIVNE PERCEPCIJE DO NORME 6.1. SVIJEST O NASTANKU EKOLOKIH PROBLEMA Poeci razvoja ekologije kao moderne nauke, koja se bavi istraivanjima interakcija organizma i ivotne sredine, poinju sredinom XIX vijeka, naroito poslije 1859.godine i objavljivanja djela O porijeklu vrsta posredstvom prirodne selekcije arlsa Darvina3. Sam termin ekologija prvi je upotrijebo njemaki biolog Ernest Hekel 1866. godine u svom djelu Opta morfologija organizama a potie od grke rijei , to znai kua, dom ili boravite i to znai rije, govor ili nauka. Ubrzani privredni razvoj, naroito u poslednjih est decenija XX vijeka, donio je ovjeanstvu pored velikih blagodeti i brojne probleme4. Problemi razvoja i problemi zatite ivotne sredine su komplementarni i meuzavisni. Zato su razvojna politika i politika zatite ivotne sredine u
U tom djelu Darvin je obradio problematiku porijekla vrsta, pitanje adaptacije, selekcije, borbe za opstanak, kao i splet meusobnih odnosa organizama i njihovu interakciju sa uslovima okruenja. ovjekovim aktivnostima mogu se bitno poremetiti meusobni odnosi organizama i ivotnog okruenja i time dalje uticati na neeljene promjene prirodnog ovjekovog okruenja. Pritisak na ivotnu sredinu naroito je povean usled razvoja preraivake industrije, naroito onih grana baziranih na klasinim tehnologijama, koje su resursno i energetski intenzivne, kao i i zbog naglog razvoja saobraaja. Potronjom primarnih fosilnih goriva (drveni i kameni ugalj, nafta, zemni plin) i sekundarnih fosilnih goriva (benzin, lo ulje, koks, gradski plin) i sjeom uma, poveava se koncentracija CO2 u atmosferi, ime se, pored ostalih posledica, utie na poveanje efekta staklene bate. Prema miljenju velikog broja naunika, posljedica antropogenog djelovanja je i porast globalne temperature s nizom globalnih klimatskih promjena tokom XX vijeka. Ako se ovi trendovi ne zaustave, mogle bi nastupiti ogromne promjene u ekosferi, s nesagledivim politikim, privrednim i drutvenim implikacijama. Kao posledica djelovanja hlorofluorougljenika (CFC-spojeva), dolazi do razgradnje ozonskog omotaa to tetno djeluje na sva iva bia na zemlji.
4
54
jakoj meusobnoj interakciji. Usaglaenost i integrisanje razvojne politike i politike zatite ivotne sredine posebno je znaajna u situaciji kada se ubrzano pogorava stanje ivotne sredine i kada se ubrzano zagauju i iscrpljuju prirodni resursi, usled primene neadekvatnih tehnologija i neprimenjivanja adekvatnih normi, ekolokih principa i standarda i izostajanja mjera zatite i revitalizacije. Sadanji problemi ivotne sredine posljedica su razvitka u prolosti, a rauni s visokim kamatama stiu na naplatu (rnjar i rnjar, 2004). U izvetaju Millennium Ecosystems Assessment se navodi da je ivotna sredina, poslednjih 50 godina, veoma brzo i znatno izmenjena u negativnom smislu, to se ne moe uporediti ni sa jednim drugim periodom u istoriji oveanstva. Do ovih izmjena je dolo, uglavnom, zbog poveane potrebe za hranom, vodom, gorivom i sl. (Mihajlov, 2007). Ekoloka svijest se poela razvijati uporedo sa nastankom prvih ekolokih problema. Ekoloki problemi su nastajali i umnoavali se uporedo sa ekonomskim i tehnolokim napretkom. Postoji iroka paleta ekolokih problema u podruju zagaivanja ivotne sredine koja se moe identifikovati tokom razvoja industrijskog drutva, od zagaivanja vazduha, vode, zemljita, pa sve do uticaja na klimatske promjene ili smanjenje bioloke raznovrsnosti. Nastanak ekolokih problema ima sukcesivno obiljeje. Njihovo otkrivanje obino je uslijedilo kada su poeli ugroavati ljudsko zdravlje. Nakon toga preduzimaju se manje ili vie efikasne mjere zatite ivotne sredine. Drugo obiljeje ekolokih problema jeste njihova kumulativnost. Zbog drutvene nefikasnosti u rjeavanju ranije nastalih problema i oblika zagaivanja ivotne sredine, oni i dalje ostaju kao problemi, a zbog ubrzanog tehnolokog razvoja nastaju novi ekoloki problemi. Kako se ni oni efikasno ne rjeavaju dolazi do kumulacije ekolikih problema. Kako se novi i stari problemi gomilaju i moraju se rjeavati u dugom vremenskom periodu, onda se moe govoriti o trajnosti kao teem obiljeju eklokih problema. Budui rast stanovnitva na zemlji koji uporedo prati i rast potronje bie teko nadoknaditi znanjem i novim tehnologijama da bi pritisak na ivotnu sredinu bio manji. Iako rezultati analiza koje su raene za etiri drave (Njemaku, SAD, Holandija i Japan) za period od 1975. do 1999. godine dokazuju da se smanjuje upotreba prirodnih resursa po jedinici BDP (Ehrlich, 1999), ipak za veinu svjetskoga stanovnitva koje je slabo razvijeno zaokret prema proizvodnji zasnovanoj na znanju i novim tehnologijama nije tako znaajan. Zbog toga opravdano izraavamo sumnju da e globalni pritisak na ivotnu sredinu biti smanjen, uprkos novim naunim saznanjima i poboljanju tehnologija. Vlade na globalnom nivou moraju rijeiti pitanje: Kako obezbijediti privredni rast i blagostanje svjetskog stanovnitva i istovremeno smanjiti degradaciju ivotne sredine? Ekoloka ogranienja privrenog rasta su realna i opravdana, iako je tano je da se na razliite naine moe produiti vijek trajanja razliitih prirodnih resursa i sprijeiti prekomjerno zagaenje ivotne sredine. U tom cilju potrebno je efikasno upravljati privrednim rastom i preduzimati mjere opreza. Potrebno je ponovo odrediti pravila privrednog ponaanja da bi se rasipna potronja i oneienje zamijenili tednjom i ouvanjem prirodnih resursa. Niko razuman ne moe sumnjati u potrebu promjene u privrednom razvoju. Zato ostaje mogunost da se pravednim i ravnomjernim mjerama podri ekonomski rast i razvoj i blagostanje ljudi uz uvaavanje potrebnih ekolokih zakonitosti (rnjar, 2002). I pored toga to e napredak znanja i novih tehnologija neke resurse pretvoriti od bitnih u
55
nebitne, ipak se ovjeanstvo nee moi odrei nekih bitnih resursa ako eli preivjeti. Ekolozi su utvrdili da su slatka voda, plodno tlo, energija i bioraznovrsnost inioci bez kojih se ovjeanstvo teko moe razvijati (Daily, Ehrlich, 1997). 6.2. KONTRADIKTORNOST IZMEU EKOLOKE SVIJESTI I EKOLOKOG PONAANJA Raskorak izmeu ekoloke svijesti i ekolokoog djelovanja postaje sve vei. Mnogobrojni autori upozoravaju na to da nekontrolisani turizam predstavlja ozbiljnu prijetnju za biljni i ivotinjski svijet. Takoe, oni nas upuuju na to da dodatni izvor opasnosti predstavlja ekoloki neodgovorno ponaanje turista koji esto koriste znatno vie resursa nego to im je potrebno za ugodno provoenje odmora, nanosei time ozbiljnu tetu, kako lokalnom stanovnitvu, tako i ivotnoj sredini. Uprkos empirijski dokazanoj visokoj ekolokoj svijesti kod iroke populacije, naroito u industrijski razvijenim zemljama, jo uvijek se malo preduzima protiv unitenja ivotne sredine. Ekoloka svijest predstavlja spoznaju da postoje ekoloki problemi, nastali djelovanjem samih ljudi. Ekoloke probleme ljudi razliito percipiraju i pri tome ih mogu precijeniti ili podcijeniti. Eulenfeld pod ekolokom svijeu podrazumijeva spoznaju o ugroenosti prirodnih osnova za ivot ljudi, uzrokovanu djelovanjem ljudi samih, uz spremnost na otklanjanje opasnosti (Mller, 2004). Ekoloka svijest obuhvata sledea etiri stava (Hirsch, 1993, prema: Mller, 2004): doivljaj prirode i svijest da nas se priroda tie ekoloko znanje ekoloki usmjeren sistem vrijednosti namjere da se ponaamo relevantno prema okruenju Prva komponenta, doivljaj prirode i svijest da nas se priroda tie, predstavlja osjeajnu komponentu ovjeka prema prirodi, tj, ekoloku svijest u uem smislu. irem razumijevanju pojma ekoloke svijesti doprinose ostale tri komponente. Ekoloko znanje se odnosi na znanje o ekolokoj povezanosti, dok se pod ekoloki usmjerenim sistemom vrijednosti podrazumijeva lini stav prema ivotnoj sredini. Namjere da se ponaamo relevantno prema okruenju su namjere za obavljanje odreenih aktivnosti u ivotnoj sredini. Ovdje se ne radi o empirijski provjerljivim komponentama psihikog fenomena ekoloke svijesti, ve o analitikim odredbama za shvatanje povezanosti izmei ekoloke svijesti i ekolokog ponaanja. Brojna israivanja ukazuju da postoji kontradiktornost izmeu ekoloke svijesti i ekolokog ponaanja. Ekoloka svijest stanovnitva obino je na visokom nivou, meutim, njihovo ponaanje nije ekoloki prihvatljivo. Na slici 14 su dati rezultati istraivanja sprovedenog u zemljama Evropske unije. Kao to se vidi sa slike najrazvijenija ekoloka svijest je u Grkoj (97%) i Italiji (91%), meutim, stvarno ponaanje stanovnitva nije na zadovoljavajuem nivou. Kada su u pitanju mjere koje stavnitvo sprovodi u svrhu zatite ivotne sredine taj procenat je znatno manji, (32% u Grkoj i 35% u Italiji). Neto manja kontradiktornost postoji kod Njemake i Danske, dok je najmanja kontradiktornost prisutna u Luksemburgu (ekoloka svijest 83%, ekoloko ponaanje 45%). Kako navodi Mller, do slinih rezulta su doli i istraivai u vajcarskoj (Diekman i Franzen 1996, Futher, Wlfing, 1996, Jggi et al. 1996, Prema: Mller,
56
2004). Istraivanja takoe pokazuju da postoje velike razlike izmeu razliitih podruja djelovanja, tako da u podruju sortiranja otpada, na primer, imamo izraenije ekoloko ponaanje nego na podrujima saobraaja ili energije (Diekman i Franzen 1996, Prema: Mller, 2004). to se tie ekoloke svijesti u turizmu, ona se npr. ogleda u tome to veliki broj turista uoava ekoloke probleme u turistikoj destinaciji. Posmatrano na dui period turizam zavisi od kvaliteta ivotne sredine. Veoma esto kvalitet ivotne sredine ili samo pojedinog njenog dijela, predstavlja primarnu atrakciju za turiste. Danas turisti bilo koje vrste, u razliitim destinacijama koje posjeuju postaju sve vie osjetljivi na zagaenje ili degradaciju uslova ivotne sredine. Tako da je u nekim podrujima gdje je do skoro bio popularan, turizam je doivio pad zbog problema sa ivotnom sredinom. Slika 14: Ekoloka svijest i ekoloko ponaanje u prostoru Evropske unije
Izvor:TUI, 1993, str.13
Prema istraivanju koje je 1993. godine sprovedeno u Njemakoj, gotovo 70% njemakih turista primjeivalo je ekoloke probleme u Francuskoj i paniji, 60% u Grkoj i Italiji i 50% u vajcarskoj. Istovremeno ove zemlje se nalaze meu prvih pet najomiljenijih destinacija njemakih turista. Prema jednom amerikom istraivanju (The Geotourism Study, 2002) 53 % turista se slae da je bolje turistiko iskustvo kada ue, to je mogue vie, o destinaciji na koju putuju. Takoe, vie od polovine (63%) smatra da je vano da ue o drugim kulturama dok putuju. Jedna druga studija (Geotourism: The New Trend in Travel, 2003.) je pokazala da vie od tri etvrtine Amerikanaca osjea da je vano da njihova posjeta ne teti okruenju. Meutim, samo 38 % amerikih putnika je spremno da plati vie kompanijama koje ulau napore u zatitu i ouvanje okruenja. Od njih 61% kae da su spremni platiti 5-10% vie za usluge ovakvih kompanija. Ista studija je pokazala da 17 miliona Amerikanaca razmatra faktore okruenja prije
57
nego donese odluku kojoj e putnikoj kompaniji ukazati povjerenje. Pozitivni uinak ekoloke svijesti na ponaanje prema prirodi opada s rastuim trokovima takvog ponaanja kao to je prikazano na slici 15. Slina studija (Travelbiz, Green is good for hotel business, 2002) je pokazala da preko 80% Amerikanaca vjeruje da je vano da hotelijeri preduzimaju mjere za ouvanje i zatitu okruenja, ali samo 14% njih pitaju hotele, koje koriste, da li imaju politiku ouvanja okruenja. Prema jednom njemakom istraivanju (Hildebrand, 2000) apsolutna veina (71,1%) domaih turista i vie od polovine (59,5%) onih koji putuju u inostranstvo se slae da je ekoloka etiketa za turizam korisna. 52,8% Njemaca koji putuju u zemlji i 46% onih koji putuju vani ele odabrati ovakav vid odmora, ako je to mogue. Slika 15: Low Cost hipoteza u odnosu na jainu uticaja ekoloke svijesti
Izvor: Diekaman, Fronzen, 1996, Prema Mller, 2004. str.61
Zajednika studija Evropske unije i Njemake (ECOTRANS, 2000., Hildebrand, Hamele, in FEMATOUR, 2000) otkrila je da je veina turoperatora spremna za implementaciju eko etikete kod svojih proizvoda, prije svega na evropskom nivou. Studija zakljuuje da to predstavlja sjajnu ansu za uvoenje uniformnih ekolokih oznaka za smjetaj u Evropi. Prema istraivanju vrenom u Kostarici (Rivera, 2002) biznisi koji imaju superiorne envajromentalne performanse i ciljne grupe zelenih potroaa ostvaruju iznad prosjene cijene. Turoperatori koji se fokusiraju na zelene potroae sa vie volje uestvuju u dobrovoljnim akcijama zatite okruenja, jer vide korist kroz reputaciju prijatelja okruenja.
58
7. HUMANIZACIJA TURIZMA NOVA TURISTIKA PARADIGMA Pitanje koje se namee u vremenu globalne krize praene globalnim zagrijavanjem i drugim prirodnim fenomenima koji utiu na kvalitet naih ivota glasi: kako turizam uiniti vie prijateljskim prema okruenju, a u isto vrijeme obezbijediti interesantno iskustvo za posjetioce? Moda odgovor lei u ekoturizmu. Prilikom izrade strategije razvoja turizma menaderi moraju donijeti krucijalne odluke vezane za pitanja kao to su: zatita bioraznovrsnosti, ravnotea izmeu prirodnih resursa i njihove eksploatacije, kreiranje i upravljanje infrastrukturom, lokalna korist i zadovoljstvo posjetilaca i sl. Porast interesa za odrivi turizam i ekoturizam odraz je poveanja drutvene brige o kvalitetu prirodnog okruenja i uticajima koje izaziva turizam. Aktivnosti tijesno povezane sa iskustvima u prirodnom okruenju su vrlo popularne (Turizam Kanada, 1995). Danas je ekoloko okruenje kljuni faktor kvaliteta bilo koje turistike destinacije. Do nedavno to nije bilo tako. Do osamdesetih godina prolog vijeka za turizam je bila najvanija stopa rasta kroz vei broj turista i njihovih noenja, poveanje deviznog priliva itd. Danas, meutim, pravac interesa u razvoju turizma mijenja se i ustupa mjesto humanom turizmu, odgovornom turizmu, ekoturizmu, turizmu s ljudskim likom i sl. Ova orijentacija je proizvod sazrele svijesti o potrebi ouvanja i unapreenja prirodnih resursa. U tom smislu u budunosti e se afirmisati tzv. autentine turistike destinacije. Alternativa dosadanjem razvoju turizma jeste humanizacija turizma kroz uravnoteenje ili odrivi razvoj. Turistika izgradnja je u eri masovnog turizma nemilosrdno devastirala prostor i afirmirsala bezlina i uniformirana putovanja s predznakom poznatih 4S. Meutim, ve od 80-tih godina XX vijeka pravac interesa u razvoju turizma mijenja se i ustupa mjesto humanom turizmu,odgovornom turizmu, alternativnom turizmu, ekoturizmu, turizmu s ljudskim likom i sl. Ova orijentacija proizvod je napretka svijesti o potrebi ouvanja i unapreenja prirodnih resursa. Danas je osnovna preokupacija turistikog menadmenta pronalaenje sklada izmeu ekonomskih i ekolokih ciljeva razvoja. Tei se uspostavljanje harmonije izmeu elja, interesa i potreba turista, na jednoj strani i mogunosti prirodnog okruenja i infrastrukture destinacije, na drugoj strani, da te potrebe i elje zadovolji. To znai da se vrijednosti destinacije kao to su flora, fauna, izvorna kultura, gastronomija, kulturno-istorijsko nasljee itd. ne smiju potroiti u jednoj ili dvije generacije. Da bi se to postiglo potrebno je bolje razumijevanje vrijednosti prirodnog i drutvenog okruenja i sazrijevanje svijesti o neophodnosti njihovog odravanja i unapreenja u dugom vremenskom periodu. U posleednje dvije decenije popularnost ekoturizma je naglo porasla. Swanson (1992) tu poularnost objanjava promjenom drutvene paradigme. U 1950-tim i 1960-tim godinama prema dominantnoj drutvenoj paradigmi napredak i blagostanje bili su vaniji od prirode, smatralo se da je rizik prihvatljiv, ako bi to moglo dovesti do poveanja bogatstva. Vjerovalo se da je tadanje drutvo superiorno u odnosu na sva drutva koja su mu prethodila. Smatralo se da ne postoje granice rasta. Nova envajronmentalna paradigma se pojavila 1970-tih uglavnom kao reakcija na razoaranje i neuspjeh prethodne paradigme. Nova paradigma se fokusira na pet glavnih elemeneta (Swanson, 1992): vrednovanje prirode za vlastitu korist planiranje i djelovanje za kontrolu linog i univerzalng rizika prepoznavanje stvarne granice rasta
59
vjerovanje u neophodnost novog drutva podsticanja uea pojedinaca koji nisu nuno ukljueni na trite ili vladu.
Swanson vjeruje da ekoturizam ima potencijal za utjelovljenje nove paradigme. Konkretno prepoznavanjem i ukljuivanjem etiri grupe koje ine ekoturistiki operatori, protivnici ekoturizma, sami ekoturisti i menadment zatienih podruja, ekoturizam bi mogao postati vana snaga za odgovornu konzervaciju i razvoj.
60
DRUGI DIO PROIZVODNA FUNKCIJA PRIRODE U TURIZMU
61
III POGLAVLJE - TURIZAM KAO INDUSTRIJA Postoje brojni meusobni uticaji turizma i industrije. Dok je na jednoj strani industrijalizacija dovela do pojave turizma u dananjem obliku, dotle na drugoj strani i sam je turizam postao industrija. Industrijalizacija je zbog monotonije rada, pretjerane urbanizacije i zagaenja ivotne sredine uticala na razvoj turizma. Pogoranje kvaliteta ivota u urbanim centrima pojaavaju ljudsku potrebu za turizmom i rekreacijom. Industrijalizacija je dovela do savremenog privrednog poredka i drutvenog ivota koji omoguava kupovinu materijalnih i nematerijalnih elemenata ivota. Savremeni turizam ima karakter industrije, to je dovelo do masovnih putovanja. Paket aranmani se prodaju kao ostala roba i to esto izaziva kritike. Meutim, ne treba robni karakter nematerijalnih stvari kritikovati samo u turizmu, jer to moe iskriviti sliku drutvene realnosti. Industrijski karakter turizma svakako nije jedini krivac za pojavu turista u masama. Tome su doprinijeli i brojni drugi faktori. Takoe, treba imati na umu da nekada dobro industrijski organizovan turizam ima manji negativni uticaj na ivotnu sredinu od individualnog ili alternativnog turizma. U ovakvim turistikim destinacijama lake se mogu kontrolisati emisije gasova i otpad. Izgradnja modernih i efikasnih sistema za preiavanje otpadnih voda i sistema za upravljanje otpadom ovdje je isplativija. Krippendorf je jo osamdesetih godina ukazivao da ne samo u kulturnom nego i u ekolokom smislu, prezreni odmor u getu esto znatno manje zagauje ivotnu sredinu nego divlji individualni turizam koji eli osvojiti i zadnje nedirnute prostore, a time esto postaje prethodnicom upravo onog masovnog turizma od kojega se eli distancirati (Krippendorf, 1984, prema: Mler, 2004). 1. TRGOVINA DOIVLJAJIMA OSNOVA RAZVOJA INDIVIDUALNOG I ALTERNATIVNOG TURIZMA U osnovi razvoja individualnog i alternativnog turizma lei trgovina doivljajima. Doivljaji su obino povezani sa uslugama. Meutim, doivljaji su posebna ekonomska ponuda koja se razlikuje od usluga, kao to se usluge razlikuju od proizvoda. Prema Pine i Gilmore (1998) doivljaj predstavlja sledei korak u evoluciji ekonomije. Turistima je potrebno ponuditi pamtljiv doivljaj koji se odvija u vremenu. Doivljaj se najprije mora kreirati tako da turisti dobiju adekvatnu vrijednost za cijenu koju plaaju. Ovdje dizajn marketing i isporuka imaju kljunu ulogu u stvaranju doivljaja. Neopipljivi aspekti doivljaja, kao to je atmosfera, jedinstvenost i drugi kvaliteti doivljaja, moraju se pratiti kako bi se obezbijedila krajnja satisfakcija turista. Doivljaj moe sadrati opipljive elemente kao to su hrana, pie i drugi proizvodi koji se prodaju ili poklanjaju turistima, ali sutinske usluge se ogledaju u neopipljivim dogaajima u okviru prolazne i upravljane atmosfere tokom putovanja. Doivljaji se proizvode i troe simultano, veoma su heterogeni i ne mogu se skladititi. Zato se dogaaji opisuju kao nestandardizovane usluge, za koje je od posebnog znaaja znanje, ponaanje i privrenost onih koji ih pruaju. Za dizajniranje dogaaja koji potroai pamte neophodno je pridravati se pet kljunih principa (Pine i Gilmor, prema: Ljubojevi, Andrejevi, 2002): Dati ime doivljaju-presudan je korak u kreiranju doivljaja, jer ako je loe izraen, potroai teko klasifikuju svoje utiske, a doivljaji nijesu predmet pamenja;
62
Harmonizovati impresije sa pozitivnim znakovima-za kreiranje elje i impresije moraju se uvesti znakovi koji e afirmisati prirodu dogaaja za potroaa; Eliminisati negativne znakove - obezbjeivanje integriteta doivljaja potroaa, pored nagomilavanja pozitivnih znakova, neophodno je eliminisati znakove koji umanjuju, protivrjee ili odvraaju od teme; Napraviti miks koji se pamti - neki proizvodi se ne kupuju samo da zadovolje potrebe, ve da pokrenu uspomene; Ukljuiti svih pet ula - kako bi se podstakla iskustva kod ljudi;
Pridravanje ovih principa ne garantuje automatski uspjeh, ali oni upozoravaju da se ne smije precijeniti proizvod koji toliko ne vrijedi. Naravno, turisti su na svojim putovanjima spremni kupiti sve i svata pod uslovom da to zadovoljava njihove potrebe, elje i preferencije. Turista je zainteresovan i voljan kupiti sve, to mu u tom trenutku izgleda privlano, korisno ili plateno prihvatljivo, odnosno to e u potpunosti zadovoljiti njegove potrebe i predstavljati mu uspomenu na dotini boravak (Prijevec, Kesar, 2002). Turisti tokom putovanja ele da doive neto sasvim novo i drugaije od onoga to doivljavaju svakodnevno. Oni trae drugaiju atmosferu i drugaiji svijet od onog u kome ive i rade. Ova dva svijeta iz domena turista ilustrativno su prikazani na slici 16. Turisti se najvie boje dosade, zato obeanje doivljaja predstavlja privlanost kojoj se ne moe odoljeti. Rastuoj potrebi za doivljajima ponuai izlaze u susret kroz raznolikost proizvoda. Kada se radi o doivljajima turista, treba istai da dva ovjeka ne mogu imati iste doivljaje, jer svaki doivljaj je rezultat interakcije izmeu pruenog dogaaja i pojedinanog stanja uma. Zato treba prirediti doivljaje koji se pamte na personalan nain. Slika 16: Sastavni elementi svijeta svakodnevice i odmora
Izvor: Master plan, 2002
Kada su u pitanju usluge, u koje spada i turizam, onda emocije imaju znaajan uticaj na formiranje satisfakcije potroaa. Negativne emocije imaju snaniji uticaj na satisfakciju potroaa, u odnosu na pozitivne. Situacije gdje potroa ima jake negativne emocije su kritine.
63
Prema Pine i Gilmore jedna od glavnih karakteristika ekonomije doivljaja je injenica da potroai bivaju uvueni na lini nain, zahtijevajui od onih koji obezbjeuju doivljaj visoke nivoe emocionalne kompetencije. Oni dalje istiu da su proizvodi opipljivi, usluge neopipljive,a doivljaji vrijedni pamenja. Savremeni turisti ele da budu pod utcajem neega emocionalnog i vrijednog pomena. To znai da e u budunosti najvei broj turistikih usluga biti nuen pod nazivom nekog doivljaja, to znai da e u ovom sektoru sve vie biti potrebna emocionalna kompetencija. Emocije su teke za upravljanje i mjerenje, ali one se moraju razmatrati ako usluna organizacija eli da izgradi dugorone odnose sa potroaima. Ljubojevi i Andrejevi istiu da Emocije nijesu problem koje treba rjeavati, nego su osnova za formiranje odnosa (Ljubojevi, Andrejevi, 2002). Ukoliko uslune organizacije ne brinu o emocijama svojih potroaa, veoma e teko upravljati doivljajima potroaa. Fokusiranje na emocije predstavlja sledei korak za uslune organizacije koje ele da preu u ekonomiju doivljaja (Barlow, Maul, 2000). Meutim, treba imati na umu da razliite industrije proizvode razliite emocije. Ukoliko usluna organizacija i njeno osoblje ele dodati emocionalnu vrijednost na sam doivljaj potroaa, moraju da ukljue pet neophodnih menaderskih praksi (Barlow, Maul, 2000): Izgradnja uslune kulture sa prijateljskim emocijama; Birati emocionalnu kompetenciju kao model uslune organizacije; Maksimiziranje doivljaja potroaa sa empatijom; Posmatrati reklamacije kao emocionalne mogunosti; Korienje emocionalnih veza da se povea lojalnost potroaa; Danas su u trendu turistika putovanja na kojima su turisti u prilici uiti i obuavati se u tematskim grupama. Generalno raste potranja za svim aktivnostima u spoljanjem svijetu koje nude nove spoznaje i autentine doivljaje kao to su ivot u prirodi, prisustvovanje festivalima, etnoloke radionice, briga o kulturi i prirodi kroz tematske seminare i dr. Usled promjena stava o ivotnoj sredini, kao i zbog sve vee pristupanosti zatienih podruja, kod ljudi je sve izraenija potreba za turistikim iskustvom u divljini. Potreba za iskustvom u ovakvim predjelima u direktnoj je vezi sa porastom ekoturizma. Komponente doivljaja divljine date su u tabeli 7. injenica kako je razvoj turizma predodreen u destinacijama sa dobro ouvanom prirodom, kakva je u zatienim prirodnim dobrima, savremenom, postindustrijskom ovjeku pomae da zamisli kako su priroda i ivot izgledali prije industrijalizacije i uopte, ovjekovog destruktivnog djelovanja. Turizam u zatienim prirodnim dobrima pomae ovjeku da shvati kakav bi odnos prema prirodi, odnosno ivotnoj sredini, trebalo da zauzme (Stojanovi, 2006). Turisti u zatienim podrujima tragaju za autentinim iskustvima. Okruenje i ambijent u zatienom podruju pomau turistima da upoznaju i shvate sutinu postojanja istog, kao i da razumiju njegove kljune vrijednosti. Dobra i funkcionalna organizacija omoguava turistima mnogo ugodniji boravak, ali i podstie njihovu odgovornost prema tome prostoru. Turisti koji osjeaju da su dobrodoli i da se o njima vodi rauna, vie e cijeniti prostor zatienog podruja i spremniji su uestvovati u njegovoj zatiti. U tom sluaju oni imaju vie motiva da novano
64
pomognu njegovo ouvanje i ureenje i tako poveaju anse za njegovu odrivost, ali i da zahtijevaju da odreeno podruje ostane zatieno za budue generacije. Tabela 7: Komponente doivljaja divljine Komponente Estetsko shvatanje Religiozno Bjekstvo Izazov Istorijsko/Romantiarsko Samoa Partnerski odnos Otkrie/Uenje Razumijevanje na osnovu tueg iskustva Tehnologija Vrsta iskustva Vrste shvatanja divlje prirode Iskustvo Boga i boanskog u divljini Oslobaanje od ogranienja u mjestu stalnog boravka Zadovoljstvo koje se deava u dolazeim opasnim situacijama i efikasno korienje fizike vjetine ansa oivljavanja ili matanja iskustva predaka koji su formirali nacionalnu kulturu Zadovoljstvo samoe u divljini Paradoksalno, suprotno od prethodne stavke, velika elja da se divljina dijeli sa prijateljima Uzbuenje otkrivanja ili uenja o prirodi i njenim procesima Zadovoljstvo pri saznanju da divljina postoji ak i da je nikada dotina osoba ne vidi Uticaj tehnolokih promjena spoljanjih aktivnosti
Izvor: Hall, Page, 2002., Preuzeto iz: Stojanovi, 2006, str.125
Zatiena podruja u nerazvijenim oblastima esto slijede naelo: Wildlife pays, so Wildlife stays!, to predstavlja pojednostavljenje sistema 3-E (Education, Experience, Entertainment edukacija, doivljaj, zabava). Tri E jeste preduslov za uspjeh objekata za aktivnosti u slobodno vrijeme. Industrija koja se bavi aktivnostima u slobodno vrijeme preobrazila se u industriju koja se bavi doivljajem. Posjetioci zatienih podruja oekuju: Education (obrazovanje) - informacije o onome ta treba da se vidi. Informacije mu moraju biti razumljive da su dostupne na njegovom jeziku, jezgrovito, upeatljivo i originalno; Experience - iskustvo, znai susret sa neim novim, ta mu je nepoznato ili neuobiajeno; Entertaiment (zabava) - da se informacije zajedno sa novim iskustvima objedine u jedan pravi doivljaj na neuobiajen i impresivan nain. 2. PRODUKTIVNOST ''NEPRODUKTIVNOG'' ZEMLJITA Savremeni turizam esto moe valorizovati prostore koji za druge delatnosti ne predstavljaju nikakvu vrijednost. On ima konverzacijsku funkciju kada su pitanju atraktivnosti koje predstavljaju javna dobra. Iako javna dobra nemaju cijenu, ona posredno na turistikom tritu dobijaju cijene. To znai da se turistike privlanosti (kulturne, prirodne, socijalne) mijenjaju u elemente primarne turistike ponude pomou razvoja sekundarne turistike ponude. Npr. lijepe plae, prijatna klima ili kulturne privlanosti same po sebi ne nastupaju na tritu i nemaju cijenu, ali pomou turizma,
65
razvojem sekundarne turistike ponude, dolazi do tkz. turistike valorizacije tih privlanosti (Mihali, 2002). Kvalitetan prostor i okolina turistikih podruja ine sastavni dio prodaje turistikih usluga uprkos tome to oni nijesu vlasnitvo pojedine privredne organizacije, ve pripadaju drutvu u cjelini. Iz toga proizilazi obaveza da turistika privreda u vlastitom interesu a i radi toga da drutvu kompenzira korist koju ima od prodaje prostora, preduzima sve da se osnovni kvaliteti prostora i okoline sauvaju, a turistika izgradnja na najbolji nain uklopi u okolinu(Gaparevi, 1977). Priroda je baza i kulisa za aktivnosti povezane sa slobodnim vremenom i turizmom. Priroda je najljepa i najouvanija u zatienim podrujima. Turisti se u ovim podrujima mogu baviti raznim sportsko-rekreativnim aktivnostima. Bilo da se radi se o jezerima, rijekama, umama, planinskim panjacima ili visokim planinama, u najveem procentu se radi o neproduktivnom zemljitu. Neproduktivno zemljite je ono koje se ne koristi za poljoprivredu, naselja, puteve itd. Proizvodna funkcija prirode u turizmu poiva na prirodnim atrakcijama. Tako da neproduktivno zemljite, turistiki gledano, postaje produktivno. Na slici 17 je prikazan je procenat pojedinih kategoriija zemljita u Crnoj Gori. Turistima se u zatienim podrujima prodaje priroda i na taj nain se komercijalizuju dobra kao to su pejza, voda, vazduh i sl. Interesantno je ovdje da prodavci turistikih usluga po visokim cijenama prodaju turistima ono to dobijaju besplatno, jer se radi o javnim dobrima. Rezultati istraivanja sprovedenih u razliitim zemljama potvruju vanost prirode za turizam. Tako je raznolika i nedirnuta priroda vana ili vrlo vana za 90% vajcaraca (Mller i drugi, 2001). Slika 17: Procenat pojedinih kategoriija zemljita u Crnoj Gori
Izvor: Monstat, 2008
Kako turisti budu sve vie dolazili u tu netaknutu i istu prirodu, tetni uticaji turizma e biti sve vei. Tako se razlika u kvalitetu ivotne sredine u polazitu i odretitu turista sve vie smanjuje. Smanjivanje atraktivnosti, usled negativnih uticaja turizma, vodi ka jeftinijim oblicima turizma, to znai da ekoloke tete imaju svoje ekonomske implikacije. Tako turizam unitava vlastitu bazu. Posledice turistikih aktivnosti na prirodu Hahn je podijelio u sledee etiri kategorije (Hahn, 1989, Prema: Mller, 2004):
66
mehaniki uticaji: zbijanje, otvrdnjavanje i erozija tla, kao i unitavanje vegetacije, intezivno korienje povrina: troenje povrina i promjena izgleda pejzaa, unos tetnih materija u vazduh, zemljite i vodu: sagorijevanje pogonskih goriva, isparavanje otapala ili curenje hemijskih sredstava, otpad, ometajui uinci: buka ili smrad.
Usled ovih tetnih posledica smanjuje se razlika u atraktivnosti prirodnog okruenja u polazitu i odreditu turista. Turistike destinacije sve vie lie na gradove. Smajenje atraktivnosti vodi ka jeftinijim i manje unosnim oblicima turizma, gdje se gubitak rentabilnosti pokuava nadoknaditi poveanjem prometa. Tako se pojaava karakter masovnosti. 3. USLUGE EKOSISTEMA TURISTIKI ASPEKTI Ekosistem je dinamina i kompleksna zajednica biljaka, ivotinja, mikroorganizama sa neivim okruenjem koji meusobno djeluju kao funkcionalna jedinica. Prirodni ekosistemi kao to su npr. ume, livade, movare i sl. proizvode razliite usluge ekosistema na kojima se temelji ljudsko blagostanje. Ove usluge su prirodni rezultat svih aktivnosti koje se odvijaju u biosferi. Kada se kae usluge ekosistema onda pod tim pojmom podrazumijevaju takve vrste usluga koju prua priroda besplatno, a ovjek ih koristi. ivot ljudi bez ovih usluga ne bi bio mogu, te kao takve imaju neprocjenjivu vrijednost. Ljudi su dugo vremena smatrali da su ove usluge neograniene, pa je usled poveane potronje ovih usluga dolo do naruavanja pojedinih ekosistema na Zemlji. Tako narueni ekosistemi gube svoju mogunost da obezbijede usluge ljudima, smanjuju efekat prirodnih katastrofa ili ublae klimatske promene. Zbog potencijalno velike ekonomske vrijednosti usluga ekosistema, mnoge meunarodne organizacije (IUCN, UNEP) zagovaraju primjenu trinih mehanizama i uvoenje plaanja za usluge ekosistema od njihovih korisnika. Do sada je bilo vie pokuaja da se procjeni vrijednost usluga ekosistema za itav svijet, ili njegove velike dijelove (Costanza i drugi, 1997; Bolund, Huhammar, 1999; Norberg, 1999; Limburg, Folke, 1999; Woodward, Wui, 2001). Meutim, postoji ozbiljna sumnja u pogledu pouzdanosti takvih procjena. Navoenje novane vrijednosti se moe prije vidjeti kao cijena tete, a ne kao cijena za nadomjetaj prirodne usluge ekosistema. Usluge ekosistema mogu se podijeliti u etiri vrste (Milenijumska procjena ekosistema Millennium Ecosystem Assessment, 2005): usluge koje su na slobodnom raspolaganju (hrana, voda, drvo, vlakna, genetski resursi, goriva); usluge na koje se djelimino moe uticati (uticaj na klimu, poplave, bolesti, kvalitet vode, uklanjanje otpada); kulturoloke usluge (turizam, odmor,obrazovanje, estetsko uivanje, duhovno ispunjenje); usluge podrke (opraivanje, kruenje hranjivih materija, proizvodnja kiseonika, formiranje zemljita). Osnovni problem oko koga se sukobljavaju ekolozi je razumijevanje povezanosti izmeu bioloke raznovrsnosti, funkcionisanja ekosistema i pruanja usluga ekosistema. To je dio ireg izazova za razumijevanje meuzavisnosti bioloke raznovrsnosti, funkcionisanja ekosistema, usluga ekosistema, ekonomskih, tehnikih i institucionalnih promjena u globalnim razmjerama (Dirzo, Loreau, 2005).
67
U Crnoj Gori svijest o vrijednostima i znaaju usluga ekosistema za dobrobit i blagostanje ljudi je na niskom nivou, kako kod opte javnosti tako i kod onih koji donose znaajne odluke vezane za razvoj i korienje usluga ekosistema. Do sada nije bilo pokuaja da se utvrdi i naplati vrijednost usluga ekosistema. Zbog toga su stvarni trokovi korienja usluga ekosistema, od strane javnog i privatnog sektora, potcijenjeni ili se uopte ne uzimaju u obzir. Razvoj turizma naroito onoga baziranog na prirodi nezamisliv je bez usluga ekosistema. Ouvani ekosistemi osim to pruaju estetsko uivanje turistima, pomau i ublaavanju siromatva lokalnog stanovnitva i poboljanju uslova ivota. Meutim, negativne posljedice turistike djelatnosti u zatienim podrujima esto dovode do poremeaja krhke ravnotee ekosistema. Ova ravnotea se teko moe obnoviti, a nekad je i nepovratna. Ovo posebno vai za Primorje gdje su urbanizacija i razvoj turizma doveli do unitavanja prirodnih stanita i gubljenja dijela usluga ekosistema koje su ove prirodne oblasti obezbjeivale, npr. zatita od erozije, klizita i poplava koje je pruala primorska vegetacija. Pored toga, gubitak prirodnih stanita i pojedinih vrsta umanjuje potencijalne, za sada nepoznate, vrijednosti usluga ekosistema kao to su biljne vrste sa farmaceutskom ili medicinskom vrijednou. 3.1. ZNAAJ FLORE I FAUNE ZA TURIZAM Bioloka raznovrsnost (biodiverzitet) nije ravnomjerno raspodijeljena na Zemlji (McGill i drugi, 2007, Borregaard, Rahbek, 2010). Znatno iri spektar razliitih vrsta karakteristian je za vlanija i toplija podruja bez sezonskih klimatskih promjena. Flora i fauna kao sastavni djelovi biodiverziteta imaju veliki znaaj za turizam. Raznovrsnost, prirodnost i posebnost su obiljeja koja privlae turiste. Vegatacija i ivotinjski svijet uveliko doprinose atraktivnosti odreenog podruja, a u nekim krajevima predstavljaju primarne turistike atrakcije. Flora obuhvata sve vrste biljaka koje se pojavljuju na jednom podruju. Taan broj biljaka koje postoje u cijelom svijetu se ne zna, ali se zna da taj broj vremenom varira, to zbog uticaja prirodnih uslova, to zbog uticaja ovjeka. Uticaj ovjeka na floru najvie se ispoljava u poljoprivredi, umarstvu i turizmu. Turisti svojim aktivnostima, u prvom redu gaenjem, koe razvoj novih biljaka i negativno utiu na rast postojeih, a na taj nain se smanjuje i njihova reproduktivna sposobnost. Na mjestima gdje boravi veliki broj turista dolazi do poremeaja u prirodnoj strukturi drvea, tako da se u mnogim takvim mjestima populacija drvea sastoji samo od srednjeg i visokog, dok mladog drvea i iblja nema. Izgradnja i ureenje skijakih staza dovodi do obeumljavanja u planinskim podrujima. Negativne posledice obeumljavanja su naruavanje estetike pejzaa, naruavanje retencije vode, lavine i erozija zemljita. Fauna predstavlja ukupnost ivotinjskih vrsta koje ive na jednom podruju. Kod faune se takoe ne zna taan broj vrsta. Pretpostavlja se da ih ima izmeu tri i pet miliona. Broj ivotinjskih vrsta zavisi od uticaja prirodnog okruenja u prvom redu od temperature. Zato se u Evropi idui od sjevera prema jugu i od veih visina ka niim primjeuje porast broja vrsta. Danas u svijetu sve vie vrsta nestaje ili biva istrijebljeno. Glavni razlog za nestanak vrsta lei u unitenju odgovarajuih ivotnih prostora i neposredno je povezan sa unitenjem flore. Znaajan negativni uticaj na faunu ima saobraajna mrea, jer pruge i ceste djeluju kao barijere i onemoguavaju migracije i irenje ivotinjskih vrsta. Kod nekih vidova turizma kao to je npr. safari posmatranje ivotinja predstavlja glavni motiv za preduzimanje putovanja. Negativni
68
uticaji turizma na faunu najvie se ispoljavaju kroz lov, ribolov i uznemiravanje ivotinja. Uznemiravanje ivotinja moe biti uzrok ograniene reprodukcije nekih vrsta i povlaenja ivotinja u dubinu ume. U nekim sluajevima dolazi do pripitomljavanja nekih divljih ivotinja izmenjenim uslovima, kao to je sluaj sa divokozama u Alpima, medvjedima u Stjenovitim planinama Slika 18: Diferencijacija sportova na primjeru brdskih i vodenih sportova
Izvor: Strasdas,W., Djelovanje novih trendova u slobodno vrijeme na ivotnu sredinu, Aachen, 1994: Preuzeto iz Mller, 2004. Str. 113
Razvoj turizma na floru i faunu djeluje izgradnjom infrastrukture, kao i aktivnostima specifinim za turizam i slobodno vrijeme. Kao glavne uzronike negativnih uticaja na floru i faunu u podruju infrastrukture Mller (2004) istie sledee: proizvodnja specijalnih prevoznih sredstava i promet njima izgradnja i odravanje skijakih pista, proizvodnja vjetakog snijega izgradnja ili proirenje luka
69
izgradnja zabavnih parkova, zelenih povrina i sportskih terena
Specifine aktivnosti vezane za turizam i slobodno vrijeme koje se sprovode u prirodi imaju negativan uticaj na floru i faunu. Ti uticaji su najizraeniji u planinskim podrujima, uz jezera ili morske obale. Negativne uticaje na floru i faunu imaju i pojedini ekstremni sportovi. U poslednje vrijeme sve je vie ovih sportova, koji u prvom planu imaju doivljaj, uitak i avanturu. Toliki broj sportova nastao je jakom diferencijacijom aktivnosti u prirodi to je prikazano na slici 18. Iako ovi sportovi imaju razliit uticaj na bioloku raznovrsnost zajedniko za sve njih je prostorno irenje u dosad netaknuta podruja. Bogatstvo i raznovrsnost ivog svijeta je prepoznatljiva karakteristika Crne Gore. Uporeujui ga sa ostalim zemljama, konstatujemo da je crnogorski biodiverzitet, iako veoma sloen i jo uvijek nedovoljno istraen, jedan od najveih u Evropi (Buli, Bukovi, 2010). U Crnoj Gori raste oko 3000 biljnih vrsta i podvrsta, od ega 212 predstavlja balkanske endemite, a 22 su zastupljene samo u Crnoj Gori. Ovo bogastvo predstavlja nezaobilazan faktor budueg privrednog razvoja Crne Gore, naroito kada je u pitanju planiranje i razvoj turizma. etiri razliite klimatske zone Crnoj Gori u kombinaciji sa svojim razliitim karakteristikama reljefa omoguavaju znatan nivo prirodnog biodiverziteta. Meutim, prema Conservation International, Crna Gora je arite biodiverziteta sa mnotvom opasnosti za biodiverzitet. Osnovni razlozi za opadanje biodiverziteta spadaju u nekoliko irokih kategorija: degradacija stanita, nezakonito korienje prirodnih resursa ili krivolov, te zagaenje. Zbog nedostatka finansija, ne postoji inventor biodiverziteta ili monitoring istog, te stoga nema ni crvenih knjiga o flori i fauni, to je zabrinjavajue pitanje (Evropska komisija, 2007). 3.2. ZNAAJ VAZDUHA ZA TURIZAM ist vazduh je osnov za zdravlje i ivot ljudi i itavog ekosistema. Vazduh je smjea gasova koja ini atmosferu, a sastoji se priblizno od 4/5 azota, 1/5 kiseonika i vrlo malih koliina plemenitih gasova, ugljen dioksida, vodonika, ozona, vodene pare i raznih neistoa. Nevolje nastaju kada se ovaj odnos poremeti. Zagaeni vazduh utie na razliite naine na zdravlje ljudi i itav ekosistem. Crna Gora ima neke ozbiljne vrue take sa aspekta zagaenja vazduha, posebno veliki kombinat aluminijuma u Podgorici, termoelektranu u Pljevljima i eljezaru u Nikiu. Zagaenje vazduha povezano sa saobraajem je zabrinjavajue, jer nijesu preduzete nikakve mjere za smanjenje zavisnosti od zastarjelih vozila i benzina loeg kvaliteta. Neka turistika mjesta za svoj razvoj mogu zahvaliti prije svega zdravom i istom vazduhu. Iako ist vazduh danas vie nije glavni razlog za izbor turistike destinacije, za mnoge je i dalje vaan faktor prilikom izbora. Meutim, razvoj turizma dovodi do zagaenja vazduha u sledeim segmentima: smjetaj drumski saobraaj podstaknut slobodnim vremenom i turizmom vandrumski sektor (oprema za vrt i sport, vozila za skijake staze itd.) turistiki vazduni saobraaj
70
3.3. ZNAAJ VODE ZA TURIZAM ista voda je tenost bez mirisa i ukusa. Obino je bezbojna ako se gleda u malom obimu ili sloju. Voda je izvor ivota i ima ogroman znaaj za ivot na Zemlji5. ivot je nastao u vodi i postoji zahvaljujui vodi. Hidrosfera je samo jedan dio globalnog ekolokog sistema. Hidrosfera je omoguila nastanak biosfere. Voda zauzima ogroman dio povrine planete Zemlje, kada se saberu svi okeani, mora, rijeke i jezera. Meutim, samo je mali dio te ogromne koliine dostupan ljudima, u smislu da ga mogu koristiti za pie i druge potrebe. Ukupna koliina vode na naoj planeti procenjuje se na oko 1 400 miliona kubnih kilometara, od ega se samo 2,5% odnosi na slatku vodu, pa ak je i od te koliine samo 20% pogodno da se uz relativno malu popravku (preiavanje i dezinfekciju) iskoristi za ljudske potrebe. Raspoloive koliine slatke vode na Zemlji prostorno su neravnomjerno rasporeene. Najkvalitetniju vodu imaju Finska, Kanada, Novi Zeland, Velika Britanija, Japan, Norveka, Rusija, Juna Koreja, vedska i Francuska, a situacija je najtea u pustinjskim i pulupustinjskim oblastima u podsaharskoj Africi i Aziji. Mnoge omiljene destinacije nalaze se u zemljama sa oskudnim vodenim resursima. Potronja vode u turistike svrhe u ovim regijama moe predstavljati najvei ekoloki problem. To je u prvom redu to turisti dolaze iz zemalja bogatih vodom i ne ele se odrei svojih navika u troenju vode i prilagoditi se tradicionalnom nainu ivota domaeg stanovnitva u oskudici vode. U toku je Svjetska dekada vode, globalna akcija zapoeta 2005. godine, nazvana Voda za ivot. Cilj ove akcije je da se istakne znaaj resursa iste vode na planeti i znaaj vode za zdravlje, privredni razvoj i civilizaciju uopte, kao i da se sprei humanitarna katastrofa i ratovanje zbog vode. Jedan od milenijumskih razvojnih ciljeva Ujedinjenih Nacija jeste da se do isteka te dekade, odnosno do 2015. godine prepolovi broj ljudi koji nemaju pristup vodi za pie i za odravanje higijene. Voda ima neprocjenjivi znaaj za turizam. Ona predstavlja sastavni dio krajolika i podlogu za razliite aktivnosti kao to su plivanje, kupanje, pecanje, skijanje na vodi i sl. Gotovo polovina turistikih putovanja u Evropi usmjerena je prema morima. Voda u obliku snijega i leda uslov je za bavljenje zimskim sportovima. Pored line potronje voda se troi i za turistiku infra i suprastrukturu kao to su bazeni, parkovi, golf tereni, ureaji za vjetaki snijeg i sl. esto se deava da pretjerana potronja vode u turistike svrhe u podrujima oskudnim vodom dovodi do konflikata, jer se luksuzni hoteli rasipaju vodom, dok lokalno stanovnitvo nema ni za osnovne potrebe. Pretjerana potronja vode za turizam u nekim podrujima je dovela do sputanja nivoa podzemnih voda pa zbog toga trpi poljoprivreda, jer seljaci svojim jednostavnim bunarima mogu koristiti samo povrinske slojeve podzemnih voda. Kvalitet vode usled turistikih aktivnosti moe biti naruen prije svega neposrednim isputanjem
Osim za pie, voda je ljudima neophodna i za pripremanje hrane, odravanje higijene, kao i za mnogobrojne procese u industriji i poljoprivredi. poto sainjava 70-98 % ivih organizama. U organizmu odraslog mukarca sadraj vode je 6015% a kod ena 5515%, to znai da voda predstavlja jedan od osnovnih uslova opstanka i ivota ovjeka na Zemlji. Zavisno od klimatskih uslova potronja vode za odravanje ivota kree se od 3 12 l/dan.
5
71
otpadnih voda, zagaenjima usled erozije sliva i obale, zagaenjima koja mogu biti izvor zaraze, isputanjem nafte ili benzina iz motornih amaca i slino. Slika19: Ciklus vode
Izvor: www.ga.water.usgs.gov
Meutim, imamo primjera u poznatim destinacijama u Italiji (Rimini, Riccione, Bellaria i dr.) gdje je turizam doprinio izgradnji sistema za preiavanje otpadnih voda i time doprinio relativnom smanjenju zagaenja voda. To je razumljivo jer imamo primjera iz sredozemlja gdje su vijesti u medijima o zagaenju vode doveli do velikih sezonskih padova tranje. U Crnoj Gori voda se pretjerano koristi u poreenju sa raspoloivim resursima, a sistem snabdijevanja ima akutnih problema, ukljuujui i nedostatak vode u ljetnjem periodu. Otpadne vode se isputaju bez prethodnog tretmana, to predstavlja ozbiljan problem na primorju, gdje se netretirana voda isputa u more. Crna Gora ima samo dva postrojenja za tretman otpadnih voda od kojih funkcionie samo ono u Podgorici. Na drugim mjestima u dravi, otpadne vode se isputaju u potoke i rijeke ili ih infiltriraju u tlo kroz septike jame. Tokom 2010. godine konano je puten u rad Regionalni vodovod za crnogorsko primorje koji e konano rijeiti viedecenijski problem vodosnabdijevanja tokom ljetnje turistike sezone. 3.4. ZNAAJ KLIME ZA TURIZAM Klima je viegodinji reim vremena na odreenoj teritoriji Zemlje, odnosno, zakonita naizmjeninost meteorolokih procesa, koji su pod jakim uticajem fiziko-geografskih uslova ivotne sredine. Klima odreenog mjesta i teritorije zavisi od kompleksa pojava, koje se svrstavaju u dvije grupe. Jednu ine klimatski faktori ili inioci, koji su gotovo nepromjenjivi i imaju opti terestriki znaaj. Drugi se nazivaju klimatskim elementima i veoma su promjenljivi u vremenu i prostoru. Osnovni klimatski faktori su zemljina rotacija i revolucija, geografska irina, geografska duina, nadmorska visina, raspored mora i kopna, reljef, vrsta podloge i biljni pokriva. Osnovni klimatski elementi su radijacija, insolacija, temperatura vazduha, vazduni
72
pritisak, pravac, jaina i brzina vjetra, vlanost vazduha, veliina isparavanja, oblanost, padavine i snijeni pokriva. Svjedoci smo da se globalna klima mijenja. Veina promjena se moe pripisati uticaju ljudskih aktivnosti; istovremeno u poveanju emisije ugljen-dioksida i drugih gasova i stvaranju efekta staklene bate, kao i u uticaju na smanjenje kapaciteta prirodne sredine da apsorbuje stvoreni ugljen-dioksid. Turistike aktivnosti znaajno doprinose globalnoj proizvodnji ugljen-dioksida, kroz saobraaj, grijanje, hlaenje i ostale oblike troenja energije. Ova industrija je takoe i znaajno pogoena klimatskim promjenama, globalno i lokalno. Prilagoavanje moguim promjenama i smanjivanje doprinosa turizma klimatskim promjenama, predstavljaju glavnu brigu za turistiku industriju u cijelom svijetu. Temperatura na zemlji proizvod je prirodnog efekta staklene bate. Na slici 21 je prikazan nain funkcionisanja efekta staklene bate. Prirodni efekat staklene bate zagrijava povrinu zemlje za 33C vie od temperature koju bi imala samo od direktnog uticaja sunevih zraka. Bez ovog efekta temperatura na Zemlji bi iznosila -18C umjesto 15C, time bi Zemlja bila uglavnom zaleena i neprikladna za ivot (BUWAL, 1994. Prema: Mller, 2004). Slika 20: Klimatska mapa svijeta
Izvor: www. en.wikipedia.org Meutim, Kao posledica gubitka velike povrine pod umama, poveane industrijalizacije i upotrebe hemijskih materija u razliite svrhe dolo je do takvih klimatskih promjena koje se jednim imenom oznaavaju kao pojaan efekat staklene bate. Nijedna vrsta u startu nije
73
prilagoena na takve promjene, pa ipak neke vrste su osjetljivije od drugih (Vuji, 2008). Prirodni efekat staklene bate sastoji se u tome da atmosfera vraa dio infracrvenog toplotnog zraenja ponovo na zemlju. Ovaj efekat nastaje zbog ugljen-dioksida, metana i vodenih para u atmosferi. Zbog toga je za klimu veoma vana prirodna cirkulacija ugljenika na zemlji. Na cirkulaciju ugljenika ovjek utie ve od poetka industrijske revolucije. Loenjem fosilnih goriva oslobaaju se velike koliine ugljen-dioksida, to utie na njegovu poveanu koncentraciju u atmosferi. Savremena nauka je dola do saznanja da postoji znaajna povezanost izmeu koncentracije ugljen-dioksida u atmosferi i temperature na povrini zemlje, na taj nain to poveana koncentracija u atmosferi dovodi do dodatnog rasta temperature. Prema nekim prognozama do kraja XXI vijeka globalna srednja temperatura e porasti za 1,4 do 5,8C, pri emu e temperatura iznad kopna i alpskih krajeva vrlo vjerovatno porasti iznad svjetskog prosjeka (OcCC, 2002, Prema: Mller, 2004). Kao najznaajnije posledice globalnog zagrijevanja najee se navode: podizanje nivoa mora, zbog zatopljenja ogromnih vodenih masa, topljenja leda na polovima i lednika na kopnu. prilagoavanje ekosisestema (prilagoavanje biljnih i ivotinjskih vrsta) promjene u sistemu voda na zemlji (intezivnije padavine, vea godinja koliina padavina) uticaji na zdravlje (toplija ljeta i talasi topline dovode do vie smrtnih sluajeva, uticaji zagaenja vazduha, infektivne bolesti) poveani eksterni dogaaji (sue, hladnoe, oluje, poplave itd.) Slika 21: ematski prikaz efekta staklene bate
Izvor: US Global Change Research Program: Climate Change / State of knowledge
Zabrinutost o globalnim klimatskim promjenama najprije raste meu naunicima, a od 80-tih godina prolog vijeka i meu politiarima i u javnosti. Konvencija o klimatskim promenama usvojena je u Rio de aneiru, 1992. godine (UN Framework Convention on Climate Change -
74
UNFCCC). U okviru Konvencije, definisan je niz obaveza za sve zemlje koje se uglavnom odnose na razradu i implementaciju politike za smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bate (GHG). Kako se odgovor razvijenih zemalja (koje su glavni proizvoai gasova staklene bate) pokazao veoma slab, 1995. godine je, predstavljen Berlinski Mandat, koji je ustanovio pregovaraki proces da bi se ojaalo angaovanje u okviru UNFCCC za period posle 2000. godine. Ovaj proces je konano doveo do usvajanja Protokola iz Kjota 1997. godine. Kjoto protokol predstavlja veoma vaan korak prema ogranienju emisije 6 gasova staklene bate (CO2, CH4, N2O, HFCs, PFCs i SF6), poto je po prvi put specificirano zakonski obavezujue angaovanje. U skladu sa Kjoto protokolom razvijene zemlje imaju posebne obaveze: za vrijeme prvog perioda angaovanja tj. od 2008. do 2012.godine, one treba da smanje njihove ukupne emisije gasova sa efektom staklene bate najmanje 5% u odnosu na nivoe iz 1990. godine. Dogovoreni ciljevi su izdiferencirani izmeu razvijenih zemalja (npr. SAD su se obavezale na smanjenje emisije gasova staklene bate za 7%, Evropska Unija- u cjelini za 8%, Japan i Kanada za 6%), dok je isti princip i za drave lanice EU u skladu sa interno usvojenim sporazumom o podjeli obaveza. Nedavno, SAD su opozvale svoje obaveze u okviru Kjoto protokola, uznemirujui svjetsko drutvo u cjelini. Crna Gora je ratifikovala Kjoto protokol u martu 2007. godine. Protokol odreuje mehanizme za implementaciju obaveza drave u sklopu te Konvencije. isti razvojni mehanizam je od posebne vanosti za Crnu Goru jer omoguava finansiranje projekata iz oblasti zatite ivotne sredine u saradnji sa razvijenim dravama. Analizom klimatskih faktora i klimatskih elemenata, moe se utvrditi vrijednost klime odreenog prostora za odgovarajue vrste turizma. Pri tome se mora uvaavati injenica da je klima direktna i indirektna turistika vrijednost, jer se na razliite naine odraava na druge sfere nae planete. Direktna je turistika vrednost kada se koristi za helioterapiju i zimske sportove na snijegu, a indirektna kada delujui na vodene objekte, reljef, biljni i ivotinjski svijet, uslovljava mnoge njihove turistike komponente. Kako klima direktno i indirektno djeluje na temperaturu vode, izgled i rast vegetacije, uslove stanita ovjeka i ivotinja, osobenosti snijenog pokrivaa, duinu zimsko-sportske i ljetnje kupaline sezone, nesmetano odvijanje saobraaja, vremenske nepogode i druge pojave na Zemlji, mora se detaljno izuavati za svako mjesto, za svaki klimatski pojas, za dui vremenski period. Klima je svojevrsna osnova raznovrsnosti ivota na naoj planeti, est sadraj u sredstvima turistike propagande i osnova afirmacije niza centara i regija na turistikom tritu. Uz to, klima odreenih geografskih regija, primorskih prostora, banjskih i planinskih mjesta, deluje stimulativno i sedativno na ljudski organizam, te se uvaava kao osnova klimatoterapije (Stankovi, 2000). U savremenoj nauci i praksi ljekovito svojstvo klime definie se kao dinamika ravnotea biometeorolokih elemenata unutar optimalnih granica, pri emu se polazi od injenice da je klimatsko lijeenje reaktivna terapija kojom se postie normalizacija ivotnih funkcija i to preventivno, kurativno i rehabilitaciono (ukanovi, 1999). Povratni uticaj promjene klime na turizam u direktnoj je vezi sa gore navedenim optim uticajima promjene klime. Kako su turistike aktivnosti i atrakcije esto veoma zavisne od postojee klime, onda je jasno da promjene klime mogu uticati znatno bre na turizam nego na svakodnevni ivot. Dobri primjeri za to su pomicanje granice snijega prema veim visinama, promjene flore i faune i podizanje nivoa mora. Na II Internacionalnoj konferenciji o klimatskim promjenama i turizmu, koja je odrana 2007. godine u Davosu, naglaeno je da turizam kao vodei sektor u oblasti ekonomskog razvoja moe
75
pruiti izuzetan doprinos ublaavanju negativnih posljedica klimatskih promjena kroz kreiranje odrivog turistikog proizvoda primjenom niza instrumenata kao to su: karbon takse, korienje obnovljivih izvora energije, ekolokog naina gradnje itd. 4. SLOBODNO VRIJEME I TURIZAM Glavni uslov za preduzimanje turistikog putovanja, pored slobodnih novanih sredstava, je slobodno vrijeme. Ljudi najvei dio slobodnog vremena i dalje provode kod svoje kue. Meutim, slobodno vrijeme je sve vie usmjereno ka potronji, pokretljivosti, bavljenju sportom i traenju doivljaja. Tome pogoduju sve vea mobilnost stanovnitva i sve nie cijene prevoza. Turizam je po svojoj definiciji povezan sa slobodnim vremenom, promjenom mjesta boravka i mobilnou. Slobodno vrijeme je ono koje ostaje nakon ispunjenja svih radnih obaveza. Ono nije u potpunosti slobodno jer obuhvata brojne porodine i drutvene dunosti, samo to su one izdvojene iz organizovanog industrijskog rada. U savremenom industrijskom drutvu radno vrijeme se posljednjih sto godina skratilo sa 70 na 40 sati nedjeljno. Procjene su da e se do kraja 2020. godine radna nedjelja skratiti na samo 30 sati. Slobodno vrijeme predstavlja vrijeme u kojem se ostvaruje emancipacija ovjeka u pogledu onih karakteristika koje se mogu oznaiti kao najvie ljudske. Kao to kae Marks to je prije svega vrijeme za slobodni razvoj (Marks, 1974) individua, njihovih fiikih i duhovnih snaga i sposobnosti. To je vrijeme koje nema karakter rada i preputeno je pojedincu da sam izabere kako e ga utroiti. Slobodno vrijeme znaajno utie na promjenu stila ivota i sistem vrijednosti u drutvu. Ljudi svoje slobodno vrijeme u doba godinjih odmora, vjerskih i dravnih praznika najrae koriste na turistika putovanja. Turizam, slobodno vrijeme i turistika dokolica su meuzavisne pojave. Slobodno vrijeme stvara prostor za brojne aktivnosti u turizmu, a turistika dokolica je kvalitativna komponenta slobodnog vremena. Kvalitativno korienje slobodnog vremena odvija se u sferi dokolice. Istorijski gledano, njegovo znaenje se mijenjalo od visoko vrednovane aktivnosti antikih filozofa do pogrdnog znaenja dokoliarenja XVI vijeka. Dananje drutvo na fenomen dokolice gleda afirmativno kao na nunost koja omoguava opstanak savremenog ovjeka. Turizam, sport, kultura i drugi sadraji stvaraju mogunost za kvalitetno provoenje slobodnog vremena. Dananje drutvo pasivno provoenje slobodnog vremena, kreiranog po formuli sun, sea and sand, smatra nedovoljnim. Aktivno provoenje slobodnog vremena ima funkcionalni cilj odravanja psihofizikog zdravlja kao i podizanje nivoa kavaliteta ivota pa se zato smatra bitnim doprinosom dobrobiti ivota i velikim kapitalom savremenog drutva. 5. VREDNOVANJE KRAJOLIKA U FUNKCIJI DEFINISANJA ''KAPITALA TURIZMA'' 5.1. KRAJOLIK KAO JAVNO DOBRO Priroda kao javno dobro i krajolik kao njen sastavni dio imaju svoju vrijednost bez obzira na to je li zatiena ili nije. Priroda kao takva, nije uvijek direktno pogodna za valorizaciju, mjerenje i
76
utvrivanje njene ukupne vrijednosti koja bi mogla posloiti kao osnova za proraun potencijalnog oteenja u sluaju neke nesree ili pak oekivanih i neoekivanih posledica neke tehnoloke intervencije. U literaturi o aspektima upotrebnih i neupotrebnih vrijednosti prirode (Barbier i drugi, 1997, aldarovi, 2001) srijeemo podjelu na nekoliko najvanijih elemenata: Direktna upotrebna vrijednost prirode (podruja, predjela) koja se moe iskazivati kao pogodnost za turizam ili neke druge djelatnosti, kao vrijednost ljepote predjela, pejzaa, predjela podobnog za etnje, za planinarenje, Indirektna upotrebna vrijednost prirodnog javnog dobra zbog odravanja postojeih ekosistema, mikroklimatska stabilizacija, biodioverziteta, i sl. Ovo bi se moglo nazvati i bezinteresnim radom prirode koji postoji bez intervencije ovjeka, Opcijska (potencijalno postojea ali jo neodreena, neizabrana, potencijalna) ili kvazi opcijska vrijednost predstavlja onaj aspekt prirode kao javnog dobra koji se moe iskoristiti u budunosti (npr. turizam u nekom prostoru, neka aktivnost koja e se organizovati u prirodnom prostoru safari park npr.), koji e poivati na vrijednosti okruenja kao resursa nezavisno od toga koliko e biti u perspektivi preraen. Za razliku od upotrebnih aspekata prirode kao javnog dobra, valja usmjeriti panju i na neupotrebne vrijednosti kao takve koje se mogu sastojati od sljedeeg: bioloka razvnovrsnost; kulturno-istorijsko naslijee; estetske vrijednosti prirode; istoa mora; vrijednost izgraene i transformirane okoline; vrijednosti prirodnog ali i naslijeenog habitata, itd. Meutim, moramo imati na umu da neupotrebljiva vrijednost moe imati itekako veliku upotrebu, jer upravo zahvaljujui prirodnim elementima i preraenim prirodnim elementima (npr. turistika podruja) mogue je ostvariti direktne ekonomske vrijednosti. Javna dobra moraju sluiti svima na nain da svi od njihovih usluga mogu imati koristi. Za razliku od privatnih dobara, kao glavne karakteristike javnih dobara Komazec istie sledee (Komazec, 2005): da je praktino nemogue naplatiti njihovo korienje; da je troak proizvodnje nedeljiv, pa je granini troak jednak nuli; da u njihovom korienju vae principi nerivalstva (i ja i ti i drugi) i neiskljuivosti (niko ne moe biti sprijeen u korienju). Najvei broj prirodnih resursa nema vlasnika, ili se nalazi u specijalnom svojinskom reimu, kao to su npr. esencijalni resursi neophodni za ivot (voda i vazduh, biodiverzitet). Ovaj svojinski reim poznat je pod imenom res nullius niko nije vlasnik i niko ne kontrolie resurse. Kako je pristip javnim dobrima neogranien to esto dovodi do prevelike eksploatacije ogranienih resursa. U cilju predupreenja ove pojave neophodno je uspostaviti pravila koriinja prije svega (Komazec, 2005): legislativom (ili aranmanom regulacije), koja podrazumeva utvrivanje standarda za uesnike u ekploataciji i kanjavanje onih koji se propisa ne pridravaju; aranmanom (sistemom) korisnikih naknada, zasnovanih na principu 'korisnik plaa;
77
aranmanom razvijenih dozvola, uspostavljenim od strane ovlaenog autoriteta (npr. u eksploataciji morskih ribolovnih resursa); tradicionalnim aranmanima zasnovanim na svijesti, odgovornosti, dobrim obiajima, kulturi i tradiciji, bez posebnih oblika prisile bilo koje vrste
5.2. VREDNOVANJE KRAJOLIKA KAO KAPITALA TURIZMA Krajolik je geografsko podruje koje je po svojim karakteristikama drugaije od ostalih. Sastoji se od vidljivih karakteristika podruja zemlje, ukljuujui i fizike elemente kao to su zemljani oblik, ivi elementi flore i faune, kao i apstraktne elemente osvjetljenja i vremenskih uslova, i ljudske aktivnosti u ivotnoj sredini. Krajolik je dakle viedimenzionalan fenomen i teko ga je jednoznano definisati. Objektivno krajolik obuhvata cjelokupno biotiko i abiotiko podruje ekosistema, dakle tlo, faunu, floru, stijene, lednike, vode kao i topografiju. Subjektivno krajolik prua doivljajnu vrijednost, koja moe dovesti do oaranosti ili osjeaja ugroenosti (Mller, 2004). Imajui ovo na umu krajolik je svakako jedan od najvanijih elemenata turistike ponude. Razlog za to je visoko rangiranje doivljaja prirode na listi turistikih motiva. Istraivanja pokazuju da gosti najvii prioritet daju krajoliku kao elementu ponude. Krajolik moe doprinijeti funkciji odmora samo ako ga turisti smatraju atraktivnim i lijepim. Zato se takav krajolik s pravom smatra kapitalom turizma, koji ako se jednom izgubi vie se ne moe povratiti. Turistika vrijednost krajolika lei u tome, to se on po svojoj atraktivnosti razlikuje od krajolika mjesta odakle turisti dolaze. Krajolik doprinosi funkciji odmora i stvaranju vrijednosti samo ako ga turisti doivljavaju lijepim. Meutim, veoma je teko uspostaviti kriterijume na osnovu kojih se moe utvrditi koji krajolik je lijep, a koji nije. Posmatrano sa aspekta turistikog korienja krajolik predstavlja neku vrstu tampona izmeu prirodnih i socioekonomskih sistema, to je predstavljeno na slici 22. Krajolik se mijenja pod uticajem razliitih faktora, kao to su rast stanovnitva, potreba za stambenim prostorom, saobraajna infrastruktura, vrsta i intenzitet korienja tla, nauno tehniki napredak i sl. Lijep krajolik je kapital turizma, ali ta je to to krajolik ini lijepim? Estetska procjena nekog krajolika esto je subjektivna, pa je iz tog razloga esto veoma teko postaviti kriterijume za procjenu ljepote krajolika. Moramo imati na umu da je vrednovanje krajolika za turistu, prije svega, emotivan i subjektivan doivljaj. Kako turisti na razliite naine poimaju i percipiraju turistike vrijednosti, to se njihova miljenja moraju uvaavati u procesu turistike valorizacije. Kod razliitih autora srijeemo razliite postupke za utvrivanje ljepote krajolika. Kod njih postoje velika odstupanja u davanju teine pojedinim karakteristikama. Meutim, prilikom procjene intervencija na krajolik, u pogledu njihovog estetskog djelovanja, mogu biti vie ili manje od pomoi. Tako prema Hellbrcku i Fischeru na atraktivnost nekog krajolika utiu sljedei elemni (Hellbrck, Fischer, 1999): voda ista, svjea (planinsko jezero) ili u pokretu (planinski potok, vodopad) uma s proplancima
78
umovi (glasovi ivotinja)
Slika 22: Krajolik kao tampon u regionalnom ekosistemu
Izvor: Messerli, B., Messerli, P., Privredni razvoj i opteretljivost prirode u planinskim podruju, u: Struni prilozi za MAB-istraivanje, br.1, 1979., str.18.
Weiss vidi tri kategorije tipova krajolika i to (Weiss, 1995): prirodni krajolici prirodi bliski kultivisani krajolici civilizacijski krajolici, preoblikovani tehnikom i industrijom Ispitivanje vreno u vajcarskoj je pokazalo da se turistima najvie svia tradicionalni seoski kultivisani krajolik, ije su opte karakteristike strukturiranost, raznolikost, umjerena kultiviranost itd.(Huzniker, 1992). Dakle, turizam zahtijeva prirodu koju su ljudi promijenili, ali s potovanjem i u prirodnim okvirima. Poseban postupak za vrednovanje krajolika i izgleda mjesta, kao i za utvrivanje promjena kroz dui vremenski period razvio je Grosjean (1984). 1. Prostor se podijeli u jednake povrine. 2. Za vrednovanje svake povrine na raspolaganju je 60 stavki. 3. Svaka stavka u naelu moe dobiti etiri ocjene: za vlastitu vrijednost povrine kao i za vrijednosti koje na nju utiu i blieg, srednje bliskog i dalekog podruja. 4. Za svako vrednovanje na raspolaganju su ocjene vrlo dobro vrlo mnogo, dobro mnogo, srednje, normalno, beznaajno malo. 5. Subjektivni osjeaji se ponderiraju. 6. Za profil ponderiranja izabrana su tri tipa gostiju: prirodni tip, vrlo senzibilan za ljepotu izvorne prirode
79
tradicionalni tip koji cijeni vrijednosti tradicionalnog kultivisanog krajolika aktivni tip koji cijeni tehniku infrastrukturu, tolerie je u onoj mjeri u kojoj se moe koristiti
Na primjeru Grindelwalda Grosjean je utvrdio da su kroz due vrijeme nastali vei vizuelno estetski gubici za ljude vezane za prirodu i trediciju. Meutim, ovi gubici su vidljivi tek kad se posmatraju tehnikom ubrzanog snimanja, jer dinamika ljudskog prilagoavanja spreava senzibilniju reakciju na spore promjene. elja (1986) za ocjenu turistike vrijednosti prostora koristi sledei model (Jovii, Ivanovi, 2006, str.25): Tv = f (A, P, Akp) f (D, Sn, Akn)
Gdje je: Tv - turistika vrijednost prostora; A - atraktivnost osnovnih motiva; P - veliina odreenih segmenata tranje u kontraktivnoj zoni i tranzitnim pravcima; Akp - intenzitet aktivnog uticaja komplementarnih motiva; D - udaljenost i geografski poloaj datog prostora u odnosu na izvore tranje i turistike pravce; Sn - saobraajne (ne)pogodnosti (cijena i vrijeme putovanja, neudobnost putovanja); Akn - intenzitet atraktivnog uticaja konkurentnih turistikih prostora; Ovdje se radi o kompleksnom i sveobuhvatnom modelu, meutim teko ga je primijeniti u praksi, jer je odreene kvalitativne elemente teko objektivno kvantitativno izraziti. 5.3. UTICAJI TURIZMA NA KRAJOLIK Danas je opte prihvaeno miljenje da krajolik predstavlja kapital turizma. Neoteena priroda i lijepi krajolici postali su sredinja sastavnica kvalitetno visokopozicioniranog turizma. Tu se u bliskoj budunosti nita nee promijeniti. Sve prognoze ukazuju na to da turistika putovanja tendiraju ka zelenim ciljevima, a budunost pripada onim mjestima za odmor gdje je priroda netaknuta a krajolici isti (Mller, 2004). Meutim, injenica da se ovaj kapital, neodgovornim i nesavjesnim djelovanjem turizma, moe veoma lako nepovratno izgubiti, u praksi se veoma malo uzima u obzir. Da je to tako potvruju injenice da u nekim vanim destinacijama najvee tete u ivotnoj sredini nastaju od turizma. Nagrivanje krajolika, njegovo zagaivanje i loi zahvati u njemu automatski vode smanjenju njegove vrijednosti za turizam. On vremenom postaje sve manje turistiki iskoristiv, tako da moemo govoriti o funkciji samounitenja u turizmu. Najvaniji uticaji turzma na krajolik su (Mller, 2004): troenje zemljita (npr. izgradnjom stanova za odmor ili sportskih terena) nagrivanje krajolika (npr. izgradnjom cesta, skijakih staza i iara) Velika potronja zemljita i, stim u vezi, vrlo visoke cijene istog danas su postali problem domaeg stanovnitva u mnogim turistikim destinacijama. Najvie zemljita se koristi za
80
izgradnju kua i stanova za odmor. Krippendorf i Mller su uporeivali potronju zemljita za hotelski smjetaj sa potronjom zemljita za stanove za odmor u vajcarskoj i doli do zakljuka da zauzeti krevet u stanu za odmor zahtijeva ak petnaest puta vie povrine nego zauzeti hotelski krevet (Mller, 2004). to se tie sportskih terena, tu su bez sumnje najvei potroai zemljita golf tereni. Jedan takav teren zahtijeva 50 do 80 ha zemljita to odgovara povrini od 100 do 150 fudbalskih igralita. Koliko je to velika potronja zemljita moemo ilustrovati injenicom da npr. u vajcarskoj, najveu potronji zemljita po glavi stanovnika nemaju aglomeracije, ve poznate turistike destinacije poput Grabunden-a, Wallis-a ili Niwalden-a, a to je upravo zbog golf terena (Jacsman/Schilter1997: Prema Mller, 2004). Nagrivanje krajolika od strane turizma nastaje usled: arhitekture naselja izgradnje terena za sadraje slobodnog vremena i turizma van naseljenog podruja Kad je arhitektura u pitanju onda treba voditi raina da stil bude prilagoen tipinim graevinama datog mjesta. Pri tome treba voditi rauna o dimenzijama i proporcijama, prilagoditi uglove, paziti na boje i misliti na ivotnu sredinu. Na nagrivanje krajolika, kada su u pitanju sportski tereni, najvie utiu iare, zaravnjavanje terena i razna opremanja krajolika.
81
IV POGLAVLJE - TURISTIKI ZAOKRET OD KVANTITETA KA KVALITETU 1. UTILITARIZAM U TURISTIKOJ PRIVREDI - ODRIVOST I MJERLJIVOST 1.1. ODRIVI RAZVOJ KAO NOVA RAZVOJNA PARADIGMA Odrivost je sposobnost odravanja ravnotee odreenih procesa ili stanja u nekom sistemu. Mnogi pokazatelji stanja lokalne ekosfere irom svijeta pokazuju da je na djelu proizvodnja roba i usluga koja vodi u ekoloku, zdravstvenu i sociokulturnu neodrivost. Zato se mora uspostaviti odrivost kao ekoloki, uz ve prisutni ekonomski kriterijum. Koncept odrivosti see u period nakon II Svjetskog rata, kad je utopistiki pogled na tehnoloki voen ekonomski rast predvidio da je kvalitet ivotne sredine povezan sa ekonomskim razvojem. Interes za odrivou naglo je porastao 60-tih godina XX vijeka 6. Sve vea zabrinutost i interes za stanje ivotne sredine rezultirala je I Konferencijom Ujedinjenih nacija o ljudskom okruenju u tokholmu 1972. godine. Ova konferencija oznaila je poetak svjetske politike zatite ivotne sredine. Meunarodna zajednica prepoznala je problem unitavanja prirodnih resursa i vanost te injenice za budunost svijeta. Tokom Konferencije naglaena je neophodnost zajednikog pristupa rjeavanju svjetskih problema kao to su klimatske promjene ili zagaenje voda i to je jo vanije, svijest o meuzavisnosti cjelokupnog ivog svijeta na Zemlji. Na tokholmskoj Konferencija ustanovljen je, definisan i opteprihvaen koncept aktivne zatite ivotne sredine, pobuena je savjest o ivotnoj sredini, to je oznailo poetak ekolokog doba. Na Konferenciji je inicirano osnivanje Programa Ujedinjenih Nacija za ivotnu sredinu, UNEP. Nakon toga je uslijedilo osnivanje nacionalnih agencija za ivotnu sredinu u veem broju zemalja. Odrivi razvoj kao obrazac razvoja za budunost nastao je 1987. godine, kada je Burtland komisija izdala finalni izvjetaj Naa zajednika budunost (Our Common Future), u kome je data prva definicija odrivog razvoja. Osnovni zadatak odrivog razvoja je dugorono uravnoteenje odnosa izmeu materijalnog rasta i prirodnih osnova ivota. To je koncept jedinstven u smislu posveenosti dugoronim ciljevima kroz povezivanje ekonomskih, socijalnih i ekolokih aspekata ivota. Razvoj koncepta odrivog razvoja prikazan je na slici 23. Koncept odrivog razvoja mnogo ire je elaboriran na Konferenciji Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini, koja je odrana u junu 1992. godine, u Rio de aneiru i koja predstavlja prekretnicu u globalnoj ekolokoj politici. U raspravi su uestvovali predstavnici vlada, naunici i nevladine organizacije. Prvi put su inicirane konkretne aktivnosti u cilju rjeavanja temeljnih razvojnih pitanja i pitanja zatite ivotne sredine na globalnom nivou. Na Konferenciji je zakljueno da zatita ivotne sredine ne bi smjela biti ograniavajui faktor ekonomskog razvoja, ve njegov integralni dio i podsticaj, kao i da je nuno i mogue postii ravnoteu meu njima. Iz rasprava je proizala nova strategija, kasnije uveliko prihvaena i iskoriavana pod nazivom odrivi razvoj, kao novi izazov i pretpostavka za ostvarivanje globalne sigurnosti.
Poslije izlaska knjiga Rajel Karson Nijemo proljee i Paul Ehrlich Populacijska bomba. Nakon toga, grupa evropskih ekonomista i naunika formirala je 1968. godine Rimski klub, i oni su 1972. izdali knjigu Granice rasta (Limits to Growth), gdje su predvidjeli velike negativne posljedice koje e nastupiti zbog prekomjernog troenja planetarnih resursa. Meutim, taj stav je izazvao velike kritike tadanjih ekonomista.
6
82
Slika 23: Razvoj koncepta odrivog razvoja
Izvor: United Nations Division for Sustainable Development, prema:Koncept odrivog turizma u RH-Studija o konceptu odrivog turizma, Roland Berger 2008.
Kljuni dokumenti usvojeni na ovoj konferenciji su: Agenda 21, Deklaracija o zatiti ivotne sredine, Konvencija o klimatskim promjenama, Konvencija o biolokoj raznovrsnosti i Globalni dogovor o umama. Znaaj ove konferencije je u tome to je pokazala da je u svijetu sazrelo uvjerenje da se ne smiju tolerisati aktivnosti koje ugroavaju ivotnu sredinu, ivot i zdravlje ljudi kako u dananjem tako i u buduem vremenu. Za rjeavanje ekolokih problema neophodni su koordinirani napori i meusobna saradnja svih zemalja. Tokom 1992. godine zavren je i administrativni dio integracije zemalja Evropske unije i formiranja jedinstvenog trita. Kljuni strateko-razvojni dokumenti Evropske unije, meu kojima su i oni koji se tiu razvoja turizma, takoe su utemeljeni na osnovnim principima odrivog razvoja. Ovi dokumenti ine polazne osnove i vane pretpostavke za trasiranje inoviranih razvojnih opredjeljenja i u privredama zemlja koje su na putu evropskih integracija. Ekologija je postala vrlo popularna tema ne samo za strunu i naunu, ve i za iru javnost, tako da danas osvijeenost za zatitu ivotne sredine gotovo znai biti u trendu. Ekoloki pokret je prerastao granice zemalja, ak i kontinenata, pa je ideja o ouvanju planete od nesavjesnog i nemarnog unitavanja postala dio naega svakodnevnog ivota. Tako je jezik odrivosti postao prilino popularan, ak i meu onima koji se inae ne bi mogli identifikovati kao ekolozi. U meuvremenu, optimizam i idealizam 1990-tih godina bivaju zasjenjeni brigom o globalizaciji. Konferencija Ujedinjenih nacija odrana 2002. godine u Johannesburgu, posveena dostignuima u stvaranju i ouvanju odrivog razvoja bila je razoaravajua. Ne samo da nijesu postignuti ciljevi zacrtani u Riju, ve je i nivo ukljuenosti zemalja koje imaju svjetski uticaj bila vrlo mala. Evropska unija je ipak predstavljala pozitivan primjer iako mnoga pitanja nijesu bila razrijeena, zapoet je velik broj aktivnosti za postizanje odrivog razvoja.
83
Napredak u ispunjenju ciljeva iz Ria je bio sporiji od utvrenog i ak u velikom broju podruja uslovi su i gori nego 1992. godine. Jedan od razloga je da su sredstva potrebna za sprovoenje Agende 21 nedovoljna. Slubena sredstva odvojena za tu namjenu ak su pala od 0,35% BDP zemalja donatora u 1992. na 0,22% u 2000. godini. Drugi razlog je to je neodriva proizvodnja i potronja u industrijskim zemljama ostala praktino i najveim dijelom neizmijenjena. Trei razlog je sve slabija politika predanost ideji odrivog razvoja. Primjer za to je, povlaenje SAD iz procesa Kyoto protokola. Na Konferenciji je voena polemika i konfrontacija izmeu razvijenih i zemalja u razvoju. No i pored suprostavljenih stavova meu zemljama uesnicama, koncept odrivog razvoja je jo jednom dobio optu podrku, kroz dokumente usvojene na Konferenciji. Dva kljuna dokumenta usvojena u Johanesburgu su: Politika deklaracija o odrivom razvoju i Plan implementacije Politika deklaracija sadri 37 stavova u kojima je vrsto izraeno opredjeljenje svih zemalja potpisnica da daju svoj doprinos rjeavanju najaktuelnijih globalnih problema u skladu sa ciljevima definisanim Planom implementacije. Sve gore izneseno ukazuje na injenicu da je koncept odrivosti danas postao iroko prihvaen kao uslov opstanka i napretka ovjeanstva. Za to postoje jaki etiki, ekoloki i ekonomski razlozi. Meutim, uprkos tome to su od njegove drutvene inauguracije prole vie od dvije decenije, odrivi razvoj jo uvijek nije empirijski vladajui koncept, mada nuda i potreba za njim ubrzano rastu, a na pomolu su i neka djelimina, ali uspjena odriva razvojna rjeenja, kao to je masovnija upotreba obnovljivih izvora energije, rast ekoloke poljoprivrede i sl. Za 80% stanovnitva koliko danas ivi u zemljama u razvoju, to je sve vie pitanje savladavanja siromatva kao jednog od najdrastinijih oblika ugroavanja ivotne sredine, ivota i zdravlja ljudi (Jovii, Ivanovi, 2006). 1.2. PROBLEM DEFINISANJA ODRIVOG RAZVOJA Tokom druge polovine XX vijeka svjetsko stanovnitvo se udvostruilo, proizvodnja hrane se utrostruila, koritenje energije uetverostruilo, a sveukupna ekonomska aktivnost upeterostruila (National Research Council, 1999). Nesklad izmeu djelovanja drutvenih i ekonomskih sistema i prirode je vie nego oigladan. To je doprinijelo da poetkom XXI vijeka problem globalne odrivosti postane iroko prepoznat od strane svjetskih lidera, a samim tim postane i tema rasprava meu novinarima, naunicima i graanima irom svijeta. Fraza odrivi razvoj danas obuhvata kompleksan niz ideja i znaenja. Analitiari se slau da je jedan od razloga za rasprostranjeno prihvatanje ideje odrivog razvoja upravo ta labavost. Ona se moe koristiti za pokrivanje veoma razliitih ideja (Adams, 2001). Ekolozi, vlade, politiki i ekonomski planeri i poslovni ljudi koriste odrivost ili odrivi razvoj da izraze ponekad veoma razliite vizije o tome kako treba upravljati ekonomijom i ivotnom sredinom. Znai ideja o odrivom razvoju je zbliila ljude ali nije dovela do toga da definiu zajednike ciljeve. Sa ciljem da bi se rjeili kritini problemi ivotne sredine i razvoja i da bi se predloili naini njihovog rjeavanja, na Generalnoj Skuptini Ujedinjenih nacija 1983. godine formirana je
84
Svjetska komisija za ivotnu sredinu i razvoj tzv. Brundtlandska komisija 7. Ova komisija je izdala finalni izvjetaj Naa zajednika budunost (Our Common Future), 1987. godine, u kome je data prva definicija odrivog razvoja, koja glasi: odrivi razvoj je razvoj koji izlazi u susret potrebama sadanjih generacija, pri emu se vodi rauna da zadovoljavanje potreba sadanjih generacija ne dovede u pitanje mogunost buduih generacija da zadovolje svoje potrebe (Our Cammon Future, 1987). Ova definicija nije univerzalno prihvaena i prola je kroz mnoge interpretacije. ta je odrivost, koji su joj ciljevi, kako se ti ciljevi mogu postii, pitanja su koja su i dalje otvorena za interpretacije. UN-ova definicija je naravno prihvatljiva sa filzofskog stanovita kao moralna obaveza za sve ljude. Meutim, nije ba jasna njena ekonomska interpretacija. Osnovna kritika te definicije prema Solow (1991) je to njeni pojedini elementi nijesu jednoznano definisani. Prije svega, sam pojam potreba. Nije jasno o kojim se potrebama govori, niti kako pak odrediti nivo zadovoljenja potreba kod razliitih ljudi. Takoe, o ukusima, preferencijama i potrebama buduih generacija ne znamo nita. Ko e odluiti o tome kako podijeliti blagostanje izmedu sadanjih i buduih generacija i mogu li kreatori sadanje ekonomske politike zastupati interese buduih generacija. Zato se Solow opredelio da kao kriterijum odrivosti istakne ouvane proizvodne mogunosti. to znai da privredni razvoj moe biti odriv, uprkos u prolosti utroenim nereproduktivnim resursima, u sluaju da smanjene zalihe resursa budu nadoknaene poveanom koliinom i kvalitetom fizikog kapitala, kao i nagomilanim intelektualnim kapitalom. Politiki kompromisnu definiciju odrivog razvoja, koju je dala Brundtlandska komisija, dopunjava jedna struno-nauna definicija Svjetskog fonda za zatitu prirode (Worldwide Fund for Nature - WWF) i Meunarodne unije za zatitu prirode (International Union for Conservation of Nature - IUCN), iz 1991. godine, a koja glasi: Odrivi razvoj je proces unapreenja kvaliteta ljudskog ivota koji se odvija u okvirima tzv. nosivog kapaciteta odrivih ekosistema (Pravdi, 1996). Iako nejasna, ova definicija nosi ideju kako odrivost ima kvantifikovane granice. Serageldin je dao izmijenjenu definiciju prema kojoj je odrivi razvoj razvoj koji buduim generacijama ostavlja barem toliko mogunosti ili kapaciteta za razvoj koliko smo i mi imali (Serageldin, 1995). Slino zakljuuje i Brajan Beri, da u minimalnom smislu, budue generacije imaju pravo na anse, koje su jednake onima to ih uivaju sadanje generacije. Prema ovom shvatanju sadanjost ima obavezu da budunosti ne ostavi gore stanje u pogledu ansi kakve pruaju prirodna bogastva od onog stanja kakvo sama sadanjost ima (De arden, 2006). Mller pod odrivim razvojem smatra porast kvaliteta ivota tj. ekonomskog blagostanja i subjektivnog dobrog osjeaja koji se postie smanjenim ulaganjem neobnovljivih prirodnih resursa i sve manjim optereivanjem ivotne sredine i ljudi, a sa ciljem da se ne ograniavaju opcije buduih generacija (Mller, 2004). Kod Pezzey pronalazimo formalne definicije odrivog razvoja i rasta. Odrivi rast je definisan kao neopadajua funkcija potronje ili proizvodnje, dok je odrivi razvoj definisan kao neopadajua funkcija korisnosti - utiliteta (Pezzey, 1992).
Po norvekoj Premijerki Gro Harlem Burtland koja je bila na elu Komisije
85
Iz analize navedenih definicija moemo zakljuiti da je sutina definicija odrivog razvoja postojanje meugeneracijske jednakosti i pravde, dok se pitanja unutargeneracijske pravednosti i siromatva zanemaruju. Ne troe svi ljudi irom planete jednako. Prema Shor-u milijardu i dvjesta miliona ljudi irom svijeta dnevno ivi sa manje od jednog dolara, a dvije milijarede i osamsto miliona ljudi sa manje od dva dolara (Shor, 2005). Nasuprot tome, dvanaest posto svjetskog stanovnitva koje ivi u Sjevernoj Americi i Zapadnoj Evropi odgovorno je za ezdeset posto potroako-gotovinskih izdataka u svjetskim razmjerama (State of the World, 2004). Takoe, treba istai da su reagujui na ekoloke probleme, pojedini filozofi u poslednje vrijeme smatraju da etika promiljanja treba proiriti i na bia drugaija od ljudskih (De arden, 2006). Jedna grupa definicija odrivosti se zasniva na konceptu stabilnosti i uravnoteenja ekolokih populacija, u toku vremena. One odrivim smatraju stanje u kom je zadovoljen minimum uslova stabilnosti i uravnoteenja ekosistema. Ekosistem se smatra uravnoteenim ako parametri koji upravljaju odnosima izmeu komponenata u sistemu ostaju nepromenjeni posle poremeaja. Uravnoteenje sistema se mjeri sposobnou odranja organizacije u toku i posle poremeaja. Ako prihvatimo kriterijum ekoloke odrivosti kao jedan od ciljeva razvojne politike, uspjenost mjera se ogleda u izbjegavanju akcidentnih situacija koje ugroavaju ravnoteu ekosistema. Istovremeno, jedan od zadataka ekonomike ivotne sredine jeste da identifikuje one ekonomske aktivnosti koje pogoduju odrivosti, kao i one koje je naruavaju (Perman, Ma i McGilvray 1996). Meutim, da li je sistem uravnoteen ili nije, moemo saznati samo ex post, jer tek posle poremeaja moemo sa sigurnou zakljuiti kako se ekosistem ponaa, tj. da li je odriv ili ne. Najvie to se prije poremeaja moe dati, jeste manje, ili vie uspjena prognoza (Common, Perrings, 1992). Da bi se ex ante, spoznao stepen u kom neka aktivnost naruava ekosistem, od strane nekih autora (Schaeffer, Herricks i Kerstner, 1988) predloen je skup indikatrora (promjena broja autohtonih vrsta, promjena biomase, mineralnog sastava, sposobnosti reagovanja na poremeaje itd.) koji slue za identifikovanje stepena ugroenosti sistema. Imajui u vidu sve gore izneseno po naem miljenju u ovom trenutku za kreatore politike privrednog i drutvenog razvoja je bitno da donose odluke koje ostavljaju mogunosti i kapacitete za razvoj buduim generacijama, posmatrajui ravnopravno ekonomsku, ekoloku i drutvenu i tehnoloku odrivost. Povelja o Zemlji govori o odrivom globalnom drutvu utemeljenom na potovanju prirode, univerzalnih prava ovjeka, ekonomskoj pravdi i kulturi mira (The Earth Charter, 2000). To se naravno ne moe postii preko noi, pa se na odrivost, takoe, moe gledati kao na poziv na akciju, zadatak u toku ili putovanje. Koncepciju odrivog razvoja nema niti moe imati strogo odreenu definiciju, jer je to proces promjena u odnosima koji se uspostavljaju izmeu drutvenih, ekonomskih i prirodnih sistema i procesa. Taj proces se moe samo postepeno ostvarivati, jer su i zahtjevi koji se postavljaju pred ljudsko drutvo veoma kompleksni. 1.3. NAELA ODRIVOG RAZVOJA Odrivi razvoj, kao to je ve reeno, zadovoljava sadanje potrebe bez ugroavanja potreba buduih generacija. Planirati, uvati i paljivo eksploatisati svoje resurse je klju za kvalitetan i dugoroan ekonomski rast. Odrivi razvoj je koncept kontinuiranog privrednog i socijalnog napretka, bez tete za okruenje i prirodne resurse bitne za ljudske djelatnosti u budunosti. Odrivost zahtjeva da ljudske aktivnosti koriste samo one prirodne resurse i to do granice u kojoj
86
se mogu prirodno nadoknaditi. Privredna razvojna vizija danas ne moe uspjeno koncipirati a da se istovremeno ne sagleda i socijalna, politika, kulturna, ekoloka i etika vizija. Pritom su sve razvojne dimenzije jednako vane Kao to istie Dragievi Trend odrivog razvoja ukljuuje ekonomski razvoj, socijalni razvoj, politiki razvoj, kulturni razvoj, ekoloku dimenziju te novu globalnu etiku (Dragievi, 1996). Kao to smo vidjeli u ranijim izlaganjima u literaturi postoji mnotvo definicija koje nastoje obuhvatiti interdisciplinarni karakter pojma odrivog razvoja. Sutinu razmiljanja o odrivosti ini ideja o tri dimenzije ekolokoj, drutvenoj i ekonomskoj odrivosti. Ove tri dimenzije koje se mogu vizuelno prikazati na razliite naine (slika 24) treba dovesti u meusobni sklad. Razumijevanje odrivog razvoja bazirano na tri dimenzije odrivosti je manjkavo jer implicira da uvijek mogu biti uinjeni ustupci izmeu ekonomske, ekoloke i drutvene dimenzije odrivosti. U praksi razvojne odluke vlade, preduzea i drugih uesnika uvijek stavljaju naglasak nad ekonomskom u odnosu na druge dvije dimenzije odrivosti i ne doputaju ustupke. Slika 24: Vizuelno predstavljanje odrivog razvoja pomou tri stuba, krugova koji se preklapaju i koncentrinih krugova
Izvor: Adaptirano prema: Adams, W. M. and Jeanrenaud, S. J. (2008). Transition to Sustainability: Towards a Humane and Diverse World. Gland, Switzerland: IUCN.
87
Slika 25: Koncept odrivog razvoja
Izvor: prilagoeno prema: Vuji, V. (2005), Odrivi razvoj turizma. Rijeka: Fakultet za turistiki i hotelski menadment Opatija, str. 16.
Meutim, veoma esto se koncepcija odrivog razvoja poistovjeuje sa zatitom ivotne sredine i na taj se nain svodi samo na jedno naelo - naelo ekoloke odrivosti. Ograniiti se samo na jednu dimenziju nije dobro, jer bez uvaavanja sociokulturnih specifinosti, ekonomske i tehnoloke odrivosti, nije mogue ostvariti odrivi razvoj. Koncepcija odrivog razvoja sublimira sve spomenute dimenzije pretpostavljajui stvaranje uslova za ekonomsko blagostanje uravnoteeno s kapacitetom prirodne okoline, tehnolokom upotrebom neobnovljivih prirodnih resursa koja ih ne degradira ili pak ne smanjuje njihovu korisnost za budue generacije. Pritom odrivi razvoj pretpostavlja i politiki sistem koji osigurava i ljudska prava, slobode, djelotvornu participaciju graana u odluivanju, socijalno blagostanje, mogunost razvoja kulturnog samoidentiteta i raznoliitosti, kao i etiki sistem koji potuje podijeljenu drutvenu odgovornost za dostizanje odrive odgovornosti. Odrivi razvoj postaje lokalna i globalna nova razvojna koncepcija, za ije je ostvarenje nuna koordiniranost razvojnih odluka na svim nivoima donoenja. To nije precizno koncipiran razvojni model, ve samo kontekstualni okvir podsticanja privrednog i bilo kojeg drugog aspekta razvoja. Naela odrivog razvoja su prihvaena i drutveno poeljna, ali je njihova primjena u praksi povezana s mnotvom problema. Zato je moda uputno postaviti pitanje kako je taj obrazac mogue operacionalizovati tj. sprovesti u praksi. Odrivi razvoj kao projekat i dugoroni proces, ili bolje rei razvojni orijentir, sa jedne strane je razoarao strunu, politiku i iru javnost, jer nije odmah pokazao operativnost i oekivane rezultate. Meutim, sa druge strane, odrivi razvoj i dalje ostaje kao gotovo jedini suvisli planetarni koncept uravnoteenog razvoja u budunosti. Model odrivog razvoja nas podsjea da je ekonomija jedan podskup u eko-sferi i da je ograniena produktivnim kapacitetom te eko-sfere. Ukoliko porast populacije ili ekonomski rast
88
i potronja postanu suvie veliki, eko-sfera nee biti u stanju da podnese ljudski ivot. Zato sadanji stilovi ivota treba da se upute u pravcu odrivosti. 1.4. ODRIVI RAZVOJ TURIZMA Pojam odrivost postao je centralna tema u turizmu (Byrd, Cardenas 2007). Odrivi turizam (Sustainable Tourism) je kao pojam izveden iz ireg pojma odrivi razvoj. To je dio novog, cjelokupnog posmatranja turizma koji objanjava ekonomske, ekoloke i socijalne aspekte turizma (Maga, 1997). Mnogi naunici i institucije su pokuali definisati ovaj pojam (Gunn, 1994, Ioannides, 1995, Robson, Robson, 1996, WTO, 1998, Hardy, Beeton, 2001, Byrd, Cardenas, 2007). Meutim, najee citirana definicija od strane naunika i turistikih poslenika je ona razvijena od strane Svjetske turistike organizacije 1998. koja je proirena 2004. i koja kae da je odrivi turizam najlake opisati sa est glavnih principa (WTO, 2004): 1. visok stepen zadovoljstva turista 2. optimalno korienje resursa 3. potovanje socio-kulturne autentinosti domaina 4. osigurati drutveno-ekonomsku korist svim stejkholderima 5. konstantno praenje uticaja 6. informisana participacija svih relevantnih stejkholdera, kao i snano politiko vostvo. Prema Krippendorfu najvii cilj politike koja vodi rauna o ovjeku i okruenju glasi: Osiguranje optimalnog zadovoljenja mnogostrukih turistikih potreba svih ljudi unutar sposobnih organizacija i u nenaruenom okruenju, vodei rauna o interesima stanovnitva i turistikih podruja (Smoli, Jurdana, 2005). U poslednjih desetak godina znaajan broj istraivanja je bio posven odrivom turistikom razvoju sa ciljem da se pronae to bolji koncept. Kao rezultat toga Farrell i Twining (2005) ukazuju da odrivost mora biti koncipirana kao tradicija i proces uenja. Kao kretanje a ne statian cilj (Lee, 2001). Mler je konstruisao arobnu petougaonu piramidu odrivog turistikog razvoja. Ugaone take su (Mler, 1993): materijalno blagostanje: dohodak, stvaranje vrijednosti, smanjenje dispariteta itd. subjektivno dobar osjeaj: samosvjesnost, sloboda, samoostvarenje, kulturni identitet, adaptibilnost, itd. zadovoljstvo gostiju: optimalno zadovoljenje razliitih potreba gostiju, segmentiranje gostiju, itd. zatita prirode i resursa: bioloka raznovrsnost, zatita resursa, raznovrsnost pejzaa itd. kulturna raznolikost: kulturno stvaranje, njegovanje domae kulture, zatita kulturnih dobara, gostoljubivost itd. Ove ugaone take odrivog turistikog razvoja imaju dugorono usmjerenje. Odrivi razvoj turizma je razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjih turista, turistikih destinacija i svih uesnika u turizmu, uz istovremeno ouvanje i uveavanje mogunosti korienja turistikih resursa u budunosti bez ugroavanja mogunosti buduih generacija da
89
zadovolje sopstvene potrebe, odnosno unapreenje kvaliteta ivota ljudi, kako turista tako i lokalnog stanovnitva, u okviru mogunosti ekosistema koji nas okruuje. Slika 26: arobna petougaona piramida odrivog turistikoj razvoja
Izvor: Mller, 1993, str.13
Slika 27: Glavne razlike izmeu odrivog i neodrivog turistikog razvoja
Izvor: Center for Inter-Disciplinary Research, Tourism and Food, UNWTO, Prema: Roland Berger, 2008.
Turizam zavisi od privredne, politike, socijalno-kulturne i ekoloke stabilnosti, zato je potrebno razvijti turizam tako da ne unitava turistike atraktivnosti i na taj nain ne odvraa
90
turistiku tranju, jer je ouvano prirodno, kulturno i socijalno okruenje osnovni uslov za razvoj turizma. Danas odrivi turistiki razvoj sve vie postaje organizovan koncept za sve vidove turizma. Odrivost je neto to je primjenjivo kod svih vidova turizma kako na konvencionalne tako i na alternativne. Na slici 27 su prikazane osnovne razlike izmeu odrivog i neodrivog razvoja turizma. 1.4.1. Ciljevi odrivog turistikog razvoja Cilj odrivog turistikog razvoja je razvoj i upravljanje aktivnostima i procesima, povezanim sa turizmom na nain koji titi karakter destinacije, koristi lokalnoj zajednici, titi izvore i atraktivnosti zbog kojih je destinacija zanimljiva kako za posjetioce tako i za lokalno stanovnitvo. Odrivi turistiki razvoj obezbjeuje da rast ne unitava ekoloku, socijalnu i ekonomsku strukturu u zajednici, ve slui za poboljanje kvaliteta ivota i ivotne sredine u destinaciji (Font, Cochrane, 2005). Ideja odrivog razvoja je danas dio odluivanja u razliitim podrujima. U turizmu, kao i u drugim granama, implementacija odrivog razvoja podrazumijeva da preduzea moraju preuzeti socijalnu i ekoloku drutvenu odgovornost i promijeniti svoj nain poslovanja u smjeru bolje odrivih razvojnih mogunosti. Velika preduzea koja djeluju u turistikoj brani spoznala su neophodnost tog koncepta i to ne samo kao marketinki potez, nego kao dugoronu strategiju za rast i razvoj (Holloway, 1994). Mihali kao glavne ciljeve odrivog turistikog razvoja navodi sledee (Mihali, 1995): odrivi ili ekoloki uravnoteeni turizam poboljava ekonomsku i ekoloku situaciju, poboljava kvalitet ivota u receptivnoj dravi, prua visoko zadovoljstvo turistima, odrava kvalitet okruenja u irem smislu, omoguava jednakost u razvoju Svi uesnici turistikog razvoja moraju aktivno uestvovati u zatiti ivotne sredine u cilju dostizanja stabilnog i kontinuiranog privrednog rasta koji e zadovoljiti potrebe sadanjih i buduih generacija ravnopravno. Potrebno je podsticati one oblike turistikog razvoja koji odravaju dragocjena prirodna bogastva, i izbjegavaju nepotrebno troenje resursa. Turistika infrastrktura se mora oblikovati tako da se zatiti prirodna batina s obzirom na potrebe lokalnog stanovnitva. Odrivi turistiki razvoj mora biti planiran za svaku destinciju posebno, to znai da se moraju uzeti u obzir lokalne specifinosti, prirodne i socio-kulturne karakteristike. U tom procesu moraju uzeti uee sve zainteresovane strane, koje esto imaju raliite poglede i interese. Te razliite poglede i interese je neophodno meusobno uskladiti. Na slici 28 dati su stejkholderi i glavna podruja odrivog razvoja turizma. Ekonomska i politika realnost esto primorava vlade da rtvuju dugoroni pristup razvoju turizma, koji ukljuuje odrivost, u cilju postizanja kratkoronih, politikih ciljeva. U tome ih esto podrava i lokalna zajednica, oekujui efekte od razvoja turizma u najkraem moguem roku, ne vodei rauna o dugoronim efektima i postizanju sklada izmeu ekonomskih, sociokulturnih i ekolokih efekata razvoja turizma u destinacijama.
91
Slika 28: Stejkholderi i podruja odrivog razvoja turizma
Izvor: Center for Inter-Disciplinary Research, Tourism and Food, UNWTO, Prema: Roland Berger, 2008.
to se tie samih turista njihova uloga u vezi sa odrivim razvojem turizma takoe je esto kontradiktorna. Rijetki su turisti koji koji su spremni da podrede svoje ponaanje odrivom razvoju turizma u toku svih faza turistikog putovanja. Oni su takoe, rijetko spremni da za proizvod turistike destinacije, koji ukljuuje i drutvene trokove razvoja i/ili ostale komponente potrebne za odrivi razvoj turistike destinacije, plate veu cijenu. 1.4.2. Naela odrivog turizma Odrivi turizam je kao pojam izveden iz ireg pojma odrivi razvoj, pri emu se iz optih naela odrivog razvoja izvode specifina naela odrivog turizma. Sedam osnovnih naela odrivog razvoja turizma, sadrana su u Strategiji djelovanja za postizanje odrivog razvoja turizma (Grupa autora, 2005): ograniiti ljudski uticaj na zemlji (globalno) i u regiji (lokalno) na nivo koji je u okvirima nosivosti kapaciteta; u sluaju turizma to znai da broj posjetilaca (turista) kao i njihova potronja ne smiju prelaziti granice podnoljivosti (nosivog kapaciteta) lokalnih ekosistema, odnosno njihovu sposobnost da bez veih teta podnesu izvjestan broj turista i sve aktivnosti vezane za turizam direktno i indirektno, zadrati bioloko bogastvo u regiji; to se naelo sastoji u konzervaciji prirodnih raznolikosti i procesa koji omoguavaju zemlji, vodi vazduhu i uopte ivotu da budu produktivni, odnosno da se prilagode broju turista, a da se pri tome mogu nesmetano obnavljati, minimizirati iskoriavanje nerazgradivih materijala; upotrebu raznih nerazgradivih materijala kao to su plastika, hemikalije i slino treba u turizmu svesti na razumnu mjeru i to najprije koristei se njihovim prirodnim zamjenama ako i gdje god je to mogue, odnosno sprovodei recikliranje ako je njihova zamjena prirodnim materijalom nemogua, promovisati dugoroni ekonomski razvoj koji poveava koristi iz date koliine resursa i
92
zadrava (titi) prirodno bogastvo na veliki broj naina na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou i to na sledee naine: - promovisanjem tehnologija koje racionalnije koriste energiju, kao npr. sistemi za proizvodnju solarne energije, - uvoenjem tzv. zelenih poreza, odnosno iznosa uraunatog u cijene turistikih aranmana koji e biti izdvojen iskljuivo za zatitu prirodnih resursa, - uvoenjem instrumenata zakonske kontrole kojima e se subjekti turistike privrede primorati da plaaju kazne za svako oteenje prirodnih resursa, - organizovanjem takve turistike ponude koja e promovisati najrazliitije oblike iskoriavanja prirodnog i kulturnog nasljea podruja, a da pri tom ne zahtijeva velike intervencije u prostoru (ekoturizam), osiguranje pravedne raspodjele trokova i dobiti od upotrebe resursa i uvoenje menadmenta okruenja (environmental management), tj. upravljanja prirodnim okruenjem; budui da je turizam aktivnost u koju su ukljueni i privatni i javni sektor, ali i razne (neprofitne) drutvene organizacije, mora se voditi rauna o tome kako na najracionalniji nain upravljati prirodnim resursima u slubi turizma, a da pri tome svi budu ukljueni u proces i da ravnopravno snose trokove, ali i dijele koristi od turistikog razvoja, osiguranje efikasne participacije drutva i interesnih grupa u odlukama koje se odnose na njih; to je naelo u uskoj vezi s prethodnim i zauzima se za ravnopravno uee svih aktera u odlukama koje se odnose na sprovoenje koncepcije odrivog razvoja turizma, promovisanje vrijednosti koje podstiu ostale da prihvate naela odrivosti; svaki subjekt unutar turistikog sektora mora doprinositi promovisanju turizma na naelima odrivosti, odnosno treba eliminisati svaku aktivnost koja ne podrava ta naela;
Na osnovu iznesenih principa moe se zakljuiti da odrivi turizam ne unitava svoju bazu i ne stvara nenadoknadive tete, ve raspoloive resurse koristi a ne iskoriava i na taj nain ih uva za naredne generacije. Odrivi razvoj turizma podrazumijeva interdisciplinarni pristup i integralno planiranje. Na taj nain se obezbjeuje skladan i sinhronizovan razvoj turizma i svih grana neposredno i posredno povezanih sa njim. Jasno je da se odrivi razvoj turizma temelji na dobrim idejama, meutim turistiki menadment se srijee sa problemima njegove implementacije u praksi. Veoma esto dolazi do sukoba razliitih stejkholdera, zbog ega su neophodni kompromisi i ustupci. Ono to se mora shvatiti, to je da odrivi turizam nije nikakav selektivni oblik turizma, ve temelj za budui razvoj svih vidova turizma. Kao takvog ga karakterie poslovanje na ekonomski isplativ, drutveno uravnoteen i ekoloki prihvatljiv nain. 1.5. MJERENJE ODRIVOSTI TURISTIKOG RAZVOJA Sigurno je da dosadanji pokazatelji drutvenog razvoja vie ne mogu na validan i cjelovit nain odslikavati nivo drutvenog razvoja8. Ekonomska nauka uglavnom operie kvantitativno mjerljivim veliinama, koje se uglavnom mogu novano izraziti, meutim u sluaju ivotne sredine, ekonomisti se susrijeu sa dobrima ili vrijednostima koje je u nekim vanim aspektima, teko, a u nekima nemogue kvantifikovati. Zato ekonomsti treba da nau model za adekvatno
8
Najee je bio korien nacionalni dohodak po stanovniku kao pokazatelj ekonoskog razvoja, ali uglavnom prevoen u pokazatelje nivoa ivotnog standarda, to se pokazalo krajnje nezadovoljavajuim i jednostranim pristupom.
93
sagledavanje i vrednovanje trokova aktivnosti koje zagauju ivotnu sredinu, to jo uvijek nije sluaj. Mjerenje efekata turistikog razvoja u prolosti je vreno samo na osnovu ekonomskih pokazatelja kao to su stopa rasta broja posjetilaca, uee turizma u bruto domaem proizvodu, stepen popunjenosti kapaciteta i sl. Meutim, koncept odrivog razvoja mora ukljuiti i ekoloke i socio-kulturne pokazatelje. No, problem se javlja kada ove pokazatelje treba izraziti u novanoj vrijednosti. Na turistiku ponudu i tranju utiu brojni raznovrsni faktori od kojih su neki ak i iracionalni. Kod analize i utvrivanja odrivog turistikog razvoja potrebno je smisaono izraditi dodatni sistem objektivnih i subjektivnih pokazatelja kako bismo mogli pratiti odrivi turistiki razvoj, koji bi obuhvatao uticaje turizma na ivotnu sredinu, na socijalnokulturno i ekonomsko podruje. Pokazatelji su bolje ili slabije zamjene mjerenja pojava koje se pojavljuju sa odrivim turistikim razvojem. Cilj menadmenta turisike destinacije mora biti izrada sistema parcijalnih objektivnih (kvantitativnih) i subjektivnih (kvalitativnih) pokazatelja odrivog turistikg razvoja na ekonomskom, socio-kulturnom i ekolokom podruju koji e u zavrnoj fazi biti zdrueni u jedan agregatni pokazatelj koji e omoguiti realnu ocjenu nivoa odrivog turistikog razvoja. Prilikom izrade pokazatelja odrivog turistikog razvoja u pojedinim turistikim destinacijama neophodno je poznavati sve resurse sa kojima raspolae destinacija, kao i rizike koje razvoj turizma sa sobom nosi. Ovdje je svakako najvanija privlanost destinacije koja se sastoji od primarnih i sekundarnih atrakcija. 1.5.1. Pokazatelji odrivog turistikog razvoja Menadment turistikih destinacija se suoava sa brojnim problemima u upravljanju turistikim razvojem. Najtee je, ili gotovo nemogue, upravljati sa onim to se ne moe izmjeriti. Zbog toga je potrebno izraditi pokazatelje odrivosti kako bi se mjerile promjene kljunih resursa i problemi turistikih destinacija i lokacija. Za svaku turistiku destinaciju postoje odreeni podaci i informacije koji mogu da poslue kao indikatori odrivosti ukoliko se razumije njihova relevantnost. Identifikacija specifinih, mjerljivih pokazatelja pomae pri razjanjivanju problema i ciljeva i soptavanju prioriteta i rezultata izmeu zainterestovanih strana. Pokazatelji su sutinski instrumenti u procesima turistikog planiranja, menadmenta i monitoringa, koji obezbjeuju precizne podatke za donoenje odluka. Pokazatelji se definiu kao mjere postojanja ili ozbiljnosti tekuih problema, signali nastajuih situacija ili problema, mjere rizika i potencijalne potrebe za djelovanjem, i sredstvo za utvrivanje i mjerenje rezultata naih aktivnosti. Indikatori su setovi podataka koji su formalno odabrani za redovno korienje kako bi se mjerile promjene koje su od vanosti za razvoj ili upravljanje turizmom (Vodi UNWTO, 2004). Ako se pravilno koriste, indikatori mogu postati kljuna sredstva upravljanja mjere uinka koje daju sutinske informacije i menaderima i svim stranama zainteresovanim za turizam. Dobri indikatori mogu da obezbijede blagovremene informacije koje su potrebne za bavljenje hitnim pitanjima i za usmjeravanje odrivog razvoja destinacije. Svjetska turistika organizacija (UNWTO) sprovodi istraivanje i aktivnosti izgradnje kapaciteta u oblasti pokazatelja odrivog turizma ve vie od jedne decenije. WTO je jo 1993. godine predloila izradu sistema pokazatelja odrivog turistikog razvoja, koji bi odmah konstatovao
94
akutne probleme na datom podruju i omoguio momentalno djelovanje. Ve na poetku debata o izradi pokazatelja odrivog turistikog razvoja dolo je do nesuglasica kod strunjaka, jer su pojedini predlagali vei broj pokazatelja i nijesu se sloili sa izradom jednostavnog i vremenski kraeg (u cilju lakeg sakupljanja podataka) sistema pokazatelja odrivog turistikog razvoja odnosno nijesu se sloili sa izradom jednog pokazatelja (Manning, 1999). WTO je tako izradila sistem od dvanaest osnovnih pokazatelja i nekoliko dodatnih pokazatelja za mjerenje odrivog turistikog razvoja (WTO, 1996). Sutina programa pokazatelja WTO jeste upravljanje rizikom i obezbjeivanje kljunih podataka onima koji se bave planiranjem i upravljanjem kako bi mogli predvidjeti i sprijeiti neprihvatljive i neodrive rezultate. Bolje informisanje putem pokazatelja omoguava utvrivanje rizika za kljune vrijednosti, za zajednice, za ono najvrjednije za zajednicu i turiste, i nivoe pripremljenosti destinacija za sluaj da se jave problemi ili kao sredstvo za njihovo predvianje i sprjeavanje. Vodi za indikatore odrivog razvoja turistikih destinacija WTO (2004) zamiljen je tako da pomogne u identifikovanju kljunih pitanja i indikatora koji mogu pomoi menaderima da efektivno odgovore na njih i podre ono to neku destinaciju ini odrivom i atraktivnom. Pristup WTO-a selekciji i upotrebi pokazatelja moe se primijeniti na destinacije gdje ve postoji turistiki plan i na destinacije gdje ne postoji plan kao to su zatiena podruja Crne Gore. U prvoj situaciji pokazatelji se mogu uvesti kako bi plan bio vie fokusiran i kako bi se pomoglo pri odreivanju napretka i uspjeha prilikom njegove implementacije, dok je u drugoj situaciji potrebno ugraditi pokazatelje u proces planiranja od samog poetka. U Prilogu I je data lista preporuenih pokazatelja od strane UNWTO za region Bjelasice i Komova u Crnoj Gori. WTO je izradila i sistem satelitskog obrauna (Tourism Satellite Account - TSA). Tumaenje TSA bi trebao biti prvi korak ka procesu razvoja nove metodologije statistikog praenja turistikog razvoja. On bi trebao biti tek pomoni sistem statistikih pokazatelja, koji bi mogao pomoi pojedinim dravama da usavre svoj sistem praenja turistikog razvoja u okviru sistema nacionalnih rauna (SNA System of National Account). TSA predvia, za razliku od SNA, odreeni broj kvalitativnih pokazatelja, koji su nuni za interpretaciju vrijednosnih pokazatelja. Pokazatelji ukljuuju broj izleta prema tipu posjetilaca, kategorije posjetilaca i vrijeme trajanja posjete odnosno boravka u turistikoj destinaciji, vrste turistikih kapaciteta, nain transporta za dolazak u turistiku destinaciju, kao i broj i veliinu turistikih kapaciteta, koji ukazuju indirektno na oblik turizma i aktivnosti, koje se izvode u turistikoj destinaciji (WTO, 2002). 1.5.2. Definisanje i vrste pokazatelja Pokazatelj ili indikator je sintezna ispovjedna varijabla, dobijena iz dva ili vie podataka (Radej, 1999). Indikator je pokaziva, putokaz (Vujaklija, 2003), pa ga u tom smislu moemo definisati i kao neto to nam moe pomoi da razumijemo gdje smo, kako nastaviti te koliko smo daleko od odreenog, zadatog cilja. Pokazatelj nam govori i koliko efikasno moemo djelovati u odreenom kontekstu ili sistemu. Dobar pokazatelj upozorava na problem i prije no to nastane, i pomae nam da pronaemo odgovore odnosno nain djelovanja da do problema ne doe (Maureen, 2002, Miller, 2001). Prema Department of Culture, Media and Sport - DCMS pokazatelji odrivog turistikog razvoja slue i za odreivanje, ta je mjerljivo i ukazuju, gdje se nalazimo u procesu odrivog
95
razvoja (Miller, 2001). Skupljeni podaci, prikazani u pokazatelju, imaju ve unaprijed odreeno znaenje. Npr. broj posjetilaca na kvadratnom kilometru obale nam govori, kolika je prostorna koncentracija posjetilaca na obali, broj kreveta odnosno soba nam govori, koliki je turistiki kapacitet u vrijeme glavne sezone itd. Sa pokazateljem moemo u zadnjoj fazi konstatovati stopu odgovornosti pojedinaca, preduzea, organizacija odnosno nadlenih za odreeno podruje. Svrha pokazatelja jeste u odreivanju i smanjivanju negativnih uticaja turizma na ivotnu sredinu, socijalno-kulturno i ekonomsko podruje. Istovremeno, pak, trebali bi zadrati svoju funkciju kod samog razvoja ideja odnosno planiranja pojedinog preduzea ili organizacije (Manning, 1999). Pokazatelji odrivog turistikog razvoja treba da informiu o turistikim uticajima na privredu i ivotnu sredinu. Treba da doprinose i razumijevanju, koji privredni razvojni trendovi su adekvatno usmjereni ka odrivom turistikom razvoju. Takoe, slue i kod analize razvoja turistike destinacije i kod utvrivanja trendova i vanih uticaja, koji su posljedica turistike djelatnosti u turistikoj destinaciji. Pravilno definisanje i izrada pokazatelja odrivog turistikog razvoja vodi do odreenja odnosa uzrok posljedica izmeu turistike djelatnosti i ivotne sredine. Pokazatelji odrivog turistikog razvoja moraju biti pomona sredstva odgovornim licima za razvoj kod donoenja odluka. S njima treba uvidjeti, koje odluke o turistikom razvoju mogu dovesti do negativnih posljedica za ivotnu sredinu i socijalno-kulturno podruje (WTO, 1996). Definisanje i izbor pokazatelja odrivog turistikog razvoja u turistikoj destinaciji zavise od karakteristika tj. atrakcija turistike destinacije i njihove vanosti za turistiki razvoj. Veina pokazatelja je kvantitativna i mogu se mjeriti. WTO je razvila i kvalitativne pokazatelje odrivog razvoja za mjerenje socijalno-kulturnih uticaja i uticaja na ivotnu sredinu, koji mogu biti i subjektivni, za razliku od kvantitativnih, koji su objektivni. Pokazatelji odrivog turistikog razvoja su orue, koje koriste turistiki radnici i turistike organizacije za svoj rad, i investicija za budunost, koja bi trebala da smanji opasnost da pogrean turistiki razvoj uniti turistike atrakcije (prirodne, drutveno-kulturne itd.) u turistikoj destinaciji. Pokazatelji odrivog turistikog razvoja su samo dodatno orue za donoenje ispravnih odluka, koje vode do odrivog turizma u turistikoj destinaciji. WTO je izradila dvije grupe pokazatelja, i to (WTO, 1996): osnovne pokazatelje odrivog turistikog razvoja, koji su namijenjeni svim turistikim destinacijama, specifine pokazatelje odrivog turistikog razvoja, koji su namjenjeni pojedinim vrstama turistike destinacije. Obje grupe, kako osnovne tako i specifine pokazatelje odrivog turistikog razvoja, podijelila je jo na: pokazatelje, koji su specifini za odreene ekosisteme, pokazatelje, koji su specifini za odreenu turistiku destinaciju (ti pokazatelji odraavaju vane inioce za odreenu turistiku destinaciju, koji se ne vide odnosno nijesu dovoljno pokriveni osnovnim pokazateljima, tj. pokazateljima odreenog ekosistema). Osnovni pokazatelji odrivog turistikog razvoja su osnovni nivo informacija i prikladni su za sve turistike destinacije. Ovi pokazatelji ne mogu mjeriti odnos (relaciju) izmeu ovjeka i
96
ivotne sredine sa aspekta turistikog razvoja. Nude potrebne grube informacije, zato su prikladni za sve drave i regije odnosno turistike destinacije. Specifini pokazatelji turistike destinacije, pak, dopunjavaju sistem osnovnih pokazatelja. S njima se mogu otkriti vane, jedinstvene promjene u pojedinanoj turistikoj destinaciji. Sloeni pokazatelji su ire zasnovani osnovni pokazatelji odnosno sastavljeni su iz elemenata, koji su specifini za odreenu turistiku destinaciju. Za identifikaciju i razvoj pokazatelja, koji tvore indeks9, zahtijevaju se odreene direktive i iskustva razliitih turistikih strunjaka. U budunosti, e biti vie znanja i iskustva za formulisanje sloenih pokazatelja za specifinu turistiku destinaciju, uz pomo kojih e se na sistematian nain izraunati pokazatelj odrivog turistikog razvoja odreene turistike destinacije. Formulisanje pokazatelja jeste samo jedan izmeu prvih i najvanijih koraka, to ga moraju uiniti turistiki radnici i organizacije u turistikoj destinaciji da bi mogli kasnije izraditi ispravan odrivi turistiki razvoj turistike destinacije. Turistiki radnici moraju najprije odrediti problem, to ga moraju rijeiti, i pokazatelje, s kojima e mjeriti odrivi turistiki razvoj. To znai da moraju ukljuiti: pokazatelje koji ih upozoravaju na opasnosti, pokazatelje koji mjere napetosti i stresove, pokazatelje koji mjere posljedice turizma na ekonomskom i socijalno-kulturnom podruju i na podruju ivotne sredine u cijeloj turistikoj destinaciji, pokazatelje koji ukazuju na turistike radnike (da li djeluju ispravno ili ne) i pokazatelje koji mjere uticaje lokalne, regionalne i dravne vlasti. Na podruju odrivog razvoja moraju saraivati svi, kako dravna i lokalna vlast tako i preduzetnici, privatnici, lokalno stanovnitvo i posjetioci. Potrebno je urediti i pratiti sistem pokazatelja. Samo tako e se moi identifikovati prilike i opasnosti odnosno granice turistikog razvoja. Svi uesnici odrivog turistikog razvoja se moraju permanentno kolovati. Posljedice djelovanja pojedinih preduzea moraju biti jo iz samih privrednih razloga vidljive i za posjetioce, jer u suprotnom sluaju se ne moe uvidjeti interes preduzea za investiranje na podruju zatite ivotne sredine. Potrebno je i omoguiti da informacija o tome doe do posjetilaca. Posjetilac e tako u turistikoj destinaciji traiti ekoloke, odnosno za ivotnu sredinu najbolje proizvode, to e donijeti turistikim radnicima u turistikoj destinaciji privredne, ekoloke i socijalno-kulturne dobiti. Pokazatelji odrivog razvoja se razlikuju od tradicionalnih pokazatelja. Tradicionalni ekonomski, socijalno-kulturni i ekoloki pokazatelji mjere promjene nezavisno od promjena drugih sistema pokazatelja. Pokazatelji odrivog razvoja, pak, mjere promjene na svim trim podrujima zajedno odnosno uticaje promjena na jednom podruju, koji se evidentuju i na preostala dva podruja. Pokazatelji odrivog razvoja se zato mogu upotrijebiti u razliitim turistikim destinacijama odnosno dravama u razliite svrhe. To zavisi od toga, kako su
Indeks je visoko agregirani pokazatelj, sastavljen iz razliitih jednostavnih pokazatelja, koji su vani za praenje kretanja odreene pojave kako na ekonomskom i socijalno-kulturnom podruju tako i na podruju ivotne sredine. Omoguava nam da iz velikog broja informacija u obliku pokazatelja stvorimo samo jedan pokazatelj. Paziti moramo da ne zaboravimo u njega ukljuiti vane pokazatelje za odreenu pojavu, jer nam moe dati pogrenu informaciju o odreenoj pojavi, na bazi ega se mogu usvojiti pogrene odluke (IISD, 2002).
97
pokazatelji definisani, ta nam govore i gdje na putu u procesu odrivog razvoja se nalazi turistika destinacija (Maureen, 2002). Pokazatelji odraavaju promjene koje su rezultat uzrono-posledinih veza u ivotnoj sredini. Tu pojavu nazivamo ciklus politike zatite ivotne sredine (Plut, 2002, Radej, 1999). U tom ciklusu se prepliu pokretake sile, napetosti, stanja, uticaji promjena stanja i odazivi. Pokazatelje odrivog turistikog razvoja moemo podijeliti u tri grupe, kao u pojednostavljenom modelu kojeg je definisala OECD (Radej, 1999), i to kao: pokazatelji ekolokih pritisaka, napetosti (sa izvorima odnosno pokretakim silama), pokazatelji stanja ivotne sredine (sa uticajima i promjenama u stanju ivotne sredine) i pokazatelji odaziva na probleme. Pokazatelji ekolokih pritisaka pretstavljaju uticaje od strane ovjeka na stanje ivotne sredine. Meu takve pokazatelje ubrajamo npr. emisije sumpor dioksida SO2, koje se mogu izmjeriti apsulutno, na stanovnika i u poreenju sa drugim emisijama. Komisija Ujedinjenih nacija je taj pokazatelj definisala ire, ukljuivi i pozitivne uticaje na ivotnu sredinu. Novi pokazatelj je nazvala indikator pokretakih sila. Evropska agencija za ivotnu sredinu (EEA European Environment Agency) je definisala pokretake sile kao potrebe koje potstiu ovjekovo djelovanje i karakteristike za zadovoljavanje razliitih potreba. Pokretake sile u sutini vre pritisak na ivotnu sredinu kao rezultat proizvodnih i potroakih procesa. Razlikujemo direktne i indirektne emisije (buka, zraenje, otpad itd.), upotrebu ogranienih prirodnih resursa i promjene u upotrebi zemljita. Pokretake sile dakle mjere pokazatelji ekolokih pritisaka (napetosti) (Plut, 2002). Pokazatelji stanja ivotne sredine prikazuju kvalitet ivotne sredine te koliinu i kvalitet prirodnih resursa. Stanje ivotne sredine je rezultat ekolokih pritisaka i znai kvalitet razliitih djelova ivotne sredine (litosfere, pedosfere, hidrosfere, atmosfere), osnovnih elemenata (voda, vazduh, zemlja, povrina itd.) te kvalitet pojedinih ekosistema (Radej, 1999). Promjene u stanju ivotne sredine utiu na kvalitet i prosperitet ovjeka. Promjena stanja ivotne sredine uzrokuje ekoloke i /ili privredne uticaje na funkcije ekosistema i na ovjekovo zdravlje (Plut, 2002). Meu te pokazatelje ubraja se koncentracija tekih metala u rijekama, izlaganje stanovnitva zagaenom vazduhu i slino. Uz pretpostavku glavnog krivca za zagaivanje moglo bi se u odnosu na navedeni primjer, konstatovati da pokazatelj prikazuje takoe, gdje je ona kritina granica kada ekoloka politika vie nije potrebna. Pokazatelji stanja ivotne sredine predstavljaju prvenstveno kontrolu nad sprovoenjem ekoloke politike i pokazuju nam, koliko smo udaljeni od njenih ciljeva odnosno da li smo dostigli zadane ciljeve. Razlika izmeu pokazatelja ekolokih pritisaka i pokazatelja stanja ivotne sredine jeste u tome da pokazatelji stanja ivotne sredine pokazuju prilike u ivotnoj sredini i promjene stanja u vremenskom periodu, a ne i pritiske. Pokazatelji ekolokih pritisaka se mogu u praksi upotrijebiti kao zamjena za pokazatelje stanja koji se ponekad sakupljaju teko i skupo. Pokazatelji odaziva slue za procijenu kakav odnos imaju pojedinci, kao i zajednice, lokalna i dravna vlast prema negativnim uticajima od strane zagaivaa odnosno prema promjenama stanja u ivotnoj sredini. Drutveni odazivi ukljuuju pojedinane i kolektivne aktivnosti za prilagoavanje antropogenih uticaja na ivotnu sredinu. Odazivi mogu biti takvi da znae direktnu promjenu pokretakih sila, tako da doe do promjene javnog mnijenja, ili indirektno da se promijeni ekoloka politika. U sutini se radi o formiranju politike. Meu pokazatelje odaziva
98
ubrajamo npr. postotak automobila sa katalizatorom, stopu reciklae otpada (stakla, papira itd.) i udio izdataka za zatitu ivotne sredine u bruto drutvenom proizvodu. Sve pokazatelje moemo prikazati sa razliitim mjernim jedinicama; to mogu biti apsolutni brojevi, relativni brojevi (jednostavni pokazatelji), grupe pokazatelja, bilansni pokazatelji te opisni odnosno slikovni pokazatelji (Radej, 1999). Pokazatelje odrivog razvoja razliiti autori su klasifikovali u vie grupa, i to na ekonomske, socijalne, ekoloke i institucionalne pokazatelje. Pokazatelji su pretstavljeni na tri nivoa: na prvom nivou su grupe pokazatelja (ekonomski, socijalno-kulturni, ekoloki), na drugom nivou su podgrupe pokazatelja, a na treem su pokazatelji u obliku apsulutnih odnosno relativnih brojeva za pojedinanu podgrupu. Na kraju se formira agregatni pokazatelj koji ujedinjuje sva tri nivoa pokazatelja. Razvojni ciklusi su u veini sluajeva pretstavljeni kvalitativno, zato se teoretski ne mogu pratiti. Moemo ih pratiti preko kvantitativnog sistema pokazatelja u naem sluaju preko subjektivnih pokazatelja (npr. preko vrijednosnih ocjena sa kojima ocjenjujemo odreeni dogaaj). U tu grupu pokazatelja spada veina socijalno-kulturnih pokazatelja, koje moemo dobiti na osnovu anketa i testova. 1.5.3. Kriterijumi za izbor pokazatelja Mjerenje razvoja se donedavno temeljilo samo na ekonomskim pokazateljima koji su se mogli izmjeriti. Kod utvrivanja odrivog razvoja potrebno je mjeriti jo ekoloke i socijalno-kulturne uticaje, za koje moramo formirati dodatne pokazatelje. Ti pokazatelji mogu biti objektivni ili subjektivni. Na osnovi tih promjena su se promijenili i kriterijumi, prema kojima se biraju pokazatelji. Pojedini pokazatelji uglavnom ne ispunjavaju sve kriterijume, zato je ponekad bolje da se pojedini pokazatelji koji se meusobno dopunjuju sastave u grupe pokazatelja ili jedan agregatni pokazatelj te se tako uklone njihovi nedostaci. Razlozi su razliiti, ali u takvoj situaciji je vano da formulisanje pojava rairi na iri spektar i time smanji mogunost netane interpretacije. Iz velikog broja pokazatelja potrebno je izabrati presudne, vanije pokazatelje. Potrebno je i odrediti koji pokazatelji nude dobre, korisne informacije sa aspekta turistikih radnika (Seljak, 2000; WTO, 1996). Seljak navodi da bi svaki pokazatelj trebao ispunjavati slijedee kriterijume (Seljak, 2000): osjetljivost na promjene u vremenu, osjetljivost na promjene u prostoru, osjetljivost na promjene izmeu pojedinih grupa u drutvu, nepristranost, postojanje referentnih odnosno graninih vrijednosti, kompatibilnost i mogunost odgovarajue pretvorbe podataka i relativno jednostavno sakupljanje i upotreba podataka.
WTO je takoe formulisala odreene kriterijume koje moraju ispunjavati pokazatelji odrivog turistikog razvoja. I prema WTO pokazatelji moraju biti formulisani tako (WTO, 1996): da je sakupljanje podataka relativno jednostavno, da su pokazatelji pouzdani i razumljivi, da prikazuju trendove i da su usporedivi,
99
da predviaju odrivi razvoj i da su maksimalne odnosno referentne vrijednosti pokazatelja dostupne.
Sakupljanje podataka mora biti relativno jednostavno. Tee sakupljeni podaci moraju biti opravdani vanou pokazatelja, jer sakupljanje podataka moe biti povezano sa visokim trokovima. Moraju biti dostupni u vremenu, kada nam je potrebna informacija. Sami pokazatelji odrivog turistikog razvoja moraju biti razumljivi, tako da ne zahtijevaju dodatna tumaenja. Ako su pokazatelji kompleksni, moraju se pretstaviti tako da su razumljivi svima ne samo strunjacima. Vaan kriterijum je i njihova pouzdanost. To ne znai da moraju biti potpuno tani, ve naprotiv da turistikim radnicima, organizacijama i svima, to su ukljueni u odrivi turistiki razvoj, nude pouzdane podatke o sistemu i da im omoguavaju postavljanje ciljeva i prihvatanje razvojnih odluka. Moraju omoguiti i utvrivanje trendova te vremenskih i prostorskih promjena. Podatke je potrebno sakupiti za razliite vremenske periode, tako da moemo odrediti trendove i predvidjeti budui razvoj. U sutini nam moraju omoguiti poreenje sadanjeg i eljenog stanja. Dobar pokazatelj bi trebao pokazati normalne pravce razvoja i kratkorono odstupanje od njega. Pokazatelji moraju dati odgovarajuu informaciju o sadanjem i buduem odrivom turistikom razvoju, kako na privrednom tako i na socijalno-kulturnom i ekolokom podruju. Pokazati nam moraju i promjenu uslova ivota ljudi. Izraunati ih moramo za pojedine grupe ljudi, iji se poloaj promjenio sa odrivim turistikim razvojem. Trebali bi odraavati promjene meu grupama u drutvu. Spisak pokazatelja odrivog turistikog razvoja (ekonomskih, socijalno-kulturnih i ekolokih) je neogranien. Zbog praktikih razloga preporuuje se njihovo udruivanje u jedan agregatni pokazatelj. U tom sluaju potreban je oprez, posebno ako se uporeuju podaci koji nijesu direktno usporedivi meu sobom. Kod mjerenja odrivog turistikog razvoja pored kvantitativnih ili objektivnih pokazatelja u analizu se ukljuuju i kvalitativni tj. subjektivni pokazatelji, jer mogu dati korisne i vane informacije. Obino su kvalitativni pokazatelji dobra zamjena za kvantitativne pokazatelje, posebno u sluaju kada ne ispunjavaju gore navedene kriterijume. Pokazatelji bi se morali temeljiti na podacima koje su sakupili statistiki biroi. To su nezavisne ustanove koje omoguavaju nepristranost na nivou drave. Problem se javlja kod implementacije uporedivosti podataka na globalnom nivou, jer je zbog razliitih sistema vrednovanja postupak u veini sluajeva onemoguen. Pokazatelj bi trebao biti pretstavljen s referentnim vrijednostima. Raspored referentnih vrijednosti esto zavisi od vrijednosnih sudova. WTO je predloila za referentnu vrijednost neku bazinu godinu koja pretstavlja osnovni indeks 100. Turistiki razvoj se tako prati s pokazateljima koji se godinje uporeuju s bazinom godinom. Pokazatelji bi trebali biti dobra pomona sredstva za predvianje odrivog turistikog razvoja. Vano je trend prikazati i grafiki. to se vie moe predvidjeti s nekim pokazateljem, on je tim vie korisniji za sve koji se bave s odrivim turistikim razvojem. Vano je, takoe, da se pokazatelji mogu uporeivati s pokazateljima ostalih, slinih turistikih destinacija, zato se moraju poznavati referentne vrijednosti pokazatelja. Na taj nain je omogueno poreenje po godinama i poreenje slinih turistikih destinacija (Maureen, 2002; Miller, 2001; Seljak, 2000, WTO, 1996). Kada se formuliu pokazatelji odrivog turistikog razvoja onda se mora jo odgovoriti na odreena pitanja kako bi se utvrdilo da li su formulisani odgovarajui pokazatelji ili ne. Miller (2001) je formulisao slijedea pitanja:
100
Da li je pokazatelj upotrebljiv za podruje turizma? Da li je pokazatelj savren? Da li je pokazatelj primjeren (prikladan) za sve vrste turizma? Da li su podaci za mjerenje pokazatelja lako dostupni? Da li je potrebno mjerenje jednostavnog pokazatelja? Da li je pokazatelj razumljiv? Da li je podatak objektivan, kvantitativan i pouzdan? Da li je pokazatelj primjeren (prikladan) za formulisanje sloenih pokazatelja?
Problemom formulisanja pokazatelja ekonomskog, socijalno-kulturnog i ekolokog odrivog turistikog razvoja bavili su se u razliitim istraivanjim i radovima brojni autori (WTO, 1996; Miller, 1999; Radej, 1999; Seljak, 2000). U sutini svi su oni pokazatelje podijelili na objektivne, do kojih se moe doi nekom statistikom metodom i za koje postoje na raspolaganju konkretni podaci, i na subjektivne pokazatelje, koji su dobijeni na osnovu raznih anketa i istraivanja koja su sprovedena meu ljudima, strunjacima i politiarima, te nastupaju u veini sluajeva kao pomoni kriterijum odnosno dodatak objektivnim pokazateljima. Prema miljenju veine istraivaa odrivog razvoja objektivni pokazatelji sami ne pretstavljaju dovoljan osnov za prihvatanje odluka, jer ne opisuju dovoljno dobro drutvenu realnost. Upravo to je bio razlog za razvoj subjektivnih pokazatelja, jer samo uz njihovu pomo moe se dobiti potpuniji pregled svih podruja odrivog razvoja. Ovi pokazatelji predstavljaju prije svega vrijednosne sudove koji su odraz miljenja pojedinaca, njihovih osjeaja, oekivanja, zadovoljstva itd., to se s objektivnim pokazateljima ne moe izmjeriti. Na podruju turizma su razvijeni, pored velikog broja objektivnih pokazatelja, i razni subjektivni pokazatelji koje su razliiti strunjaci razvili na osnovu anketa i testova meu lokalnim stanovnitvom turistike destinacije te meu posjetiocima. Tako su npr. Kotler i drugi (1993) formulisali Test ljubaznosti turistike destinacije sa aspekta posjetioca; Miller (1999) je formulisao Test ljubaznosti turistikog razvoja do stanovnitva i ivotne sredine, dok su Ritchie, Crouch i Hudson (2001), formulisali subjektivne pokazatelje za posjetioce u ulozi potroaa. Pomou testa ljubaznosti turistike destinacije moe se utvrditi kvalitet turistikog proizvoda i turistike destinacije te zadovoljstvo posjetilaca, a to je osnov za odriv i kvalitetan turistiki razvoj. Test se moe upotrijebiti (primijeniti) kako u razvijenim turistikim destinacijama tako i u podrujima, gdje turizam nije jo razvijen. Pomou testa se moe dobiti miljenje posjetilaca o tome kako su zadovoljni s turistikim proizvodom i kako ocjenjuju turistiku destinaciju. Test jo nudi informacije o posjetiocima, njihovim karakteristikama i eljama (Kotler i drugi, 1993). Test ljubaznosti turistikog razvoja do lokalnog stanovnitva i ivotne sredine, to ga je razvio Mller, obuhvata pitanja iz dvanaest razliitih podruja koja ini vie subjektivnih pokazatelja. Rezultati testa bi trebali dati ocjenu komponenti odrivog turistikog razvoja i ocjenu subjektivnih pokazatelja odrivog turistikog razvoja sa aspekta ivotne sredine i lokalnog stanovnitva. Test je dobro polazite za pripremu subjektivnih pokazatelja odrivog turistikog razvoja. 1.5.4. Agregatni pokazatelj odrivog turistikog razvoja Definicija odrivog turistikog razvoja je uslovljena razliitim vrijednosnim sudovima, a ujedno i kvantitativnim i kvalitativnim ogranienjima. Samo formulisanje odrivog turistikog razvoja
101
snano utie na strukturu agregatnog pokazatelja, sa kojim se mjeri. Veina ekonomskih, socijalno-kulturnih i ekolokih pokazatelja se suoava s osnovnim problemom nezadovoljavajue baze podataka. Konstatovali smo da su pokazatelji samo bolje ili slabije zamjene mjerenja pojava koje se pojavljuju sa odrivim turistikim razvojem. Agregatni pokazatelj mora ukljuiti brojne jednostavne pokazatelje. Najvanija primjedba veini do sada formulisanih agregatnih pokazatelja za mjerenje odrivog turistikog razvoja, je da je u njima ukljueno premalo pokazatelja i da time nisu bila obuhvaena sva tri podruja odrivog turistikog razvoja. Agregatni pokazatelj mora obuhvatati pored ekonomskih i socijalno-kulturne te ekoloke pokazatelje odrivog turistikog razvoja. Na takav nain formiran agregatni pokazatelj e omoguiti bolja poreenja turistikih destinacija odnosno vremenskih perioda. Na osnovu tih poreenja moi e se lako vrijednosno formulisati odrivi turistiki razvoj u odreenoj turistikoj destinaciji odnosno dravi. Upotreba jednostavnih pokazatelja, prije svega na socijalno-kulturnom i ekolokom podruju, ima puno nedostataka. Na navedenim podrujima se obino ne susreemo sa problemima, koji su povezani sa vrijednosnim sudovima ili mjernim jedinicama, ali ovi pokazatelji su samo zamjena i ne pokazuju teko mjerljive elemente kvaliteta ivota, kao to su strah, bojazan, zadovoljstvo itd. Jednostavni i agregatni pokazatelji na tim podrujima u sutini pokazuju samo djeliminu i nepotpunu sliku kompleksne i ponekad kontradiktorne realnosti. S tim to se eli sa jednim agregatnim pokazateljom prikazati stanje ili kretanje razvoja na razliitim podrujima, mogu nastupiti problemi, povezani sa vrijednosnim sudovima i mjernim jedinicama. To su dva najvanija problema koji su uzrok osnovnih primjedbi protivnika formiranja agregatnih pokazatelja. Protivnici agregatnih pokazatelja smatraju da se s takvim postupkom mogu sakriti ili izgubiti informacije, vane za odluivanje o odrivom turistikom razvoju. Ocjenjivanje prikladnosti razliitih jednostavnih i parcijalnih agregatnih pokazatelja uvijek je posledica vrijednosnih sudova. Oni se razlikuju u prostoru i vremenu. Kod izbora pokazatelja mora se odrediti odabranim jednostavnim pokazateljima relativna vanost. Odrediti im se moraju tegovi na osnovu vlastitih iskustava i vrijednosnih sudova. Problem vrijednosnih sudova strunjaci su pokuali rijeiti spajanjem pokazatelja bez problema vrednovanja, tako da se svim pokazateljima odredi jednak teg. S tim su vrijednosni sudovi bili stvoreni ve u samoj fazi izbora pokazatelja, jer pokazatelji koji nijesu bili odabrani nemaju nikakvog uticaja na agregatni pokazatelj. Primjereno je i formiranje agregatnih pokazatelja za pojedine relativno homogene grupe ljudi odnosno podruja, jer lanovi grupa imaju priblino jednake vrijednosne sudove. Postupak izrade agregatnog pokazatelja zapoinje na relativno niskom nivou spajanja pokazatelja. Za niski nivo spajanja pokazatelja karakteristini su pojedini jednostavni pokazatelji (u osnovnim mjernim jedinicama) koji su priznati kao odgovarajui pokazatelji razvoja na tom podruju. Zatim se ti pokazatelji spajaju na osnovu statistikih metoda (analiza ranga, faktorska analiza) i na razliitim nivoima. Dobijeni model moe biti dobro orue za praenje odrivog turistikog razvoja. Problemi, povezani s mjernim jedinicama, se pojavljuju prije svega kod socijalno-kulturnih i ekolokih pokazatelja, jer se kod njihovog formulisanja upotrebljava cijela paleta fizikih jedinica (kalorija, gram, kvadratni kilometar, kilometar itd.), doim su vrlo rijetko u novanoj jedinici. Subjektivni ekoloki agregatni pokazatelj i objektivni ekoloki agregatni pokazatelj e mjeriti uticaje odrivog turistikog razvoja na prirodnu okolinu turistike destinacije. Subjektivni
102
socijalno-kulturni agregatni pokazatelj i objektivni socijalno-kulturni agregatni pokazatelj e mjeriti socijalno-kulturne uticaje odrivog turistikog razvoja na turistiku destinaciju. Subjektivni ekonomski agregatni pokazatelj i objektivni ekonomski agregatni pokazatelj, pak, e mjeriti zajednike ekonomske uticaje odrivog turistikog razvoja. Na kraju e biti formiran jo zajedniki agregatni pokazatelj odrivog turistikog razvoja, koji e obuhvatati kako subjektivne tako i objektivne parcijalne agregatne pokazatelje iz svih triju podruja odrivog turistikog razvoja. 2. EKOREGIONALIZACIJA I TURIZAM 2.1. MEUSOBNI ODNOSI EKOLOGIJE I TURIZMA Do 60-tih godina XXvijeka vladao je ovjeanstvom homocentrini sistem10 kada su se poele primjeivati brojne tetne posljedice. Od tog vremena ekoloka svijest se budi i sve vie se govori o razvojnoj viziji svijeta koja naglaava ekocentrini sistem, ije je polazite ekosistem, ukupnost ivih i neivih organizama na Zemlji, koji izmeu sebe izmjenjuju materiju, energiju i informacije. Ekologija je interdisciplinarna nauka koja prouava meusobne odnose ivih bia i ivotne sredine, ili tanije izuava odnose ivih bia prema sredini u kojoj ive, odnos sredine prema ivim biima i meusobni odnos ivih bia u odreenoj sredini. Jednostavnije reeno ekologija se bavi izuavanjem svih sloenih uzajamnih odnosa, koje Darvin naziva uslovima i bespotednom borbom za opstanak. Termin ekologija u biologiji prvi put je uveo njemaki naunik Ernest Heckel11 u XIX vijeku, dok se ocem moderne ekologije smatra ameriki prirodnjak Aldo Leopold12. Ekologija pokuava da pronae odgovore i rjeenja za brojne probleme u ivotnoj sredini, od kojih mnogi postaju globalni. Ti odgovori nijesu uvijek evidentni i jednostavni. Jedna od najpopularnijih poruka ekologa je misli globalno - djeluj lokalno, svoju punu primjenu nalazi i u turizmu. Turizam je otvoreni sistem, kojeg karakteriu veze sa ekonomskom, tehnolokom, politikom, socijalnom, kulturnom, prirodnom, ekolokom i drugim sredinama (Kaspar, 1996). ivimo u vremenu velike ekspanzije turizma, koja je dovela do toga da su ove veze postale sve intenzivnije. Danas je svima jasno da odrivog razvoja turizma nema bez odgovornog odnosa prema ivotnoj sredini. Zbog sve intenzivnijeg razvoja masovnog turizma i sve veeg broja zemalja i regija koje se ukljuuju u turistike tokove, praktino je nemogue prepustiti prostorni razvoj i, uopte, razvoj turizma sluaju i stihiji, na ta nas upozoravaju i neka negativna iskustva u pojedinim zemljama i regijama, gdje je dolo do nekontrolisanog bujanja turizma i degradacije ivotne sredine (omi, 1988). Ova injenica pred turistiku privredu i sve stejkholdere zainteresovane za razvoj turizma postavlja zadatak uspostavljanja odrivog i odgovornog razvoja u cilju ouvanja svih bitnih vrijednosti ivotne sredine, kao dijela turistikog proizvoda. Osnovna preokupacija
10
ovjek se stavlja u sredite svega. Smatralo se kako su sva prirodna, iva i neiva dobra tu samo da slue ovjeku i da su uz to neiscrpna. 11 Ernest Heckel (1834-1919), poznati njemaki zoolog, predstavnik materijalistikog shvatanja pririode i borac za darvinizam. 12 Aldo Leopold (1887-1948) jedan od najveih amerikih prirodnjaka, tvorac koncepta Etika Zemlje, prvi je lansirao sintagmu ekoloka savjest. Njegova djela se i danas uveliko citiraju.
103
destinacijskog menadmenta mora biti pronalaenje sklada izmeu ekonomskih i ekolokih ciljeva razvoja i uspostavljanje harmoninih odnosa izmeu elja, interesa i potreba turista, turistike infrastrukture i ivotne sredine. To znai da se vrijednosti destinacije kao to su flora, fauna, izvorna kultura, gastronomija, kulturno-istorijsko nasljee itd. ne smiju potroiti u jednoj ili dvije generacije. Ureenjem odnosa izmeu turizma i ivotne sredine bavi se turistika ekologija. Turistiku ekologiju je definisao Kaspar kao odnose izmeu turizma i okruenja (Kaspar, 1973). Meutim, on pod pojmom okruenje posmatra samo njegovu prirodnu komponentu, ne ukljuujui kulturnu i socijalnu. Zato ovu definiciju danas moemo smatrati kao prevazienu. Kada govorimo o odnosu ekologije i turizma onda moramo misliti na pozitivne i negativne uticaje turizma na prirodno, kulturno i socijalno okruenje. 2.2. EKOREGIONALIZACIJA Uporedo sa procesom globalizacije u svijetu se odvijaju i procesi regionalizacije. Unutar svake vee geografske cjeline izdvaja vie manjih cjelina posebnih obiljeja. Te cjeline, koje se najee nazivaju regijama, mogu se izdvajati na osnovu prirodnih, drutveno-ekonomskih ili kombinovanih obiljeja u zavisnosti od ugla gledanja i potreba. Tako se prirodne regije izdvajaju na osnovu najvanijih inilaca prirodne osnove kao to su reljef, vode, klima, biljni pokriva, tlo, dok se na temelju drutveno-ekonomskih obiljeja regije najee izdvajaju zavisno od rairenosti pojedinih privrednih grana (poljoprivredne, industrijske, turistike regije i sl.). Ekologija kao relativno nova i kompleksna nauka, koja multidisciplinarno i istrauje i analizira uzrono posljedino dejstvo meuzavisnih odnosa sredine, koristi iskustvo i metodologiju regionalizacije drugih struka, prije svega geografske i turistike. Biodiverzitet ignorie dravne i politike granice. Zatita prirode za potrebe odrivog turizma vie nije stvar pojedinaca i specijalizovanih drutvenih i profesionalnih organizacija, ve potreba angaovanja itave svjetske zajednice. Zatitiena priroda je potrebna ne samo turistima ve i domicilnom stanovnitvu turistikih mjesta, turistikih regija i turistikih zemalja. Razvoj turizma daje najbolje ekonomske i drutvene efekte ako je planiran na pravi nain i na dui rok. Ukoliko elimo razvijati turizam na pravi nain moramo istraivati i interpretirati brojne i sloene pojave i procese od znaaja za turizam. Pokreti koji se baziraju na ekologiji kao to je Ekoregionalizam podravaju radije ekoregione nego dogovorno odreene politike granice, branei taj stav kao bolji za stanovanje i organizaciju nego to su to ljudske zajednice. Oni predlau ekoregione i slivove za bazu inicijative bioregionalne demokratije. Ekoregionalizacija ima za cilj regionalnu konzervaciju i primjenu razvojne strategije na sve ekosisteme, tako da ulaganja u konzervaciju irom svijeta mogu efikasno doprinijeti globalnoj strategiji biodiverziteta. Napori u cilju konzervacije prirode usmjereni su na predupreenje ljudskih aktivnosti i pojava koje negativno djeluju na odravanje ekoloke ravnotee u biosferi. Narovno, kako je stanje ivotne sredine daleko od eljenog, radi se o idealnim ciljevima koje je potrebno slijediti. 2.2.1. Definicija ekoregiona Ekoregion ili bioregion, je ekoloki i geografski definisana oblast manja od carstva ili ekozona. Ekoregion pokriva relativno veliko podruje kopna ili vode i sadri karakteristine,
104
geografski odvojene grupe prirodnih zajednica i vrsta. Biodiverziteti flore, faune i ekosistema koji karakteriu dati ekoregion tee da budu odvojeni od drugih ekoregiona. Ekoregion je periodian (ponavljajui) sistem slinih ekosistema udruen sa karakteristinom kombinacijom zemlje i reljefa karakteristinih za taj region (Brunckhorst, 2000). Prema Omerniku ekoregioni su: oblasti unutar kojih postoji prostorno poklapanje u karakteristikama geografskih fenomena u vezi sa razlikama u kvalitetu, zdravlju i integritetu ekosistema (Omernik, 2004). Karakteristike geografskih fenomena mogu ukljuiti geologiju, fiziografiju, vegetaciju, klimu, hidrologiju, terestrinu i vodenu faunu i zemljite i moe i ne mora ukljuivati ljudski faktor (npr. naini korienja zemljita ili promjena vegetacije). Vana je, ali ne apsolutno, prostorna korelacija izmeu tih karakteristika, inei skiciranje ekoregiona nezavrenim u nauci. Drugi problem je to se uslovi ivota preko granica ekoregiona mogu mijenjati veoma postepeno, na primer prerijsko-umska sredinjeg dijela zapada SAD, tako da je jako teko identifikovati tanu granicu. Takve prelazne zone se nazivaju ekotoni. Namjera i svrha zbog koje se razgraniava ekoregion moe da utie na metodu koja se koristi. Na primjer, WWF ekoregioni su odreivani u cilju pomoi planiranju konzervacije biodiverziteta, postajui vaniji od sistema razliitih regiona u pogledu flore i faune koje su dali Omernik ili Bailey. Klasifikacija WWF-a definie ekoregion kao: Velike regione zemlje ili vode koji sadre geografski razdvojene grupe prirodnih zajednica koje: dijele veliku veinu vrsta i ekoloku dinamiku; dijele sline ekoloke uslove i; ekoloki interreaguju na nain koji je bitan (kritian) za njihovo dugorono odranje. Prema WWF-u, granice ekoregiona su bliske originalnom prostranstvu ivotnih zajednica prije bilo kog veeg unitenja ili promjene. WWF je identifikovao 825 kopnenih ekoregiona i oko 450 slatkovodnih irom Zemlje. Orgnizacija World Wildlife Found (WWF) je, u saradnji sa regionalnim strunjacima iz cijelog svijeta, definisala koncept najvanijih 200 globalnih ekoregiona (The Global 200). Ovo predstavlja prvu komparativnu analizu biodiverziteta, koja pokriva sve glavne tipove stanita, obuhvatajui pet kontinenata i sve okeane svijeta. Radi se o nauno baziranom globalnom rangiranju najznaajnijih stanita na naoj planeti. Dvjesta globalnih ekoregiona predstavljaju sintezu mnogih ranijih pokuaja da se definiu i klasifikuju ekoregioni. Mnogi smatraju tu klasifikaciju presudnom i postoje predlozi da ona bude stabilan okvir za inicijativu bioregionalne demokratije. 2.2.2. 200 globalnih ekoregiona Koncept 200 globalnih ekoregiona obuhvata tri novine u formiranju konzervacione strategije (Vuji, 2008): Regioni su sveobuhvatni jer obuhvataju sva tri osnovna tipa stanita (kopnena, morska i slatkovodna). Prostiru se od arktike tundre do tropskih grebena, od mangrova do pustinja, ukljuujui organske vrste porijeklom iz svih tipova stanita na Zemlji. Reprezentativni su, a njihova selekcija je dosledna-najznaajniji primjeri svakog od glavnih tipova stanita su ukljueni u ovih 200 globalnih ekoregiona, i to sa svakog kontinenta i okeanskog basena. Ekoregion predstavlja jedinicu komparacije i analize - ekoregioni su velika podruja sa
105
relativno uniformnom klimom, koja obuhvataju skup karakteristinih vrsta i ekolokih zajednica. Selekcija 200 globalnih ekoregiona vrena je na osnovu najboljeg predstavnika odgovarajueg tipa stanita (kopnena, slatkovodna i morska). Na taj nain stvaraju se uslovi za dalju konzervaciju vrsta i ouvanje kompleksa ekolokih i evolucionih promjena koji ine biosferu. Stanite ili biotop je prostorno ograniena jedinica, koja se odlikuje specifinim kompleksom ekolokih faktora. Svaki organizam ivi u odreenom tipu ivotnog stanita i tu ga je mogue lako pronai. Globalnih 200 ekoregiona ini ukupno 238 ekoregiona sa tri glavna tipa stanita kopnena slatkovodna i morska. Od ukupnog broja 142 (60%) su kopnena, 53 (22%) su slatkovodna i 43 (18%) su morska stanita. U kinim tropskim umama javlja se 50% svih vrsta na planeti, dok je ostalih 50% rasporedjeno u svim ostlim vidovima stanita. Meutim i oblasti manje bioloke raznovrsnosti poput tundri, tropska jezera i sl. takoe predstavljaju kritine komponente strategije ouvanja biodiverziteta na globalnom nivou. Tako da se i gubitak ovakvih zajednica mora sprijeiti. Do 200 globalnih ekoregiona se dolo na osnovu regionalnih analiza biodiverziteta, od strane brojnih regionalnih eksperata, irom svijeta. Odabrani ekoregioni su najbolji reprezenti svakog od 26 glavnih tipova stanita. Svaki od glavnih tipova stanita je predstavljen u svakoj od sedam osnovnih biogeografskih oblasti (Afrotropska, Australazijska, Indo-malajska, Nearktika, Neotropska, Okeanija i Palearktik). Ekoregini su odabrani na onovu sledeih parametara: bogatstvo vrstama; endemizam; jedinstvenost na viim taksonalnim nivoima (jedinstveni rodovi ili familije, reliktne vrste ili zajednice i sl.); neuobiajeni evlucioni i ekoloki fenomeni (primjeri adaptivne radijacije, migracje krupnih vertebrata i sl.); globalna jedinstvenost glavnih tipova stanita; Na globalnom nivou, Crna Gora pripada Mediteranskom hot-spot-u biodiverziteta (www.biodiversityhotspots.org), kao i sledeim Globalnim Ekoregionima: Euro-Mediteranske mjeovite ume, Mediteranska umska i bunasta vegetacija, Mediteransko / Jadransko more i Balkanski rjeni tokovi (www.panda.org), dok zajedno sa planinskim podrujem Bugarske, ini jedan od 153 globalno znaajna centra floristikog diverziteta. 2.3. TURIZAM I EKOREGIONALIZACIJA Turistika regionalizacija je dopuna globalnih procesa. Stvaranjem turistikih regija otvaraju se procesi regionalno diferenciranih turistikih proizvoda, odnosno procesi unutarregionalnog razvoja. Regionalizacija ili bolje rei prostor kao cjelina je bitan element novih turistikih koncepcija koje pod turistikim proizvodom ne podrazumijevaju samo materijalne stvari, usluge i prava, ve i dugorono osiguran prostor za odmor i rekreaciju. Dakle, vanost prostora dobila je trino obiljeje, a dugorono osiguran i ureen prostor za odmor i rekreaciju, briga je turistike regije. Procesi unutarregionalnog razvoja podrazumijevaju dalje prostorno ralanjivanje regije na djelove koji se istiu odreenom prostornom, razvojnom, istorijskom i
106
drugom posebnou ili homogenou tih vrijednosti. Savremena koncepcija turistikog marketinga ima u fokusu pozicioniranje regije i njenih subregija, njihovih turistikih proizvoda i njihov plasman na ciljna, alternativna trita. Savremenu koncepciju turistikog razvoja neke regije treba temeljiti na njenim subregijama u okviru kojih e preovladavati destinacijski proizvod kao rezultat optimalne kombinacije razliitih elemenata ponude, bez obzira na administrativne granice. Turistika regionalizacija mora voditi rauna prirodnim i deutveno-ekonomskim obiljejima. Pod prirodnim obiljejima u prvom se redu misli na voenje rauna o rairenosti turistikih aktivnosti koje se temelje na prirodnim resursima kao to su kupalini, planinski, zimski, ekoturizam i sl. Turistika regionalizacija istrauje i utvruje prostorne regije, zone i njihove djelove. Ova regionalizacija sadri i elemente ekolokog planiranja predjela. Turistike regije dobijaju na znaaju ukoliko su bogatije ouvanim ekosistemima i lijepim pejzaima i infrastrukturno opremljene. Turistike regije prema stepenu razvoja turizma mogu biti potencijalne, u razvoju i razvijene (Nikoli, 1984). Turistika regija je prostor u kome turistike vrijednosti po svom kvantitetu i kvalitetu imaju prevagu nad ostalim prirodnim i ekonomskim vrijednostima, a turizam ima u odnosu na ostale aktivnosti dominantnu poziciju (Prikryl, 1972). U cilju preglednosti i to kvalitetnijih analiza statistikih i drugih podataka, WTO je uspostavila svojevrsnu turistiku regionalizaciju, mada, turistike regije WTO-a dosta odstupaju od uobiajenih podjela svijeta na geografske regije13. Iaoko je ova regionalizacija bila najee ignorisana ili kritikovana od strane geografske nauke ona ima svoju prostornu logiku i vodi rauna o potrebama turistike struke. Na bazi te regionalizacije izraene su brojne vrlo kvalitetne i detaljne strune analize razliitih aspekata fenomena turizma u pojedinim regijama, bez kojih je nemogue kvalitetno pratiti promjene u svjetskom turizmu (Klari, 2006). WTO regionalizacija sa jedne strane proizlazi iz uvaavanja specifinosti turizma pri formiranju pojedinih regija i subregija zavisno od njihove turistike vanosti, dok sa druge strane WTO podjela svijeta na est turistikih regija ukazuje na vanost kulturno-civilizacijske komponente turizma, odnosno na injenicu da se turizam kao fenomen razliito posmatra i praktikuje u raznim djjelovima svijeta zavisno od organizacije pojedinih drutava14. WTO regionalizacija je nastala 60-tih godina XX vijeka u doba nastanka masovnih turistikih putovanja. Masovni turizam se zasniva manje na prirodnim a vie na drutveno-ekonomskim iniocima zbog toga je o njima vie voeno rauna prilikom regionalizacije i zbog toga se WTO
13
Prema WTO-u svijet je organizovan u ukupno est turistikih regija: Evropa, Afrika, Bliski Istok, Juna Azija, Istona Azija s Pacifikom i Amerika. Osim to se ovakva podjela ne poklapa s podjelom na kontinente, niti pojedine cjeline koje nose ime pojedinog kontinenta ne odnose se uvijek na dotini kontinent. Tako npr. regija Evrope obuhvata i azijski dio biveg SSSR-a, Tursku, Kipar i Izrael, dok regija Afrike ne ukljuuje drave Libiju i Egipat. Kontinenti Sjeverna i Juna Amerika ine jednu regiju, a australski continent zajedno s Okeanijom pridruen je kao subregija regiji Istone Azije 14 Tako se npr. Evropa kao prva turistika regija svijeta, na nain kako je gleda WTO, ukljuujui cijelo podruje biveg SSSR-a, izdvaja kao prostor izrazite dominacije evropske kulture, civilizacije, pisma, a uglavnom i jezika i hrianske vjere. Istovremeno Evropa je i podruje u kojem osobitu ulogu ima kopneni prevoz te kupalini, zimski i zdravstveni turizam kao vrste turizma izrazito karakteristine za Evropu i Evropljane.
107
regionalizacija razlikuje od one za koju se zalau geografi. Kako u poslednih dvadesetak godina najvie stope rasta biljee upravo vidovi turizma zasnovani na prirodnim iniocima to nas upuuje na zakljuak da turistika regionalizacija mora voditi sve vie rauna o ovim iniocima. Turizam bi pored vlastite metodologije trebalo da koristi iskustva regionalizacije drugih naunih disciplina ije se metodologije i predmet regionalizacije komplementarno dopunjuju. Kako je turizam najee jedna od planiranih funkcija podruja, turistike regije esto mogu biti podudarne sa ouvanim prirodnim podrujima. Znai da se se radi o djeliminoj podudarnosti metodologija i to je potrebno koristiti kod ekoloke valorizacije i planiranja u zatienim podrujima. Turistika regija mora stalno da se prilagoava zahtjevima turista i da ostvaruje komparativne prednosti u odnosu na konkurentske regije. Kako bi se zadovoljile potrebe turista i obezbijedio optimalan razvoj regije, uz maksimiranje pozitivnih i minimiziranje negativnih prostornih, ekonomskih i socijalnih efekata, regija kao sistem mora biti predmet prostornog planiranja. Prostorno planiranje se bavi ureenjem prostora, organizacijom i usmjeravanjem budueg razvoja. Ekoloka valorizacija podruja trebala bi biti obavezna osnova sinteznog usklaivanja prostornih planova. Prostorno planiranje treba da ima za cilj ouvanje i unapreenje ekosistemskog i rekreativnog potencijala i estetike pejzaa u cilju boljeg kvaliteta ivota ovjeka.
108
TREI DIO ZATIENA PODRUJA I EKOTURIZAM
109
V POGLAVLJE - OKVIRNA LEGISLATIVA ODRIVIH VIDOVA TURIZMA

1. ZNAAJNI MEUNARODNI DOKUMENTI Svi ljudi na planeti imaju pravo na ivot i zdravlje, a ivota i zdravlja nema bez zdrave ivotne sredine. Meutim, sasvim je jasno je da trina privreda, uprkos ubrzanom razvoju znanja i korienju novih tehnologija, previe zagauje ivotnu sredinu. Intenzivan industrijski razvoj doveo je do pojave tzv. druge generacije ekolokih problema kao to su klimatske promjene, unitenje uma, unitenje ozonskog omotaa i dr. Zato je zatita ivotne sredina ve dugi niz godina prestala je da bude problem od regionalnog ili nacionalnog znaaja i danas joj se, kao i razvoju turizma, priznaje status globalnog fenomena. Stoga ne treba da ude stalne aktivnosti predstavnika meunarodne zajednice na izgradnji jednog meunarodnog, tj. globalnog normativnog okvira koji bi svojim odredbama regulisao najvanije problem zatite ivotne sredine i odrivog razvoja turizma. Naalost, izgleda da meunarodna zajednica jo uvijek nije dorasla tom zadatku. Konkurentnost, ekonomski rast, zaposlenost i ostala vana pitanja esto ostavljaju ivotnu sredinu i naela odrivosti po strani umjesto da se u njih integriu. Meunarodna politika u oblasti ivotne sredine i ekoturizma postavlja osnove i pravce za efikasno djelovanje u regionalnim i nacionalnim okvirima. Odrivi razvoj, nije samo materijalna pretpostavka opstanka poslovnih sistema i dananje generacije, nego je i etiko pitanje odbrane civilizacijske asti pred buduim generacijama (Vuji, 2004). injenica je da ne samo drava, nego i menaderi u poslovnom svijetu danas otkrivaju novu strategiju upravljanja velikim korporacijama, a ta strategija obuhvata ne samo ekonomiju preduzea u uem smislu, ve i razmiljanje o odrivom razvoju (Hart, 1997). Naela odrivog razvoja prihvaena su na nivou Ujedinjenih nacija, Evropske unije i na dravnom nivou. Njih je potrebno implementirati na svim nivoima od globalnog preko dravnog do lokalnog. Interes pojedinca i drutva je zatita ivotne sredine i to se postie putem pravnih normi. Izrada pravnih propisa, a posebno onih u podruju ivotne sredine i odrivog razvoja i turizma, podrazumijeva znanja, primjenu i kontrolu naunih pravila i savremene prakse u stvaranju takvih propisa koji e odgovarati zahtjevima modernog vremena i odrivom razvoju. Razlikujemo tri nivoa pravnih instrumenata za zatitu prirode kao to je to prikazano na slici 29. Ekoloko regulisanje znatno je poveano u periodu opte deregulacije (Majone, 1993). Zatita ivotne sredine idealan je primjer kako je neke politike nuno rjeavati na meunarodnom nivou, iako se zasnivaju na lokalnim problemima (Connely, Smith, 1999). Prvi meunarodni ugovori o zatiti ivotne sredine zakljueni su ve u XIX vijeku a odnose se na meunarodne rijeke i jezera 15. Danas se meunarodna pravna zatita ivotne sredine uglavnom svodi na meunarodno-pravnu akciju usmjerenu protiv zagaivanja. Meutim, meunarodna regulativa u ovoj oblasti jo uvijek nije dostigla nivo koji bi omoguio miran ivot svih ljudi i svih ivih bia na naoj planeti. Donijeti su brojni protokoli, konvencije, deklaracije i sporazumi, ali se to, po pravilu, ini u trenutku kada je ivotna sredina ve uveliko ugroena, a rjee kada je to potrebno radi sprjeavanja njenog ugroavanja.
Nakon Bekog kongresa 1815 potpisan je niz ugovora o podjeli ribolovnih prava na rijekama, nadziranju plovidbe i o ureenju drugih naina upotrebe i iskoriavanja meunarodnih rijeka u kojima se nalazi i pitanje ivotne sredine. Poetkom XX vijeka potpisuju se ugovori o zatiti meunarodnih rijeka i ureenju ribolova u njima, o zatiti konvencionalno vrijednih vrsta na kopnu i moru, te o ouvanju pojedinih ugroenih vrsta (Grupa autora, 2005).
15
110
Meunarodno pravni sistem zatite prirode ureen je meunarodnim konvencijama, deklaracijama, rezolucijama, smjernicama, preporukama i kodeksima ponaanja. Ovi akti imaju obiljeja tzv. mekog prava (soft law) nemaju obavezujuu snagu, ali se pretau u meunarodne ugovore i nacionalno zakonodavstvo. Sve to ima za cilj da osigura kvalitetne pretpostavke za zatitu prirodnih vrijednosti od svjetskog i dravnog znaaja, kao i odgovarajue uslove za zatitu prirodne batine od lokalnog znaaja. Slika 29: Pravni instrumenti za zatitu prirode
Izvor: Izradio autor
Tokom poslednjih 50 godina Evropska unija je pokazala veliki interes za zatitu ivotne sredine pa je zbog toga postala uzor ostalom dijelu svijeta. Tokom 1970-tih i 1980-tih godina postalo je jasno da Evropska unija ima veliki uticaj na svoje lanice kao nadnacionalno tijelo. Do danas je Evropska unija donijela impresivan broj pravnih i drugih stratekih dokumenata koji se odnose na zatitu ivotne sredine. Neki su imali bolji uinak od drugih ili zbog izostanka strogih kazni ili zbog neodlunosti vlada pojedinih drava lanica. Ve krajem 80-tih godina XX vijeka Evropska unija se suoila sa problemom kako postii odrivost u procesu turistikog razvoja na obalnim podrujima uopteno, a posebno na njihovima zatienim podrujima. Osnovna naela zaitite ivotne, koja su uglavnom univerzalna, iskristalisala su se sedamdesetih godina prolog vijeka tokom prva dva petogodinja akciona programa. Takoe, od tog vremena razvijala se i sve obimnija pravna regulativa. Evropska zajednica, kasnije Evropska unija, na samom poetku je osnovana kao ekonomski trgovinski blok. Vremenom su ekonomske interese nadjaali drugi interesi, pa se ta zajednica razvila u uniju koja zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj smatra svojim osnovnim zadatkom,
111
ak ih navodei u svojim Ugovorima o osnivanju. Evropska politika zatite ivotne sredine postala je ambiciozna tokom vremena, pa je rezultirala znaajnim poboljanjima stanja ivotne sredine (Connelly i Smith, 1999; Mintas-Hodak, 2004). Efikasnost institucija Evropske unije u ozelenjavanju turizma varira i to se isto odnosi i na razloge za uspjeh i neuspjeh. Pregled, iz 1995. godine, Petog programa ekolokih akcija, naglaava da je najmanji uspjeh postignut u politikim oblastima turizma i poljoprivrede: u turizmu zbog ratrkanosti sektora, to oteava dopiranje do veoma ratrkanih politikih faktora. Ve nakon 1995. godine, u mnogim turistiki razvijenim zemljama uoene su bitne promjene u pogledu prilagoavanja osnovnih ciljeva razvoja turizma savremenim tendencijama i njihovog aktuelizovanja. Ove promjene su naroito vidljive u integrisanim turistikim politikama zemalja lanica Evropske unije, kao i nekim drugim razvijenijim destinacijama. Naime, u okviru ukupnih integracionih i transformacionih procesa na prostoru Evropske unije donijeto je vie dokumenata, kao to je npr. Bijela knjiga 2, u kojima su detaljno razraeni brojni ciljevi, mjere i aktivnosti u pogledu sveukupnog odrivog razvoja. Usvojeno je i vie dokumenata koji se direktno odnose na razvoj turizma, kao to su Turistiki sektor-horizont 1992, Zelena knjiga, Program PHILOXENIA i dr. Ovi dokumenti mogu posluiti i kao osnovni parametri uspostavljanja nove politike i savremenijih strateko-razvojnih opredeljenja u turistikim privredama drugih zemalja. Tim prije to su u njima definisani prioritetni ciljevi budueg razvoja turizma, kao to su: efikasnije upravljanje masovnim turizmom i utvrivanje najvanijih odrednica budueg razvoja u ovom sektoru privrede; iroka i dosljedna implementacija osnovnih naela koncepta odrivog razvoja turizma, koji u prvi plan stavlja integralnu zatitu prirode i kulturnog naslea, racionalno korienje resursa i dugorono odravanje turistike funkcionalnosti prostora i elemenata; uspostavljanje to vrih veza izmeu turistikih politika zemalja lanica Unije; podizanje kvaliteta ponude primjenom strogih ekolokih standarda kako u turistikom privreivanju, tako i u privrednim granama koje na direktan/indirektan nain uestvuju u formiranju turistike ponude; uspostavljanje visokog stepena integralnosti turizma i komplementarnih delatnosti; snaenje multiplikativnih efekata turizma preko podizanja kvaliteta, irenja strukture, poveanja trinosti, konkurentnosti i profitabilnosti turistike ponude; intenziviranje razvoja ekolokog, ruralnog, kulturnog, religioznog i drugih vidova selektivnog turizma; podsticanje razvoja novih diverzifikovanih (alternativnih) vidova turizma; efikasna zatita prirodnih vrijednosti, kulturnog naslea i ivotne sredine u cjelini; vee i neposrednije ukljuivanje lokalnog stanovnitva u sve faze i segmente razvoja turizma, i dr. (Radovi, Mari, 2001). Meutim, pored navedenih i drugih opteprihvaenih ciljeva, pojedine receptivne turistike zemlje su u svojim inoviranim razvojnim planovima utvrdile, veoma raznovrsne, specifine i prioritetne ciljeve i zadatke budueg razvoja turizma na svojim teritorijama. To naravno podrazumijeva i preduzimanje, brojnih i raznovrsnih, podsticajnih razvojnih mjera i aktivnosti ne samo od vlada i njihovih organa i institucija, ve od svih relevantnih subjekata koji su direktno ili indirektno ukljueni u formiranje i plasman turistike ponude, tj. u ukupne tokove turistike privrede. Na nacionalnom i lokalnom nivou, veina drava ima vlastito zakonodavstvo u domenu planiranja, ivotne sredine i vlasnikih prava koje je relevantno za odrivi turistiki razvoj. Neke zemlje imaju zakonodavstvo koje se odnosi na upravljanje obalnim podrujima, ali veina zahtjeva za odrivim turizmom sadrana je u nestatutarnim politikama, strategijama, planovima i dobrovoljnim sporazumima. Usmjeravanje ekolokih procesa esto se sprovodi posredstvom naela definisanih u Lokalnoj Agendi 21. U Crnoj Gori je pravo na zdravu ivotnu sredinu
112
uzdignuto na nivo Ustavnog prava. ivotna sredina je zatiena mnogobrojnim pravnim normama u zakonima, podzakonskim aktima i drugim propisima koji zagaenja ivotne sredine odreuju kao krivino djelo ili prekraj. U nastavku rada emo predstaviti najznaajnije meunarodne, kao i dokumente Evropske unije koji se odnose na zatitu prirode i odrivi razvoj turizma. 1.1. REZOLUCIJA GENERALNE SKUPTINE UJEDINJENIH NACIJA SVJETSKA POVELJA ZA PRIRODU Generalna skuptina Ujedinjenih nacija donanijela je, 28.oktobra 1982. godine, Rezoluciju broj 37/7 i Rezoluciju broj 45/94, 14. decembra 1990.godine. Rezolucijom broj 37/7, su obuhvaeni sledei opti principi: Priroda e biti potovana i njeni bitni procesi se nee mijenjati, Genetska sposobnost na Zemaljskoj kugli nee biti dovedena u opasnost, a populacija svake vrste divlje ili domae, biti e ouvana barem na takvom nivou da se osigura njeno preivljavanje, i u tu svrhu neophodna stanita e biti ouvana, Priroda e biti ouvana od degradacije prouzrokovane ratom ili drugim neprijateljskim aktom. 1.2. AGENDA 21 ZA TURISTIKU PRIVREDU Na Zemaljskom samitu (Earth Summit), odranom 1992. godine, u Rio de aneiru o ivotnoj sredini i razvoju, okupili su se elnici i visoki predstavnici 179 drava. Na tom, dosad najveem sastanku svjetskih elnika, usvojen je plan djelovanja za rijeavanju problema razvoja i ivotne sredine. Ovaj program za XXI vijek, popularno nazvan Agenda 21, predlae niz meusobno usklaenih akcija koje e razvoj uiniti ekonomski, drutveno i ekoloki odrivim. Potpisivanjem sporazuma koji pokrivaju vie aspekata odrivog razvoja, zemlje lanice UN su se obavezale da primjenjuju princip odrivosti u planiranju budueg razvoja - razvoja koji e zadovoljiti potrebe sadanjosti, a da se pri tome ne rtvuju potrebe budunosti. Ovo je prvi dokument ove vrste koji je postao iroko rasprostranjen meunarodni dogovor, odraavajui optu saglasnost i politiku podrku na najviem nivou. Agenda 21, predstavlja plan odrivog razvoja za XXI vijek i daje okvire za privredni, humani i ekoloki razvoj, ukljuujui i rjeavanje aktuelnih problema u 40 razliitih podruja (zatita zemljita, uma, voda, vazduha, odriva poljoprivreda i ruralni razvoj, ouvanje bioloke raznolikosti, zbrinjavanje otpada, itd.), te navodi 9 osnovnih drutvenih grupa (ene, djeca i mlade, autohtono stanovnitvo, nevladine organizacije, lokalne vlasti, radnitvo i sindikati, poslovni svijet i industrija, naunici i poljoprivrednici), ije je djelovanje od kljunog znaenja za odrivi razvoj. Ideja odrivog razvoja je u usklaenosti privrednog rasta i prirodnih eko sistema. Standarde ljudskog ivota potrebno je temeljiti na mogunostima prirodnog okruenja, bez iscrpljivanja resursa koji buduim generacijama moraju ostati neizmjenjenog kvaliteta i stepena iskoristivosti. Ovaj dokument zahtjeva izradu nacionalnih i lokalnih strategija koje imaju za cilj odrivi razvoj. Agenda 21 za turistiku privredu predstavlja konkretizaciju i sublimaciju agende 21 u program aktivnosti za turistiki sektor. Budunost turizma zavisi od krhkih prirodnih i kulturnih resursa,
113
zato je u poslovnom i moralnom interesu turistike privrede da radi na njihovom ouvanju. Agendu 21 za turistiku privredu Agenda 21 za turistiku privredu u susret ekoloki odrivom razvoju, su 1995. godine usvojili Svjetska turistika organizacija (WTO), Svjetski savjet za putovanja i turizam (WTTC) i Zemaljski savjet. Ovaj dokument pretvara Agendu 21 u program aktivnosti u oblasti turizma i putovanja. Cilj ovoga dokumenta je da pomogne organima vlada nadlenim za turizam, nacionalnim turistikim organizacijama, poslovnim udruenjima i preduzeima u oblasti turizma da ostvare svoje potencijale u cilju dostizanja odrivog razvoja turizma na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i meunarodnom nivou. Prvi dio dokumenta predstavlja saetu analizu Agende 21 i uloge koju turizam moe imati u ostvarivanju ciljeva definisanih u njoj. Ovdje se naglaava vanost saradnje na svim nivoima, analizira se strategijski i ekonomski znaaj turizma i ukazuje na prednosti uspostavljanja odrivosti cijele privrede. Drugi dio dokumenta predstavlja program aktivnosti turistikog sektora u narednom periodu, kako za vlade, dravne organe, nacionalne turistike organizacije i udruenja turistike privrede tako i za preduzea u oblasti turizma. Devet prioritetnih oblasti su: Ustanovljavanje sadraja postojeeg zakonskog i ekonomskog okvira i dobrovoljnosti za uvoenje odrivog turizma. Ustanovljavanje ekonomskih, drutvenih, kulturnih i ekolokih uticaja koji nastaju poslovanjem organizacija. Obuka, obrazovanje i drutvena svijest. Planiranje odrivog razvoja turizma. Olakavanje, razmjena informacija, znanja i tehnologija koje se odnose na odrivi turizam izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Obezbjeivanje uea svih oblasti drutva. Projektovanje novih turistikih proizvoda sa odrivou kao njihovom sutinom. Mjerenje napretka u ostvarivanju odrivog razvoja. Partnerstvo u razvoju odrivog turizma. Okvir odrivog razvoja koji ustanovljava turistika privreda trebalo bi da se zasniva na Deklaraciji iz Rija o ivotnoj sredini i razvoju, iz koje proistiu sledea vodea naela: turizam treba da pomogne ljudima u voenju zdravog i produktivnog ivota u saglasju sa prirodom; turizam treba da doprinese ouvanju, zatiti i restauraciji ekosistema Zemlje; turizam treba da se zasniva na odrivom obrascu proizvodnje i potronje; drave treba da sarauju na promociji otvorenog ekonomskog sistema, u kome meunarodna trgovina u uslugama turistike privrede moe zauzeti svoje mjesto na odrivim osnovama; turizam, mir, razvoj i zatita okruenja su meuzavisni; protekcionizam u poslovanju turistike privrede treba da bude sprijeen ili ukinut; zatita okruenja treba da ini integralan dio procesa razvoja turizma; pitanja razvoja turizma treba rjeavati uz uee zainteresovanih graana, uz planske odluke koje su usvojene na lokalnom nivou; drave e upozoravati jedna drugu o prirodnim katastrofama koje mogu pogoditi turiste ili turistike destinacije;
114
turizam bi trebalo da iskoristi u najveem obimu svoje mogunosti za zapoljavanje ena i domaeg stanovnitva; razvoj turizma treba da prizna i podri identitet, kulturu i interese domaeg stanovnitva; turizam treba da potuje meunarodne zakone kojima se titi ivotna sredina.
Agenda 21 za turistiku privredu navodi aktivnosti koje privreda treba da vodi da bi ostvarila odrivi razvoj i naine na koje vlade mogu olakati ovaj proces. Primjenom preporuka Agende 21, ona e usmjeravati ukupne kapacitete turizma ka: stvaranju ekonomske vrijednosti za resurse ije bi se ouvanje u suprotnom smatralo finansijski bezvrijednim; ovi resursi ukljuuju specifini ivotinjski svijet, prirodne predjele, i kulturnu batinu, pruanju podrke i sredstava za poboljanje ivotne sredine u oblastima kao to su gradski centri i stari industrijski lokaliteti, ukljuujui poveanje zaposlenosti u ovim oblastima, ustanovljavanju neophodne infrastrukture, kao to su postrojenja za preradu vode, kako za stanovnitvo tako i za posjetioce to moe podsticati druge privredne aktivnosti, istraivanju i razvoju ekoloki iste tehnologije i tehnika, koje mogu biti prenijete drugim preduzeima i zemljama kao i lokalnim zajednicama koje primaju turiste, korienju mogunosti komunikacije sa korisnicima usluga i lokalnim zajednicama, koje primaju turiste, da bi se prenosile poruke i iskustva u vezi sa odrivim razvojem obezbeivanje ekoloki ouvane alternative razvoja zemljama u razvoju i ostrvskim zemljama, to im moe pomoi da dostignu obrasce odrivog razvoja, predvoenju drugih grana privrede ka usvajanju poslovne prakse koja doprinosi odrivom razvoju kroz zahteve dobavljaima da obezbede proizvode koji nisu tetni za okruenje i razmenu informacija i ideja o ekoloki ispravnom upravljanju. 1.3. KONVENCIJA O BIOLOKOJ RAZNOVRSNOSTI Jedan od najznaajnijih meunarodnih propisa je Konvencija o biolokoj raznovrsnosti (Convention on biological diversity - CBD). Ona je donesena na Konferenciji Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini i razvoju, odranoj u Rio de eneiru polovinom 1992.godine. S obzirom na vitalnu vanost ouvanja bioloke raznovrsnosti, ekosistema i prirodnih stanita te odranja i obnove populacija i vrsti sposobnih za ivot u njihovom prirodnom okruenju. Konvencija se zasniva na principima ouvanja bioloke raznovrsnosti, suverenosti drava nad sopstvenim prirodnim resursima, odgovornosti drava za odranje i korienje sopstvenih resursa i za eventualnu tetu koju svojim propustima nanese biolokoj raznovrsnosti drugih drava, na principima meunarodne saradnje i stvaranja povoljnih materijalnih i pravnih uslova za povoljan transfer biotehnologija i pristup genetikim resursima. Na istoj konferenciji donijeta je i posebna Deklaracija o zatiti globalnog sistema ivotne sredine i razvoja (Rio Deklaracija), koja inaugurie 27 principa kojima se titi integritet globalnog sistema ivotne sredine i razvoja. Bioloka raznovrsnost je sveukupnost svih ivih organizama koji su sastavni dijelovi kopnenih, morskih i drugih vodenih ekosistema i ekolokih kompleksa te ukljuuje raznovrsnost unutar vrsta, izmeu vrsta te raznovrsnost ekosistema. Potpisivanjem Konvencije o biolokoj raznovrsnosti zemlje potpisnice (do sada ukljuena 191 zemlja) se obavezuju na ouvanje i unapreenje postojee bioloke raznovrsnosti, kao i na razumno korienje prirodnih dobara na principima odrivosti. Obaveza svake zemlje potpisnice
115
Konvencije o biolokoj raznovrsnosti je utvrivanje vlastite bioloke raznovrsnosti, njene ugroenosti i problema vezanih za zatitu, kao i donoenje odgovarajue nacionalne strategije. Konvencija o biolokoj raznovrsnosti bazirana je na svjesnosti njenih potpisnica za istinsku vrijednost bioloke raznovrsnosti, kao i ekolokih, genetskih, socijalnih, ekonomskih, naunih, edukativnih, kulturolokih, rekreacionih, i estetskih vrijednosti bioloke razliitosti i njenih komponenti, te znaaj te razliitosti za razvoj i odravanje ivotnih sistema biosfere. lanice potpisnice obavezale su se da zatite i odrivo koriste bioloku raznovrsnost na dobrobit sadanjih i buduih generacija. Cilj Konvencije je ouvanje bioloke raznovrsnosti, odrivo korienje njenih komponenti, kao pravedna raspodjela dobrobiti iz korienja genetskih izvora. Dravna zajednica Srbija i Crna Gora ratifikovala je Konvenciju o biolokoj raznovrsnosti (ukljuujui i Protokol o biolokoj sigurnosti) 2003. godine. Crna Gora je naslijedila lanstvo u njoj nakon to je postala nezavisna drava 2006.godine. Ova konvencija je zacrtala novu koncepciju zatite prirode, proirujui djelatnost na ouvanje sveukupne bioloke i predeone raznovrsnosti i osiguranje odrivog koritenja prirodnih dobara. Osnovni ciljevi Konvencije su osigurati: ouvanje sveukupne bioloke raznovrsnosti; odrivo koritenje prirodnih dobara, na dobrobit sadanjih i buduih narataja; integrisanje mjera zatite i odrivog korienja prirode u sve relevantne sektore. Potpisnice Konvencije preuzimaju sljedee obaveze: propisati opte smjernice za ouvanje bioloke raznovrsnosti i odrivo korienje prirodnih dobara; utvrditi i pratiti stanje bioloke raznovrsnosti (inventarizacija i monitoring); ouvati bioloku raznovrsnost prvenstveno in-situ (u prirodi) ustanovljavanjem sistema zatienih podruja, te ex-situ (izvan prirode); osigurati odrivo korienje prirodnih dobara ugraivanjem mjera ouvanja bioloke raznvrsnosti u sve djelatnosti prostornog ureenja i korienja prirodnih dobara (umarstvo, poljoprivreda, lovstvo, ribarstvo, vodoprivreda i dr.); istraivati bioloku raznovrsnost, sprovoditi obrazovanje i obavjetavanje javnosti o biolokoj raznovrsnosti; sprijeiti ili smanjiti tetne uticaje na bioloku raznovrsnost; osigurati pristup genetskim izvorima; osigurati razmjenu informacija te tehniku i naunu saradnju; regulisati problematiku biotehnologije i bioloke sigurnosti; osigurati finansiranje nacionalnih aktivnosti koje e doprinijeti ostvarivanju ciljeva Konvencije. Potpisnice se obavezuju donijeti nacionalne strategije, planove ili programe za zatitu bioloke raznovrsnosti i odrivo korienje prirodnih dobara. Na osnovu te obaveze, 1995. godine je za Evropu donesena Sveevropska strategija zatite bioloke i predione raznovrsnosti, koja je podruje Konvencije proirila i na predjele. Tree izdanje Globalnog pregleda biodiverziteta (GBO-3) koje je objavio Sekretarijat Konvencije o biolokoj raznovrsnosti potvruje da ovjeanstvo nije uspjelo da dostigne cilj biodiverziteta 2010 kojim se definie znaajna redukcija gubitka biodiverziteta do 2010. godine. Ni za jedan od dvadeset jednog cilja koji su definisani u okviru opteg cilja biodiverziteta 2010 ne moe se rei da je dostignut globalno, iako su neki od njih realizovani djelimino na lokalnom nivou. Deset od
116
petnaeset kljunih indikatora stanja biodiverziteta ukazuju na nepovoljan trend stanja biodiverziteta. Ni jedna vlada nije izvijestila da je postigla uspjeh u dostizanju cilja biodiverziteta 2010, pri emu je jedna petina eksplicitno izvijestila o neuspjehu u implementaciji. Vrste koje su identifikovane kao rizine u kontekstu izumiranja sve su blie nestajanju, pri emu vodozemci i koralne vrste pokazuju najrapidnije promjene statusa. Brojnost vrsta kimenjaka opala je za skoro jednu treinu u prosjeku izmeu 1970. i 2006. godine, pri emu se globalno nastavlja trend opadanja, sa posebno izraenom tendencijom opadanja meu tropskim i vrstama nastanjenim u vodenim stanitima. Nastavlja se trend opadanja prirodnih stanita irom svijeta sa aspekta obuhvata i integriteta, posebno movarna podruja (slanih i slatkih voda), habitati sjevernih mora, koralni grebeni, grebeni koljkara, morske trave. 1.4. POVELJA O ODRIVOM TURIZMU Povelja o odrivom turizmu donesena je, 1995. godine u Lanzarotu na Kanarskim ostrvima, od strane uesnika Svjetske konferncije o odrivom turizmu. Deklaracijim se apeluje na meunarodnu zajednicu, vlade i druge dravne organe, donosioce odluka i profesionalce u turizmu, dravna i privatna udruenja i institucije ije aktivnosti se odnose na turizam, kao i same turiste da prihvate principe i ciljeve odrivog turizma iz Povelje. Povelja sadri 18 sledeih principa: 1. Razvoj turizma e se zasnivati na kriterijumu odrivosti, to znai da on mora biti dugorono ekolooki podnoljiv, ali i ekonomski odriv i etiki i drutveno pravian za lokalne zajednice. Odrivi razvoj je voeni proces koji predvia globalno upravijanje resursima tako da se obezbijedi njihova vitalnost, to omoguava da bude ouvano nae prirodno i kulturno bogatstvo, ukljuujui i zatiene oblasti. Kao moan instrument razvoja, turizam moe i treba da aktivno uestvuje u strategiji odrivog razvoja. Uslov za ispravno upravijanje turizmom jeste da odrivost resursa od kojih on zavisi mora biti garantovana. 2. Turizam treba da doprinese odrivom razvoju i da bude integrisan u prirodno, kulturno i ljudsko okruenje; on mora potovati osjetljive balanse koji su karakteristika mnogih turistikih destinacija, naroito malih ostrva i ekoloki osjetljivih podruja. Turizam treba da obezbijedi prihvatljivu evoluciju u vezi sa svojim djelovanjem na prirodne resurse, biodiverzitet mogunost asimilacije svih uticaja ili otpadaka koje sam proizvodi. 3. Turizam mora voditi rauna o svom dejstvu na kulturno naslee i elemente tradicije, na aktivnosti i dinamiku svake lokalne zajednice. Uvaavanje ovih lokalnih inilaca i podrka identitetu, kulturi i interesima lokalne zajednice mora uvijek igrati centralnu ulogu u formulisanju strategija turizma, naroito u zemljama u razvoju. 4. Aktivan doprinos turizma odrivom razvoju pretpostavlja solidarnost, uzajamno potovanje i uee svih aktera ukljuenih u ovaj proces, i mora biti zasnovan na efikasnim mehanizmima saradnje na svim nivoima: lokalnom, nacionalnom, regionalnom i meunarodnom. 5. Ouvanje, zatita i uvaavanje vrijednosti prirodnog i kulturnog naslea predstavljaju prioritetnu oblast saradnje. Iz ovog pristupa proistie da svi koji su odgovorni moraju preuzeti na sebe istinski izazov kulturnih, tehnolokih i profesionalnih inovacija, moraju, takoe, uloiti ogroman napor da stvore i primijene integrisane instrumente planiranja upravijanja. 6. Kriterijumi kvaliteta, vezani kako za ouvanje turistike destinacije, tako i za mogunost
117
7. 8. 9. 10.
11.
12.
13. 14.
15.
16.
17.
18.
zadovoljenja turista, odreeni u saradnji sa lokalim zajednicama i saglasni sa principima odrivog razvoja, treba da predstavljaju prioritetne clijeve u formulisanju strategija i projekata u turizmu. Da bi uestvovao u odrivom razvoju, turizam se mora zasnivati na raznolikosti mogunosti koje nudi lokalna ekonomija. On treba da bude potpuno integrisan i da pozitivno doprinosi lokalnom privrednom razvoju. Sve alternative razvoja turizma moraju efikasno sluiti poboljanju kvaliteta ivota svih ljudi i moraju uticati na drutveni i kulturni napredak svake destinacije. Vlade i nadleni organi, uz uece nevladinih organizacija i lokalnih zajednica, preduzea moraju preduzimati aktivnosti u cilju integrisanja planiranja u turizmu kao doprinosa odrivom razvoju. Uz uvaavanje ekonomske i drutvene kohezije meu narodima svijeta, kao fundamentalnog principa odrivog razvoja, potrebno je bez odlaganja promovisati mjere koje dozvoljavaju praviniju raspodjelu koristi i trokova turizma. Ovo podrazumijeva promjenu obrazaca potronje i uvoenje metoda obrazovanja cijena koji podrazumijevaju internalizovanje trokova okruenja. Vlade i multilateralne organizacije treba da smatraju prioritetom i ojaaju direktnu i indirektnu pomo projektima u turizmu koji doprinose kvalitetu ivotne sredine. U ovom kontekstu, neophodno je temeljno istraiti primjenu meunarodno usaglaenih ekonomskih, pravnih i fiskalnih instrumenata da bi se osigurala odriva upotreba resursa u turizmu. Poseban prioritet u oblasti tehnike saradnje i finansijske pomoi za odrivi razvoj turizma bie dat, sada i u budunosti, ekoloki i kulturno osjetljivim prostorima. Slino ovome, poseban tretman treba da bude dat zonama koje su bile degradirane primjenom turistikih modela koji su zastarjeli ili imaju znatan negativan uticaj. Unapreenje alternativnih oblika turizma koji su kompatibilni sa principima odrivog razvoja, uz podrku unoenju raznolikosti, predstavlja garanciju stabilnosti u srednjoronom i dugoronom razdoblju. U vezi sa ovim, postoji potreba, naroito za mnoga mala ostrva i ekoloki osjetijiva podruja, da aktivno sprovode i jaaju regionalnu saradnju. Vlade, privreda, organi vlasti i nevladine organizacije vezane za turizam treba da uestvuju u unapreenju i stvaranju otvorenih mjera za istraivanje, irenje informacija i transfer odgovarajueg znanja o turizmu ekoloki odrivim tehnologijama u turizmu. Ustanovljenje politike odrivog turizma neophodno zahtijeva podrku i promociju ekoloki kompatibilnih sistema upravljanja u turizmu, studije izvodljivosti u vezi sa transformacijom ovog sektora, kao i uvoenje probnih projekata i razvoj meunarodnih programa saradnje. Turistika privreda, zajedno sa organima vlasti i nevladinim organizacijama, ije su aktivnosti vezane za turizam, stvorie specifine okvire za pozitivne i preventivne akcije u cilju obezbjeivanja odrivog razvoja turizma i ustanoviti programe podrke za uvoenje ovakve prakse. Oni e nadgledati dostignua, izvjetavati o rezultatima i razmjenjivati iskustva. Posebnu panju treba posvetiti ulozi i ekolokim posledicama saobraaja u okviru turizma i razvoju ekonomskih instrumenata stvorenih radi smanjenja upotrebe neobnovljivih vidova energije i podrke recikliranju i minimizaciji otpada u turistikim centrima. Usvajanje i uvoenje propisa o upravljanju pogodnom za odrivost, od strane glavnih uesnika ukljuenih u turizam, naroito privrede, fundamentalni su ukoliko turizam treba da bude odriv. Takvi propisi mogu biti efikasni instrumenti za razvoj odgovornih turistikih aktivnosti. Treba primijeniti sve neophodne mjere u cilju informisanja i podizanja svjesnosti svih
118
strana ukljuenih u turistiku privredu, na lokalnom, nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou, u skladu sa sadrajem i ciljevima Konferencije iz Lanzarota. 1.5. BERLINSKA DEKLARACIJA O BIOLOKOJ RAZNOVRSNOSTI I ODRIVOM TURIZMU Berlinska deklaracija o biolokoj raznovrsnosti i odrivom turizmu usvojena na meunarodnoj konferenciji ministara za ivotnu sredinu o biodiverzitetu i ivotnoj sredini, odranoj od 6-8. marta 1997. godine se sastoji iz optih i posebnih naela. Opta naela su sljedea: 1. Aktivnosti u turizmu treba da budu environmentalno, ekonomski, drutveno i kulturno odrive. Razvoj i upravljanje aktivnostima u turizmu treba da budu voeni ciljevima, naelima i izjavama posveenosti postavljenim u Konvenciji o biolokoj raznovrsnosti. 2. Svi uesnici treba da promoviu aktivnosti u turizmu koje direktno ili indirektno doprinose ouvanju prirode i bioloke raznovrsnosti i koje koristi lokalnim zajednicama. 3. Da bi se ouvala priroda i bioloka raznovrsnost, kao glavni resursi za aktivnosti u turizmu, treba preduzeti sve neophodne mjere da se obezbjedi stalno potovanje integriteta ekosistema i stanita. Dodatno optereenje, kao posledica razvoja turizma, treba da bude izbjegnuto u oblastima u kojima je priroda ve pod pritiskom turistikih aktivnosti. Prednost bi trebalo dati modernizaciji i renoviranju postojeih turistikih objekata. 4. Treba preduzeti mjere nadahnute naelom obazrive akcije da bi se sprijeila i minimizirala teta koju prouzrokuje turizam po bioloku raznovrsnost. Ove mjere treba da ukljue praenje postojeih aktivnosti i procjenu uticaja na ivotnu sredinu koji imaju predloene nove aktivnosti, ukljuujui i praenje negativnih efekata posmatranja divljih ivotinja. 5. Treba u najveem obimu promovisati turistike aktivnosti koje koriste environmentalno pouzdane tehnologije za utedu vode i energije, za spreavanje zagaenja, za preradu otpadnih voda, za izbjegavanje proizvodnje vrstog otpada i za podrku reciklai. Slino tome, treba podrati, gde god je to mogue, turistike aktivnosti koje ohrabruju upotrebu javnog saobraaja i nemotorizovanog saobraaja. 6. Svi uesnici, ukljuujui vlade, meunarodne organizacije, privatni sektor i grupe za ivotnu sredinu, treba da prihvate svoje zajednike odgovornosti u ostvarivanju odrivih oblika turizma. Treba razvijati politike i, gde je to odgovarajue, zakone, ekonomske instrumente vezane za ivotnu sredinu i podsticaje da bi se obezbedilo da turistike aktivnosti zadovoljavaju potrebe za ouvanjm prirode i bioloke raznovrsnosti, a u ta je ukljueno i prikupljanje sredstava od turizma. Treba ohrabriti privatni sektor da razvija i primenjuje uputstva i pravila ponaanja za odrivi turizam. Svi uesnici treba da sarauju na lokalnom, nacionalnom i meunarodnom nivou da bi se postiglo uzajamno razumevanje u vezi sa zahtjevima odrivog turizma. Posebnu panju treba posvetiti pograninim oblastima i oblastima od meunarodnog znaaja. 7. Koncepti i kritrijumi odrivog turizma treba da budu razvijani i uvreni u programe obrazovanja i obuke profesionalaca u turizmu. Cjelokupna javnost treba da bude informisana i edukovana u vezi sa koristima od zatite prirode i ouvanja biodiverziteta kroz odrive oblike turizma. Treba sve vie iriti i primenjivati rezultate istraivanja i koncepte odrivog turizma. Posebna naela: 1. Treba usavravati popisivanje turistikih aktivnosti i atraktivnosti, uzimajui u obzir uticaje na ekosisteme i bioloku raznovrsnost. Treba preduzeti koordinirane napore vlada,
119
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
privatnog sektora i svih drugih uesnika u cilju slaganja oko kriterijuma mjerenja i ocjene uticaja turizma na prirodu i bioloku raznovrsnost. U vezi sa tim, treba uspostaviti tehniku i naunu saradnju kroz mehanizam ''mjesta za razmjenu informacija'' na osnovu Konvencije o biodiverzitetu. Turistike ktivnosti, koje ukljuuju planiranje turizma, mjere za obezbjeivanje turistike infrastrukture i turistikog poslovanja, za koje je vjerovatno da imaju znaajne uticaje na prirodu i bioloku raznovrsnost, treba da budu predmet prethodnih procjena uticaja na ivotnu sredinu. Turistike aktivnosti treba da budu planirane na odgovarajuim nivoima, imajui u vidu integraciju drutveno-ekonomskih, kulturnih i ekolokih razmatranja na svim nivoima. Razvoj, ivotna sredina i planiranje treba da budu integrisani procesi. Treba uiniti sve napore da bi se obezbijedilo da integrisani planovi turizma budu primenjivani i ojaani. Turizam treba da bude zasnovan na konceptima i vidovima saobraaja koji su nekodljivi za ivotnu sredinu. Negativni uticaji saobraaja na ivotnu sredinu treba da se smanje, poklanjajui posebnu panju uticajima na ivotnu sredinu koje vr drumski i vazduni saobraaj, posebno u ekoloki osjetljivim oblastima. Sportskim aktivnostima i aktivnostima na otvorenom, ukljuujui rekreativni lov i ribolov, posebno u ekoloki osjetljivim oblastima, treba upravljati na takav nain da ispune zahtjeve z ouvanjm prirode i bioloke raznovrsnosti i da budu usklaene sa postojeim zakonima o zatiti i odrivom korienju vrsta. Posebnu panju treba posvetiti tome da ivotinje i biljke i proizvodi napravljeni od njih kao suveniri budu ponueni na prodaju samo na osnovama odrive i za ivotnu sredinu zdrave upotrebe prirodnih resursa i u saglasnosti sa nacionalnim zakonima i meunarodnim sporazumima. Kad god je to mogue i odgovarajue, treba koristiti ekonomske instrumente i podsticaje koji ukljuuju dodjeljivanje nagrada, sertifikata i eko-oznaka za odrivi turizam, da bi se podstakao privatni sektor da preuzme svoje odgovornosti u dostizanju odrivog turizma. Treba se zalagati za ukidanje ekonomskih podsticaja koji ohrabruju aktivnosti nepovoljne po ivotnu sredinu. Turizam treba razvijati na takav nain da koristi lokalnim zajednicama, jaa lokalnu privredu, zapoljava lokalnu radnu snagu i, gdje god je to ekoloki odrivo, koristi lokalne sirovine, lokalne poljoprivredne proizvode i tradicionalne vjetine. Treba uvesti mehanizme, ukljuujui i politike i zakone, da bi se obezbijedio priliv koristi za lokalne zajednice. Turistike ktivnosti treba da potuju ekoloke karakteristike i kapacitete lokalne ivotne sredine u kojoj se odvijaju. Treba uiniti sve napore za potovanje tradicionalnih naina ivota i kultura. Turizam treba da bude ogranien, a ako je neophodno i sprijeen, u ekoloki i kulturno osjetljivim oblastima. Svi oblici masovnog turizma treba da budu izbjegavani u ovim oblastima. Tamo gdje postojee turistike aktivnosti prevazilaze izdrljivost kapacitet, treba uiniti sve napore da se smanje negativni uticaji turistikih aktivnosti i preduzeti mjere da se ponovo uspostavi naruena ivotna sredina. Turizmom u zatienim oblastima treba upravljati sa ciljem obezbjeivanja postizanja ciljeva reima zatiene oblasti. Gdje god turistike aktivnosti mogu doprinijeti postizanju ciljeva ouvanja u zatienim oblastima, takve aktivnosti treba podravati i promovisati, takoe i kao sluajeve za testiranje, na kontrolisan nain, uticaja turizma na biodiverzitet. U izuzetno osjetljivim oblastima, rezervatima prirode i drugim zatienim oblastima koje zahtijevaju strogu zatitu, turistike aktivnosti treba ograniiti na podnoljivi minimum. U priobalnim podrujima treba preduzeti sve neophodne mjere da se obezbjede odrivi oblici turizma, uzimajui u obzir naela integrisanog upravljanja priobalnom oblau.
120
Posebnu panju treba posvetiti ouvanju osjetljivih zona, kao to su mala ostrva, koralni grebeni, priobalne vode, mangrov drvo, priobalne movare, plae i dine. 12. Turizmom u planinskim oblastima treba takoe upravljati na, za ivotnu sredinu, odgovarajue naine. Turizam u osjetljivim planinskim regijama treba da bude regulisan tako da bioloka raznovrsnost ovih oblasti bude ouvana. 13. U svim oblastima gdje je priroda posebno raznolika, osjetljiva i atraktivna treba uiniti sve napore da se izae u susret zahtjevima z zatitm prirode i ouvanjm bioloke raznovrsnosti. Posebna panja treba da bude posveena potrebama ouvanjm u umskim oblastima, panjacima, ekosistemima slatke vode, oblastima spektakularne ljepote, arktikim i antarktikim ekosistemima. 2. DOKUMENTI EVROPSKE UNIJE Uporedo sa procesom globalizacije na svjetskom nivou razvija se i proces regionalizacije. Na evropskom tlu smo svjedoci evropskih integracija, u okviru kojih je obuhvaen i turizam. Zatita ivotne sredine zahtjevna je i veoma skupa politika Evropske unije. Ona nije sektor u klasinom smislu, kao druge politike Evropske unije, ve je vaan dio svih ostalih sektora. Iz godine u godinu veliina i sloenost propisa raste i zahtijeva izrazitu predanost i razumijevanje svih onih na koje se ti propisi odnose. Evropa ima vodeu ulogu u meunarodnom turizmu, s velikim procentom od oko 60% u ukupnim svjetskim turistikim tokovima. U razvoj turizma ukljuena su brojna tijela od opteg znaaja za privredu, kao i ona koja su specijalizovana za turizam. Ona usmjeravaju turistiki razvoj na globalnom, nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Za uspjene partnerske odnose izmeu tuistikog sektora i sektora za bioloku raznovrsnost najznaajnija je spoznaja da uspjeh turistikih aktivnosti u mnogome zavisi od raznovrsnosti predjela i biolokih resursa. Promovisanje i sprovoenje te spoznaje u sveobuhvatniju saradnju u upravljanju prirodnim dobrima, izazov je sa kojim se danas srijee menadment u zatienim podrujima. Sve ira priprema i implementacija planova za upravljanje odrivim turizmom u zatienim podrujima, znaajno e doprinijeti rjeavanju tog izazova. 2.1. BARSELONSKA KONVENCIJA - KONVENCIJA O ZATITI MEDITERANA OD ZAGAENJA Sa problemom kako postii odrivost u procesu turistikog razvoja naroito na obalnim i zatienim podrujima Evropska unija se suoila ve krajem 80-tih godina XX vijeka. Na regionalnom nivou, odrivi razvoj obalnih podruja postao je prioritet za sve zemlje potpisnice Barselonske konvencije, kao i prioritetna tema Mediteranske komisije o odrivom razvoju (MSCD). Cilj ove konvencije je da zatiti morsko okruenje od zagaenja u skladu s njenim odredbama i pripadajuim protokolima, kao i da zastupa mjere spreavanja zagaenja iz svih izvora u Sredozemnom moru. U razmatranjima znaaja pomenute Konvencije, smatramo da bi bilo dovoljno za ovu priliku ograniiti se na Protokol. Prema protokolu Konvencije koji se odnosi na Strateki akcioni plan za ouvanje biodiverziteta (SAP i BIO) drave lanice imaju obavezu izraditi Akcione planove za definisanje prioriteta, a te aktivnosti su mogue, ako na nivou nadlenih zakonodavnih struktura postoji adekvatna mrea propisa koju sprovode lokalni organi uprave i odgovorni subjekti. Ukljuivanjem morskih ekosistema u Konvenciju o pravu mora iz 1982. godine, i davanjem
121
meunarodno priznatog statusa pitanju Integralnog upravljanja obalnim podrujima iz poglavlja 17 Agende 21 1992. godine, kao i 1995.godine amandmanima Konvencije iz Barcelone, proireno je podruje primjene aplikacija iz Konvencije i podravajuih protokola i na obalna podruja. Zemlje potpisnice Konvencije iz Barcelone 2001.godine, odobrile su preporuke za pripremu investicijske studije koja se tie primjene regionalnih pravnih instrumenata u domenu upravljanja obalnim podrujima. Izvjetaj je zavren 2003.godine. 2.2. BERNSKA KONVENCIJA O OUVANJU DIVLJIH IVOTINJA I PRIRODNE SREDINE Bernska Konvencija je usvojena u gradu Bernu, 19.09.1979. godine, stupila je na snagu 06.06.1982. godine. Povodom Konvencije Savjet Evropske zajednice donio je Odluku 82/72/EEC, 03.12.1981. godine. Namjera Konvencije je promovisanje saradnje izmeu zemalja potpisnica u cilju ouvanja divlje flore i faune i zatite ugroenih vrsta. Evropska Zajednica je ugovorna strana, a potpisnice Konvencije su se obavezale preduzeti sve odgovarajue mjere kako bi zatitile vrste divlje flore. Takoe, Konvencijom je zabranjeno branje, sakupljanje, sjea ili upanje takvih biljki. Bilo kakva eksploatacija divlje faune mora biti u skladu sa propisom u cilju odranja populacije van opasnosti. Ciljevi Bernske konvencije su: ouvati evropsku divlju floru i faunu, njihova prirodna stanita, naroito kroz osiguranje sprovoenja mjera zatite prirode od strane svih relevantnih sektora; podsticati meudravnu suradnju; osigurati minimalnu zatitu za najvei broj divljih biljnih i ivotinjskih vrsta, osigurati posebnu zatitu za odreene ugroene vrste. Obaveze koje proizlaze iz Konvencije odnose se izmeu ostalog, na zatitu stanita divljih biljaka i ivotinja, kao i na mjere posebne zatite vrsta navedenih u dodacima I. i II., kao i na odreene mjere zatite ivotinjskih vrsta navedenih u Dodatku III. Konvencija sadri etiri dodatka koja se stalno revidiraju zavisno o novim naunim saznanjima a odnose se na: Dodatak I strogo zatiene biljne vrste (zabranjeno ih je namjerno brati, skupljati, rezati ili vaditi s korijenom, potrebno je ouvati njihova stanita); Dodatak II - strogo zatiene ivotinjske vrste (zabranjeno ih je hvatati, ubijati, iskoritavati njihove populacije ili ih na bilo koji nain namjerno uznemiravati, te je potrebno ouvati njihova stanita); Dodatak III - zatiene ivotinjske vrste (moraju biti zakonski zatiene, ali se moe dopustiti nadzirano iskoritavanje populacija); Dodatak IV - zabranjena sredstva i metode ubijanja, hvatanja i drugih oblika iskoritavanja (odnosi se na ivotinjske vrste iz Dodatka III). U cilju sprovoenja Konvencije, nuno je da Zakon o zatiti prirode ima ugraenu obavezu inventarizacije vrsta i stanita, naunu procjenu ugroenosti, kao i ustanovljavanje mree zatienih lokaliteta nunih za zatitu odreenih ugroenih vrsta i ugroenih staninih tipova (ekoloka mrea). Bernska konvencija ini temelje politike zatite prirode u dravama Savjeta Evrope, te u Evropskoj uniji, gdje su za njeno sprovoenje donesene direktive ije odredbe sve lanice moraju ugraditi u svoja zakonodavstva:
122
2.3. DIREKTIVA O ZATITI PTICA BR. 79/409/EEC I DIREKTIVA O ZATITI PRIRODNIH STANITA I DIVLJE FAUNE I FLORE BR. 92/43/EEC Ova direktiva predstavlja prvi korak Evropske unije u cilju opadanja broja vrsta ptica i dugotrajnoj zatiti i upravljanju svim vrstama ptica koje ive u divljini na prostoru Evropske unije ukljuujui i migratorne vrste i njihova stanita. Svaka lanica Evropske unije treba da regulie trgovinu pticama, ogranii lov na vrste koje nijesu u mogunosti da se odre i zabrani odreene metode hvatanja ili ubijanja. Osnovne obaveze koje proizlaze iz direktiva su: ouvati bioloku raznolikost kroz primjenu mjera za odranje ili ponovno uspostavljanje prirodnih stanita i vrsta divlje flore i faune u povoljnom statusu zatite, koji je definisan direktivama; stvoriti koherentnu ekoloku mreu koju sainjavaju ekoloki vrijedna podruja. Svaki planirani zahvat u ovim podrujima podlijee procjeni prihvatljivosti zahvata za prirodu, pa je u procjenu obavezno ukljuiti javnost; utvrditi ekoloki vana podruja koja su od evropske vanosti, te za njih osigurati primjereni reim zatite (zabrana uznemiravanja ivotinja i degradiranja stanita) zatiena ekoloki vana podruja.
2.4. KONVENCIJA O OUVANJU MIGRATORNIH VRSTA DIVLJIH IVOTINJA BONSKA KONVENCIJA Savjet Evropske zajednice donio je Odluku broj 82/461/EEC od 24.06.1982. kojom je zakljuena Konvencija o ouvanju migratornih vrsta divljih ivotinja (Bonska Konvencija). Osnovni cilj Bonske konvencije jeste zatititi migratorne vrste u cijelome podruju njihovog rasprostranjenja. Ona predstavlja okvir unutar kojega drave stranke, mogu preduzimati mjere zatite migratornih vrsta i to na sljedee naine: da donesu mjere stroge zatite za migratorne vrste za koje je utvreno da su u opasnosti od izumiranja u cijelom ili u znaajnome dijelu svojega podruja rasprostranjenja; da sklapaju sporazume u vezi sa zatitom i gazdovanjem migratornim vrstama koje imaju nepovoljan status zatite ili koje bi imale znatne koristi od meunarodne saradnje; da sprovode zajednika istraivanja i praenja. Svrha Konvencije je dakle, razvoj meunarodne saradnje u pogledu ouvanja migratornih vrsta divljih ivotinja u itavom svijetu. Divljim ivotinjama treba posvetiti posebnu panju zbog njihove vanosti za ivotnu sredinu, ekologiju, genetiku, nauku, rekreaciju, kulturu, obrazovanje, drutvo i ekonomiju. Da bi izbjegli ugroavanje bilo koje migratorne vrste lanice Konvencije moraju: da sarauju ili podre istraivanja vezana za migratorne vrste; da omogue zatitu migratornih vrsta, ukljuujui i one iz dodatka 1; i da se dre Dogovora o ouvanju i menadmentu migratornih vrsta navedenom u Dodatku 2 U cilju zatite ugroenih migratornih vrsta, lanice Konvencije moraju: da ouvaju ili zatite ugroene vrste; da sprijee, otklone ili smanje efekte aktivnosti koje uzrokuju migraciju vrsta; i
123
da poveaju izvodljivost spreavanja, smanjenja ili kontrole faktora koji ugroavaju ili su potencijalni faktori ugroavanja vrsta.
2.5. KONVENCIJA O ALPIMA Sredinom osamdesetih godina prolog vijeka sazrela je svijest da se efikasna zatita alpskog prostora moe postii samo meunarodnom saradnjom. Konvencija o Alpima je potpisana 1991.godine od strane Austrije, Francuske, Italije, Lihtentajna, vajcarske, Njemake i Evropske unije, a nakon to su je 1995. godine ratifikovale Njemaka, Austrija i Lihtentajn stupila je na snagu. Ova konvencija predstavlja okvirni ugovor. Pojedinane mjere za zatitu Alpa i podsticanje odrivog razvoja reguliu se u tzv. Protokolima. Do sada postoji osam protokola: 1. Planinska poljoprivreda 2. Zatita prirode i pejzaa 3. Prostorno planiranje i odrivi razvoj 4. Planinska uma 5. Turizam 6. Saobraaj 7. Energija 8. Zatita tla Protokol o turizmu ima za cilj harmonizaciju turistiko rekreativnih aktivnosti sa ekolokim i socijalnim zahtjevima. Treba dati prednost onim tipovima turizma koji nemaju tetne uticaje na prirodu i lokalne zajednice. Posebno se podstiu mjere za poveanje kvaliteta ponude, za ouvanje radnih mjesta i za ekoloku prihvatljivost. 2.6. EVROPSKA POVELJA ZA ODRIVI TURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA Ova povelja je pripremljena od strane Saveza evropskih nacionalnih parkova i parkova prirode (EUROPARC). Povelja je usvojena od strane Meunarodne unije za ouvanje prirode (IUCN). Ova povelja priznaje posebne okolnosti funkcioniranja parkova i postizanja ravnotee izmeu potreba okruenja, posjetitlaca i lokalne zajednice. Osnovni ciljevi angaovanja ove asocijacije, su: da se podstaknu i intenziviraju transformacioni procesi u turizmu koji se razvija u zatienim zonama; da se obezbijedi dugorona zatita i ouvanje prirodnih, kulturnih i drutvenih resursa; da se na odgovarajui pozitivan nain doprinese ukupnom kvalitetu receptivnih prostora; da se obezbijedi blagostanje lokalnom stanovnitvu i turistima. U pomenutom dokumentu definisane su i brojne konkretne mjere za usmjeravanje razvoja turizma, u cilju kako njegove dobrobiti, tako i dobrobiti zatienih podruja, turista i lokalnog stanovnitva. S tim u vezi, predlau se tri sledee grupe mjera i aktivnosti (Radovi, Mari, 2000): izrada pilot projekata koji treba da pokau/dokau da je koncept odrivog razvoja adekvatna alternativa prethodnom modelu masovnog razvoja turizma i da ima visok nivo saglasnosti sa savremenim trinim tokovima i zahtjevima tranje u kojima dominiraju ekoloka, zdravstvena, rekreativna, kulturna i religiozna komponenta; finansijsko, organizaciono i kadrovsko podsticanje i ubrzavanje procesa transformacije sa tradicionalnih na odrive forme razvoja; preduzimanje brojnih inicijativa i konkretnih mjera od strane razliitih subjekata, koje su prvenstveno usmjerene na uspostavljanje i funkcionisanje koncepta odrivog razvoja turizma.
124
2.7. UVIAVNI TURIZAM Grupa od oko 30 organizacija i mrea udruila se 1986.godine u radnu zajednicu Uviavni turizam. Cilj ove zajednice je podsticanje razvoja tzv. blagog turizma Radna grupa je razradila naela za tri vane grupe aktera u turizmu: odgovorne osobe u turistikim destinacijama, putnike agencije i same turiste. Ova se naela ne smatraju apsolutnim i konanim. Ona samo trebaju pruiti podsticaje i podstaknuti na zajedniki dalji razvoj. Evropska politika zatite ivotne sredine doprinosi odrivom razvoju turizma i sa sljedeim direktivama: Evropska povelja o ivotnoj sredini i zdravlju. Usvojena na Prvoj Evropskoj Konferenciji za ivotnu sredinu i zdravlje, Svjetske zdravstvene organizacije u Frankfurtu na Majni, Njemaka, 08. decembar 1989. godine. Povelja naglaava garanciju prava graana na istu i zdravu ivotnu sredinu. Okvirna direktiva o vodama (Water Framework Directive). Ova direktiva uspostavlja jasne ciljeve s namjerom da do 2015.godine sve evropske vode moraju biti u dobrom stanju te da se voda irom Europe mora na odriv nain koristiti. Kvalitet vode za kupanje (Bathing Water Directive). Ova direktiva iz 1976.g. dala je obavezujue standarde za kvalitet vode za kupanje irom Evropske unije. Direktiva o Stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Strategic Environmental Assessment- SEA). Ova direktiva je donesena kako bi se osiguralo da se za vrijeme izrade, a prije usvajanja regionalnih i lokalnih razvojnih planova i programa izvri procjena njihovog uticaja na ivotnu sredinu.
Osim evropskih direktiva i nacionalnog zakonodavstva, zemlje lanice Evropske unije su potpisnice i meunarodnih sporazuma koji imaju za cilj zatitu prirodne raznovrsnosti i bogatstva te ograniavanja uinaka zemalja na klimatske promjene, tj. Konvencije o biolokoj raznovrsnosti i protokola iz Kjota. Za turizam su takoe veoma znaajni i neki od alata nastali na dobrovoljnoj osnovi kao to je: Environmental and Audit Management Scheme (EMAS). Ovo je dobrovoljni sistem upravljanja za preduzea i organizacije koje ele na trajnoj osnovi usavravati svoje operativne ekoloke mjere zatite bez obzira na praksu koju im nalae zakon. Ovom emom podraavaju se mjere koje su ak detaljnije od mjera definisanih naelima meunarodnog standarda ekolokog upravljanja u preduzeima, ISO 14001. 3. MEUNARODNI STANDARDI U OBLASTI EKOTURIZMA 3.1. POJAM I ZNAAJ STANDARDIZACIJE Postojanje neusklaenosti standarda u velikom broju zemalja ili regija predstavlja znaajan problem. Postojanje meunarodnih standarda, koji bi bili prihvaeni u dravama i regijama irom svijeta umnogome bi smanjilo navedeni problem. Na meunarodnom nivou donoenje standarda i drugih dokumenata standardizacije obavlja se u okviru meunarodnih organizacija za standardizaciju. U uslovima globalne ekonomije, pitanje standardizacije postaje sve sloenije, a tehniki i drugi standardi izuzetno vani za opstanak i razvoj modernih organizacija. To posebno dolazi do
125
izraaja kod organizacija koje posluju na globalnom tritu, jer njihovi proizvodi i usluge moraju da funkcioniu i budu prihvaeni u veem broju zemalja, koje karakteriu razliite kulture, sistemi vrijednosti i uslovi okruenja. Standardizacija se sprovodi u svim ljudskim djelatnostima pa tako i u turizmu. Zbog toga sve vei broj organizacija, iz ovog sektora, u svijetu aktivno uestvuje u razvoju i implementaciji standarda. Prema Meunarodnoj organizaciji za standardizaciju (ISO) standardizacija je proces utvrivanja i primene odreenih pravila radi sreivanja i regulisanja aktivnosti u datoj oblasti, u korist i uz uee svih zainteresovanih strana, a naroito radi ostvarenja sveoptih optimalnih uteda, uzimajui u obzir funkcionalnu namenu i zahteve tehnike bezbednosti. Standardizacija je posledica potrebe uspostavljanja efikasne zatite potroaa (zdravlje, bezbednost, ekonomski interesi), zatita okruenja, stvaranja uslova za stabilno snabdevanje trita, kao i obezbjeenja konkurentnosti na globalnom tritu. Opti ciljevi standardizacije su da proizvod, proces ili usluga u odreenim uslovima slue svojoj namjeni, da ogranii raznolikost izborom optimalnog broja tipova ili veliina te osigura vezu razliitih proizvoda, obezbijedi sigurnost, zatitu zdravlja i okoline. Osnovni principi standardizacije su konsenzus, ukljuivanje svih zainteresiranih strana, javnost rada, razvoj tehnike te koherentnost. Propisivanjem utvrenog standarda obezbeuje se mogunost komparacije po bilo kom osnovu, odnosno objektivnost. Norma omoguava rangiranje svakog pojedinca, a time i objektivnost procene u odnosu na referentnu grupu. 3.2. MEUNARODNI EKOLOKI STANDARDI Danas potroai, irom svijeta, izraavaju veliku zabrinutost za ekoloke uticaje proizvoda koje kupuju, a kompanije pod pritiskom ekolokih udruenja, ali jo vie pod pritiskom potroaa pokuavaju na sve naine udovoljiti njihovim zahtjevima za zelenijim proizvodima. Za proizvode iroke potronje prihvatljiva cijena i dokazan kvalitet nijesu dovoljan preduslov da bi nali put do kupaca. Sve izraenija ekoloka svijest stavila je pred proizvoae zahtjev da tritu ponude proizvode koji udovoljavaju visokim ekolokim standardima. Ekoloka prihvatljivost postala je dodatni kvalitet proizvoda, a ekoloki menadment uobiajena praksa poslovnog i odrivog upravljanja i prerasta u globalni menadment. Tome svakako doprinose i globalni procesi uvoenja meunarodnih standarda za ekoloki menadment ISO 14001 iz 1994. godine. Osnovna struktura i naela za ovaj standard potiu iz upravljanja kvalitetom (ISO 9001:2000). Osnovna uloga ovih standarda je u tome da osiguraju jedinstvene smjernice za ekoloku politiku; da definiu strateke i operativne ciljeve: da identifikuju i vrednuju ekoloke efekte; uspostave naine interne i eksterne provjere; uspostave principe komuniciranja i definiu obaveze za inoviranje znanja, itd. Procesi i zahtjevi sistema upravljanja odrivim razvojem koji je baziran na normama ISO 14001:94 prikazani su na slici 41. U tom smislu zahtjevi sistema ekolokog menadmenta predstavljaju dalju razradu i konkretizaciju Povelje za odrivi razvoj (Business Charter of Sustainable Development) koja je 1991. godine usvojena od strane meunarodne trgovinske komore. Tada je proglaeno da je ekoloki menadment kljuna determinanta odrivog razvoja i da mora biti prioritetni zadatak svake organizacije; da ekologija mora biti integrisana u menadment organizacije i da njeno unapreenje mora biti stalan proces; da se zaposleni moraju stalno motivisati i ekoloki
126
obrazovati; da se mora vriti stalna ocjena ekolokih posljedica svakog novog procesa i proizvoda; da organizacija mora preuzeti odgovornost za ponaanje svojih kooperanata i dobavljaa; da organizacija mora biti otvorena za dijalog o ekolokim rizicima i angaovana u zajednikim naporima za unapreenje ekoloke svijesti i redovno informisanje svih zainteresiranih strana. Standardi serije ISO 14001 odnose se na skup standarda kojima se obezbeuje da poslovanje bude usklaeno sa zahtevima prirodnog okruenja (ivotne sredine). Cilj je unapreenje zatite okruenja i prevencija zagaenja u skladu sa ekonomskim interesom drutva. Organizacija sa ISO 14001 ima manje ekolokih problema a takoe, ostvaruje utede kroz efikasnije upravljanje resursima i smanjenje koliina otpada. Slika 30: Procesi i zahtjevi sistema ekolokog menadmenta
Izvor: Norma ISO 14001 : 94, Dravni zavod za normizaciju i mjeriteljstvo, Zagreb 1996. godine.
3.3. MEUNARODNI STANDARDI ZA ODRIVI I EKOTURIZAM Ekoturizam. Jednostavna rije, meutim, kompleksan i esto kontradiktoran koncept. Mnogo toga se podvodi pod ovaj pojam, zahvaljujui tome postao je popularna fraza irom svijeta pa i u Crnoj Gori. Izraz ekoturizam pojavljuje se u publikacijama mnogih koji se bave turistikom
127
djelatnou, dok dravne institucije esto koriste taj pojam kako bi istakle turistiku ponudu svoje zemlje. Meutim, u praksi se malo njih pridrava sutinskih naela ekoturizma. Ukoliko se ekoturizam razvija na pogrean nain ekoturisti e se pretvoriti u egoturiste. Ekoturizam nastoji imati niske uticaje na ivotnu sredinu i maksimizirati ekonomske koristi. On pomae obrazovanju putnika, obezbjeuje sredstva za konzervaciju, direktno doprinosi ekonomskom razvoju i politikom jaanju lokalnih zajednica, a takoe podstie potovanje razliitih kultura i ljudskih prava. U tom cilju potrebno je razviti ekoloke standarde kojim e se definisati uslovi koje privredni subjekti, destinacije ili proizvodi moraju ispunjavati da bi se smatrali ekolokim. Poto se ekoturizam uglavnom odvija u ekoloki najosjetljivijim podrujima to je potreba uvoenja standarda u ovoj oblasti jo izraenija. Tokom proteklih decenija, meunarodna industrija turizma i putovanja predstavlja primjer pobornika dobrovoljnih inicijativa u smanjenju negativnih i jaanju pozitivnih uticaja vezanih za vlastite aktivnosti. Kao rezultat toga nastao je irok spektar dobrovoljnih inicijativa iz ovog sektora. Tako su nastali i razliiti sertifikacioni programi i programi ekolokog oznaavanja koji su promovisani kod potroaa. Svaki od njih je razvio neki oblik ekolokog znaka koji ilustruje poboljane ekoloke performanse. Neki od tih programa, legitimnih i vjerodostojnih, pruaju onim turistikim kompanijama, koje su zaista usvojile programe za poboljanje zatite ivotne sredine, priliku da to pokau potroaima, dobavljaima, dioniarima, vladi i drugim poslovnim subjektima. Na taj nain, takoe, se razvijaju pozitivni odnosi sa javnou. Turistikim subjektima koji zaista posluju po ekolokim standardima mogu se dodjeljivati priznanja za to u obliku: Sertifikata, ili Ekolokog znaka. Ova dva pojma se esto mijeaju, iako u sutini predstavljaju razliite stvari. Sertifikat se dodjeljuje onim subjektima ili aktivnostima koje u potpunosti zadovoljavaju odreene standarde, odnosno osnovne ili minimalne standarde, koji obino nadilaze zahtjeve pravnih odredbi. Ekoloki znak je nagrada koja se dodjeljuje subjektima ili aktivnostima koje pokazuju znatno bolje rezultate u poreenju sa drugim subjektima u okviru istog sektora. Sertifikacija se definie kao dobroboljni postupak procjene revizije i davanja pismene garancije da objekat, proizvod proces ili usluga zadovoljava odreene standarde. To je nagrada trina oznaka za one koji zadovoljavaju ili premaujiu osnovne standard (Honey, Rome, 2001). Podsticaj za ekoloku sertifikaciju dao je Zemaljski samit u Riu 1992. godine. ISO 14001 generalni standard za sisteme upravljanja ivotnom sredinom je objavljen 1996. i postao je popularan irom svijeta kao univerzalni sistem ekoloke sertifikacije uprkos ozbiljnim ogranienjima. Sertifikacija u turizmu vezana za kvalitet zapoeta je prije gotovo 100 godina. Sistem oznaavanja hotela sa 5 zvjezdica izgraivan je decenijama i danas je prihvaen kao standard u cijelom svijetu. Ekoloka sertifikacija vezana za turizam poinje u Evropi sa Plavom zastavicom za plae u Danskoj 1987.godine. Ovaj sistem je danas prihvaen u cijelom svijetu. U dekadi izmeu Samita u Riu 1992. i Meunarodne godine ekoturizma 2002. u svijetu je prema studiji WTO-a (2002) nastalo preko 60 razliitih programa za sertifikaciju odrivog i ekoturizma (vidi sliku 31).
128
Nekoliko od tih programa je prihvaeno irom svijeta, neki su ragionalni, a najvei broj ine nacionalni ili lokalni.Samo tri programa iz studije se odnose na sertifikaciju ekoturizma. Veina programa se odnosi na lodeve, a samo nekoliko njih na sve sektore i aspekte turizma. Do 2007. u svijetu je postojalo ili bilo u nastajanju preko 80 programa, iako su neki manji programi prestali da postoje. Svjesni opasnosti od nekontrolisanog irenja (zbunjenosti potroaa, nedostatka prepoznatljivog brenda i iroko postavljenih standarda) veina predstavnika najvanijih sertifikacionih programa sastali su se 2000. godine u Mohonk Mountain House (New York) kako bi se poli razvijati zajedniki minimalni standardi. Kao rezultat konferencije nastao je Mahonk ugovor, neformalni konsenzus meu programima o minimalnim standardima za sertifikaciju odrivog i ekoturizma, kao i da se uspostavi jasna razlika izmeu tih tipova turizma. U skladu sa tim formiran je Savjet za upravljanje odrivim turizmom (Sustainable Tourism Stewardship Council - STSC) koji je uradio studiju izvodljivosti. Odrane su konsultantske radionice irom svijeta sa zainteresovanim stejkholderima uz direktnu komunikaciju sa preko hiljadu strunjaka i organizacija iz dvdeset est zemalja. Studije, pored drugih brojnih stvari, preporuuju uspostavljanje minimalnih standarda za setifikaciju odrivog turizma koji na kraju moraju biti potvreni od strane akreditacionog tijela koje potvruje sertifikate. Kao konkretni rezultati ovih napora uspostavljeni su usklaeni standardi u Evropi (The VISIT Standard) i Americi (The Baseline Criteria for the Sustainable Tourism Certification Network of the Americas). Slika 31: Geografska distribucija i zastupljenost po sektorima sertifikacionih programa u turizmu
Izvor: WTO, Voluntary Initiatives, 2001.
Kao posledica tih aktivnosti i studija, novi i postojei programi turistike sertifikacije su poeli da uzimaju u obzir sve aspekte odrivosti: ekoloke, socijalne, kulturne i ekonomske, tzv. triple bottom line. Mnogi noviji programi pored kriterijuma odrivosti ukljuuju i kvalitet, zdravstvene i sigurnosne kriterijume.
129
3.4. EKOLOKO OZNAAVANJE U TURIZMU Ekoloki znak treba da govori o kvalitetu i posveenosti zatiti ivotne sredine, tj. da obavjetava potroaa da je proizvod primjeren okruenju kulturi i drutvenim uslovima. Ekoloki znakovi su postali mone ikone, koje imaju znaajan uticaj na oblikovanje turistikih usluga i obrasce potronje kako na strani ponude, tako i na strani tranje. Oznaavanje proizvoda sa ekolokim znakom je priznat nain za razlikovanje kvaliteta proizvoda u smislu zatite ivotne sredine, zdravlja ljudi ili prihvatljivosti za upotrebu. Na taj nain se oznaavaju proizvodi, usluge, hrana itd., pri emu se ocjenjuju izabrane funkcije po unaprijed zadatim kriterijumima. Promotivne tvrdnje kao to su bio, eko, ekoloki, prirodno i sl., u velikom su porastu. Meutim, odluujua razlika u odnosu na ekoloki znak jeste to su slogani i etikete ove vrste uglavnom sastavljeni proizvoljno. Na kojim se kriterijima temelji njihova upotreba uglavnom nije poznato i esto se ne mogu dobiti takvi podaci. Mnogo vjerodostojniju informaciju o ekolokim karakteristikama proizvoda krajnjem potroau pruaju ekoloki znakovi. Dodjela tih znakova temelji se na unaprijed postavljenim kriterijumima kojima odreeni proizvod mora udovoljiti kako bi dobio potvrdu ekoloke prihvatljivosti. Ekoloki znak je jedan od tzv. mekih instrumenata u politici zatite ivotne sredine, koji je direktno usmjeren na trite. 3.4.1.Razlozi za uvoenje, uloga i znaaj ekolokog oznaavanja u turizmu Svaki proizvod ima vie ili manje nepovoljan uticaj na ivotnu sredinu. Potroai kupovinom ine ekoloki odabir kada izmeu dva slina ili jednaka proizvoda odaberu onaj sa znakom zatite okruenja. Na taj nain daju proizvoaima jasan znak da e kupovati samo one proizvode koji nepotrebno ne troe resurse ivotne sredine. Ekoloki znak je putokaz potroau da u odnosu na zatitu ivotne sredine napravi najbolji izbor, te da se snae meu razliitim promotivnim tvrdnjama od kojih su mnoge proizvoljne, nestrune ili netane. Osnovni razlozi za uvoenje ekolokog oznaavanja su (Budak, Kosec, 2009): promovisanje razvoja, proizvodnje, reklamiranja i korienja proizvoda koji u to je mogue manjoj mjeri ugroavaju ivotnu sredinu, stimulisanje proizvodnje pri kojoj se maksimalno tede prirodni resursi uz korienje materijala podlonih reciklai, pruanje kupcima potpune i pouzdane informacije o uticaju odreenog proizvoda / usluge na ivotnu sredinu. Ekoloki znak obavjetava o ekoloki nekodljivim proizvodima i motivie potroae na izbor okruenju prijateljskijih proizvoda i time doprinosi strukturnim promjenama u privredi u smjeru manje kodljive proizvodnje za ivotnu sredinu (Mihali, 1995). Meutim, treba imati na umu da ekoloki znak ne oznaava okruenju potpuno prijateljske proizvode, ve proizvode koji su bolje podnoljivi, tj. one proizvode koji manje optereuju ivotnu sredinu (Das Umwetzeichen, 1990). Od kraja osamdesetih godina prolog vijeka ekoloko oznaavanje je odigralo znaajnu ulogu u promjeni svijesti turistike ponude i samih turista. Taj efekat jo nije na nivou eljenog, ali moramo uzeti u obzir da je to dugotrajan proces. Bitno da je perspektiva ekolokog oznaavanja
130
odlina, pogotovo ako se uzme u obzir poveanje ekoloke svijesti, emu su doprinijele ekoloke promjene, posebno klimatske. Principi odrivog razvoja turizma e igrati kljunu ulogu u odreivanju okvira razvoja turizma u budunosti. Zahtjev za dodjelu ekolokog znaka predstavlja dio akcionog plana organizacije za poboljanje ekolokih performansi. Svaki ekoloki znak postavlja odreene kriterijume, koji moraju biti ispunjeni, i zato je korak u smjeru dostizanja odrivog turizma. Turistika sertifikacija putem ekolokog znaka omoguava dobru prodaju organizacijama koje dostignu ili premauju odreeni standard. Ekoloki znak im omoguava da svoje ekoloke standarde pokau na tritu. U teoriji, to omoguava potroaima da identifikuju kompanije ije je poslovanje ekoloki odgovorno ili ak odrivo. Ekoloki znak treba da govori o kvalitetu i posveenosti zatiti ivotne sredine, tj. da obavjetava potroaa da je proizvod primjeren okruenju kulturi i drutvenim uslovima. Ekoloki znak je, meutim, samo jedan od paketa alata potrebnih za odrivi turizam. Efektivne i vjerodostojne eme ekolokog oznaavanja treba da budu dopunjene obrazovanjem, pravnom regulativom i sveobuhvatnm planiranjem odrivog turistikog razvoja. 3.4.2. Tipovi ekolokog oznaavanja Postoji vie tipova ekolokog oznaavanja. Najea podjela se odnosi na: obavezno oznaavanje koje propisuje drava i neobavezno dobrovoljno oznaavanje koje uspostavljaju razliite interesne grupe uz pomo strunjaka. Kod neobaveznih ema za njihovo opte priznanje i irenje na tritu potrebno je (Mihali, 2003): da su mjerila za ocjenjivanje uvijek dostupna javnosti, da su kriterijumi utemeljeni na meunarodnim, evropskim ili industrijskim standardima, da su kriterijumi za oznaavanje pripremljeni od grupe priznatih strunjaka, da su informacije o toj grupi strunjaka i njihove reference predstavljene javnosti, da je valjanost znaka vremenski ograniena i sa pravilima upotrebe znaka detaljno definisana, da se znak odnosi na proizvod a ne na proizvoaa, da je predvieno redovno, periodino i (ne)najavljeno provjeravanje ispunjavanja kriterijuma, da korisnik zaista moe osjetiti razliku kvaliteta proizvoda koji je dobio znak kvaliteta, da je javnosti jednostavno dostupan spisak proizvoda, koji su zbog navedenog kvaliteta dobili znak razlikovanja u prolosti, da osigurava dobru promociju i prezentaciju sadraja u ciljnoj grupi, da je ema oznaavanja organizovana neprofitno, da znak dodjeljuje pouzdana institucija. Takoe, programe ekolokog oznaavanja moemo podijeliti na: nacionalne i meunarodne. Mada su programi za ekoloko oznaavanje najprije poeli da se razvijaju na nacionalnim nivoima, pri emu je drava bila glavni inicijator i organizator razvoja i primjene ove vrste
131
programa, danas, u vremenu opte globalizacije, sve vei znaaj dobijaju meunarodni programi kao to su Program za oznaavanje o zatiti ivotne sredine Evropske unije EU eco-label i Global Ecolabelling Network. 3.4.3. Problematika ekolokog oznaavanja Ekoloko oznaavanje ima smisla samo ako adekvatno komunicira sa svim uesnicima na tritu, a posebno sa potroaima. Znaajno je istai da je ovaj proces jo u razvoju, jer vie od polovine postojeih ekolokih znakova je mlae od deset godina. Iako rastui interes za odrivi turizam i paralelno evolucija niza turistikih sertifikacionih programa predstavlja pozitivan pomak, veliki broj razliitih programa izaziva zabunu meu potroaima, poslovnim partnerima i destinacijskim menaderima. Takva konfuzija, u kombinaciji sa skepticizmom o upotrebi razliitih ekolokih znakova od strane kompanija ili institucija na istoj lokaciji, moe ozbiljno potkopati znaajan potencijal ekolokog oznaavanja na putu dostizanja odrivog turizma. Potroaima postaje teko ako ne i nemogue razlikovati kvalitetne proizvode. Neke trenutne eme sertifikovanja u praksi su pogrene, jer je sertifikat vie baziran na procesu nego na performansi. To znai da je sertifikovana kompanija razvila ekoloku politiku i postavila sistem upravljanja ivotnom sredinom, ali moe biti da jo uvijek radi na ekoloki tetan nain. Za uspjenu primjenu i funkcionisanje ekolokih znakova potrebni su finansijski i ljudski resursi i adekvatna administrativna i organizaciona struktura. Pozitivni efekti koji proizlaze iz ekolokog oznaavanja ogledaju se u ekonomskoj efikasnosti organizacije, ali samo u srednjoronom ili dugoronom periodu. Ekoloke eme su obino neprofitne, ali je potrebno pokriti trokove njihovog djelovanja. Najvei dio ema se barem djelimino finansira iz doprinosa kandidata. Kandidati plaaju trokove prijema u zavisnosti od veliine, vrste smjetaja (hoteli, omladinski hosteli, privatne sobe, planinarski domovi), obima prometa, ili slinih kriterijuma. Trokovi prijemnog postupka, koji plaaju kandidati, esto su namijenjeni samo za korienje logotipa i promotivnih materijala. Tehnika pomo, prirunici, savjetovanja putem Interneta, regulisani su na razliite naine. Odgovorna tijela moraju biti svjesna da je malim turistikim preduzeima esto teko platiti visoku cijenu, te da e u tom sluaju odustati od cijelog programa. Administrativna i tehnike podrka igra kljunu ulogu u procesu ekolokog oznaavanja. Pojedinano mala i srednja preduzea teko mogu utvrditi probleme i nai njihova rjeenja, ali nadlene institucija mogu ponuditi mogua rjeenja ak i kod najteih pitanja. 3.4.4. Najpoznatiji programi ekolokog oznaavanja u turizmu Ekoloko oznaavanje u turizmu je nov fenomen. Broj znakova raste u posljednjih 10 godina i teko je precizno odgovoriti koliko ekolokih znakova postoji danas. Neki ekoloki znakovi nestaju, dok nastaju novi (Font, Buckley, 2001). Od kraja 80-tih godina prolog vijeka, u sektoru meunarodnog turizma i putovanja, su nastali razliiti sertifikacioni programi koji su promovisani kod potroaa. Svaki od njih je razvio neki oblik ekolokog znaka koji ilustruje poboljane ekoloke performanse. Generalno postoje tri nivoa ekolokih znakova u turizmu i to: za masovni turizam, odrivi turizam i eko-turizam.
132
Prvi tip znakova predstavlja najoptije i nejasne kriterijume i uglavnom samo skree panju na uticaje na ivotnu srednu, utedu energije i upravljanje otpadom. Vrsta znakova koja se odnosi na odrivi turizam je usmjerena na ekoloke, socio-kulturne i ekonomske kriterijume. Dodjela ekolokih znakova na polju ekoturizma vri se na osnovu najstroih kriterijma i uzima u obzir samo proizvode i usluge dokazano ekoloke. Nosioci ekolokih znakova u turizmu mogu biti (Mihali, 1995): turistiki proizvodi, turistika preduzea i turistike destinacije. Ekoloki znak se moe odnositi na turistiki proizvod u cjelini ili na jedan njegov dio. Ekoloki znakovi se oblikuju za turistike destinacije koje u poreenju sa drugima bolje i intenzivnije praktikuju ekoloki menadment i brinu se za ouvanje i poboljanje stanja ivotne sredine. Takoe, ekoloki znakovi se dodjeljuju preduzeima koja koja tee to vie smanjiti negativne uticaje turizma na ivotnu sredinu. Turistika praksa je pokazala da ekoloki osvijeeni turisti, koji trae takve proizvode, kombinuju ekoloke proizvode turoperatora u ekodestinacijama. Slika 32: Razliiti ekoloki znakovi
Izvor: www.ecoafrica.com
Uspostavljanje ekolokih standarda je dug i kontinuiran proces, tako da su dobrovoljni ekoloki programi, preporuke i nagrade, obino najbolji nain za postizanje dugoronih stratekih ciljeva u podruju odrivog razvoja. Bez upustava, smjernica, standarda, kriterijuma i praenja od strane nezavisnih ustanova, korisnici ne mogu biti sigurni da je proizvod koji se deklarie kao okruenju prijateljski, zaista takav. Ova zabrinutost je glavna motivacija za stvaranje javnih i
133
privatnih organizacija, koje razvijaju programe ekolokog oznaavanja i dodjeljuju ekoloke znakove na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou. Regionalni i nacionalni progami zatite okruenja od negativnih uticaja turizma postoje u veini evropskih drava, poput Austrije, Njemake, Danske, Luksemburga, Velike Britanije, panije, eke itd. Kao rezultat toga nastali su razliiti ekoloki znakovi. Tako u skandinavskim zemljama postoji ekoloki znak Nordijski labud u Njemakoj Viabono u Austriji Ekoloko drvo i sl. Evropska unija je razvila EU ekoloi znak Eko rua, dok je meunarodno priznata ekoloka oznaka Green Globe koju je razvio Svjetski savjet za turizam i putovanja (WTTC) 1994. godine. U nastavku ovog rada emo predstaviti neke od najpoznatijih i najprestinijih programa ekolokog oznaavanja u sektoru turizma i putovanja. Ekoloki znak plava zastavica Plava zastavica, prikazana na slici 33, je danas u svijetu vrlo cijenjena turistika oznaka koja je sve brojnijim turistima glavni orijentir prilikom odabira destinacije. To je najpriznatiji model ekolokog oznaavanja i obavjetavanja javnosti, kada je u pitanju briga za more i obalni pojas, a posebno za obalne prostore koji trpe najjai pritisak, a to su plae i marine. Plae i marine na slatkim vodama takoe mogu biti nosioci meunarodne Plave zastavice. Cilj ovog meunarodnog programa zatite ivotne je odrivo upravljanje morem i obalnim pojasom. Slika 33: Plava zastavica
Izvor:www.blueflag.org
Do sada je dodijeljeno preko 3450 Plavih zastavica na plaama u marinama. Plava zastavica je priznanje koje se dodjeljuje samo za jednu sezonu, pa se zahtjev na propisani nain mora obnavljati svake godine. Intelektualni vlasnik Plave zastavice i meunarodni voditelj ovog prograama je Fondacija za ekoloku edukaciju ( Foundation for Environmental Education FEE), sa sjeditem u Danskoj, koju je utemeljio Savjet Evrope 1981. godine. U program je trenutno ukljueno 30-ak evropskih (meu kojima je i Crna Gora) i 10-ak vanevropskih drava kojima je turizam jedan od stratekih ciljeva. Sprovoenje programa Plava zastavica poiva na strogo definisanim kriterijima. Iako se tokom sezone sprovode nacionalne i meunarodne inspekcije, gosti i korisnici plaa i marina s Plavom zastavicom treba da obavijeste FEE u sluaju da primijete krenje zadatih kriterijuma. Za sprovoenje ovog programa u svakoj je dravi zadueno jedno ekoloko udruenje, koje svojom organizacijom i programom rada ispunjava kriterijume o lanstvu u FEE.
134
Ekoloki znak Ekotel Ekotel (Ecotel) je ekskluzivni ekoloki znak koji mogu stei samo hoteli koji uzimaju u obzir najstroije socijalne i ekoloke kriterijime. Ekoloka ema Ecotel je poznata po pet globusa, od kojih svaki predstavlja nagradu za razliita podruja. Tih pet podruja su kamen temeljac ekoloke odgovornosti i ine ih:
opredjeljenje za zatitu ivotne sredine, upravljanje vrstim otpadom, efikasna upotreba energije, tednja vode i edukaciju zaposlenih i drutveno odgovorno poslovanje. Slika 34: Ekoloki znak Ekotel
Izvor: www.concepthospitality.com
Ekoloka ema Ekotel je nastala u Americi i ima za cilj da pomogne hotelima irom svijeta u kreiranju i razvoju ekolokog programa. ema je potpuno dobrovoljna, hoteli moraju podnijeti zahtjev za ukljuivanje u program. Iako je u poetku bila potpuno besplatna finansirana od HVS International, sada se za trokove postupka plaa 1000 USD i vie, zavisno od veliine hotela, dok je lanarina u rasponu od 7.500 USD do 25.000 USD. Hoteli koji su dobili ekoloki znak Ekotel imaju od etiri (planinarski domovi u SAD) do 800 soba. Ekoloka ema Ekotel svojim lanovima prua mnoge prednosti od opsene promocije i prepoznatljivosti na tritu do vie samopotovanja zaposlenih i bolje kontrole nad operativnim trokovima hotela. Gosti u hotelima, koji su stekli ekoloki znak Ekotel su, ne samo ekoturisti, ve uglavnom poslovni ljudi, koji dijele brigu za ivotnu sredinu, uesnici kongresa i seminara, turistiki agenti, novinari. U periodu od 1994.-2006. godine ekoloki znak Ekotel zatrailo je vie od 1100 hotela, motela i odmaralita irom svijeta, ali do sada je dodijeljeno samo 36 sertifikata u osam drava. Ekotel sertifikate imaju hoteli u Sjevernoj Americi (SAD 5 i Meksiko 2), Latinskoj Americi (Kostarika 17, Belize 4, Gvatemala 1 i Honduras 1) i Aziji (Japan 2 i Indija 4). Ekotel vai za najsroiju emu ekolokog oznaavanja na svijetu. Od 1999.godine da bi dobili pravo na Ekotel znak hoteli moraju ispuniti kriterijume za najmanje dvije oblasti (dva globusa). Hotel Miraval u SAD-u je prvi hotel u svijetu koji je dobio svih 5 globusa.
135
Ekoloki znak Viabono Viabono je od 2001. godine njemaki ekoloki znak koji je ustanovilo i vodi preduzee pod istim imenom, u saradnji sa turistikim organizacijama i udruenjima (ekoloka, turistika, potroaka, lokalne i regionalne vlasti i federalna vlada). Prednost ovog ekolokog znaka je internet portal koji pomae turistima da pronau najprikladniju, fizikom okruenju i kulturi, prijateljsku turistiku ponudu, lokalnu gastronomiju, porodini odmor, netaknutu prirodu, kulturu i umjetnost. Program ekoloki znak Viabono finansijski podravaju njemaka Savezna ministarstva zaduena za poslove zatite ivotne sredine i turizma. Ova ema je prvi put predstavljena na ITB u Berlinu 2001.godine. Njena svrha je da objedini sve postojee ekoloke turistike usluge i proizvode u razliitim sektorima turizma i promovie ih uz pomo modernih sredstava komunikacije. Znak Viabono je dizajniran za sve vrste turistikih usluga, a u centru panje su smjetajni objekti (hoteli, kampovi, privatne sobe) i destinacije (lokalne, regionalne, zatiena podruja). Slika 35: Ekoloki znak Viabono
Izvor: www.viabono.de
Cilj ekoloke eme Viabono je uspostaviti kontakt s novim ciljnim grupama gostiju i povezati ih sa kvalitetnom ponudom, koja je verifikovana u skladu s kriterijumima ekolokog znaka. To podrazumijeva intezivan rad na tritu i upotrebu savremenih marketinkih i komunikacionih tehnologija u obliku oglasa, intenzivnih odnosa sa javnou, kao i saradnju sa drugim jakim markama na tritu. Prvi kriterijumi ekolokog znaka Viabono bili su oblikovani za smjetajne objekte. Radi se o 40 kriterijuma podijeljenih u 11 oblasti zatite ivotne sredine. upravljanje otpadom, upravljanje energijom i zabrinutost za klimu, voda, buka, mobilnost, fiziki i emocionalni uslovi za boravak gostiju, informacije (ekoloka svijest), priroda i krajolik, kultura i stambena arhitektura, lokalna ekonomija i menadment. Zahtjev za dobijanje znaka moe se podnijeti u bilo koje vrijeme. S obzirom na niz obaveznih kriterijuma, oni koji su podnijeli zahtjev trebalo bi da dostignu najmanje 67 posto od potrebnih bodova. Kriterijumi su formulisani na osnovu ve postojeih sistema i treba ih obnavljati svake
136
tri godine. Podnosilac zahtjeva prima paket osnovnih informacija, ukljuujui i broure, besplatno. Program ekoloki znak Viabono takoe nudi edukaciju, savjetovanje i sl. Trokovi dobijanja znaka Viabono zavise od veliine objekta s obzirom na broj leajeva/posjetilaca. Dodatno se zaraunava provizija za goste koji su svoj boravak rezervisali preko Viabona. Vaibono ima ciljanu promociju putem odnosa sa javnou, letaka, broura, sajmova, konferencija i posebno putem Interneta. Viaobono takoe podrava Lykos Europa najvei internet provajder na kontinentu. Ekoloki znak Evropske unije Eko rua Ekoloki znak Evropske unije (EU Eco-label) Eko rua je u upotrebi od 1992. godine. Dodjeljuje se na osnovu evropske direktive EU 880/92/EEC. Uslov za dobijanje znaka je da proizvod ispunjava kriterijume u pogledu smanjenja potronje prirodnih resursa i energije, smanjenja zagaenja vazduha vode i zemljita, sniavanja trokova upravljanja otpadom, smanjenja buke i zatite ekosistema. Osim turistikih preduzea Eko ruu mogu dobiti i ostali proizvodi i usluge poput hrane, papira, ljekova, obue, pribor i aparati za domainstvo i sl. Evropski ekoloki znak, za smjetajne objekte, postavlja obavezne i dodatne kriterijume. Obavezni kriterijumi se odnose na: utedu energije (npr. 22% upotrijebljene energije se mora dobiti iz obnovljivih izvora), utedu vode (protok vode u tuevima manji od 12 litara u minuti), opti menadment (npr. ekoloko obrazovanje odraslih), upravljanje otpadom (gosti obavezno odvajaju smee po vrstama), informisanje gostiju kako da se to vie prijateljski odnose prema okruenju (npr. gaenje svijetla, informacije o javnom prevozu i sl.). Evropski ekoloki znak (European Flower) je prikazana na slici 36. Znak je tipine modrozelene boje sa pisanim slovom E koje simbolizuje Evropu, ekologiju (Ecology) ili ivotnu sredinu (Environmental). Listii su u obliku zvjezdica koje simbolizuju 12 lanica Evropske unije. Slika 36: Ekoloki znak Evropske unije
Izvor: www.ec.europa.eu
Organizacija koja aplicira za Evropski ekoloki znak (hoteli, turistika preduzea, kampovi itd.) najprije se moraju povezati sa nadlenim tijelom (Competent body), koje je u svakoj dravi
137
lanici EU-a nacionalna institucija odgovorna za dodjelu ekolokog znaka. Nadleno tijelo e obavijestiti podnosioca zahtjeva o tanom postupku za dodjelu znaka i dati mu pismeni materijal, koji sadri verifikacioni upitnik i prirunik. Podnosilac zahtjeva mora pruiti detaljnu dokumentaciju o sprovoenju tehnikih kriterijuma. Verifikacioni dokumenati su deklaracije (izjave) i drugi relevantni dokumenti potpisani od strane kvalifikovanih strunjaka. Nadleno tijelo se moe odluiti da zahtijeva provjeru tanosti podataka. Kada program udovoljava zahtjevima i kada je primjeni proces uredno plaen, nadleno tijelo dodjeljuje podnosiocu zahtjeva ekoloki znak. Podnosilac zahtjeva dobija pravo koritenja znaka za komunikaciju (tampa, reklame, broure) i pravo isticanja znaka na smjetajne objekte. Ekoloki znak Zeleni globus (Green Globe) Zeleni globus je jedini globalni sertifikacioni turistiki program, nastao iz Agende 21 koji principe odrivog razvoja primjenjuje na turizam i putovanja (Honey, 2002). Ovaj program je evoluirao iz meunarodnog standarda ISO 14001 za sisteme upravljanja ivotnom sredinom i prvobitno je nosio naziv Zeleni globus 21. Zeleni globus su uspostavili Svjetski savjet za turizam i putovanja (World Travel and Tourism Council, WTTC), i Svjetska turistika organizacija (World Tourism Organization, UNWTO) 1994. godine. Danas djeluje u preko 50 zemalja. Green Globe International, Inc. je ekskluzivni vlasnik brenda Zeleni globus, poto je 2008. godine kupio britansku kompaniju Green Globe Ltd. Svjetski savjet za turizam i putovanja (World Travel & Tourism Council - WTTC) je vlasnik 5% akcija Green Globe International, Inc. Od maja 2009. godine, konsultantska grupa EC3 Global je, od Green Globe International, Inc., dobila licencu da irom svijeta prua usluge sertifikovanja Green Globe brenda u sektoru turizma i putovanja. To znai EC3 Global je jedini provajder usluga, uz mogunost da upravlja i distribuira program Zeleni globus (Underpinned by Earthcheck Science) globalno. Radi se o meunarodno priznatoj konsultantskoj grupi koja prua niz programa i usluga za preduzea, zajednice i druge interesne grupe na podruju postavljanja i dostizanja ciljeva odrivosti. EC3 Global je u vlasnitvu australijskog Istraivakog centra za odrivi turizam (The Sustainable Tourism Cooperative Research Centre). Ekoloki znak Zeleni Globus zahtijeva koncept odrivog razvoja u upravljanju turistikim subjektima, koji dodaje zatiti ivotne sredine ekonomske i socijalne aspekte. Program Zeleni globus pomae organizacijama i zajednicama da rijee velike ekoloke izazove sa kojima se srijeemo na naoj planeti danas. To je posebno odnosi na sledea podruja: smanjenje emisije gasova staklene bate, energetska efikasnostost, konzervacija i upravljanje, smanjenje potronje pitke vode i drugih resursa, ouvanje i upravljanje ekosistemima, podrka za razvoj lokalne zajednice, poboljano upravljanje socijalnim i kulturnim pitanjima, poboljano upravljanje i planiranje korienja zemljita, poboljan kvalitet vazduha i smanjenje buke, poboljano upravljanje otpadnim vodama, minimiziranje otpada, ponovna upotreba i recikliranje; Cilj programa Zeleni globus je da olaka zajednicama i organizacijama dostizanje odgovornog i odrivog razvoja. Ovaj program prua okvir za poreenje i sertifikaciju njihovih ekolokih i
138
socijalnih performansi i postavlja izazove za kontinuirano poboljanje tih performansi tokom vremena. Na taj nain se identifikuju i izdvajaju turistika preduzea (hoteli, avokompanije, kruzeri, eljezniki prevoznici, aerodromi, restorani, touroperatori, turistike agencije, itd.) i destinacije koje brinu o ivotnoj sredini i efikasno upravljaju otpadom, vodom i energijom. Istovremeno se uvoenjem ekolokog menadmenta poveava i profit. Program se temelji na mjerenju ekolokih poboljanja putem Earthcheck sistema za benchmarking na godinjoj osnovi. Zeleni globus koristi niz earthcheck kvantitativnih pokazatelja za mjernje kljunih aspekata ekolokih i socijalnih performansi preduzea u sektoru putovanja i turizma (Scott i drugi, 2004). Earthcheck sistem se temelji na cjelovitosti i sofisticiranost vlastite baze podataka. Sistem raspolae bazom podataka koji se godinama prikupljaju, irom svijeta, u trideset poslovnih sektora. Podaci se stalno auriraju. Istraivanje i prikupljanje podataka se temelji na nauci i tehnologiji koju je razvio australijski Istraivaki centar za odrivi turizam (The Sustainable Tourism Cooperative Research Centre (STCRC). EC3 Global mrea irom svijeta ima ovlaene revizore koji pruaju sertifikacione usluge u ime EC3 Global u vezi sa Green Globe standardima. Trenutno, EC3 Global ima preko 30 kvalifikovanih, nezavisnih revizora. Svi se oni moraju pridravati uslova navedenih u standardu ISO / IEC 17021:2006. Ovaj internacionalni standard namijenjen je za korienje od strane tijela koja sprovode reviziju i sertifikaciju sistema upravljanja. ISO / IEC 17021 sadri naela i zahtjeve za kompetentnost i nepristrasnost revizije i izdavanje sertifikata za sisteme upravljanja svih vrsta, ukljuujui i sisteme upravljanja kvalitetom (QMS) i sisteme ekolokog menadmenta (EMS). EC3 Global u okviru programa Zeleni globus nudi dvije vrste sertifikcionih programa za organizacije i zajednice. Do sada je vie od 400 organizacija i zajednica, na svim kontinentima, dobilo sertifikat Zeleni globus. Od toga ih je najvie na Novom Zelandu 61 i Australiji 53, a najmanje u Sjevernoj Americi 3 i Srednjem Istoku 1. U Evropi je dodijeljeno ukupno 32 sertifikata, od toga najvie u Francuskoj 10. Zeleni globus Standard za kompanije namijenjen je organizacijama iz sektora turizma i putovanja i postavlja set kriterijuma za dostizanje Sertifikata. On organizacijama prua okvir za upravljanja ivotnom sredinom i dostizanje odrivosti. Ekoloki program Zeleni Globus obino predstavljamo kao ABC sistem, jer su obavezni koraci u procesu dobijanja ekolokog znaka: pridruivanje (Affiliation), poreenje (Benchmarking) i sertifikovanje (Certification). Organizacije koje ele uestvovati u procesu dobijanja ekolokog znaka, najprije se prijavljuju i detaljnije informiu o drugoj i treoj fazi procesa i tano upoznaju sa naelima i funkcionisanjem ekolokog znaka. Nakon uspjeno zavrenog drugog koraka organizacija dobija Benchmarked (bronza) status. Kada dostigne predviene kriterijme dobija dokument Procjena odrivog upravljanja ekolokg znaka Zeleni globus (GG Benchmarking Assessment Report) i pravo na korienje logotipa Green Globe Benchmarking (Bronze). Znak je bez kukice i znai da je organizacija kandidat za sertifikaciju. Nakon uspjenog treeg koraka organizacija dobija Certified (Silver) status. Dobija pravo na korienje logotipa Green Globe Certified (Silver). Znak je sa kukicom znai da je organizacija ispunila sve zahtjeve to je potvreno od strane
139
nezavisnog revizora. Organizacije koje posjeduju Green Globe sertifikat u razdoblje od 5 ili vie godina u kontinuitetu bivaju nagraene sa upotrebom znaka Green Globe Certified (Gold), nakon 10 godina dobijaju znak Green Globe Certified (Platinum). Na slici 37. prikazane su razliite varijante ekolokog znaka Green Globe. Glavni benefiti od ekolokog znaka Zeleni globus su: smanjenje optih i operativnih trokova, opredjeljenje za korporativnu drutvenu odgovornost, poboljano poslovanje, globalno priznanje, saglasnost sa sadanjim i buduum zakonima i industrijska odgovornost, status povlaenog dobavljaa. Slika 37: etiri varijante ekolokog znaka Green Globe
Izvor: www.ec3global.com
3.4.5. Ekoloko oznaavanje u Crnoj Gori Crna Gora preduzima tek poetne korake na putu ekolokog oznaavanja. Godine 2002. JP Morsko dobro, i bive Ministarstvo turizma u saradnji sa NVO Ekom (Udruenje za ekoloki konsalting u Crnoj Gori) inicirali su promociju Plave zastavice za plae, svjetski priznate ekoloke i turistike eko-etikete. Nagrada se bazira na potovanju 27 kriterijuma koji pokrivaju kvalitet vode, ekoloko obrazovanje i informisanje, ekoloko upravljanje, bezbjednost i usluge za posjetioce. Godina 2003. je bila probna godina. U 2004. godini, deset crnogorskih plaa je dobilo Plavu zastavicu, 15 u 2005. i deset u 2006. Postojea praksa upravljanja plaama u Crnoj Gori je olakala dodjejivanje Plave zastavice zato to je 17 od 27 kriterijuma ve bilo uzeto u obzir u propisima JP Morsko Dobro (nedostajali su ekoloki i kriterijumi u vezi sa osobama sa hendikepom). Sve Plave zastavice dojeljuju se samo za jednu sezonu. Ukoliko bi tokom sezone dolo do neispunjavanja jednog od obaveznih kriterijuma ili ukoliko bi se uslovi promijenili, Plava zastavica bi bila otkazala. Rezultati kampanje u vezi sa plaama koje imaju Plavu zastavicu mogli bi se uporediti sa rezultatima opteg integrisanog pristupa lokalnom upravljanju obalom koje ukljuuje Vladu, javnost i privatne zainteresovane strane. U Crnoj Gori jo uvijek ne postoji nacionalni program ekolokog oznaavanja ni za jednu vrstu proizvoda ili usluga, pa tako ni za turistiki sektor. Novi Zakon o ivotnoj sredini, koji je donesen 2008. godine, predvia uvoenje ekolokog znaka. Prema ovom zakonu ekoloki znak se utvruje za proizvode namijenjene optoj potronji, izuzev proizvoda za ishranu, pia i farmaceutskih proizvoda koji u poreenju sa slinim proizvodima manje zagauju ivotnu sredinu pri proizvodnji, plasmanu, prometu, potronji i odlaganju ili su dobijeni reciklaom
140
otpada. Ekoloki znak utvruje se i za procese i usluge koji manje zagauju ivotnu sredinu. (Zakon o ivotnoj sredini, 2008). Izgled ekolokog znaka i nain njegove upotrebe propisuje Ministarstvo zadueno za zatitu ivotne sredine. Takoe, ovo ministarstvo propisuje uslove i postupak za dobijanje prava na korienje ekolokog znaka, kao i iznos trokova nastalih dodjelom prava na korienje ekolokog znaka. U ovom radu su naglaene prednosti meunarodnih programa ekolokog oznaavanja u odnosu na nacionalne. Zato, po naem miljenju, Crna Gora, kao turistika zemlja na putu evropskih integracija, treba da prihvati i implementira, pored Plave zastavice, jo neke od meunarodnih programa ekolokog oznaavanja u turizmu, to e joj olakati napore da bude prepoznata kao kvalitetna ekoturistika destinacija. Meunarodni ekoloki znakovi, kao to su Green Globe ili European Flower, za razliku od nacionalnih, obezbjeuju mnogo bolju prepoznatljivost od strane potencijalnih potroaa na turistikom tritu irom svijeta.
141
VI POGLAVLJE - ZATIENA PODRUJA KAO ELEMENAT TURISTIKOG TRITA 1. ZATITA PRIRODE PRIORITET CJELOKUPNE LJUDSKE ZAJEDNICE Zatita prirode podrazumijeva sve odgovarajue aktivnosti i mjere koje imaju za cilj spreavanje tetnih aktivnosti, oteenja ili zagaivanja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale tete i obnova prirode i dovoenje u prvobitno stanje. Pod pojmom prirode u kontekstu ovog rada podrazmijevaju se divlje biljne i ivotinjske vrste, minerali, fosili i prirodna geografska (kopnena ili vodena) podruja, odnosno svi dijelovi okruenja tj. ivotne sredine u kojoj ovjek svojim djelovanjem jo uvijek nije izvrio znaajan negativni uticaj. Zatita prirode ini integralni dio zatite ivotne sredine i predstavlja jedan od najvanijih prioriteta cjelokupne ljudske zajednice. U svim razvijenim druvima zatita prirode nije samo stvar dobre volje pojedinca ve i njegova obaveza, pravno regulisana brojnim propisima i sankcionisana. To je rezultat sazrele svijesti o drastinim posledicama privrednog razvoja na ivotnu sredinu. Nepromiljenim ovjekovim djelovanjem ugroena je itava biosfera, pa je danas gotovo svima jasno da budunost ovjeanstva iskljuivo zavisi od mudrog gazdovanja na naoj planeti. Priroda se danas posmatra u cjelosti, u svoj svojoj sloenosti i nedokuivosti. Uvia se sve vei znaaj njenog sloenog ekolokog sklada i savrenosti kao i njene povredivosti. Ljudi su konano shvatili da naa planeta nije neiscrpni izvor prirodnih resursa, pa je sve vie onih koji se zalau za ouvanje i zatitu ivota u prirodi, ne samo zbog izvorne dragocjenosti i ljepote, ve i zato to opstanak ljudske zajednice zavisi od toga. Napori za spreavanje zagaenja i ouvanje prirodnih podruja naroito su intenzivirani u poslednjih 200 godina. Najprije je zatita prirode bila pasivna i odnosila se na zatitu odreenih biljnih i ivotinjskih vrsta, prije svega instrumentima zakonske regulative, da bi se vremenom prelo na aktivnu zatitu koja je vezana za osnivanje zatienih podruja kao to su nacionalni parkovi, parkovi prirode i sl., uz naglaenu i nezaobilaznu ekoloku komponentu prilikom planiranja bilo kojeg objekta ili djelatnosti na tom prostoru. U svijetu je svakog dana sve vie zatienih podruja. Glavni razlog osnivanja ovih podruja je ouvanje nekog tipa biofizikog procesa ili stanja kao sto su divlja populacija, sredina, prirodni pejzai ili kulturno-istorijske vrijednosti. Meutim, prilikom proglaenja ovih podruja treba sagledati i drugu stranu, a to je opstanak lokalnog sanovnitva. Ako se zbog elje za zatitom prirode ugrozi opstanak lokalnog stanovnitva, koje nema nikakav alternativni izvor prihoda, doi e do iseljavanja stanovnitva, demografskog pranjenja, koje moe prouzrokovati ire regionalne i nacionalne populacijske poremeaje. 1.1. INSTITUCIONALIZACIJA ZATITE PRIRODNIH PODRUJA Zatita prirode kao i turizam ima dugu istoriju16. Danas gotovo da nema zemlje u svijetu koja nema neko zatieno prirodno podruje. Poeci organizovane i efikasne zatite prirodnih vrijednosti ne mogu se tano ustanoviti, ali moe se rei da se pojedinana zatita susree ve u
16
Herodot je jo u V vijeku prije nove ere govorio o potrebi zatite rijeka.
142
srednjem vijeku17. Ovi poduhvati, iako su pod zatitu stavljeni samo pojedinani lokaliteti ili ivotinjske vrste, najavljuju vjekovima dugu borbu za ouvanje prirode i predstavljaju primjer brige i vizionarskih poetaka za organizovano unapreivanje i zatitu prirodne sredine. Ovo su, u stvari, poeci organizovane zatite ivotne sredine, samim tim, mnogo kasnije i nacionalnih parkova (Vidakovi 1989., prema: Kiovi i drugi, 2008). Prema Kosoviu (2006) organizovana zatita prirode prola je kroz tri karakteristine istorijske etape od svojih poetaka do dananjih dana. U pionirskoj etapi zatiuju se djelovi prirode izvanredne ljepote i vrijednosti, pri emu treba naglasiti brigu za ouvanje uma, koje su se prve nale pod panjom zatitara. Drugo razdoblje zatite prirode poinje sredinom XIX vijeka kao reakcija na sve jae procese urbanizacije i industrijalizacije, a time i zagaivanje ivotne sredine18. Zatita se poela temeljiti na zakonima; osnivaju se prvi nacionalni parkovi. Ameriki Kongres je proglasio 1. marta 1872. godine Nacionalni park Jelouston (Yellowston)19. Ve 1916. godine u SAD-u bilo je formirano 16 nacionalnih parkova. Primjer Jeloustona u SAD-u slijedile su i druge zemlje, u prvom redu zemlje Novog svijeta: Australija, Kanada, Novi Zeland. Pitanje zatite prirode postaje predmet naunih istraivanja. U Evropi se nacionalni parkovi javljaju tek poetkom XX vijeka u vedskoj, vajcarskoj i paniji. Prvi nacionalni park u Evropi je vedski Abisko proglaen 1909., dok je vajcarski Engandin, proglaen zakonom 1914. godine. Naunici i ostali ljubitelji prirode iz razvijenih drava Evrope podsticali su i organizovali osnivanje nacionalnih parkova u svojim kolonijama poput Indije i Malezije, kao i u slabije razvijenim dravama svijeta kao to su Meksiko, ile, Venezuela i dr. i to ve u toj poetnoj fazi organiziovane zatite prirode tj. do II. svjetskog rata. Danas u Evropi i svijetu skoro da i nema zemlje koja nema barem jedan nacionalni park. Osnivanje nacionalnih parkova ubrzano je poslije II svjetskog rata, usporedo s jaanjem ekoloke svijesti u razvijenim dravama i javljanjem prve ideje o odrivom razvoju. Na slici 38 prikazan je kumulativni rast broja i povrine nacionalnih parkova u svijetu od 1872. do 2003. godine. U treoj etapi razvoja zatita prirode ve poprima obiljeja drutvenog zadatka ili akcije i nije usresreena samo na podruje posebnih prirodnih ljepota nego na cjelokupan sistem prirodnih elemenata: vrste, ekosisteme, predjele i prirodne resurse. Ovdje moramo istai da se u takvim organizovanim akcijama esto pretjeruje. Dolazi do apsurda da se pojavljuju udruenja koja se bore za bezuslovnu zatitu prirode, zanemarujui svaku korist za ovjeka. Razvoj nacionalnih parkova i briga o njima u Evropi doveli su 1973. godine do osnivanja
U Londonu je 1273. godine donijeta Uredba o ograniavanju dima i pepela. Poljski Kralj Jegalon je jo u XIII vijeku zatitio Bjelovetsku puu, koja je danas, uz Biogradsku goru u Crnoj Gori i Peruicu u Bosni i Hercegovini, jedna od tri preostale praume u Evropi. U to doba tieni su ve ugroeni evropski bizoni i divlji konji. Marija Terezija je 1769. godine donijela umski red, akt koji ureuje gazdovanje umama.
17
18
Institucionalnlizacija zatite prirode posebno je vezana za poetak industrijske revolucije sredinom XIX vijeka. Tada dolazi do snanih migracija iz sela u gradove to dovodi do naglog porasta broja stanovnika u gradovima. Gradsko stanovnitvo postaje zasieno sve brim tempom ivota, emu je pogodovao zamah industrije, kao i sve nezdraviji ivot u urbanim sredinama, pa poinje pokazivati sve vee zanimanje za prirodu. Takve su tendencije posebno dole do izraaja u XX vijeku, pojavom automobila. U to doba srednji i vii graanski sloj podstiu pojavu i razvoj turizma, tako da prva zatiena podruja prirode ve poetkom XX vijeka postaju meta sve mnogobrojnijih turista. Sve vea masovnosnost turistikih posjeta ovim podrujima donijelo je i brojne negativne efekte. Tim aktom je zabranjen svaki poduhvat koji bi mogao izmijeniti izgled ovog predjela. Tada je prvi put zvanino upotrebljen termin nacionalni park. Ovo je bio kljuni dogaaj u istoriji zatite prirode.
19
143
Evropske federacije za nacionalne parkove i parkove prirode, u Sarbrikenu. Danas se ta federacija zove Euro Park federacija, sa sjeditem u Grafenau u Njemakoj. Prvo zatieno podruje u Crnoj Gori, Biogradska gora, zatiena je 1878. godine ukazom poslednjeg crnogorskog monarha Nikole I Petrovia. Neposredno po protjerivanju Turaka sa ovog podruja, on ga je proglasio zabranom (zabranjena je sea drvea). Bilo je to samo nekoliko godina nakon proglaenja prvog nacionalnog parka u svijetu Jeloustona u SAD-u. Prvi nacionalni park Srbije je Fruka gora, proglaen 1960. godine. U Hrvatskoj, prema Kosoviu, Drutvo za ureenje i poljepavanje Plitvikih jezera i okoline pokrenulo je 1914. godine donoenje zakona o proglaenju tog podruja nacionalnim parkom. Tako su Finansijskim zakonom za godinu 1928/29. nacionalnim parkovima proglaeni Plitvika jezera, Bijele stijene i tirovaa. Treba imati na umu da to nijesu bili nacionalni parkovi u dananjem smislu i u skladu s meunarodnim kriterijima, nego tek prva zatiena podruja u nas (Kosovi, 2006). U SFRJ prvi proglaeni nacionalni park bio je Pelister u Makedoniji, 1948. godine. Slika 38: Kumulativni rast broja i povrine nacionalnih parkova u svijetu od 1872. do 2003. godine
Izvor: United Nations List of Protected Areas, 2003.
144
1.2. ZATIENA PODRUJA POJAM I DEFINICIJA Proglaavanje zatienih podruja je najei nain na koji se vri zatita prirode. Odreeni prostori i vrste koji se odlikuju visokim nivoom bioloke raznovrsnosti, u kojima postoje vrijedni bioloki, geomorfoloki, hidroloki i drugi sadraji zatiuju se zakonom drave na ijoj su teritoriji. Zatiena podruja predstavljaju dio konzervatorske strategije, na nacionalnom i internacionalnom nivou, koja ima za cilj ouvanje ekosistema i zatitu od izumiranja ugroenih divljih i ivotinjskih vrsta. U smislu zakona zatieno podruje (dobro) je prirodno dobro koje zbog svojih posebnih vrijednosti i odlika (geodiverziteta, biodiverziteta, predjela, pejzaa i dr.) i kao dobro od opteg interesa uiva posebnu zatitu (Zakon o ivotnoj sredini, 2008). Prema definiciji Svjetske unije za zatitu prirode (The World Conservation Union - IUCN), iz 1994. godine zatieno podruje se definie kao: Dio kopna i/ili mora posebno posveen ouvanju i odravanju bioloke raznovrsnosti te prirodnih i pripadajuih kulturnih dobara, kojim se upravlja zakonskim ili drugim uinkovitim mjerama (IUCN, 1994). Vremenom je ova definicija revidirana tako da najnovija definicija iz 2007. kae da je zatieno podruje jasno definisani geografski prostor, prepoznat, posveen i voen, na zakonski ili neki drugi efikasan nain, kako bi se postigla dugorona zatita prirode u vezi sa ekosistemima uslugama i kulturnim vrijednostima (IUCN, 2008). Ovako iroko postavljena definicija omoguava upravljanje zatienim podrujima imajui na umu mogunost njihove raznovrsne namjene. Da bi poveao razumijevanje i promovisao svijest o namjeni zatienih podruja, IUCN je razvio sistem kategorizacije koji zatiena podruja dijeli u kategorija u skladu sa primarnim ciljem upravljakog procesa. Neki oblici rekreacije i turizma se javljaju kao cilj u svakoj od navedenih vrsta zatienih podruja, osim u strogom rezervatu prirode. To znai da, iako zatita bioraznovrsnosti predstavlja krajnje znaajnu funkciju mnogih zatienih podruja, ona nipoto nije jedina, a u mnogim zatienim podrujima niti najznaajnija svrha njihovog postojanja. Zatieno podruje moe biti kopno, kopnene vode, more i obalno podruje ili njihova kombinacija. Ono mora imati jasno definisane granice. Granice u nekim sluajevima mogu biti odreene elementima koji su promjenjivi u vremenu, npr. obalom rijeke, kao i odreenim ve postojeim upravljakim mjerama, npr. zonama ogranienog korienja. Zatieno podruje moe biti proglaeno od drave ili razliitih organizacija ili grupa ljudi, ali kao takvo mora biti na neki nain priznato, npr. navedeno u Svjetskoj bazi zatienih podruja (World Database on Protected Ares - WCPA). Zatiena podruja se proglaavaju sa svrhom dugoronog ouvanja prirodnih i drugih vrijednosti, koja moe biti utemeljena zakonskim aktom, meunarodnom konvencijom, sporazumom, ugovorom i sl. Upravljanje zatienim podrujem nije kratkorona, privremena strategija ve kontinuirani proces. 1.3. CILJEVI ZATITE I RAZLOZI ZA OSNIVANJE ZATIENIH PODRUJA U posljednjim godinama XX vijeka koncepcija zatite prirode je doivjela znaajne promjene. Danas ta djelatnost znai mnogo vie od ouvanja ljudskom oku privlanih podruja ili pojedinih vrsta biljaka i ivotinja. Umjesto o pojedinim zatienim djelovima prirode, danas govorimo o
145
zatiti sveukupne bioloke i predeone raznovrsnosti. Ona predstavlja svu raznovrsnost ivota i predjela u kojima se ogleda odnos prirode i ljudskih djelatnosti. Prava dimenzija bioloke raznovrsnosti jo uvijek nije poznata, a strunjaci procjenjuju da na zemlji postoji izmeu 1,4 i 1,8 miliona imenovanih i opisanih vrsta, dok se ukupan broj vrsta kree izmeu 10 i 30 miliona. Biolozi su izraunali da svake godine iezne oko 40.000 vrsta i da e do kraja vijeka nestati oko 50% bioloke raznovrsnosti, ako se zadre dananji trendovi (rnjar, rnjar, 2004). Sudei prema Crvenoj listi20 ugroenih vrsta Svjetske unije za zatitu prirode (IUCN, 2007), koja predstavlja najpouzdaniju i najpriznatiju procjenu brojnosti biljnih i ivotinjskih vrsta na planeti, ivi svijet na Zemlji ubrzano nestaje, i taj proces e se nastaviti sve dok ne budu preduzete hitne i ozbiljne akcije na globalnom nivou. Krajem 2007. godine na svjetskoj Crvenoj listi ugroenih vrsta nalo se 41.415 vrsta, a od toga 16.118 vrsta su pred nestajanjem. U saoptenju IUCN-a ocjenjuje se da napori koji su do sada preduzeti na zatiti vrsta nijesu dali dovoljne rezultate. Smanjenje bioloke raznovrsnosti neprekidno se poveava, i neophodne su koordinisane, hitne akcije da se globalna kriza nestajanja vrsta zaustavi. Na osnovu navedenih injenica je jasno da se danas bioraznovrsnost iskoriava na neodriv nain, jer je stopa izumiranja nekih populacija zbog uticaja ovjeka i do tri puta vea od prirodne obnove. Meutim, zamjene za bioloku raznovrsnost nema, iako e nova znanja i tehnologije djelimino pomoi u odbrani pojedinih ugroenih populacija i obnoviti usluge ekosistema. Osnovni ciljevi zatite prirode su utemeljeni u UNESCO-voj Strategiji zatite prirode. U saetom i osavremenjenom obliku oni izgledaju ovako (Nikoli, 2000): odranje osnovnih ekolokih procesa u prirodi kao nunih uslova opstanka ljudskog ivota, zatita i unapreivanje osnovnih elemenata ivotne sredine i obezbjeivanje njihove trajnosti radi zadovoljavanja kvalitetnih uslova ovjekovog ivota, razvijanje najirih drutvenih oblika preventivne zatite prirode i ostvarivanje koncepta odrivog razvoja, ouvanje genetikih, biolokih i ekolokih vrijednosti biodiverziteta, posebno rijetkih vrsta i njihovih stanita, ekosistema i predjela, obezbjeivanje materijalnih i drugih uslova za istraivanje, nauno praenje, obrazovanje monitoring i druge oblike djelovanja na integralnoj zatiti i unapreenju prirode i ivotne sredine, planiranje zatite posebnih prirodnih vrijednosti, unapreivanje i ureivanje predjela kao osnove za zatitu prirodnih ekosistema i obezbjeivanje uslova za turizam i rekreaciju, razvijanje edukacije, popularizacije, informatike i drutvene svijesti o ciljevima, zadacima i mjerama zatite i unapreenja prirode i ivotne sredine, ustanovljavanje drutvenih mehanizama za ostvarivanje trajnog odravanja prirodnih resursa i za zatitu prirodnih dobara, radi zadovoljenja zdravstvenih, kulturnih, obrazovnih, naunih i drugih potreba ovjeka.
20
Nauna publikacija koja sadri spisak ugroenih vrsta, sa najosnovnijim podacima o stepenu ugroenosti
146
Zatiena podruja su razliita po specifinostima, veliini, oblicima i intenzitetu zatite i variraju od pojedinanih prirodnih lokacija (vodopad, peina i sl.) i odreenih vrsta biljaka i ivotinja pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava mjerenih hiljadama kvadratnih kilometara. Meu glavnim razlozima za proglaavanje zatienih podruja najee se istiu sledei: Nauno istraivanje; Zatita divljine; Ouvanje raznolikosti vrsta i gena; Zatita specifinih prirodnih i kulturnih odlika; Turizam i rekreacija; Obrazovanje; Odriva upotreba resursa iz prirodnih ekosistema; Zatiena podruja osim zatitne funkcije imaju i vanu ekonomsku ulogu jer pruaju velike razvojne mogunosti. Lokalna zajednica treba u ovim podrujima da ostvaruje svoje ekonomske planove i obezbijedi odgovarajui kvalitet ivota, a sve to u skladu sa principima zatite prirodne sredine i odrivog razvoja. Civilizacijska zrelost jednog naroda mjeri se njegovim odnosom prema prirodnoj i kulturno-istorijskoj batini. 1.4. GLOBALNI TRENDOVI RASTA ZATIENIH PODRUJA Broj i povrina zatienih podruja kontinuirano raste iz godine u godinu na globalnom nivou. Na listi zatienih podruja Ujedinjenih nacija za 2003. godinu nalaze se ukupno 102102 kategorizovana i nekategorizovana podruja. Ova podruja pokrivaju vie od 18,8 miliona km2, to predstavlja 12,65% ukupne kopnene povrine, ili povrinu veu od Kine, June i Jugoistone Azije zajedno. Ako se iz ove raunice izuzmu morska zatiena podruja, onda kopnena zatiena podruja zauzimaju 17,1 mil. km2 ili 11,5% povrine kopna. To je povrina gotovo jedna povrini June Amerike (2003 United Nations List of Protected Areas, 2003). Ukupan broj i povrina zatienih podruja na globalnom nivou prikazani su u tabeli 8 i na slici 39 . Globalna statistika pokazuje da 67% od ukupnog broja, ili 81% od ukupne povrine zatienih podruja u svijetu podlijee IUCN-ovoj kategorizaciji prema nainu upravljanja. Najvei broj zatienih podruja svrstan je u III (Spomenik prirode) i IV (Podruje upravljanja stanitima) kategoriju, zajedno ove dvije kategorije ine skoro 47% svih zatienih podruja. To nije nikakvo iznenaenje ako znamo da se kod ovih kategorija obino radi o malim geografskim podrujima, naroito kada se radi o kategoriji III. Veliki broj ovih malih zatienih podruja ima povrinu manju od 10 km2. Podaci za pojedine regije takoe pokazuju da je veliki broj zatienih podruja u kategoriji IV. U Evropi je to 39% od ukupnog broja zatienih podruja. Kategorije Ia, Ib, II, V i VI zajedno ine svega 20% od ukupnog broja zatienih podruja u svijetu. Tako prema ovim podacima nacionanalni parkovi ine svega 3,8% od ukupnog broja zatienih podruja u svijetu. Posmatrano sa aspekta povrine zatienih podruja slika se dramatino mijenja. U ovom sluaju kategorije II i IV ine 47% ukupne povrine svih zatienih podruja na planeti. To nije iznenaenje ako znamo da nacionalni parkovi (kategorija II) tradicionalno predstavljaju zatiena podruja velike povrine. Meutim, znatan obim povrina zatienih podruja kategorije VI (Zatieno podruje za upravljanje resursima) predstavlja relativno nov fenomen. I to predstavlja najznaajniju inovaciju prilikom poslednje revizije IUCN-ove kategorizacije.
147
Ova injenica nas upuuje na zakljuak da sve vie sazrijeva svijest o znaaju i ulozi zatienih podruja za lokalnu zajednicu, kao i o neophodnosti primjene principa odrivog korienja i upravljanja prirodnim resursima. Iz tabele 8 moe se zakljuiti da je kategorija IV najbrojnija, kategorija II je najvea po povrini, dok su kategorije Ia i Ib najmanje po broju i po povrini. Bitan porast broja zatienih podruja III i IV kategorije moe se objasniti ukljuivanjem na listu zatienih podruja bez obzira na veliinu. Od 102102 zatiena podruja upisana na UN listu za 2003.godinu 58,2% je manje od 10 km2. Tabela 8: Ukupan broj i procenat zatienih podruja u Svijetu 2003.
Slika 39: Ukupan broj i procenat zatienih podruja u Svijetu 2003.
Izvor: 2003 United Nations List of Protected Areas
148
Slika 40: Ukupna povrina i procenat zatienih podruja u svijetu 2003.
Slika 41: Ukupan broj, povrina i procenat zatienih podruja u Evropi 2003.
149
2. KATEGORIJE ZATIENIH PODRUJA 2. 1. IUCN-OVE KATEGORIJE ZATIENIH PODRUJA Zatiena podruja, u razliitim zemljama, imaju mnoge namjene i imaju niz razliitih naziva. Kako bi se unijelo vie reda u ovu sloenu situaciju Svjetska unija za zatitu prirode (IUCN) je razvila je kategorizaciju zatienih podruja na osnovu primarnih ciljeva upravljanja, a u skladu sa modernim principima zatite prirode. Postoji est osnovnih IUCN kategorija zatienih. Te su kategorije prikazane u tabeli 9. Svaka od navedenih kategorija ima vlastiti raspon ciljeva upravljanja, no ipak, sve kategorije imaju jednu zajedniku osobinu: pravilno izraen plan upravljanja koji obezbjeuje da ciljevi upravljanja budu ispunjeni. Takoe, treba naglasiti da su sve kategorije jednako vane i da broj dodijeljen nekoj kategoriji ne oznaava njenu vanost. U svijetu postoji vie od sto hiljada zatienih podruja, razliitih kategorija, koja odgovaraju IUCN-ovoj definiciji. Ukupna povrina zatienih podruja IUCN kategorije u svijetu iznosi oko 18.76 miliona km2 (IUCN, 2003). Tabela 9: est IUCN-ovih kategorija zatienih podruja prema nainu upravljanja
Izvor: IUCN, 1994.
2.1.1. Kategorija Ia - Strogi prirodni rezervat Strogi prirodni rezervat predstavlja teritoriju ili akvatoriju posveenu specijalnoj zatiti i odravanju bioloke raznovrsnosti. Ove oblasti su zakonom zatiene i njima se upravlja u skladu sa strogim principima zatite prirode. Osnovni cilj kod ove kategorije zatienih podruja je zatita divljine i u njima se mogu vriti samo nauna istraivanja. Osnovni kriterijumi za proglaenje ovih podruja su: podruje treba da bude dovljno prostrano da obezbijedi integritet svih ekosistema, kao i
150
da ispunjava uslove za upravljanje zbog kojih je stavljeno pod zatitu; podruje je bez znaajnog direktnog uticaja ljudi, uz mogunost da tako i ostane; ouvanje bioraznovrsnosti podruja treba da je izvodljivo kroz zatitu, i da ne iziskuje sutinski aktivno upravljanje i manipulaciju stanitem.
2.1.2. Kategorija Ib - Podruje divljine Podruja divljine predstavljaju velika prostranstva nenaruene prirode u kojima ovjek nije imao vei uticaj. To su poslednji preostali veliki autohtoni prostori na Zemlji, pa kao takvi zasluuju posebnu panju. Ciljevi upravljanja ovim podrujima su: obezbijediti buduim generacijama mogunost da razumiju i uivaju u podrujima koja su nenaruena ljudskim aktivnostima kroz dui vremenski period; sauvati esencijalne prirodne karakteristike i kvalitete okruenja za dui period; obezbijediti stanovnitvu dostupnost predjelu u mjeri koja obezbjeuje fiziku i psihiku dobrobit posjetilaca; omoguiti lokalnim zajednicama male gustine naseljenosti koje ive u skladu sa dostupnim prirodnim resursima da odre svoj nain ivota; Kriterijumi za proglaenje su sledei: podruje mora da posjeduje izuzetne prirodne kvalitete, odreene uglavnom prirodnim silama sa sutinskim odsustvom naruavanja od strane ovjeka i u stanju da odri te karakteristike ukoliko se upravlja njime kao to se predlae; podruje mora da sadri znaajne ekoloke, geoloke, geomorfoloke ili druge vrijednosti po naunom, edukativnom, pejzanom ili istorijskom kriterijumu, podruje mora da bude podesno da ostane netaknuto i divlje, ak i jednom kada bude pristupano, npr. da saobraaj u njemu bude tih, nezagauji i nenametljiv; predio mora biti dovoljne veliine da budu izvodljive mjere kao to je zatita i upotreba. 2.1.3. Kategorija II Nacionalni park Najpoznatiji i najatraktivniji oblici zatienih podruja su Nacionalni parkovi. Radi se o teritorijalno velikim prostorima, sa visokim estetskim, biolokim i drugim vrijednostima, koji su lako dostupni za posjete. Danas gotovo da nema zemlje u svijetu koja nema makar jedan Nacionalni park. S obzirom na znaaj koji nacionalni parkovi imaju za razvoj turizma svake zemlje u ovom radu e im biti posveeno vie prostora. Nacionalni parkovi predstavljaju zatiena podruja zemlje ili mora, izdvojena radi ouvanja njihove cjelovitosti, jednog ili vie ekosistema, geomorfolokih, geolokih, estetskih, pejzanih, arheolokih, antropogenih i drugih vrijednosti, neizmijenjenih ili malo izmijenjenih ljudskim uticajem u bilo kom obliku. U njima je pod izvjesnim uslovima dozvoljena posjeta u rekreativne, prosvjetne i kulturne svrhe. Londonska konvencija iz 1933. godine predstavlja prvi meunarodni akt koji regulie pitanje nacionalnih parkova. Prema ovoj konvenciji u nacionalnim parkovima su doputene sve ljudske aktivnosti osim privrednih. Problematika nacionalnih parkova detaljno je razraena tek na Prvom svjetskom kongresu o nacionalnim parkovima koji je odran u Sietlu u SAD-u 1962.godine, kada su postavljeni
151
osnovni postulati, prema kojima nacionalni parkovi (Vuji, 2008): imaju obrazovno-pedagoku svrhu i nauni znaaj; osnivaju se zakonom i po prvi put se navodi da se turistiki objekti postavljaju van granica parka; IUCN je preuzeo posao oko definisanja kriterijuma za nacionalne parkove od 1960.godine, prema ovim kriterijumioma nacionalni park prestavlja zatieno podruje u kome su doputeni turizam i rekreacija. Ciljevi upravljanja ovim podrujima su sledei: sauvati prirodne i pojavne ljepote od nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreativne i turistike potrebe; odrati u to prirodnijem stanju reprezentativne primjere fiziko-geografskih regiona, biolokih zajednica, genetikih resursa i vrsta kako bi donijeli ekoloku stabilnost i raznovrsnost; ograniiti obilaske podruja radi inspirativnih, edukativnih, kulturnih i rekreativnih potreba u mjeri u kojoj se u tom podruju ne naruava prirodno ili stanje blisko prirodnom; eliminisati i shodno tome vriti prevenciju eksploatacije ili zauzimanja podruja; obezbijediti potovanje geolokih, geomorfolokih, religijskih ili estetskih atributa koje garantuje proglaenje podruja; uzeti u obzir potrebe lokalnog stanovnitva, ukljuujui ivotne resurse sve dotle dok to ne bude protivno ostalim elementima menadmenta. Dva kjuna kriterijuma za proglaenje nacionalnog parka su: Podruje mora da sadri reprezentativne primjere osnovnih prirodnih regiona, karakteristika ili pojava, gdje su biljne i ivotinjske vrste, stanita i geomorfoloki lokaliteti od posebnog naunog, edukativnog, duhovnog, rekreativnog i turistikog znaaja; Podruje mora biti dovoljno veliko da posjeduje jedan ili vie jedinstvenih ekosistema koji nijesu materijalno pogoeni trenutnim ljudskim uticajem ili eksploatacijom. Za utvrivanje tipa nacionalnog parka potrebno je da se detaljno i nedvosmisleno uredi nain ureenja i korienja njegovog prostora. Tip nacionalnog parka se prvenstveno odreuje prema namjeni i motivu osnivanja. Vidakovi (1989) razlikuje vie tipova: prostorna organizacija, privredna eksploatacija, turizam i rekreacija, nauna i kulturno vaspitna funkcija. Kao to je ve ranije pomenuto prvi nacionalni park u svijetu je bio Jelouston u Sjedinjenim dravama proglaen davne 1872. godine. Park je osnovan sa ciljem da se zatite uda prirode u korist i uitak naroda (Vuji, 2008). Dakle, osnivanje ovog i drugih nacionalnih parkova koje je uskoro uslijedilo u Americi, bilo je jasno podstaknuto rekreativnom i turistikom potrebom amerikih graana. Tako da su ovi prostori vrlo brzo postali stjecita za sport, rekreaciju i uivanje. Dolaskom sve veeg broja ljudi javljaju se i prve negativne posledice u vidu velikih guvi i buke. Za razliku od Amerike, osnivanju evropskih nacionalnih parkova prethodila je zatita pojedinih malih teritorija meusobno izolovanih. Svrha evropskih nacionalnih parkova je naunoistraivaki rad u nenaruenom prirodnom okruenju, u kome je zabranjena svaka privredna djelatnost. Rekreacija je bila zapostavljena a posjete gotovo zabranjene. Na osnovu iznesenog jasno je da sa aspekta funkcije, motiva zatite i namjene zatiene teritorije
152
moemo razlikovati dva tipa nacionalnih parkova ameriki i evropski. Ameriki parkovi su osnivani radi odmora i uivanja, a njihova osnovna funkcija je turistiko rekreativna. Naravno turizam mora biti kompatibilan sa prirodnim vrijednostima i mora doprinositi zatiti prirode. Evropski tip nacionalnih parkova u prvom je redu namijenjen konzervaciji i nauno istraivakom radu. Vremenom je nastao kombinovani tip nacionalnih parkova koji je danas u svijetu najei. Zahvaljujui prostornoj organizaciji u ovim parkovima su podjednako zastupljene i nauno-istraivaka, vaspitno-obrazovna i turistika funkcija. 2.1.4. Kategorija III Spomenik prirode Spomenici prirode predstavljaju veoma vaan elemenat u sistemu ouvanja neki prirodnih fenomena. Ciljevi upravljanja ovim podrujima su sledei: zatita i konzervacija istaknutih prirodnih karakteristika, zbog svojih specifinih prirodnih vrijednost, jedinstvenosti ili reprezentativnosti kao i /ili duhovnih vrijednosti; u skladu sa navedenim vrijednostima, obezbijediti mogunost za istraivanja, edukaciju i sport i rekreaciju; eliminisanje i prevencija eksploatacije ili okupacije nepovoljnih za vrijednosti zbog kojih je proglaeno prirodno dobro; obezbijediti postojeim lokalnim zajednicama dobrobiti koje se ne kose sa mjerama zatite. Kriterijumi za proglaenje Spomenika prirode su sledei: podruje mora da posjeduje jedno ili vie istaknutih znamenitosti (vodopadi, peine, pjeani sprudovi, fosilna nalazita, arheoloka nalazita); podruje treba da bude dovoljno veliko da titi integritet i znamenitosti njegovog bliskog okruenja; 2.1.5. Kategorija IV-Podruja u kojem se upravlja stanitem i vrstama Ova zatiena podruja slue za ouvanje odabranih grupa ili pojedinanih vrsta na nekom stanitu na kojem je neophodno vriti intervencije u cilju njihovog opstanka. Radi se o aktivnim mjerama zatite. Ciljevi upravljanja ovom kategorijom zatienih podruja su sljedei: sauvati i odrati uslove koji vladaju u datom stanitu koji su neophodni za ouvanje znaajnih vrsta, grupa vrsta, biotikih zajednica ili fizikih znamenitosti okruenja, gdje ovo zahtijevaspecifine ljudske intervencije u okviru optimalnog menadmenta; omoguiti nauna istraivanja i monitoring stanita kao primarne aktivnosti u skladu sa odrivim korienjem resursa; unaprijediti podruja sa ogranienim pristupom za edukacij kao i menadment zatienim vrstama; obezbijediti jednake dobrobiti lokalnoj zajednici bez naruavanja podruja i u skladu sa interesima objekta zatite. Kriterijumi za proglaenje: podruje bi trebalo da ima vanu ulogu u ouvanju prirode i opstanku vrsta (vlana
153
stanita, koralni grebeni, gnjezdilita, mrestilita, livade, ume); podruje bi trebalo da bude takvo da je zatita njegovih stanita od esencijalne vanosti za ouvanje flore od nacionalnog ili lokalnog znaaja ili predstavlja boravite migratorne faune; konzervacija ovih stanita i vrsta treba da zavisi od aktivnih intervencija nadlenih za menadment, ukoliko je potrebno i uz manipulaciju sanitem; veliina podruja pod zatitom treba da zavisi od zahtjeva samih vsta u pogledu stanita i moe da varira od relativno malih do veoma prostranih.
2.1.6. Kategorija V - Zatieni predio/morski predio-pejza Ovdje se radi o zatienim podrujima u kojima se titi neki predio zbog izuzetnih prirodnih vrijednosti, ali sa izraenim uticajem ovjeka u nekom dijelu ili nekim ranijim periodima. U ovim podrujima turizam i rekreacija su veoma zastupljeni, iako je, naravno, primarna funkcija zatite. Ciljevi upravljanja ovim podrujem su: odrati harmonine odnose izmeu prirodnih i kulturnih elemenata kroz zatitu predjelai/ili morskog predjela i nastavak tradicionalnog korienja predjela, obiajne gradnje i drutvenih i kulturnih manifestacija; podrati nain ivota i ekonomskih djelatnosti koji su u skladu sa prirodom kao i kulturne i socijalne strukture lokalne zajednice; zatiti raznovrsnost predjela i stanita kao i sa njima udruene vrste i ekosisteme; eliminisati gdje je neophodno, i u skladu sa tim vriti prevenciju aktivnosti i korienja predjela koji su neprilagoeni njegovim osobenostima; obezbijediti mogunosti za razvoj turizma i rekreacije u skladu sa osnovnim vrijednostma podruja; podsticanje naunih i edukativnih aktivnosti koje e doprinijeti dugorono blagostanju postojeih zajednica kao i razvoju podrke javnosti zatiti slinih podruja; doprinijeti ouvanju vrijednosti koje donose dobrobit lokalnoj zajednici kroz odrivo korienje prirodnih resursa (npr. ribolov, korienje drveta), i usluga kao to su ista voda i prihod od odrivih vidova turizma. Kriterijmi za proglaenje su sledei: podruje treba da posjeduje predio i/ili obalski ili ostrvski morski predio sa velikom estetskom vrijednou, raznovrsnom asocijacijom stanita, flore, faune, u isto vrijeme sa manifestovanjem jedinstvenih ili tredicionalnih naina korienja prirode, karakteristinim drutvenim zajednicama koje se ogledaju kroz naseobine, narodne nonje, obiaje i vjerovanja; podruje treba da prua mogunosti za turizam i rekreaciju u okviru njegovih uobiajenih naina ivljenja i ekonomskih aktivnosti. 2.1.7. Kategorija VI Zatiena podruja u kojima se upravlja resursima U ovu kategoriju zatienih podruja spadaju djelovi prirode kojima je neophodna zatita, ali u kojima postoje odreeni reursi kao to su ume, rudna bogastva, biljke, ili ivotinje koje se eksploatiu. Eksploatacija je dozvoljena, ali samo u okvirima odrive upotrebe prirodnih
154
ekosistema. Ciljevi upravljanja u ovoj kategoriji zatienih podruja su sledei: dugorono zatititi i ouvati bioraznovrsnost i ostale prirodne vrijednosti podruja; osnovati dosledan menadment u skladu sa namjerama odrive proizvodnje; zatititi osnovni prirodni resurs od upotrebe u druge svrhe koje mogu naruiti bioloku raznovrsnost podruja; doprinijeti regionalnom i nacionalnom razvoju. Zatiena podruja u kojima se upravlja resursima proglaavaju se na osnovu sledeih kriterijuma: podruje treba da sadri najmanje dvije treine povrine u prirodnim uslovima, premda moe da ukljuuje pojedine ograniene povrine pod izmijenjenim ekosistemima; podruje treba da bude dovoljno veliko da moe da apsorbuje odrivo korienje resursa bez dugoronog naruavanja prirodnih vrijednosti. 2.2. OSTALE KATEGORIJE ZATIENIH PODRUJA Pored IUCN-ove kategorizacije zatienih podruja, postoji nekoliko meunarodnih sporazuma koji omoguavaju osnivanje posebnih zatienih podruja. 2.2.1. Svjetska kulturna i prirodna batina Svjetska kulturna i prirodna batina predstavlja program kojim upravlja Komitet svjetske batine UNESCO-a (Organizacija za obrazovanje nauku i kulturu ujedinjenih nacija). Program je osnovan Konvencijom o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine koja je prihvaena na generalnoj konferenciji UNESCO-a 1972. godine. Vie od 170 zemalja je pristupilo ovoj Konvenciji, koja obuhvata podruja kako kulturne tako i prirodne batine, a za iju zatitu je zainteresovano itavo ovjeanstvo. Drave potpisnice Konvencije su dune da svim raspoloivim sredstvima u prvom redu obrazovnim i informativnim programima, podstiu potovanje i uvaavanje svjetske batine. Cilj programa je da popie, imenuje i uva mjesta od izuzetnog kulturnog ili prirodnog interesa u jedinstvenu batinu ovjeanstva. Slika 42: Logo Svjetske batine
Izvor: www.starogradsko-polje.net
155
Pod kulturnom batinom se podrazumijeva spomenik, niz graevina ili podruje od istorijskog, estetskog, arheolokog, naunog, etnolokog ili antropolokog znaaja. Prirodna batina se odnosi na izuzetne fizike, bioloke i geoloke formacije; stanita ugroenih vrsta biljaka ili ivotinja, kao i ouvanje podruja od naune ili estetske vrijednosti. Prirodno-kulturna batina sadri elemente obje navedena kategorije. Zatiena podruja sa liste Svjetske batine predstavljaju veoma znaajan turistiki resurs u destinacijama gdje se nalaze. U razliitim turistikim prospektima i vodiima rezervati biosfere i objekti Svjetske batine zauzimaju posebno mjesto (Stojanovi, 2006). U Crnoj Gori na listi Svjetske batine se nalaze Durmitor sa Kanjonom Tare i prirodni i kulturno-istorijski region Kotora. 2.2.2. Rezervati biosfere Radi usklaivanja ciljeva korienja resursa i zatite prirode UNESCO je pokrenuo program ovjek i biosfera (Man And the Biosphere - MAB). Ovaj UNESCO-ov program daje temelj, unutar prirodnih i drutvenih nauka, za odrivo korienje i ouvanje bioloke raznovrsnosti kao i za poboljanje odnosa ovjeka i okruenja na globalnom nivou. Program MAB podstie interdisciplinarna istraivanja, demonstraciju i trening iz upravljanja prirodnim dobrima. Rezervati biosfere ine niz zatienih podruja povezanih u globalnu mreu s namjerom da prikau odnos izmeu ouvanja i razvoja. U okviru ove mree promovie se razmjena informacija, iskustava i osoblja. Podruja su nominovana od strane nacionalnih vlada i moraju zadovoljiti minimalni set kriterijuma i uslova prije no to postanu dio svjetske mree. Ovi rezervati ostaju pod suverenom jurisdikcijom drava u kojima su locirani i slue na neki nain kao ive laboratorije za testiranje i demonstraciju integrisanog upravljanja zemljom, vodom i biolokom raznovrsnou. Svaki rezervat biosfere treba da ispunjava tri osnovne funkcije, koje su komplementarne i meusobno se nadopunjuju: funkcija ouvanja da doprinose ouvanju predjela, ekosistema, razliitosti vrsta i gena; funkcija razvoja da podstaknu ekonomski i ljudski razvoj koji je socio-kulturalno i ekoloki odriv; funkcija logistike da obezbijedi podrku za istraivanje, praenje, obrazovanje i razmjenu informacija vezanih za problematiku ouvanja i razvoja na lokalnoom, nacionalnom i globalnom nivou. Rezervati biosfere nijesu pokriveni nekom meunarodnom konvencijom ali moraju postii set kriterijuma koji im dozvoljavaju da adekvatno ispunjavaju svoje tri funkcije. Da bi se neko podruje kvalifikovalo da bude rezervat biosfere trebalo bi da: bude predstavnik velike biogeografske regije, ukljuujui i gradaciju ljudskih intervencija u tim sistemima; sadri predjele, ekosisteme ili ivotinjske i biljne vrste, ili varijetete koje treba sauvati; prui priliku za istraivanje i demonstraciju pristupa odrivom razvoju u okviru vee regije u kojoj se nalazi; bude odgovarajue veliine tako da moe da vri tri gore navedene funkcije rezervata biosfere;
156
ima odgovarajui sistem zoniranja, sa zakonski ustanovljenim jezgrom ili jezgrima, posveenim dugoronoj zatiti; jasno identifikovanu zatitnu zonu ili zone i spoljnu tranzicionu oblast.
Prema podacima UNESCO-a u svijetu je 2007.godine bio 531 rezervat prirode u 105 zemalja. Poslednjih godina je povean interes za prekograninom saradnjom u zatiti ekosistema, jer oni obino zahvataju teritorije dvije ili vie drava. Taj interes je posebno naglaen u Evropi nakon ruenja barijera izmeu bivih socijalistikih i zemalja Zapadne Evrope. SSlika 43: Logo ovjek i Biosfera
Izvor:www.unesco.org Da bi se sprovodile komplementarne aktivnosti ouvanja prirode i upotrebe prirodnih resursa, rezervati biosfere su organizovani u tri meusobno povezane zone, poznate kao jezgro, zatitna zona i tranziciona oblast, kao to je prikazano na slici 44. Zoniranje mora biti prilagoeno geografskim i socio-kulturnim uslovima, dostupnim zakonskim mjerama zatite i lokalnim ogranienjima. Ova fleksibilnost se moe kreativno koristiti i jedna je od najaih osobina koncepta rezervata biosfere. Jezgro treba da bude zakonski ustanovljeno i dovoljno veliko da prui dugoronu zatitu predjelima, ekosistemima i vrstama koje sadri. Obino u jezgru nema ljudskih aktivnosti osim istraivanja i monitoringa i, u nekim sluajevima, tradicionalnih izdvojenih upotreba od strane lokalnih zajednica. U jednom rezervatu biosfere moe biti nekoliko jezgara to zavisi od istorijske upotrebe zemljita i uniformnosti prirode. Slika 44: Prikaz MAB rezervata sa jezgrom, zonom ublaavanja i prelaznom zonom
Izvor: Stojanovi, 2006, str.115
157
Zatitna zona je jasno oznaena i okruuje jezgro. Ovdje se mogu smjestiti objekti za obrazovanje, obuku, turizam i rekreaciju. Ove aktivnosti se organizuju tako da ne remete ciljeve ouvanja u jezgru, ve ga tite. Zatitna zona moe biti oblast eksperimentalnog istraivanja da bi se otkrili naini za upravljanje prirodnom vegetacijom, zemljom pod usjevima, umama, ribnjacima, da se pobolja visokokvalitetna proizvodnja, a da se ouvaju prirodni procesi i bioloka raznovrsnost, ukljuujui i zemljini resurs, do najveeg mogueg stepena. Eksperimenti se mogu sprovoditi sa ciljem da se istrai kako rehabilitovati degradirane oblasti. Tranziciona oblast ili prelazna zona je oblast za kooperaciju usmerenu ka spolja, koja moe sadrati raznovrsne poljoprivredne aktivnosti, ljudska naselja i sl. U ovoj oblasti se svi stejkholderi moraju dogovoriti da rade zajedno da upravljaju i odrivo razviju resurse oblasti u korist ljudi koji tu ive. Ako se uzme u obzir uloga koju rezervati biosfere imaju u promociji odivog upravljanja prirodnim resursima regiona u kome se nalaze, tranziciona oblast je od velikog ekonomskog i drutvenog znaaja za regionalni razvoj. 2.2.3. Ramsarska podruja Ramsarska konvencija o vlanim stanitima, potpisana 1971. godine u Ramsaru, u Iranu, je meunarodni sporazum koji prua okvir za djelovanje na nacionalnom nivou kao i za meunarodnu saradnju u ouvanju i primjerenom korienju vlanih stanita i njihovih dobara. Vlana stanita, koja zadovoljavaju jedan ili vie kriterijuma Ramsarske konvencije, potpisnice ukljuuju u listu vlanih stanita od meunarodne vanosti. Konvencija je stupila na snagu 1975. godine, a do sada joj je pristupilo 158 drava. Krietrijumi za proglaenje obuhvataju dva aspekta: podruje mora da posjeduje reprezentativno rijetko ili jedinstveno vlano stanite, prirodno i u skladu sa biogeografskim karakteristikama, biodiverzitet mora da bude od meunarodnog znaaja, posebno u odnosu na ornitofaunu i faunu riba, a zatim i na ostale organizme. Slika 45: Logo Ramsarskog programa
Izvor: www.ramsar.org
Vlana stanita su karakteristina za sve zemlje i regione. Ne zna se kolika je tano povrina ovih stanita, ali se pretpostavlja da ona iznosi oko 5.700.000 km2, to grubo predstavlja 6% Zemljine povrine (Stojanovi, 2006, str.140). Meutim, ova relativno mala povrina veoma je znaajna za globalno stanje ivotne sredine, jer ova stanita predstavljaju najproduktivniji tip ivotne sredine. Konvencija obavezuje zemlje lanice na opte ouvanje movarnih stanita na njihovoj teritoriji, kao i posebne obaveze koje se tiu movara uvrtenih na Popis movara od meunarodne vanosti tzv. Ramsarski popis. Danas se na Ramsarskom popisu nalazi vie od 1.700
158
movarnih podruja, sa ukupnom povrinom od preko 153 miliona hektara. Na Ramsarsakoj listi se nalazi Skadarsko jezero u Crnoj Gori. Sve drave stranke Konvencije obavezale su se: donijeti nacionalne programe zatite movarnih stanita; ukljuiti mjere zatite i razumnog korienja movarnih stanita u svoje nacionalne planove koritenja prostora; sprovoditi zatitu movarnih stanita utemeljenjem prirodnih rezervata, od kojih najmanje jedan mora biti predloen za upis u Ramsarski popis; odmah izvijestiti Vladu i Sekretarijat Konvencije ukoliko se ekoloki znaaj nekog Ramsarskog podruja promijenio ili je izgledno da e se promijeniti; ukoliko se radi prevladavajueg javnog interesa uniti ili smanji podruje nekog vlanog stanita, potrebno ga je prema tzv. kompenzacijskom principu nadomjestiti drugim odgovarajuim zatienim podrujem. Vlana stanita od velike su vanosti radi svojih ekolokih svojstava, funkcija i ekonomskih vrijednosti, a istovremeno su meu najugroenijim podrujima radi isuivanja, zagaenja i prekomjernog iskoriavanja njihovih resursa. Prirodne ljepote, bogastvo biljnog i ivotinjskog svijeta u vlanim stanitima privlae veliki broj turista. Zato su mnoga vlana stanita zatiena kao nacionalni parkovi ili mjesta svjetske batine, to doprinosi poveanju njihove vrijednosti na turistikom tritu. Razumno korienje vlanih stanita podrazumijeva odrivu upotrebu za dobrobit ljudi, na nain koji ne ugroava ekosistem. Vlana stanita su zbog bogastava vodom, biljnim i ivotinjskim svijetom, a esto i zbog kulturnog naslea, veoma atraktivna za turistike posjete. Ekoturizam u ovim podrujima moe znaajno doprinijeti boljem poznavanju vlanih stanita i problematike njihovog ouvanja. 2.2.4. Znaajna podruja za ptice Znaajna podruja za ptice (Important Bird Areas - IBA) su kljuna podruja za ouvanje, dovoljno mala da budu u potpunosti ouvana i esto ve ukljuena u mreu zatienih podruja. Ona zadovoljavaju jedan ili vie od navedenih kriterijuma: imaju znaajan broj jedinki jedne ili vie globalno ugroenih vrsta; predstavljaju jedno od seta podruja koja zajedno imaju znaajan broj vrsta ogranienog rasprostranjenja ili vrsta ogranienih na odreene biome; imaju izrazito velik broj migratornih ili kongregatornih vrsta; U Crnoj Gori su identifikovana sledea IBA podruja znaajna za ptice: Skadarsko jezero, Ulcinjska i Tivatska Solana, Durmitor, Biogradska gora i Prokletije. U integralnom spisku identifikovanih i potencijalnih IBA podruja, nalaze se: Delta Bojane, Rumija, Buljarica, Skadarsko jezero, Plavsko jezero sa plavnim livadama, Tivatska solila, emovsko polje, Prokletije, Nikike akumulacije, Hajla, Biogradska gora, Durmitor, Cijevna, Dolina rijeke Zete, Kuke planine, Visitor, Komovi, Golija, Pivska visoravan i Ljubinja.
159
2.3. ZATIENA PODRUJA NA NIVOU EVROPSKE UNIJE Tokom poslednjih decenija prolog vijeka u Evropi je zbog intezivnog korienja prirodnih resursa dolo do negativnih posljedica na raznolikost vrsta i stanita. Usled razliitih ljudskih aktivnosti, stanita su postala sve fragmentiranija, a broj vrsta sve manji. U cilju zaustavljanja gubitka biodiverziteta i ouvanja ekosistema nametnula se potreba za zatititom prirodnih podruja i zaustavljanjem daljeg intezivnog korienja prirodnih resursa. U skladu sa tim Evropska unija je preuzela obavezu primjene principa odrivog razvoja. Tako da se to naelo sada oslikava u svim njenim politikama i instrumentima finansiranja. Danas na nivou Evropske unije postoji nekoliko programa zatite ivotne sredine. Tu spadaju ekoloke mree Natura 2000, Emerald ili Smaragdna mrea i Panevropska ekoloka mrea (PEEN). Koncept ekolokih mrea prua mogunost za pomirenje suprotstavljenih zahtjeva zatite bioloke raznovrsnosti i upotrebe prirodnih resursa. Formalna primjena koncepta ekolokih mrea u Evropi zapoeta je 1992. godine formiranjem Evropske ekoloke mree Natura 2000, kao dio EU direktive o stanitima. Ideja razvoja ekolokih mrea dobila je jo jedan znaajan podsticaj 1995. godine kada su 23 evropske zemlje odluile da uspostave Panevropsku ekoloku mreu (PEEN), kao jednu od osnovnih aktivnosti u okviru Panevropske strategije o zatiti bioloke i pejzane raznovrsnosti (PEBLDS). 2.3.1. Ekoloka mrea NATURA 2000 Osnovni program u politici zatite prirode Evropske unije je Natura 2000. To je mrea podruja Evropske unije odreenih od strane zemalja lanica u skladu s direktivom o pticama (79/409/EEC) i direktivom o stanitima (92/43/EEC). Ova ekoloka mrea se trenutno protee kroz 27 drava lanica. Osmiljena za ouvanje vie od hiljadu rijetkih, ugroenih i endeminih vrsta divljih ivotinja i biljaka, te oko 230 prirodnih i poluprirodnih stanita koja su na popisu u dodacima dvije pomenute direktive o zatiti prirode. Dosad je u ekoloku mreu Natura 2000 ukljueno oko 30.000 podruja i pokriva gotovo petinu teritorija Evropske unije. Direktiva o stanitima i Direktiva o pticama zajedno su najambicioznija inicijativa ikad pokrenuta u cilju ouvanja vrijednih stanita i vrsta irom svih zemalja lanica Evropske unije. Zahvaljujui ovim direktivama, drave mogu koordinirati svoje aktivnosti ouvanja prirode bez obzira na politike ili administrativne granice. Cijeli proces je nauno zasnovan, zakonski utvren i zasnovan na pristupu upravljanju koji uzima u obzir interese i brige ljudi. Vrste i stanini tipovi, navedeni u aneksima ovih Direktiva, smatraju se ugroenim ili osjetljivim na itavom podruju Evrope. Direktiva o pticama proglaava po razliitim kriterijumima tzv. Oblasti specijalne zatite (Special Protection Areas, SPA), dok Direktiva o stanitima proglaava tzv. Specijalne oblasti ouvanja (Special Areas of Conservation, SAC). Ove oblasti ine mreu Natura 2000. Mada su donesene u razliito vrijeme, direktive o stanitima i pticama sadre slian niz mjera namijenjenih zatiti najvrednijih biljaka, ivotinja i stanita u Evropi. Sa jedne strane, one tite svaku vrstu posebno. Namjerno hvatanje, ubijanje ili skupljanje divljih biljaka i ivotinja strogo je zabranjeno, osim u sluaju posebnih i vrlo opravdanih razloga, kao to je to, na primjer, zatita javnog zdravlja. Takoe, aktivnosti poput lova i ribolova su regulisane kako bi se sauvala njihova odrivost. Sa druge strane, navedene direktive tite kljuna podruja za te vrste i stanine tipove kao podruja ekoloke mree Natura 2000. To mogu biti podruja vana za razmnoavanje, ishranu ili odmaranje rijetkih ptica, ili pak podruja s rijetkim stanitima poput
160
mezofilnih livada ili prirodnih uma. Osim pomenutih direktiva zakonodavno pravni okvir mree Natura 2000 ine tri meunarodna dokumenta i to: Ramsarska konvencija o movarnim podrujima, donesena u Ramsaru (Iran) 1971.godine, Bonska konvencija o zatiti migratornih vrsta divljih ivotinja, donesena u Bonu 1979. godine, i Bernska konvencija o zatiti evropske divljai i prirodnih stanita, donesena 1979.godine. Razvoj ekoloke mree Natura 2000 u skladu je sa obavezom koju su preuzeli elnici evropskih drava i Vlada na samitu u Gothenburgu 2001. Na tom samitu Evropska unija postavila ambiciozan cilj zaustavljanja gubitka biodiverziteta u Evropi do 2010. godine. Slika 46: NATURA 2000 u Evropi
Izvor: www.ecologicalnetworks.eu
Svaka drava Evropske unije mora na svojoj teritoriji da formira mreu Natura 2000 to je dugorajan proces koji se sprovodi u 3 faze: priprema nacionalne liste potencijalnih podruja Natura 2000
161
izbor podruja od evropskog znaaja (Sites of Community Interest, SCI) proglaavanje specijalnih oblasti ouvanja (Special Areas of Conservation, SAC) U prvoj fazi se vri nauna procjena ugroenosti vrsta i tipova stanita na nacionalnom nivou, navedenih u dodacima pomentih direktiva, na osnovu ega se identifikuju potencijalna podruja Natura 2000. Brojni su kriterijumi za proglaenje potencijalnih podruja i ukljuuji postojei status podruja, veliinu i gustinu populacije ugroene vrste i sl. U drugoj fazi vri se procjena predloenih podruja od strane Evropske komisije i zemlje lanice. Kriterijumi na osnovu kojih se vri procjena takoe su brojni i odnose se na veliinu podruja, njegovu jedinstvenost u biogeografskom regionu, njegovu vanost kao dijela migratornog puta i sl. Svako podruje identifikovano u drugoj fazi mora se, u treoj fazi, proglasiti za Specijalnu oblast ouvanja, od strane zemlje lanice, u roku od est godina. Prioritet prilikom proglaavanja imaju najugroenija podruja. Kroz period od 6 godina, zemlja lanica mora postupno uvoditi razliite mjere zatite ovih podruja. Svaka zemlja lanica moe izabrati metode i mjere zatite koje e preduzeti. Bilo da se radi o zakonskim, administrativnim ili ugovornim mjerama one sve imaju isti cilj - sprijeiti unitavanje odreenog podruja i, ukoliko je potrebno, omoguiti njegovo obnavljanje. lanice Evropske unije su obavezne obezbijediti da se podrujima ukljuenima u mreu Natura 2000 upravlja, na odgovarajui nain, od strane dravnih tijela koje upravljaju zatitom prirode. Obino se radi u partnerstvu izmeu predstavnika vlasti, volontera, lokalnih i nacionalnih jedinica i privatnih vlasnika. Na svakom podruju Natura 2000 mora se upravljati tako da se obezbijedi kontinuiran i dugoroan opstanak vrsta i staninih tipova zbog kojih je neko podruje ukljueno u mreu. To znai da se u Natura 2000 podruju: izbjegavaju tetne aktivnosti koje bi mogle znaajno uznemiriti vrstu i/ili naruiti stanita zbog kojih je to podruje odabrano; preduzimaju pozitivne mjere, gdje je potrebno, u cilju odravanja i obnavljanja povoljnog stanja ouvanja tih stanita i vrsta u njihovom prirodnom podruju rasprostranjenja. Nain na koji se to ostvaruje zavisi od specifinosti svakog pojedinanog podruja. Neka podruja mogu biti veoma mala, od samo nekoliko hektara, druga mogu biti velika i ve zatiena kao nacionalni parkovi, dok neka mogu biti podzemna (npr. kolonije slijepih mieva u peinama) ili smjetena duboko u moru (podmorski grebeni). Meutim, veinu ovih podruja ljudi e i dalje koristiti za poljoprivredu, umarstvo, ribolov ili rekreaciju. Mnoga podruja unutar mree Natura 2000 vrijedna su upravo zbog naina na koji se njima dosad upravljalo. U takvim sluajevima je vano obezbijediti nastavak tih aktivnosti u budunosti. Natura 2000 podrava naelo odrivog razvoja i uvaava injenicu da je ovjek sastavni dio prirode. Ona nema za cilj da potpuno zaustaviti ljudske aktivnosti, nego da odredi parametre prema kojima se one mogu obavljati uz istovremenu zatitu biodiverziteta. Da bi se to postiglo potrebno je postii zajedniki dogovor sa lokalnim stanovnitvom o najboljim nainima ouvanja postojeih vrsta i stanita uz istovremeno potivanje lokalnog socijalno-ekonomskog konteksta. U najveem broju sluajeva potrebne je samo manje prilagoavanje, o emu je najbolje odluiti na osnovu svakog pojedinanog sluaja. Direktiva o stanitima preporuuje razvoj planova upravljanja za podruja mree Natura 2000
162
upravo u cilju olakavanja uspostavljanja dijaloga izmeu svih zainteresiranih strana i postizanja dogovora o praktinim upravljakim rjeenjima. Kad se pripreme planovi upravljanja, zemlje lanice moraju procijeniti svaku aktivnost kako bi sprijeile degradaciju stanita ili opasnost za vrste zbog kojih je podruje uvrteno u mreu Natura 2000. Iako nijesu obavezni, planovi upravljanja korisno su sredstvo jer: evidentiraju potrebe ouvanja postojeih stanita i vrsta, tako da je jasno to se titi i zato; analiziraju socijalno-ekonomski i kulturni kontekst podruja i interakcije izmeu razliitih naina korienja zemljita i postojeih vrsta i stanita; pruaju otvoreni forum za raspravu i pomau u postizanju konsenzusa o dugoronom upravljanju podrujem; pomau u nalaenju praktinih upravljakih rjeenja koja su odriva i potpuno integrisana u druge naine korienja zemljita. Planove upravljanja za ova podruja najbolje je uklopiti u postojee razvojne urbanistike planove. Ciljevi se mogu identifikovati, problemi predvidjeti i rijeiti sa vlasnicima ili korisnicima lokaliteta, implementirajui definisane mehanizme i ustanovljene dugorone planove za ouvanje prirode. Svaka zemlja lanica Evropske unije je slobodna izabrati metode i mjere koje e preduzeti. Bilo da su one odreene statutom, administrativne ili ugovorne, moraju sprijeiti bilo kakvo pogoranje stanja stanita, a ako je potrebno i obnoviti ih. Turizam moe imati brojne pozitivne efekte u podrujima Nature 2000. Moe pomoi u podizanju svijesti javnosti za potrebom ouvanja prirode. Takoe, moe doprinijeti lokalnoj ekonomiji osiguravajui dodatne izvore finansiranja. Na taj nain turizam doprinosi prihvatanju zatienih podruja od strane lokalne zajednice, a moe doprinijeti i dodatnim sredstvima za ouvanje samih lokacija. Odrivi turizam, dakle, ostvaruje dobre ekonomske i socijalne efekte bez negativnog uticaja na prirodu, ivotnu sredinu i lokalnu kulturu. U veini dijelova Evrope, tradicionalni kulturni predio predstavlja pogodne prirodne i kulturne izvore, koji su osnovni preduslov za turistiki proizvod. Mudro korienje resursa presudan je faktor za odrivi razvoj. Slika 47: Meuodnos ekoturizma i mree NATURE 2000
Izvor: Natura 2000 i ekoturizam u Hrvatskoj, Dravni zavod za zatitu prirode, Zagreb
Za razliku od masovnog turizma, koji je esto u direktnom sukobu s ouvanjem prirode, glavni
163
interes ekolokog turizma je ne unititi upravo ono to je uopte privuklo turiste. tavie, budui da se ekoturizmom bave gotovo iskljuivo mali privrednici i porodice, koji imaju interes za lokalno okruenje i za lokalnu kulturu i tradiciju, mnogo je vjerovatnije da su lake uskladivi sa zahtjevima mree Natura 2000. irom Evrope postoje mnogi primjeri uzajamne koristi ekoturizma i mree Natura 2000. S jedne strane, podruja Natura 2000 (ukljuujui nacionalne parkove, koji su sada dijelom mree) mogu djelovati kao magnet za ekoturiste i dovesti strane investicije. S druge, lokalni ekoturizam moe prirodi dati ekonomsku vrijednost i podstaknuti odgovorno ponaanje meu posjetiocima i meu turistikim poslenicima. Klju uspjeha je svijest ljudi koji se bave turizmom o tome koje su posebnosti prirode njihovog kraja, da bi u skladu sa tim planirali svoje aktivnosti na odriv nain. 2.3.2. EMERALD mrea Emerald ili Smaragdna mrea obuhvata podruja od posebne vanosti za zatitu (Areas of Special Conservation Interest - ASCI) ije uspostavljanje opisuje Bernska konvencija. Program Emerald mree pokrenuo je Savjet Evrope kao dio svojih aktivnosti u sprovoenju Bernske konvencije. Emerald mrea u zemljama Evropske unije je identina sa ekolokom mreom Natura 2000, jer je da bi se izbjeglo formiranje dvije paralelne mree odlueno da se podruja svrstana u Natura 2000 integriu u Emerald mreu. Emerald mrea je nastala 1989.godine kako bi obezbijedila zatitu stanita predvienih Bernskom konvencijom. Bernska konvencija se odnosi na zatitu biodiverziteta na prostoru cijele Evrope i nekih Afrikih zemalja (Burkina Faso, Senegal, Maroko, i Tunis). Konvenciju je potpisalo 46 zemalja lanica Savjeta Evrope, zajedno sa Evropskom unijom i pomenutim afrikim zemljama. Bernska konvencija se odnosi na zatitu prirodnih stanita, naroito onih sa atohtonim vrstama flore i faune, ugroenih ekosistema i znaajnih podruja za migratorne vrste. Problematika Bernske konvencije je identina sa problematikom Direktive o stanitima (Habitat Directive) koju je donijela Evropska unija 1992.godine, kao pravni instrument i sistem obaveza u zatiti stanita. Iako se u oba sluaja radi o meunarodno pravnim instrumentima, meu njima postoje odreene razlike. To se prije svega odnosi na teritoriju koji pokrivaju i na mehanizme zatite i obaveze u konzervaciji stanita. Direktiva o stanitima je mnogo preciznija i zahtjevnija od Bernske konvencije. U skladu s direktivom o stanitima (92/43/EEC) i direktivom o pticama (79/409/EEC) nastala je mrea Natura 2000 o kojoj je bilo vie rijei u poglavlju. U cilju izbjegavanja nekoherentnog paralelizma izmeu Emerald mree i mree Natura 2000, 1998.godine je donesena odlka da se u Emerald mreu Evropske unije ukljue podruja Nature 2000. Tako nastaje homogena mrea na prostoru cijele Evrope ne samo Evropske unije. Na taj nain Emerald mrea usvaja stroge principe Nature 2000 na prostoru cijele Evrope to e doprinijeti uspjenijoj zatiti prirode na cijelom kontinentu. To zemljama kandidatima prua mogunost harmonizacije propisa sa propisima Evropske unije, te dobijanje finansijske i tehnike pomoi za razvoj obje mree. Podruja od posebne vanosti za zatitu(ASCI) se definiu na osnovu sledeih kritrijuma: stanita znaajna za opstanak ugroenih, endemskih ili vrsta navedenih u apendiksima I i II bernske konvencije; podruja na kojima se nalazi veliki specijski diverzitet ili populacije jedne ili vie znaajnih vrsta;
164
podruja koja sadre reprezentativne primjerke ugroenih tipova stanita; podruja koja sadre istaknute primjere specifinih tipova stanita ili mozaik razliitih tipova stanita; stanita znaajna za jednu ili vie migratornih vrsta; prostori koji na neki drugi nain doprinose ostvarenju ciljeva konvencije.
Slika 48: EMERALD podruja i nacionalni parkovi u Crnoj Gori
Izvor: Izradio autor na osnovu vie izvora
165
Za zemlje u procesu pridruivanja Evropskoj uniji, a time i za Crnu Goru, uspostavljen je prilagoeni program Emerald mrea, iija je osnovna aktivnost vezana za pripremu zemalja zapadnog Balkana za budui rad na projektu NATURA 2000. Razvijanje Emerald mree na nivou Jugoistone Evrope se vri putem pilot projekata, koji imaju za cilj stvaranje baze podataka o najmanje 10% podruja budue ekoloke mree. U okviru ovih projekata se odreuju biogeografski regioni, vrste i tipovi stanita u okviru pojedinih regiona i priprema se proirenje liste vrsta i stanita. Podaci o ASCI podrujima se unose u bazu podataka koja je kompatibilna sa bazom podataka Natura 2000. Realizacija projekata Uspostavljanje EMERALD mree u Crnoj Gori zapoeta 2005. godine, a finansirana je od Savjeta Evrope. Podaci o podrujima Emerald mree unose se u bazu za koju je Sekreterijat Bernske konvencije odredio poseban Software koji je instalitran u Zavodu za zatitu prirode. Projektom je izradjen popis vrsta i tipova stanita po biogeografskim regionima u Crnoj Gori, identifikovana su 33 podruja od znaaja za zatitu (Emerald podruja) u Crnoj Gori, popunjena Emerald baza za predloena podruja od znaaja za zatitu i izradjena mapa u GIS-u za sva odabrana podruja od znaaja za zatitu. Emerald projekat daje znaajne podatke za izradu nacionalne strategije, planova i programa za zatitu biodiverziteta. Za zatitu su predloena 33 EMERALD podruja po kriterijumima koji su kompatibilni sa NATURA 2000. Predstavnici nacionalnog tima za projekat Uspostavljanje Emerld mree u Crnoj Gori', Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodprivrede i Uprave za ume usaglasili su granice podruja od znaaja za zatitu koje je predloio nacionalni tim projekta. 2.3.3. Panevropska ekoloka mrea Evropski ministri za ivotnu sredinu podrali su 1995. godine Panevropsku strategiju biolokog i predionog diverziteta i njenu Akcionu temu kojom se uspostavlja Panevropska ekoloka mrea (Pan-European Ecological Network - PEEN). Ovaj cilj je potvren na Ministarskoj konferenciji u Kijevu 2003. godine, kada je usvojen akcioni plan za PEEN. Novina koju PEEN nosi sa sobom je ideja da se tzv. Centralna podruja, najee zatiena dobra na nacionalnom ili meunarodnom nivou, fiziki poveu putem mudrog upravljanja ili zatite koridora koji ih spajaju ili revitalizacijom pojedinih podruja. Ova mrea obuhvata podruja odreenog stepena zatite i dodaje dimenziju funkcionalnosti i rasporeda zatienih podruja u prostoru. PEEN mrea predvia postojanje sredinjeg jezgra ( Natura 2000 i EMERALD) i koridora koji povezuju jezgra i omoguavaju migraciju i disperziju vrsta, kao i prelazne zone i podruja obnove, sa manjim stepenom zatite od sredinjeg jezgra. Zemlje Jugoistone Evrope i iz oblasti Crnog mora od kljune su vanosti za PEEN, jer se u njima nalazi znatan i jedinstven dio evropskog biodiverziteta. Da bi PEEN bio funkcionalan, neophodno je ouvanje vanih kljunih oblasti koje se nalaze u ovom regionu, kao i uspostavljanje koridora koji spajaju ove oblasti i druge djelove Evrope. Takodje, to e uveliko doprinijeti postizanju ciljeva inicijative za obustavljanje pada bioloke raznovstnosti do 2010. godine u Evropi. U Bonu je poetkom maja 2008. godine odrana 9. konferencija zemalja lanica Konvencije o biolokoj raznovrsnosti. Predstavnici est vlada jugoistone Evrope - Albanije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Slovenije i Srbije - potpisali su u Bonu zajedniku izjavu o znaajnom poveanju napora u zatiti bioloke raznovrsnosti. Predstavnici ovih zemalja objavili
166
su nameru da uspostave 13 novih i proire devet postojeih zatienih podruja u Jugoistonoj Evropi. (Tanjug, 30 maj 2008.) Dinarska ekoregija u tom regionu (koja obuhvata cijelo podruje koje granii s istonim dijelom Jadranskog mora, od Trsta u Italiji do Tirane u Albaniji, a ukljuuje djelove Italije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Albanije) stanite je prostranih uma i zdravih populacija velikih mesodera (meeda, risa, vuka, akala), a najbogatija je svjeom vodom u cijelom Mediteranu. Mrea zatienih podruja o kojoj je postignut dogovor u Bonu popunie kljuni jaz u panevropskoj mrei koja se protee od Francuske do Grke i koja prua zaklon ugroenim vrstama, kao i u mrei puteva koji omoguavaju kretanje ivotinja. Svjetski fond ivog svijeta (World Wildlife Fund - WWF) je jedan od osnivaa Inicijative dinarskog luka (Dinaric Arc Initiative), u koju su ukljueni i Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO), Meunarodna unija za ouvanje prirode (IUCN), Program UN za razvoj (UNDP), Savjet Evrope, Organizacija UN za hranu i poljoprivredu (FAO), Ekoloki program UN (UNEP) i drugi, koji od 2005. rade na postizanju vre saradnje meu vladama, meunarodnim tijelima i regionalnim i meunarodnim partnerima u zatiti ivotne sredine. Albanija se, izmeu ostalog, obavezala da e poveati povrinu svojih zatienih podruja za najmanje 40.000 hektara, dok e Bosna i Hercegovina osnovati tri nova zatiena podruja u svom sredinjem, planinskom dijelu. Hrvatska e unaprijediti upravljanje u pet morskih zatienih podruja i osnovati dva nova kopnena parka, a Crna Gora e uspostaviti dva kopnena i tri morska parka, te uskladiti svoje propise o zatiti prirode s onima u Evropskoj uniji. Srbija se obavezala da osnuje novo zatieno podruje i proiri jedno postojee u meunarodni rezervat, dok e Slovenija poveati mreu zatienih podruja u svom dinarskom delu za 2,5 odsto i pruiti strunu pomo ostalim zemljama. 3. EKOLOKI MENADMENT U ZATIENIM PODRUJIMA Uporedo sa gomilanjem ekolokih problema i poveanjem ekoloke osjetljivosti potroaa poveavaju se pritisci za preuzimanje ekoloke odgovornosti u upravljanju. Tako je nastao pojam ekoloki menadment. Ekoloki menadment je sve ea tema koja se odnosi na razliite oblasti voenja organizacija, koje u njemu vide svoju bolju poziciju na tritu. Povezan je sa rastom i razvojem, nabavkom, proizvodnjom, marketingom, investicijama, kadrovima itd., ili ukratko povezan je sa svim podrujima poslovanja. Vai za izriito interdisciplinarno podruje, koje daje novo znaenje menadmentu u odnosu na klasino shvatanje. Ekoloki menadment je okruenju prijateljsko voenje preduzea, koje u svim fazama svog djelovanja nastoji minimizirati negativne uticaje na okruenje (Vuk, 2000, str.52). Mler (2004) pod ekolokim menadmentom podrazumijeva oblikovanje, upravljanje i razvijanje preduzea i organizacija uz odgovornost prema ivotnoj sredini. Pod tom odgovornou se podrazumijeva da se u svim funkcijama preduzea ili organizacije prilikom poslovnog odluivanja uzima u obzir interakcija sa prirodnim okruenjem. Ekoloki menadment je nauka i vjetina, efektivnog i efikasnog ponaanja i postizanja ciljeva na pravi nain, ali i istinsko znanje i praksa postizanja pravih ciljeva, tj. ciljeva koji se tiu opstanka ovjeka i kvaliteta njegovog ivota. Ovdje se vie nego u drugim podrujima primjene menadmenta potvruje dominacija principa efektivnosti nad principom efikasnosti, tj.
167
nemogunost da se nedostatak efektivnosti nadoknadi efikasnou. Zbog toga ekoloki menadment mora postati svojevrsna upravljaka infrastruktura uspjene menaderske prakse u svim sektorima, jer loe neekoloki odabrani ciljevi ne mogu se nadoknaditi ni najveom efikasnou. Ne odnose se sve organizacije i poslovni sistemi na isti nain prema ivotnoj sredini. Benkenstein i Schubert (1987) su istraivali ponaanje preduzea prema ivotnoj sredini i napravili podjelu na etiri tipa: Aktivni kreativno prihvataju ekoloka pitanja i politiku aktivno usmjeravaju prema zatiti ivotne sredine. Oni praktikuju zatitu ivotne sredine zbog svog osnovnog etikog stava. Selektivni orjentiu se prema ekolokim zahtjevima , ako im oni donose prednosti, posebno u sniavanju trokova ili pri sticanju prednosti nad konkurencijom zbog poboljanja imida. Etika se isplati glasi njihova deviza. Reaktivni mijenjaju svoje ponaanje samo po nalogu novih zakona i slubenih odredbi. Njih moemo nazvati ekolokim tvrdolinijaima. Apatini ne vide ni prednosti ni nedostatke od uvaavanja ekolokih aspekata. Ponaaju se relativno apatino kao da ih se to ne tie. Za organizacije iz sektora zatite ivotne sredine i turizma samo aktivni pristup zatiti ivotne sredine moe donijeti uspjeh u budunosti. Sistem ekolokog menadmenta je sistem kojim neka organizacija poboljava svoje performanse prema ivotnoj sredini minimiziranjem tetnih uticaja svojih aktivnosti. Elementi ekolokog menadmenta prikazani su na slici 49. Upravljanje zatienim podrujima se moe posmatrati kao specifini sluaj menadmenta21 na koji se mogu primijeniti svi temeljni principi menadmenta. No sa druge strane, upravo uvaavanje specifinosti ciljeva koje treba ostvariti u upravljanju zatienim podrujima zahtjeva da se svaka od osnovnih funkcija menadmenta planiranje, organizovanje, kadroviranje, voenje i motivisanje i kontrola, u domenu upravljanja zatienim podrujem, realizuje kroz mnoge posebnosti kako u smislu principa, tako i korienih tehnika menadmenta. Uprkos stogodinjoj tradiciji institucionalnog upravljanja zatienim podrujima 22 dananja se zatiena podruja, osim po vrstama i reimu zatite, uveliko razlikuju po nivou institucionalne zatite, odnosno po modelu propisanog i u praksi ostvarenog upravljanja (Kosovi, 2006). Vlade zemalja gdje se takva podruja nalaze suoavaju se sa donoenjem tekih i stratekih odluka o tome kako na najbolji nain koristiti ta podruja. Da li ih sauvati netaknutima ili ih koristiti i ostvariti kratkorone efekte u razvoju svojih zemalja. Veliki problem predstavlja procjena vrijednosti ovih podruja, jer se koristi od zatienih podruja esto smatraju neopipiljivim pa se zanemaruju ili podcjenjuju prilikom donoenja privrednih ili drutvenopolitikih odluka.
21
U svakodnevnom govoru pod menadmentom se podrazumijevaju svi zadaci koje sa sobom nosi rukovoenje nekom organizacijom ili sistemom. U naunoj i strunoj literaturi veina autora zagovara procesni pristup definisanja menadmenta prema kome je menadment proces oblikovanja i odravanja okruenja u kojem pojedinci, radei zajedno u grupama, efikasno ostvaruju odabrane ciljeve(Weihrich, Koontz, 1998).
22
prve uprave u nacionalnim parkovima u SAD-u datiraju s poetka XX vijeka.
168
Ekoloki menadment u zatienim podrujima znai adekvatno rukovanje svim resursima unutar tog podruja bilo da su biofizikog ili ljudskog porijekla. Stoga se ini neophodnim jasno razumijevanje ekolokih principa, potovanje ekolokih procesa u tom podruju i prihvatanje koncepta da je upravljanje zatienim podrujem specijalizovani oblik upravljanja. Slika 49: Elementi ekolokog menadmenta
Izvor: Vuji, 2004.
3.1. DIMENZIJE EKOLOKOG MENADMENTA Menaderi prilikom svakodnevnog donoenja odluka moraju razrjeavati konflikte izmeu ekonomskih premisa na jednoj i ekolokih zahtjeva na drugoj strani. Za razrjeavanje ovih konflikata potrebni su (Mler, 2004): kredo za zatitu ivotne sredine u najviim naelima politike, ekoloki ciljevi u politici preduzea, ekoloke strategije za sve sektore menadmenta. Ovakve ekoloke strategije se mogu dalje ralaniti kako je to prikazano na slici 50.
169
Slika 50: Dimenzije ekomenadmenta
Izvor: Mler, 2004, str.173
3.2. MENADMENT PLANOVI U ZATIENIM PODRUJIMA 3.2.1. Generalni menadment plan Planiranje je proces koji ukljuuje odabir poeljne budunosti, iz niza uvjerljivih alternativa, i implementaciju strategija i aktivnosti za postizanje eljenih rezultata. Dakle, po definiciji, planiranje je premjetanje iz sadanjosti u budunost. Najznaajniji dokumenti za upravljanje zatienim podrujima su Generalni menadment plan i Prostorni plan. Plan upravljanja zatienim prirodnim dobrima je planski dokumenat kojim se planiraju mjere i aktivnosti zatite i ouvanja zatienog prirodnog dobra (Zakon o zatiti prirode, 2008). Prema definiciji Svjetske unije za zatitu prirode (IUCN) plan upravljanja je Instrument kojim se ukazuje na to kako podruje treba tititi, koristiti, razvijati i njime upravljati (IUCN, str.41). Planiranje je kontinuiran proces - krug sa tri glavna elementa (Thomas, Middleton, 2003) kako je prikazano na slici 51. 1. priprema menadment plana, 2. implementacija plana, 3. monitoring i revizija plana.
170
Slika 51: Glavni elementi Menadment plana
Izvor: Thomas, Middleton, 2003, str. 23
Ako ne postoji opti menadment plan , aktivnosti zatite, razvoja i koritenja parka dogaaju se sluajno, esto kao odgovor na politike pritiske, pridajui malo vanosti posljedicama za budunost. Rezultat e najvjerojatnije biti izgubljena prilika i nepovratna teta poinjena na resursima i vrijednostima parka (Young, Young, 1993). Prilikom izrade menadment plana sistematski se obraa panja na viestruke funkcije zatienih podruja. Postizanje konsenzusa je od sutinskog znaaja. Potencijalni konflikti se mogu izbjei konsultovanjem svih strana koje imaju neki interes ili ulogu u planiranju. Ovaj analitiki pristup, unutar okvira odrivog razvoja, polako mijenja zastarjeli negativni pristup apsolutne zatite zatienih podruja. Prilike za dodatni ruralni razvoj i racionalna upotreba zemljita u pograninim zonama su obuhvaeni glavnim ciljevima mnogih zatienih podruja naroito u manje razvijenim zemljama. Generalni menadment plan je dokument koji jasno odreuje svrhu zatienog podruja, to je potrebno postii kako bi se ta svrha ispunila (strategija) kao i aktivnosti koje treba sprovesti kako bi se to ostvarilo. Plan treba da se zasniva na postojeem stanju odreenog podruja, njima se opisiuje zatieno podruje i njegove specifinosti, kao to su predeone karakteristike, ekosistemi, prirodne vrijednosti i sl. Na osnovu iskustava sticanih irom svijeta Menadment plan bi trebao biti (Appleton i drugi, 2001): 1. Utemeljen na preuzetoj obavezi. Prije poetka izrade plana, zaposleni u zatienom podruju trebali bi razumjeti i biti predani naelu i ciljevima planiranja upravljanja te shvatati koristi koje e im plan donijeti. 2. Usmjeren na proces. Od samog poetka planiranje upravljanja treba smatrati procesom, a ne proizvodom. Konaan rezultat planiranja upravljanja ne treba gledati samo kao dokument plana. 3. Razvijen lokalno i uz saradnju. Oni koji upravljaju podrujem trebali bi se usko ukljuiti u izradu plana: plan im ne smije biti dostavljen kao gotov dokument konzultanata i uprave. Oni sa naunim, administrativnim ili tehnikim zanimanjem ili strukom, kao i lokalni stejkholderi moraju se ukljuiti i doprinijeti procesu planiranja. 4. Prave veliine. Planovi ne moraju biti dugaki da bi bili dobri; veliina plana treba odraavati veliinu i sloenost zatienog podruja.
171
5. Dostupan korisnicima. Pisana verzija samog plana treba biti jasan i dostupan radni dokument koji osoblje zatienog podruja i ostali stejkholderi razumiju i kojim se mogu svakodnevno koristiti. 6. Prikladan. Priroda samog plana treba, koliko god je mogue, odraavati tekuu uspostavljenu praksu te procedure i pristupe donoenju odluka, ueu i vostvu. To ne znai da plan ne bi trebao izloiti nove ideje i dokazano dobru praksu iz nekog drugog podruja, ali ako bude smatran preradikalnim ili preugroavajuim, moe se dogoditi da ne bude prihvaen. 7. Prilagodljiv. Na plan treba gledati kao na dokument o radnoj viziji i smjernicama za ono to treba uiniti. Odluke plana moraju se temeljiti na najboljem dostupnom znanju, iskustvu i strunosti. Meutim, plan ne mora nastojati biti sveobuhvatan i davati konana rjeenja svih problema na koje upuuje. U mnogim sluajevima moe biti potreban eksperimentalan, prilagodljiv pristup, a proces planiranja treba podrazumijevati mogunost prilagoavanja, mijenjanja i dopunjavanja svojih komponenti kao odgovor na promjenjive uslove. 8. Realistian. Planom treba utvrditi idealni cilj i prema njemu teiti, ali takoe i prepoznati i baviti se realnou postojeih okolnosti. 9. Odriv. Plan bi trebao ukljuivati sastavne djelove koji potvruju stalnost i bitnost njegovog sprovoenja. Njime treba planirati i njegovu vlastitu odrivost, a ne samo odrivost podruja na koje se odnosi. 10. Sluben. Zatieno podruje i odgovarajue nadleno tijelo trebaju slubeno usvojiti plan i proces planiranja, uz podrku kljunih stejkholdera. Nijedan menadment plan za zatiena podruja ne bi trebao da se smatra konanim. Kao dodatak implementiranju plana, mora se uspostaviti sistem monitoringa. to znai da mora postojati procedura za dobijanje povratnih informacija u vezi sa preduzetim aktivnostima procjene njenog uticaja, i njenog modifikovanja i podeavanja, ukoliko se javi potreba za tim. Steeno iskustvo i znanje e razotkriti mnoge stvari koje e uticati na proces odluivanja, kao i na greke prilikom planiranja koje e bez sumnje nastajati. Tako da, povratne informacije moraju biti ukljuena u proces svakodnevnog upravljanja. Iako je Menadment plan temeljni dokument za zatieno podruje, on nije jedini, jer postoje druge strategije i planovi vieg nivoa (nacionalni planovi i strategije zatite ivotne sredine, regionalni i sektorski planovi i strategije) koje je nuno uzeti u obzir prilikom izrade plana, kao i ostala dokumenata koji e iz njega proizai (tematski i akcioni planovi, godinji planovi i sl., kako je prikazano na slici 52. Menadment planovi u zatienim podrujima treba da sadre razvojne smjernice i postupke sprovoenja zatite, korienja i upravljanja zatienim podrujem. U svijetu su razliite ustanove koje djeluju na podruju zatite prirode razvile specifine pristupe izradi planova upravljanja. U tom pogledu najpoznatije IUCN-ove smjernice za izradu planova zatienih podruja. Heterogenost zatienih podruja uslovila je nastanak smjernica za razliite tipove zatienih podruja. Meutim, svim smjernicama, ne samo IUCN-ovim, identian je osnovni pristup pripreme menadment planova. Temeljni cilj menadment plana je da se uz participaciju svih zainteresoanh strana jasno odrede: vizija i misija zatienog podruja, dugoroni ciljevi, politike, mjere i aktivnosti za postizanje ciljeva,
172
nain praenja izvoenja plana i stanja prirode u zatienom podruju, organizacija upravljanja zatienim podrujem i finansiranje upravljanja zatienim podrujem.
Slika 52: Povezanost razliitih instrumenata planiranja
Izvor:Viskani, 2005 str.10
Zatiena podruja su obino sloeni prirodni rezervati, koji esto ukljuuju i elemente kulturnoistorijskog naslea, sa neznatnim, rijetko umjerenim, privrednim korienjem. U ovim podrujima se pojavljuju razliiti korisnici iji meusobni interesi esto dovode do konfliktnih situacija. Razliiti korisnici imaju razliita gledita i zahtjeve to ni upravljanje u ovoj oblasti veoma sloenim. Zbog toga je u praksi veoma teko uspostaviti koncept upravljanja koji e pomiriti konflikte izmeu svih vlasnika i korisnika ovih prostora. Izbjegavanje tih konflikata, ili njihovo svoenje na prihvatljivu mjeru, osnovni je preduslov da bi zatieno podruje ispunjavalo svoju osnovnu javnu funkciju tj. da bude na raspolaganju posjetiocima, a da pri tome negativni uticaji budu svedeni na minimum. Sa tim u vezi, neophodno je u zatienim podrujima definisati reim opte i specifine zatite. Ovaj reim se putem zoniranja i prostornih planova dalje sprovodi u praksu. 3.2.2. Odnos prostornih planova i generalnih planova upravljanja zatienim podrujima Prostorni planovi na nivou zatienih podruja znaajni su za izradu Menadment plana jer je njihova specifina svrha odreivanje politike razvoja i korienja zemljita. Prostorni plan u sutini odreuje glavne politike za planiranje korienja zemljita koje ine osnove za usmjeravanje razvoja. On se vie posveuje izgraenom nego prirodnom okruenju koncentriui se uglavnom na infrastrukturu, rekreaciju, turizam, graevine, ekonomski razvoj i pitanja transporta. Prema rnjaru prostorni plan zatienog podruja mora sadrati vie ili manje razraeno slijedee sadraje (rnjar, 2002):
173
zoniranje prostora; rjeenje spoljanjeg i unutranjeg (internog) saobraaja; analizu ljudskih naselja; ostale analitike elemente koji definiu i valorizuju taj prostor;
Cilj prostornih planova je da se u zatienom podruju obezbijedi optimalan raspored ljudi, dobara i djelatnosti radi njihove optimalne upotrebe i zatite prirodnih vrijednosti i prirodnih dobara kao resursa dananjeg ali i budueg razvoja. Samo uz dobre prostorne planove se moe osigurati struno i efikasno upravljanje zatienim podrujima. esto se zatiena podruja proglaavaju bez dovoljno kvalitetnih strunih podloga, a javnost, nije dovoljno upoznata s pozitivnim i negativnim utjicajima proglaavanja zatienih podruja. U sutini, prostorni plan daje naznake gdje i to, dok menadment plan dodatno odreuje zato, kako i kada. Stoga, ujednaavanje i integracija planskih nivoa ne bi smjeli predstavljati problem zatienim podrujima. U podrujima gdje prostorni plan ve postoji a menadment plan je u procesu izrade, bitno je da menadment plan obrazloi odreeno zoniranje ili politike u kontekstu prostornog plana. Kad je god to mogue, treba usko suraivati prilikom izrade prostornog plana i menadment plana ili barem izmijenjivati informacije tokom procesa planiranja. 3.2.3. Uspostavljanje zona upravljanja Zoniranje bilo kojeg zatienog podruja ini osnovu za izradu generalnog menadment plana jer dijeli vrijednosti zatienog podruja i ematski odreuje tip upravljakog reima i odgovarajue razvojne aktivnosti na odreenom podruju. U Parkovima za ivot (Parks for Life), IUCN preporuuje zoniranje kao upravljaki alat za ouvanje posebnih kvaliteta kao to su divljina i mir. Zoniranje definie ta se moe i ne moe dogaati u razliitim zonama parka u smislu upravljanja prirodnim dobrima, upravljanja kulturnim dobrima; ljudske upotrebe i koristi; korienja od strane posjetitilaca i doivljaja; pristupa; objekata i razvoja parka; odravanja i djelovanja. Kroz upravljako zoniranje se utvruju granice prihvatljivog korienja i razvoja u parku (Young, Young, 1993). Zoniranjem se zatieno podruje dijeli na djelove za potrebe upravljanja. To je alat koji pomae u upravljanju prilikom primjene specifinih politika i postizanja ciljeva za pojedine sektore. Zoniranje doputa da se postojee i budue odobreno koritenje locira na podruja u kojima je ono u skladu s ciljevima ouvanja. Takoe, zoniranje moe biti korieno za rjeavanje konflikata. Planovi zona mogu pomoi da se upravljanje zatienim podrujem pojednostavi, olaka sprovoenje politika i obavijeste sve ukljuene strane o upravljakim namjerama. Obino se zone odreuju prema nivou potrebne zatite i variraju od zona gotovo bez doputenog ljudskog uticaja do zona intenzivnog korienja gdje podruje moe biti znaajno promijenjeno. Unutar svake zone upravljanje e biti srazmjerno ujednaeno i razlikovae se s obzirom na tip i nivo zatite od drugih zona odreenih planom. Sistem zoniranja nije statian i mijenja se vremenom s promjenom zona ili kombinovanjem sa susjednim zonama. Vano je da sistem zoniranja bude to jednostavniji. Sve zone nekog sistema zoniranja nijesu prisutne u svim
174
zatienim podrujima, u nekima nema potrebe za vie od jednog tipa zona. Za odreivanju tipa zone kljuna stvar je nivo dozvoljenog ljudskog korienja na odreenom podruju. Zone upravljanja bi trebalo da se uspostavljaju u skladu sa prirodnim i/ili kulturnim vrijednostima zatienog podruja, uzimajui u obzir prihvatni kapacitet i osjetljivost tog podruja. Ovim se moe obezbijediti odgovarajue prepoznavanje i zatita resursa zatienog podruja i u mnogome olakati sprovoenje odgovarajueg vida upravljanja. Zone predloene za svako zatieno podruje moraju biti u saglasnosti sa postavljenim ciljevima tog zatienog podruja. Ali govorei uopteno, zatieno podruje se moe podijeliti na sledei nain: Strogo zatiene zone: (ponekad nazivane utoite ili zabran), u kojima je turistima pristup zabranjen. Zone divljine (zone ograniene za korienje): u tim zonama turistima je dozvoljen pristup ali samo pjeice. Zone umjerenog korienja: zone gdje se turisti ohrabruju da sprovode aktivnosti koje su u saglasnosti sa ivotnom (ili kulturnom) sredinom. Ove zone mogu pruati turistike usluge koje u sebi sadre minimalan uticaj na okolinu i koje bi trebale da sadre reprezentativne uzorke najvanijih resursa parka. Zone razvoja: to su ograniene zone koje sadre sve fizike objekte u parku (ukljuujui turistike objekte, objekte uprave parka kao i istraivake objekte). Strategije i pravila zoniranja se mogu upotrijebiti za poveanje koncentracije turista u nekim zonama, kao i za njihovo smanjenje. Na ovaj nain ekstremni pritisak turistike aktivnosti se moe ograniiti na otpornijim djelovima ekosistema, dok najstroije mjere zatite se mogu primijeniti na krhkije djelove ekosistema. Saobraaj, bilo motorni ili pjeaki, se moe preusmjeriti ka putevima, parking zonama, stazama i na taj nain staviti njihov uticaj na prirodu pod kontrolu. Prihvatni kapaciteti se moraju paljivo odrediti za svako podruje uprave. Trebalo bi da se uradi popis (i kategorizacija) inventara resursa i turistikih atrakcija (kako prirodnih, tako i kulturnih) koje se nalaze u zonama zatienog podruja. Posjetiocima se mora omoguiti pristup tim listama. 4. ZATIENA PODRUJA KAO TURISTIKE DESTINACIJE Keller definie turistiku destinaciju kao cilj putovanja, koju turista eli obii radi odreenih privlanosti koje odreena destinacija nudi. Te privlanosti mogu biti prirodne ili rezultat ovjekovog rada, postojee ili uraene posebno za potrebe turista (Keller,1998). Turistika destinacija je podruje, koje je relativno dovoljno da garantuje irok opseg turistikih mogunosti i usluga, posebno onih, oblikovanih za rekreaciju i odmor, mogunosti za pridobijanje raznih iskustava i ouvanje zdravlja (Inskeep, 1991). Zatita biodiverziteta, iako kljuna, svakako nije jedina svrha zatienih podruja. U zatienim podrujima se, zavisno od tipa i kategorije, mogu obavljati razliite vrste aktivnosti. Danas zatiena podruja igraju veoma vanu ulogu u razvoju savremenih vidova turizma, jer se razliite vrste, oblici i intenziteti turistike djelatnosti i rekreacije javljaju kao ciljevi upravljanja
175
u gotovo svakoj zatienoj kategoriji, to se moe vidjeti iz tabele 10. Kao primarni cilj turizam i rekreacija su prisutni u nacionalnim parkovima, spomenicima prirode i zatienom predjelu/morskom predjelu, dok su kao sekundarni cilj prisutni u podruju divljine. Kao mogue primjenjiv cilj turizam i rekreacija se javljaju u podruju upravljanja stanitem ili vrstama i zatienim podrujima za upravljanje resursima. Tabela 10: Matrica ciljeva menadmenta IUCN kategorizacije zatienih podruja
Izvor: IUCN, 1999.
Zatiena podruja moemo posmatrati kao turistike destinacije koje se od ostalih destinacija izdvajaju po irokom spektru prirodnih i drutvenih znamenitosti (klima, flora, fauna, kulturnoistorijsko naslee, antropogeni faktori i sl.) koje predstavljaju motiv za turistike posjete. Privlanost neke destinacije za turiste lako e se odrediti kroz naredne etiri take (Mihali, 1998) ; prirodne atraktivnosti (kraj, podneblje, nain ivljenja lokalnog stanovnitva, jezik), izgraene atraktivnosti (turistike i druge zgrade, parkovi, marine, ureena skijalita), kulturne znamenitosti (umjetnost, pozorita, muzeji, religija, folklor, festivali), socijalne znamenitosti. Imajui to u vidu jasno je da zatiena podruja mogu biti nosioci kvalitetne turistike ponude i predstavljati privlane turistike destinacije. Naravno, ona ne smiju postati zone koncentracije smjetajnih kapaciteta, jer je glavna funkcija ovih podruja njihova zatita od vee koncentracije privrednih djelatnosti ili pretjerane izgradnje. Meutim, na pojedinim podrujima jo prije proglaenja postoje odreeni oblici privrednih djelatnosti i stambene ili privredne izgradnje. Zbog toga se turizam ili neka druga privredna djelatnost ne mora nuno iskljuiti sa zatienih podruja, ali se treba svesti u okvire u kojima nee unititi glavni fenomen zbog koga se pristupilo zatiti. Uloga zatienih podruja ima sve vee znaenje u razvoju turizma. Ova se tvrdnja moe potvrditi i narednim brojkama koje su predstavljene u istraivanju Instituta za turizam iz Zagreba (2007): Potranja za turizmom temeljenim na prirodi ini 7 % od ukupne svjetske turistike potranje; njena godinja stopa rasta iznosi izmeu 10% - 30%;
176
Potranja za ekoturizmom ini izmeu 7 % i 10 % svjetske turistike potranje s godinjim stopama rasta izmeu 2% i 4%; Potranja za avanturistikim turizmom, koji je takoe temeljen na koritenju prirodnih resursa raste po godinjim stopama od 8%.
Uzevi u obzir prethodno predstavljene trendove, oito je da posebnu panju treba posvetiti upravljanju zatienim podrujima radi unaprjeenja procesa planiranja i kontrole, kako bi se izbjegli mogui sukobi izmeu zatite prirode i razvoja turizma. U tom cilju treba definisati i odabrati najpovoljniju strategiju upravljanja turizmom u zatienim podrujima koja e ujedno zadovoljiti privredne i ekoloke kriterijume. Mada se turistike posjete zatienim podrujima mogu manifestovati kroz pozitivne i negativne efekte injenica je da planski razvoj i prihodi ostvareni odrivim turizmom mogu doprinijeti ouvanju i razvoju konkretnog zatienog podruja (Stojanovi, 2006). Turistiki prihodi iz popularnih zatienih podruja mogu biti iskorieni da se pomogne finansiranje drugih podruja, koji ne mogu privui toliki broj turista, ili gdje bi veliki broj posjeta mogao ugroziti osnovne razloge osnivanja tog podruja. Menaderi zatienih podruja treba da donose upravljake odluke koje podravaju dugoroni ekonomski razvoj koji maksimalno ukljuuje lokalnu zajednicu. Dobrim izborom i promovisanjem za zatiena podruja adekvatnih oblika turizma smanjuju se negativni uticaji na zatiena podruja, poveavaju ekonomske koristi i zadovoljstvo posjetilaca. 4.1. UPRAVLJANJE EKOTURIZMOM U ZATIENIM PODRUJIMA Osnovni cilj zatienog podruja kao turistike destinacije je da osigura kvalitet gostima i dugoronu egzistenciju lokalnog stanovnitva. Meutim, to nije lak i jednostavan zadatak. Turizam je podruje koje se i na strani tranje i na strani ponude izuzetno brzo transformie, to znatno utie na i kvalitet i intenzitet razvoja turizma u mnogim zatienim podrujima. Turizmom u takvim destinacijama treba upravljati na nain koji e omoguiti zatitu svih prirodnih i kulturnih resursa, uz istovremeno ouvanje interesa vlasnika za postizanjem odgovarajueg profita, kao i interesa lokalnog stanovnitva. Takvo upravljanje je sloeno i iziskuje razliita znanja i vjetine. Zbog sve veeg pritiska javnosti, isto tako i zbog potencijalnog smanjenja trokova, zakonskih ogranienja i etikih razloga neophodno je razvojem odgovarajuih ekomenadment strategija kreirati environmentally friendly procese i proizvode u funkciji odrivog razvoja. Zato modifikovanje postojeih i razvoj novih strategija u pravcu ekoloki odgovornog poslovanja predstavlja imperativ savremenog poslovanja u oblasti turizma. Valentine (1992), naglaava pet glavnih pitanja koja se tiu upravljanja turizmom u zatienim podrujima: definisanje odreenih tipova turizma u zatienim podrujima, definisanje odgovarajuih odnosa izmeu uprave parka i touroperatora, uspostavljanje partnerskih odnosa izmeu turizma, zatienih podruja i lokalnih zajednica, praenje i minimiziranje uticaja turizma na zatiena podruja, uspostavljanje odgovarajueg nivoa prihvatnog kapaciteta.
177
Pristup drave upravljanju turizmom u zatienim podrujima vremenom je evoluirao. Driver (1991) je u tom pogledu izuavao iskustva iz SAD-a i identifikovao tri stadijuma evolucije u pristupu drave upravljanju turizmom u zatienim podrujima (Ceballos-Lascurain, 1996): Upravljanje bazirano na aktivnosti: prilika za rekreaciju se posmatrala kao nain da ljudi uestvuju u odreenoj aktivnosti (kao to je ribolov, ronjenje, kampovanje ili pjeaenje). Zato su ciljevi uprave bili odreeni sposobnou zatienog podruja da podri razne rekreativne aktivnosti. Upravljanje bazirano na iskustvu: kombinovanjem bihevioralnog pristupa rekreaciji sa konceptom baziranim na aktivnosti, razvila se nova definicija termina rekreacije. Naime, prilika za rekreaciju je prilika za ukljuivanje u eljenu aktivnost, sa ciljem ostvarivanja eljenih i oekivanih iskustava. Drugim rijeima, ovaj pristup je baziran na iskustvu posjetilaca. Kakvi oblici iskustava su poeljni i kakav je njihov kvalitet? Npr. primjer, ako turisti tragaju za samoom, uenjem ili druenjem. Upravljanje bazirano na benefitima: Ciljevi upravljanja za zatiena podruja se moraju jasno definisati u smislu sticanja koristi iz razliitih djelatnosti u tim podrujima. Bez obzira koja se tehnika upravljanja turizmom koristi, ciljevi turizma u zatienim podrujima bi uvijek trebalo da budu: ouvanje ivotne sredine, poboljavanje kvaliteta ivota lokalne zajednice i poboljavanje ukupnog turistikog proizvoda i usluga. Meutim, ne smije se zaboraviti da je turizam u zatienim podrujima, kao i svugdje drugdje, biznis i da treba traiti uspjean nain upljavljanja koji e donijeti profit. Turistiki poduhvat koji donosi gubitak i ne doprinosi socio-ekonomskoj dobrobiti lokalne zajednice jednostavno e uzrokovati vie problema nego to ve postoji u tom podruju. Upravo zato menadment zatienog podruja bi trebalo da stavi akcenat na turistiki menadment. Prednost bi trebalo dati poboljanju kvaliteta na utrb kvantiteta, kao i razvoju malih investicija od strane lokalne zajednice na utrb velikih projekata finansiranih spolja. U sluaju pojave konflikta, prednost se uvijek daje interesima lokalnih stanovnika prije nego interesu posjetilaca. Da bi se osigurali benefiti svih ukljuenih u turistike aktivnosti, strategija upravljanja turizmom bi trebalo da se razvija posebno za svako podruje. Za efektivno upravljanje turizmom mora se razumjeti zato posjetioci dolaze u zatiena podruja? ta su nihovi ciljevi? Da li je park dovoljno izgraen? Da li je steeno iskustvo zadovoljavajue? Odgovaranje na sva ova pitanja zahtijeva puno vremena, ali dobijene informacije doprinose puno procesu planiranja. Saznanje o ciljevima turista prua menadmentu priliku da im izae u susret sa ponuenim sadrajem. Upravljanje zatienim podrujima mora biti bazirano na razumijevanju kako prirodnih resursa tako i potreba korisnika tih resursa (Kassioumis, 1992). Na ovaj nain turistima e biti omogueno da pronau ono to trae, bez nanoenja tete ivotnoj sredini. Danas jo uvijek, nauka manjka u informacijama o ovim interakcijama. Ovo stvara ozbiljne probleme ne samo za racionalno planiranje i upravljanje zatienim podrujima, ve i za zadovoljavanje potreba posjetilaca. Neosporno je da je glavni razlog za postojanje zatienih podruja ouvanje vrsta i stanita. Ali mora se razumjeti da nagli porast broja posjetilaca zatienim podrujima kao i ogromni broj stvorenih poslovnih prilika u smislu stimulisanja ekonomskog rasta u irem okruenju, znai da su mnoga zatiena podruja postala mjesta gdje su ljudi prihvaeni i dobrodoli. Raireno je vjerovanje da turizam proizvodi prijeko potrebna finansijska sredstva za uprave zatienih podruja, naroito u siromanijim zemljama koje se trude da razviju sistem zatienih podruja. Takoe i u bogatijim zemljama promocija takozvanog ekonomsko-racionalistikog pristupa ohrabruje zagovornike stanovita da zatiena podruja treba da budu finansijski samoodriva i
178
da ne treba da se oslanjaju samo na donacije i pomo drave. 4.1.1. Planiranje razvoja ekoturizma u zatienim podrujima 4.1.1.1. Ekoturistiki menadment plana kao dio Generalnog menadment plana u zatienim podrujima Popularnost ekoturizma raste irom svijeta i to uglavnom u zatienim podrujima. Zato je neophodno da se uspostavi odgovarajui sistem upravljanja kako bi se izbjegle negativne posledice po ivotnu sredinu. Kljuni dokument za upravljanje ekoturizmom u zatienim podrujima je ekoturistiki menadment plan. Kreiranje ovog plana za zatieno podruje je vaan korak u realizaciji postavljenih ciljeva, tako da mora biti u saglasnosti sa sveukupnim planom upravljanja zatienim podrujem. To znai da je Ekoturistiki menadment plan u zatienom podruju dio generalnog menadment plana sastavljenog iz vie nivoa i vie komponenti koji su u meuzavisnosti. To je razumljivo ako se uzme u obzir uloga koju zatiena podruja imaju u odrivom razvoju nacionalne i lokalne zajednice. Na slici 53 je prikazan kontekst planiranja za zatiena podruja. Slika 53: Kontekst planiranja za zatiena podruja
Izvor: Drumm, Moore, 2005, str.59
Generalni menadment planovi se najee pripremaju posebno za svako zatieno podruje i postavljaju opte ciljeve i zadatke za ouvanje cjelokupnog ekosistema primjereno stanju njihove prirode i kulturnog naslea. Generalnim planom se utvruju specifini zadaci menadmenta, ali i
179
strategije, programi i aktivnosti za njihovo postizanje. On se tako dizajnira da prui smjernice menaderima kako da rukovode zatienim podrujem u periodu od pet ili vie godina. Iz generalnog menadmet plana se dalje izvode parcijalni planovi meu kojima je i ekoturistiki. Iskustva steena kroz pripremanje planova upravljanja za zatiena podruja irom svijeta, doprinijela su razumijevanju naina pripreme istih, ali i kreiranju novih saznanja: zatiena podruja moraju biti obuhvaena planom kao integralni dio regiona ili zemlje u kojoj se nalaze, planiranje se mora sprovesti na svim nivoima, najbolji plan je rezultat timskog rada pojedinaca razliitih miljenja, ali i iz razliitih djelatnosti i institucija, u kreiranje plana bi trebalo da budu ukljuene lokalne zajednice, turistika privreda, vladine i nevladine organizacije koji svojom efektnom interakcijom mogu stvoriti sinergiju, dobro planiranje zavisi od efektivnog uea svih stejkholdera. 4.1.1.2. Kreiranje ekoturistikog menadment plana Ekoturistiki plan upravljanja je sredstvo za zaokruivanje razvoja turizma u zatienim podrujima, objedinjavanja i predstavljanja elja svih zainteresovanih, ukljuujui interes ouvanja ivotne sredine. Finalni proizvod bi trebao biti plan koji obuhvata sve preporuke svih stejkholdera u odreenom zatienom podruju. Stvaranje plana upravljanja ekoturizmom je proces koji ide korak po korak i ukljuuje slubenike zatienog podruja, lokalnu zajednicu, tour-operatore, Vladine agencije, nevladin sektor i naunike (Drumm, Moore, 2005). Faze u procesu pripreme plana upravljanja ekoturizmom prikazane su na slici 54. Slika 54: Faze u procesu pripreme plana upravljanja ekoturizmom
Izvor: Drumm, Moore, 2005.
Ovaj proces se koristi da bi se svi stejkholderi doveli za jedan sto, dok se prikupljaju svi podaci potrebni za konanu verziju ovog dokumenta. Neophodno je da svi stejkholderi, prikazani na slici 55, odigraju aktivne uloge u procesu planiranja. To je veoma bitno jer ako stejkholderi
180
steknu utisak da su vaan dio u cijelom procesu, onda e biti vie posveeni njegovoj implementaciji. Slika 55: Uesnici u procesu planiranja
Izvor: Drumm, Moore, 2005, str. 60
Postoje etiri stepena neophodna za stvaranje plana upravljanja ekoturizmom (Drumm, Moore, 2005): mora postojati generalni menadment plan sa optim smjernicama, radnici moraju biti ukljueni u donoenje odluka i posveeni principima ekoturizma, finansiranje mora biti na raspolaganju kada zatreba, mora biti opte-prihvaeno da je ekoturizam podesan za to zatieno podruje. Generalni menadment plan mora obuhvatiti potrebu da se ekoturizam koristi za sticanje profita pod uslovom da se vri minimalan uticaj na ivotnu sredinu. Radnici u tom zatienom podruju moraju biti posveeni kontrolisanju uticaja turizma na to podruje. To znai da se moraju sloiti sa tim da rade u saradnji sa lokalnim zajednicama i turistikim organizacijama sa ciljem da smanje vjerovatnou zloupotrebe ekoturizma. Sprovoenje plana upravljanja moe biti skupo, tako da je neophodno da se obezbijedi odgovarajue finansiranje, tako da stejkholderi ne izgube vjeru u sami plan. Menaderi zatienih podruja moraju analizirati svaki od ovih faktora da bi utvrdili da li je ekoturizam pogodan za dato zatieno podruje. Jednom kada se to utvrdi, plan moe poeti da se uspjeno sprovodi u datom zatienom podruju. U Literaturi (Boo, 1992; Durbn, 1992; Thorsell, Ceballos-Lascurin, 1992; CeballosLascurin,1996; Drumm, More, 2005) se mogu nai neki od tipinih primjera koje korake obuhvata proces planiranja. Sa ciljem stvaranja adekvatne ekoturistike strategije za zatiena podruja Cebalos Lascurain (1996) predlae korienje metodologije koja se sastoji iz etiri koraka: 1. Procijena trenutne situacije u turizmu. 2. Utvrivanje poeljnog turistikog scenarija. 3. Odluivanje o nivou i tipu eljenog turizma. 4. Uraditi nacrt strategije turizma.
181
Prvi korak ukljuuje postavljanje sljedeih pitanja: Gdje se trenutno nalazimo? Kakvo je stanje prirodnih resursa? Na kom nivou je turistika potranja? Kakvi izgraeni objekti su na raspolaganju? Ko su direktni korisnici ve postojeeg turizma? Koji su trokovi tog turizma? Kakva je unutranja/spoljanja situacija s obzirom na park i podruja/zajednice u okruenju? Kakvi kulturni resursi su prisutni? Kakvim aktivnostima turisti namjeravaju da se bave u tom podruju? Kakvim aktivnostima bi turisti mogli da se bave u tom podruju? Informacije o ovim pitanjima se mogu dobiti iz vie izvora, ukljuujui predhodne studije o upravljanju, istraivake izvjetaje, izvjetaje rendera, istraivanja lokalnih zajednica, miljenja turista, itd. Pitanja kojima bi se trebalo prioritetno pozabaviti, ukoliko neophodne informacije postoje ili se do njih moe doi, obuhvataju: karakteristike zatienih podruja, ukljuujui prirodne resurse (broj, uslovi, prijetnje, itd.); posjeenost (trenutne brojke, porijeklo lokalno ili meunarodno turistike sezone, naini putovanja, organizatori tura, itd.), infrastruktura podruja (postojei i neophodni izgraeni objekti); osoblje parka; interakcija sa lokalnim zajednicama; socio-ekonomske karakteristike; regionalna infrastruktura i podrka drave. Drugi korak se odnosi na utvrivanje poeljnog turistikog scenarija. Jednom kada menadment identifikuje trenutno stanje, korisno je da se ustanovi optimalno stanje koje bi se koristilo kao osnova za uspostavljanje ciljeva i procjenu rezultata. Gdje bi eljeli da budemo? Kako bi menadment u turizmu mogao da se pobolja? Ako bi se poinjalo od nule, ta bi se moglo uraditi drugaije? Kako da se pobolja ugoaj posjetiocima? Kako da se minimizira uticaj posjetilaca na to podruje? Koje poslovne prilike se proputaju? ta bi to zatieno podruje moglo da prui posjetiocima? Odgovori na ova pitanja bi trebalo da obuhvate obzirnost prema lokalnoj zajednici, izgradnju novih objekata, ukljuivanje Vlade u proces, itd. U ovom stadijumu se moe pokazati korisnim ignorisanje odreenih ogranienja da bi se dobio kreativniji nain razmiljanja. Treim korakom se vri odluivanje o nivou i tipu eljenog turizma. Ovo, meutim, zavisi od svrhe i znaaja zatienog podruja, kao i od ciljeva lokalnih zajednica i prihvatnog kapaciteta. Treba procijeniti ta treba da se uradi da bi se dostigao eljeni nivo turizma. Ovo obuhvata identifikovanje zadataka, vjetine potrebne za svaki zadatak, ko e preuzeti koji zadatak, koliko e svaki od njih trajati i kako e biti finansirani. Svaka od ovih aktivnosti je jednako vana. Strategija e obuhvatati listu aktivnosti potrebnih da se razvije ili ogranii turizam u zatienim podrujima npr.: Obuavanje straara. Graenje centara za posjetioce. Postavljanje sistema za praenje ekolokih promjena. tampanje promotivnih broura.
182
Razvijanje neposredne saradnje sa lokalnom zajednicom. Lobiranje kod Vlade za uspostavljanje sistema naplate ulaza tako da ta sredstva mogu biti direktno preusmjerena upravi parka. Odabiranje odgovarajuih tour-operatora.
U ovoj fazi je takoe neophodno poslovanje sa veim grupama turista. Uvoenje pozicije promotera se moe pokazati korisnim. etvrti korak se odnosi na izradu nacrta strategije turizma. Sakupiti dokumentaciju o ekoturistikoj strategiji, objaviti je i razdijeliti potencijalnim finansijerima i ostalim zainteresovanim stranama. Na kraju ovog dijagnostikog procesa i procesa planiranja, okvir ekoturistike strategije treba da bude zaokruen. Meutim, ovo je samo poetak formiranja ekoturizma kao odrivog procesa. Sledei korak e biti uvjeravanje da se aktivnosti predoene strategijom odvijaju po planu. U veini sluajeva to e zahtijevati dosta rada i truda. Slika 56: Kljune strategije za upravljanje ekoturizmom
Izvor: Drumm, A., Moore, A., Soles, A., Patterson,C., Terborgh, E.J., (2004),The Business of Ecotourism Development and Management, UNDP, str. 11
Drumm i drugi (2004) navode est kljunih strategija za upravljanje ekoturizmom, kao to je prikazano na slici 56. Ove strategije pretpostavljaju da ekoturizam doprinosi ciljevima ouvanja u zatienim podrujima. Meutim, veina od njih se moe primijeniti za ekoturistiki razvoj u bilo kom kontekstu, ukljuujui i ona podruja koja nijesu formalno zatiena. Koji elementi e biti obuhvaeni ekoturistikim planom u zatienim podrujima zavisi od prethodno prihvaene strategije razvoja turizma. Ekoturistiki plan bi trebao detaljno precizirati posebne strateke i operativne ciljeve turistikog razvoja, te odrediti upravljake aktivnosti, budet, finansiranje i zoniranje zatienog podruja kako bi se realizovali zacrtani ciljevi. Drugim rijeima, ekoturistiki plan u zatienom podruju ima za cilj maksimizirati koristi od turistikog razvoja uz istovremeno minimiziranje trokova. U dizajniranju procesa planiranja vano je usvojiti procedure koje su lako razumljive, lako se obrazlau i u kojima su odluke
183
dosljedne. Posebno je znaajno da u proces bude ukljuena ne samo uprava zatienog podruja, nego i graani kojih se to tie, javnost, posjetioci, privatni preduzetnici i naunici. Da bi se u procesu donoenja odluka osiguralo uee svake zainteresovane strane u skladu sa njenim specifinim znanjima, nuno je definisati program ukljuivanja javnosti, koji moe biti veoma opsean ili skroman, u zavisnosti od potreba. Na ovaj nain se mogu rjeavati konflikti koji nastaju izmeu razliitih grupa zainteresovanih za turistiki razvoj. Slika 57: Dijagram upravljanja ekoturizmom i razvoj procesa planiranja
Izvor: Drumm i drugi, 2004, str.64
Drumm i saradnici su rezimirali korake ukljuene u upravljanje ekoturizmom i razvoj procesa planiranja na nain kako je to prikazano na slici 57. Na podrujima na kojima ekoturizam nije razvijen, ali je identifikovan kao razvojna ansa, proces poinje sa preliminarnom ocjenom podruja. U sluajevima gdje postoji turizam identifikovan kao prijetnja, proces se preduzima kako bi se utvrdilo kako ekoturizam moe biti voen kao strategija konzervacije. Ukoliko se zahtijeva poseban plan razvoja ekoturizma, obuhvat i broj detalja u njemu zavisie od sloenosti problema koje treba uzeti u obzir. Ovaj plan moe u detalje razraditi posebne turistike upravljake prakse, razmjetaj objekata, mjere politike kojima se upravlja turistikim aktivnostima, politiku cijena turistikih preduzetnika itd. Tema se moe i dalje razvijati kroz jo detaljnije planove ili strategije kojima je cilj usmjeravati razvoj turizma i rekreacije unutar zatienih podruja. Primjeri takvih planova su Plan upravljanja posjetiocima, Proces upravljanja aktivnostima posjetilaca (VAMP), Model upravljanja turistikom organizacijom (TOMM), Granice prihvatljivih promjena LAC ili Plan upravljanja uticajima posjetilaca - VIM (Eagels, McCool, Haynes, 2002).
184
Ekoturistiki plan zahtijeva integrisanje sa ostalim planovima zatienog podruja, kao to su plan upravljanja biodiverzitetom, plan upravljanja rizicima u situaciji poara itd. Ekoturistiki plan treba da definie kako upravljati razvojem turizma i s njim povezanim aktivnostima. Jednom kad je plan definisan, slijedi njegova implementacija i kontrola. Implementacija podrazumijeva izvrenje plana, te ukljuuje pribavljanje ljudskih i finansijskih resursa. Prvi korak u procesu implementacije plana odnosi se na zatitu i koritenje postojeeg graditeljskog nasljea (postojee strukture i artefakti, posebno stara naputena sela na padinama planina koja se mogu pretvoriti u smjetajne kapacitete). Kulturno naslee e doi do punog izraaja tek kada se na adekvatan nain interpretira za potrebe turista. Takoe, vano je voditi rauna o saobraajnoj infrastrukturi. Vana komponenta ekoturistikog menadment plana u zatienom podruju je rjeavanje rizinih situacija. Naime, svaki oblik rekreacije koji se obavlja u planinskim prostorima nosi u sebi potencijalnu opasnost. Iako je, po prirodi stvari, rizinim situacijama teko upravljati, kvalitetnim risk managementom mogue je predvidjeti rizike i imati kontrolu nad situacijom. 4.1.2. Implementacija ekoturistikog menadment plana Kada je Ekoturistiki menadment plan uraen slijedi njegova implementacija. Postoji nekoliko kljunih faktora za uspjenu implementaciju ovog plana i oni se mogu podijeliti u dvije kategorije (Drumm, Morr, 2005): faktori povezani sa osobljem i programski faktori. Faktori povezani sa osobljem se odnose na osobe zaduene za sprovoenje ekoturistikog menadment plana. Na elu tima bi trebao biti Glavni menader, kao struna osoba koja ima iskustva kako u turistikom poslovanju tako i u zatiti prirode. Glavni menader je odgovoran da se sve ekoturistike aktivnosti odvijaju u skladu sa planom i konceptom ekoturizma. On je takoe odgovoran da se ekoturistiki plan integrie u upravljaku strukturu zajedno sa ostalim planovima zatienog podruja. Takoe, on treba da obezbijedi neophodne programe obuke za osoblje angaovano na implementaciji plana. Pored glavnog menadera na implementaciji plana rade i brojne druge osobe na razliitim pozicijama kao to su renderi, prodavci ulaznica, vodii, specijalisti za interpretaciju i edukaciju itd. Ekoturizam relativno nova strategija koja zahtijeva sposoban i fokusiran menadment. U veini sluajeva osoblje koje je na raspolaganju nije u stanju da kvalitetno obavi ovaj posao. U tom cilju potrebno je uspostaviti trening programe putem kojih e veina osoblja biti osposobljena da kvalitetno obavi posao koji se od njih oekuje. Vrsta i obim trening programa e se razlikovati u zavisnosti od potreba pojedinih podruja. Ovi programi mogu obuhvatati opte teajeve o ekoturizmu, zatitu prirode, upravljanje posjetiocioma, komunikacije i odnose sa javnou i sl. Uspjenoj implementaciji ekoturistikog plana znaajno moe doprinijeti Struni savjet u koji e biti ukljueni razliiti stejkholderi. Savjet treba da ine provjereni pobornici ekoturizma na osnovu njihove uloge u procesu izrade plana. Programski faktori se odnose na monitoring, evaluaciju, godinji plan rada i sistem izvjetavanja. Ulogu monitoringa za uspjenu implementaciju plana ne treba posebno naglaavati. Monitoring je obino povezan sa definisanjem i praenjem odreenih pokazatelja i standarda koji ukazuju na ekonomske socio-kulturne i ekoloke uticaje ekoturistikih aktivnosti. O ovim pokazateljima je bilo vie rijei u poglavlju IV . Implementacija ekoturizma se mora
185
stalno pratiti i kontrolisati u smislu zadovoljenja postavljenih standarda. Ukoliko standardi nijesu zadovoljeni potrebna je korektivna akcija. Evaluacija se odnosi na redovno ocjenjivanje da li implementacija ekoturistikog plana napreduje u pravcu postavljenih ciljeva. To je formalni proces koji se obino obavlja jednom godinje kada se sastaje svo osoblje ukljueno u sprovoenje planskih aktivnosti i diskutuje o postignutim rezultatima. Godinji planovi rada moraju se pripremati svake godine na osnovu ekoturistikog menadment plana. Oni su veoma vani za uspjeh ekoturizma u zatienom podruju jer odreuju ko e ta uiniti gdje i kada i sa kojim sredstvima. U zavisnosti od podruja, nekad je osim godinjih potrebno imati mjesene ili tromjesene planove rada. Sistem izvjetavanja takoe je veoma vaan za uspjenu implementaciju ekoturistikog plana. Osoblje na odgovornim mjestima mora povremeno izvjetavati glavnog menadera o sprovedenim aktivnostima, kako bi on imao to bolji uvid u implementaciju plana. Bez pismenih izvjetaja o tome ta je uraeno glavni menader ne moe donositi vane odluke koje se odnose na budunost. 4.1.3. Uspostavljanje trening programa Trening programi su usmjereni na osoblje zatienog podruja na razliitim nivoima, kao i na lokalne vodie i tour-operatore koji koriste zatieno podruje i koji esto nemaju dovoljno profesionalnih znanja za obavljanje ekoturistike djelatnosti. Lokalni turistiki vodii imaju viestruku ulogu u ekoturizmu. Osim pruanja kvalitetnih informacija koje se trae, od njih se oekuje da obezbijede voenje grupe i logistiku koordinaciju, preduprijede neprikladna ponaanja, rjeavaju nepredviene situacije, posreduje u odnosima izmeu turista i lokalne zajednice i na druge naine ispune oekivanja turista, turoperatora i uprave zatienih podruja. Lokalni stanovnici esto ne poznaju jezik, kulturu i vrijednosti posjetilaca. Meutim, sa druge strane, oni najbolje poznaju prostor, areale nekih biljnih vrsta, njihove lokalne nazive i upotrebe, stanita rijetkih ivotinjskih vrsta, interesantne prie o kulturnoj batini, stvarnim istorijskim dogaajima, legendama i mitovima. Obino destinacije koje poinju sa razvojem ekoturizma angauju strune vodie sa strane, obuavajui i obrazujui istovremeno lokalni kadar, koji u perspektivi stie prednost. Jedno od glavnih naela ekoturizma je obrazovanje posjetilaca. Ekoloke interpretacije su podgrupa sistema uenja usmjerena na to kako najbolje objasniti ekoloki koncept optoj publici. Vodii prirodnjaci su u izuzetnoj situaciji da obrazuju posjetioce kroz vjetu i prikladnu interpretaciju. Stav i ponaanje vodia alju znaajnu poruku posjetiocima u vezi koncepta ekoturizma. Naravno, ne znaju svi posjetioci ekoturistikih mjesta kakvo ponaanje je prikladno u osjetljivom prirodnom i kulturnom okruenju, zato je na vodiu odgovornost da obezbijedi da posjetioci budu svjesni svrhe primijenjenih pravila i propisa, kao i drugih bitnih normi. Oni takoe moraju biti ovlaeni i zadueni od nadlenih da izvijeste o krenju pravila i propisa. U zatienim podrujima oni su u situaciji da primijete svaku vrstu promjena i da svoja zapaanja prenesu nadlenima. 4.1.4. Saradnja sa lokalnom zajednicom Lokalne zajednice esto trpe posledice osnivanja zatienih podruja pa je njima mogue upravljati samo uz uee lokalnih zajednica, na nain da se pritom pobolja njihov ekonomski poloaj kroz dijeljenje koristi koje proizlaze iz funkcionisanja zatienih podruja. Glavni fokus menadmenta u zatienim podrujima mora biti na kombinovanju ouvanja ivotne sredine sa
186
profitabilnim ekonomskim razvojem. Ovaj novi nain upravljanja je od presudne vanosti zato sto su menaderi shvatili da predhodne stroge mjere ouvanja prirode nemaju vie pozitivan uticaj na lokalne zajednice. Ukljuivanje lokalnog stanovnitva u ekoturistike aktivnosti od vitalnog je znaenja i posebno dobija na vanosti u podrujima koja su iz odreenih razloga, kao to su rat, prirodne nepogode, migracije i sl., naputena ili je u njima oteano bavljenje industrijom ili klasinim oblicima turizma (Wood, 2002). Lokalna zajednica je klju za prihvatanje i dobrodolicu ekoturista. Ekonomski doprinos lokalnim zajednicama od strane ekoturizma mora biti ire procenjivan od dobiti lokalnih dobavljaa, to zavisi od osobina destinacije. Ispitivanja vrena irom svijeta pokazuju da se procenat lokalnog stanovnitva koji ima koristi od ekoturistikog razvoja znaajno razlikuje od destinacije do destinacije. Nekada se koncept zatite prirode temeljio na pretpostavci da zatita prirode i ljudski razvoj ne idu zajedno. Tako da je bilo sluajeva prisilnog preseljenja, ograniavanje ili zabrana pristupa zemlji i resursima lokalnoj zajednici to je stvaralo konfliktne odnos izmeu ljudi i zatienih podruja. Tako je nastao tzv. model tvrave ouvanja (Brockington 2002). U prolosti, ekolozi su upravljali zatienim zonama sa malo ili nimalo pomoi od lokalnih zajednica. Kako se situacija u zemljama u razvoju mijenja tako se i pristupi ouvanju prirode mijenjaju. Sada, lokalne zajednice igraju vanu ulogu u implementaciji i razvoju upravljanja zatienim zonama (Drumm, Moore 2005). Sedamdesetih godina prolog vijeka javili su se pristupi vie usresreeni na ljude iz kojih je kao novi model interakcije zatienih podruja i ljudi nastala zatita zasnovana na zajednici. Ovaj pristup naglaava potrebu za zajedniko savjetovanje, i upravljanje prirodnim bogatstvima, kao i poveana prava na pristup i dijeljenje resursa za lokalno stanovnitvo u zatienim podrujima. Uee lokalnih zajednica mora zapoeti s planiranjem zatienog podruja, mora biti odravano tokom odluivanja i proglaavanja i mora se produiti na upravljanje i kontrolu. Ovo je veoma zahtjevan proces kroz koji se mora u to veoj mjeri postii da lokalna zajednica ciljeve ouvanja zatienog podruja usvoji kao dugoroni temelj vlastitog razvoja. Meutim, neki autori navode da iako zatita zasnovana na zajednici preovladava u diskursu, to nije jo uvijek tako u praksi (Wolmer 2003, Bscher, Dressler 2007, Bscher 2010). Tokom nekoliko proteklih decenija, mnoge zemlje u razvoju su biljeile znaajan porast stanovnitva. Ekonomski uslovi ovih zemalja su ili ostali isti ili su krenuli u opadanje. Ova kombinacija uslova moe uzrokovati propast naporima ekologa, poto se lokalna populacija okree nepovratnom iskoritavanju prirodnih resursa sa ciljem da podmiri svoje osnovne ekonomske trokove. Krajnji rezultat koji ovakav slijed okolnosti uzrokuje je da zone izvan zatienih zona bivaju nepovratno iskoriene i samim tim nestaju. U zemljama u razvoju, zatiena podruja su postala zadnja mjesta sa velikim povrinama zemljita gdje i dalje postoji mnotvo prirodnih resursa. Pritisak ekonomskog razvoja u ovim podrujima se poveava, to utie na farmere, rudare i umare da iskoriavaju te resurse. Ekoturizam je postao vano sredstvo za izmirenje tih konflikta izmeu ekologa i sticanja profita. Kao rezultat ovog konflikata, ekolozi su shvatili znaaj ukljuivanja lokalne zajednice u njihove ekoloke strategije. Ekoturizam nudi reenje za istovremeno sticanje profita i ouvanje ivotne sredine. Ekoturizam se smatra odrivim izvorom prihoda koji ne nanosi tetu prirodnim resursima (Drumm, Moore, 2005).
187
4.1.5. Saradnja sa turoperatorima U strukturi tranje za ekoturizmom sa 50% uestvuju individualni turisti, a oko 50% ine klijenti koji putuju posredstvom turoperatora, pa u skladu sa tim i odgovornost za njegovu odrivost u velikoj mjeri lei i u rukama turoperatora i turistikih agencija. Jedno ispitivanje u Velikoj Britaniji (Dodds, Joppe, 2005) je pokazalo da 80% ispitanika smatra da turoperatori imaju odgovornost za ouvanje ivotne sredine i kulture i osiguranju da lokalna zajednica profitira od turizma. U ekoturizmu razlikujemo domae i inostrane turoperatore i maloprodajne turistike agencije koji meusobno sarauju. Efikasnost posrednika i organizatora ekoturistikih putovanja u najveoj mjeri zavisi od njihovog horizontalnog povezivanja u jedinstven prodajni sistem i vertikalnog povezivanja tog sistema sa izvriocima usluga u destinaciji u jedinstven vrednosni lanac. Inostrani turperatori su specijalizovani za ekoturizam u odreenom geografskom regionu ili za odreene aktivnosti, kao to je posmatranje ptica ili planinarenje, obezbeuju turistima sve neophodne informacije, a takoe su odgovorni i za bezbijednost putnika. Oni izrauju godinje broure sa serijom standardnih odlazaka za svaki turistiki program, najee imaju lojalnu klijentelu, sastavljaju kompletan aranman za turiste, ukljuujui avio i brodske karte, obino obezbjeuju i vou za svoje grupe i imaju standardan ugovor sa domaim operatorom koji obezbeuje usluge u zemlji odredita, po specifikaciji programa putovanja. Domai turoperatori preuzimaju brigu oko obezbjeenja svih usluga u destinaciji, prema ugovoru i specifikaciji inostranog turoperatora. Oni su obino locirani u najveim gradovima receptivnih zemalja. Neki od njih imaju i sopstvene smjetajne kapacitete (ecolodge ili hotele) i vozila, koje koriste za svoje turiste, ili mogu zakljuivati ugovore i sa drugim davaocima usluga u mjestima i regionima gdje turisti treba da borave. Uz nastup na internetu, oni za klijente danas sve vie konkuriu inostranim operatorima. Domai turoperatori snose primarnu odgovornost za turiste tokom boravka. Oni su duni da obezbijede da kvalitetne usluge i obrazovnu komponentu koja treba da ispunjava ekoturistike standarde. Za to je potrebno imati kvalitetne vodie, koji ine kljuni ljudski resurs koji afirmie domaeg turoperatora, kao dostojnog konkurenta na tritu. Oni sarauju sa davaocima usluga, prije svega prevoza i smjetaja. Takoe sarauju sa lokalnim dobavljaima kako bi turisti mogli da vide i kupe izvorne lokalne proizvode. Turoperatori i maloprodajne turistike agencije se meusobno dopunjavaju. Turoperatori spajaju vie usluga u aranman, prodaju ga posredovanjem maloprodajne agencije i zarauju na razlici u cijeni. Bilo da klijent sam organizuje putovanje, bilo da to za njega obavi emitivna agencija, i jedni i drugi u zemlji odredita trae operatora koji e preuzeti brigu oko rezervacije i pruanja usluga. Osnovni prihod maloprodajnih emitivnih agencija je posrednika provizija od prodaje aranmana za raun turoperatora. Danas se ekoturisti sve vie opredeljuju za direktnu, odnosno internet prodaju. Preko posrednika se poruuju eventualno pojedinane usluge u destinaciji ili kompletne usluge, ali ne kao unaprijed pripremljeni paualni aranmani turoperatora, ve kao skup turistikih usluga po izboru klijenta. Lokalni dobavljai u ekoturistikoj delatnosti ukljuuju proizvoae i snabdjevae hranom, restorane, vodike slube, renta kar agencije, taksiste, sportske i rekreativne usluge i proizvoae i snabdjevae zanatskim proizvodima. Oni igraju kljunu ulogu za uspjeh ekoturistikog proizvoda i u tome su sadrane glavne dobiti lokalnih zajednica. Zato se lokalne zajednice esto udruuju u turistiki lanac usluga. Putnici skloniji avanturizmu, esto se direktno povezuju sa njima.
188
4.1.6. Generisanje prihoda za ekoturistike programe Razvoj ekoturizma moe biti finansiran na razliite naine kroz zajmove ili donacije od finansijskih institucija, ukljuujui investicione korporacije, bilateralne i multilateralne donatorske agencije, kao to je Svjetska banka i Meunarodna razvojna banka, privatni investitori, investicioni fondovi, nevladine organizacije i privatne banke. Nekoliko meunarodnih nevladinih organizacija sa sjeditem u Evropi i SAD, obezbjeuju finansijsku ili tehniku pomo za ekoturistike projekte u zemljama u razvoju. Mnoge od njih koriste sredstva obezbijeena od strane vladinih agencija kao to su USAID, GTZ i DFID. Do ranih 1990-ih razvojne agencije su finansirale programe koji su iskljuivo bili usmereni prema revitalizaciji prirode i ouvanju bioraznovrsnosti. Danas razvojne agencije finansiraju razvoj ekoturizma u sledeim sluajevima: Kroz programe koji su usmjereni u zelene poslove u zemljama u razvoju; Kroz programe koji obezbeuju zemljama u razvoju ostvarenje deviznih sredstava, sa obavezom da se ekoturizam mora razvijati u skladu sa strogim ekolokim i socijalnim smjernicama; Kroz zajmove koji tee da upotrijebe odrvi razvoj u nerazvijenim podrujima, da doprinesu zatiti bioraznovrsnosti ugroenih ekosistema; Kroz programe donacija za pomo razvoju malih preduzea; Kroz programe donacija za zatitu bioraznovrsnosti i menadment zatienih podruja; Uprava zatienog podruja mora da napravi ugovore o saradnji sa lokalnim vlastima, lokalnim zajednicama i raznim turistikim preduzetnicima koji uestvuju ili bi eljeli da uestvuju u radu zatienog podruja. Ugovori o koncesijama sa pojedincima ili firmama koje pruaju usluge posjetiocima su sredstvo upravljanja od posebne vanosti za zatiena podruja kao i jedan od mehanizama njihove samoodrivosti. Ti ugovori obuhvataju davanje licenci koncesionarima za nabavku hrane, obezbjeivanje smjetaja i prevoza, usluge vodia i za maloprodajne objekte. Vlada moe da odredi dodatne uslove za davanje koncesija sa ciljem obezbjeivanja benefita za lokalnu zajednicu, kao to su poveanje zaposlenosti ili trgovanje sa proizodima proizvedenim u okviru lokalnih zajednica (Sherman, Dixon, 1991).U nekim zatienim podrujima koncesione naknade plaaju i radio, TV i telefonske kompanije koje ele da postave predajnike unutar granica parkova. Ostali samofinansirajui mehanizmi ukljuuju sisteme za naplatu procenta od svih aktivnosti i proizvoda koji se oslanjaju na turistike zone. Npr. dozvole za knjige, fotografije ili filmove koji e se snimiti na teritoriji turistikih podruja se mogu trampiti za procenat zarade dobijene od njihove prodaje. Prodaja suvenira (majica, maramica, vodia, razglednica, mapa itd.) moe proizvesti znaajn prihod. Ouvanje resursa moe i treba da bude kompatibilno sa stvaranjem socio-ekonomskih koristi. Odreivanje odgovarajuih naknada, kako za koncesije tako i za plaanje ulaznica je od najvee vanosti. Najlaki nain ubiranja finansijskih koristi od turizma baziranog na prirodi je plaanje naknada za korienje tih podruja. Iako je veina zemalja ve uvela plaanje manjih svota novca prilikom posjeta kulturno-istorijskim spomenicima i nacionalnim parkovima, malo koja od tih zemalja je institucionizovala strukturu naplate koja odslikava mjeru do koje je posjetilac spreman da plati. Mali prihodi su bolji od nikakvih, ali to nije razlog da drava, pogotovu drava u razvoju, subvencira trokove posjeta turista (Sherman, Dixon, 1991). S obzirom da je ekoturizam pojava novijeg datuma, mnoge agencije ga nisu uvrstile u prioritete finansiranja, dok se na drugoj strani, nekoliko razvojnih agencija specijalizovalo za podrku
189
politikama i programima razvoja ekoturizma. Nacrt preporuka za Forum politike razvoja ekoturizma (1999), u vezi finansiranja razvojnih projekata, sadri sljedee: Osnovati ekoturistiku konsultativnu grupu koja e obuhvatiti predstavnike nevladinih organizacija, multilateralnih i bilateralnih, sa strunjacima zemalja koje predstavljaju; Kreirati donatorski fond koji e izvesti dobre projekte iz oblasti ekoturistikog poslovanja i posredovati u istima; Testirati inovativne varijante finansiranja i donatorske fondove koji bi obezbijedili izradu studije bioraznovrsnosti i socijalnog uticaja i da zaivi dugorona kontrola i procjena uticaja. Konano, jasno je da inovativne politike ekoturizma treba da garantuju da tehnika pomo podstie stvaranje ozbiljnih dugoronih projekata, koji su spremni za trinu konkurenciju. 5. STANDARDIZACIJA I SERTIFIKACIJA ODRIVOSTI ZATIENOG PODRUJA KAO TURISTIKE DESTINACIJE 5.1. IZRADA STANDARDA I PRAENJE UTICAJA TURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA Prognoze govore da e globalni turizam dostii 1,6 milijardi dolazaka do 2020. godine. Kako bi se ovaj broj dostigao na odriv nain svim turistikim destinacijama i preduzeima potrebno je upravljati na odriv nain (WTO, 2009). Prema tome turistiki stejkholderi su pod poveanim pritiskom u sprovoenju odrivih praksi s obzirom na oekivani rast turista (Dolnicar, Leisch, 2008). Uvoenje standarda i sertifikacija se istiu kao glavni alat u odrivom upravljanju turizmom (Hany, 2002, Bien, 2007, Conaghan, Hanrahan, 2009). Turistiki saturirani prostori postaju sve vie neatraktivni za sve veu ekoloku senzibilnost turista. Mnogobrojni problemi se javljaju kada se doe na polje kvantifikacije, posebno iz razloga teko mjerljivih elemenata vezanih za socio-kulturnu i socio-demografsku problematiku. Upravljanje razvojem turizma je vrlo sloen sistem upravljanja, koji trai veliko i sloeno interdisciplinarno znanje. Drava sa svoje strane moe i mora, u cilju zatite ivotnih interesa svojih graana, da propie odgovarajue standarde i norme ponaanja koje e biti obavezne za sve privredne subjekte, ali najbolje je kada svaka turistika destinacija u sadraju svoje organizacijske kulture ima ugraene kvalitetne pristupe i elemente menadmenta odrivog razvoja. Ekoturizam tei minimalnim socio-kulturnim i ekolokim uticajima i obezbjeenju koristi za lokalnu zajednicu. Kao takav ekoturizam moe doprinijeti konzervaciji i ouvanju zatienih podruja ukoliko se definie na pravi nain i u skladu sa tim se uspostave adekvatni standardi. Uspjeni primjeri razvoja ekoturizma u svijetu potvruju da turistike destinacije mogu razviti uspjean ekoturizam i pri tome potovati naela odrivosti (Groesling i drugi, 2002). Odrivi turizam i odrive turistike destinacije se kreu u pet glavnih pravaca. Prvo poveanje regulatornog pritiska. Rastua svijest o utedi neobnovljivih resursa. Rastua svijest vlada i operatora o tetnim uticajima turizma na ivotnu sredinu. Nadalje turistiki profesionalci i operatori su prepoznali da kvalitet ivotne sredine predstavlja osnov za konkurentan proizvod. Konano raste svijest zajednica o sopstvenim potencijalima da utiu na turistiku politiku.
190
Osnovna preokupacija destinacijskog menadmenta mora biti pronalaenje sklada izmeu ekonomskih i ekolokih ciljeva razvoja i uspostavljanje harmoninih odnosa izmeu elja, interesa i potreba turista i okruenja i turistike infrastrukture. To znai da se vrijednosti destinacije kao to su flora, fauna, izvorna kultura, gastronomija, kulturno-istorijsko nasljee itd. ne smiju potroiti u jednoj ili dvije generacije. U tom smislu treba istai est relevantnih koraka u smiljenom ali ogranienom planiranju razvoja turizma: potrebno je bolje razumijevanje vrijednosti okruenja (prirodnog drutvenog, antropolokog, kulturno-istorijskog itd.), potrebno je kompletiranje informacija o mjestima (turistikim destinacijama), lokalnim vrijednostima i njihovoj osjetljivosti na spoljanje uticaje, potrebna je mnogo vea panja usmjerena na efekte nove gradnje u turistikoj destinaciji, potrebno je poveanje discipline razliitih profila strunih kadrova koji uestvuju u turistikom razvoju (ekonomista, arhitekata, planera prostora, ekologa itd.), i to u svim fazama razvoja turistike destinacije. potrebno je unapreenje sistema mjerenja stepena naruenosti atraktivnih resursa i uvoenja rigoroznih standarda, i potrebno je poveavati svijest o neophodnosti odravanja i unapreenja okruenja u dugom vremenskom razdoblju. Osim navedenih postoje, jo, i druga brojna pravila i standardi koji se dalje razvijaju u cilju zatite okruenja ali i same turistike destinacije. Svako od tih pravila ili standarda, zahtijeva da se uvaava ravnotea negativnih i pozitivnih efekata. U tom kontekstu istie se dokument Agenda 21 koju su usvojile 182 zemlje, a predstavlja okvir za odgovorno ponaanje svih subjekata u turizmu imajui u vidu postizanje ciljeva odrivog turizma. Odrivost turistike destinacije podrazumijeva sposobnost destinacije da, uporedo sa tenjom za postizanjem konkurentnosti na turistikom tritu, odrava kvalitet svojih prirodnih, drutvenih, kulturnih i environmentalnih resursa. Odrivost turistike destinacije je u neposrednoj vezi sa ostvarivanjem ravnotee izmeu, tipa i obima turistikih aktivnosti u destinaciji, sa jedne strane, i kapaciteta prirodnih i stvorenih resursa, sa druge strane. Veliina prihvatnog kapaciteta (carrying capacity) je kljuna za pitanje zatite ivotne sredine i odriv razvoj. Kako se turistika destinacija razvija, tako se smanjuje sposobnost ivotne sredine da se odupre promjenama pa je i prihvatni kapacitet potrebno odrediti u skladu sa tim. Jedan od naina za prevazilaenje ovog problema je da se prihvatni kapacitet unaprijed planira sa odreenom rezervom. Autentina sertifikacija je jedan od naina osiguranja odrivosti turistike destinacije. Sertifikacija se ponekad pominje i kao upravljaki alat koji daje vjerodostojno priznanje organizacijama koje posluju u skladu sa odreenim kriterijumima.Teorijski sertifikacija je instrument za razlikovanje odrivih od neodrivih organizacija (Font, 2009). 5.2. SAVREMENE TEHNIKE ZA PROCJENU I PRAENJE UTICAJA POSJETILACA U ZATIENIM PODRUJIMA Svaki oblik turizma manje ili vie utie na promjene u ivotnoj sredini. Po pravilu to je ivotna sredina izvornija to se tee prilagoava ovim promjenama i zahtijeva okuenju to prijateljskije turistike aktivnosti. Porast broja posjetilaca u zatienim podrujima i uticaji (pozitivni i
191
negativni) koje izazivaju stimulisali su nadlene u dravama irom svijeta da preuzmu odgovornost za upravljanje turizmom u ovim podrujima. Razliite tehnike planiranja imaju za cilj da pomire ili ublae konflikte izmeu razliitih uesnika i razviju pozitivan odnos prema zatiti ivotne sredine i ouvanju resursa. Na taj nain uporedo sa tenjom za postizanjem konkurentnosti na globalnom turistikom tritu destinacija odrava kvalitet svojih resursa (prirodnih, drutvenih, kulturnih i ekolokih). Kako uticaj turistikih aktivnosti u velikoj mjeri zavisi od ponaanja samih turista to se u savremenom turistikom menadmentu sve vea panja posveuje pojmu upravljanje posjetiocima. Upravljanjem posjetiocima eli se postii ravnotea izmeu, tipa i obima turistikih aktivnosti u destinaciji, sa jedne strane, i kapaciteta prirodnih i izgraenih resursa, sa druge strane. Postoji nekoliko menadment tehnika za procjenu uticaja turistikih razvojnih projekata prije njihove implementacije. One ukljuuju procjenu uticaja na ivotnu sredinu, odreivanje prihvatnog kapaciteta, upravljanje uticajima posjetilaca i granice prihvatljivih promjena. 5.2.1. Prihvatni kapacitet turistike destinacije Negativni uticaji turistikih aktivnosti na prirodne, drutvene, kulturne i ekonomske aspekte esto se stavljaju u vezu sa brojem turista koji posjeuju turistiku destinaciju. Zahvaljujui tome nastao je moda najkompeksniji koncept teorije i prakse turizma, poznat kao prihvatni kapacitet (Stojanovi, 2006). Operacionalizacija mehanizma upravljanja ekoturizmom u zatienim podrujima zahtijeva utvrivanje odreenog kategorijalnog sistema koji je imanentan ovom vidu turizma. Prije svega, neophodno je definisati termin prihvatnog kapaciteta, koji za turizam u zatienim podrujima ima poseban znaaj (Komazec, 2009). Prihvatni kapacitet (Carryng Capacity - CC) se koristi za definisanje maksimalne veliine populacije koju odreeno podruje moe podrati bez smanjivanja kapaciteta za podravanje sline populacije u budunosti (Bulatovi, 2009). Iako je prihvatni kapacitet jedan od najee korienih okvira za upravljanje posjetiocima u zatienim podrujima, jo uvijek nije pronaena formula kako na najjednostavniji nain odrediti ovaj kapacitet turistike destinacije. Pri njegovom odreivanju javljaju se brojni problemi o emu govore brojna istraivanja. 5.2.1.1. Definisanje prihvatnog kapaciteta Turistiki prihvatni kapacitet je odreeni tip prihvatnog kapaciteta ivotne sredine i odnosi se na biofiziki i drutveni prihvatni kapacitet ivotne sredine s obzirom na turistiku aktivnost i razvoj. Kao takav on predstavlja dozvoljenu granicu ljudske aktivnosti koja ako se prekorai, resursna baza e poeti da nestaje (Wolters, 1991). Cooper i drugi (2005) istiu da e u budunosti pojam odrivog razvoja i prihvatnog kapaciteta biti u sreditu interesovanja menadmenta turistike destinacije. U naunim i strunim radovima kao sinonimi za pojam prihvatnog kapaciteta koriste se termini prihvatni potencijal, granice nosivosti, kapacitet nosivosti i sl. i svi se oni odnose na istu stvar. Prihvatni kapacitet je maksimalni broj ljudi koji se mogu koristiti jednim podrujem bez neprihvatljivog naruavanja prirodnog okruenja i bez neprihvatljivog pada kvaliteta turistikog proizvoda (Mathison, Wall, 1993). On predstavlja maksimalni nivo opsluivanja turista i infrastrukture koji to podruje moe da podnese. Ako se taj nivo prekorai moe se oekivati propadanje resursa, smanjivanje
192
zadovoljstva posjetilaca, i negativni uticaj po lokalno stanovnitvo, ekonomiju i kulturu. Svjetska turistika organizacija (WTO) i UNEP definiu prihvatni kapacitet za turizam kao: maksimalan broj ljudi koji mogu posjetiti odreenu turistiku destinaciju u isto vrijeme, a da to ne izazove degradaciju fizikog, ekonomskog i sociokulturnog okruenja i ne dovede do neprihvatljivog srozavanja kvaliteta zadovoljstva posjetilaca. Na prihvatni kapacitet utie niz faktora koje je potrebno istraiti kvalitativno i kvantitativno. Najire prihvaena podjela je na sledee aspekte (tipove) prihvatnog kapaciteta (Grupa autora, 2005): fiziki, psiholoki, bioloki, socioloki, ekonomski. Fiziki aspekt se odnosi na koliinu raspoloivog zemljita za gradnju neophodnih objekata. Na ovaj aspekt bitno utiu prostorni planovi tj. distribucija razliitih sadraja. Psiholoki aspekt je teko odrediti, jer razliiti ljudi razliito doivljavaju guvu. On je premaen kad je doivljaj turista znatno umanjen zbog velikog broja ljudi u destinaciji. Bioloki aspekt je premaen kada postoji ili ozbiljno prijeti zagaenje i naruavanje okruenja. Nijedan ekosistem ne moe podnijeti konstantno korienje. Stoga se mora uvesti granica za turistiku aktivnost, ije prekoraenje vodi nepovratnom oteenju i promjenama u ivotnoj sredini, kao to su nestajanje stanita i unitavanje vrsta. Ova granica se odreuje na osnovu procjene ranjivosti ekosistema. Socioloki aspekt odnosi se na nivo razvoja koji je prihvatljiv lokalnom stanovnitvu i razvoju privrede na tom podruju. On se odnosi na mogunost ouvanja drutvenih i kulturnih specifinosti lokalne zajednice i mogunost prihvatanja komunikacije sa ljudima razliitih kulturnih vrijednosti. Ekonomski aspekt prihvatnog kapaciteta se odnosi na sposobnost da se razvija turizam i sa njim povezane grane, a da pri tome nema pritisaka na druge dugorono profitabilne i lokalnom stanovnitvu prihvatljive aktivnosti. 5.2.1.2. Utvrivanje nivoa prihvatnog kapaciteta Prihvatni kapacitet turistike destinacije je u praksi veoma teko odrediti iako je njegovo znaenje u teoriji razumljivo i lako shvatljivo. To je iz razloga to veliina prihvatnog kapaciteta zavisi od brojnih, meusobno zavisnih i tokom vremena promjenljivih inilaca. U literaturi moemo nai vie razliitih kvalifikacija inilaca koji utiu na prihvatni kapacitet. Dakle, ne postoje univerzalne standardizovane mjerne vrijednosti za turistike prihvatne kapacitete. Standardi su mnogobrojni i raznorodni i meusobno se razlikuju. Prihvatni kapaciteti variraju u odnosu na mjesto, sezonu i vrijeme, ponaanje posjetilaca , nain izgradnje, nivo i nain upravljanja i samog karaktera ivotne sredine. Takoe, nekada je veoma teko ili nemogue odvojiti turistike od ostalih drutvenih aktivnosti.
193
WTO izradila standarde za pojedina podruja koji su izraeni brojem posjetilaca po hektaru. Amerika asocijacija nacionalnih parkova prihvatni kapacitet izraava kao funkciju sledeih inilaca: CC = f (Q, T, N, Ut, DM, AB) gdje je: CC prihvatni kapacitet Q fizika veliina resursa (prostranstvo) T tolerancija prema korienju resursa N broj posjetilaca Ut tip korienja resursa DM izgradnja i menadment objekata turistike ponude AB stav i ponaanje posjetilaca i menadera Inskeep (1994) istie da je za odreivanje prihvatnog kapaciteta na nivou turistike destinacije potrebno analizirati niz inilaca od kojih se neki procjenjuju kvantitativno, a neki kvalitativno. On te inioce svrstava u dvije grupe: 1. fiziko i socio-ekonomsko okruenje 2. turistiki imid i turistiki proizvod. Prva grupa se odnosi na sposobnost ivotne sredine (prirodne i izgraene), sociokulturnog okruenja i ekonomsku sposobnost prihvatanja razvoja turizma od kojeg treba imati koristi lokalna zajednica i koji se mora razvijati u ravnotei sa okruenjem. Prekoraenje nivoa saturacije dovodi do trajnih teta u fizikom i/ili sociokulturnom okruenju. Prema tome, kriterijumi za odreivanje prihvatnog kapaciteta su: fiziki (prihvatljiv nivo uticaja na vizuelni identitet i prenatrpanost, taka na kojoj ekoloki sistem jo ne biljei oteenja, ouvanje flore i faune, prihvatljiv nivo buke, zagaenja vode i vazduha); ekonomski (nivo razvoja turizma koji e osigurati optimalne ekonomske koristi, nivo zaposlenosti u turizmu koji odgovara lokalnoj zajednici); sociokulturni (nivo turistikog razvoja koji je prihvatljiv i ne naruava stil ivota i aktivnosti lokalnog stanovnitva, nivo razvoja turizma kojim se osigurava odravanje kulturnih spomenika, umjetnosti, sistema vrijednosti, obiaja i tradicije, a nema tetnih uticaja); infrastrukturni (transportna sredstva i usluge, snabdijevanje vodom, elektrinom energijom, telekomunikacije, odlaganje vrstog i tenog otpada). Druga grupa se odnosi na broj turista i turistiku razvijenost koja je kompatibilna sa identitetom turistikog proizvoda i oekivanjima turista. Kada se premai nivo saturacije to e umanjiti ili unititi doivljaj turista to e izazvati njihovo nezadovoljstvo, a destinacija e izgubiti na kvalitetu i privlanosti. Na osnovu dosadanjih istraivanja inioce koji utiu na prihvatni kapacitet moemo podijeliti u dvije osnovne grupe: Obiljeja turista Obiljeja destinacije.
194
Ovi inioci se razlikuju od destinacije do destinacije, s obzirom na njihove specifinosti. Poznavanje i razumijevanje uticaja na ivotnu sredinu, koji nastaje turistikim razvojem, je od sutinske vanosti, ukoliko se eli primijeniti metodologija prihvatnih kapaciteta. Osim osnovnog razumijevanja ranjivosti resursa unutar podruja i njegove populacije, slina vrsta razumijevanja se mora razviti i za posjetioce i njihova oekivanja, jer su ti turisti platili dosta novca da bi stigli do udaljenih zatienih podruja. Poznavanje uticaja koji posjetioci vre na druge posjetioce se takoe mora uzeti u obzir. Prilikom odreivanja prihvatnog kapaciteta za turizam u zatienim podrujima treba imati u vidu da nivo zadovoljstva posjetilaca u tim podrujima snano opada sa poveanje broja istovremenih posjetilaca. To je potpuno razumljivo jer ovjek odlaskom u prirodu eli pobjei od svakodnevne buke i guve, pa ako se sa istim tim sretne i u prirodi nivo njegovog zadovoljstva bie znatno nii kao to je prikazano na slici 58. Menadment na nivou destinacije donosi odluku o visini prihvatnog kapaciteta na osnovu opsenih interdisciplinarnih istraivanja. Prihvatni kapacitet turistike destinacije bie onaj kod kojeg se tokom analize utvrdi najnia vrijednost, bez obzira o kom je aspektu rije, i na taj je nain odreen prag prihvatnog kapaciteta destinacije. Slika 58: Zadovoljstvo posjetilaca i nivo korienja (broj istovremenih posjetilaca) kod prirodnih atraktivnosti
Izvor: Glasson i drugi, 1995, str. 50
Meutim, potrebno je istai da prihvatni kapacitet turistike destinacije nije fiksna veliina jer se tokom vremena mijenjaju, kako stavovi turista, tako i obiljeja destinacije. Na slici 59. je prikazano kako menadment turistike destinacije moe uticati na poveanje prihvatnog kapaciteta. Na poveanje prihvatnog kapaciteta se moe djelovati najefikasnije smanjenjem sezonalnosti. U tabeli 11 su date strategije i taktike pomou kojih menadment destinacije moe upravljati brojem posjetilaca i nivoom korienja. U praksi se esto javlja problem kako ograniiti dolazak posjetilaca kako se ne bi premaio postavljeni prihvatni kapacitet. Kada su u pitanju posjetioci koji noe u zatienim podrujima njihov broj je limitiran brojem smjetajnih kapaciteta koji je skroman u Crnoj Gori.
195
Tabela 11: Strategije i taktike za upravljanje brojem posjetilaca i nivoom korienja
Izvor: Eagles, F.J, McCool S., Haynes, C.D., Sustainable Tourism in Protected Areas. Guidelines for Planning and Management, WCPA, IUCN, 2002
196
Slika 59: Menadment turistike destinacije i poveanje prihvatnog potencijala
Izvor: Steele, 1995.
Poseban problem mogu predstavljati izletnici (najvei broj posjetilaca u NP Crne Gore su izletnici) koji posjeuju najatraktivnija podruja, pa su u tom sluaju potrebne mjere za ograniavanje pritiska posjetilaca, jer svaki posjetilac iznad prihvatnog kapaciteta poveava ukupne trokove kako je to prikazano na slici 60. Slika 60: Odnos koristi i trokova posjeta prirodnoj turistikoj atrakciji
Izvor: Gartner, 1996, str.142
Kad korienje premai taku N1, granine koristi za korisnike opadaju. Guva umanjuje zadovoljstvo posjetilaca, a granini trokovi poinju proporcionalno rasti. Najvea razlika izmeu koristi trokova je u taki N1, kada se pree ova taka situacija postaje nepovoljnija sve dok se dostigne taka N2 gdje su koristi jednake trokovima. Nakon toga ulazi se u podruje gdje su trokovi vei od koristi. Prihvatni kapaciteti variraju u odnosu na mjesto, sezonu i vrijeme, ponaanje korisnika, nain izgradnje, nivo i nain upravljanja i samog karaktera ivotne sredine. Zbog toga su se iz
197
orginalnog koncepta prihvatnog kapaciteta tokom vremena razvile i druge alternativne tehnike za procjenu i praenje uticaja posjetilaca. 5.2.2. Granice prihvatljivih promjena Orginalni koncept prihvatnog kapaciteta tokom vremena se razvio u brojne altrnativne okvire odluivanja. Granice prihvatljivih promjena (Limits of Acceptable Change-LAC) je okvir koji je razvijen od strane US Forest Service i obuhvata transaktivno planiranje koje se bazira na meusobnom uenju i dijalogu izmeu stejkholdera. Ovaj koncept je nastao kao rezultat saznanja da prihvatni kapacitet nije dostigao postavljene ciljeve. Prihvatni kapacitet je uglavnom kvantitativni pojam, ipak istraivanja pokazuju da mnogi problemi rekreativnog korienja ne zavise toliko od broja ljudi koliko od njihovog ponaanja. Prema kreatorima LAC-a, najvei dio problema kod primjenjivanja koncepta tradicionalnog odreivanja prihvatnog kapaciteta, prije lei u pitanju Gdje je granica izmeu normalnog i pretjeranog korienja?, nego u zadatim ciljevima veine zatienih podruja, koja bi se mogla sumirati pitanjem Koji prirodni uslovi su poeljni u ovom podruju?. Po njihovom miljenju, koncept prihvatnog kapaciteta je usporen nedostatkom jasnog i predvidljivog odnosa izmeu korienja i uticaja. Skretanje panje sa odgovarajue upotrebe na eljeno stanje je osnova LAC ovog pristupa rekreativnog prihvatnog kapaciteta (Stankey i drugi, 1985). Kvantifikovanje prihvatnog kapaciteta je vrlo teko i razlikuje se za svako zatieno podruje u zavisnosti od ekolokih uslova, otpornosti ekosistema da se oporavi od promjena (koja moe varirati tokom vremena) i od ponaanja posjetilaca. esto informacije za ovu procjenu nijesu dostupne. U tim situacijama je koncept Granice prihvatljivih promjena praktiniji jer postavlja standarde za minimalno prihvatljive uslove. Treba imati na umu da ovo nijesu eljeni uslovi, ali isto tako nijesu ni neprihvatljivi. To ukljuuje definisanje granica ekolokih i sociolokih promjena (ovo moe ukljuivati i neke degradacije) koje e biti dozvoljene u podruju. Menadment zatienog podruja mora djelovati preventivno prije nego to granica bude dostignuta. Esencijalna stvar je monitoring , koji e menadmentu ukazati na taku kada treba da intervenie. Pristup LAC-a se koncentrie na uspostavljanje mjerljivih granica prirodno i drutveno uzrokovanih promjena u parkovima i zatienim podrujima i na identifikovanje odgovarajuih strategija upravljanja, sa ciljem da se odri i/ili obnovi eljeno stanje. Fiziko-bioloko poznavanje ivotne sredine se kombinuje sa poznavanjem drutveno-politikog konteksta sa ciljem definisanja odgovarajuih i prihvatljivih buduih stanja. Okvir LAC-a je baziran na ciljano upravljanje resursima (McCool, Stankey, 1992). Dakle, koncept LAC-a polazi od pretpostavke da su promjene neminovne i nastoji uspostaviti okvir za praenje tih promjena. Promjene se prate uz pomo seta indikatora koji se odnose na ekonomske, ekoloke i socijalne kriterijume, stavove lokalnog stanovnitva i samih turista. Neki od ovih indikatora su kvantitativni i lako se odreuju dok su neki iskljuivo kvalitativni i samim tim tei za definisanje. Koncept se sastoji iz etiri glavne komponente: specifikacija prihvatljivih i ostvarljivih promjena, analiza postojeeg stanja i prihvatljive promjene, identifikacija upravljakih akcija za dostizanje eljenih uslova, program monitoring i procjene upravljake efikasnosti.
198
Slika 61: Sistem planiranja LAC-a
Izvor: Stankey i drugi., 1985.
Prema Prosser (1986) prednosti uvoenja koncepta granica prihvatljivih promjena su: naglaavanje jasnih i mjerljivih injenica; promocija raznovrsnosti turistikog doivljaja; korienje standarda utemeljenih na kvantitativnim pokazateljima; fleksibilnost i razumljivost lokalnih situacija; mogunost ukljuivanja javnosti; svoenje na minimum regulatornih procesa; okvir za bavljenje uslovima. Proces LAC-a se moe predstaviti u devet koraka prikazanih na slici 61. Proces definie niz klasa povoljnih prilika za zatieno podruje. Klase povoljnih prilika pruaju kvalitativni opis vrsta, podruja i socijalnih uslova prihvatljivih za tu klasu i vrstu upravljanja aktivnostima koje se smatraju primjerenim. Koncept granica prihvatljivih promjena se pokazao kao vrijedan alat upravljanja u nekim podrujima divljine u SAD-u. Meutim, pokazao se kao kompleksan za neke zemlje u razvoju gdje je njegova primjena zahtijevala adaptaciju (Ceballos-Lascurin, 1996). Razlog to LAC koncept nije iroko prihvaen Hall i McArtur (1998) vide u tome to on u svojoj primjeni izaziva tri problema. Prije svega sama rije granice djeluje obeshrabrujue na turistiku privredu. Drugi problem je konvencionalno uska fokusiranost na fiziko okruenje i turistiko iskustvo i zanemarivanje karakteristika turistikog trita, drutveno kulturnih aspekata i sa
199
turizmom povezanih ostalih aktivnosti. Trei problem je nedostatak zajednikog postavljanja indikatora od strane cijelog turistikog sektora. Kao i kod utvrivanja ciljeva i odreivanja nivoa turizma koji bi bio primjeren datoj situaciji u zatienom podruju i ovdje je potrebna meusektorska saradnja za uspostavljanje minimalnog prihvatljivog nivoa negativnih uticaja. Da bi se odredio minimalni prihvatljivi nivo negativnog uticaja, neophodna je saradnja izmeu svih sektora, dakle, isto kao i sa odreivanjem ciljeva ili nivoa turizma za odreeno zatieno podruje. 5.2.3. Procjena uticaja na ivotnu sredinu Jedna od najee korienih i najefektivnijih metoda pomou koje se odreuje da li e neki projekat biti odriv ili ne je procjena uticaja na ivotnu sredinu (Environmental Impact Assesment - EIA). Ova metoda se osim turizma koristi i u ostalim sektorima gdje moe umanjiti troenje prirodnih resursa i degradaciju ivotne sredine ili drutveno raslojavanje koje esto prati proces razvoja. Ukoliko se procjenom utvrde negativni uticaji iznad doputene granice (kvalitet vazduha, kvalitet vode, saobraaj, buka, odlaganje otpada) na ivotnu sredinu onda projekat treba modifikovati ili od njega odustati. Ako EIA pokae da je neki projekat odriv, onda se, takoe, kroz EIA vri obezbjeivanje da taj projekat ostane odriv i nadalje. Ovaj proces sadri obimnu i detaljnu studiju predloene razvojne inicijative, kao i sredine na koju bi trebalo da se primijeni. Tako da je integrisan sa standardnim nainom projektovanja i obuhvata alternative za predviene lokacije i tehnologije. Osnovne studije se sprovode sa ciljem da se snime postojea priroda i kvalitet u ciljnom podruju. Vjerovatne interakcije izmeu razvojnih aktivnosti i ivotne sredine se identifikuju i, ukoliko je mogue, kvantifikuju. Zatim se razvijaju mjere koje bi trebalo da minimiziraju potencijalne tetne uticaje i da uveaju sve benefite tog podruja. U ovom stadijumu se identifikuju i sve dodatne prilike za poboljanje ivotne sredine. Na kraju se razvija i program za monitoring da bi se mogao pratiti kratkoroni, kao i dugoroni uticaj na to podruje. Ovaj program takoe osigurava slaganje sa postojeim standardima o zatiti ivotne sredine. EIA bi se trebala primjenjivati kod svih novih projekata razvoja turizma, ali i kod postojeih. Turistiki projekti su se esto irili u nove oblasti na raun postojeih razvojnih projekata i kao takvi nijesu podlijegali procjeni uticaja na ivotnu sredinu (EIA). Tako je, u Indijskim Himalajima izgradnja puteva tokom Sinajsko-Indijskih pograninih ratova, otvorila ovo podruje za turizam. Na Antartiku su istraivake stanice posluile kao poetna infrastruktura za razvoj turizma. U ovakvim sluajevima turistiko planiranje nije propisno obavljeno. Tako da u divljim podrujima turistiki razvoj ne bi smio da se zapoinje bez procjene uticaja na ivotnu sredinu (Ceballos-Lascurin, 1996). Postoje razliiti modeli i metode procjene uticaja na ivotnu sredinu koje mogu ukljuivati upotrebu kontrolnih lista kljunih uticaja, kartografske analize prostornih uticaja, simulacione modele i tehnike predvianja. Ukoliko se pravilno integriu u sve faze planiranja projekta treba da pomognu u predvianju ekolokih efekata i obezbijede saglasnost sa standardima, ime se smanjuje potreba za skupim revizijama (Williams, 2002). Iako bi procjena uticaja na ivotnu sredinu trebalo da se primijeni prije sprovoenja razvojnog projekta, ona se moe sprovesti i poslije sprovoenja razvojnog projekta. To e dovesti do poboljanja poslovanja i pozitivnog stava javnosti. Standardni procesi koje ukljuuje procjena uticaja na ivotnu sredinu prema Cooper i drugi (2000) prikazani su na slici 62.
200
Slika 62: Proces procjene uticaja na ivotnu sredinu
Izvor: Cooper i drugi, 2000.
Da bi procjena uticaja na ivotnu sredinu dala zadovoljavajue efekte neophodno je da veliki dio stanovnitva zahvaenog projektom bude svjestan i da razumije koncept procjene uticaja na ivotnu sredinu. Ukoliko se pokae potrebnim, oko EIA treba da se spovede i otvorena debata. Ukoliko postoji tenja da se EIA ne izloi javnosti, nastae sumnja oko pristrasnosti samog projekta kao i strah od korupcije. (Jenner, Smith, 1992). 5.3. STANDARDI ZA GRADNJU EKOTURISTIKIH OBJEKATA 5.3.1. Izgradnja i adaptacija graevinskih objekata za ekoturiste Jasno je da bez turistikih objekata nije mogue razvijati turizam nigdje pa ni u zatienim podrujima. Da bi se ekoturizam mogao razvijati, a ekoturisti mogli upranjavati preferirane
201
aktivnosti (pjeaenje, skijanje, posmatranje ptica, sportovi na vodi i sl.) neophodna je infrastruktura (smjetajni objekti, informativni punktovi, staze, signalizacija, itd.). Ukoliko u ovim podrujima ne postoje takvi objekti oni se moraju dizajnirati i izgraditi, jer kod svake kategorije ovih podruja, osim kod Ia, postoji potreba za nekim vidom turistike infrastrukture. Ova infrastruktura ukljuuje veoma razliite objekte, nekad je to samo informativni znak u zatienom rezervatu prirode, a nekad malo selo ili ak gradi izgraen za potrebe turista. Centri za posjetioce su posebno vani. Ponekad se postojei objekti mogu adaptirati za potrebe posjetilaca. Bez obzira o kojoj vrsti objekata da se radi prilikom njihovog dizajniranja i izgradnje mora se voditi rauna o usklaviivanju ponude turistike destinacije sa eljenim iskustvom potroaa sa ciljnih trita. Ono to turisti pamte jeste doivljaj. Dizajniranju ekoturistike infrastrukture mora se posvetiti posebna panja. Ovo iz razloga to se ekoturizam uglavnom odvija u zatienim podrujima ili u njihovoj neposrednoj blizini tj. na mjestima veoma krhke i delikatne ekoloke ravnotee, pa je odgovornost menadera, arhitekata, investitora i vlade prilikom izgradnje ekoturistikih objekata vea nego u drugim situacijama. Koordiniranim naporima svih ovih subjekata u zatienim podrujima se mora obezbijediti usklaenost turistikog razvoja sa ciljevima zatite prirodnog okruenja. Izgradnja infrastrukturnih objekata u zatienim podrujima ima svoje dobre i loe strane. Kao to istiu Jovii i Ivanovi (2006) izgradnja u nacionalnim parkovima je rizina aktivnost, pogotovo ako su u pitanju privredni objekti kao to su hoteli. Postoje i radikalniji autori koji su protiv bilo kakve izgradnje u zatienim podrujima, oni tvrde da se radi o svojevrsnom nasilju nad prirodom koje proizvodi razliite tetne posledice po ivotnu sredinu. Oni to argumentuju injenicama da je turistiki smjetaj esto nametljiv i prirodnom okruenju, te da je potencijli zagaiva. Takoe, jednom kada krene turistika izgradnja teko je zaustaviti. Posmatrano sa ekolokog aspekta kad god je to mogue poeljno je da hoteli, restorani i prodavnice budu locirani na periferiji zatienog podruja ili izvan strogo zatienih zona. Meutim, odluka o lokaciji smjetajnih objekata u zatienim podrujima ukljuuje i brojna druga pitanja naroito finansijska. Trokovi izgradnje su uvijek vei u udaljenim podrujima gdje je sezona gradnje obino veoma kratka. Postoje i autori koji istiu argumenate u korist izgradnje ekoturistikih objekata u zatienim podrujima, naroito ako su to podruja velike povrine. Eagles i drugi (2002) kao glavne argumente za izgradnju ovih objekata u zatienim podrujima navode: menaderi zatienog podruja imaju jau kontrolu nad smjetajnim kompleksom i ponaanjem samih posjetilaca; posjetioci veinu ili cijelo vrijeme troe u zatienom podruju, oni e biti zahvalni zbog toga, a takoe imae manju potrebu da koriste prevoz; dobro dizajnirani smjetajni i usluni objekti mogu privui posjetioce u neiskoriena podruja; kroz takse i druge finansijske aranmane zatieno podruje ostvaruje koristi od novca potroenog na hranu i smjetaj; No bez obzira da li su smjeteni unutar ili na periferiji zatienog podruja ekoturistiki objekti treba to manje da utiu na prirodno okruenje, da su u njega u potpunosti uklopljeni, izgraeni u skladu sa tradicionalnom arhitekturom i materijalima okruenja, kao i da koriste alternativne izvore energije. Kod izgradnje i upravljanja ovim objektima treba strogo primjenjivati kriterijume zatite ivotne sredine, uz optimalno upravljanje otpadom i energijom. Drugim rijeima potrebno je obezbijediti to vei nivo samoodrivosti ovih objekata.
202
5.3.2. Ekoloki dizajn turistikih objekata Implementacija ekoturizma zahtijeva infrastrukturu razliitu od konvencionalne, naroito ako je u uslugu ukljueno noenje i ishrana. Za dizajniranje ekoturistike infrastrukture kao to su npr. interpretativne staze, kampovi, ekolodevi i povezani sistemi podrke, potrebni su arhitekti koji imaju iskustva u ekoturistikim projektima. Ovaj izuzetno vaan posao treba biti povjeren pojedincima koji zaista razumiju vanost dizajniranja u skladu sa prirodnim silama i ekolokim procesima (Drumm i drugi, 2004). Turistika kao i druga infrastruktura vezana sa turizmom mora biti paljivo dizajnirana i izgraena tako da ostavlja utisak nenametljivosti. Ona treba da odraava vrijednosti zatienog podruja i bude u skladu sa politikom upravljanja. Prilikom projektovanja i izgradnje turistikih objekata mora se primjenjivati novi pristup u arhitekturi poznat kao ekoloki dizajn ili ekodizajn. Ceballos-Lascurin (1997) je definisao ekodizajn kao bilo koji dizajn koji je uklopljen u ekosistem koji ga okruuje i minimizira negativne uticaje na ivotnu sredinu. Arhitekte koje se bave ekodizajnom moraju njegovati senzitivnost prema prirodnom okruenju, to obino podrazumijeva da objekti ispunjavaju zahtjeve posjetilaca za uivanjem, zahtjeve sigurnusti i minimalnog uticaja na ivotnu sredinu. Mora se voditi rauna o uklapanju arhitektonskih oblika graevina u prirodno okruenje, a prilikom izgradnje treba koristiti okruenju prijateljske tehnologije. Sve zgrade, putevi i servisni sistemi moraju biti tako dizajnirani da se uticaj na ivotnu sredinu svede na minimum i da se u isto vrijeme obezbijedi odreeni nivo samoodrivosti tih objekata. To znai da kad je god mogue treba koristiti: solarnu energiju, sakupljanje i korienje kinice, prirodnu ventilaciju (umjesto klima-ureaja), podzemne kablove, lokalne materijale za izgradnju, proizvoditi i troiti organsku hranu i sl. Jedan od glavnih izazova za mnoge planere dananjice je pronalaenje naina za korienje novih tehnologija pri modernizaciji postojeih objekata. Tehnoloki napreci, kao to su energetska efikasnost, ouvanje vodnih resursa, smanjenje buke i zagaivanja vazduha, upravljanje vrstim otpadom, korienje netoksinih graevinskih materijala, su tokom zadnje dekade promijenili iz temelja proces projektovanja. Koristei prednosti svih ovih novih tehnologija, dizajneri mogu poboljati odrivost mnogih postojeih objekata (Patten, 1992; Ceballos-Lascurin, 1996). 5.3.3. Osnovni standardi za dizajniranje i izgradnju ekoturistikih objekata U prvoj dekadi novog milenijuma ekoturizam je postao globalni fenomen koji je poeo da obezbjeuje opipljive benefite mnogim zemljama u razvoju. On je irom svijeta postao jedan od najbre rastuih segmenata turizma (Ceballos-Lascurin, 2004). Ovako dinamian rast turizma u zatienim podrujima, podstaknut poveanim interesovanjem za ouvanje zdrave ivotne sredine i irenjem svijesti o potrebi kvalitetnijeg ivota, zaprijetio je ''sopstvenom omasovljenju'' i time inicirao nadlene institucije i zainteresovane grupe i pojedince da preuzmu odgovornost i definiu kriterijume odrivosti za ovaj vid turizma (Komazec, 2009). To preuzimanje odgovornosti podrazumijeva potrebu uvoenja odgovarajuih standarda i donoenju smjernica kako za upravljanje posjetiocima tako i za izgradnji ekoturistikih objekata. Uspostavljanje ekolokih standarda je dug i kontinuiran proces usmjeren na postizanje dugoronih stratekih ciljeva u podruju odrivog razvoja. Bez upustava, smjernica, standarda, kriterijuma i praenja od strane nezavisnih ustanova, korisnici ne mogu biti sigurni da je
203
proizvod koji se deklarie kao okruenju prijateljski, zaista takav (Bulatovi, Bulatovi, 2009). Iako su pojedine destinacije ve odavno izradile standarde i dale smjernice23, danas jo uvijek ne moemo govoriti o univerzalnim standardima za gradnju ekoturistikih objekata u zatienim podrujima. To je sasvim razumljivo ako se uzme u obzir velika raznolikost u veliini, stepenu zatite, nainu upravljanja i broju posjetilaca zatienih podruja. Neka zatiena podruja su jo uvijek rijetko posjeana, dok u drugim broj posjetilaca viestruko nadmauje broj lokalnog stanovnitva. Ono to je za veinu ovih podruja zajedniko to je potreba novog pristupa arhitektonskom dizajnu i tehnologiji gradnje u ekoturistikim centrima. Turistiki objekti i programi unutar zatienih podruja bi trebali biti standardizovani u pogledu dizajna i operacija. Dobar dizajn i operacija mogu kod lokalne zajednice i posjetilaca poveati svijest o kljunim vrijednostima podruja i pokazati posjetiocima opredjeljenje menadera za zatitu podruja. To se moe postii (Eagles i drugi, 2002): minimiziranjem negativnih uticaja na ivotnu sredinu usluga koje se pruaju posjetiocima; kreiranjem atmosfere u kojoj posjetioci osjeaju da se nalaze na posebnom mjestu; i uspostavljanjem primjera ekoloki osjetljivog dizajna i radnih operacija, edukovanjem i pokazivanjem vrijednosti i praktinosti odrivih, inovativnih i efikasnih rjeenja; Osnovni standardi za dizajniranje i izgradnju ekoturistikih objekata ukljuuju: upotrebu alternativnih tehnologija (solarna energija, energija vjetra, toplotna, niskonaponska armatura za osvjetljenje, krovne bate, klima-ureaji i radijatori koji koriste HVAC tehnologiju); upotrebu tehnika ouvanja vode (sakupljanje kinice, korienje vode iz domainstva za navodnjavanje, suvi bio-toaleti, tuevi sa ogranienim pritiskom vode, aeratori slavina itd.); upotrebu kanalizacionih sistema koji su ekoloki prihvatljivi i koji ne zagauju podzemne vode; upotrebu autohtonih biljnih vrsta (egzotine vrste troe mnogo vode i mogu biti teke za odravanje); upotrebu ekoloki prihvatljive grae za izgradnju i enterijera (reciklirani podovi, neotrovne farbe, 100% organski pamuk za draperije itd.); Potreban nivo detalja za svaki aspekt planiranja i dizajna zavisie od pojedinanih uslova u svakom podruju. 5.3.4. Ecolodge smjetajni objekti Prema Meunarodnom drutvu za ekoturizam (TIES) Ecolodge je termin koji se koristi da ukae na turistiki smjetaj zavisan od prirode u skladu sa filozfijom ekoturizma (Hawkins i drugi, 1995). Termin Ecolodge prvi put je zvanino upotrijebljen na Prvom meunarodnom
23
Sluba nacionalnih parkova SAD (1993) i Turistiki savjet Australije (1998) objavili su odline vodie za ekoturistiki dizajn u nacionalnim parkovima.
204
forumu o ekosmjetaju 1994. godine, na Djevianskim ostrvima. Prva knjiga koja sadri definiciju ovakve vrste smjetaja i bavi se tom temom je Meunarodni vodi Ecolodge (Mehta i drugi) nastao kao rezultat Meunarodne konferencije odrane u Kostariki 1995. godine i pet godina meunarodnih istraivanja i pregleda (Wood, 2002). Ecolodge je smjetajni objekat, sa 5 do 75 soba, niskog uticaja baziran na prirodi i finansijski odriv, koji pomae u zatiti osjetljivih susjednih podruja; ukljuuje lokalnu zajednicu i donosi joj koristi; nudi turistima interpretativno i interaktivno iskustvo, prua duhovno zajednitvo sa prirodom i kulturom, planiran je, dizajniran, izgraen i djeluje na ekoloki i drutveno prihvatljiv nain (Mehta, 2006). Moramo istai da glavna stvar kada je u pitanju Ecolodge je ta da Ecolodge nije glavna stvar (Ceballos-Lascurin, 1997) ve je to prirodno okruenje. Meutim, iako u Ecolodge turisti borave radi blizine prirodnih atrakcija i eljenih aktivnosti, ipak imamo primjera gdje se kvalitetan Ecolodge pojavljuje kao primarni razlog putovanja u odredjenu destinaciju24. Ecolodge predstavlja vrstu turistikog smjetaja koji zadovoljava sledee kriterijume (Mehta i drugi, 2002): titi prirodne i kulturne komponente svog okruenja; tokom izgradnje vri minimalan uticaj na ivotnu sredinu; uklapa se u specifini kontekst okruenja; koristi alternativna, odriva sredstva u potronji vode; obezbjeuje paljivo postupanje sa smeem i otpadnim vodama; odlino sarauje sa lokalnim stanovnitvom; primjenjuje programe ekolokog obrazovanja i vaspitanja zaposlenih i turista; daje doprinos odrivom razvoju lokalne zajednice kroz istraivake programe; Danas veliki broj zatienih podruja irom svijeta nudi posjeticioma ovakve objekte visokog kvaliteta.Ovi objekti su u potpunosti uklopljeni u prirodu, dok se kod njihove izgradnje i upravljanja strogo primjenjuju kriterijumi zatite ivotne sredine, uz optimalno upravljanje otpadom i energijom. Oni koriste itav niz ekoloki prihvatljivih opcija od zagrijavanja vode solarnom energijom do sistema za prikupljanje kinice, kompostnih WC-a i izvora obnovljive energije kao to je snaga vjetra. Posjetiocima se nudi organska hrana, kao i objekti i usluge namijenjene spoznaji i istraivanju prirode. Ecolodge su od naroitog interesa za odrivi razvoj zajednice, jer obino predstavljaju mala i srednja preduzea koja mogu generisati obilje pozitivnog razvojnog uticaja na ruralna podruja gdje su drugi tipovi razvoja esto tetni. 5.3.5. Ecolodge koncept u Crnoj Gori Kreiranje odrivog turistikog razvoja u zatienim podrujima Crne Gore zahtijeva usklaivanje turistike ponude sa eljenim iskustvom potroaa sa ciljnih trita. To znai da svako zatieno podruje ima svoje motivske specifinosti koje odreuju njegovu turistiku
24
Postoji vie podruja u svijetu gdje je Ecolodge koncept uspjeno inplementiran najznaajnija od njih su: Kostarika, Belize, Ekvador, Peru, Brazil (uglavnom podruje Amazona), Venecuela, Australija, Novi Zeland, Malezija, Kenija, Tanzanija, Juna Afrika, Malavi i Bocvana (Ceballos-Lascurin, 2004).
205
ponudu tj. dominantnu vrstu aktivnosti koju turisti upranjavaju (posmatranje ptica, pjeaenje, etnje, rafting, planinski biciklizam, planinarenje, alpinizam). Sasvim je sigurno da se ove aktivnosti ne mogu kvalitetno sprovoditi ukoliko se zatienim podrujima ne upravljava na odgovarajui nain i ukoliko ista ne raspolau odgovarajuom infrastrukturom. U Crnoj Gori, menadment planovi za etiri nacionalna parka i druga zatiena dobra su bili predmet rasprave, ali nikada nijesu realizovani. Za to je potreban struni savjet, profesionalni menadment i dovoljan broj zaposlenih za sve tipove zatienih zona, ali danas u Crnoj Gori nita od toga nije raspoloivo u dovoljnoj mjeri. Kao rezultat toga, ne postoje eko standardi za turistike objekte, a pravila o zatiti prirode se esto kre (Ekonomska komisija UN za Evropu, Komitet za politiku zatite ivotne sredine, 2007). Gore navedana konstatacija iz Izvjetaja Ekonomske komisije UN za Evropu iz 2007. godine ukazuje na probleme sa kojima se sreu zatiena podruja Crne Gore. U meuvremenu Crna Gora je proirila listu zatienih podruja (Nacionalni park Prokletije i jo nekoliko zatienih podruja ostalih kategorija), uloeni su znaajni napori na prevazilaenju navedenih problema, meutim situacija je jo uvijek daleko od zadovoljavajue. U svih pet nacionalnih parkova, za ije je upravljanje, pripremu i implementaciju programa zatite i promocije odgovorno Javno preduzee za nacionalne parkove Crne Gore25, kao i u ostalim zatienim podrujima evidentan je nedostatak kvalitetne turistike infrastrukture u prvom redu smjetaja, koji bi zadovoljio potrebe zahtjevnijih ekoturista. Za sada se ekoturisti, u nedostatku Ecolodge, uglavnom, odluuju za privatni smjetaj u oblinjim gradovima, koji nije ba uvijek ekoloki prihvatljiv. To nas navodi na zakljuak da bi u mnogo sluajeva, ovi turisti vjerovatno radije prihvatili alternativu koja je vie ekoloka, tj. Ecolodge smjetaj. Razvojem infrastrukture koja podrava ekoturizam i druge vidove turizma zasnovane na prirodi, ukljuujui i Ecolodge smjetajne kapacitete sa odgovarajuim sadrajima za sportske aktivnosti i odmor obezbijedila bi se dodatna valorizacija turistikih potencijala u zatienim podrujima. Zato Ecolodge kao vid ekoturistikog smjetaja, koji prua jedinstvene doivljaje u prirodnom okruenju, svakako mora nai mjesto u buduem turistikom razvoju nae zemlje, tim prije to ovaj prostor jo uvijek nije zasien tom vrstom ponude. U svakom nacionalnom parku bi trebalo izgraditi visokokvalitetan Ecolodge, sa obiljejima specifinim za tu lokaciju i u potpunosti uklopljen u prirodu, u skladu sa najviim medjunarodnim standardima za kvalitet i ivotnu sredinu. Dizajniranju i izgradnji Ecolodge objekata mora se pristupiti strateki uz snanu privrenost zatiti ivotne sredine i integralnom razvoju. Ecolodge je neophodno tretirati i kroz prostorno plansku dokumentaciju, planove posebne namjene, studije lokacije, i druge planske dokumente. To naravno podrazumijeva interdisciplinarni pristup i ukljuivanje svih relevantnih strunjaka i predstavnika lokalne zajednice kako bi budue Ecolodge destinacije bile odrive u ekonomskom, ekolokom i socio-kulturnom smislu. Potencijalne zone za razvoj Ecolodge objekata moraju biti odabrane analizom dostupnosti, atraktivnosti i sadrajnosti, pod uslovom da svojim razvojom ne naruavaju ivotnu sredinu ili
25
Javno preduzee za nacionalne parkove Crne Gore, osnovano 1993. u Podgorici, meunarodne organizacije nacionalnih parkova, sa sjeditem u Grafenu u Njemakoj.
lan je Europark federacije,
206
neke od postojeih sadraja. Nakon odreivanja potencijalnih zona za razvoj Ecolodge, neophodno je napraviti odreene analize kako bi se odredila jedna ili vie najpovoljnijih mikro lokacija u okviru svake od potencijalnih zona. Broj ovih objekata mora biti kontrolisan kako ne bi dolo do pojave nagomilavanja i ponavljanja sadraja kao i pojave masovnog turizma to nije u duhu samog ekoturizma. Dizajniranje i izgradnju ovih objekata bi u najveoj moguoj mjeri trebalo zasnivati na tradicionalnoj crnogorskoj kulturi i arhitekturi u kombinaciji sa energetski efikasnim modernim projektima i tehnologijama, te uz korienje lokalnih materijala. Jedino e na taj nain Crna Gora postati istinska destinacija ekoturizma. Ecolodge objekti moraju odgovarati ambijentalnim karakteristikama lokacije i sa okruenjem uspostaviti maksimalnu moguu harmoniju. Fiziko definisanje Ecolodge nosi sa sobom itav niz potrebnih resursa kao to su snabdijevanje vodom, upravljanje i odlaganje vrstog otpada, razvijenu agrokulturu i proizvodnju organske hrane i sl. Pitanje energetske efikasnosti je jedna od najslabijih taaka ovih objekata. Za uspjeno funkcionisanje Ecolodge i njegovu odrivost osim atraktivne lokacije i pravilno sagradjenih objekata veoma je vaan nain odvijanja aktivnosti. Tu se misli na rad sa lokalnim zajednicama, kupovanje proizvoda i hrane na lokalnom tritu, prirodnu i kulturnu interpretacija aktivnosti u Ecolodge-u, profesionalno obuene vodie sa znanjem stranih jezika, informativni materijal, ljubaznost i otvorenost lokalnog stanovnitva Dakle, aktivno uee lokalnog stanovnitva, njegova edukacija i priprema za ovaj vid turistike ponude igra kljunu ulogu. U okviru napora za uspostavljanje standarda i smjernica za izgradnju ekolokih objekata za potrebe turizma Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine zajedno sa Ministarstvom za ekonomski razvoj uz tehniku podrku GTZ-a, (Njemaka tehnika saradnja) i Univerziteta Crne Gore (Arhitektonski fakultet) izradilo je 2007. godine Prirunik Eco Lodge Koncept za Crnu Goru. Ovaj prirunik je namijenjen optinama, upravama nacionalnih parkova i investitorima za korienje u planiranju. Prirunik prua informacije i daje Ecolodge koncept za Crnu Goru. Data su dva teoretska modela Ecolodge projekta, ukljuujui i mjere energetske efikasnosti, za nacionalne parkove Durmitor i Skadarsko jezero. Ministarstvo turizma Crne Gore takoe, u saradnji sa GTZ izradilo je 2009. godine prirunik za smjetajne objekte u planinskim djelovima drave, pod nazivom Smjetaj u divljoj ljepoti. Ovaj Prirunik namijenjen investitorima, arhitektama i projektantima prua ideju o nainu na koji se takva turistika ponuda moe izraditi u skladu sa tipinim stilovima gradnje i arhitekturom regiona, imajui u vidu ouvanje ivotne sredine. Prirunik se prvenstveno fokusira na dvije vrste wild beauty smjetajnih objekata, wild beauty rizort i wild beauty Ecolodge.
207
ETVRTI DIO OPERACIONALIZACIJA MEHANIZMA UPRAVLJANJA EKOTURIZMOM U ZATIENIM PODRUJIMA U CRNOJ GORI
208
VII POGLAVLJE - EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA KAO PARCIJALNO TURISTIKO TRITE U CRNOJ GORI 1. OCJENA STANJA I MOGUNOSTI (GRANICA) RASTA 1.1. AKTUELNO STANJE CRNOGORSKOG TURIZMA U Crnoj Gori, koja se 1991.godine deklarisala kao prva ekoloka drava u svijetu, turizam je prioritetna privredna grana. Nakon stagnacije i nazadovanja turistike privrede krajem XX vijeka, u prvoj deceniji XXI vijeka Crna Gora je doivjela pravi turistiki bum. Prema podacima WTO (Svjetska turistika organizacija), Crna Gora je, u prethodnih 10 godina predstavljala, na relativnoj skali, jednu od najbre rastuih turistikih privreda na svijetu. WTO Crnoj Gori prognozira takav rast i u narednim godinama. Sektor turizma i putovanja e, u periodu od 2010. 2019. godine, rasti realnom godinjom stopom od 6,2%, to je iznad stope rasta previenog na svjetskom nivou za isti period, koja iznosi 4% (UN WTTC, 2010). U cilju objektivnog pozicioniranja Crne Gore kao turistike destinacije u meunarodnim okvirima, kao i stvaranju ulova za realno utvrivanje i projektovanje ciljeva ekonomske politike i donoenje ispravnih poslovnih odluka, od 2003. godine Ministarstvo turizma u saradnji sa Svjetskim savjetom za putovanja i turizam WTTC kontinuirano preduzima aktivnosti na unapreenju statistike metodologije, u dijelu praenja turistikog prometa i efekata od turizma kao privredne grane koja, direktno i indirektno multiplicira svoje pozitivne poslovne efekte. Turistika sezona 2009. godine odvijala se u vanrednim okolnostima s obzirom na svjetsku ekonomsku krizu koja je u velikoj mjeri uticala i na globalne turistike tokove, pa samim tim i na turizam Crne Gore. Ostvarene su projekcije utvrene Ekonomskom politikom za 2009. godinu. Finansijski i fiziki pokazatelji su na nivou 2008., a ankete pokazuju visok stepen zadovoljstva turista. Imajui u vidu objektivne uslove, ostvareni rezultati se mogu smatrati velikim uspjehom. Prema izvjetaju Svjetskog savjeta za putovanja i turizam za 2009. godinu, a na osnovu rezultata satelitskog obrauna efekata turizma, koji je pripremio Institut za prognoze iz Oksforda, direktni i indirektni doprinos turizma i putovanja u Bruto drutvenom proizvodu Crne Gore 2009. godine iznosio je 730 miliona ili 20.8% ukupnog BDP-a (u 2008. iznosio je 690,7 miliona ). Direktni doprinos iznosio je 366,3 miliona (u 2008. god. 353,4 ) ili 10,5% ukupnog BDP-a. Ukupna zaposlenost u iroj ekonomiji generisanoj turizmom u 2009. prognozira se na 29.000 radnih mjesta, ili 17,8% zaposlenih u svim privrednim granama. Ukupno 15.000 radnih mjesta u turizmu kao privrednoj grani (direktno) ini oko 9% ukupne zaposlenosti u 2009. godini. Kapitalne investicije u crnogorski turizam (poboljanje objekata, prateih sadraja i opreme, kao i infrastrukture) iznosie oko 288,4 miliona u 2009. godini ili 33,7% ukupnih kapitalnih investicija (Ministarstvo turizma, 2010). Tokom deset mjeseci 2009. godine u Crnoj Gori je boravilo 1.178.650 turista, to predstavlja poveanje od 2,25% i realizovano je 7.439.604 noenja, odnosno 2,43% manje nego u istom periodu 2008. godine. Posmatrano po zemljama pripadnosti, najvie noenja ostvarili su turisti iz Srbije 31%. Znaajan udio u turistikom prometu, i ove godine realizovali su turisti iz zemalja Evropske
209
unije 21%. Imajui u vidu i vanredne opte uslove odvijanja sezone, za oekivati je i bilo da se znaajniji broj noenja realizuje od strane turista sa podruja bivih YU prostora 17%.
Slika 63: Ostvareni prihodi od turizma u period januar-novembar 2009. u poreenju

sa 2008.
Izvor: Ministarstvo turizma, 2010.
Slika 64: Turistiki promet za 2009.godinu
Tokom poslednjih nekoliko godine znaajno je unaprijeen kvalitet turistike ponude u Crnoj Gori, tako da sada u Crnoj Gori ukupno ima 285 modernizovanih hotela. Devetnast plaa su nosioci prestinog meunarodnog simbola kvaliteta Plava zastavica. Predkategorisano je est marina. Identifikovana je nacionalna mrea staza za planinarenje i biciklizam u duini od oko 6.000 km, u cilju daljeg ukljuivanja centralnog i planinskog regiona u turistiku ponudu i to na prirodu orjentisanih aktivnosti, sportskog i kulturnog turizma, sve sa ciljem dostizanja vodee
210
uloge na tritu planinskog biciklizma na Mediteranu. Slika 65: Struktura turista
Sa austrijskom kompanijom Tiscover, vodeom u oblasti marketinga i tehnolokih dostignua u oblasti turizma, kreiran je novi web portal Nacionalne turistike organizacije Crne Gore, sa mogunou direktne rezervacije smjetaja. Sa donatorima (USAID, ADA, GTZ, UNDP, SNV i dr.) se realizuju projekti, kojima se stvaraju uslovi za dalje unapredjenje turistike ponude Crne Gore: razvoj agro-turizma, zdravstvenog i velnes turizma, kulturnog turizma, poboljanje obrade statistikih podataka itd. Takodje, znaajna sardanja ostvarena je i sa italijanskom Vladom koja je prua snanu podrku u pripremi stratekih dokumenata i konkretnih projekata za razvoj turizma u optinama Kolain, abljak, Perast i dr. (Ministarstvo turizma, 2010). U oktobru 2009. godine, u Kazahstanu, Crna Gora je izabrana za potpredsjedavajueg Komisije za Evropu Svjetske turistike organizacije Ujedinjenih nacija (UNWTO - koja okuplja 45 drava) za naredni dvogodinji period. Za predsjedavajueg je izabrana Slovenija, dok je drugo potpredsjedniko mjesta pripalo Francuskoj. Ova Komisija ima tradicionalno najznaajnije mjesto u radu UNWTO i njen dosadanji viedecenijski rad, pored ostalog, znaajno je doprinio pozicioniranju Evrope u svjetskim turistikim okvirima. Rezultati ostvareni u poslednjih nekoliko godina ohrabruju, meutim, ukoliko se eli ostvariti pun doprinos turizma u napretku cijele zemlje u narednim godinama, u otvaranju novih radnih mjesta i stvaranju bogatstva za sve, neophodno je preduzeti mjere za oslobaanje ukupnog potencijala ove privredne grane. Rast sektora putovanja i turizma mora da bude ekoloki, drutveno i ekonomski odriv. Crna Gora treba da se usmjeri na viziju i strategiju turizma koja ukljuuje partnerstvo javnog i privatnog sektora izmeu svih nivoa i sektora zainteresovanih za dalji razvoj turizma.
211
Slika 66: Turizam u Crnoj Gori
212
1.2. PROBLEMI I SLABOSTI CRNOGORSKOG TURIZMA Upravljanje crnogorskim turizmom jo uvijek nije efikasno i sistemski utemeljeno. Crnogorskom turistikom ponudom dominira masovni kupalini turizam. Njegov rast prevazilazi razvoj infrastrukture i ljudskih resursa. Zbog toga postojei sistem djeluje nestabilno, reaguje i prilagoava se trenutnim promjenama, ne nastupa aktivno, dugorono i planski. Moe se rei da crnogorski turizam raste, ali se jo uvijek ne razvija u eljenom pravcu. Crna Gora je ve poznata kao atraktivna turistika destinacija ali potencijali nijesu dovoljno iskorieni a eljeni imid nije ostvaren. Nedostatak pravog upravljanja razvojem crnogorskog turizma, kao i sezonska koncentracija turistikih aktivnosti na ljetnje mjesece dovela je do velikih problema koji se u buduem vremenu moraju rjeavati. Razvoj masovnog turizma na crnogorskom primorju doveo je do toga da su granice rasta dostignute a u nekim djelovima prekoraene. Intenzivan rast turistikog sektora uslovio je velike pritiske na prostor i pojavu nekontrolisane gradnje na najveem dijelu obale. Nedostatak prostornih planova (novi Prostorni plan Republike je donesen tek 2008. godine) i njihovo nepotovanje, tamo gdje postoje, doveo je do toga da turistika izgradnja zauzme itave predjele, morske obale i tako bitno narui prirodnu, geografsku, socijalnu, tehniku, ekonomsku i estetsku morfologiju ove regije. Nekontrolisana i nelegalna gradnja se odvija uz plae, pa ak i u zatienim zonama. Inspekcijske slube su isuvie slabe da bi vrile kontrolu u ovoj oblasti. U picu sezone zbog velikih guvi izraeni su brojni nepomirljivi konflikti i problemi: ogromne saobraajne guve, sezonsko zapoljavanje, komunalni otpad, nestaica vode i energije, buka, guve na plaama, devastacija najboljih lokacija i sl. Na osnovu Howarth Pregleda hotelskog smjetaja u Crnoj Gori je 2006. godine bilo 35.756 leaja oznaenih zvjezdicama. Od toga je samo 9% bilo u kategorijama sa etiri i pet zvjezdica u poreenju sa 57% u klasi jedne i dvije zvjezdice. Nadalje, postoji veliki broj nekategorisanih kreveta u hotelima, apartmanima za odmor i u privatnom smjetaju. Dok primorje nudi preko 125.000 turistikih kreveta, centralni region ima samo 3.200 kreveta a sjeverni 2.200. Imajui na umu da su druge kue ili kue za odmor uveliko u vlasnitvu stranaca, i da veliki broj privatnih soba nije registrovan kao turistiki smjetaj, broj privatnih turistikih smjetajnih kapaciteta bi mogao biti duplo vei od onog koji je zvanino registrovan. Zbog izraene sezonalnosti, najvei dio smjetajnih kapaciteta na primorju veim dijelom godine je van funkcije. Ovo se posebno odnosi na privatne sobe i arpatmane, vikendice, vikend stanove i apartmane koji se nalaze na vrlo atraktivnim lokacijama na crnogorskom primorju. Takva neadekvatna razvojna rjeenja dovode itavu destinaciju u jedno pomalo haotino stanje. Koncentracija smjetajnih i drugih turistikih kapaciteta u primorskom dijelu, takoe je, dovela do razvojne neravnotee izmeu junog i sjevernog regiona. Da bi se uspostavila razvojna ravnotea izmeu sjevera i juga porebno je je preduzeti mjere za oslobaanje ukupnog turistikog potencijala na sjeveru Crne Gore. Istina, broj turista u ovom regionu iz godine u godinu raste, ali poto nije na adekvatan nain kontrolisan i u ovom regionu dolazi do ozbiljnog ugroavanja prirode. Zato se moraju stvoriti uslovi da taj rast bude ekoloki, drutveno i ekonomski odriv. U Crnoj Gori postoji nekoliko zimskih turistikih centara meu kojima se sa ponudom izdvajaju abljak i naroito Kolain. Takoe, postoje projekti i za jo nekoliko velikih skijakih zona koji nijesu usklaeni sa principima odrivog turizma. Uzimajui u obzir globalne klimatske promjene kao i injenicu da se postojei i planirani skijaki centri nalaze na visinama ispod dvije hiljade metara neizvjesno je da li e u srednjem i duem roku biti dovoljno snijega u ovim predjelima, pa se i periodi funkcionisanja veoma teko mogu isplanirati. Zbog toga u
213
planinskom dijelu Crne Gore treba formirati turistike proizvode koji nijesu uslovljeni vremenskim prilikama, a koji e svojim kvalitetom i inovativnou biti konkurentni na sve zahtjevnijem tritu. Najvea prepreka za razvoj inovativnih turistikih proizvoda je oskudna turistika i ostala infrastruktura i tu su potrebna najvea ulaganja kako javnog tako i privatnog sektora. Da je to tako pokazuje i jedno od novijih istraivanja gdje je kao glavni nedostatak turistikog proizvoda Crne Gore veina (57%) ispitanika prepoznala lou saobraajnu i komunalnu infrastrukturu, 18% kao glavni problem vidi guvu i buku u turistikim mjestima, dok je 15% anketirnih kao glavni nedostatak oznailo kvalitet smjetajnih kapaciteta (Bulatovi, 2008). Zbog toga je hitno potrebna optimizacija postojeih i izgradnja novih kvalitetnih infrastrukturnih objekata. Planiranje i gradnja ovih objekta mora se zasnivati na proraunu prihvatnog kapaciteta ovih podruja. Razvoj turizma u sjevernom regionu mora biti zasnovan na inicijativama malih i srednjih preduzea, koje nijesu vezane samo za turistike aktivnosti ve pokrivaju sve proizvode i usluge koji su direktno ili indirektno povezani sa turizmom. Takve inicijative pozitivno e se odraziti na lokalnu zajednicu preko otvaranja novih radnih mjesta, zadravanja mlae populacije na ruralnim podrujima, obrazovanja u turizmu, jaanja poljoprivredne djelatnosti i porast svijesti o potrebi razvoja turizma u ovom smjeru. 1.3. ZAOKRET OD MASOVNOG KA EKOTURIZMU USLOV ODRIVOG RASTA I RAZVOJA Turizam sve vie postaje odluujui inilac u privrednom razvoju Crne Gore. Dugo vremena je podsticana ekspanzija turizma kao privredne grane, a da pritom nije voeno rauna o tetnim uticajima. Njegova prostorna i vremenska koncentracija prouzrokvale su ekoloke, socijalne i ekonomske tete, tako da su neke destinacije dugorono pretrpjele vie tete nego to su imale koristi od tzv. masovnog turizma. Sadanju situaciju u crnogorskom turizmu karakterie znaajno poveanje broja turista, skoncentrisanih uglavnom na primorju, u najveoj mjeri tokom mjeseci julavgust, i preteno usmjerenih na segment kupalinog odmora po povoljnoj cijeni. Crna Gora je na tom poslovnom polju zasiena. Zbog toga ovaj sektor turizma vie ne treba iriti, ve ga kvalitativno prestrukturirati. Istovremeno u diverzifikaciju ponude treba ukljuiti potencijal centralnog i sjevernog regiona, a naroito zatiena podruja. Vrijednosti pejzaa, prirode, kulture i ivotnih stilova u ovim podrujima predstavljaju neprocjenjivi kapital za razvoj turistike ponude namijenjene specifinim segmentima tranje u skladu sa savremenim megatrendovima. Meutim, u domenu specifinih segmenata ponude izuzev kupalinog, zdravstvenog, kongresnog, naturizma, bazinih priprema sportista, sportskog lova i splavarenja nijesu fokusirane trine mete (Uskokovi, 2000). Crna Gora kao ekoloka i, prije svega, turistika zemlja, svakako mora raditi na implementaciji savremenih turistikih megatrendova u svoju privredu. Umjesto kvantitativnih ciljeva, kao to su broj gostiju i broj noenja, treba se fokusirati na kvalitativne, kao to je poveanje turistikog doprinosa ukupnom privrednom i drutvenom razvoju. Koncept razvoja odrivog turizma u skladu sa savremenim megatrendovima, jedini je mogui model razvoja turizma u Crnoj Gori, koji e na dugi rok obezbijediti dobrobit kako za sadanje tako i za generacije koje dolaze
214
(Bulatovi, 2008). U prilog implementacije turistikih trendova u privredu Crne Gore ide i istraivanje koje je vrio Bulatovi (2008), koje je pokazalo je veliku sklonost turista prema turistikim megatrendovima i razvijenu svijest o potrebi ouvanja ivotne sredine. Anketa je, takoe, potvrdila da ljepota i kvalitet okruenja igraju vanu ulogu kod turista prilikom izbora destinacije koju e posjetiti. Za 60% anketiranih to je veoma vano dok se samo 2% ispitanika izjasnilo da im to nije vano. Prirodne ljepote i kvalitet okruenja u Crnoj Gori 39% anketiranih je ocijenilo najviom ocjenom 5, 31% ocjenom 4, a samo 1% ispitanika najmanjom ocjenom (ocjena 1 na skali). Meutim, prirodne i antropogene vrijednosti Crne Gore nijesu dovoljno turistiki valorizovane smatra 71 % ispitanika, dok 78% smatra da se u Crnoj Gori ne posveuje dovoljno panje ekolokoj zatiti prirodnih vrijednosti. Kao osnovnu prednost u kreiranju turistikog proizvoda Crne Gore ispitanici su u najveem broju sluajeva isticali sauvanu divlju prirodu 76%, a zatim prostornu i klimatsku raznovrsnost 18%, i kulturno-istorijsko nasljee 4%. Od ukpnog broja ispitanika 81% smatra da bi se Crna Gora ubudue trebala razvijati na konceptu odrivog turizma u skladu sa savremenim megatrendovima. Najvei broj 38% smatra da je to ekoturizam, sledei je avanturistiki turizam 16%, zatim tematski i kulturni turizam sa po 15%, krstarenja 10% i, na kraju, vjerski turizam 6%, kao to je prikazano na slici 69 (Bulatovi, 2008). Slika 67: Vidovi turizma kojima bi u Crnoj Gori trebalo posvetiti posebnu panju u Crnoj Gori posebnu panju
Krstarenja Vjerski turizam Avanturistiki turizam Tematski turzam Kulturni turizam Ekoturizam 0% 10% 11% 6% 16% 15% 15% 37% 20% 30% 40%
17. Vid turizma kojem bi trebalo posvetiti
Izvor: Bulatovi, 2008.
Budui razvoj ekoturizma u Crnoj Gori mora poivati na kontaktu i razumijevanju izmeu gostiju i domaina, kao i izmeu turista i okruenja. Potrebno je investirati u raznovrsnu cjelogodinju ponudu ekoturistikih proizvoda koja e privlaiti goste i van klasine ljetnje i zimske sezone. Crnogorski turizam na globalizaciju mora odgovoriti autentinim, neponovljivim i orginalnim proizvodom. Ljepota i ouvanost prirodnih predjela opravdavaju slogan divlja ljepota (Wild Beauty) i pruaju mogunost da se ostvari izrazita komparativna prednost nad sredozemnim konkurentima i razvije jedinstveni proizvod u regionu. Ovaj proizvod treba da bude zasnovan na kombinaciji prirode i razliitih sportskih aktivnosti. Za razvoj ekoturistikih proizvoda i usluga treba se voditi preferencijama korisnika i onim to korisnik oekuje od
215
proizvoda ili usluge, a to je kombinacija prirode, novih doivljaja i edukacije. Crna Gora treba da postane lider trita Mediterana u oblasti planinskog biciklizma i jedna od najboljih opcija kada su u pitanju hiking i trekking. 1.4. PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR ZA RAZVOJ EKOTURIZMA U CRNOJ GORI 1.4.1. Pravni okvir Odrivi razvoj turizma i ivotne sredine zahtijeva adekvatne pravne i institucionalne okvirne uslove. Crna Gora je poznata po tome to se kao jedna od prvih drava zvanino izjasnila za odrivost svog budueg razvoja. O tome govori Deklaracija o ekolokoj dravi usvojena 1991. godine. Takvo opredjeljenje je dalje potvreno Ustavom iz 1992. godine i najnovijim iz 2007. koji kae da je Crna Gora demokratska, socijalna i ekoloka drava, i koji pravo na zdravu ivotnu sredinu i obavezu njenog uvanja i unapreenja ustanovljava kao ustavne norme. U poslednjih desetak godina Crna Gora je u cilju pribliavanja standardima Evropske unije usvojila veliki broj pravnih akata. U svim tim pravnim aktima i dokumentima koji se odnose, direktno ili indirektno, na razvoj turizma i zatitu ivotne sredine kao primarni cilj se istie postizanje dugorone odrivosti ovih sektora. Najznaajniji zakoni koji tretiraju ove oblasti su: Zakon o ivotnoj sredini, Zakon o zatiti prirode, Zakon o nacionalnim parkovima, Zakon o turizmu, Zakon o turistikim organizacijama, Zakon o stratekoj procjeni uticaja i Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu i oni e u nastavku rada biti ukratko predstavljeni. Pored ovih zakona neka pitanja iz ovih oblasti moraju se urediti u skladu sa brojnim drugim zakonima kao to su: Zakon o ureenju i planiranju prostora, Zakon za upravljanje otpadom, Zakon o poljoprivrednom zemljitu, Zakon o vodama, Zakon o integrisanom sprjeavanju i kontroli zagaenja i drugi. Pored navedenih zakona ova oblast je ureena i brojnim podzakonskim aktima kao to su pravilnici, uredbe i sl. Meutim, u praksi postoji veliki jaz izmeu deklarativnih opredjeljenja koja su data u ovim dokumentima i situacije na terenu. Razlog za to je generalno loa primjena ovih zakona. Kapaciteti za implementaciju zakona i strategija su oito nedovoljno razvijeni na dravnom i na lokalnom nivou. Institucije u oblasti ivotne sredine i turizma imaju nedovoljan broj strunog osoblja da bi mogle da se izbore sa svim zadacima koje namee novo zakonodavstvo i strateki okvir, a da ne spominjemo sprovoenje ozbiljnijih reformi. Sprovoenje propisa u oblasti ivotne sredine je definitivno slabost u Crnoj Gori. Tu postoji nedostatak monitoringa i izvjetavanja o ivotnoj sredini, odsustvo registra zagaivaa, fragmentirani sistem izdavanja dozvola, razasute nadlenosti inspekcije i neefikasna praksa u inspekciji. tavie, pitanja ivotne sredine su oito nedovoljno, vana za pravosudni sistem, s obzirom da on ne daje povratne informacije inspekciji za ivotnu sredinu o postupcima koji su pred sudom. Ne postoje sankcije za krenje propisa u oblasti ivotne sredine, to objanjava zato nadleni subjekti posveuju malo panje zatiti ivotne sredine. To je posebno evidentno u upravljanju primorskom regijom, gdje se rapidno poveava pritisak za razvojem turistikih aktivnosti (Evropska komisija, 2007). Neophodno je sve zakone meusobno usaglasiti da bi imali sinergijski efekat prilikom implementacije, jer nedostatak koordinacije dovodi do problema u njihovoj praktinoj primjeni, tj. do neusaglaenosti i neefikasnog sprovoenja zakona. Dakle, ubudue vie panje treba posvetiti tome kako su zakoni meusobno povezani i kako se sprovode.
216
1.4.1.1. Zakon o ivotnoj sredini Zakon o ivotnoj sredini ("Sl. list Crne Gore", br. 48/08) donesen je 2008. godine. Ovim zakonom ureuju se principi zatite ivotne sredine i odrivog razvoja, subjekti i instrumenti zatite ivotne sredine, uee javnosti o pitanjima ivotne sredine i druga pitanja od znaaja za ivotnu sredinu. Zakon o ivotnoj sredini naglaava veliki znaaj koji treba dati pozicioniranju Crne Gore kao ekoloke drave. On titi sve prirodne vrijednosti i raznolikost vrsta. On za svaki projekat koji bi mogao ugroziti ivotnu sredinu trai provjeru kompatibilnosti sa ivotnom sredinom. Aktivnosti i tehnike pogodne za ivotnu sredinu na primjer, obnovljive energije treba da dobiju poreske povlastice. 1.4.1.2.Zakon o zatiti prirode Osnovni pravni propis kojim se ureuje zatita i ouvanje prirode je Zakon o zatiti prirode. Novi Zakon o zatiti prirode (Sl. list CG, br. 51/08) donijet je 2008. godine i on je u velikoj mjeri harmonizovan sa direktivama Evropske unije. Ovim Zakonom su definisane kategorije zatienih podruja, nadlene ustanove kao i osnovni dokumenti za upravljanje zatienim podrujima. Zakonom se pojedina prirodna dobra izuzetnih vrijednosti, koja se odlikuju biolokom, geolokom, ekosistemskom i predeonom raznovrsnou, stavljaju pod zatitu. Nacionalne parkove proglaava Skuptina Crne Gore posebnim zakonom. Stroge i posebne rezervate prirode i strogo zatiene i zatiene vrste i stanita proglaava Vlada Crne Gore. Regionalni park i park prirode, spomenik prirode i predio izuzetnih odlika koji se nalaze na podruju jedinice lokalne samouprave proglaava odlukom skuptina jedinice lokalne samouprave, po prethodno dobijenoj saglasnosti Ministarstva i miljenja ministarstva nadlenog za poslove poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede. Zatienim prirodnim dobrima, prema ovom Zakonu, upravlja upravlja koji ispunjava uslove u pogledu strune, kadrovske i organizacione osposobljenosti za obavljanje poslova zatite, unapreenenja, promovisanja i odrivog razvoja zatienog prirodnog dobra. Upravlja zatienog prirodnog dobra odreuje se aktom o proglaenju. Zatita i unapreenenje zatienih prirodnih dobara sprovodi se na osnovu akta o proglaenju i plana upravljanja. Zakon o zatiti prirode promovie, lanom 3, naelo "korisnik plaa" po kome su korisnici zatienih prirodnih dobara duni da plate naknadu za njihovo korienje i snose trokove sanacije i rekultivacije prostora. U lanu 68 ovog zakona utvrene su djelatnosti i aktivnosti za koje se plaa naknada upravljau zatienog prirodnog dobra, i to za: ulazak u zatieno prirodno dobro; pruanje usluga posjetiocima (korienje vodia, razgledanje prirodnjake zbirke, parkiranje kampovanje); korienje imena i znaka zatienog prirodnog dobra; posmatranje ptica; snimanje igranih i komercijalnih filmova, spotova i reklama; splavarenje i iznajmljivanje amaca i brodova; sakupljanje, branje i otkup umskih plodova; sportski ribolov; ugostiteljske, prodajne, smjetajne i infrastrukturne objekte (restorane, bungalove, privremene objekte, reklame, trafostanice, korienje zemljita za odravanje sportskih i drugih manifestacija); druge radnje, aktivnosti i djelatnosti u skladu sa zakonom. 1.4.1.3. Zakon o stratekoj procjeni uticaja i Zakon o procjeni uticaja na ivotnu Odrivi razvoj i zatita ivotne sredine bili su razlog za donoenje ovih sistemskih zakona u crnogorskom parlamentu 2005. godine. Zbog nedovoljno razvijene infrastrukture i drugih
217
razloga njihova implementacija je odloena do 1. januara 2008. godine. Ovim zakonima je dio obaveza iz oblasti zatite ivotne sredine prenijet sa nivoa Ministarstva na lokalnu samoupravu. Procjene uticaja na ivotnu sredinu izmeu ostalog moraju se vriti i za projekte iz oblasti turizma, te na taj nain ovi zakoni predstavljaju snana sredstva da se ogranie turistiki pritisci. Zakonom o stratekoj procjeni uticaja (Sl. list RCG, br. 80/05) se utvruju uslovi, nain i postupak vrenja procjene uticaja odreenih planova ili programa na ivotnu sredinu, kroz integrisanje principa zatite ivotne sredine u postupku pripreme, usvajanja i realizacije planova ili programa koji imaju uticaj na ivotnu sredinu. Strateka procjena se vri za planove ili programe kad postoji mogunost da njihova realizacija izazove znatne posledice po ivotnu sredinu. Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu jeste vrednovanje potencijalno znaajnih uticaja planova i programa na ivotnu sredinu i odreivanje mjera prevencije, minimizacije, ublaavanja ili kompenzacije tetnih uticaja na ivotnu sredinu i zdravlje ljudi. Strateka procjena integrie socijalno-ekonomske i bio-fizike segmente ivotne sredine, povezuje, analizira i procjenjuje aktivnosti razliitih interesnih sfera i usmjerava politiku, plan ili program ka rijeenjima koja su prije svega od interesa za ivotnu sredinu. Na osnovu lana 17 ovog Zakona izvjetaj o stratekoj procjeni se dostavlja na uvid Agenciji za zatitu ivotne sredine, radi davanja miljenja na dati izvjetaj. Agencija za zatitu ivotne sredine daje primjedbe ili sugestije na dati izvjetaj poslije ega se isti vraa na doradu i prosljeuje u dalju proceduru. Poslednji korak u ovom postupku je izdavanje saglasnosti na dati izvjetaj, koju izdaje predhodno formirana struna komisija. Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl. list RCG br. 80/05), ureuje postupak procjene uticaja za projekte koji mogu imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu, sadraj elaborata o procjeni uticaja, uee zainteresovanih organa i organizacija i javnosti, postupak ocjene i izdavanja saglasnosti, obavjetavanje o projektima koji mogu imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu druge drave, nadzor i druga pitanja od znaaja za procjenu uticaja na ivotnu sredinu. 1.4.1.4. Zakon o nacionalnim parkovima Novi Zakon o nacionalnim parkovima (Sl. list CG 56/09) donijet je 2009. godine, u cilju poveavanja nacionalne mree zatienih podruja prirode. Ovim zakonom su proglaene Prokletije za peti nacionalni park u Crnoj Gori. Zakon o nacionalnim parkovima propisuje da je unaprjeivanje i razvoj nacionalnih parkova djelatnost od javnog interesa jer su to prostori izuzetnih i viestrukih prirodnih vrijednosti koji imaju ekoloku, ekonomsku, naunu, istorijsku, estetsku, kulturnu, obrazovnu i rekreativnu funkciju. Dobra nacionalnih parkova (zemljite, ume, vode, biljni i ivotinjski svijet i druga prirodna bogatstva, kao i radom stvorene vrijednosti u nacionalnim parkovima) mogu se koristiti u skladu sa zakonom, prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja, vodei rauna o ouvanju bioloke i predione raznovrsnosti. Na podruju nacionalnih parkova mogu se vriti kulturne, nauno-istraivake, obrazovne, turistike, rekreativne, sportske i druge djelatnosti u skladu sa zakonom, koje po svom karakteru, obimu i nainu sprovoenja ne naruavaju prirodne vrijednosti nacionalnih parkova.
Za nacionalni park se donosi (Zakon o nacionalnim parkovima, 2009): prostorni plan posebne namjene u skladu sa zakonom; plan upravljanja; 218
godinji program upravljanja.
Prostornim planom posebne namjene utvruju se zone zatite. Plan upravljanja nacionalnim parkom priprema Javno preduzee a donosi Vlada, na period od pet godina. Osnovni cilj izrade Plana upravljanja je donoenje kvalitetnog i praktino primjenljivog dokumenta koji predstavlja osnovu za efikasno upravljanje zatienim podrujima, kao i za racionalnu i strogo kontrolisanu valorizaciju prirodnih potencijala nacionalnog parka u funkciji ekoloki odrivog razvoja. Plan upravljanja mora biti u skladu sa prostornim planom posebne namjene, kao i sa drugim obavezujuim meunarodnim i domaim planovima, strategijama, konvencijama i sl. Javno preduzee donosi godinji program upravljanja nacionalnim parkom u skladu sa prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja, uz saglasnost Ministarstva. Na podruju nacionalnih parkova mogu se vriti kulturne, nauno-istraivake, obrazovne, turistike, rekreativne, sportske i druge djelatnosti u skladu sa zakonom, koje po svom karakteru, obimu i nainu sprovoenja ne naruavaju prirodne vrijednosti nacionalnih parkova (Zakon o nacionalnim parkovima, 2009). 1.4.1.5. Zakon o turizmu Zakon o turizmu je temeljni pravni akt koji utvruje uslove i nain obavljanja turistike i ugostiteljske djelatnosti. Crnogorski Zakon o turizmu iz 2002. godine sa izmjenama i dopunama iz 2003. i 2005. godine u praksi je pokazao brojne manjkavosti. Radi kvalitetnijeg ureenja oblasti pruanja usluga u turizmu, podizanja nivoa bezbijednosti korisnika turistikih i ugostiteljskih usluga, suzbijanja sive ekonomije, uklanjanja biznis barijera, i poveavanja efikasnosti inspekcijske i upravne kontrole u ovoj oblasti, kao i radi usaglaavanja sa Direktivama i zakonodavstvom Evropske unije,Skuptina Crne Gore je 2010. godine donijela novi Zakon o turizmu ("Sl. list Crne Gore", br. 61/10 od 22.10.2010). Zakon o turizmu uvodi po prvi put pojam prioritetnih turistikih lokaliteta. U skladu sa tim definisao je da prioritetne turistike lokalitete, koji zbog svojih izuzetnih prirodnih, kulturnih, istorijskih, ambijentalnih, prostornih, geografskih i drugih vrijednosti imaju strateki znaaj za razvoj turizma odreenog podruja, utvruje Vlada Crne Gore, na predlog Ministarstva turizma. Iako se u Strategiji razvoja turizma do 2020. Vlada Crna Gore opredijelila za visokokvalitetni turizam u skladu sa savremenim megatrendovima, nacrt novog Zakona najdetaljnije tretira turistike usluge na kupalitima i skijalitima, koje su uglavnom povezane sa masovnim oblicima turizma. Od savremenih turistikih megatrendova detaljnije su tretirani samo nautiki, seoski i zdravstveni turizam. Smatramo da je novim Zakonom trebalo definisati i to preciznije regulisati pruanje usluga za razliite vidove novog ili alternativnog turizma, kao to su ekoturizam, obrazovni, nauni, sportski, lovni, avanturistiki, vjerski, kulturni i dr. Zvui apsurdno da u ekolokoj dravi Crnoj Gori Zakona o turizmu ni jednim jedinim lanom ne tretira ekoturizam, uprkos injenici da ovaj vid turizma godinama biljei najvee stope rasta na globalnom nivou. Svjedoci smo da se u praksi ovaj pojam esto zlopotrebljava i koristi kao propagandni trik, a da proizvodi koji se nude pod ovim imenom esto nanose vie tete ivotnoj sredini nego konvencionalni turistiki aranmani. Turistike usluge koje se odnose na sportsko rekreativne i avanturistike aktivnosti obraene su samo u naelu, izuzetak predstavlja jedino rafting (splavarenje) gdje je precizno definisana procedura registracije ove djelatnosti. Po naem miljenju, a u skladu sa stratekim razvojnim
219
opredeljenjima crnogorskog turizma, trebalo bi mnogo detaljnije razraditi i definisati pitanja koja se odnose na ostale avanturistike sportove prije svega na paninarenje i biciklizam. 1.4.1.6. Zakon o turistikim organizacijama Prema Zakonu o turistikim organizacijama (Sl. list RCG br.11/2004) turistike organizacije osnivaju se radi unapreenja i promocije turistikog proizvoda u skladu sa strategijom promocije crnogorskog turizma i njegovim posebnim i optim zadacima, kako na lokalnom nivou, tako i na nivou Crne Gore, radi ukljuivanja u evropske i svjetske turistike tokove. Ovim Zakonom ureuje se osnivanje, naela organizacije i rada turistikih organizacija, nain njihovog finansiranja, kao i kriterijumi za kategorisanje turistikih mjesta. Za teritoriju Crne Gore Vlada osniva Nacionalnu turistiku organizaciju, dok optine u kojima postoji makar jedno turistiko mjesto, prema ovom Zakonu, su dune da osnuju lokalnu turistiku organizaciju. Za teritoriju dvije ili vie optina moe se, sporazumom tih optina, osnovati meuoptinska turistika organizacija, bez prethodnog osnivanja lokalnih turistikih organizacija. Nacionalna turistika organizacija Crne Gore osniva se radi kreiranja crnogorskog turistikog proizvoda, planiranja i realizacije strategije crnogorskog turizma, predlaganja i izvoenja promotivnih aktivnosti u zemlji i inostranstvu od zajednikog interesa za sve subjekte u turizmu i podizanja nivoa kvaliteta cjelokupne turistike ponude Crne Gore. Lokalne turistike organizacije moraju raditi na unapreenju i promociji izvornih vrijednosti podruja optina za koje su osnovane i stvaranju uslova za aktiviranje turistikih resursa na svojoj teritoriji). Podsticanje, koordiniranje i organizovanje kulturnih, umjetnikih, zabavnih, privrednih, sportskih i drugih manifestacija, koje doprinose obogaivanju turistike ponude, kao podsticanje i organizovanje akcija usmjerenih na zatiti i ouvanju turistikog prostora, ivotne sredine i kulturnog nasljea, takoe su zadaci lokalnih turistikih organizacija. Jo jedan vaan zadatak ovih organizacija je i sprovoenje anketa i drugih istraivanja u cilju utvrivanja ocjene kvaliteta turistikog proizvoda na teritoriji optine. Lokalne turistike organizacije sarauju sa pravnim i fizikim licima koja za predmet poslovanja imaju turistiko ugostiteljsku ili njoj komplementarnu djelatnost u cilju dogovaranja, utvrivanja i sprovoenja politike razvoja turizma na teritoriji optine; lanski doprinos turistikim organizacijama plaaju sva pravna i fizika lica koja na teritoriji optine u kojoj je osnovana lokalna turistika organizacija imaju svoje sjedite ili organizacioni dio, a koja ostvaruju prihod obavljanjem turistikih, ugostiteljskih i s turizmom neposredno povezanih djelatnosti. 1.4. 2. Institucionalni okvir Dravni status Crne Gore se mijenjao nekoliko puta u poslednjih dvadesetak godina. Nakon raspada SFRJ Crna Gora je najprije sa Srbijom formirala Saveznu Republiku Jugoslaviju koja je 2002. godine transformisana u Dravnu zajednicu Srbija i Crna Gora, da bi 2006. godine obnovila nezavisnot. U skladu sa tim sutinskim promjenama i vaeom zakonskom regulativom formirane su nove i modifikovane postojee institucije, ukljuujui i one koje se bave zatitom ivotne sredine i razvojem turizma. Najnaajnije od njih su Ministarstvo turizma i odrivog razvoja, Nacionalna turistika organizacija, Agencija za zatitu ivotne sredine, Zavod za zatitu prirode, Javno preduzee za nacionalne parkove. Pored ovih zanaajnu ulogu igraju i Javno
220
preduzee za upravljanje morskim dobrom, sekretarijati u lokalnim samoupravama, lokalne turistike organizacija, nauno-obrazovne institucije i dr. Sprovoenje zakona i implementacija stratekih planova i programa za ivotnu sredinu i odrivi razvoj turizma u Crnoj Gori jo uvijek su slabi. Razlozi za to ukljuuju nedovoljnu kadrovsku popunjenost institucija odgovornih za pitanja ivotne sredine i odrivog razvoja turizma, nejasne definicije institucionalnih nadlenosti i odgovornosti i unutar institucija i u odnosu na organe odluivanja, nejasne opise poslova, tekoe u komunikaciji i nedostatak finansijskih sredstava. Ne postoji kvalitetna saradnja i koordinacija izmeu ovih institucija kada je u pitanju donoenje i implementacija stratekih i drugih dokumenata. To se u budunosti mora mijenjati. Naravno, u razvojne projekte pored vladinog mora biti ukljuen i nevladin sektor, kao i lokalna zajednica. Sami zakoni i institucije nijesu dovoljni za odrivi razvoj turizma i ivotne sredine. U zatienim podrujima treba kombinovati pristup od vrha ka dnu (top-down) sa pristupom od dna ka vrhu (bottom-up). Iskustvo steeno na osnovu metodologije upravljanja ivotnom sredinom na lokalnom nivou za konkretnu oblast ili projekat se moe koristiti za izradu zakona i praksi na nivou drave. Sa takvom vrstom pristupa i saradnjom sa iskusnim meunarodnim partnerima mogu se postii dobri rezultati. 1.4.2.1. Ministarstvo odrivog razvoja i turizma Upravne i druge poslove koji se odnose na politiku i razvoj turizma i zatitu ivotne sredine prema najnovijoj organizacionoj strukturi Vlade, iz decembra 2010. godine, obavlja Ministarstvo odrivog razvoja i turizma. Ovo ministarstvo vri poslove uprave koji se odnose na: razvoj turizma, ugostiteljstvo, turistiku ponudu, uslove privreivanja u turizmu, selektivne oblike turizma; sistemske mjere i mjere tekue ekonomske politike u oblasti turizma; povezivanje pomorskog i kontinentalnog turizma; razvoj privatnog sektora u turizmu; formiranje turistikih mjesta i podruja; kategorizaciju i klasifikaciju turistikih objekata; turistike tokove na domaem i inostranom tritu; saradnju sa turistikim asocijacijama u zemlji i meunarodnim organizacijama i institucijama; programe obrazovanja kadrova u turizmu; realizaciju programa i projekata odrivog razvoja; odrivu valorizaciju potencijala i ekolokih prednosti nacionalnih parkova i zatienih podruja prirode sa aspekta razvoja turizma; realizaciju programa i projekata u pravcu smanjenja uticaja klimatskih promjena u sektoru turizma; realizaciju investicionih programa od interesa za odriv turistiki razvoj; praenje infrastrukturnih projekata u funkciji razvoja turizma; praenje investicija; promocije investicija u sektoru turizma; koordinaciju aktivnosti za pripremu i praenje turistikih sezona; organizaciju, posredovanje, snabdjevenost turistikih podruja i strukturu turistike potronje; voenje evidencije o broju turista, smjetajnim kapacitetima, finansijskim efektima i rezultatima poslovanja; organizovanje poslova turistiko-informativne propagandne djelatnosti; prestrukturiranje preduzea iz ove oblasti; organizovanje turistikih predstavnitava u inostranstvu; meunarodnu saradnju; upravni nadzor u oblasti za koje je ministarstvo osnovano i dr. Ovo ministarstvo vri poslove uprave koji se odnose i na: integralno planiranje, upravljanje i valorizaciju prostora; odrivi razvoj; strateko planiranje prostora i ivotne sredine; izradu i donoenje dravnih planskih dokumenata; davanje miljenja i saglasnosti na lokalna planska dokumenta; izradu i donoenje lokalnih planskih dokumenata od strane Vlade; izradu i donoenje planova za objekte privremenog karaktera u zoni morskog dobra i nacionalnih parkova; voenje dokumentacione osnove o prostoru za potrebe praenja stanja u prostoru i izrade planskih
221
dokumenata; izradu i podnoenje izvjetaja o stanju ureenja prostora; izradu i donoenje programa ureenja prostora i dr. 1.4.2.2. Nacionalna turistika organizacija Nacionalna turistika organizacija (NTO) Crne Gore osnovana je 2006. godine radi kreiranja integralnog crnogorskog turistikog proizvoda, planiranja i realizacije strategije crnogorskog turizma, predlaganja i izvoenja promotivnih aktivnosti u zemlji i inostranstvu od zajednikog interesa za sve subjekte u turizmu i podizanja nivoa kvaliteta cjelokupne turistike ponude. NTO je naslednik Turistike organizacija Crne Gore koja je osnovana je 1995.godine sa ciljem da doprinese boljem i brem razvoju Crne Gore kao turistike destinacije i njenom povratku na evropsko turistiko trite. Njen osnovni zadatak je da pomogne u kreiranju integralnog turistikog proizvoda Crne Gore. NTO obavlja poslove u skladu sa Zakonom o turistikim organizacijama i Statutom Organizacije. Organi NTO su Skuptina, Izvrni odbor, Predsjednik i Nadzorni odbor. Skuptinu NTO ine predstavnici lokalnih turistikih organizacija i predstavnici Vlade Republike Crne Gore, kao obavezni lanovi, kao i predstavnici privrednih asocijacija i drutava koji se dobrovoljno ulane, na nain i pod uslovima utvrenim statutom. Izvrni odbor NTO ima predsjednika i lanove koje bira skuptina iz reda lanova NTO, na nain da se obezbijedi srazmjerno predstavljanje u Izvrnom odboru, a shodno njihovom turistikom znaaju i njihovom ueu u ukupnom prihodu NTO. NTO ostvaruje prihode iz lanskih doprinosa, boravine takse, u skladu sa posebnim zakonom, sredstava budeta Crne Gore na osnovu posebnih programa, dobrovoljnih priloga (donacija), kredita i iz drugih izvora u skladu sa posebnim propisima. Posebnu panju NTO Crne Gore ovih godina posveuje nastupu na turistikim sajmovima i berzama. Sajmovi i izlobe spadaju u tzv. prestorno-plastina sredstva i veoma su efikasna. Sajmovi su posebno znaajni zbog neposrednog kontakta sa turistikom tranjom. Oni takodje pruaju mogunost neposrednog ugovaranja poslova, kao i pruanje bliih informacija o turistikoj destinaciji. Zbog toga je veoma bitno da sajamski nastup bude dobro osmiljen i organizovan, kako ne bi izostali pozitivni efekti. NTO moe osnivati svoja predstavnitva u inostranstvu, saradjuje sa srodnim organizacijama van zemlje i moe biti lan meunarodnih turistikih organizacija i udruenja. 1.4.2.3. Nacionalni savjet za odrivi razvoj Crna Gora je prva od zemalja u regionu osnovala Nacionalni savjet za odrivi razvoj (NCSD), 2002. godine, uoi Svjetskog Samita o odrivom razvoju u Johanesburgu kao savjetodavno tijelo Vladi Crne Gore za pitanja odrivog razvoja. Danas Savjet ine 23 predstavnika razliitih drutvenih struktura: ef Kancelarije za odrivi razvoj (generalni sekretar Savjeta), predstavnici Vlade, lokalnih samouprava , akademije, biznis sektora, nevladinih organizacija i nezavisni eksperti u oblasti odrivog razvoja. Savjetom predsjedava Predsjednik Vlade, kao jedan od pet imenovanih lanova Savjeta iz redova Vlade. Uvoenje grupe nezavisnih linosti predstavlja jednu od novina u radu i strukturi Savjeta, i rezultat je reforme Savjeta sprovedene 2008. godine. Reformom je smanjen broj lanova Savjeta, predvieno je formiranje radnih grupa kojima bi se omoguio efikasniji kontinuitet u radu Savjeta tokom godine, kao i formiranje lokalnih savjeta odrivog razvoja.
222
Glavna misija Savjeta je da svojim savjetima utie na politiku Vlade Crne Gore u oblasti odrivog razvoja, prati sprovoenje NSOR-a i radi na razmatranju stratekih dokumenata politike razvoja, kao i prioritetnih investicionih programa, sa stanovita usaglaenosti sa Strategijom odrivog razvoja Crne Gore. Savjet pomae Vladi u izradi i primjeni zakonske regulative, politike, mjera i indikatora odrivog razvoja, usklaenih s evropskim i svjetskim normama. Takoe, savjet prua podrku programima ouvanja i zatite kulturnog i prirodnog naslea, promovisanju razvoja ekonomije na bazi odrivog korienja prirodnih i ljudskih resursa i uvoenju teme odrivog razvoja u obrazovne programe. 1.4.2.4. Kancelarija za odrivi razvoj Kancelarija za odrivi razvoj je vladina institucija koja ima za cilj koordinaciju resora unutar Vlade u obezbjeivanju donoenja odrivih politika i strategija. Kancelarija je osnovana 2005. godine u saradnji sa Razvojnim programom Ujedinjenih nacija (UNDP) i funkcionie u okviru Generalnog sekretarijata Vlade Crne Gore. Kancelarija za odrivi razvoj u stvari predstavlja sekretarijat Nacionalnog savjeta za odrivi razvoj i radi na praenju Nacionalne strategije odrivog razvoja, i izradi godinjih izvjetaja o njenoj implementaciji. Kancelarija radii na uspostavljanju i unapreenju meunarodne saradnje sa organizacijama i mreama koje se bave temama odrivog razvoja kao i odravanje bilateralnih odnosa u ovim oblastima. 1.4.2.5. Agencija za zatitu ivotne sredine Strune i sa njima povezane upravne poslove iz oblasti zatite ivotne sredine u Crnoj Gori vri Agencija za zatitu ivotne sredine. Osnivanje ove Agencije predstavlja kljuni pomak u pogledu unaprjeenje sistema upravljanja ivotnom sredinom to je od izuzetnog znaaja u pogledu efikasnije implementacije propisa. Agencija izdaje dozvole, vri monitoring, izrauje analize i izvjetaje, vri inspekcijske poslove i ostvaruje komunikaciju sa relevantnim domaim i meunarodnim organima i organizacijama, kao i sa javnou, vri i druge poslove utvrene ovim zakonom i posebnim propisima. Agencija sarauje sa meunarodnim organima i organizacijama drugih drava koje se bave zatitom ivotne sredine, a posebno sa Evropskom agencijom za ivotnu sredinu, Meunarodnom agencijom za atomsku energiju, uestvuje u radu profesionalnih mrea u okviru Evropske unije, kao i sa slinim agencijama u drugim dravama. Sredstva za rad Agencije obezbjeuju se iz budeta Crne Gore i donacija. 1.4.2.6. Zavod za zatitu prirode Crne Gore Zavod za zatitu prirode Crne Gore osnovan jo 1961. godine je ustanova za obavljanje strunih poslova od javnog interesa u oblasti zatite prirode sa sjeditem u Podgorici. Na osnovu ovlaenja utvrenih Zakonom Zavod je svojim aktima stavio pod zatitu brojne pojedine biljne i ivotinjske vrste, spomenike i rezervate prirode. Poslednjim rjeenjem koje je Zavod donio 2008. godine stavljena su pod zatitu Tivatska solila kao rezervat prirode. Takodje je Zavod pripremao strune nalaze i pruao pravnu pomo jedinicama lokalne samouprave u postupku stavljanja pod zatitu objekata prirode koji su se titili odlukama skuptina optina (posebni prirodni predjeli i sl.).
223
Prema novom Zakonu o zatiti prirode djelatnost Zavoda je: izrada procjene prihvatljivosti radnji, aktivnosti i djelatnosti na zatieno prirodno dobro; procjena stanja i ugroenosti staninih tipova i priprema godinjih izvjetaja o stanju i ugroenosti staninih tipova; izrada studija zatite za proglaenje zatienih prirodnih dobara; donoenje akata o preventivnoj zatiti prirodnih dobara koje imaju svojstvo zatienog prirodnog dobra; izrada predloga za donoenje akta o prestanku zatite, ukoliko zatieno prirodno dobro izgubi odlike zbog kojih je proglaeno zatienim; priprema Crvene knjige, odnosno liste ugroenih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva; davanje strunog miljenja organu uprave nadlenom za zatitu prirode (u daljem tekstu: organ uprave) koji izdaje dozvole za nauno-obrazovna istraivanja na zatienim prirodnim dobrima; davanje strunog miljenja organu uprave o mogunosti branja, skupljanja i korienja nezatienih biljaka i gljiva, odnosno hvatanja i ubijanja nezatienih ivotinjskih vrsta i njihovom uvozu i izvozu; davanje strunog miljenja organu uprave o mogunosti korienja zatienih divljih vrsta ivotinja, biljaka i gljiva; davanje strunog miljenja za promet zatienih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva, njihovih djelova i derivata; praenje brojnosti i stanja populacije divljih ptica u skladu sa meunarodnim obavezama; izrada procjene rizika na prirodu pri unoenju alohtonih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva u ekosisteme; izrada procjene rizika pri ponovnom unoenju nestalih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva (autohtonih vrsta) u ekosisteme; uestvovanje u pripremanju i sprovoenju projekata i programa u oblasti zatite prirode; uestvovanje u sprovoenju meunarodnih ugovora u oblasti zatite prirode; organizovanje i sprovoenje obrazovnih i promotivnih aktivnosti u oblasti zatite prirode; pripremanje i izdavanje strunih publikacija u oblasti zatite prirode; pruanje usluga u oblasti zatite prirode fizikim i pravnim licima i drugi poslovi utvreni zakonom, odlukom o osnivanju i statutom Zavoda, 1.4.2.7. Javno preduzee Nacionalni parkovi U cilju integralnog upravljanja podrujima nacionalnih parkova 1993.godine, u skadu sa tadanjim Zakonom, oformljeno je Javno preduzee za Nacionalne parkove sa sjeditem u Podgorici. Organi preduzea su upravni odbor i direktor. Upravni odbor preduzea utvruje poslovnu politiku i godinji finansijski plan, kao i kriterijume za raspored dobiti. Takoe, odluuje o statusnim promjenama preduzea, ustupanju na korienje dobara Nacionalnog parka i visini naknade za njihovo korienje i pruene usluge, zaduivanju preduzea, uzimanja kredita i sl. Upravni odbor donosi investicione odluke, Program zatite, unapredjivanja i korienja dobara Parka. Organizaciona struktra JP Nacionalni parkovi data je na slici 64. Javno preduzee je lan Europark federacije, meunarodne organizacije nacionalnih parkova, sa sjeditem u Grafenu u Njemakoj, sa preko 400 lanica iz 40 zemalja Evrope. Znaajno je i ukljuivanje u
224
EMERALD mreu NP Skadarsko jezero i NP Durmitor sa kanjonom Tare, koje ima ogroman znaaj za pozicioniranje samih parkova. Slika 68: Organizaciona struktura JP Nacionalni parkovi Crne Gore
Izvor: Izradio autor
1.5. STRATEKI OKVIR ZA RAZVOJ EKOTURIZMA U CRNOJ GORI U poslednje vrijeme u Crnoj Gori su pripremljene brojne strategije politike i planovi koji direktno ili indirektno tretiraju razvoj crnogorskog turizma i zatite ivotne sredine. Najznaajniji od njih su: Nacionalna strategija odrivog razvoja, Prostorni plan Crne Gore, Master plan (Strategija razvoja turizma do 2020.), Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori. Analiza ovih dokumenata ukazuje da postoje brojne manjkavosti i kontradiktornosti, kako unutar ovih dokumenata tako i izmeu njih. Meutim, esto je jo vei problem diskrapanca izmeu onoga to pie u dokumentima i njihove implementacije u praksi. Ni u jednom od ovih dokumenata ne tretira se posebno ekoturizam niti je ak data njegova definicija.
225
1.5.1. Nacionalna strategija odrivog razvoja Nacionalna strategija odrivog razvoja (NSOR) usvojena je u aprilu 2007. godine, kao prvi strateki dokument dugoronog razvoja Crne Gore do ijeg stvaranja se dolo kroz iroke konsultacije i usaglaavanje stavova razliitih drutvenih struktura. NSOR je usvojena zajedno sa Akcionim planom za period 2007 2012. Nacionalna strategija odrivog razvoja se snano oslanja na okvirni strateki dokument Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave iz 2000.godine, Strategiju razvoja i redukcije siromatva i niz sektorskih stratekih dokumenata koja su usvojena u Crnoj Gori u poslednje vrijeme. NSOR CG predstavlja i jedan od elemenata implementacije Mediteranske strategije odrivog razvoja (MSOR) (koja je usvojena na sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije, odranom novembra 2005. godine u Portorou u Sloveniji), na nacionalnom nivou. NSOR CG se zasniva na globalno prihvaenim principima odrivog razvoja, definisanim kroz Deklaraciju iz Rija i Agendu 21, Deklaraciju i Plan implentacije iz Johanesburga, kao i na principima Milenijumske deklaracije UN koji su pretoeni u Milenijumske razvojne ciljeve. Okvir NSOR-a predstavlja Mediteranska strategija o odrivom razvoju. Sa Nacionalnom strategijom odrivog razvoja (NSOR) Crna Gora je postala lan grupe zemalja koje su ve utvrdile strategije u svom razvoju za odrivost i kompatibilnost sa ivotnom sredinom. Kako je razvoj turizma jedan od prioriteta crnogorske ekonomije, sasvim je prirodno: Prioritetni zadatak NSOR-a je podsticanje razvoja uslune ekonomije, turizma, pomorstva i dr., kao staretekih razvojnih grana (NSOR, 2007, str. 16). U dijelu koji tretira razvoj turizma se konstatuje da Crna Gora raspolae resursima bitnim za njegov razvoj i da je to djelatnost koja generie razvoj drugih komplementarnih djelatnosti kao to su transport, trgovina, bankarstvo, poljoprivreda, graevinarstvo i dr. Razvoj turizma ima niz pozitivnih ekonomskih efekata, ukljuujui smanjenje nezaposlenosti, poveanje ivotnog standarda stanovnitva i doprinos regionalnom (ruralnom razvoju). Kao prioritetni zadaci NSOR-a odreeni su: 1. stvaranje raznovrsnije turistike ponude (razvoj seoskog, agro, eko, planinskog, kulturnog, sportskog i drugih vidova turizma, posebno na sjeveru Republike) u funkciji produenja sezone, kvalitetnije ponude i privlaenja gostiju vee platene moi (sa krajnjim ciljem poveanja direktnih i indirektnih prihoda od turizma) i 2. integrisanje kriterijuma odrivosti kod odobravanja razvojnih turistikih projekata (odnosno kod donoenja i ocjene planova), posebno kod primorskog i zimskog planinskog turizma. NSOR teite stavlja na ukidanje regionalnih razlika koje se javljaju zbog nedovoljne razvijenosti planinskih zona. Njih karakterie visoka nezaposlenost, prije svega meu mladima i enama, migracije iz sela u gradove, znaajno veliki udio stanovnika preko 65 godina, loa saobraajna dostupnost i nedovoljna/neadekvatna infrastruktura. Za uspjenu implementaciju NSOR-a neophodno je njegovo kontinuirano praenje. Predvieno je godinje izvjetavanje o napretku sprovoenja Strategije koje sprovodi Kancelarija za odrivi razvoj u saradnji sa ostalim resorima u Vladi, a naroito sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine koje je bilo glavni koordinator procesa izrade i donoenje same Strategije.
226
1.5.2. Prostorni plan Crne Gore Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori zasniva se na hijerarhiji planova - od Prostornog plana Crne Gore, kao plana najvieg reda, preko prostornih planova podruja posebne namjene (kakva su nacionalni parkovi i podruje morskog dobra) i optina, pa sve do generalnih i detaljnih urbanistikih planova. U novom Prostornom planu Crne Gore, koji je donesen 2008.godine, se konstatuje da u turizmu postoji nesklad izmeu izgraenih smjetajnih kapaciteta i nedovoljne razvijenosti, tzv. vanpansionske ponude. Uz to, poseban problem predstavlja nedovoljno razvijena tehnika infrastruktura, u prvom redu vodovodna i putna, a zatim i nepostojanje ureenog sistema kanalisanja i tretmana i isputanja otpadnih voda na najveem dijelu crnogorske teritorije, odnosno u najveem broju gradskih i drugih naselja. Dalje se konstatuje da je postojea struktura smjetajnih kapaciteta protivna je stratekim ciljevima razvoja turizma u Crnoj Gori, naroito u odnosu na planirani porast uea osnovnih smjetajnih kapaciteta (na oko 40%). Vikend kue i stanovi, kao svojevrstan vid neoptimalnog korienja turistikih resursa, uestvuju sa ak 44% u ukupnim smjetajnim kapacitetima, a osnovni smjetajni kapaciteti sa svega 13,62% (hoteli sa samo 9,68%). Takoe, turistika ponuda nije dovoljno razgranata, mjereno potencijalima i turistikim motivima koji postoje. Turizam vidno zaostaje u Sjevernom regionu, iako tamo postoje izvanredni prirodni uslovi za razvoj konvencionalnih oblika ljetnjeg i zimskog planinskog turizma, kao i za brojne vidove alternativnog turizma. Zbirno, alternativni, odnosno noviji oblici turizma nijesu dovoljno razvijeni, a posebno kulturni, religiozni, nautiki, ekoloki i sl. (Prostorni plan Crne Gore, 2008). 1.5.3. Nacionalna strategija biodiverziteta Izrada Nacionalne Strategije Biodiverziteta sa Akcionim Planom je jedna od prvih obaveza svih ugovornih strana Konvencije o biolokoj raznovrsnosti (Convention on biological diversity - lan 6.). Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom 2009-2014. uraena je u okviru zajednikog projekta Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine i UNDP-a koji je finansiran od strane Globalnog Fonda za ivotnu sredinu (Global Environmental Facility GEF). U ovom dokumentu se istiu ciljevi Vlade za ouvanje biodiverziteta, sa aktivnostima za njihovo ostvarivanje. U Strategiji su formulisani mehanizmi kojima Vlade pokazuje nain sprovoenja obaveza iz Konvencije o biolokoj raznovrsnosti, kao i nain praenja njihovog ispunjavanja. Strategijom su formulisani opti dugoroni i posebni - operativni ciljevi vezani za zatitu i ouvanje biodiverziteta i njegovo odrivo korienje koje prati plan aktivnosti i mjerama za njihovo postizanje, ukljuujui njihove nosioce, potreban budet i vremenski okvir. Strategija sadri smjernice za ouvanje zatienih prirodnih dobara, smjernice za zatitu ekosistema, staninih tipova i divljih vrsta ivotinja, biljaka i gljiva, smjernice za istraivanje i praenje stanja u prirodi, akcione planove za sprovoenje Strategije, sa utvrivanjem prioriteta i moguih izvora finansiranja, smjernice za ukljuivanje zatite prirode u druge sektore, smjernice za obavjetavanje javnosti i uee javnosti u odluivanju o zatiti prirode, nain ispunjavanja meunarodnih obaveza u oblasti zatite prirode i druge elemente od znaaja za zatitu prirode. 1.5.4. Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine Vlada Crne Gore u kooperaciji sa Njemakim drutvom za investicije i razvoj (DEG) donijela jo 2001.godine Master plan razvoja turizma. U ovom planu su definisane strateke smjernice
227
za razvoj turizma u smislu dugorone odrivosti, optimiziranju privrednih efekata i samanjenju optereenja na ivotnu sredinu. Plan je imao za cilj da, uz potovanje ekonomskih, ekolokih i socijalnih naela, doprinese trajnom ekonomskom napretku Crne Gore. Projektovani cilj ovog dokumenta je kreiranje odrivog, visokokvalitetnog i raznolikog turistikog proizvoda koji e omoguiti rast prihoda i rast broja turista, a kroz to stvaranje novih radnih mjesta i poveanje ivotnog standarda. Meutim, Master plan je uglavnom bio usmjeren na primorski dio, dok sjeverni i planinski dio u njemu nije obraen. U cilju valorizacije prirodnih potencijala Masterplan je inoviran tokom 2008. godine kada je donesena Strategija razvoja turizma do 2020., koja vie naglaava odrivost i pruanje raznovrsnijeg proizvoda i geografsku sveobuhvatnost, ukljuujui razvoj ruralnog i aktivnog turizma u planinama. Akcenat je stavljen na povezivanje zalea i primorja u jedinstveni kvalitetni turistiki doivljaj. U stvaranju kompleksne turistike ponude Crne Gore, kao povezane cjeline primorja i zalea, vidi se najbolja mogunost da se produi sezona i da se sjevernom regionu daju novi razvojni impulsi. Kao zajedniku viziju, svi uesnici u tom procesu, treba da imaju u vidu osnovnu ponudu koja se zasniva na onom najvrjednijem to Crna Gora posjeduje, a to se oslikava kroz slogan Divlja ljepota (Wild Beauty). Budua turistika ponuda treba jo intenzivnije da povezuje krajolik i prirodu, razliite kulture, kao i nain ivota sa najviim kvalitativnim zahtjevima jednog modernog drutva. Istovremeno su potrebni dodatni hotelski objekti, da bi Crna Gora postala atraktivnija destinacija tokom itave godine, da bi se stvorila nova radna mjesta i poveavali prihodi u budunosti. Nacionalni parkovi i objekti svjetskog kulturnog nasljea stavljeni su pod zatitu zbog svojih prirodnih i kulturnih vrijednosti. Na istom nivou trebalo bi da doprinesu privrednom razvoju svog regiona. Ovaj doprinos treba prije svega da donese dobro lokalnom stanovnitvu, stvaranjem radnih mjesta i poveanjem prihoda. (Strategija razvoja turizma do 2020). 1.5.5. Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori Ukoliko se eli ostvariti pun doprinos turizma u napretku itave zemlje u narednim godinama, u otvaranju novih radnih mjesta i stvaranju bogatstva, neophodno je oslobaanje i valorizacija turistikih potencijala u sredinjoj i sjevernoj regiji. U tom cilju UNDP (Program za razvoj Ujedinjenih nacija) je uradio Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori: putokaz za razvoj divlje ljepote. Ovaj dokument je usvojila Vlada Republike Crne Gore 2004. godine. U ovom dokumentu turizam se definie kao primarni faktor odrivog razvoja koji istovremeno doprinosi zatiti ekosistema i biodiverziteta. Turizam treba da doprinosi zatiti i unapreenju, a ne devastaciji prirodnog naslea. To podrazumijeva maksimalne prihode uz minimalna ulaganja i to manji ekoloki rizik. Zeleni-odrivi turizam je izbor koji je najadekvatniji postavljenim ciljevima. 1.6. EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA CRNE GORE Zatiena prirodna dobra bez sumnje su najznaajniji dio rekreativno-turistikog potencijala Crne Gore (Nikoli, 2000). Do sada su u Crnoj Gori , na osnovu domicilnog zakonodavstva, posebnim zakonskim aktima zatiena 53 prirodna dobara sa ukupnom povrinom od 122.691 ha to ini 8,771% njene teritorije. To je iznad prosjeka za zemlje u okruenju, meutim, znatno ispod prosjeka za zemlje Evropske unije. Od navedena 53 zatiena podruja (data u tabeli 12) koja uivaju formalnu zatitu, jedino etiri Nacionana parka (Durmitor, Biogradska gora,
228
Skadarsko jezero i Loven) imaju faktiku zatitu tj. upravljaa, dok uprava NP Prokletije jo uvijek nije formirana. Meunarodnom zatitom je obuhvaeno 7,2% teritorije Crne Gore. Pod meunarodnom zatitom se nalaze sledei djelovi teritorije Crne Gore: kanjon rijeke Tare, Nacionalni park Durmitor, Kotorski i Risanski zaliv, grad Kotor, Skadarsko jezero. Nacionalni park Durmitor, Kotorski i Risanski zaliv se nalaze na listi UNESCO-a kao dio Svjetske prirodne i kulturne batine, basen rijeke Tare ulazi u mreu objekata biosfere, po posebnom programu UNESCO-a ovjek i biosfera (MAB). Akvatorijum Nacionalnog parka Skadarsko jezero (stanite za 264 vrste ptica i 48 vrsta riba) nalazi se na listi movara svjetskog znaaja stanita vodenih ptica, shodno odredbama Ramsarske komisije. Ovo podruje je od 1989. godine prepoznato i kao Podruje od znaaja za ptice (Important Bird Area - IBA). Albanski dio Skadarskog jezera takoe je zatien kao Ramsarsko podruje od 2006. godine. Kada se, bez obzira na postojanje i oblik upravljanja, saberu, izbjegavajui dupliranje, nacionalno (122. 691 ha) i meunarodno (237.899 ha) zatiena prirodna dobra dobija se ukupna povrina podruja stavljenih pod zatitu koja iznosi 268.495 ha, to predstavlja 19,43% dravne teritorije. Pod nacionalnom zatitom se, pored nacionalnih parkova koji ine ubjedljivo najvei procenat povrine zatienih podruja (80,7%), nalaze i posebni prirodni predjeli (12,5%), spomenici prirode (6,3%) i rezervati prirode (0,5%). Pojedina od od ovih podruja, naroito ona sa veom povrinom, mogu imati znaajnu ulogu u turizmu, ali ne kao nacionalni parkovi. Ovo iz razloga obino malog prostora koji pokrivaju i uglavnom jednorodnih fenomena pod strogim reimom zatite (kanjon, jezero, peina, praumski rezervat i sl). Oni vie mogu sluiti za dnevne posjete u okviru integralne turistike ponude. Zakonsku zatitu uiva 20 pjeanih plaa na crnogorskom primorju, kojima upravlja Javno preduzee Morsko dobro, i koje su tokom ljetnje turistike sezone izloene negativnim uticajima masovnog turizma. Interesantno je da Crna Gora nema nijedan park prirode. Iako su Prostornim planom Crne Gore iz 2008. utvreni prijedlozi za stavljanje pod zatitu vie podruja (Rumija, Komovi, Sinjajevina, Magli - Bio Volujak, Ljubinja i Turjak sa Hajlom) u kategoriji Regionalni park, do sada nije ustanovljeno nijedno zatieno podruje u toj kategoriji. Prostornim planom Crne Gore predvieno je i proirivanje granica Nacionalnog parka Durmitor i predloenih regionalnih parkova Bio, Magli i Volujak u cilju njihovog povezivanja sa Nacionalnim parkom Sutjeska u BiH, formiranje novog nacionalnog parka Orjen. Sva tri predloga treba da omogue stvaranje prekograninih zatienih podruja sa susjednim podrujima u Albaniji (Tethi), BiH (Sutjeska, Orjen) i Hrvatskoj (Snjenica-Orjen).
Nacionalni parkovi sa svojim prirodnim i antropogenim bogatstvima predstavljaju znaajnu turistiku vrijednost. Kao najorganizovaniji dio zatiene prirode, netaknute i izdane, omoguavaju posjetiocima, uz svo potovanje zakona prirode, da uivaju u njihovim ljepotama. Zdrava priroda i bjeanje od stvarnog svijeta je sve znaajnije za zdravlje ljudi, pa je i to jedan od razloga masovne posjete nacionalnim parkovima kao turistikim destinacijama (Kiovi i drugi, 2008).
U prirodnoj batini svake zemlje, pa tako i Crne Gore, nacionalni parkovi imaju svoje posebno mjesto. To su vea podruja sa prirodnim ekosistemima visoke vrijednosti u pogledu ouvanosti, sloenosti, grae i biogeografskih obiljeja, sa raznovrsnom florom i faunom, reprezentativnim fizikogeografskim objektima i pojavama i kulturno-istorijskim vrijednostima, to ih ini da su
229
osobeni kao izuzetna prirodna cjelina, od nacionalnog znaaja. S obzirom na povrinu koju zauzimaju kao i na njihove izuzetne prirodne vrijednosti nacionalni parkovi Crne Gore predstavljaju najvei potencijal za razvoj ekoturizma. Zbog toga e im u nastavku rada biti posveena posebna panja.
NAZIV I NACIONALNA KATEGORIJA Nacionalni park Skadarsko jezero Loven Durmitor Biogradska gora
Prokletije
Tabela 11: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori
IUCN kat. Povrina (ha) Procenat dravne upravlj. teritorije (13.812 km2) II 99.036 7,15% II 40.000 II 6.400 II 31.200 II 5.400
II 16.036
Spomenici prirode alovia klisura Lipska peina Peina Magara Peina Globoica Peina Spila kod Trnova / Virpazar Peina Babatua Novakovia peina kod Tomaeva Jama Duboki do u Njeguima Kanjon rijeke Pive Kanjon rijeke Komarnice Zajednice bora krivulja (Pinetum mughi montenegrinum) na Ljubinji (1.000ha) , Durmitoru (5.200ha) i Bjelasici (400ha) Zajednice bora munike (Pinus heldraichii) na Orjenu (300ha), Lovenu (300ha) i Rumiji (100ha) Plae na obali Skadarskog jezera Velika Ulcinjska plaa Mala Ulcinjska plaa Plaa Valdanos Plaa Velji pijesak Plaa Topolica, Bar Plaa Sutomore Paza Luica, Petrovac Plaa anj Plaa Pein Plaa Buljarica Petrovaka plaa Plaa Drobni pijesak Plaa Sveti Stefan Plaa Miloer Becicka Plaa Slovenska plaa, Budva Plaa Mogren
III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V III / V
7.733 1.600 / / / / / / / 1.700 2.300 1.000 400 / 600 1,5 3 0,5 2 4 0,9 3,5 1,5 4 1,5 1 4 1 5 4 2
0.6%
230
Mr Dragan Bulatovi: Ekoturizam u zatienim podrujima Republike Crne Gore - Doktorska disertacija Plaa Jaz III / V Plaa Prno III / V Savinska Dubrava u Herceg Novom III / V Botanicki rezervat lovora i oleandera iznad vrela Sopot III / V kod Risna Botanika bata planiske flore u Kolainu III / V Botanika bata generala Kovaevia u Grahovu III / V Park 13 jul, i Njegoev park na Cetinju III / V Park kod hotela Boka u Herceg Novom III / V Gradski park u Tivtu III / V Park Dvorca na Topolici III / V III Posebni prirodni predjeli Brdo Spas iznad Budve III Poluostrvo Ratac sa ukotrljicom III Ostrvo Stari Ulcinj III Brdo Trebjesa, Niki III III Ostala podrucja opstinske odluke Kotorsko Risanski zaliv, Optina Kotor III I Rezervati prirode Tivatska solila I - u NP Skadarsko jezero: Manastirska tapija, Paneva oka, I Crni ar, Grmour i Omerova gorica - u NP Durmitor: Crna Poda I UKUPNO, POD NACIONALNOM ZATITOM Izvor: Izradio autor pomou vie izvora 4 2 35,46 40 0,64 0,93 7,83 1,2 3 2 322,5 131 30 2,5 159 15.000 15.000 500 150 420 80 122,691
0,02%
1.08% 0.03%
8.771%
Nacionalni parkovi Crne Gore imaju povoljan saobraajno - turistiki poloaj prema glavnim turistikim pravcima i receptivnim turistikim centrima, kao i zadovoljavajuu saobraajnu povezanost, pa im saobraajne veze ne predstavljaju razvojna ogranienja. Obezbjeivanjem materijalnih uslova za razvoj ovi parkovi bi mogli da postanu najbolje organizovani nosioci turistike ponude kontinentalnog turizma u Crnoj Gori (Nikoli, 2000). U nacionalnim parkovima Crne Gore sve vie se promovie razvoj turistikih aktivnosti zasnovanih na prirodi, gdje bioraznovrsnost igra znaajnu ulogu. Turistiki proizvodi usmjereni na prirodu ukljuuju posmatranje ptica, fotosafari, vonju bicikla, pjeaenje i rafting i filmski turizam. Najvii broj turista dolazi u posjetu zbog spektakularnih planinskih pejzaa i uma, ali broj onih koji dolaze posebno zbog planinarenja, biciklizma i drugih aktivnosti u prirodi nije poznat zato to se o tome ne vodi posebna evidencija. Skadarsko jezero, Ulcinjska Solana, Ada Bojana kao i Tivatska solila su podruja koja imaju nesumljiv potencijal za posmatranje ptica, za movarne ptice, a u planinskim nacionalnim parkovima na Durmitoru i Biogradskoj gori za ptice grabljivice i umske vrste. Iako se Crna Gora promovie kao destinacija za takve aktivnosti, brojevi posjetilaca koji posebno dolaze da posmatraju ptice nije poznat, ali se procjenjuje da je relativno mali. Takoe, nacionalni parkovi i druga zatiena podruja Crne Gore su idealna mjesta za snimanje naunih i dokumentarnih filmova. Nacionalni parkovi Crne Gore predstavljaju perspektivan i obiman turistiki potencijal za razvoj raznih oblika turizma, naroito rekreativnog, izletnikog, sportsko-rekreativnog na vodi (Skadarsko, Crno i Biogradsko jezero) i zimskog sportsko-rekreativnog i smuarskog na Durmitoru i Bjelasici. Zbog objektivno velikih turistikih mogunosti ovi nacionalni parkovi
231
imaju ulogu kompleksnih turistikih motiva, pa mogu da budu i samostalni organizatori turistike ponude i da se razviju u znaajne turistike centre (Nikoli, 2000). Ovaj potencijal je prepoznat u razvojnim dokumentima Vlade Crne Gore (Strategija razvoja turizma do 2020.god) nacionalni parkovi su prepoznati kao znaajan potencijal za razvoj selektivnih vidova turizma. Razvojem pjeake infrastrukture, sistema oznaavanja, odmorinih punktova i adekvatnog prevoza, znaajno bi se unaprijedio turistiki potencijal tih podruja. Na taj nain nacionalni parkovi bi postali pogodna mjesta za sve popularniji ekoturizam. Meutim, stanje mogueg glavnog nosioca kontinentalnog turizma ni izbliza ne odgovara njihovim mogunostima, tim prije to nacionalni parkovi treba da izrastu u snaan ekonomski i kulturni centar i svojim rezultatima potvrde spremnost da ekoloki, kulturno, privredno i kadrovski utiu na svoj i iri prostor. Povezivanje faktora sa irim okruenjem, naroito sa onim iz kojih dolaze turisti, izgradnja odgovarajue materijalne i organizacione baze, podizanje ponude na vii nivo i obezbjeenje skladnog razvoja turizma i ostalih funkcija je neophodnost njihovog pravog vrednovanja (Kiovi i drugi, 2008). Nacionalni parkovi u Crnoj Gori, kako navodi Jovanovi, rangiraju se na sledei nain: NP Durmitor i NP Loven pripadaju tipu klasinih tzv. amerikih parkova i predstavljaju tipine prostore kombinovane zatite i turistiko rekreativnog valorizovanja odnosno, otvoreni su za turistiku valorizaciju tokom cijele godine. NP Biogradska gora i NP Skadarsko jezero su tipini predstavnici tzv. evropskih nacionalnih parkova. U njima dominira zatitna funkcija svih prirodnih pojava i procesa (Jovanovi, 2005). Novim Zakonom o nacionalnim parkovima iz 2009. godine proglaen je Nacionalni park Prokletije. 1.6.1. NACIONALNI PARK DURMITOR 1.6.1.1. Prirodne i antropogene vrijednosti NP Durmitor osnovan je Zakonom1952. godine. Prema postojeem Prostornom planu posebne namjene ovaj park zahvata povrinu od 33.400 ha. NP Durmitor je polivalentno prirodno, kulturno i drutveno dobro otvoreno za znatielju ovjeka, namijenjeno rekreaciji i odmoru, ali i privredno dobro iji potencijali i mogunosti doprinose razvoju ovoga kraja i poboljanju uslova ivota ljudi koji tu ive. Izuzetne prirodne vrijednosti, nedirnuta priroda i ljepota predjela uticale su da 1980. godine na zasjedanju Meunarodnog komiteta za svjetsku kulturnu i prirodnu batinu UNESCO -a u Parizu, Nacionalni park Durmitor bude uvrten u spisak svjetske batine, kulturnih i prirodnih vrijednosti. NP Durmitor je tako jedan od rijetkih na svijetu koji je po dva osnova uvren u spisak svjetskih prirodnih dobara pri UNESCO-u. Veoma dinamian i sloen pejza visoke vrijednosti bio je jedan od odluujuih kriterijuma prilikom vrednovanja ovog prostora. U raznovrsnom pejzau Nacionalnog parka Durmitor izdvojeno je est tipova pejzaa i to: movarni, brdski, mezofilni, planinski, visokoplaninski i antropogeni tip. Tipizacija se bazira na fizikogeografsko-ekolokim karakteristikama prostora pri cemu je poseban naglasak dat karakteristikama vegetacije.
Durmitor sa svojih 48 unikatno oblikovanih vrhova viih od 2.000 m nadmorske visine, meu kojima je i jedan od najveih planinskih vrhova u Crnoj Gori, Bobotov kuk, 2523 m, sa karakteristino usjeenim dubokim kanjonom Tare kroz koji se preko brzaka, slapova i
232
vrtloga probija najistija rena voda u Evropi predstavlja znaajan turistiki potencijal (Kiovi i drugi, 2008).
Rijeka Tara, sa svojim kanjonom je atraktivni turistiki fenomen. Poslije irom poznatog kanjona rijeke Koloradu u SAD, kanjon Tare je najdublji kanjon na planeti sa najveom dubinom vie od 1300 m. Tara je najdua Rijeka Crne Gore i najznaajniji vodni objekat u Nacionalnom parku. Poseban simbol Durmitora su gorske oi tj. 18 lednikih jezera meu kojima je najpoznatije Crno jezero u neposrednoj blizini abljaka. Jezero je okrueno sa svih strana gustom crnogorinom umom, a iznad njega se uzdie i najfotogeniniji vrh Durmitora Mali Meed. Planina Durmitor poznata je po rijetkim i endeminim vrstama, divljoj ljepoti, specifinoj hidrografiji, jedinstvenom reljefu, vertikalnoj i horizontalnoj distribuciji mnogih prirodnih elemenata, kao to su ekstremno vrijedna flora i fauna. Durmitor se nalazi u centru Balkanskog poluostrva, koje je poznato kao stjecite biodiverziteta Evrope, Azije i Sredozemlja. Po bogatstvu flore i faune, sloenosti ekosistema, zastupljenosti preko 1.300 vrsta vaskularnih biljaka to predstavlja izuzetnu koncentraciju sa velikim brojem endeminih i reliktnih vrsta, Durmitor predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost i trajnu inspiraciju naunika i ljubitelja prirode. U sebi je unjedrio prave raritete prirode, kakve su i ume crnog bora na lokalitetu Crna poda ija grandiozna stabla, i do 50 m visine, odolijevaju vremenu punih 400 godina. Glavno i jedino gradsko naselje u Nacionalnom parku je abljak lociran na visini od 1451 m nadmorske visine, to ga ini najviim gradskim naseljem u bivoj Jugoslaviji. abljak je sa ostalim dijelom zemlje povezan drumskim saobraajnicama od kojih je najznaajnija abljakMojkovac-Kolain- Podgorica Bar. Veoma znaajna je i saobraajnica koja se privodi kraju i koja e abljak pribliiti crnogorskom primorju a to je novi put Risan-abljak. Domainstva koja ive u prostorima NP Durmitor uglavnom se bave stoarstvom i poljoprivrednom djelatnou. Otkup stoarskih i poljoprivrednih proizvoda za potrebe turizma je zanemarljiv. Na cijelom prostoru Durmitora, ouvan je relativno znaajan broj objekata autentinog tradicionalnog graditeljstva sela (kue od brvana i kamena) i katuna (kolibe, savardaci), kao i pomoni privredni objekti (mljekari, staje..). Isto tako i vodenice i stupe (za valjanje sukna), koje su podizane na rijenim vodotocima. Vema znaajno mjesto u kulturnoj batini ovog naroda zauzima nematerijalna kulturna batina, koja sa bogatstvom jezika, obiaja usmenih tradicija, vjerovanja predstavlja neopipljivo narodno stvaralatvo. Nacionalni park obiluje znaajnim brojem spomenika kulture od antikog perioda do najnovijeg doba. Najkarakteristiniji su srednjevjekovni spomenici: razvaline gradova i utvrenja, mostovi i karaule, nekropole sa stecima i manastirski kompleksi u dolini rijeke Tare. Kao primjere etnoloke batine, vano je pomenuti tipove seoskih kua, tzv. 'savardake i vodenice rasijane po katunima i durmitorskim potocima. 1.6.1.2. Turistika ponuda Po svom karakteru NP Durmitor je otvorenog tipa sa rekreaciono-turistikim sadrajima, izletitima i odmaralitima. Valorizacija turizma u ovom parku ogleda se kroz skijaki,
233
izletniki, zdravstveni, kulturno-obrazovni turizam i seoski turizam. Durtmitor raspolae sa vie od 10 km skijakih staza, a najpoznatije skijalite je Savin kuk. Pored skijanja najznaajniji vid turistike i sportsko-rekreativne ponude u Parku je planinarenje. Planinarske i pjeake staze, ukupne duine oko 90 km, su markirane i uredno se odravaju, tako da se Durmitor smatra jednom od najbolje markiranih planina u Crnoj Gori i ire. Na prostoru Parka postavljene su informativne i putokazne table koje pruaju osnovne informacije turistima o stepenu teine i udaljenostima izmeu pojedinih taaka. U prodaji je i vodi kroz Nacionalni park Durmitor sa turistikom kartom. Na Tari se organizuje splavarenje, kajakarenje i rafting. Ove aktivnosti se organizuju kao jednodnevne ili viednevne. Nekadanje sigurno trgovite i svratite abljak je izrastao u znaajan centar planinskog turizma u Crnoj Gori (Tomi i drugi, 2000). Danas abljak raspolae sa nekoliko hotela sa 2 i 3 zvjezdice. NP Durmitor raspolae sa objektom na samoj obali Crnog jezera u kome je smjeten restoran i prodavnica suvenira. U restoranu se slue nacionalni specijaliteti dok u prodavnici suvenira posjetioci mogu kupiti razne suvenire iz domae radinosti ovoga kraja. U kanjonu Suice pored Suikog jezera izmeu sela Mala Crna Gora i sela Nedajna nalazi se motel Suica koji raspolae sa 8 leaja, restoranskim dijelom i ostalim sadrajima i moe se smjestiti oko 30 planinara na palaama. U neposrednoj blizini moe se postaviti jo 20 atora. U krki se nalazi skroman planinarski dom namijenjen za prihvat i smjetaj planinara koji raspolae sa 10 leaja, a na palaama se moe smjestiti oko 50 planinara.Na Radovan Luci u Tepcima, Park raspolae sa objektom - Motelom sa 65 leaja za prihvat gostiju koji splavare niz rijeku Taru. Okolina Motela je ureena za odmaranje gostiju, loenje vatre, rekreaciju i sl. i za postavljanje 30 atora. Ovaj objekat radi za vrijeme ljetnje turistike sezone. Park najvee prihode ostvaruje od raftinga rijekom Tarom. Drugi po veliini takoe znaajni prihodi u NP Durmitor ine prihodi od zakupa ugostiteljskih objekata u vlasnitvu Parka. Naplata ulaznica od posjetilaca je takoe znaajan ekonomski benefit, kao i djelatnost Centra za posjetioce Nacionalnog parka, prodaja suvenira u suvenirnicama u Centru za posjetioce i na Crnom jezeru, kao i prodaja materijala promotivnog i edukativnog karaktera. Nacionalni park Durmitor ostvaruje i godinje naknade korienja dobara od Ski-staze i pojedinih ugostiteljskih objekata.
U svom sjeditu na abljaku, NP Durmitor ima izlobeni prostor i Prirodnjaku zbirku koja je sa svojim sadrajima okupljala veliki broj posjetilaca, a aktivna je od 1980. godine. U zbirci je zastupljen geoloki, botaniki, entomoloki, ihtioloki, herpetoloki, ornitoloki, mamoloki, etnoloki i drugi materijal. Trenutno, nacionalni park ,,Durmitor,, ima organizovan Centar za posjetioce, u okviru Upravne zgrade. U Centru dominiraju eksponati sa dermopreparatima krupne divljai sa prostora Parka, ureene kolekcije insekata (entomofauna), preparirane ptice iz vie familija, postavka presovanog bilja, multimedijalna sala, kapaciteta 35 sjedita.
1.6.2.NACIONALNI PARK LOVEN 1.6.2.1. Prirodne i antropogene vrijednosti NP Loven zahvata najvii dio istoimene planine, povrine 6.220 ha, i predstavlja centralnu zatienu zonu lovenskog masiva. Ovo podruje proglaeno je Nacionalnim parkom 1952. godine iz vie razloga: prirodnih vrijednosti i biodiverziteta, kulturno-istorijskog i memorijalnog znaaja, izuzetnih ambijentalnih cjelina i dr. Dominirajui centralni poloaj i sagledivost iz
234
najatraktivnijih turistikih zona budvanske rivijere i Boke Kotorske sa jedne i Skadarskog jezera sa druge strane, kao i sagledivost tih zona sa vrhova i drugih pozicija planine, daje NP Loven izuzetan poloaj u prostoru i turistikoj regiji june Crne Gore. Jedan je od najljepih vidikovaca na mediteranu. NP Loven je izuzetna planinska cjelina, sublimat visokoatraktivnih prirodnih vrijednosti, znaajnih kulturnih i legendarnih obiljeja i predio meunarodnog znaaja (Nikoli, 2000). Na relativno uzanom prostoru srijeu se brojni i raznovrsni oblici reljefa, naglaeni u sredinjem dijelu planine, gdje se Loven najvie izdigao tirovnikom i Jezerskim vrhom. Padine planine su kamenite, sa brojnim krapama, jamama i dubokim vrtaama, dajui krajolicima specifian izgled.Zahvaljujui svom poloaju na granici dvije sasvim razliite prirodne cjeline, mora i kontinenta, Loven trpi uticaje oba klimatska tipa. S duge strane, orografija Lovena uslovljava uticaj planinske klime. Svi ovi razliiti uticaji uslovili su pojavu veoma bogatog i raznovrsnog biljnog i ivotinjskog svijeta. ume su dominantan ekosistem, a time i dominantan ekoloki faktor, koji ini 70% ukupne povine Nacionalnog parka. One se danas nalaze u fazi prirodnog obnavljanja i proirenja areala. U Parku se moe nai oko 1300 biljnih vrsta (479 rodova i 95 familija), meu kojima veliki broj endema i relikta, rijetkih i zatienih biljaka, ljekovitog, aromatinog, medonosnog i dekorativnog bilja. Od habitata koji se nalaze u Appendix-u I Bernske Konvencije (habitati koji su obuhvaeni projektima EMERALD i NATURA 2000) na podruju Lovena za odreene lokalitete su znaajna umska stanita u kojima dominiraju habitati sa bukvom (Fagetum). Geografski poloaj Lovena je uslovio niz specifinosti u njegovoj klimi a time i u sveukupnoj interakciji njegove sredine sa ivim svijetom. U geolokom pogledu izgraen je od karbonatnih stijena i tipian je karstni teren koji ima dosta uticaja na ivi svijet i ini ga sloenim i bogatijim po vrstama i endemskim i reliktnim oblicima. U sadejstvu sa klimom ove karakteristike su opredijelile sliku Lovena sa tipinom vegetacijom, umama a time i bogatstvom faune. Fauna Lovena je istraivana po svim svojim segmentima i karakteristina je po sloenosti i bogatstvu vrstama. Loven je takoe i nacionalni simbol crnogorskog naroda u istorijskom i kulturnom znaenju. Memorijalni kompleks na Jezerskom vrhu, posveen vladici i vladaru, pjesniku i filozofu Petru II Petrovii Njegou, ini posebnu znamenitost ove planine. Kuriozitet je, da je Mauzolej podignut na nadmorskoj visini 1657 m, to je jedinstven sluaj u svijetu. Kao to istie Pejovi (1994) Loven predstavlja simbiozu i simboliku kulturno-istorijske i prirodne batine od najvee vrijednosti za narod Crne Gore i njegovo bie. NP Loven, sa uom zatitnom zonom, batini raznovrstan fond kulturno-istorijskog nasljea: arheoloke lokalitete, sakralne, memorijalne i tehnike spomenike i bogato tradicionalno graditeljstvo. Arheoloka batina planine potpuno je neistraena i neprouena, jer do sada nijesu vrena nikakva arheoloka istraivanja, koja bi dala jasnije odgovore o kulturi ranijih epoha na ovim prostorima. Sakralnu arhitekturu lovenskog kraja simboliu seoske crkve, jednostavne arhitekture, nastale u periodu od XV do kraja XIX vijeka. Zidane u duhu narodnog graditeljstva, jednobrodne su osnove, sa jednodjelnim ili trodjelnim zvonicima na preslicu. Interesantni objekti arhitekture ovih prostora su guvna, koja su imala znaajnu privrednu i drutvenu ulogu u ivotu sela. Svojevrstan arhitektonski relikt, vrijedan panje, predstavljaju uvene lovenske serpentine, to je stari put od Kotora uz Loven do Njegua, gdje se nalaze rodne kue Petra II Petrovia Njegoa, znamenitog crnogorskog vladike i pjesnika iz XIX vijeka i poslednjeg vladara Crne Gore - kralja Nikole I Petrovia.
235
Na podruju parka nema stalnih naselja, ve je stanovnitvo skocentrisano u kontaktnoj zoni nacionalnog parka, i to u 12 naselja. U sklopu arhitektonskog nasljea posebno mjesto pripada brojnim lovenskim katunima, ljetnjim stanitima okolnih sela, iju strukturu ine kolibe, ublovi, bistijerne, pojate i torovi. Veina katuna su danas naputena, sa kuitima bez krovova, koje su nekada bile pokrivene raanom slamom. Bogato i raznovrsno graditeljsko nasljee Lovena ugroeno je intenzivnom savremenom gradnjom, koja devastira tradicionalnu arhitekturu i degradira prirodni ambijent. Sve vie se podiu i obnavljaju objekti bez potovanja tradicionalnih naela i materijala. Podruje NP Loven okrueno je sa svih strana magistralnim i regionalnim putevima koji dijelom prolaze i kroz iru zonu Parka. Kroz uu zonu prolazi regionalni put Cetinje - Loven. U blizini Parka nalaze se tivatski i podgoriki aerodrom. Dobroj makropristupanosti ovoga podruja doprinose i pomorske luke u Baru, Budvi i Tivtu. 1.6.2.2. Turistika ponuda Sagledavajui ekonomske parametre moe se uvidjeti da ekonomski potencijali nacionalnog parka Loven nisu dovoljno iskorieni. Osnovna djelatnost korienja dobara Nacionalnog parka Loven ostvaruje se kroz turistiku funkciju. Posebna povoljnost za razvoj turizma je to se NP Loven nalazi u blizini receptivnih turistikih trita na crnogorskom primorju. Budva i Kotor su destinacije koje posjeti veliki broj turista u toku godine, tako da s obzirom da se NP Loven nalazi u blizini ovih mjesta to predstavlja dobar poetni impuls za razvoj turistikih djelatnosti. Grad Kotor je je uvrten na UNESCO listu, kao grad posebne kulturne batine, dok Budva predstavlja metropolu Crnogorskog turizma. U podnoju Lovena nalazi se Cetinje, kao atraktivna destinacija i kulturno-istorijsko sjedite drave. Do sada se Cetinje odlikovalo uglavnom tranzitnim turizmom. Na Cetinju postoji nekoliko hotela sa 3 zvjezdice. Znaajno je spomenuti i Njegue, mjesto u okolini Cetinja. Ovo mjesto je poznato po njegukim specijalitetima siru i pruti. U poslednje vrijeme izgraen je odredjeni broj vikend kua kao i privatnih smjetajnih kapaciteta to ukazuje na odreene pomake u turistikoj ponudi ovog kraja. Loven sa Njeguima, Cetinjem kao prijestonicom dinastije Crnojevia i Petrovia, bogatsvom kulturno istorijskih spomenika, prirodnom batinom velike vrijednosti (vidikovci, brojni relikti flore i faune, autohtone umske zajednice, uveni i ako malobrojni izvori i dr.) ima sve predispozicije da bude centar turistike atrakcije june Crne Gore, a i ire (Uskokovi, 2006) Meutim, turistike posjete Lovenu do sada nijesu bile takvog intenziteta da bi mogle da poremete izvornost i kvalitet prirodnih objekata. Takoe, postoje sluajevi da se pripadnici ustanova koje djeluju u okviru Parka ne odnose uvijek odgovorno kada je u pitanju funkcionisanje djelova komunalnog sistema (odlaganje otpada, sanitarni vorovi i sl.). Izuzetak ine i auto trke koje se mogu negativno odraziti na prirodu prostora u kome se odravaju (Tomi i drugi, 2000). Najznaajnije prihode od turizma Park ostvaruje kroz naplatu ulaznica na dva punkta: Bjeloi i Njegui. Druge turistike aktivnosti od kojih nacionalni park ostvaruje prihode su: izdavanje bungalova i djelatnosti info-centra kroz prodaju suvenira i promotivnog materijala. Nacionalni park Loven ostvaruje i godinje naknade korienja dobara od JU Loven-Beii i Avanturistikog parka koji se nalaze na Ivanovim koritima, kao i od JU Mauzoleja na Jezerskom vrhu i Radio difuznog centra koji se nalazi na tirovniku. Ekonomska korist parka ostvaruje se i kroz naplatu korienja dobara nacionalnog parka za auto trke.
236
Na prostoru NP najvie je razvijen izletniki turizam, sa naglaskom na posjetu Mauzoleju, Ivanovim koritima i Njeguima, kao i sportsko rekreativni i zdravstveni turizam. U samom srcu NP nalaze se Ivanova korita koja ine centralnu zonu turistike ponude. Izgraeni su skromni kapaciteti koji ne naruavaju okolinu, i ine skromnu ali znaajnu ponudu NP. ine ih odmaralita kapaciteta 200 leaja, planinarski dom sa 35 leaja. Uz ove kapacitete idu i skromni ugostiteljski sadraji. Ovaj punkt ini centar zbivanja u NP i podruju Lovena. Na Ivanovim koritima nalazi se i Centar za posjetioce koji je ujedno i prvi kontakt posjetilaca sa nacionalnim parkom. Centar je prikaz prirodnih i kulturnih bogastava Parka. Raspolae herbarskom zbirkom flore Lovena. U Centru se nalazi i soba vuka u kojoj je predstavljeno prirodno stanite i ekologija ovog tipinog predstavnika faune za Loven. Bogato etnografsko nasljee ovog podruja prezentirano je eksponatima, dok je okolina centra definisana kao Expo prostor. Oko samog Centra za posjetioce protee se edukativna staza, duine 300 m, koja sadri 8 stanica, opremljena je interaktivnim mobilijarom, tako da otkriva kulturne i prirodne vrijednosti parka i na interaktivan nain edukuje o znaaju zatite prirode. Takoe, od Centra za posjetioce do Tretenikog vrha izgraena je tematska Vuja staza, duga 2.8km, opremljena mobilijarom koji je predstavljen edukativnim tablama i tablama na kojima su panoramske karte. Nacionalni park Loven raspolae i velikim brojem planinarskih, pjeakih i biciklistikih staza. Sve staze su markirane i opremljene standardnom signalizacijom. Veina staza ima karakter planinsko pjeake staze. U irem pojasu Nacionalnog parka, nalaze se vrlo znaajni turistiki motivi, kao to su: Njegui, Majstori, Konjsko, Kotorske serpentine, Pobori i dr. Sagledavanje panorame po emu je Nacionalni park Loven prepoznatljiv (Kameno more, Bokokotorski zaliv, Cetinje, Skadarsko jezero, Loven) odvija se sa pet vidikovaca. Samo na dva od svih postoji mobilijar upisne knjige i panoramske karte. Park ne posjeduje kvalitetnu evidenciju o strukturi posjetilaca. Ovdje se posebno misli na broj domaih i stranih gostiju, zatim evidencija po polu, starosnoj strukturi, njihovim preferencijama, nainu dolaska u Park (individualno ili organizovano), sa kojih trita najvie dolaze idr. Nejasna je i dnevna dinamika frekfencije posjeta kao i niz drugih evidencija koje bi bile od znaaja za unapreivanja sistema upravljanja posjetiocima. Najvei broj posjetilaca boravi u Park u julu i avgustu. Park posjeuju grupe organizovane preko turistikih agencija, turoperatera, idividualno, organizovane studentske i ake posjete. Vei broj posjetilaca spada u grupu stranih (85%), to znai da treba ubudue planiranim Programima obratiti panju na domaeg gosta. Tokom 2007. realizovan je projekat Unapreenje turistikog proizvoda Nacionalnog parka Loven. Cilj projekta je valorizacija prirodnih i kulturnih resursa Nacionalnog parka Loven, poboljanje kvaliteta ponude, bolji protok informacija i promocija Nacionalnog parka kao turistike destinacije. Turistiki centar Nacionalnog parka Loven ine pet drvenih bungalova, izlobeni prostor za kolu u prirodi, Centar za posjetioce, obiljeene pjeake i biciklistike staze i mjesta za posmatranje. Sredstva za realizaciju ovog projekta obezbijedili su Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine Crne Gore, JP Nacionalni parkovi Crne Gore i Organizacija za meunarodnu pomo i saradnju - IRD (NTO i Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, 2007).
237
1.6.3. NACIONALNI PARK BIOGRADSKA GORA 1.6.3.1. Prirodne i antropogene vrijednosti NP Biogradska gora je prirodna-ekoloka i turistika vrijednost evropskog znaaja zbog fenomenalnih oblika i vrijednosti praumskih ekosistema Biogradske gore, Biogradskog jezera i pejzaa Bjelasice (Nikoli, 2000). Biogradska gora je jedna od tri preostale praume u Evropi smjetena na obroncima planine Bjelasice i Biogradskog jezera. Njena zatita datira od davne 1878.godine kada ova teritorija postaje Knjaev zabran. Park je predloen da se nae pod zatitom UNESCO-a. Poloaj NP Biogradska gora je takav da joj obezbjeuje centralno mjesto u odnosu na pet susjednih optina koje je okruuju i na ijim se teritorijama prostire. NP Biogradska gora obuhvata centralni dio masiva Bjelasice i predstavlja znaajan faktor razvoja turizma i integracije ovog regiona. Biogradsko jezero jedno je od najveih i najljepih planinskih jezera, ne samo na Bjelasici, ve i mnogo ire. Biogradska gora je dragulj Bjelasice, uoblien prvenstveno geomorfolokim sklopom koga ine zarobljeni planinski vrhovi sa prostranim, iroko razvuenim podovima i padinama, obraslim bujnom travom, planiranim najveim dijelom za pratee objekte i potencijalne smuarske staze, ija ukupna dinivelacija za ovu planinu iznosi oko 8.000 m. Prirodna rasko ima neposredan uticaj na rekreativna i atraktivna svojstva ovih planinskih kompleksa, odnosno predstavlja veliki potencijal za razvoj kombinovanih vidova turistikih kretanja (Kiovi i drugi, 2008). Prirodni krajolik u nacionalnom parku Biogradska gora predstavljaja posebnu vrijednost. Obiljeja specifinosti krajolika daje uveliko raznovrsnost umske vegetacije i struktura uma. U Biogradskoj gori utvreno je pet tipova pejsaa: movarni, mezofilni, planinski, visokoplaninski i antropogeni. Planina Bjelasica sa NP Biogradska gora predstavlja jedinstvenu biogeografsku i ekoloku cjelinu, u kojoj se izvornost prirode, sa izvanrednim genetskim, specijskim i ekosistemskim diverzitetom, sauvala do dananjih dana. Odrali su se ne samo mnogi znaajni specijski relikti i endemiti, ve i karakteristine i veoma sloene biljne zajednice reliktnog karaktera. Na prostoru NP, dosadanjim istraivanjima, utvreno je postojanje 26 biljnih zajednica sa oko 2000 vrsta i podvrsta viih biljaka, meu kojima je 20% endema Balkanskog poluostrva, kao i brojne rijetke, prorijeene i ugroene biljne vrste stavljene pod zakonsku zatitu. Ovako sloeni biljni svijet na relativno malom prostoru, predstavlja veliki nauni potencijal i izuzetnu prirodnu rijetkost. Dominantno obiljeje Nacionalnog parka su umski ekosistemi, ali ga ine i ekosistemi gorskih mezofilnih livada endemine sveze Pancicion, livada i panjaka na silikatima i na krenjacima, planinskih vritina na silikatima i krenjacima, planinskih rudina, pukotine stijena, kao i vodeni ekosistemi sa bogatom algoflorom glacijalnih jezera. Najznaajnija prirodna vrijednost Parka je praumski rezervat u slivu Biogradske rijeke i Jezertice, povrine 1600 ha, u kojem je uspostavljen najstroi stepen zatite. U njoj je konstatovano ak 16 umskih zajednica (dominiraju bukove i bukovo-jelove) sa preko 220 biljnih vrsta, od toga skoro 90 vrsta dendroflore. Najee vrste drvea su bukva, jela, smra, javor, bijeli jasen, planinski javor, planinski brijest, siva jova. Starost pojedinih stabala je procijenjena na preko 400 godina, od kojih su neka preko 40 m, pa ak i 60 m, visine.
238
Po raznolikosti stanita i ivotinjskih vrsta kojima su nastanjeni, Biogradska gora predstavlja jednu od vanih taaka bioloke raznovrsnosti na Balkanskom poluostrvu i evropskom kontinentu uopte. Podaci o ivotinjskom svijetu ukazuju na postojanje velikog broja Zakonom zatienih vrsta na podruju Parka. Meu njima su i endemske vrste ije se prisustvo objanjava prije svega geoistorijskim procesima koji su se deavali na ovim prostorima i omoguile opstanak nekih vrsta iz dalekog geolokog perioda. Ove vrste predstavljaju tzv. tercijarne i glacijalne relikte i Bjelasica je poznata po njima. Zbog prisustva izuzetno velikog broja endeminih biljnih vrsta i habitata, podruje Biogradske gore je prepoznato i kao IPA podruje (Important Plant Area vano stanite biljaka). Podruje Biogradske gore je bilo obuhvaeno hiljadugodinjim proimanjem raznorodnih naroda i kultura, koje su se smjenjivale na ovom prostoru i uslovile bogatstvo kulturno istorijskog i etnografskog nasljea. Kulturno-istorijsko naslee NP Biogradska gora ine arheoloki lokaliteti, sakralni spomenici, narodno graditeljstvo. Brojni autohtoni objekti narodne arhitekture u selima i katunima: kue, brvnare, kule, vodenice, rasuti su po obodu praumskog rezervata planine Bjelasice. Meutim, postojee stanje kulturno istorijskog i etnografskog naslea nije na zadovoljavajuem nivou i karakteriu ga zaputenost, propadanje i neodravanje. Na arheolokim lokalitetima iz razliitih vremenskih perioda nijesu vrena ispitivanja i istraivanja, tako da je nemogue sa sigurnou datirati vrijeme njihovog postanka. Mali je broj katuna koji se koriste. Po koja katunska koliba opstaje, zahvaljujui pojedincima i njihovoj velikoj ljubavi prema tradiciji, katunima i planini.Ovi katuni kao postojee graditeljsko nasljee u znaajnoj bi mjeri mogli posluiti kao resurs za razvoj. Podruje NP Biogradska gora veoma dobra je povezano postojeom saobraajnom infrastrukturom, odnosno eljeznikim, magistralnim i regionalnih putnim pravacima sa ostalim dijelom zemlje. Najblii meunarodni aerodrom je u Podgorici udaljen oko 92 km. Aerodrom u Beranama nije u funkciji. Sami zahvat Nacionalnog parka saobraajno se napaja mreom lokalnih puteva, koji su u veoma loem stanju i zahtijevaju rekonstrukciju svih graevinsko tehnikih elemenata. 1.6.3.2. Turistika ponuda NP Biogradska gora se nalazi pod strogim reimom zatite prirode, pa se razvojne funkcije u njemu ne planiraju, jer sam status podruja eksplicitno namee kontrolisanje aktivnosti. S obzirom na karakter i propisani stepen zatite za Biogradsku goru, korienje resursa svedeno je na minimum i ostvaruje se, gotovo u cjelini, kroz turistiko-rekreativnu funkciju. Prostor za razvoj privrednih i drugih djelatnosti je zatitna zona Parka, takoe sa propisanim, ali liberalnijim reimima ponaanja. Intregralni razvoj okruenja je zasnovan na zajednikim aktivnostima za otvaranje ovog prostora i ekonomskom valorizovanju Parka, to pretpostavlja strogu zatitu u okviru temeljnog fenomena, usmjerenu zatitu, skoro bez aktivnosti, na ostalom podruju Parka, i aktivnu zatitu u njegovoj zatitnoj zoni. Turizam je, pored poljoprivrede, najvanija privredna djelatnost koja se odvijaju u prostoru nacionalnog parka. Kolain je turistiki najrazvijeniji grad koji gravitira Nacionalnom parku Biogradska Gora. Tradicija, dobra putna povezanost, urbani sklop i skladna arhitektura, solidna smjetajnougostiteljska ponuda, odsustvo industrije koja zagauje ivotnu sredinu, blizina Bjelasice i nacionalnog parka Biogradska gora ine ovaj grad izuzetnim turistikim potencijalom. U gradu su izgraeni znaajni smjetajni objekti (hoteli, moteli, vile, apartmani, privatni smjetaj), uglavnom na teritoriji optina Kolain. Meu njima se istiu dva hotela sa
239
etiri zvjezdice i jo nekoliko malih porodinh hotela. U okviru projekta Austrijskocrnogorskog partnerstva za razvoj Bjelasice i Komova institucionalizovana je saradnja izmeu svih pet optina koje gravitiraju NP Biogradska gora, a kao njen rezultat osnovana je regionalnaturistika organizacija optina: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac i Kolain, ije je sjedite u Kolainu. Uz podrku Austrijsko- crnogorskog partnerstva za Bjelasicu i Komove, realizovano je nekoliko projekata, meu kojima su i oni za obuku i usavravanje kadra, kao i tehnika podrka. Prihodi od turistikih aktivnost Park ostvaruje kroz naplatu ulaznica od posjetilaca, na ulaznom punktu Kraljevo kolo, zakupa restorana Biogradsko jezero, kao od izdavanja bungalova pored Biogradskog jezera.. Takoe, vano je istai djelatnost Centra za posjetioce, suvenirnice koji se nalaze na Biogradskom jezeru, koje kroz prodaju suvenira, odreenog promotivnog i edukativnog materijala ostvaruju odreni prihod. U Parku je najvie razvijen izletniki turizam, mada postoji i odreena ponuda sportskorekreativnih aktivnosti. Tokom ljetnje sezone Park posjeuju grupe organizovane preko turistikih agencija, turoperatera, individualno, organizovane studijske posjete i djake ekskurzije. One posjeuju park preko jedinog ureenog ulaza Kraljevo kolo. Zbog planiranih turistikih sadraja na podruju Bjelasice i Komova (Osnovni planski dokument PPPN Bjelasica i Komovi) u narednom periodu potrebno je formirati dva nova ulaza u zonu Parka (na sjeveru u zoni ika i na jugu u zoni Rupe Ravanjske). Vei broj posjetilaca spada u grupu stranih (70%), to znai da treba ubudue planiranim Programima obratiti panju na domaeg gosta. Najvei broj posjetilaca posjeti Park od juna do oktobra. Najvea koncentracija turista je u zoni oko Biogradskog jezera. Kada broj posjetilaca pree granice prihvatnog kapaciteta nastaju negativne posledice po okolni ekosistem. Zato je u cilju ouvanja resursa i mogunosti da svaki posjetilac na kvalitetan nain doivi prirodu u Nacionalnom parku potrebno izraditi plan upravljanja posjetiocima. Zimska turistika ponuda ovog podruja uglavnom je vezana za moderni ski centar Jezerine, koji raspolae sa 20-ak km skijakih staza i lociran je uz samu granicu Parka. to se tie turistike infrastrukture Park raspolae sa 12 bungalova, iju je izgradnju i opremanje finansirala Evropska agenciju za rekonstrukciju, sa ukupnim smjetajnim kapacitetom od 32 leaja. U parku se nalaze i Centar za posjetioce i suvenirnica. Takoe, postoji i sistem obiljeenih pjeakih i edukativnih staza. Uraena je kruna edukativna staza oko Biogradskog jezera, i trasirana staza do izvorinog dijela Biogradske rijeke. Pjeakom saobraaju namijenjene su razliite pjeake ture koje organizuju, prema programima, turistiki vodii i osobe osposobljene za ovaj vid rekreacije. Kroz zonu Nacionalnog parka prolazi transverzala Planinama Crne Gore CT 1. Na teritoriji Parka ne postoje organizovane i obiljeene biciklistike staze, ve se dijelom koriste kolske i pjeake planinske staze. Posjetiocima su na raspolaganju su plovna sredstva-amci kojima mogu ploviti Biogradskim jezerom. Na Bjelasici je izgraeno i nekoliko eko-katuna koji turistima nude usluge smjetaja, ishrane i bavljenja razliitim sportsko - rekreativnim aktivnostima u prirodi. Prilikom njihove izgradnje nije korieno u dovoljnoj mjeri tradicionalno graditeljsko nasljee. Takoe se planira se izgradnja potpuno novih eko, etno sela, i to nestruno uraenih, dok se postojea ne planiraju za revitalizaciju i ostavljaju da propadaju. Isto tako, neadekvatne intervencije i korienje novih materijala za adaptacije i sanacije degradiraju ovaj prostor. Zato se namee potreba za revitalizujom primjera specifine etnografske batine katuna, kao resursa za odrivi razvoj ovog podruja u cjelini.
240
Upotrijebljene vode iz ovih katuna, kao i vode iz turistikog objekta pored Biogradskog jezera i PTT stanice na Zekovoj glavi nijesu ispravno odstranjene. Kod povremeno nastanjenih katuna, koliine upotrijebljenih voda su minimalne. Na Biogradskom jezeru se obavlja i sportski ribolov koji je sezonskog karaktera. 1.6.4. NACIONALNI PARK SKADARSKO JEZERO 1.6.4.1. Prirodne i antropogene vrijednosti Skadarsko jezero je najvee jezero na Balkanu i spada u grupu hidrografskih nacionalnih parkova, s obzirom da je osnovni zatieni fenomen akvatorijum. Jazero predstavlja kriptodepresiju najveu na Balkanu i jednu od najveih u Evropi. NP Skadarsko jezero je proglaen 1983. godine. Skadarsko jezero kao najvei Nacionalni park u Crnoj Gori, obuhvata pored vodene povrine i uzani priobalni pojas. NP Skadarsko jezero, razlikuje se od ostalih nacionalnih parkova Crne Gore kao podruje sa izrazitim limnolokim karakteristikama, sa izuzetnim bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom movarnog tipa. Prostor nacionalnog parka ini kompleksnu prirodnu cjelinu bogatu prirodnim resursima. Ovi resursi, s obzirom na odlian saobraajni poloaj (Park presijecaju putni pravci eljeznike pruge Beograd-Bar i Jadranske magistrale), pogodni su za razvoj poljoprivrede, ribolova i turizma i od velikog su znaaja kako za prostor Parka tako i blie okruenje tj, Podgoricu, Cetinje i Crnogorsko primorje (Kiovi i drugi, 2008). Skadarsko jezero sa svojim ornitopotencijalom u meunarodnoj konkurenciji zauzima visoko mjesto. Zahvaljujui geografskom poloaju, za ptice posjeduje potrebne uslove za gnijeenje i kolonizaciju. Za mnoge vrste srednje i sjeverne Evrope, ali i za ptice nekih podruja june hemisfere Skadarsko jezero nije samo prolazna destinacija, ve je, kao relativno ouvan movarni ekosistem velike povrine, stanite koje brojnim vrstama obezbjeuje opstanak. Kudravi pelikan (lat. Pelicanus crispus) postao je zatitni znak Jezera i Nacionalnog parka. U slivu Skadarskog jezera registrovano je prisustvo 48 vrsta riba, a u jezeru dominiraju ciprinidne (aranske) vrste riba. Skadarsko jezero je jedno od najznaajnijih boravita ptica movarica u Evropi. Sa oko 280 vrsta ptica, najvei je ornitoloki objekat u Crnoj Gori. Od 1989.god ima IBA status, a od 1995.godine prostor NP je u skladu sa odredbama Ramsarske Konvencije, uvrten u Listu movara od meunarodnog znaaja. Samim inom upisa, prirodne vrednosti NP su i meunarodno verifikovane i podrazumjeva se ukljuivanje novih mehanizama zatite u postojee mehanizme WISE USE (mudro korienje) koje je komplementarno sa odrivim razvojem. Skadarsko jezero predstavlja i bogatu riznicu kulturno-istorijskog nasljea, nastalog u burnim vremenima od praistorije do naih dana. Na ovom podruju smjenjivale su se mnoge civilizacije: ilirska, helenistika, rimska, kao i vladarske dinastije Vojislavljevii, Nemanjii, Balii, Petrovii. Ovdje se nalazi i mnotvo arheolokih lokaliteta, utvrenja, srednjevjekovnih crkava i manastira, kao i autentinog narodnog graditeljstva: starih puteva i vodenica, ribarskih naselja i sl.
241
1.6.4.2. Turistika ponuda Master plan razvoja turizma zonu Skadarskog jezera definie kao unikatnu zonu u zaleu. Meutim, za formiranje turistikog proizvoda ovog podruja veoma je bitno rijeiti pitanje komplementarnosti izmeu njega i crnogogorskog primorja. Ako se ovo pitanje rijei na adekvatan nain mogla bi se formirati bogata i raznovrsna ponuda od koje bi imale koristi obje prostorno turistike cjeline. Agro turistika ponuda zone Skadarskog jezera, posmatrana sa aspekta razvoja ruralnog odnosno ekoloki orijentisanog turizma podrazumijeva prvenstveno ponudu autentinih ali i novih ruralnih proizvoda - od specifinih prehrambenih proizvoda diferenciranih u odnosu na iste ili sline proizvode drugih crnogorskih ili balkanskih turistikih destinacija, preko lokalnih proizvoda domae radinosti do irokog spektra usluga koje trebaju da omogue ugodan i siguran boravak turista u ruralnim destinacijama regiona Skadarskog jezera. S tim u vezi, potrebno je naglasiti da region Skadarskog jezera ne predstavlja u etnikom, kulturolokom i reljefnom smislu homogeno podruje, ve da se na tom prostoru susreu velike razlike koje dolaze do izraaja i u kulturi - prvenstveno nainu ivota, prehrani, proizvodnji specifinih proizvoda kune radinosti odnosno ponudi pojedinih agroturistikih proizvoda specifinim za pojedine mikrolokacije (Vukevi, 2007). Na samom jezeru i u okolini s obzirom na bogastvo ivotinjskog svijeta postoje uslovi za razvoj lovnog turizma u ogranienom vidu vodei rauna da se ouva ravnotea cjelokupnog sistema (Tomi i drugi, 2000). Posmatranje ptica na Skadarskom jezeru prua idealne uslove svim zaljubljenicima ornitofaune. Stanite kolonija pelikana, kormorana, aplji, igri i ostalih vrsta ptica privlai birdwatchere. Posmatranje se organizuje iz amaca-unova ili sa tornjeva i platformi. Takoe, Skadarsko jezero je idealno za windsurfere i jedrenje. Vjetrovi koji ovdje duvaju tokom itave godine pruaju posebno povoljne uslove za bavljenje ovim sportom, kako za poetnike tako i za one iskusnije. Pjeaenje i planinarenje privlae veliki broj turista. Ljubiteljima prirode na raspolaganju je veliki broj dobro obiljeenih i markiranih staza. Staze (edukativne i rekreativne) vode po proplancima, pored jezera, starih naselja, manastira, mostova. Stazama se stie do vrhova (vidikovaca), odakle se pruaju velianstveni pogledi i sagledava itava okolina. Primorskoplaninarska transferzala Orjen-Loven-Rumija, dugaka je 138 km i povezuje dva nacionalna parka Loven i Skadarsko jezero sa Rumijom na istoku i Orjenskim masivom na zapadu, du obale Jadranskog mora. U NP Skadarsko jezero na Vranjini se nalazi Centar za posjetioce, za sve nacionalne parkove Crne Gore. U Centru se dobijaju sve informacije o ukupnoj raspoloivoj turistikoj ponudi parkova. Ureena je prirodnjaka zbirka sa eksponatima ivotinja, etno-soba, prva tako uraena soba na ovom prostoru, fotografije endeminih biljaka, reljef svih nacionalnih parkova, sala za projekcije itd. Tokom 2007.god u NP Skadarsko jezero otvorena su i dva nova tematska centra za posjetioce u Muriima, posveen maslinarstvu, narodnoj radinosti i privreivanju Krajine i u Rijeci Crnojevia, posveen ribolovu i plovidbi na jezeru. Dosadanja iskustva, a naroito saradnja sa predkolskim ustanovama, osnovnim i srednjim kolama u itavoj Crnoj Gori potvrdili su opravdanost formiranja ovakvih centara.
242
Smjetajni kapaciteti u regionu Skadarskog jezera su relativno mali, posebno kada se radi o smjetaju vezanom za ekoturizam. Ponuda smjetajnih kapaciteta skoncentrisana je u podruju Virpazara, Vranjini i Plavnice te u seoskim gazdinstivima na podruju Krajine. Vezano za lovni turizam evidentirani su kapaciteti privatnog smjetaja u selima Zete u blizini Skadarskog jezera. 1.6.5. NACIONALNI PARK PROKLETIJE 1.6.5.1. Prirodne i kulturne vrijednosti Donoenjem Zakona o nacionalnim parkovima avgusta 2009. godine, Skuptina Crne Gore je proglasila nacionalni park Prokletije kao zatieno prirodno dobro, utvrdila njegove granice i definisala upravljaa. Tim inom privedena je kraju viedecenijska aktivnost na proglaenju prostora plavskih Prokletija za nacionalni park. Saglasno zakonom definisanoj proceduri, slijedi izrada prostorno-planske dokumentacije, a nakon toga odgovarajui planovi i programi upravljanja. NP Prokletije zahvata povrinu od 16.630 ha i u okviru njegovih administrativnih granica se nalaze dva rezervata prirode Hridsko jezero i Volunica, povrine od 1.052 ha. Kontaktna, odnosno zatitna zona oko nacionalnog parka iznosi 6.252 ha. Van granica parka nalazi se i rezervat prirode Visitor, povrine 1.618 ha. U neposrednoj blizini nacionalnog parka je i predloeni spomenik prirode Plavsko jezero, koji obuhvata povrinu od 1.150 ha. Ono po emu su Prokletije prepoznatljive ak i u evropskim razmjerama, upravo su njihove prirodne vrijednosti i relativno dobra ouvanost prirodnog ambijenta od zagaenja i degradacije. Prokletijske planine su naroito jedinstvene po svom geodiverzitetu i biodiverzitetu. Odlikuju se specifinom morfostrukturom i morfoskulpturom, sa naroito izraenim glacijalnim, krakim i fluvijalnim oblicima reljefa. Kuriozitetna, estetska i spektakularna svojstva reljefnog mozaika Prokletija u krenjakoj zoni upotpunjuju raznovrsni geomorfloki fenomeni kao to su veoma otri vrhovi i grebeni, duboki i vertikalno usjeeni cirkovi i valovi, krenjake preage u valovima i kanjonski usjeci u preagama (Vusaljska, Grbajska i Grnarska Grlja), prozorci u stijenama zvani uplja vrata, dinovski morenski bokovi, mora kamenja i interesantni profili stjenovitih slojeva. Plavsko-gusinjske Prokletije su hidrografski najbogatije planine u Crnoj Gori. To bogatstvo ine rijeka Lim a brojnim pritokama, Plavsko, Hridsko, Visitorsko i druga jezera, kraka vrela velike izdanosti - Gusinjski izvori, Oko, Bajrovia vrelo, Draga i drugi, kao i mnogobrojni izvori u kriljastoj zoni Prokletija. Plavsko jezero je najvee ledniko jezero na Balkanskom poluostrvu, dok je za Hridsko i Visitorsko jezero vezano postojanje reliktnih uma endemskog bora Molikove ume. Posebnu vrijednost na irem prostoru ovog regiona predstavljaju izvori iste i pitke planinske vode. Na Prokletijama se vide tragovi burnih evolucionih procesa koji su se na Balkanskom poluostrvu odigravali od tercijara do danas, to je imalo za posljedicu da se dananji ivi svijet Prokletija odraava u prisustvu specifinih endeminih ivotnih zajednica. Planinski vijenac Prokletije nudi veliku raznolikost pejzaa koji su, meutim, u nekoliko oblasti ugroene od strane ljudskog faktora. Podruje nacionalnog parka suoava se sa ozbiljnim problemima poput sjee uma, izgradnje kua, ulica i drenanih kanala koji izazivaju erozije tla, zagaivanja krajolika, nekontrolisanog lova i uvoza stranih vrsta (npr. za ribolov). Pouzdane informacije o postojeem biljnom i ivotinjskom svijetu na ovom podruju trenutno nijesu
243
dostupne. Potrebno je odmah preduzeti mjere za procjenu postojeeg stanja ekosistema i zatite prirode i pejzaa Prokletija. Kulturno-istorijski spomenici26 i sakralni objekti27 su takoe znaajna komponenta u turistikoj atrakciji regiona. Tu je i kanjonski usjek u Vusanju sa atraktivnim vodopadima, najvii vrhovi Crne Gore Maja Kolata (2.528 metar) i Maja Rosit (2.524), krape na Volunici i jo mnogo toga. Posebnu speleoloku vrijednost imaju brojne peine od kojih se naroito izdvajaju Bezimena peina na Mokroj gori, ardak na grebenu, Mitrova peina na Goleu. Plav i Gusinje poznati su i po vrijednom duhovnom blagu usmenoj narodnoj poeziji, pogotovo lirskim pjesmama, kao i bogatom folkloru, uvenom gusinjskom kolu alaturko i igri s pukom koji su na repertoaru mnogih ansambala. ensku muslimansku narodnu nonju ovog kraja etnolozi smatraju meu najljepima na Balkanu. Iz osmanskog perioda ima vie pjesnika i pisaca koji su pisali na turskom, persijskom ili arapskom jeziku. 1.6.5.2. Turistika ponuda Proglaenje Prokletija za nacionalni park je od velikog interesa ne samo za optinu Plav nego i za itavu Crnu Goru. Ovaj park e omoguiti uspjenu turistiku valorizaciju izuzetnih potencijala ovog planinskog prostora i pokrenuti sa mrtve take odrivi razvoj turizma kao stratekog pravca razvoja optine Plav. S obzirom na visok kvalitet prirodnih i kulturnih potencijala, uz mogunosti potovanja strogih zahtjeva zatite prirode shodno standardima Evropske unije, turizam na ovom podruju treba da bude prioritet razvoja. Prokletije mogu biti koncipirane kao izvanredna ekodestinacija od meunarodnog znaaja u okviru promotivnog koncepta Divlja ljepota Crne Gore. Turistika ponuda ovog prostora je, uprkos izvanrednim potencijalima, jo uvijek prilino skromna. Doline Ropojana i Grebaje okruene impozantnim planinskim vrhovima predstavljaju najvee atrakcije i ujedno polazne take za planinarske uspone na okolne vrhove. iri prostor Prokletija je izuzetno atraktivan za razvoj brojnih vidova turizma tokom itave godine. Po prirodnim uslovima za razvoj ljetnjeg rekreacionog i zimsko-sportskog turizma, naroito po skijakim potencijalima i mogunostima razvoja jezerskog, sportsko-ribolovnog i drugih selektivnih oblika planinskog turizma, te izazovima planinarskih i alpinistikih terena, Prokletije su bez konkurencije meu planinama nae zemlje. Zbog specifine klime, jedan od potencijalnih vidova budueg razvoja turizma na podruju parka jeste zdravstveni turizam. Osim navedenog, na podruju Nacionalnog parka Prokletije mogue je formirati i sadraje drugih vidova turizma, kao to su: kontrolisani ribolovni turizam, ekoturizam, seoski turizam, speleoloki, alpinistiki, kulturni, sportski, manifestacioni turizam itd. Isto tako, ureenje i uspostavljanje pjeakih i biciklistikih staza, sa edukativnim sadrajima, odmorita, zatim organizovanje planinarskih tura sa mogunou boravka u planinarskim domovima, kao i posmatranje ivotinja, izvanredne su
26
U centru Plava, na uzdignutom platou nekadanjeg Grada okruenog bedemima, nalazi se Stara Carska damija, sagraena 1471. godine. Njenu izgradnju finansirao je sultan Abdul Hamid. Zbog originalne arhitekture, duboreza i arabeski, kamene i drvene gradnje, galerije, soferluka i vitkog minareta, zatiena je kao spomenik kulture. U Plavu je i Redepagia kula ili ardak najstariji i najzanimljiviji stambeno odbrambeni objekat. Kula ima tri sprata povezanih drvenim, unutranjim stepenicama. Sagradio ju je 1671. godine Hasan beg Redepagi. Od sakralnih objekata svakako je najznaajniji manastirski kompleks Svete Trojice u Brezojevicama. U Gusinju je poznata Vezirova damija. Izgradio ju je 1765. godine Kara- Mahmut Buatlija, posljednji skadarski vezir.
27
244
mogunosti za razvoj turizma orijentisanog ka prirodi. 1.6.6. Ocjena stanja ekoturizma u nacionalnim parkovima Crne Gore Crnogorski nacionalni parkovi i ostala zatiena podruja velike atraktivnosti, sjajan su potencijal za razvoj ekoturizma. Meutim, kao to istie Nikoli (2000) oigledno je da je turistiki znaaj nacionalnih parkova Crne Gore do sada bio zapostavljen, a njihove ekoloko turistike mogunosti neiskoriene. Zato je potrebno da oni kao najznaajniji ekoloki centri biodiverziteta i turistiki potencijali budu na nov nain vrednovani i turistiki valorizovani. Obim turistikih posjeta nacionalnim parkovima i drugim zatienim podrujima zavisi prvenstveno od turistike ponude i promocije ovih podruja na turistikom tritu. to je javnost vie upoznata sa vrijednostima zatienih podruja to je vea mogunost za njihovo afirmisanje i turistiku valorizaciju. Prirodne i kulturne vrijednosti crnogorskih nacionalnih parkova u velikoj mjeri su nepoznate ak i lokalnom stanovnitvu. Svi crnogorski nacionalni parkovi, osim Durmitora gdje se turistiki resursi eksploatiu u izvjesnoj i nedovoljnoj mjeri, raspolau sa vrlo slabo organizovanom turistikom ponudom (Tomi i drugi, 2000). Iako turistika potranja za njima stalno raste, turistika potronja je jo uvijek relativno niska, prije svega zbog nedostatka odgovarajue ponude. Zbog toga ova podruja konstantno oskudijevaju finansijskim sredstvima, to onemoguava implementaciju sistema integralnog upravljanja. Glavni objektivni i subjektivni uzroci neefikasnog upravljanja turizmom nacionalnim parkovima i drugim zatienim podrujima Crne Gore su sljedei: neadekvatan zakonski i institucionalni okvir; neadekvatan politiki odnos prema zatiti prirode; nedostatak novca i osoblja; nedostatak menadment planova; nedostatak prostornih planova posebne namjene; nepostojanje ekoturistikih planova upravljanja; nepostojanje monitoringa i evaluacije uticaja turizma; slaba saradnja sa lokalnim vlastima i stanovnitvom; preniske kazne; visok procenat privatnog vlasnitva nad zemljitem i drugim nepokretnostima u zatienim podrujima; oskudna i nekvalitetna turistika infrastruktura; Postojei zakonski i institucionalni okvir ne obezbjeuju zadovoljavajui nivo efikasnosti u izvravanju obaveza u oblasti zatite prirode. Pored nedovoljnog nivoa izvravanja domaih propisa, brojne su i obaveze iz meunarodnih ugovora (konvencije i protokoli) koje ekaju odgovarajua rjeenja. Pored slabe efikasnosti pravnog, nedostaje i adekvatan politiki odnos prema zatiti prirode, to znaajno doprinosi stvaranju uslova za neodriv razvoj i njegove negativne posledice na biodiverzitet. Iako je postojei pravni okvir zatite ivotne sredine u Crnoj Gori u mnogim oblastima usklaen ili je u procesu revizije i usklaivanja sa zahtjevima Evropske unije, po inerciji se nastavlja slabo potovanje i implementacija tih zakona u praksi. Nedostatak preventivnih mjera vezanih za sprovoenje zakona kasnije se ne moe nadomjestiti represivnim mjerama.
245
Veliki problem crnogorskih nacionalnih parkova je nedostatak finansijski sredstava i kvalifikovanog osoblja za pripremu i realizaciju turistikih planova i planova zatite. Kao to stoji u Izvjetaju Ekonomske komisije UN za Evropu, iz 2007. godine, Menadment planovi za etiri nacionalna parka i druga zatiena podruja u Crnoj Gori su bili predmet rasprave, ali nikada nijesu realizovani. Za to je potreban struni savjet, profesionalni menadment i dovoljan broj zaposlenih za sve tipove zatienih zona, ali danas u Crnoj Gori nita od toga nije raspoloivo u dovoljnoj mjeri. Kao rezultat toga, ne postoje ekostandardi za turistike objekte, a pravila o zatiti prirode se esto kre (Ekonomska komisija UN za Evropu, Komitet za politiku zatite ivotne sredine, 2007). U meuvremenu je zapoeta izrada planova upravljanja za etiri od pet nacionalnih parkova (NP Biogradska gora, NP Durmitor, NP Loven i NP Skadarsko jezero) i oni su trenutno u fazi nacrta. Takoe, jo uvijek za neka zatiena podruja (kao to je npr. NP Prokletije), nijesu uraeni novi prostorni planovi posebne namjene, dok se odreena rijeenja za neka podruja iz postojeih planova mogu smatrati prevazienim. Samo zoniranje prema postojeoj prostorno planskoj dokumentaciji je prilino nejasno. Da bi se turizam u zatienim podrujima razvijao, a ne dogaao, potrebni su planovi upravljanja ovom djelatnou koji e biti usklaeni sa ostalim planovima. Mnoga zatiena podruja irom svijeta imaju ekoturistike planove upravljanja i predano rade na njihovoj implemetaciji. No, kako crnogorski nacionalni parkovi jo uvijek nemaju ni opte menadment planove (za etiri nacionalna parka ovi planovi su fazi nacrta) rezumljivo je da nemaju ni ekoturistike. Zbog toga je nakon usvajanja optih planova potrebno to prije poeti sa izradom ekoturistikih planova upravljanja. Prilikom razvoja turizma u zatienim podrujima mora se imati u vidu da se sa brojem posjetilaca u ovim podrujima poveavaju pritisci na prirodu. Onog trenutka kada broj posjetilaca i turistikih objekata pree odreenu granicu poinje da prijeti opasnost da nacionalni park izgubi svoju osobenost. Ekoloka zatita u turizmu podrazumjeva ouvanje osnovnih prirodnih vrijednosti odreene prirodne sredine kao minimalnog uslova odrivog razvoja turizma. Konkretno to znai selektivno planiranje razvoja turizma do nivoa prihvatnog kapaciteta date sredine. Prihvatni kapacitet treba da obezbijedi trajno odravanje osnovnih prirodnih, socio-kulturnih i ekonomskih vrijednosti zatienog podruja. Takoe, neophodno je voditi rauna o infrastrukturnim kapacitetima kako postojeim tako i planiranim, jer zbog neusaglaenosti izmeu razvoja turizma kao grane i infrastrukture koja je pratei preduslov, moe doi i do dovoenja u pitanje odrivosti takvog razvoja. Ono o emu se posebno mora voditi rauna je i kontrola saobraaja kroz zatiena podruja. Za uspjenu implementaciju ekotristikih planova potreban je sistem monitoringa i evaluacije, kako bi se uoeni nedostaci i problem mogli pravovremeno otkloniti.U skladu sa tim neophodno je definisati sistem ekolokih, ekonomskih i socio-kulturnih pokazatelja uticaja turistikih aktivnosti u zatienim podrujima. Visok procenat privatnog vlasnitva nad zemljitem i drugim nepokretnostima u zatienim podrujima stalno proizvodi konfliktne situacije izmeu upravljaa i vlasnika nepokretnosti. Uopteno govorei, zatiena podruja nijesu prihvaena od strane lokalne zajednice i nijesu razvijene mjere kojima bi se rjeavali rezultirajui sukobi. Lokalne vlasti se ne trude sprovoditi u djelo zakone ukoliko se time ugroavaju lokalni interesi ili kratkorone ekonomske koristi, tako da esto toleriru ilegalne aktivnosti.
246
Popis stanovnika iz 2003. godine pokazao je da se nastavlja trend smanjenja broja stanovnika koji ive u i oko nacionalnih parkova. Tako je npr. u okruenju Nacionalnog parka Biogradska gora 1991. godine bilo je 120 699 stanovnika, a 2003. godine neto manje 111 152 stanovnika.
Starosna struktura u okruenju parkova pokazuje znaajno uee starog stanovnitva.
Smanjivanje broja mladih ljudi u ukupnom broju stanovnika i njihova nezainteresovanost za rad u ovom sektoru bitan je ograniavajui faktor za razvoj ekoturizma. Mladi obrazovani ljudi naputaju ove oblasti to dovodi do nedostatka kvalifikovanog osoblja. Sezonski karakter zaposlenja u ekoturizmu takoe predstavlja prepreku za angaovanje kvalifikovanog osoblja. Poseban problem je oskudna i nekvalitetna infrastruktura. Ova podruja posebne prirodne vrijednosti nijesu pripremljena i opremljena za prihvat i kvalitetan boravak ekoturista. Materijalna turistika baza ovih podruja je jo uvijek veoma skromna i nefunkcionalna. Postoji samo mali broj tradicionalnih objekata koji se koriste u turistike svrhe. Pored nekoliko katuna koji su sanirani od strane turoperatora, ruralna turistika ponuda kojom bi se obuhvatili tradicionalni objekti je bukvalno nepostojea u ovim podrujima. Moglo bi postojati dosta potencijala za razvoj malih ruralnih hotela, gostinskih kua ili objekata za prijem gostiju korienjem prekrasnih tradicionalnih objekata u oblastima veoma visoke pejzane vrijednosti. Vlada Crne Gore je, u saradnji sa meunarodnim donatorskim organizacijama, u poslednjih nekoliko godina uloila znaajne napore i finansijska sredstva da bi se stanje u ovoj oblasti popravilo, meutim, situacija je jo uvijek daleko od zadovoljavajue. Najvie je uraeno na planu prilagoavanja legislative savremenim standardima u ovoj oblasti, a takoe je realizovano i nekoliko znaajnih projekata koji se odnose na razvoj i unapreenje turistike infrastrukture u ovim podrujima. Kao rezultat tih aktivnosti dolazi iz godine u godinu do poveanja broja posjetilaca u sjevernom regionu to se moe vidjeti sa slike 69. Slika 69: Broj turista u sjevernom regionu za period maj septembar 2008.-2010.
Izvor: Monstat, 2010.
Crna Gora pretenduje da postane meunarodno prepoznatljiv Wilderness Hiking & Biking brand u okviru Montenegro Wild Beauty i lider na Mediteranu kada su u pitanju planinarenje i biciklizam. Hiking & Biking projekat treba da doprinese stratekim ciljevima crnogorskog turizma a to su produenje sezone, rast prihoda i rast lokalne zaposlenosti, integracija zalea u nacionalni turistiki proizvod, smanjenje migracije i revitalizacija sela. U tom cilju donijeti zakonski i podzakonski akti kojim je definisano pitanje odravanja, ureenja, korienja planinskih staza za planinarenje i biciklizam. Unificirana signalizacija na stazama i uveden Bed & Bike standard. Omoguen je razvoj wilderness kampova i pojednostavljena procedura prelaska granice van graninih prelaza. Odabrane su i dokumentovane vrhunske staze za
247
planinarenje i biciklizam i selektovane staze za nacionalnu mreu. Markirano je preko 1000 km ovih staza. Postavljena je signalizacija na biciklistikoj stazi Top Trail 4 - TT4 duine oko 500 km, a uskoro se oekuje postavljanje signalizacije na Top Trail 3 - TT3 oko 450 km. Takoe, pripremljen je arhitektonski koncept za izgled sklonita (odmorita) du ovih staza. Planinarski savez Crne Gore postao je lan Evropske pjeake federacije (European Ramblers' Association- ERA) gdje su prezentovane dvije planinarske transverzale (PPT i CT-1) kao osnove za Evropske duge ture (E-12, E-6 i E-7) Opremljena je i kadrovski ojaana Gorska sluba spaavanja, za koju je nabavljena nova oprema. Gorska sluba spaavanja je postala lanica Meunarodne organizacije za spaavanje u planini (IKAR). Indikatori iz Ankete gostiju iz 2009. godine pokazuju da gosti u sjevernom regionu ve izraeno preferiraju planinarenje, kako je to prikazano na slici 70. Slika 70: Preferencije gostiju u sjevernomregionu prema vrsti aktivnosti
Izvor: NTO, 2010.
Od 2007. godine u vie navrata su za novinare uglednih turistikih asopisa i meunarodne turoperatore koji su specijalizovani za Hiking i Biking organizovane studijske posjete i promotivne ture. Kao rezultat toga danas imamo 69 novih stranih specijalizovanih turoperatora sa Hiking & Biking ponudama Crne Gore. Veina njih radi sa domaim turistikim agencijama. Najaktivnije zemlje do sada su Holandija, Belgija, Njemaka, Austrija, Izrael, Francuska, Velika Britanija i Finska. Na osnovu podataka ovih specijalizovanih turoperatora njihove grupe klijenata u Crnoj Gori najee borave 7-10 dana, a njihova prosjena potronja po osobi na dan je od 51-100 , bez rokova transporta. Da ponude turoperatora za Hiking & Biking doprinose proirenju sezone pokazuju podaci da je 68% organizovalo je posjete u periodu april - jun, 82% u periodu jul - septembar i 25% u periodu septembar-decembar (NTO, 2010). 1.6.7. Analiza ankete posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore Tokom ljetnjih mjeseci u Nacionalnim parkovima Crne Gore je sprovedena anketa sa ciljem ispitivanja vrijednosti, kvaliteta i poslovnosti radi unapreenja, poboljanja i ukljuivanja inovativnosti u dosadanje usluge, ponude i sadraje. Anketom su obuhvaena etiri nacionalna parka (Durmitor, Biogradska Gora, Loven i Skadarsko jezero), a rezultati su iskazani po parkovima pojedinano i zbirno za sve nacionalne
248
parkove. Prikupljanje podataka je izvreno linim intervjuom sa posjetiocima prilikom njihovog boravka u parku. Anketni listii su tampani na tri jezika (crnogorskom, engleskom i ruskom). Anketiranje je vreno sluajnim uzorkom u razdoblju jul septembar 2010. godine. Sadraj istraivanja se odnosio na: uestalost posjeta parku; duina boravka u parku; oznake i programe obilaska parka; stanje staza u parku; ljubaznost i uslunost osoblja parka; istou i urednost u parku i promotivne materijale. Kompletni rezultati ankete o stavovima turista dati su u prilogu 2. Na ovom mjestu iznijeemo samo najznaajnije rezultate. Na pitanje o uestalosti posjeta parkovima 90% posjetilaca je odgovorilo da park posjeuje jednom godinje, dok 10% njih to radi vie puta u godini. Kada je u pitanju duina boravka u nacionalnim parkovima 53% ispitanika u parku provede 1 dan, 34% 2-5 dana, a 13 % u parku provede vie od 6 dana godinje. U NP Durmitor posjetioci prosjeno borave od 2 5 dana, dok se u ostalim parkovima uglavnom ne zadravaju vie od jednog dana. Slika 71: Duina boravka posjetilaca u Nacionalnim parkovima
Izvor: JP Nacionalni parkovi, 2010.
Na pitanje o oznakama i programima obilaska u parkovima 92% ispitanika je odgovorilo da su jasni, a 8% da su nejasni i zbunjujui. Zamjerke su izraene na nedostatak oznaka na engleskom jeziku. Na pitanje o tome da li su staze u parkovima dobro pripremljene i ureene 70% ispitanika je potvrdno odgovorilo. Jedino su u NP Durmitor posjetioci imali veih primjedbi na ureenost staza. Slika 72: Da li su staze u parkovima dobro ureene i pripremljene
Na pitanje da ocijeni na skali od 1 do 5 ljubaznost i uslunost osoblja parka (prodavci ulaznica, informatori) 78% posjetilaca je zaokruilo ocjenu 5 a samo 2% ocjenu 1. to se tie istoe i
249
urednosti u parkovima nju je 53% posjetilaca ocijenilo sa ocjenom 5, 29% sa ocjenom 4, a samo 2% posjetilaca ocjenom 1. Kvalitet promotivnih materijala najbolje je ocijenjen u NP Biogradska gora (69% posjetilaca zaokruilo je broj 5) a najloije u NP Durmitor gdje je 8% posjetilaca zaokruilo ocjenu1. Slika 73: Ocjena istoe i urednosti u nacionalnim parkovima Crne Gore
Ako se uzme u obzir visok procenat pozitivnog miljenja koje je iskazano od strane anketiranih, rezultati ankete se mogu smatrati zadovoljavajuim. Ovo je prva anketa ove vrste sprovedena u Nacionalnim parkovima Crne Gore, narednih godina bi je trebalo ponoviti i iskazati uporedne rezultate.
250
1.6.8. SWOT analiza ekoturistike ponude u nacionalnim parkovima Crne Gore

SNAGE lijepa i ouvana priroda raznovrsnost biljnog i ivotinjskog svijeta bogastvo i kvalitet uma bogatstvo vodenih resursa (rijeke, jezera) proglaenje novih zatienih podruja (Nacionalni park Prokletije) dijelom obiljeene planinske i biciklistike staze uraen koncept za Eco lodge smjetajne objekte neoptereenost industrijom bogato kulturno- istorijsko nasljee gostoprimstvo lokalnog stanovnitva mogunost za obogaivanje turistikog proizvoda primorske regije nacionalna hrana i pie nove ekodestinacije blizina poznatih turistikih destinacija na crnogorskom primorju i u regionu domai i inostrani izvori finansiranja ANSE brojne meunarodne deklaracije o zatiti prirode rastua meunarodna tranja za ekoturizmom i avanturizmom rastua meunarodna tranja za novim ekodestinacijama rastua meunarodna tranja za visoko kvalitetnom ekoturistikom ponudom rastua vanost i prihvatljivost odrivog razvoja tekua integracija u Evropsku uniju ansa za ekonomski razvoj regiona razvoj regionalnih turistikih asocijacija umreavanje sa ostalim zatienim podrujima u regionu ouvanje tradicionalnog naina ivota mogunost za razvoj domae radinosti SLABOSTI odsustvo vizije i strategije razvoja ekoturizma nedostatak svijesti o vanosti ekoturizma i nedostatak inicijative za isti meu lokalnim stanovnitvom nepostojanje standarda i sertifikacionih programa za ekoturizam neprepoznatljivost i jednolinost ekoturistike ponude nizak nivo kvaliteta ekoturistikih usluga slaba promocija ekoturizma izraena sezonalnost -uglavnom ljetnja ponuda nedostajua i neadekvatna ekoturistika infrastruktura neintegrisana ponuda - slaba povezanost izmeu turistikih subjekata malo mladog stanovnitva nedostatak kadra sa aspekta kvantiteta i kvalifikacija nedostatak informacija i istraivanja neplanska i divlja gradnja skromna ureenost i odravanje zatienih podruja zaputanje poljoprivrednih povrina OPASNOSTI neadekvatna zakonska regulative nedostatak sredstava za ekoturistike projekte omasovljenje ekoturizma pretjerano korienje prirodnih resursa nepoznanice u vezi sa procjenom kvaliteta ekoturistikih usluga konkurencija susjednih drava gubitak identiteta zagaivanje i devastacija podruja poveanje trokova prevoza (cijena nafte) poveanje cijena hrane
251
2. OCJENA ELEMENATA PRIHVATNOG KAPACITETA U ZATIENIM PODRUJIMA CRNE GORE Predimenzioniran turizam uslovljava negativne pojave i procese kao to su zagaenje vazduha, vode, zemljita, promjene flore i faune, buka, degradacija pejzaa i sl. Crnogorski turizam raste ali se jo uvijek ne razvija u eljenom pravcu. On je uz urbanizaciju najznaajniji faktor pritiska na prostor i uzronik degradacije ivotne sredine upravo na podrujima gdje je ona najljepa, najprivlanija i sa turistikog gledita najvrednija i najosjetljivija, a to su, pored primorja, u Crnoj Gori svakako zatiena podruja. Raspoloivi instrumenti zatite ovih podruja su neadekvatni i neefikasni. Zato odrivi razvoj turizma mora postati imperativ, to ukljuuje sve oblike zatite prirode, ali i usklaivanje razvojnih dokumenata s visokim ekolokim standardima. U tom smislu neophodna su ogranienja u broju posetilaca u zatienim podrujima, jer masovni turizam, kao najjaa i najjatraktivnija industrija dananjice prijeti unitenju prirodnih resursa na kojima se temelji. Zato kada se govori o turistikoj valorizaciji zatienih podruja, logino se namee pitanje o obliku i granicama njihovog korienja u turistike svrhe. Pri tome treba imati na umu da je osnovna funkcija zatienih podruja zatita prirode, a da turizam nije cilj ve sredstvo za ostvarivanje te funkcije. Turizam i ostale aktivnosti u zatienim podrujima moraju se uskladiti sa utvrenim namjenama i reimima zatite za svako pojedinano podruje. Na taj nain se stvaraju uslovi da se zatiena podruja, uz odreene restrikcije, racionalno koriste. Turizam se u zatienim podrujima ne bi smio dogaati, ve ga je potrebno planirati i kontrolisati, pri emu kvalitetom pruenih usluga treba zadovoljiti potrebe sve zahtjevnijih posjetilaca. U skladu sa tim namee se potreba odreivanja prihvatnog kapaciteta (carrying capacity) tj. ocjene stvarnih mogunosti ovih destinacija da prime i kvalitetno zbrinu odgovarajui broj posjetilaca. Mora se utvrditi i izraunati gdje su granice i da li su u nekim elementima ve probijene. Turistika politika koja ne uzima u obzir granice prihvatnog kapaciteta i tete koje dugorono nastaju, vodi propadanju turistike destinacije. Crna Gora je mala zemlja, sa ogranienim resursima, i ne moe sebi priutiti da ponovi greke koje su napravile neke druge destinacije na Mediteranu i u Evropi (Bulatovi, 2008). To znai da menadment zatienih podruja mora izraditi posebne studije koje e primjenom naunih instrumenata dati odgovor na pitanje, kakve su mogunosti daljeg razvoja turizma, i u kom smjeru. Toj problematici treba pristupiti veoma ozbiljno kako se nekontrolisanim razvojem ne bi dolo do unitavanja resursne osnove. Kao to smo ranije istakli prihvatni kapacitet za turizam odreenog podruja zavisi od mnogo faktora i on se razlikuje od jednog do drugog zatienog podruja u zavisnosti od njihovih obiljeja. Na osnovu dosadanjih istraivanja, faktore koji utiu na na nivo prihvatnog potencijala moemo podijeliti u dvije osnovne grupe: obiljeja turista obiljeja zatienog podruja kao turistike destinacije Obiljeja turista u nacionalnim parkovima Crne Gore Pod obiljejima turista podrazumijevaju se njihova socio-ekonomska obiljeja (godine, pol, dohodak), etnika pripadnost, njihovi motivi, stavovi i oekivanja i stil ivota. Logino je da e turisti razliitih obiljeja razliito uticati na destinaciju. S obzirom na njihovo obrazovanje i kulturu razlikovae se i njihov odnos prema ivotnoj sredini. U zavisnosti od toga neke turiste
252
treba kontrolisati kako bi se sprijeili negativni uticaji, dok je za druge dovoljno istai samo diskretna upozorenja. Za odreivanje prihvatnog kapaciteta veoma je bitan nivo korienja pojedinih usluga, broj turista koji istovremeno borave u zatienom podruju, duina njihovog boravka kao i vrsta aktivnosti kojom se bave u zatienom podruju. Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore iz godine u godinu raste to se vidi iz tabele 13. i slike 74. Tako je u nacionalnim parkovima Skadarsko jezero, Biogradska gora i Durmitor u periodu 2006-2010. broj posjetilaca udvostruen. U 2010. godini u odnosu na 2009. prihodi u nacionalnim parkovim su poveani za 16,23%. U NP Skadarsko jezero se registruju samo oni turisti koji posjete Centar i krstare jezerom (brodiima), to je zanemarljiv broj u odnosu na stvaran broj posjetilaca, koji posjete park koji se nalazi pored glavne drumske i eljeznike saobraajnice. U NP Durmitor ulaz se naplauje samo za posjete Crnom jezeru, kao i rafterima na rijeci Tari. U NP Loven se do sada nijesu naplaivale ulaznice za itelje Cetinja kao i djecu i penzionere koji borave u odmaralitu na Ivanovim koritima. S obzirom na date injenice, teko je zakljuiti koliki je pravi broj posjetilaca, ali u svakom sluaju je mnogo vei nego to je dato u tabeli (JP Nacionalni parkovi, 2010). Tabela 13: Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore u periodu 2006-2010 Godina Nacionalni park Skadarsko jezero Biogradska gora Durmitor Loven 16.696 10.994 21.673 30.000 23.603 31.490 34.572 26.502 42.312 27.120 39.852 24.166 32.070 27.812 39.981 28.028 40.242 27.860 42.827 37.500 2006 2007 2008 2009 2010
Slika 74: Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore u periodu 2006-2010
45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 NP NP NP Durmitor NP Loven Skadarsko Biogradska jezero gora Izvor: JP Nacionalni parkovi, 2010.
2006 2007 2008 2009 2010
253
Za odreivanje prihvatnog kapaciteta zatienog podruja mnogo je vanije, od ukupnog godinjeg broja posjetilaca, definisati maksimalnu dnevnu prisutnost turista. Dakle, primarnu vrijednost ima maksimalno dnevno optereenje zatienog podruja. Poto se definie prihvatni potencijal zatienog podruja treba odrediti maksimalno prihvatljivu istovremenu prisutnost posjetilaca. Odreivanje ove veliine ima poseban znaaj kod spomenika prirode i kulturnoistorijskih spomenika koji ne mogu podnijeti veliki pritisak posjetilaca. Takoe, veoma je vana i prosjena duina boravka posjetilaca u zatienim podrujima. Kada su u pitanju nacionalni parkovi Crne Gore rezultati ranije pomenute ankete su pokazali da 53% ispitanika u parku provede 1 dan, 34% 2-5 dana, a 13 % u parku provede vie od 6 dana godinje. U NP Durmitor posjetioci prosjeno borave od 2 5 dana, dok se u ostalim parkovima uglavnom ne zadravaju vie od jednog dana. Meutim, gotovo svi posjetioci prilikom boravka u zatienom podruju ele vidjeti njihove najatraktivnije djelove sa izuzetnim prirodnim vrijednosti zato je due zadravanje u njima neprikladno. Najvei broj posjetilaca u NP Crne Gore dolazi preko putnikih agencija koje dovode turiste uglavnom na jednodnevne izlete (boravak od dva sata i vie). Boravak uglavnom ukljuuje obilazak Centra za posjetioce (postavke, etno sobe, suvenirnice, mogunost gledanja filma o NP) i krae etnje na prostoru glavnih atraktivnosti. Za dui boravak posjetilaca potrebno je proirenje turistike ponude i irenje njihovog kretanja na ire podruje, ime se smanjuje pritisak na najatraktivnije take. Turisti se tokom boravka u zatienim podrujima bave razliitim aktivnostima, zato ova podruja moraju imati kvalitetnu i sveobuhvatnu ponudu koja moe zadovoljiti razliite potrebe i elje posjetilaca. Turisti se u nacionalnim parkovima Crne Gore mogu baviti razliitim aktivnostima kao to su: centri za posjetioce, izletniki turizam (krstarenje), birdwatching (posmatranje ptica), biciklizam, windsurfing (jedrenje na dasci), vonja amcima po jezeru, pjeaenje i planinarenje, sportski ribolov, rafting, kajaking, extremni sportovi (freeclimbing, paraglajding, snowboard...), speleologija, fotosafari... Sve ove razliite aktivnosti imaju i razliiti uticaj na prirodno okruenje. Tako je npr. pjeaenje, manje tetno od vonje bicikla. Obiljeja nacionalnih parkova Drugu vanu grupu faktora ine obiljeja zatienog podruja kao turistike destinacije i ona opisuje: obiljeja prirodne sredine ekonomsku strukturu i ekonomski razvoj politiki sistem socijalnu strukturu turistiki razvoj Obiljeja prirodne sredine su izuzetno vana i ona se obino prilikom procjene prihvatnog kapaciteta posmatraju kao ograniavajui faktor. Na procjenu prihvatnog potencijala bitno utie zoniranje prostora u zatienim podrujima. Tako da zone sa stroijom zatitom mogu podnijeti mnogo manji pritisak od onih sa liberalnijom. Obino su zone pod strogom zatitom najatraktivnije i predstavljaju glavni motiv za posjetu zatienom podruju.
254
Svi crnogorski nacionalni parkovi, osim Skadarskog jezera, su smjeteni u planinskom dijelu Drave. Nacionalni park Skadarsko jezero se odvaja od ostalih nacionalnih parkova Crne Gore i ire kao podruje sa izrazitim limnolokim karakteristikama, sa izuzetnim bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom movarnog tipa. Njegove obale su razuene i bogate brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, veinom movarne, obrasle irokim pojasom trske. Biljni svijet je bogat i raznovrstan, sa vie od 25 rijetkih i endeminih, zakonom zatienih vrsta. Guste povrine flotantne i emerzne vodene vegetacije su naseljene brojnim ivotinjskim vrstama. To je gnjezdilite mnogih ugroenih vodenih ptica, kao i hranilite za riblje vrste i ekoloki filter koji odrava dobar kvalitet vode Jezera. Iz tog razloga, od neizmjernog je znaaja ouvanje vitalnog stanja ovog stanita i obezbjeenje odvijanja prirodnih procesa kako bi se odrale njegove ekoloke funkcije. Ostali nacionalni parkovi su planinski predjeli koji nude izvanrednu mogunost organizacije turizma temeljenog na prirodi. Meutim, kao to istie Singh (1992) paradoksalna je injenica da se planine smatraju metaforama snage i stabilnosti iako zapravo, cjelokupnom svojom visinom predstavljaju krhke sisteme. Planinski ekosistemi pokazuju slabu toleranciju prema svim aktivnostima koje troe resurse. Iz toga proizlazi da planine nijesu stvorene kako bi podnosile prevelik broj ljudi budui su po svojoj ekolokoj naravi veoma delikatne. Turizam i rekreacija sami po sebi nose izraenu mogunost oteenja biolokih sistema, to naglaava nunost ekolokog planiranja i upravljanja, na nain da ciljevi razvojne politike budu u saglasnosti sa ciljevima rekreacije i zatite prirodnih resursa u podruju. Brojne studije otkrivaju da ak i prividno pasivno posmatranje planinskih pejzaa moe imati poraavajue posljedice ukoliko rezultira runim oteenjima na vegetaciji i zemljitu u slikovitom podruju (Edington, Edington, 1986). Ekonomska struktura i dostignuti ekonomski razvoj utiu na turistiku ponudu zatienog podruja i na ekonomski status lokalnog stanovnitva. Sa ovim je direktno povezana i socijalna struktura stanovnotva. Razvijenija drutva su otvorenija prema drugim kulturama i drugim ljudima (posjetiocima). Bolja ekonomska razvijenost obino podrazumijeva i bolju i razvijeniju turistiku infrastrukturu. U nerazvijenim sredinama, posebno u sredinama posebnih kulturnih, vjerskih i drugih vrijednosti, socijalne prilike mogu znaajno ograniiti nivo prihvatnog kapaciteta. Uporedo sa ekonomskim razvojem u zatienim podrujima Crne Gore doi e do poveanja prihvatn0og kapaciteta ovih podruja. Politiki sistem, otvorenost zemlje, sigurnost i institucionalna organizovanost u turizmu znaajno utiu na organizaciju turistike ponude u zatienim podrujima i njihovu sposobnost da prihvate odreeni broj posjetilaca. Na ovim poljima u poslednjoj deceniji Crna Gora je postigla znaajan napredak i konkurentsku prednost nad susjedima. Pod socijalnom strukturom podrazumijevaju se opta demokratska obiljeja lokalnog stanovnitva, njihova kultura, drutvena organizacija, problemi radne snage, zapoljavanje ena, moralna i religiozna uvjerenja, nivo higijene, zdravstveno stanje populacije, jezik tradicija, autohtonost i obiaji, te stavovi stanovnitva prema posjetiocima. Broj stanovnika koji ive u zatienim podrujima Crne Gore ili u njihovom okruenju stalno opada. Starosna struktura u okruenju parkova pokazuje znaajno uee starog stanovnitva. Smanjivanje broja mladih ljudi u ukupnom broju stanovnika i njihova nezainteresovanost za rad u ovom sektoru bitan je ograniavajui faktor za razvoj ekoturizma. Mladi obrazovani ljudi naputaju ove oblasti to dovodi do nedostatka kvalifikovanog osoblja. Sezonski karakter zaposlenja u ekoturizmu takoe predstavlja prepreku za angaovanje kvalifikovanog osoblja.
255
Dostignuti nivo turistikog razvoja utie na sve aspekte prihvatnog kapaciteta u zatienom podruju. S psiholokog aspekta prihvatljivost posjetilaca za lokalno stanovnitvo je vea u viim fazama razvoja turizma nego to je to u poetnoj. Vremenom e lokalno stanovnitvo postati otvorenije prema posjetiocima. Na fiziki aspekt prihvatnog potencijala razvijenost turizma utie prije svega preko ve izgraenih prihvatnih kapaciteta i drugih raspoloivih usluga za posjetioce. Socioloki aspekt se, sa jedne strane, ogleda u tome to posjetioci donose nove kulture, trae odreene standarde i utiu na nain ivota lokalnog stanovnitva. Tako nastaje opasnost da se izgubi tradicionalni nain ivota i obiaji lokalnog stanovnitva. Sa druge strane posjetioci prednost daju upoznavanju novih kultura sa specifinim i atohtonim obiljejima. Imajui ovo u vidu turistiki razvoj bi trebao podsticajno djelovati na obnavljanje starih tradicija. Turistiki razvoj djeluje i na ekonomski aspekt prihvatnog kapaciteta. Ekonomski i turistiki razvoj pozitivno utiu na ekonomske mogunosti za prihvat posjetilaca i obogaivanje turistike ponude. Navedena obiljeja turista i turistike destinacije treba da predstavljaju osnovu za temeljnu analizu prihvatnog potencijala za zatiena podruja Crne Gore. Vano je istai da prihvatni potencijal nije fiksna veliina, jer se vremenom mijenjaju stavovi lokalnog stanovnitva i posjetilaca. Naravno, postoje i izuzetno osjetljiva podruja gdje je priroda limitirajui faktor razvoja. S obzirom da, kao to je ve vie puta reeno, turizam ima uticaj na drutvo, kulturu, ivotnu sredinu i privredu mogue je da se dostigne prag prihvatnog kapaciteta na samo jednom podruju. U tom sluaju prihvatni kapacitet zatienog podruja bie onaj gdje je iskazana najnia vrijednost. Menadment zatienih podruja Crne Gore moe djelovati na poveanje prihvatnog kapaciteta prije svega smanjenjem sezonalnosti i smanjenjem koncentracije posjetilaca u pojedinim atraktivnim zonama tj. njihovim upuivanjem da posjete i otkriju druge atraktivnosti u zatienom podruju. Najvei broj posjetilaca u nacionalnim parkovima Crne Gore boravi tokom ljetnje i zimske turistike sezone, dok je u ostalom dijelu godine nihov broj gotovo zanemarljiv. Za odreivanje prihvatnog potencijala relevantan je podatak o broju turista u vrijeme glavne sezone tzv. vrno optereenje, kome je potrebno prilagoditi sve funkcije prostora i infrastrukturnu opremljenost zatienog podruja. Tabela 14: Standardi za prihvatni kapacitet preporueni od strane WTO Vrsta podruja/tip aktivnosti park uma park u predgrau popularno izletniko podruje manje popularno izletniko podruje sport/ekipne igre golf skijalita pjeaenje jahanje Aktivnosti na vodi ribarenje/jedrenje glisiranje skijanje na vodi
Izvor: prilagoeno prema Inskeep, 1994.
Preporueni kapacitet do 15 osoba na dan /ha 15-70 osobana dan /ha 300-600 osoba na dan/ha 60-200 osoba na dan /ha 100-200 osoba na dan/ha 10-15 osoba na dan/ha 100 osoba/ha ureene staze 40 osoba na dan po km staze 25-80 osoba na dan po km staze 5-30 osoba/ha 5-10 osoba/ha 5-15 osoba/ha
256
Analitiari turizma su definisali okvirne prihvatne kapacitete, standarde za pojedina prirodna podruja. Standardi su raznorodni i mnogobrojni i meusobno se esto razlikuju. Neke od ovih standarda je mogue, naravno uz prilagoavanje specifinostima, primijeniti i u zatienim podrujima Crne Gore. WTO je ustanovila standarde za pojedine vrste podruja koji su izraeni u broju posjetilaca na dan po hektaru, kako je prikazano u tabeli 13. Ove standarde je prihvatila Evropska unija. Prilikom odreivanja prihvatnog kapaciteta za turizam u zatienim podrujima treba imati u vidu da nivo zadovoljstva posjetilaca u tim podrujima snano opada sa poveanjem broja istovremenih posjetilaca. To je potpuno razumljivo jer ovjek odlaskom u prirodu eli pobjei od svakodnevne buke i guve, pa ako se sa istim tim sretne i u prirodi nivo njegovog zadovoljstva bie znatno nii. Prilikom formulisanja turistike politike u zatienim podrujima Crne Gore neosporno je da se mora uzeti u obzir njihov prihvatni kapacitet, koji objedinjuje mreu razliitih elemenata, objektivnih, koje je mogue kvantifikovati, i subjektivnih koji imaju kvalitativnu dimenziju. Svi ovi elementi moraju se ozbiljno analizirati, nakon ega e se formulisati vie razliitih scenarija razvoja ekoturizma. Nakon toga se procjenjuje koji od ovih scenarija najbolje ispunjava ciljeve razvoja turizma i donosi optimalne ekonomske koristi, a da pri tom negativni uticaji na prirodno i socioekonomsko okruenje budu svedeni na minimum. Prihvatni kapacitet nakon analize svih njegovih aspekata definie u skladu sa najniom procijenjenom vrijednoi, bez obzira o kom aspektu je rije. Kada se definie prihvatni kapacitet moraju se dati smjernice za njegovu implementaciju koju treba da prati kontinuirani monitoring. Za odreivanje i praenje prihvatnog potencijala potrebno je imati razvijen sistem praenja razliitih objektibnih i subjektivnih pokazatelja. U praksi se esto javlja problem kako ograniiti dolazak posjetilaca kako se ne bi premaio postavljeni prihvatni kapacitet. Kada su u pitanju posjetioci koji noe u zatienim podrujima njihov broj je limitiran brojem smjetajnih kapaciteta koji je skroman u Crnoj Gori. Poseban problem mogu predstavljati izletnici (najvei broj posjetilaca u NP Crne Gore su izletnici) koji posjeuju najatraktivnija podruja, pa su u tom sluaju potrebne mjere za ograniavanje pritiska posjetilaca, jer svaki posjetilac iznad prihvatnog kapaciteta poveava ukupne trokove. 3. PREDLOG MOGUIH RJEENJA ZA UNAPREENJE EKOTURISTIKOG PROIZVODA U ZATIENIM PODRUJIMA CRNE GORE Da bi ekoturizam u Crnoj Gori od prie na papiru postao svakodnevna praksa potrebno je mnogo rada i truda na svim nivoima. Uspjeh ekoturizma, zavisi od ekonomske, socijalnokulturne i ekoloke stabilnosti, zato je u Crnoj Gori potrebno razvijati turizam koji ne unitava turistike atraktivnosti i na taj nain ne odvraa turistiku tranju, jer je ouvano prirodno, kulturno i socijalno okruenje osnovni uslov za razvoj ekoturizma. Zatiena podruja Crne Gore karaktriu raznoliki motivi koji, sa vie ili manje izraenim atraktivnim i funkcionalnim obeljejima, omoguavaju zadovoljavanje potreba razliitih segmenata turistike tranje. Raznovrsnost prirodnih i antropogenih elemenata ponude ovih podruja je posebno znaajna ako se imaju u vidu izraena heterogenost i stalne promjene u sektoru tranje, koja se permanentno uveava i sve vie diverzifikuje u pogledu zahtjeva. Na osnovu saznanja do kojih se dolo u ovom radu, postojeih iskustava u razvoju ekoturizma u
257
zatienim podrujima Crne Gore, te savremenih trendova u ovoj oblasti moe se zakljuiti da u Crnoj Gori postoji veliki potencijal za budui razvoj ekoturizma. Da bi se taj potencijal u budunosti oslobodio a Crna Gora postala prepoznatljiva ekoturistika destinacija, koja e se razvijati na odriv nain, potrebno je preduzeti razliite mjere za podsticanje i usmjeravanje ekoturistikog razvoja. Te mjere se odnose na: unapreenje institucionalnog i pravnog okvira za razvoj ekoturizma, razvoj stratekog okvira za ekoturizam u zatienim podrujima unapreenje kadrovskih kapaciteta ekoturistiki marketing standardizaciju i sertifikaciju ekoturizma u zatienim podrujima unapreenje ekoturistike infrastrukture unapreenje saobraajne infrastrukture ukljuivanje lokalnog stanovnitva u ekoturistike programe ekoloku zatitu ukljuivanje u meunarodne programe razvoja ekoturizma i korienje predpristupnih fondova Evropske unije 3.1. UNAPREENJE INSTITUCIONALNOG I PRAVNOG OKVIRA ZA RAZVOJ EKOTURIZMA Razvoj ekoturizma u zatienim podrujima zahtijeva adekvatan pravni i institucionalni okvir. Ako se eli razvijati ekoturizam u nekom podruju onda se to podruje mora efikasno zatititi i njime se mora aktivno upravljati. Neophodno je unapreenje i prilagoavanje institucionalnog i pravnog okvira kao i harmonizacija zakonodavstva sa meunarodnim standardima i njegova implementacija. U Crnoj Gori postoje solidna zakonska rjeenja, programi, planovi za sprovoenje principa odrivog razvoja, ali je potrebna njihova bolja implementacija. U okviru mjera za unapreenje institucionalnog i pravnog okvira za razvoj ekoturizma potrebno je uraditi sledee: Uraditi reviziju statusa, kategorije, reima zatite i granica postojeih zatienih podruja prirode. Pojedina zatiena podruja u Crnoj Gori su usled ljudskog djelovanja izgubila prirodne karakteristike zbog kojih su proglaena zato ih treba iskljuiti sa spiska. Ovo se prije svega odnosi na kategorizaciju spomenika prirode u Crnoj Gori koja bi reflektovala pravo stanje potrebe i opravdanosti pojedinanih zatienih podruja. Najoigledniji primjer negativnih promjena, tj. gubljenja prirodnih svojstava zatienih podruja, uoen je na crnogorskom primorju gdje dominira pritisak turistikog razvoja posebno na zatiene plae i njihovo neposredno zalee. Uspostaviti nova zatiena podruja. Ovdje se prije svega misli na uspostavljanje regionalnih parkova prirode kao posebnog stepena zatienih podruja s obzirom da u Crnoj Gori ne postoji nijedan park prirode. Meutim, najvanije je da inicijative za zatitu podruja budu zajednike, lokalnog stanovnitva i nacionalnih institucija. Oformiti upravljaka tijela za postojea i planirana zatiena podruja koja ih nemaju, kao i poboljati ve postojee upravljake kapacitete. Takoe je potrebno je ubrzati aktivnosti na reformi sistema upravljanja zatienim podrujima, a naroito u pogledu uspostavljanja odrivog sistema finansiranja zatienih podruja. Ovo je aktivnost na kojoj treba da rade, shodno svojim nadlenostima, organi centralne i lokalne vlasti.
258
Poveati institucionalnu i naunu saradnju sa naunim institucijama. Dosadanja praksa je pokazala da su dva kljuna elementa uspjenog funkcionisnja zatienih podruja adekavatno upravljanje (kadrovski, finansijski i drugi resursi) i postojanje detaljne analize znaaja postojanja zatienih podruja za region pa i cijelu dravu. Neophodno je dati odgovor na pitanje budue uloge zatienih podruja u Crnoj Gori (da li je to zatita, razvoj turizma ili poljoprivrede, i sl.) i sa tim u vezi definisati namjenu u pojedinim zonama. U tom cilju potrebno je kontinuirano organizovanje okruglih stolova, konferencija, programa razmjene i obuke, kako unutar Crne Gore, tako i sa susjedima i relevantnim meunarodnim ekspertima. Donijeti zakonsku regulativu koja e tano definisati pojam ekoturizma i ekoturistike djelatnosti.
3.2. RAZVOJ STRATEKOG OKVIRA ZA EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA Da se ekoturizam ne bi dogaao potrebno ga je strateki planirati. Za sada u Crnoj Gori nijesu uraeni strateki dokumenti koji tretiraju razvoj ekoturizma, a takoe ni u postojeim turistikim i drugim strategijama nije mu posveena panja. Zato u okviru mjera za razvoj stratekog okvira za ekoturizam u zatienim podrujima Crne Gore treba preduzeti sledee: Izraditi i implementirati opte menadment planove za zatiena podruja. Uvoenje novih upravljakih instrumenata, ukljuujui i izradu i implementaciju menadment planova za zatiena podruja, neophodan je uslov za implementaciju ciljeva koji su sadrani u relevantnim nacionalnim strategijama i meunarodnim konvencijama. Nacionalni parkovi ne mogu biti stoprocentni nosioci razvoja u jednoj oblasti. Neophodno je napraviti sveobuhvatan plan za razvoj svih sektora (nacionalnih parkova, turizma, poljoprivrede i sl.). Ovi planovi treba da preciziraju posebne strateke i operativne ciljeve turistikog razvoja, odrede upravljake aktivnosti, budet, finansiranje i zoniranje zatienih podruja kako bi se realizovali zacrtani ciljevi. Ukljuiti sve stejkholdere u proces donoenja i implementacije menadment planova. U procesu donoenja odluka treba osigurati uee svih stejkholdera saglasno njihovim specifinim znanjima. Na ovaj nain se mogu rjeavati konflikti koji nastaju izmeu razliitih grupa. Dobro definisan proces planiranja predstavlja osnovni preduslov uspjene realizacije razvoja ekoturizma. Kako bi se uspostavila metodologija planiranja, kljuno je stalno i interaktivno angaovanje zajednice ukljuujui sve zainteresovane strane: privatni sektor, privredne grane, upravljae zatienim podrujima, donosioce odluka na nacionalnom i lokalnom nivou. Upravljanje ekoturizmom moe se koristiti kao strateka prednost za unapreenje i promovisanje lokalnih/nacionalnih roba i usluga. Moe dovesti do poveanog nacioanlnog privrednog rasta i donijeti koristi lokalnom stanovnitvu. Uraditi i implementirati nacionalnu strategiju razvoja ekoturizma, stretigije na lokalnom nivou, te strategije razvoja ekoturizma za konkretna zatiena podruja. Ekoturizam je potrebno planirati i kontrolisati, te kvalitetom pruenih usluga zadovoljiti potrebe i elje turista. Dakle, potrebno je da se razvoj ekoturizma strategijski usmjerava, da se odrede kvalitativne i kvantitativne dimenzije. U tom cilju treba kreirati strategiju ekoturizma kao zajedniku vodilju svih stejkholdera. Strategiju razvoja ekoturizma
259
treba da sprovodi i koordinira tim strunjaka iz razliitih oblasti. Strategija ekoturizma u zatienom podruju ima za cilj maksimizirati koristi od turistikog razvoja uz istodvremeno minimiziranje trokova. U dizajniranju procesa planiranja vano je usvojiti procedure koje su lako razumljive, lako se obrazlau i u kojima su odluke dosljedne. Posebno je znaajno da u proces bude ukljuena ne samo uprava zatienog podruja, nego i graani kojih se to tie, javnost, posjetioci, privatni preduzetnici i naunici. Uravnoteeni razvoj ekoturizma zavisi od mogunosti postizanja konsenzusa svih ovih struktura, koje esto mogu imati i suprotstavljene interese, a sve s ciljem da se na kreativan i inovativan nain osigura bolja valorizacija jedinstva razliitosti, koje u Crnoj Gori jo uvijek nije dovoljno iskorieno. Prilikom toga neophodno je koristiti iskustva razvijenih turistikih zemalja. Tretirati ekoturizam kroz prostorno plansku dokumentaciju. Ovdje se prije svega misli na planove posebne namjene, planove predjela, studije lokacije i druge planske dokumente. Za ovo je potreban je interdisciplinarni pristup i ukljuenje brojnih strunjaka. Integrisati ekoturistike sa ostalim planovima zatienih podruja kao to su plan upravljanja biljnim i ivotinjskim svijetom, plan upravljanja rizicima u situaciji poara itd. Ekoturistiki plan moe u detalje razraditi posebne turistike upravljake prakse, razmjetaj objekata, mjere politike kojima se upravlja turistikim aktivnostima, politiku cijena turistikih preduzetnika itd.
3.3. UNAPREENJE KADROVSKIH KAPACITETA U Crnoj Gori nema dovoljno kvalitetnih kadrova za zatitu ivotne sredine i razvoj ekoturizma. U sistemu obrazovanja i vaspitanja nedovoljno je sadraja vezanih za ekologiju, putem kojih bi se lina i drutvena svijest podigla na nivo ekoloke kulture i dovela do ekologizacije drutvenog ponaanja. Takoe, nedostaje kvalitetna obuka za ekoturizam u obrazovnim institucijama srednjeg i visokog nivoa. Usled toga u dravnim i drugim institucijama (ministarstva nadlena za turizam i zatitu ivotne sredine, poljoprivredu, Zavod za zatitu prirode, Agencija za zatitu ivotne sredinu, JP za nacionalne parkove Crne Gore, optinski sekretarijati za zatitu ivotne sredine, nevladine organizacije i privatni sektor) prisutan je nedostatak kvalifikovanog kadra, i uopte nedovoljan broj izvrilaca angaovanih na poslovima zatite prirode i odrivog razvoja turizma. Manjak kvalifikovane radne snage ne utie samo na postojee turistike poslove, ve i na razvoj novih. U okviru mjera za unapreenje kadrovskih kapaciteta za zatitu ivotne sredine i ekoturizam potrebno je: Unaprijediti kadrovske kapcitete dravnih institucija. Nezavisni, struni i nepotkupljivi kadrovi posebno u dravnim institucijama moraju postati nosioci razvojne politike u ekoturizmu. Sistem kolovanja ekoturistikih kadrova mora biti planiran i koordiniran na dravnom nivou, uz podrku nauno-obrazovnih institucija, lokalnih vlasti i ulaganja u obrazovanje kadrova u samim preduzeima. Obrazovanje treba paljivo planirati i prilagoditi svakom ekoturistikom zanimanju. Strukturu obrazovanja treba koncipirati tako da ukljuuje savremene discipline, znanja i vjetine, a poseban akcenat treba staviti na praktinu obuku. Edukacija kadrova za ekoturizam na svim nivoima. Zadovoljstvo ekoturista u direktnoj je vezi sa kvalitetom ekoturistikih usluga koje pruaju zaposleni na svim nivoima. Zbog toga jedan od prioritetnih stratekih ciljeva mora biti poveanje broja visokoobrazovanih kadrova u ekoturizmu, uz insistiranje na konstantnoj edukaciji
260
kadrova na svim nivoima, kako bi odrali korak sa savremenim tehnologijama i trendovima u ekoturizmu. U tom cilju je potrebno razvijati ljudske potencijale i menaderske vjetine posebno u pravcu razvijanja vjetina komunikacije i posredovanja, kao i saradnje sa lokalnim stanovnitvom i drugim sektorima privrede. Obrazovani, inovativni i sposobni menaderi sa svojim znanjima i vjetinama moraju postati nosioci ekoturistikog razvoja. Posebne vjetine koje se trae u ekoturizmu ukljuuju strane jezike, brigu o gostima, poznavanje lokalne oblastii sl. 3.4. EKOTURISTIKI MARKETING Jedan od kljunih preduslova razvoja ekoturizma u Crnoj Gori je dobro osmiljen ekoturistiki marketing. U tom cilju potrebno je unaprijediti sve elemente marketing miksa to podrzumijeva kvalitetan proizvod po adekvatnoj cijeni koji se promovie na tritu i plasira kroz razliite kanale distribucije. Da bi se to postiglo potrebno je: Unapreenje ekoturistikog proizvoda. Ekoturizam u zatienim podrujima treba razvijati na temeljima savremenih trendova turistike tranje, uz uvaavanje komparativnih prednosti destinacije. Uvijek treba imati na umu tri kljune stvari koje ekoturisti oekuju od proizvoda ili usluge a to su kombinacija prirode, novih doivljaja i edukacije. Ekoturistika ponuda treba da bude obogaena, prisutna i odriva tokom cijele godine. Na taj nain e se postii produnje turistike sezone, stvoriti kritina masa ekoturistikih proizvoda tj.usluga, a time i adekvatna ekoturistika tranja. Mogui predlozi za razvoj proizvoda obuhvatali bi: Avanturizam koji obuhvata adrenalinske sportske aktivnosti poput biciklizma, jahanja, ronjenja, planinarenja, ekstremnih sportova i slino; Sportskorekreativni turizam koji obuhvata sportove koji nijesu ekstremni; Seoski i turizam; Gastro turizam koji ukljuuje uivanje u autohtonim i tradicionalnim gastro specijalitetima (restorani, gastro tematski putevi, vinske putevi i sl.); Zdravstveni turizam; Sveukupnu ponudu mogu upotpuniti vjerski i kulturni turizam i stvoriti dodatnu vrijednost za posjetioce.Ovako unaprijeena ponuda u oblasti ekoturizma trebalo bi da produi turistiku sezonu, da bolje integrie itavu unutranjost zemlje u turistiku ponudu i da uravnotei turistiki promet.
Poboljanje konkurentnosti cijena. Kvalitet ponude treba da prati i odgovarajui nivo cijena, to e osigurati profitabilnost ponude kako osnovnih uesnika, tako i svih ostalih u lancu vrijednosti. Unapreenje prezentacije, promocije i informisanja ekoturista. Ekoturizam u Crnoj Gori, tek je u zaetku zato je potrebno prvenstveno informisati i edukovati javnost o njegovim mogunostima i koristima koje sa sobom nosi. Radi unapreenja ekoturistike funkcije zatienih podruja i to bolje usklaenosti s njihovom nauno edukativnom (obrazovnom) funkcijom na naelima odrivog razvoja, neophodno je pristupiti unpreenju prezentacije, promocije i informisanja ekoturista. Ono to ekoturizam razlikuje od obinog putovanjai ili potrage za avanturom je njegov edukativni karakter koji kod ekoturista podstie razumijevanje problema ivotne sredine i shvatanja ekolokih procesa u prirodi. Valorizacija zatienih podruja postie se edukacijom posjetilaca putem razliitih medija. Da bi ekoturisti bili motivisani da posjete zatiena podruja oni se za to moraju zainteresovati putem tv emisija, filmova broura i sl. Dakle, oni se moraju pripremiti za podruje koje posjeuju kako bi u njemu poslije uivali. to je edukacija masovnija i uspjenija to je opasnost od degradacije prostora manja, jer se
261
rauna na sazrelu ekoloku svijest posjetilaca. Isto tako se i domaini moraju pripremiti za dolazak takvih gostiju, kako bi im pruili to bolju sliku sebe i svog kraja. Razvoj imida. Percepcija imida zatienih podruja prevazilazi logo i slogan. Imid je povezan je sa kompleksnom slikom, koja se utvruje, na primjer, izgledom web sajta, tampanog materijala i individualnim utiscima posjetilaca, kao to su npr. sistem voenja i informisanja posjetilaca, stanje ulaznog prostora, uniforme osoblja nacionalnog parka ak i predmeti, koji se prodaju u prodavnicama nacionalnog parka. Budui imid zatienih podruja moe da se gradi na pozicioniranju ovih oblasti kao jedne od poslijednjih divljih oblasti u Evropi. Povezivanje ekoturistike ponude s kanalima distribucije i potencijalnim posjetiocima. Ovo se najbolje moe postii putem organizovanih predstavljanja na sajmovima u zemlji i inostranstvu. Za predstavljanje ponude ekoturistikih proizvoda i usluga moraju se koristiti posrednici kao to su: turoperatori, putnike on line agencije, turistike organizacije, nadlena ministarstva i ostale interesne institucije. Uraditi Internet stranicu za crnogorski ekoturizam. Kao sastavni dio marketinkih strategija potrebno je napraviti internet stranicu koja e biti u nadlenosti odgovorne institucije. Internet stranica namijenjena je preduzeima koja posluju po ekostandardima, odnosno, kreiraju turistiku ponudu i krajnjim korisnicima, posjetiocima, koji putem stranice imaju mogunost pregleda cjelokupne ekoturistike ponude. Stranica treba da sadri i opte informacije za posjetioce, saobraajnu povezanost, saobrajne propise, najee postavljana pitanja i odgovore, vodi kroz web stranicu i ponudu. Na ovoj stranici treba predstaviti sva zatiena podruja sa svim njihovim bogatstvima i obiljejima kao i destinacije blieg podruja zajedno sa sadrajima, turistike informacije i informacije o dogaanjima, mape podruja i vodii s predstavljenim kulturnim i prirodnim dobrima. Ekoturistika ponuda treba biti svrstana po kategorijama smjetaja (Eco lodge, planinske kolibe, kampovi...) i aktivnostima i izletima, poput planinarenja, biciklizma, ribolova, rafting, kajakarenja, zabave, zelenog odmora, aktivnosti za djecu kreativne radionice, organizacija seminara, agroture.
3.5. STANDARDIZACIJU I SERTIFIKACIJU EKOTURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA
Zatienim podrujima kao turistikim destinacijama mora se upravljati na odriv nain. Drava mora propisati standarde koji e biti obavezujui za sve subjekte ukljuene u ekoturizam. U cilju standardizacije i sertifikacije odrivosti zatienih podruja potrebno je: Propisati standarde i kriterijume i razviti programe za sertifikaciju ekoturizma u zatienim podrujima prirode jer je osnovna pretpostavka za stvaranje ekoturistike tranje postojanje kritine mase sertifikovanih ekoturistikih proizvoda. Standardi u ekoturizmu predstavljaju znaajan marketinki alat kojim se omoguava diferencijacija eko od ostalih prouzvoda. Na taj nain poduzetnici koji zadovoljavaju standarde ostvaruju odreene prednosti na tritu. Naravno, treba imati u vidu injenicu da je u Crnoj Gori ekoturizam tek u zaecima stoga standard ne smije biti previe krut, ve da odrednice standarda moraju biti prilagoene situaciji na tritu. U tome moe pomoi povezivanje s evropskim i svjetskim organizacijama koje podstiu procese razvoja
262
standarda i ukazuju na vanost sertifikacije i oznaavanja proizvoda i usluga u ekoturizmu. Za sprovoenje programa sertifikacije potrebni su znaajni materijalni i kadrovski resursi sa kojima ne raspolau mala preduzea. Ulaganja u ovu oblast ne mogu se povratiti u kratkom roku. Da bi se pomoglo malim preduzeima potrebno je osnovati tijela ili organizacije koje e im pomagati u postupku prilagavanja poslovanja i daljem nastupu na tritu. Izraditi planove upravljanja posjetiocima. Najvei broj problema s kojima se suoavaju zatiena podruja proizlazi iz injenice da ne postoji plan upravljanja posjetiocima. Osim samog intenziteta posjeta, na nain koritenja resursa i potencijalne uinke mogu uticati mnoge druge varijable kao npr. ponaanje posjetioca, metode putovanja, veliina grupe, godinje doba, biofiziki uslovi. Kako je ranije navedeno, do sada je irom svijeta razvijeno niz sofisticiranih tehnika kojima se osigurava adekvatan okvir za upravljanje turizmom u zatienim podrujima. Naravno, zbog nedostatka strunih znanja, uprave zatienih podruja Crne Gore svakako moraju konsultovati relevantne dokumente i kontaktirati planere koji imaju iskustva u njihovoj primjeni. Utvrditi granice prihvatnog kapaciteta. Odrediti granice prihvatnog kapaciteta znai na naunoj osnovi ocjeniti stvarne mogunosti destinacije da primi i kvalitetno zbrine odgovarajui broj gostiju. Takoe, treba utvrditi da li su i na kojim elementima ove granice ve probijene. Potrebno je zakonski odrediti standarde i propise o najvioj moguoj optereenosti turistike infrastrukture, regulacije zagaivanja i sl. Iskustva drugih drava pokazuju da je neophodno utvrditi maksimalne vrijednosti broja leajeva po optini, po stanovniku i po m2 plae. Razviti pokazatelje odrivog razvoja ekoturizma. Za uspjenu implementaciju ekotristikih planova potreban je sistem monitoringa i evaluacije, kako bi se uoeni nedostaci i problemi mogli pravovremeno otkloniti. U skladu sa tim neophodno je definisati sistem ekolokih, ekonomskih i socio-kulturnih pokazatelja uticaja ekoturistikih aktivnosti u zatienim podrujima. Svaki specifian razvojni projekat moe integrisati pokazatelje uinka kako bi se mjerio uspjeh aktivnosti menadmenta tokom faze implementacije. Ova informacija e sluiti kao instrument za kontinuirano praenje i za odluivanje o tome da li su potrebne korektivne mjere.
3.6. UNAPREENJE EKOTURISTIKE INFRASTRUKTURE Kao to je ve vie puta istaknuto u ovom radu ekoturisti preferiraju boravak u lokalnom, vie tradicionalnom tzv. Eco lodge smjetaju, a pristup primarnim atrakcijama ili aktivnostima, komfor usluge, kvalitet dobijenih informacija i male grupe posjetilaca su kljuni faktori pri izboru smjetaja. Zato je u Crnoj Gori potrebno: Poboljati ponudu i kvalitet smjetajnih objekata. Prije svega potrebno je utvrivanje standarda i regulative o veliini, visini, dizajnu i gustini Eco lodge objekata koje se grade i materjalima od kojih se grade. Bez obzira da li su smjeteni unutar ili na periferiji zatienih podruja ekoturistiki objekti treba to manje da utiu na prirodno okruenje, da su u njega u potpunosti uklopljeni, izgraeni u skladu sa tradicionalnom arhitekturom i materijalima okruenja, kao i da koriste alternativne izvore energije. Kod izgradnje i upravljanja ovim objektima treba strogo primjenjivati kriterijume zatite ivotne sredine, uz optimalno upravljanje otpadom i energijom. Drugim rijeima potrebno je obezbijediti
263
to vei nivo samoodrivosti ovih objekata. Dobro locirati Eco lodge. Potencijalne zone za razvoj Eco lodge moraju biti odabrane analizom dostupnosti, atraktivnosti i sadrajnosti, ne naruavajui svojim razvojem ivotnu sredinu, predio ili neki od postojeih sadraja. Broj Eco lodge objekata mora biti kontrolisan kako ne bi dolo do pojave nagomilavanja i ponavljanja sadraja kao i pojave omasovljenja turizma, to nije u duhu ekoturizma. Poboljati kvalitet ostalih infrastrukturnih objekata. Ekoturisti zahtijevaju dinamian i rekreativno-edukativni odmor i stalan kontakt s prirodom. Za to je potrebno imati razvijenu prateu infrastrukturu kao to su informativni centri, razliite vrste staza, odmorini punktovi, vidikovci, mostovi, stepenici ili rukohvati i sl. Ova infrastruktura treba da bude paljivo integrisana u prirodu i pejza.
3.7. UNAPREENJE KVALITETA SAOBRAAJNE INFRASTRUKTURE Pozitivnom iskustvu ekoturista u velikoj mjeri doprinose kvalitetne saobraajnice. U Crnoj Gori je potrebno unaprijediti saobraajnu infrastrukturu i povezanost izmeu zatienih podruja. Bez boljih saobraajnih veza, nee biti mogue ustanoviti turistiki paket koji povezuje planine i obalu. Podizanje kvaliteta saobraajne infrastrukture rezultirae veim brojem posjetilaca, koji ujedno postaju potencijalni potroai svih usluga i sadraja koji se nalaze uz putne pravce kojima se kreu. Dobra saobraajna povezanost izmeu zatienih podruja kao i njihovu povezanost sa ostalim djelovima drave dovodi do smanjenja potrebnog vremena da posjetioci dou do njih, kao i do vee sigurnosti u saobraaju. Osim to omoguava brzo i udobno putovanje, moderna i kvalitetna saobraajna infrastruktura istovremeno prua mogunost regijama kroz koje prolazi da putnicima u tranzitu prezentiraju svoju ostalu ponudu i znatno poveaju prihode od turizma. Naravno, treba uvaavati injenicu da neka podruja moraju biti poteena od motornih vozila, i u takvim situacijama treba raditi na uvoenju ekolokog transporta. Da bi Crna Gora iskoristila svoj povoljan geografski poloaj i oslobodila ekoturistiki potencijal potrebno je: Osigurati brz, efikasan i siguran transport posjetilaca do zatienih podruja i unutar njih. Mora se obezbijediti kvalitet saobraajnica na koje su posjetioci navikli i koje oekuju. to skorija izgradnja auto puta Bar-Boljare, kao i Jadransko-Jonskog koji je u planu znaajno e poveati brzinu i udobnost transporta do zatienih podruja. Takoe se moraju poboljati magistralne saobraajnice i lokalna putna mrea u zatienim podrujima i njihovom okruenju. Za podruje nacionalnog parka Prokletije od najveeg znaaja je izgradnja magistralnog puta Gusinje-Verua-Podgorica, preko albanske teritorije dolinom Grnara i rijeke Vrmoe. Naravno, svi projekti razvoja saobraajne infrastrukture moraju se uskladiti sa postojeim prostornim planovima, kako se prirodno okruenje ne bi preopteretilo i ugrozilo. Raditi na modernizaciji postojeih i izgradnji novih aerodroma, otvaranju vazdunog prostora i boljoj povezanosti aerodrome sa zatienim podrujima. U Crnoj Gori za sada postoje dva meunarodna aerodroma u Tivtu i Podgorici. Takoe, bi trebalo iskoristiti interesovanje koje su iskazali neki strani investitori za osposobljavanje aerodroma u Beranama za putniki saobraaj jer je on najblii nacionalnim parkovima u sjevernom dijelu zemlje. Efikasnom organizacijom vazdunog prevoza u kombinaciji sa brzim
264
transportom do zatienih podruja Crna Gora bi privukla vie ekoturista iz udaljenijih trita iz kojih turisti dolaze avioprevozom. Otvaranje vazdunog prostora i dolazak Low cost kompanija viestruko bi koristio crnogorskom turizmu. Raditi na modernizaciji pruge Beograd-Bar i promociji ovog vida putovanja koji ima znatno manji negativni uticaj na okruenje. eljeznica za sada ima znaajnu ulogu jedino u prevozu turista iz Srbije.
3.8. UKLJUIVANJE LOKALNOG STANOVNITVA U EKOTURISTIKE PROGRAME Kvalitet upravljanja zatienim podrujima i razvoj ekoturizma u njima u velikoj mjeri zavisi od blagonaklonosti i podrke lokalnih zajednica. Lokalne zajednice esto trpe posljedice osnivanja zatienih podruja pa je njima mogue efikasno upravljati samo uz uee lokalnih zajednica, na nain da se pritom pobolja njihov ekonomski poloaj kroz dijeljenje koristi koje proizlaze iz ekoturistikih aktivnosti. U tom cilju potrebno je: Obezbjediti uee lokalnog stanovnitva u upravljakim strukturama zatienih podruja, prije svega nacionalnih parkova. Prilikom planiranja ekoturistikog razvoja moraju se uzeti u obzir lokalne specifinosti, prirodne i socio-kulturne karakteristike. U tom procesu moraju uzeti uee sve zainteresovane strane, koje esto imaju razliite poglede i interese. Te razliite poglede i interese je neophodno meusobno uskladiti. Poboljati proces komunikacije organa vlasti i lokalnog stanovnitva u procesu donoenja odluka o stepenu zatite i nainu iskorienosti prekograninih podruja, kao i prilagoditi pravni nain pregovaranja i tekstove odluka za lokalno stanovnitvo. Poveati interakciju sa lokalnom zajednicom i raditi na poveanju njihove ekoloke svijesti. Lokalne zajednice imaju odreene ivotne potrebe u naseljima koja se nalaze u okviru zatienih podruja ili u njihovoj blizini i te se potrebe moraju uvaavati. Da bi se izbjegli otpori i sukobi sa lokalnom zajednicom treba raditi na podizanju obrazovnog nivoa lokalnog stanovnitva i razvijanju svijesti o koristima i mogunostima razvoja lokalnih zajednica nakon proglaenja odreenih podruja zatienim. Potrebno im je objasniti da zatita ivotne sredine ne spreava razvoj. Zbog toga je potrebno organizovati stalne razgovore i radionice radi edukacije i informisanja lokalnog stanovnitva o mogunostima koje im prua ukljuivanje u turistiku djelatnost. Razvijati svijest i poznavanje graana, a naroito djece i omladine o prirodnim bogatstvima Crne Gore, nacionalnim parkovima kao i principima odrivog razvoja i zatite ivotne sredine (otvaranje posjetilakih centara, organizovanje kola u prirodi, izleta, izradu komunikacione strategije i slino). Takoe je potrebno izdvojiti i odreena sredstva za edukaciju mladih, preko finansiranja nevladinih organizacija i relevantnih institucija koje se bave pitanjima obrazovanja. Obezbijediti povoljne kredite za finansiranje aktivnosti lokalnog stanovnitva u zatienim podrujima kao i u okolnim zonama. Ovdje se misli na dui period otplate kredita i smanjenje kamata. Postojanje dobro organizovanih i ouvanih lokalnih zajednica, mrea malih i srednjih preduzea, kao i kapital znanja, neophodne su pretpostavke za postojanje ekoturizma. Ako se ekoturizam razvija iskljuivo od dravnih subvencija i meunarodnih donacija ostae jo dugo ekonomski beznaajan. Potrebno je
265
dosta vremena i ulaganja u infrastrukturu i obrazovanje da bi ekoturizam u Crnoj Gori postao ozbiljan izvor prihoda. Sprovoditi podsticajne mjere za poveanje broja stanovnika u pojednim podrujima. U Crnoj Gori postoji izraen problem migracija selo-grad, odnosno sjeverni ka junom i centralnom regionu, pa samim tim i disproporcije u regionalnom razvoju unutar Crne Gore. Ovo je veoma bitno, imajui u vidu da je turizam radno intenzivna djelatnost, koja u znaajnoj mjeri zavisi od adekvatnog kadra, i kvantitativno i kvalitativno. U saradnji sa relevantni zainteresovanim stranama, trebalo bi razraditi i implementirati ire ekonomske razvojne planove za ove oblasti. Podsticati kod lokalnog stanovnitva proizvodnju ekoloke hrane koja je neophodna za ekoturiste. U zatienim podrujima se nedovoljno koriste lokalni proizvodi u turistikoj ponudi. Zato postoji potreba da se ojaaju veze sa poljoprivredom i iskoriste mogunosti za razvoj organske proizvodnje. Podsticajnim mjerama treba stimulisati korienje poljoprivrednih i stoarskih povrina za proizvodnju organske hrane, koja postaje sve znaajniji resurs visokokvalitetne turistike ponude.Upotreba vie lokalnih poljoprivrednih proizvoda u turizmu koje direktno kupuju turisti ili koji se upotrebljavaju od strane hotela i restorana, mogu biti od koristi za lokalni prosperitet irenjem lokalnih ekonomskih koristi od turizma, a takoe mogu poboljati jedinstvenost lokaliteta i zadovoljstvo posjetilaca. Tradicionalna poljoprivreda je znaajna u privredi kao i u odranju regionalnih pejzaa i kulturnog bogatstva. Turizmom treba nastojati da se to podri.
3.9. EKOLOKA ZATITA Ouvanje prirodnih vrijednosti apsolutni je uslov dugorone odrivosti i konkurentnosti ekoturistike ponude. Ve smo vie puta u ovom radu istakli da su ekoturisti osobe koje su veoma osjetljive na pitanja zatite ivotne sredine. Razvoj ekoturizma u zatienim podrujima je vrlo kompleksan i uvijek mora da polazi od zatite svih prirodnih resursa i vrijednosti i njihovoj pravilnoj ekonomskoj eksploataciji. Planinski prostori kakvi uglavnom dominiraju u zatienim podrujima Crne Gore predstavljaju krhke ekosisteme koji su vrlo osjetljivi i ranjivi. Da bi se izbjegle negativne ekoloke poslijedice, sve mjere za razvoj ekoturizma, kao to su na primjer pjeaenje, planinarenje, planinski biciklizam ili paraglajding treba da budu odobrene studijom o uticaju na ivotnu sredinu. U tom smislu treba: Voditi vie rauna o odrivosti i ouvanju prirodnih resursa jer djelotvoran i odriv ekoturistiki razvoj ukljuuje ouvanje biodiverziteta i zdravo ekonomsko upravljanje u turizmu. U nekim zatienim podrujima koja razvijaju turizam ve je dolo do znaajnih oteenja prirodne i kulturne batine. Na taj nain turizam unitava vlastitu bazu tj. glavne atrakcije zbog kojih turisti dolaze u dato podruje. Koristiti tehniko-tehnoloka rjeenja koja doprinose ouvanju prirode i zatiti ivotne sredine. Razvoj u zatienim podrujima treba vezati za tzv. iste tehnologije, radi osiguranja roba i usluga znaajnih za visok kvalitet turistike ponude. Potrebno je u najveoj moguoj mjeri koristiti tehniko-tehnoloka rjeenja koja doprinose ouvanju prirode i zatiti ivotne sredine, posebno najvrednijeh prirodnih resursa kao to su nacionalni parkovi i sl. Potrebno je podsticati one oblike turistikog razvoja koji odravaju dragocjena prirodna bogastva, i izbjegavaju nepotrebno troenje resursa.
266
Bolje upravljati otpadom. Lokaliteti za odlaganje otpada imaju veliki vizuelni uticaj na okolinu. Uopteno gledano, upravljanje otpadom u Crnoj Gori se jo uvijek ne smatra visokoprioritetnim, pa se u tu svrhu ne izdvaja dovoljno novca. U sjevernom regionu, gdje je najvei broj zatienih podruja, jo uvijek ne postoji plan za upravljanje otpadom, ukljuujui industrijski otpad. Meutim, da bi se izbjegla fizika i vizuelna degradacija i zagaenje ivotne sredine otpadom se mora upravljati, jer osim to ima negativan uticaj na turizam, loe upravljanje otpadom je takoe tetno po biodiverzitet. Deponije u blizini i otpad na podruju zatienih podruja treba ukloniti kako bi se izbjegle albe turista i dalje nanoenje tete ivotnoj sredini.
3.10. UKLJUIVANJE U MEUNARODNE PROGRAME RAZVOJA EKOTURIZMA I KORIENJE PREDPRISTUPNIH FONDOVA EVROPSKE UNIJE U narednom periodu treba podsticati meunarodnu saradnju u cilju jaanja stabilnosti, bezbijednosti, prosperiteta i postizanja harmoninog, uravnoteenog i odrivog razvoja, kao i jaanja dobrosusjedskih odnosa. Prekogranina saradnja predstavlja okvir za ubrzane ekonomske integracije u cilju smanjivanja postojeih razlika u nivou razvijenosti prekograninih regiona, kao i za unaprjeenje sveobuhvatne kulturne, socijalne i naune saradnje izmeu lokalnih i regionalnih zajednica. Crna Gora kao drava ima mogunost korienja predpristupnih fondova Evropske unije, kroz vie komponenti, pa je u skladu s tim potrebno: Ukljuiti se u meunarodne projekte razvoja ekoturizma. To podrazumijeva koordinaciju i dogovore sa prekograninim zemljama kada su u pitanju ekoturistiki projekti. U budunosti e se uspostaviti veza izmeu zatienih podruja regiona Zapadnog Balkana. Zato je potrebno formiranja mree ili koordinacionog tijela od predstavnika graninih zemalja za svaku od prekograninih oblasti. Pored uspostavljanja saradnje na nivou organa vlasti i naunih eksperata, treba osigurati formiranje to vrih veza izmeu civilnog sektora i pojedinaca iz prekograninih mjesta koji ve rade na projektima iz ove oblasti. Iskoristiti predpristupne fondove Evropske unije za programe razvoja ekoturizma u zatienim podrujima. Nacionalni parkovi Crne Gore su sa svojim partnerima ve bili aplikanti za vie projekata iz podkomponente prekogranine saradnje i Jadranskog programa. Obuhvatajui predstavnike sa obije strane granice, koji zajedniki prolaze kroz razliite korake u procesu, voeni zajednikim interesom, razvijaju se dobrosusjedski odnosi. Krajnji rezultati bi trebalo da budu ekonomski prosperitet pograninih regija, politika sigurnost i bezbjednost u regionu i to laki i bri proces evropskih integracija.
267
VIII POGLAVLJE ZAKLJUCI Kao turistiki megatrend i jedna od najbre rastuih nia na tritu turistikih putovanja, ekoturizam se pokazao kao najprikladniji oblik turistikog razvoja u zatienim podrujima irom svijeta. Kao takav on se temelji na ekolokim naelima, zatiti prirodnih resursa, edukaciji svih uesnika i dobrobiti lokalnih zajednica. Pozitivna svjetska iskustva pokazuju da su najbolji efekti postignuti u malim ostrvskim zemljama i zemljama u razvoju, a da meunarodna politika u oblasti ivotne sredine postavlja osnove i pravce za efikasno djelovanje u nacionalnim okvirima. Koordinacija i usklaivanje turistike sa politikom zatite ivotne sredine, uz puno potovanje principa odrivog razvoja, potrebno je kako u globalnim tako i u regionalnom i lokalnom kontekstu. Zatiena podruja predstavljaju, pored primorja, svakako najvaniji turistiki resurs Crne Gore koji treba tititi, a njegovo korienje usmjeravati na naelima odrivog razvoja. Ova podruja, predstavljaju prostor bogat raznovrsnou i prirodnim ljepotama, uz mnotvo kulturnih i istorijskih pejzaa i dogaaja, najveim dijelom ouvan i sa visokim stepenom mogunosti ekoturistikog razvoja. Meutim, s obzirom na ograniene mogunosti korienja zatienih podruja i na njihovu optu, odnosno specifinu zatitu problematici turistikog razvoja u ovim podrujima treba pristupiti veoma ozbiljno, kako nekontrolisanim razvojem ne bi dolo do unitavanja njihovih prirodnih i antropogenih vrijednosti koje ujedno predstavljaju resursnu osnovu ekoturizma. Na osnovu saznanja do kojih se dolo u ovom radu, postojeih iskustava u razvoju ekoturizma u zatienim podrujima Crne Gore, te savremenih trendova u ovoj oblasti moe se zakljuiti da u Crnoj Gori postoji veliki potencijal za budui razvoj ekoturizma.Meutim, postojei sistem upravljanja zatienim podrujima djeluje nestabilno, reaguje i prilagoava se trenutnim promjenama, ne nastupa aktivno, dugorono i planski. Raspoloivi instrumenti zatite ovih podruja jo uvijek su neadekvatni i neefikasni, dok razvoj turizma u njima nije sistemski utemeljen, pa izaziva presiju na prostor i prouzrokuje degradaciju ivotne sredine. Ne primenjuju se principi ekoturizma i meunarodni standardi u ovoj oblasti, to vremenom moe dovesti do velikih oteenja ivotne sredine sa nesagledivim posledicama. Zato je potreban novi koncept upravljanja ovim podrujima u kome e ekoturizam predstavljati vaan dio razvojne strategije. Ekoturizam u zatienim podrujima Crne Gore se ne smije dogaati ve ga je potrebno strategijski usmjeravati i odrediti mu kvantitativne i kvalitativne razvojne dimenzije. Ekoturistike aktivnosti sa moraju planirati i kontrolisati, vodei rauna da se kvalitetom pruenih usluga zadovolje zahtjevi sve izbirljivijih turista. Pri tome se mora voditi rauna o prihvatnom kapacitetu ovih podruja tj. o njihovoj sposobnosti da prihvate turiste i razvoj turizma, a da se pri tome u veoj mjeri ne naruava ukupno okruenje prirodno, izgraeno i sociokulturno. Dakle, pred menadmentom ovih podruja je zahtjevan i teak zadatak da izrade posebne studije koja e primjenom naunih instrumenata dati odgovore na pitanja daljeg razvoja ekoturizma u ovim podrujima. To zahtijeva integralno planiranje i multidisciplinarni pristup. injenica da je uvoenje savremenog sistema upravljanja zatienim podrujima i ekoturizmom u Crnoj Gori, kao i u gotovo cijelom regionu Jugoistone Evrope, tek u poetnoj fazi, moe biti velika prednost, jer pouene nekim negativnim iskustvima iz drugih drava i regiona, ove
268
zemlje mogu izbjei zablude i prevazii ogranienja na ovim poljima i na taj nain razviti i implementirati uspjean koncept ekoturizma u zatienim podrujima. Taj koncept mora poivati na univerzalnim i opteprihvaenim naelima i standardima, ali isto tako mora uvaavati i vlastite potencijale, potrebe i specifinosti. U njegovom fokusu pored ekonomije moraju biti i etika i ekologija. Da bi se ekoturistiki potencijal zatienih podruja oslobodio a Crna Gora postala prepoznatljiva ekoturistika destinacija, koja e se razvijati na odriv nain, potrebno je preduzeti razliite mjere za unapreenje, podsticanje i usmjeravanje ekoturistikog razvoja. Te mjere se prije svega odnose na razvoj i unapreenje institucionalnog, pravnog i stratekog okvira za ekoturizam u zatienim podrujima, unapreenje kadrovskih kapaciteta, ekoturistiki marketing, standardizaciju i sertifikaciju ekoturizma u zatienim podrujima, unapreenje opte i ekoturistike infrastrukture, ukljuivanje lokalnog stanovnitva u ekoturistike programe, ekoloku zatitu i ukljuivanje u meunarodne programe razvoja ekoturizma i korienje predpristupnih fondova Evropske unije. Primjena ovih mjera unaprijedie ekoturistiki proizvod u zatienim podrujima to e doprinijeti brem i uspjenijem rjeavanju mnogih privrednih i drutvenih problema u Crnoj Gori i pomoi joj na putu pribliavanja Evropskoj uniji. Kvalitetna i konkurentna ponuda u oblasti ekoturizma na jednoj e strani produiti turistiku sezonu, bolje integrisati unutranjost zemlje u turistiku ponudu i uravnoteiti turistiki promet, dok e se na drugoj strani razvojem ekoturizma u zatienim podrujima obezbijediti bolji ivotni stanard za lokalno stanovnitvo i finansijska sredstva za unapreenje i dalju zatitu ovih podruja.
269
IX POGLAVLJE LITERATURA Aneli, M.,(2004), Nacionalni parkovi u turizmu Crne Gore, Cetinje. Adams, W.M., (2001), Green Development: environment and sustainability in the Third World, Routledge, London. Agenda 21 Principles for Sustainable Development in the Travel and Tourism Industry, published World Travel and Tourism Council, World Tourism Organization and the Earth Council 106. Ayala, H. (1995) From quality product to eco-product:Will Fiji set a precedent? Tourism Management 16 (1), 3947.
Anderson, C., (1997), Public Reaction to Protected Area Establishment and Management, The Northern Cape Breton Greater Ecosystem.
Atkinson A.J, Trenham, P.C, Fisher, R.N., Hathaway, S.A., Johnson, B.S.,Torres, S. G., Moore., Y. C., (2004), Designing adaptive monitoring programs in an adaptive management context for regional multiple species conservation plans. Western Ecological Research Center, U.S. Geological Survey, Sacramento, CA. Appleton, M.R., Pasca, C., Entwistle, A., Brigham, E., (2001), Management Planning Workshop Process Report and Summary of Outcomes for Retezat National Park, Piatra Craiului National Park and Vanatori Neamt Forest Park, Fauna & Flora International, Cambridge. Baki, O., (2002), Marketing menadment turistike destinacije, Beograd. Baki, O., (2000), Marketing u turizmu, Ekonomski fakultet, Beograd.
Baki, O., (2008), Marketing u turizmu, Fakultet za usluni biznis, Sremska Kamenica (Novi Sad).
Baki, O., Ljubojevi, ., Baki, M., (2002), Marketing strategija turistikih usluga, Zavod za udbenike i nastavna sredstva , Beograd. Balmford, A., Beresford, J., Green, J., Naidoo, R., Walpole, M., Manica, A., (2009), A Global Perspective on Trends in Nature-Based Tourism, PLoS Biology, volume 7, Issue 6. Balj, B., (2003), Uvod u filozofiju,Beograd, Zrenjanin. Bandin, T., Komazec, Lj., (2003), Ekonomika preduzea, Kompendijum II-Praksis produktivistike teorije ekonomskog uspjeha, Subotica. Barbier, E. B. i dr. (1997), Economic Valuation of Wetlands. A Guide for Policy Makers and Planners. Gland: Ramsar Convention Bureau. Barlow,J., Maul,D., (2000), Emotional Value-Creating Strong Bonds with Your Customers, Berret-Koehler Publishes, Inc.
270
Barrows, C.W, Swartz M.B, Hodges, W.L., Allen, M.F., Rotenberry, J.T., Li, B.L., Scott, T.A., Chen, X.A ., (2005), Framework for monitoring multiple-species conservation plans. Journal of Wildlife Management. Bieger, T., (2000), Management von Destinationen und Tourismusorganisationen. 4 Auflage. Muenchen: Oldenbourg.
Bien, A., (2007), A Simple Users Guide to Certification for Sustainable Tourism and Ecotourism. The International Ecotourism Society, Washington, DC.
Boo, E., (1990), Ecotourism: The Potential and Pitfalls (Vols 1& 2). Washington, DC: World Wide Fund for Nature. Boo, E., (1993), Ecotourism planning for protected areas. In K. Lindberg and D.E. Hawkins(eds) Ecotourism: Guide for Planners and Managers (pp. 1531). North Bennington: TheEcotourism Society. Bolund, P., Hunhammar, S., (1999), Ecosystem services in urban areas, Ecological Economics 29: 293301. Borregaard, M.K., Rahbek, C., (2010), Dispersion fields, diversity fields and null models: uniting range sizes and species richness , Ecography , vol 33, no. 2, pp. 402-407. Bosselman, F. P., (1978), Foundation. In the wake of tourism. Washington, DC: The Conservation
Brnjas, Z., (2000), Strategijski menadment, Beograd. Brockington, D., (2002), Fortress Conservation, The Preservation of the Mkomazi Game Reserve, Tanzania, Oxford, James Currey. Brunckhorst, D., (2000), Bioregional planning: resource management beyond the new millennium. Harwood Academic Publishers: Sydney, Australia. Budak, I., Kosec B., (2009), Environmental labeling of products and services, Teaching material,Tempus project JEP_41156 (2006) - TIMEA. Bulatovi, D., (2003), Potencijali za razvoj ekoturizma na Komovima, okrugli sto, Stvaranje osnova za razvoj ekoturizma u regionu planine Komovi i Skadarskog jezera, Podgorica. Bulatovi, D., (2004), Primjena integralnog marketinga kod Nacionalne turistike organizacije, na primjeru Turistike organizacije Crne Gore: diplomski rad, FABUS, Novi Sad.Bulatovi, D., (2006), Kako razvijati planinski turizam u Crnoj Gori, Gorske staze, br.42, str.14-16 Bulatovi, D., (2007), Sportski turizam potreban novi pristup sportskom turizmu u Crnoj Gori, Gorske staze, br. 43, str. 14-16 Bulatovi, D., (2007), Sportovi u prirodi karakteristike i perspektive razvoja, Gorske staze, br. 44, str. 12-14 Bulatovi, D., (2007), Da li u Crnoj Gori razvijamo koncept odrivog turizma, Gorske staze,
271
br.45, str. 12-14. Bulatovi, D., (2007), Ekstremni sportovi, Gorske staze br.47, Podgorica. Bulatovi, D., (2007), Sportovi u prirodi-karakteristike i perspektive razvoja, Gorske staze,br.44, Podgorica. Bulatovi, D., (2008), Implementacija turistikih megatrendova u privredu Republike Crne Gore: magistarska teza, Ekonomski fakultet Subotica. Bulatovi, D., (2008), Ekoturizam u zatienim podrujima Crne Gore, 1. Kongres ekoturizma Srbije, Fruka Gora, 13.-15. oktobar. Bulatovi, D., (2009), Implementacija ekoturizma u nacionalnim parkovima Crne Gore, Turistiko poslovanje, 3, str. 93-105, Visoka turistika kola, Beograd. Bulatovi, D., (2009), Odrivo upravljanje podrujima evropskih ekolokih mrea, Gorske staze, 64, str. 9-11, Podgorica. Bulatovi, D., (2010), Ekoloko oznaavanje u turizmu, Turistiko poslovanje, 4, str. 53-59, Visoka turistika kola Beograd.
Bulatovi, D., (2010), Ekstremni sportovi kao dio turistike ponude u zatienim podrujima Crne Gore Turistiko poslovanje, br. 5, str. 135-140, Visoka turistika kola Beograd.
Bulatovi, D., Bulatovi, A., (2009), Uloga i znaaj ekolokog oznaavanja u turizmu, 2. Meunarodna konferencija o ekoturizmu, Novi Sad. Bulatovi, D., Bulatovi, A., (2010), Izgradnja ekoturistikih objekata kao preduslov daljeg razvoja ekoturizma u zatienim podrujima Crne Gore, 3. Meunarodna konferencija o ekoturizmu, Novi Sad. Bscher, B., (2010), Seeking Telos in the Transfrontier, Neoliberalism and the Transcending of Community Conservation in Southern Africa, Environment and Planning A 42, 3: 644-660. Bscher, B., Dressler, W., (2007), Linking Neoprotectionism and Environmental Governance: on the Rapidly Increasing Tensions Between Actors in the Environment-Development Nexus, Conservation and Society 5:586-611. Bukovi, V., (2005), Potrebna revizija zatienih podruja, Gorske staze br.31, Podgorica. Budowski, G., (1976), Tourism and environmental con [end p.43] servation: Conflict, coexistence or symbiosis. Environmental Conservation 3(1):27-31. Butler, R.W., (1990), Alternative tourism: Pious hope or Trojan horse? Journal of Travel Research Winter:40-45. Butler, R., Pearce, D., (1995), Change in Tourism, People, Places, Processes, Routledge, London.
272
Bunc, M., (1986), Integrirani marketing u turizmu, Ljubljana, Delavska enotnost. Carrier, J. G., Macleod, V.L. D., (2005), Bursting the bubble, The socio-cultural context of ecotourism, Journal of the Royal Anthropological Institute, Volume 11, Issue 2, pages 315-334 Ceballos-Lascurain, H., (1991) Tourism, eco-tourism and protected areas. In Kusler, (ed.) Ecotourism and Resource Conservation. Vol. 1. Eco-tourism and resource conservation project. Ceballos-Lascurain, H., (1991), Tourism, ecotourism and protected areas. Parks 2 (3).
Ceballos-Lascurain, H., (2004), Ecotourism and ecolodge development around the world in the 21st century, http://www.edinburgh.ceh.ac.uk/biota /Archive_researchmatters /6299.htm preuzeto: 10.09.2010.
CESD, (2008), A Simple Users Guide to Certification for Sustainable Tourism and Ecotourism, 3rd Edition, Washington.
Conaghan, A., Hanrahan, J., (2009) Global Conformity of Indicators for Eco-Certification Programs. Tourism and Hospitality Research in Ireland Conference: Dublin Institute of Technology.
Clemente, P., (1997), Toscana un turismo senza cultura, U: Turismatica: Turismo, cultura, nuove, imprenditorialita e globalizzazione dei mercati, Milano, Franco Agnelli, s.r.l. Commission of the European Communities, (2003), Towars a Thematic Strategy on the Sustainable Use of Natural Resources-COM (2003) 572, Brussels. Commission of the European Communities, (2005), Thematic Strategy on the Sustainable Use of Natural Resources-COM (2005) 670 final, Brussels. Connelly, J.,Smith, G., (1999), Politics and the Environment: From Theory to Practice. London: Routledge. Cooper, C., Fletcher, J., Fyall, A., Gilber, D.,Wanhill, S., (2005), Tourism - Principles and Practice, Prentice Hall. Costanza, R. R., dArge, R., de Groot, S., Farber, M., Grasso, B., Hannon, K., Limburg, S., Naeem, R.V., ONeill, J., Paruelo, R.G. , Raskin, P., Sutton, M., van den Belt, (1997), The value of the worlds ecosystem services and natural capital. Nature 387: 253260. Council of the Europen Union, (2006), Review of the Sustainable Development Strategy, Brussels. Crkveni, I., (1991), Turizam u agrarnim podrujima, Acta turistica, vol 3, 8-28. Crnobrnja, B., Budak I., Ili, M., Hodoli, J., Kosec, B., (2009), Oznaavanje o zatiti ivotne sredine analiza oznaka tipa i prema srps iso 14024:2003. Ceballos-Lascurin, H., (1996), Tourism, Ecotourism and Protected Areas, IUCN, Gland, Switzerland and Cambrige, London.
273
ai, K., (1998), Poslovanje preduzea u turizmu, Ekonomski fakultet, Beograd. aldarovi, O., (2006), Konceptualizacija prirode kao vrijednosti javnog dobra i aspekti njezine valorizacije, Revija za sociologiju, Vol XXXVII. No 12: 4762 aldarovi, O., (2001), Socio-economic Analysis of the Neretva Delta Area (48 str.), Regional Environmental Center Budapest/Zagreb Zagreb. rnjar, M., (2002), Ekonomika i politika zatite okolia, Ekonomski fakultet Sveuilita i Glosa Rijeka Rijeka. erovi, S.,(2009), Strategijski menadment u turizmu, Univerzitet Singidunum, Fakultet za hotelski i turistiki menadment, Beograd. omi, ., (1988), Prostorno planiranje turizma. Turizam, broj 3, Turistiki savez Hrvatske, Zagreb. omi, ., (2001),Primena teorije globalizacije na turizam, Turizam, br.5, str.5-7, institut za geografiju, Novi Sad. rnjar, M., rnjar, K., (2004), Suvremeno promiljanje o meusobnim odnosima znanja i okolia, Ekonomski pregled, 55 (7-8) 580-594. rnjar, M., (2002), Teorijske osnove upravljanja zatienim prirodnim podrujima Daly, H., (1987), Sustainable Growth, An Impossibility Theorem, Boston. Daily, G.,C., (1997), Natures Services, Island press, Washington DC. Diamantis, D., (1998), Consumer behaviour and ecotourism products, Annals of Tourism Research 25 (2), 515518. Diamantis, D., (1998a), Ecotourism: Characteristics and involvement patterns of its consumers in the United Kingdom, PhD dissertation, Bournemouth University, UK. Diamantis, D., (1999), The Concept of Ecotourism: Evolution and Trends Current Issues in Tourism Vol. 2, No. 2&3 Diamantis, D., (2004), Ecotourism Management and Assessment, Thomson, London. Diamantis, D., ( 2004), Ecotourism: Management and Assessment, Thomson Learning, London. Diamantis, D., Ladkin, B., (1999), The Links Between Sustainable Tourism and Ecotourism: A definitional and operational perspective, The Journal of Tourism Studies, 10 (2): 35-46. Dodds, R., Joppe, A., (2005), CSR in the Tourism Industry? The Status of and Potential for Certificationi. Codes and Conduct and Guidelines.
Dolnicara, S., Leisch, F., (2008), Selective marketing for environmentally sustainable
274
tourism, Tourism Management 29 (4): 672680.

Douglas, N., Douglas, N., Derett, R. (2002), Special Interest Tourism, Wiley, New York. Duffy, R., (2006), NGOs and Governance States, The Impact of Transnational Environmental Management Networks in Madagascar, Environmental Politics, 15, 5, pp. 731-49. Durbn, V. M., (1992), El Manejo del Turismo en los Parques Nacionales de Canarias (Espaa), Dos Casos Lmite. Dragievi, M., (1997), Ekonomija i novi razvoj, Alinea, Zagreb. Drumm, A., Moore, A., (2002), An Introduction to Ecotourism Planning, USAID and Nature Conservancy. Drumm, A., Moore, A., (2005), Ecotourism Development, A Manual forConservation Planners and Managers. Arlington, VA, The Nature Conservancy. Drumm, A., Moore, A., Soles, A., Patterson,C., Terborgh, E.J., (2004), The Business of Ecotourism Development and Management, UNDP. Duli A., (2001), Upravljanje razvojem turizma, Zagreb. Durst, P. B, Ingram, C.D, (1988), Nature-oriented tourism promotion by developing countries, Tourism Management 9 (1), 39-43. eli, T., (2004), Elektronski marketing u turizmu, Beograd, Dereta. ukanovi, D. (1999), Meteoroloka aktivnost u zdravstvenoj zatiti oveka, Meteoroloki podaci nacionalno blago, RHMZ, Vrnjaka Banja. uki, A., (1999), Menadment prirodnih resursa i ekologija u turizmu, Veleuilite Dubrovnik. ukanovi, M., (1996), ivotna sredina i odrivi razvoj, Elit, Beograd. Ecotrans, 2000, Hildebrand and Hamele, in FEMATOUR, 2000. Ehrlich, P., R., et all., (1999), Knowledge and the Enviroment, Ecological Economics, (30), 267284. Eagles, P.F. J., McCool, S. F., Haynes, C. D.A, (2002), Sustainable Tourism in Protected Areas, Guidelines for Planning and Management, IUCN Publication Services Unit, Cambridge. Eco Lodge koncept za Crnu Goru, (2007), Ministarstvo za ekonomski razvoj, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, GTZ, Podgorica. Edington, J. M., Edington, M. A., (1986), Ecology recreation and tourism, University Press, Cambridge. Ed. David, H.F., Liu & Bela G., Liptak, (1999), Environmental Engineers Handbook, Boca Raton: CRC Press LLC.
275
Ehrlich, P., R., et all., (1997), No Middle Way on the Enviroment, The Atlantic Monthl. Ekonomska komisija UN za Evropu, (2007), Komitet za politiku zatite ivotne sredine, Drugi Izvjetaj o stanju ivotne sredine, Njujork i eneva. Engel, J, R., Engel, J, G, eds, (1990), Ethics of Environment and Development, Global Challenge and International Response, Belhaven Press, London. European Commission, (2001), Communication from the Commission, The challenge of environmental financing in the candidate countries. COM, (2001) 304 final, June 8, 2001. Evans, C., (2005), Conservation and Sustainable Use of Biodiversity in the Dalmatian Coast through Greening Coastal Development, An Approach to Planning for Sustainable Tourism Based on Relevant International Experience, UNDP/GEF COAST project, Phase B.
Farell, B.H., McLellan, R.W., (1987), Tourism and physical envinroment research, Annals of Tourism Research 14 (1) 1-16.
Farrell, B., Twining-Ward, L. (2005), Seven steps towards sustainability: Tourism in the context of new knowledge. Journal of Sustainable Tourism, 13(2): 109122.
Fennell, D., A (1999), Ecotourism: An Introduction. New York: Routledge. Fennell, A. D., (2001), Tourism, Vol. 4, No. 5. A Content Analysis of Ecotourism Definitions, Current Issues in
Fennell, A. D.,(2003), Ecotourism, An introduction, 2nd ed. London, New York, Routledge. Fennell, D., (2007), Ecotourism, Taylor & Francis. Fennell, D., (2008), Ecotourism, third edition, Routledge, London and New York. Field B, Field M, (2006), Environmental Economics: an introduction, McGraw Hill, Boston. Graeme, H., Ecotourism, University of Adelaide, 2004. Font, X., Cochrane, J., (2005), Integrating Sustainability into Bussines, A management Guide for Responsible Tour Operators, UNEP. Gartner, W.C., (1996), Tourism Development, Principlec, Processes and Policies, Van Nostrand Reinhold, New York. Gartner, W.C., Lime, D. W., (Eds.), Trends in Outdoor Recreation, Leisure and Tourism, pp.37 46. CABI Publishing, Wallingford, UK. Glasson, J., Godfrey, K., Goodey, B., (1995), Towards Visitor impact Management, Visitor Impacts, Carrying Capacity and Management Responses in Europre,s Historic Towns and Cities, Avebury, Oxford. Goodwin, H., Francis, J., (2003), Ethical and responsible tourism, Consumer trends in theUK,
276
Journal of Vacation Marketing 9, London. Gouirand, P., (1998), A quoi sert la prospective de tourisme? Cahier espace, 49, 112-115. Griffin, T., De Lacy, T., Green Globe: sustainability accredation or tourism in R. Harris, T. Griffin, P., Williams (eds.), ( 2002), Sustainable Tourism: A global perspective. Oxford: Butterworth Heinemann. Gossling, S., (1999), Ecotourism: a means to safeguard biodiversity and ecosystem functions? Ecological Economics, No. 29, pp. 303 320. Gossling, S., Hansson, C.B., Hoerstmeier, O., Saggel, S., (2002), Ecological footprint analysia as a tool to asses tourism sustainability, Ecological Economist, 43: 199-211 Green, M., Paine, J., (1997),State of the Worlds Protected Areas at the End of the Twentieth Century. Paper presented at the IUCN World Commission on Protected Areas Symposium on Protected Areas for the 21st Century: From Islands to Networks Albany, Australia, 24th-29th November. GREEN GLOBE 21, (2004), International Ecotourism Standard. Gronroos, C., (2006), Service Management and Marketing, a Customer Relationship Approach, second edition, John Wiley & Sons, Ltd. Gruji, M., (2002), Menadment u turizmu=Management of Tourism, Beograd. Grupa autora, (2005), Odrivi razvoj turizma, Rijeka, Fakultet za turistiki i hotelijerski menadment, Opatija. Guidelines for Applying Protected Area Management Categories, IUCN, 2008.
Gunn, C.A.. (1994), Tourism Planning: Basic Concepts Cases (3rd ed), Washington, D.C., Taylor and Francis.
Hall, C.M., (1994), Ecotourism in Australia, New Zealand and the South Pacific: Appropriate tourism or a new form of ecological imperialism?, in E. Cater and G. Lowman (eds.) Ecotourism: a sustainable option? England: John Wiley & Sons.
Hall, C.M., Weiler, B., (1992), Introduction. Whats special about special interest tourism? In B.Weiler and C.M. Hall (eds) Special Interest Tourism (pp. 114). London, Belhaven Press.
Hall, C.M., Boyd, S., (2003), Ecotourism in Peripheral Areas. Channel View Publications, Clevedon, UK.
Hardy, A.L., Beeton, R.J.S., (2001), Sustainable tourism or maintainable tourism: Managing resources for more than average outcomes, Journal of Sustainable Tourism, 9, (3): 168-192.
Hart, S., (1997), Beyond greening:strategies for a sustainable world, Harv. Bus. Rev., 76(1). Hawkins, Donald, E. et al. (1995), The Ecolodge Sourcebook. The International Ecotourism
277
Society (TIES). Burlington, VT, US. Hawkins, D., Georgieva, K., (2001), Concept for community based ecotourism around protected areas in Bulgaria. On www at http://www.moew.government.bg/ ecotourismforum/index_e.htm. Healy, R., G., (1992), The Role of Tourism in Sustainable Development. Hellbrck, J., Fischer, M., (1999), Umweltpsychologie, Gtitngen 1990. Held, D., McGrew, A., (2002), Globalization/Anti-Globalization, Polity Press, Cambridge, UK. Hetzer, W., (1965), Environment, tourism, culture. Herbert, Hamele, (2004), Ecotrans, Germany. Hirst, P., Thompson, G., (1996), Globalization in Question, The International Economy and the Possibilities Governance, Cambridge MA, Blackwell, London Hildebrand, C., (2000), Probleme, und Tendezen bei der Entwicklung eines einheitlichen Unweltgutezeichen fur das Hotel, und Gaststattendewerbe, Diplomarbeit, Fachhochshule Munchen, Studiengang Tourismus. Hockings, M. (1997), Evaluating Management Effectiveness: A framework for evaluating management of protected areas. Discussion Paper, IUCN World Commission on Protected Areas. Holloway, J., C., (1994), The Business of Tourism, 4th ed. Harlow, Addison Wesley Longman, Ltd. Holden, A., (2000), Tourism and the Environment, London, Routledge. Honey, M., (1999), Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise? Washington D.,C., Island Press. Honey, M., Rome, A., (2001), Protecting Paradise, Certification Programs for Sustainable Tourism and Ecotourism, (Washington, D.C.: Institute for Policy Studies. Available at: http//www.conservationfinance.ort/Documents /CF_related_papers/ StandardsforParadose.pdf. Horvat, B., (1999), Turizam u sociokulturolokoj perspektivi, Ekonomski fakultet, Zagreb. Honez, M., (1999), Ecotourism and Sustanable Development, Island Press, Washington. Howie, F., (2003),Managing the Tourist Destination, Continuum, London. Hugh, Macmillan, Mahen, Tompoe, (2000), Strategic Management, Oxford. Human resources development, employment and globalization in the hotel, catering and tour sector, International labour organization, Geneva, (2001), 16 Ili, M., Budak, I., Crnobrnja, B., Hodoli J., (2009), Analysis of self-declared environmental labels, Journal of Materials and Geoenvironment- RMZ, Vol. 56, No. 1, pp.74-87, Ljubljana,
278
Slovenia. Inskeep, E., (1994), National and Regional Tourism Planing, metrodologies and case studies, Routledge, London-New York.
Ioannides, D., (1995), A flawed implementation of sustainable tourism; the experience of Akamas, Cyprus. Tourism Management, 16 (8): 583-592.
ISO 14024, (1999), Environmental labels and declarations -- Type I environmental labeling a.Principles and procedures. IUCN, UNEP , (2003), United Nations List of Protected Areas, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
IUCN, n/d. Environmental Impact Assessment. IUCN, Gland, Switzerland.
Institut za turizam, (2007), Stavovi i potronja posjetitelja - nacionalni parkovi i parkovi prirode, Zagreb dostupno na:http://www.mint.hr/UserDocsImages/ TOMAS06NPPP.pdf IUCN, (1994), Guidelines for Protected Areas Management Categories. IUCN, Gland, vicarska i Cambridge, Velika Britanija. IUCN, (2008), Guidelines for Applying Protected Area Management Categories. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Ivanov, N., (2002) Concept for community based ecotourism around protected areas in Bulgaria destination management business concept for the Central Balkan Ecotourism Association Kalofer. On www at http://www.moew.government.bg/ecotourismforum/index_e.htm. Jafari, J., (2000), Encyklopedia of tourism, New York, London, Routledge. Jovii, D., (2000), Turizam i ivotna sredina: koncepcija odrivog turizma, Beograd. Jovii, D., Ivanovi, V., (2006), Turizam i prostor, Ton PLUS, Beograd. Katz, A., (2006), Ecotourism and its Effects on Protected Areas. Kaspar, K., (1996), Die Tourismuslehre in Grundniss, Bern: Haupt. Kearne, A., T., (2004), Measurement Globalization: who's Up, Who's Down? Foreing Policy, March, New York. Kiovi, M., D., (1998), Turizmoloko-ekoloki mozaik, Beograd, Ekologica. Kiovi, M.,D.,Vujanovi, L.,D., Jaki, N.,P., (2008), Zatita i unapreenje ivotne sredine, Kosovska Mitrovica i Beograd. Klari, Z., (2006), Geografski aspekti turistike regionalizacije svijeta prema konceptu Svjetske turistike organizacije, Hrvatski geografski glasnik, Vol.67. No.2. Komazec, Lj., (2009), Zatiena podruja kao turistike destinacije-kriterijumi odrivosti, 2. Meunarodna konferencija o ekoturizmu, Novi Sad.
279
Komazec, Lj., (2005), Javna dobra Ekonomska vs etika kategorija, Globalizacija.com, asopis za politiku teoriju i istraivanje globalizacije razvoja i rodnosti, dostupno na: http://www.globalizacija.com/doc_sr/s0053pri.htm. Kotler, P., Haider, D. H., Rein, I., (1993), Marketing Places, Attracting Investiment, Industry and Tourism to Cities, States and Nations, New York, The Free Press A division of Macmillan. Inc. Kotler, P., (1989), Priciples of Marketing, Englewood Cliffs, Prentice Hall. Kovai, M., Greti, Z., Dundovi, ., (2006), Planiranje i izbor lokacije za luku nautikog turizma u funkciji odrivog razvoja, Nae more, br. 53. Koak, M., Ekoturizem in monosti njegovega udejanjanja v Sloveniji-nauni lanak:Razvoj ekoturizma v Sloveniji, Turistina zveza Slovenije, Ljubljana, 2003. Kreag, G., (2001), The Impact of Tourism, Minesota, Sea Grant. Krippendorf, J., (1971), Marketing Et. Tourism, Frankfurt: Herbert Lang, Berne and Peter Lang. Krippendorf, J. (1987), The Holidaymakers: Understanding the Impact of Leisure and Travel.London, Heinemann-Butterworth. Kuen, E., (2002), Turizam i prostor klasifikacija turistikih atrakcija, nauni lanak Institut za turizam, Zagreb.
Lawrence, K., (1992), Sustainable Tourism Development.
Laarman, J.G., Durst, P.B., (1987), Nature travel in the tropics. Journal of Forestry 85 (5), 43 46. Lay, V., (2007), Odrivi razvoj i voenje, Drutvena istraivanja Zagreb, Zagreb.
Lee, K. F., (2001), Sustainable tourism destinations: The importance of cleaner production. Journal of Cleaner Production, 9: 313323.
Lekovi, S., (2002), Turistika Crna Gora jue, danas, sjutra, Podgorica. Limburg, K., Folke, C., (1999), The ecology of ecosystem services, introduction to the special issue, Ecological Economics 29: 179182 Lindberg, K., (1991), Policies for Maximizing Nature Tourism's Ecological and Economic Benefits. World Resources Institute, Washington, DC. Lovelock, C., Wirtz, J., (2007), Services Marketing, People, Technology, Strategy, sixth edition, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey. Luki, A., (2002), Turizam na seljakim gospodarstvima u Hrvatskoj: nauni lanak, Delapublikacija odeljka za geografiju, Filozofski fakultet, Ljubljana. Ljubojevi, ., (2002), Marketing usluga, Novi Sad.
280
Ljubojevi, ., Andrejevi, A., (2002), Menadment dogaaja, Fakultet za usluni biznis, Novi Sad. MacElroy, J. L., (1992), Integrated Sustainable Ecoturism for small Caribbean Islands, Indiana, Center on Global Change and World Peace. Maga, D., (1997), Turistika destinacija, Hotelijerski fakultet, Opatija. Majone, G., (1993), When does policy deliberation matter, Politische Vier Uljahresshrift, Herbst. Master plan - Strategija razvoja turizma do 2020., Vlada Republike Crne Gore, 2001. Manning, T., (1999), Indicators of tourism sustainability. Tourism Management, London, 20 2, str. 179-181. Martinovi, P., (2003), Turistiki proizvod Crne Gore i strateki pravci njegovog razvoja: magistarski rad, Ekonomski fakultet, Ljubljana. Mathieson, A., Wal, G. (1993), Tourism: economics, physical and social impact, Longman, Harlow. Matias, A., (2007), Advances in Modern Tourism Research, Physica-Verlag, New York. Mari, R., (2000), Uticaji trita Evropske unije na turizam, Turizam br.4, str.20-23, Institut za geografiju, Novi Sad. Marks, K., (1977), Temelji slobode, Naprijed, Zagreb. Maureen, H., (2002), What is an Indicator of Sustainability?[URL: http:/ sustainable measures.com/Indicators/Whatls.html], 14.03. 2002. Mai, B., (2002), Strategijski menadment, Beograd.
McCool, S. F., Stankey H. G., (1992), Managing for the Sustainable Use of Protected Wildlands: The Limits of Acceptable Change [LAC] Framework.
McCormick, J., (1999), The Global Environmental Movement West Sussex, John Wiley & Sons Ltd. McNeely, J.A., (1992) The Role of Protected Areas in Sustaining Society[Plenary I presentation]. McGill, Brian , Rampal S. Etienne, John S. Gray and 15 other authors, (2007), Species Abundance Distributions: moving beyond single prediction theories to integration within an ecological framework, Ecology Letters 2007 10:995-1015) Mediteranska strategija odrivog razvoja, UNEP/MAP, Atina, 2005. Mehta, H., Baez, A., OLoughlin, P. (2002), International ecolodge guidelines, Washington, DC: TIES.
281
Mehta, H. (2006). Towards an international ecolodge certification, In R. Black, & A. Crabtree (Eds.), Quality control and certification in ecotourism. Wallington: Cabi Publishing. Meijer, W.G., (1989), Rucksacks and Dollars: Organized and Unorganized Tourism in Bolivia. In T.V. Singh et al. Towards Appropriate Tourism: The Case of Developing Countries. Peter Lang, Frankfurt. 227-49. Middleton, V.T.C., Clarke, J., (2002), Marketing in Travel and Tourism, Butterworth Heinemann, Oxford. Mihajlov, N. A., (2007), Odrivo korienje prirodnih resursa i sistem zatite ivotne sredine, Novi Sad. Mihajlov, A., (2005), Odrivi razvoj i ivotna sredina ka Evropi u 95+ koraka. Privredna komora Srbije i Ambasadori ivotne sredine, Beograd (57-58). Mihailovi, B., (2005), Marketing u turizmu, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Cetinje. Mihali, T., (1998), Vodnik po ekonomiki turizma (1. izdaja). Ljubljana, Ekonomska fakulteta. Milenkovi, S., (2006), Meusobni odnosi turizma i ivotne sredine, Ekonomski fakultet, Kragujevac. Miller, J, (2007), Supervision in Hospitality Industry, John Willey and Sons, Hoboken. Mintas-Hodak, Lj., (2004), Uvod u Europsku uniju, Mate, Zagreb, School of Economics and Management. Milenkovi, S., (2007), Svetski turizam u budunosti, Turizam 11/2007, Novi Sad. Miler, G., (1999), Test prijaznosti turistinega razvoja do prebivalcev in okolja (priprava indikatorjev), Modeli prenove starih podeeljskih nasel s pomojo razvoja turizma, Ljubljana Raziskovalni center Ekonomske fakultete. Milivojevi A. J., Kanjevac, Milovanovi K. Koki, Arsi. (2006), Ekoturizam zablude, ogranienja, mogunosti, 1. Nacionalna konferencija o kvalitetu ivota, Kragujevac. Ministarstvo turizma, (1998), Kuda ide turistika Crna Gora, zbornik radova, Podgorica. Moulin, C., (1988), Mit i turizam, Zbornik fakulteta za pomorstvo, Kotor. Mowlana, H. S. G., (1990), Tourism, Telecommunications and Transnational Banking: A Framework for Policy Analysis, Tourism Management, 4,315-324. Moutinho, L., (2005), Strateki menadment u turizmu, Masmedia, Zagreb. Mller, H., (2004), Turizam i ekologija, Zagreb. Nacionalna strategija odrivog razvoja, Vlada Republike Crne Gore, 2007. Nacionalna strategija odrivog razvoja, (2007), Vlada Crne Gore.
282
Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom 2009-2014,(2009), Vlada Crne Gore. National Research Council, (1999), Our Common Journey, National Academic Press, Washington. NEAP 2000. Nature and Ecotourism Accreditation Program. Nature and Ecotourism Accreditation Program 2000. Nepal, S., Chipeniuk, R., (2005), Mauntain Turism: Toward a Conceptual Framework, Tourism Geographies, Vol.7 Issue 3, p 313-333, 21p. Newsome, D., Moore, S., A., Dowliling, R., K., (2001), Natural Area Tourism, Chanel View Publications. Nikoli, S., (2000), Priroda i turizam Crne Gore ekoloka pitanja zatite i razvoja, Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica. Norberg, J., (1999), Linking Natures services to ecosystems: some general ecologicalconcepts, Ecological Economics 29: 183202. Novelli, M., (2005), Niche Tourism, Contemporary issues, trends and cases. NTO i Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, Bilten br 63-64, 2007. Nuryanti, W., (1996), Heritage and Postmodern Tourism. Annals of Tourism,Research,Vol 23 (2), 249- 260. Omernik, J.M., (2004), Perspectives on the Nature and Definition of Ecological Regions, Environmental Management 34 Supplement 1, pp.27-38. Orams, M.B., (1995a), Towards a more desirable form of ecotourism. Tourism Management 16 (1), 38. Orams, M.B., (1995b), Using interpretation to manage nature-based tourism. Journal of Sustainable Tourism 4 (2), 8194. Palmer, A., (2001), Principles of Services Marketing ,McGraw-Hill, London. Pasinovi, M., (1998), Osnovi turizma: turizam i okruenje, Podgorica. Perman, R., Ma Y., McGilvray J., (1996), Natural Resource & Environmental Economic. London and New York, Longman. Pejovi, D., (1994), Nacionalni park Loven, Zatita prirode i turizam u nacionalnim parkovima SR Jugoslavije, Posebna izdanja br.14, Zavod za zatitu prirode, Beograd, str. 248-255. Petrovi, P., erovi, S., (2005), Kvalitet kao deo ekoloke komponente turistikog proizvoda srbije, 32. Nacionalna konferencija o kvalitetu, Kragujevac. Piene, J.II, Gilmore, J. H., (1998), The Experience Economy, Work Is Theatre &Every Business a Stage, Harvard Business School Press.
283
Plut, D., (2002), Okoljevarstveni vidiki prostorskega razvoja Slovenije, Ljubljana, Znanstveni intitut Filozofske fakultete. Popesku, J., Andri, M., Jovanov, Z., (2001), Odgovorni i odrivi razvoj turizma, Beograd. Popovi, M., (1990), Turistika Jugoslavija u Evropi, Turistika tampa, Beograd. Prikryl, F., (1972), Les Principes de base de l amengement touristique du territorie, Aiest 12, Berne. Prijevec, B., Kesar, O. (2002), Poela turizma, Miokard, Zagreb. Prostorni plan Crne Gore, (2008), Vlada Crne Gore. Prostorni plan podruja posebne namjene za Morsko dobro Crne Gore, Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora Republike Crne Gore, Javno preduzee za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, 2005.
Prosser, G., (1986), The limits of acceptabele change: An Introductionof a framework for natural area planning, Australian Parks and Recreation, Aitmmn:5-10
Quebec Declaration on Ecotourism, (2002), Quebec, Canada. Radej, B., (1999), Razvoj indikatorjev za vrednotenje okoljske kakvosti gospodarske rasti, Ljubljana, Urad RS za makroekonomske analize in razvoj. Radojii, B., (1996), Geografija Crne Gore prirodna osnova, Unireks, Niki. Radovi, M., Mari, R., (2000), Mere podsticanja savremenog razvoja turizma, Turizam br.4, str. 16-17, geografski institute, Novi Sad. Reisinger, Yvette, (1994), 24. Tourist-Host Contact as a Part of Cultural Tourism, Leisure and Recreation, 36 (Summer), str. 24-28. World
Rivera, J., (2002), Assessing a voluntary environmental initiative in the developing world: The Costa Rican Certification for Sustainable Tourism, Policy Studies, vol. 35. Rilke, B., (2006), Evropski turizam, Beograd, European University. Risti, ., (1995), O istraivanju metodu i znanju, Beograd. Ritchie, J.R.B, Crouch, G.L., Hadson, S., (2001), Developing Operational Measures for the Components of a Destination Cometitiveness/Sustainability Models: Consumer versus Managerial Perspectives, Consumer Psihology of Tourism Hospitality and Leisure, Volume 2, New York, CABI Publishing. Robinson M., (2000), Da li je kulturni turizam na pravom putu. Glasnik UNESCO, broj 7-8, Zavod za meunarodnu naunu, prosvetnu i tehniku saradnju Republike Srbije, Beograd.
Robson, J., Robson, I., (1996), From shareholders to stakeholders: critical issues for tourism
284
marketers, Tourism Management, 17 (7): 583-540.

Roland Berger, (2008), Koncept odrivog turizma u Republici Hrvatskoj - Studija o konceptu odrivog turizma, Zagreb. Ross, S., Wall, G., (1999), Evaluating ecotourism: The case of North Sulawesi, Indonesia, Tourism Management 20, p.673-682 Singh, P., (1992), Tourism Industry - Problem and Prospects, Unpublished Ph.D work, APS University, Rewa. Seljak, J., (2000), Mjerenje uravnoteenega razvoja, Doktorska disertacija, Ljubljana, Ekonomska fakulteta. Shearer, A.W., Mouat, D.A., Bassett, S.D., Binford, M.W., Johnson., C. W., Saarinen, J.A., (2006), Examining development-related uncertainties for environmental management: strategic planning scenarios in Southern California. Landscape and Urban Planning. Shores, J.N., (2003), Dealing with Definitions: When is it ecotourism? And when is it not?. Simmons, D.G., (1999), Eco-tourism: product or process. Paper presented to the Manaaki Whenua (Cherishing the Land) Conference, Landca Crown Research Institute, Te Papa, Wellington. Stebbins, R. A., (1996), Cultural Tourism as Serious Leisure, Annals of Tourism Research, Vol 23 (4), str. 948-950. Solow, R. M., (1991), Sustainability: An Economist's Perspective, 18th J. Seward Johnson Lecture in Marine Policy. Shor, J., (2005), Why Do We Consume So Much, Contemporary Issues in Businness Ethic, 5th eds. Serageldin, I., (1995), Sustainability and the Wealth of Nations, First Steps in an Ongoing Journey, radna verzija, Washington, D.C., The World Bank,. Sherman, P ., Dixon, J., (1991), The economicso of nature tourism: Determiningif it pays. In NatureTourism: Managing for the Environment, T. Whelan (ed.). Island Press, Washington, DC. Skakun, M., oki, N., (2005), Turizam i zatita ivotne sredine, igoja tampa, Beograd. Sloman, J., (2008), Economics and the Business Environment, Prentice Hall, Financial Times, Harlow. State of the World, (2004), Worldwatch Institute, Washington, D.C. Stankey, G.H. et al., (1985) The Limits of Acceptable Change (LAC) System for Wilderness Planning. Forest Service, U.S. Department of Agriculture, Ogden, UT, USA. Stankovi, M.S., (2000), Turistika geografija, A.M.I.R, Beograd.
285
Stankovi, S., (2001), Turizam - nacionalno nasuprot globalnom, Institut za geografiju, Novi Sad. Steiner, G., (1979), Strategic Planning, The Free Press.
Turizam, br.5, str.9-12,
Steele,P . (1995), Ecotourism: An economic analysis, Journal of Sustainable Tourism 3 (1): 2944. Steward,W.P., Sekartjakrarini, S., (1994), Research 21 (4), 840841. Disentangling ecotourism., Annals of Tourism
Stritih, J., (2005), Miljenje o Programu razvoja planinskog turizma u Crni Gori s osvrtom na Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori, okrugli sto: Razvoj planinskog turizma u Crnoj Gori trendovi u svijetu i iskustva u regionu, Podgorica. Stojanovi, V., (2007), Odrivi razvoj turizma i ivotne sredine, PMF Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Stojanovi, N.,Stojanovi, J., (2006), Turizam u zatienim podrujima, nauna konferencija: Gazdovanje umskim ekosistemima nacionalnih parkova i drugih zatienih podruja, Zbornik radova, Jahorina - NP Sutjeska, 05 -08. Jul. p: 429 438 Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020, (2008), Vlada Crne Gore. Swarbrooke, J., Hroner, S., Horner, S., (2006), Consumer Beheviour in Tourism, Elsevier Limited, Oxford. Swarbrooke, J., (2002), The Development and Management of Visitor Attractions, Butterworth Heinemann. teti,S., (2003), Geografija turizma, Beograd. teti, S., (2006), MICE turizam-budunost razvoja turistike destinacije, Turizam 10/2006, Novi Sad, str. 21-24 teti, S., (2007), Posebni oblici turizma, Beograd. tifani, M., (2005), Socioloki aspekti turizma, Drutvena istraivanja Zagreb br.4-5, Zagreb. tiglic, D., (2002), Protivurenosti globalizacije, Beograd. panjol, ., (1993), Uloga posebno zatienih objekata prirode u turizmu. Glasnik za umske pokuse, posebno izdanje 4. Telfer D, Sharpley R, (2008), Tourism and Development in the Developing World, Routledge, London. Thomas, L., Middleton, J., (2003), Guidelines for Management Planning of Protected Areas. IUCN Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
286
Thompson, A. A.J., Strickland, M., (1999), Strategic Management, Boston. Thorsell, J., (Ed.) (1992), World Heritage Twenty Years Later. IUCN, Gland, Switzerland. Tiegland, J., (2000), The Effects on Travel and Tourism Demand from Three Mega-trends: Democratization, Market Ideology and Post-materialism as Cultural Wave. Tientenberg, T., Lewis, L., (2009), Environmental and Natural Resource Economics, Pearson, Boston. Todi, D.,Vukasovi, V., (2001), Zatita ivotne sredine u meunarodnom i unutranjem pravu, Izbor najznaajnijih meunarodnih i unutranjih izvora prava, Ministarstvo zdravlja i zatite ivotne okoline Republike Srbije, Uprava za zatitu ivotne okoline, Beograd. Tomi, P., Romeli, J., Kicoev, S., Plava, J., Markovi, S., Stojanovi, V., (2000) Turizam i zatita, Prirodno matematiki fakultet, Novi Sad. Towner, J. (1985), The Grand Tour, A Key Phase in the History of Tourism, "Annals of Tourism Research" 12 (3) 297-333. Travelbiz, (2002), Green is good for hotel business, online article.http://www.travelbiz.com. au/articles/14/0c010614.asp. References a 2002. study by Small Luxury Hotels of the World. Tourism, VOL. 48 234 No 4, Institute of Tourism, Zagreb, 20 Travel Industry Association of America (TIA) and National Geographic Traveler (NGT), (2002), TheGeotourism Study: Phase 1 Executive Summary. Travel Industry of Association of America (TIA) and National Geographic Traveler (NGT), (2003), Geotourism: The New Trend in Travel, press release, This refers to the second portion of a two-part survey. Travis, A., Ecotourism or Sustainable Rural Tourism: Advantages Have Alternative Solutions,Ecotourism and Sustainable Development of Tourism in Ecologically Vulnerable Areas; Trite krunih putovanja i turistika ponuda Crne Gore, (2004), Zbornik radova sa okruglog stola, Kotor. Turizam Crne Gore u drugoj polovini XX vijeka, Podgorica, 2004. Zbornik radova, Ekonomski fakultet,
Uskokovi, B., (2000), Marketing menadment u turizmu Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica. Unkovi, S., Zeevi, B., (2005), Ekonomika turizma, Savremena administracija, Beograd . Unkovi, S., ai, K., Baki, O., (2002), Savremena kretanja na turistikom tritu, Ekonomski fakultet, Beograd. UNWTO, (2009), Tourism Highlights, Edition 2009. Vallen G, Vallen J, (2009), Check - In Check Out: managing hotel operations, Pearsno Prentice Hall, Upper Saddle River.
287
Valentine, P.S., (1992), Review: Nature-based tourism. In B. Weiler and C.M. Hall (eds) Special Interest Tourism (pp. 105127). London: Belhaven Press. Vidakovi P., (1989), Nacionalni parkovi i turizam, Zavod za zatitu prirode SR Hrvatske i Institut za turizam, Zagreb. Viskani, P., (2005), Smjernice za izradu plana upravljanja, Agriconsulting SpA za Ministarstvo kulture Republike Hrvatske. Vojinovi, Lj., (2003), Podizanje nivoa kvaliteta turistiko-ugostiteljskih preduzea na osnovama standarda ISO 9000: magistarska teza, Ekonomski fakultet, Podgorica. Vrtiprah, Vesna, (2004), Upravljanje kulturnim atrakcijama u turizmu, Menadment u sportu i turizmu , Kinezioloki fakultet i Ekonomski fakultet Zagreb. Vukevi, M, (2007), Analiza situacije i ocjena mogunosti razvoja turistike ponude regiona Skadarskog jezera, Podgorica. Vuleti, V., (2003), Globalizacija proces ili projekt, Nova Srpska Politika Misao, Beograd. Vuji, V., (2004), Globalni kontekst obrazovanja za ekoloki menadment, 5. hrvatska konferencija o kvaliteti, ibenik. Vuji, A., (2008), Zatita prirode, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad. Vuk, D., (2000), Uvod v ekoloki management, Moderna organizacija, Kranj. Vukievi, N., (2004), Strategijska izgradnja turistikog proizvoda Crne Gore: magistarski rad, Podgorica, Ekonomski fakultet. Vukoni, B., (1987), Turizam i razvoj, kolska knjiga, Zagreb. Vukoni, B., (1994),Turizam u susret budunosti, Mikrorad d.o.o., Ekonomski fakultet, Zagreb. Vukoni, B., avlek, D., (2001), Rjenik turizma, Masmedia, Zagreb. Wagner, C., G., (2005), The Conscientious Tourism, Futurist, Sept/Oct, Vol.39 Issue 5, p 14-15, 2p. Wall, G., (1994), Ecotourism, Old wine in new bottles?, Trends 3(2), p. 49. Walker J., (2009), Introduction to hospitality, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River. Weaver, D., (1998), Ecotourism in the less developed world, Oxon, CAB International. Weeden, C., (2003), Ethical and responsible tourism: Consumer trends in the UK, Journal of Vacation Marketing July 2003 9: 271-284, Weihrich, H., Koontz H., (1998 ), Menedment, 11. izdanje, Mate d.o.o, Zagreb.
288
Wetherly P, Otter D, (2008), The Business Environment, Oxford University Press,Oxford. Wheeller, B., (1991), Tourisms Troubled Times: Responsible Tourism is not the Answer, Tourism Management, June, pp.91-96. Wight, P. (1993), Ecotourism: Ethics or Eco-Sell?, Journal of Tourism Research, 31 (3) pp. 3-9. Wight, P., (1993a), Ecotourism, Ethics or eco-sell, Journal of Travel Research XXXI (3), 39. Wight, P., (1993b), Sustainable ecotourism: Balancing economic, environmental and social goals, within an ethical framework. The Journal of Tourism Studies 4 (2), 5466. Wilson, M.A., Laarman, J.G., (1988), Nature tourism and enterprise development in Ecuador, World Leisure and Recreation 29/30 (1), 2227. Wight, P. (2001), Ecotourists: Not a Homogenous Market Segment, In The Encyclopaedia of Ecotourism, Weaver, D. (ed). CAB International: Wallingford, pp. 37-62. Wood, E.M., (2002), Ecotourism,Priciples, practices & policies for sustainability, UNEP, TIES. Wolmer, W., ( 2003), Transboundary conservation: the politics of ecological integrity in the Great LimpopoTransfrontier Park, Journal of Southern African Studies 29 (1): 261-278. World Parks Congress Recommendations, (2005), IUCN, Durban. Woodward, R.T., Yong-Suhk Wui, (2001), The economic value of wetland services: a metaanalysis, Ecological Economics 37: 257270. World Tourist Organization, (2001), Voluntary Initiatives in Sustainable Tourism: Worldwide inventory and comparative analysis of 104 eco labels, awards, and self-commitments, www.world-tourism.org. Young, C., Young, B., (1993), Park Planning: A training manual (Instructors Guide), College of African Wildlife Management, Mweka, Tanzania. Zeithaml, V.,A., Bitner M., J., Gremler D., D., (1974), Services Marketing, fourth edition, Mc Graw Hill, International Edition, 2006. Wood, M. E., (2002), Ekoturizam, principi, postupci i politika za odrivost, CenORT, Beograd. Wolters, T. M., (1999), Tourism Carrying Capacity, WTO/UNEP, Paris. Zakon o turizmu Republike Crne Gore: objavljen u Slubenom listu Republike Crne Gore br. 32/02. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o turizmu, objavljen u Slubenom listu Republike Crne Gore br. 31/05. Zakon o turizmu: objavljen u Slubenom listu Crne Gore br. 61/10.
289
Zakon o ivotnoj sredini: objavljen u Slubenom listu Republike Crne Gore br. 12/96, 55/00. Zakon o nacionalnim parkovima, objavljen u Slubenom listu Republike Crne Gore br. 47/91. Zakon o nacionalnim parkovima: objavljen u Slubenom listu Crne Gore br. 56/09)
Zakonu o turistikim organizacijama: objavljen u Slubenom listu Crne Gore br.11/04. Zakon o ivotnoj sredini: objavljen u Slubenom listu Republike Crne Gore br. 12/96, 55/00. Zakon o ivotnoj sredini: objavljen u Slubenom listu Crne Gore Zakon o zatiti prirode: objavljen u Slubenom listu Crne Gore br. 48/08. br. 51/08. br. 80/05.
Zakonom o stratekoj procjeni uticaja: objavljen u Slubenom listu Crne Gore
Zusammenarbeit mit Herbert Hamele, (2000), ECOTRANS,unpublished 2000. Referenced in FEMATOUR. arden, D. R., (2006), Ekoloka etika uvod u ekoloku filozofiju, Slubeni glasnik, Beograd. Internet izvori: http://www.blueflag.org http://www.ecotourism.org/ http://www.birdwatchingmn.org/ http://w ww.etc-corporate.org/ http://www.ecotourism.org/ http://www.mturizma.cg.yu/ http://www.wttc.org/ http://www.world-tourism.org/ http://www.vlada.cg.yu/ http://www.visit-montenegro.com/ http://www.unep.org/ http://www.unesco.org http://www.unwto.org http://europa.eu/ http://www.biodiversity.eionet.eu/ http://ww.ecotourism.org.au http://www.ecologicalnetworks.eu http://www.ramsar.org http://www.concepthospitality.com http://www.viabono.de http://www.ec.europa.eu http://www.ec3global.com http://www.ecoafrica.com
290
PRILOZI
PRILOG I
Preporueni indikatori i destinacijski menadment u planinskom regionu Crne Gore - UNWTO - & ETS - Jul 2007.
Broj
Turistiki smjetaj i iskorienost 1 Dolasci turista po mjesecima i kvartalno (distribucija) Prosjena potronja po turisti po tipu smjetaja 3 4 Broj kreveta (po vrsti smjetaja) Broj dnevnih posjetilaca u mjesecu i kvartalno x x x x x Obim turizma i njegov sezonski karakter Ekonomski povraaj od turizma Kapacitet turizma i osnova za izraunavanje obima. Obim turizma i njegov sezonski karakter Sezonski karakter Evidencija smjetajnih objekata Anketa posjetilaca
bitan
Indikator
realistian
Svrha ta indikator pokazuje
Izvor podataka
Postojea evidencija ili redovna kontrola Brojani podaci i ankete posjetilaca u mjestima dolaska / na glavnim lokacijama Postojea evidencija, redovne kontrole ili anketa privrednika
Procenat kreveta raspoloivih tokom itave godine (po tipu smjetaja )
Utisak i zadovoljstvo posjetilaca (Istraivanje) Kvalitet destinacije i zadovoljstvo posjetilaca
Procenat posjetilaca koji kau da su zadovoljni ukupnim iskustvom
Anketa posjetilaca
291
Percepcija vrijednosti koja se dobija x za plaeni iznos (istraivanje) (relativnost cijena) Lokalno zadovoljstvo turizmom (istraivanje)
Kvalitet destinacije i zadovoljstvo posjetilaca
Anketa posjetilaca
8 9
Prihod generisan od turizma kao procenat ukupnog prihoda Procenat stanovnika koji kau da su zadovoljni efektom koji turizam ima na lokalno podruje
X x
Prihvatanje od strane zajednice i koristi od turizma Prihvatanje od strane zajednice i koristi od turizma Potencijalna neravnotea i optereenje za zajednicu i resurse
Postojei podaci Anketa meu lokalnim stanovnitvom Iz Indikatora 1 i 4 i evidencije stanovnitva
10 Odnos broja turista i lokalnog stanovnitva (prosjean i u pic sezoni) Zaposlenost 11 Broj zaposlenih u sektoru turizma po zanimanju i nivoima
Broj i kvalitet zaposlenih u sektoru turizma Broj i kvalitet zaposlenih u sektoru turizma x Kvalitet posla i sezonalnost
Postojei podaci / Anketa privrednika/ preduzea Postojei podaci / Anketa privrednika/ preduzea Anketa privrednika/ preduzea
12 Broj lokalnog stanovnitva zaposlenog u turizmu (po vrsti), odnos mukarci i ene 13 % poslova u turizmu koji su sezonskog karaktera
14 Prosjena zarada po satu u turistikoj djelatnosti u odnosu na sve zarade po satu u industriji Zatita ivotne sredine 15 Procenat izabranih tipova podruja dragocjenih pejzaa (na pr. duina obale) koje je izgraeno 16 Procenat podruja koje podlijee
Kvalitet radnih mjesta
Anketa privrednika/ preduzea i uporedive cifre iz sektora Evidencija korienja zemljita i posmatranje Planovi korienja 292
Umanjenje atraktivnosti Sposobnost da se
planiranju korienja zemljita i kontroli razvoja Energija i upravljanje vodom 17 Dnevna potronja energije po osobi, od svih izvora, po turistikim sektorima 18 Potronja vode (ukupna ili ona koja se odnosi na turizam) ukupna ili u picu 19 Kvalitet vode x
izdri pritisak
zemljita
Efikasnost upravljanja resursima i uticaj na zajednicu Efikasnost upravljanja resursima i uticaj na zajednicu Ouvanje prirode i atraktivnost ivotne sredine za lokalno stanovnitvo i turiste
Optinski prorauni ili podaci podnijeti od strane turistikih preduzea Optinski prorauni ili podaci podnijeti od strane turistikih preduzea Redovno uzimanje uzoraka vode
Tretman otpadnih voda (kanalizacija) 21 Procenat otpadne vode koji se tretira (na primarnom, sekundarnom, i tercijarnom nivou) 22 Procenat preduzea koja su prikljueni na kanalizaciju ili imaju sopstveni pogon za tretiranje vode Tretman vrstog otpada 23 Ukupna teina (u kilogramima) otpada po deponiji na mjesenom nivou x x Potencijal zagaenja Postojei podaci ??? Potencijal zagaenja Optinski prorauni ili podaci podnijeti od strane turistikih preduzea Optinska evidencija i anketa privrednika
Potencijal zagaenja
24 Odnos teine otpada po deponijama u turistikoj sezoni u poreenju s vansezonskim periodom
Potencijal zagaenja
Postojei podaci ???
25 Percepcija turista o istoi (istraivanje)
Kvalitet pejzaa
Anketa posjetilaca 293
26 Koliina recikliranog otpada /ukupna koliina otpada(m) (specifirano po tipu) Planiranje & Kontrola 27 Procenat podruja koje podlijee planiranju korienja zemljita i kontroli razvoja Ouvanje tradicionalnih objekata kroz turizam 28 Broj istorijskih graevina otvorenih za posjetioce, dostupnost usluga posjetiocima. 29 Broj turista koji posjeuju istorijske lokalitete, oblasti, muzeje, druge atrakcije kulturne batine Dostupnost i upotreba lokalnih poljoprovrednih proizvoda u turizmu 30 Broj restorana koji koriste lokalno proizvedenu hranu i pie 31 Broj restorana s lokalnim jelima oznaenim na meniju 32 Broj radnji koje posjetiocima prodaju lokalno proizvodene specijalitete 33 Broj restorana sa oznakom (National Cuisine) 34 Obim prometa proizvoda lokalnih farmera/proizvoaa hrane prema lokalnim restoranima
Potencijal zagaenja
Postojei podaci ??? za budunost
Sposobnost da se izdri pritisak
Planovi korienja zemljita
Korienje kulturnog naslea u turistike svrhe Korienje kulturnog naslea u turistike svrhe
Anketa posjetilaca
Anketa posjetilaca
Korist lokalne zajednice od turista i kvalitet uskuga Korist lokalne zajednice od turista i kvalitet uskuga Korist lokalne zajednice od turista i kvalitet uskuga Korist lokalne zajednice od turista i kvalitet uskuga Korist lokalne zajednice od turista i kvalitet uskuga
Anketa privrednika/ preduzea Anketa privrednika/ preduzea Anketa privrednika/ preduzea Anketa privrednika/ preduzea Anketa privrednika/ preduzea
294
PRILOG II
Anketa posjetelica u Nacionalnim parkovima Crne Gore

Tokom ljetnjih mjeseci (jul septembar 2010.god.) u Nacionalnim parkovima Crne Gore je sprovedena anketa sa ciljem ispitivanja vrijednosti, kvaliteta i poslovnosti radi unapreenja, poboljanja i ukljuivanja inovativnosti u dosadanje usluge, ponude i sadraje. Anketom su obuhvaena etiri nacionalna parka (Durmitor, Biogradska Gora, Loven i Skadarsko jezero), a rezultati su iskazani po parkovima pojedinano i zbirno za sve nacionalne parkove. Sadraj istraivanja: uestalost posjeta parku; duina boravka u parku; oznake i programi obilaska parka; stanje staza u parku; ljubaznost i uslunost osoblja parka; istoa i urednost u parku; promotivni materijali. Nain prikupljanja podataka je izvren linim intervjuom sa posjetiocima prilikom njihovog boravka u parku. Anketni listii su tampani na tri jezika (crnogorskom, engleskom i ruskom). Anketiranje je vreno sluajnim uzorkom u radoblju jul septembar. Na pitanje o uestalosti posjeta parkovima, dobijeni su sljedei rezultati:
NP Durmitor a) jednom godinje b) vie puta u godini NP Biogradska Gora a) jednom godinje b) vie puta u godini NP Loven a) jednom godinje b) vie puta u godini 98% 2% 71% 29% 87% 13%
295
NP Skadarsko jezero a) jednom godinje b) vie puta u godini 73% 21%
Nacionalni parkovi Crne Gore a) jednom godinje 90% b) vie puta u godini 10%
Uestalost posjeta Nacionalnim parkovi Crne Gore

10%
jednom godinje vie puta u godini
90%
- Dominantan je broj gostiju koji jednom godinje posjeuju parkove. Na pitanje o duini boravka u parkovima, dobijeni su sljedei rezultati:
NP Durmitor a) 1 dan b) 2-5 dana c) 6 i vie NP Biogradska Gora a) 1 dan b) 2-5 dana c) 6 i vie NP Loven a) 1 dan b) 2-5 dana c) 6 i vie 59% 30% 11% 296 65% 29% 6% 11% 63% 26%
NP Skadarsko jezero a) 1 dan b) 2-5 dana c) 6 i vie 63% 23% 14%
Nacionalni parkovi Crne Gore a) 1 dan 53% b) 2-5 dana 34% c) 6 i vie 13%
Duina boravka u Nacionalnim parkovima Crne Gore
13%
1 dan 2 - 5 dana 53% 34% 6 i vie
U NP Durmitor posjetioci prosjeno borave od 2 5 dana, dok se u ostalim parkovima uglavnom ne zadravaju vie od jednog dana. Na pitanje o oznakama i programima obilaska u parkovima, dobijeni su sljedei rezultati: 87% 13%
NP Durmitor a) jasni su b) nejasni su i zbunjujui
NP Biogradska Gora a) jasni su 100% b) nejasni su i zbunjujui 0% NP Loven a) jasni su b) nejasni su i zbunjujui NP Skadarsko jezero a) jasni su b) nejasni su i zbunjujui 93% 7% 86% 14% 297
Nacionalni parkovi Crne Gore a) jasni su 92% b) nejasni su i zbunjujui 8%

Oznake i programi obilaska u Nacionalnim parkovima Crne Gore
8%
jasni su nejasni su i zbunjujui
92%
Posjetioci su u najveem broju zadovoljni oznakama i programima obilazaka u parkovima. Iskazana je zamjerka na nedostatak oznaka na engleskom jeziku u NP Biogradska Gora. Na pitanje o tome da li su staze u parkovima dobro pripremljene i ureene, dobijeni su sljedei rezultati: 45% 55% 0% 75% 24% 1% 81% 16% 3% 66% 298
NP Durmitor a) da b) moglo bi biti i bolje c) ne NP Biogradska Gora a) da b) moglo bi biti i bolje c) ne NP Loven a) da b) moglo bi biti i bolje c) ne NP Skadarsko jezero a) da
b) moglo bi biti i bolje c) ne
25% 9%
Nacionalni parkovi Crne Gore a) da % b) moglo bi biti i bolje % c) ne %
Da li su staze u parkovi dobro pripremljene i ureene?

ne
mogli bi biti i bolji
da
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Osim NP Durmitor gdje su date primjedbe da bi staze mogle biti bolje pripremljene i oznaene, u ostalim nacionalnim parkovima su posjetioci prilino zadovoljni stazama. Na pitanje o ocjeni ljubaznosti i uslunosti radnika parkova (prodavai ulaznica, informatori), dobijeni su sljedei rezultati: (ocjenjivanje od 1 do 5)
NP Durmitor Ocjena % 1 3% 2 0% 3 3% 4 32% 5 62%
NP Biogradska Gora Ocjena % NP Loven Ocjena % 1 2% 2 1% 3 5% 4 14% 5 78% 299 1 0% 2 0% 3 0% 4 17% 5 83%
NP Skadarsko jezero Ocjena % 1 0% 2 0% 3 3% 4 10% 5 87%
Nacionalni parkovi Crne Gore Ocjena % 1 2% 2 1% 3 4% 4 16% 5 78%
Na pitanje o ocjeni istoe i urednosti u parkovima, dobijeni su sljedei rezultati: (ocjenjivanje od 1 do 5)
NP Biogradska Gora Ocjena % NP Loven Ocjena % 1 1% 2 3% 3 11% 4 26% 5 53% 1 0% 2 0% 3 0% 4 43% 5 57%
Nacionalni parkovi Crne Gore Ocjena % 1 2% 2 3% 3 13% 4 29% 5 53% 300
Na pitanje o ocjeni promotivnih materijala u parkovima u parkovima, dobijeni su sljedei rezultati: (ocjenjivanje od 1 do 5)
NP Biogradska Gora Ocjena % 1 0% 2 0% 3 3% 4 28% 5 69%
NP Loven Ocjena % 1 0% 2 3% 3 15% 4 33% 5 49%
Nacionalni parkovi Crne Gore Ocjena % 1 2% 2 3% 3 13% 4 29% 5 53%
301
Ocjena ljubaznosti i uslunosti u Nacionalnim parkovima Crne Gore

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
78%
16% 2%
1
1%
2
4%
3 4 5
Ocjena istoe i urednosti u Nacionalnim parkovima Crne Gore

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1 2 3 4 5
53% 29% 13% 2% 3%
Ocjena promotivnih materijala u Nacionalnim parkovima Crne Gore

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1 2 3 4 5
55%
27% 12% 2% 4%
S obzirom na visok procenat pozitivnog miljenja koje je iskazano od strane anketiranih, rezultati ankete su zadovoljavajui. Kako je ovo prva anketa sprovedena u Nacionalnim parkovima Crne Gore, tako e uporedni rezultati biti iskazani prilikom anketiranja naredne godine. 302
INDEKS POJMOVA U RADU

BDP bruto domai proizvod ETC (European Travel Commission) - Evropska komisija za turizam i putovanja FEE - (Foundation for Environmental Education) - Fondacija za ekoloku edukaciju GEF (Global Environmental Facility) - Globalni Fond za ivotnu sredinu GTZ - Njemaka tehnika saradnja IBA (Important Bird Areas) - Znaajna podruja za ptice IUCN (International Union for Conservation of Nature) - Meunarodna unija za zatitu prirode LAC (Limits of Acceptable Change) Granice prihvatljivih promjena MSOR - Mediteranska strategija odrivog razvoja NVO Nevladine organizacije NP - Naconalni park NSOR Nacionalna strategija odrivog razvoja NTO Nacionalna turistika organizacija OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj MAB (Man And the Biosphere) - ovjek i biosfera UNEP (united nations environment programme) Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje nauku i kulturu UNDP (United Nations Development Programme) Program za razvoj Ujedinjenih nacija UNWTO (World Travel Organization) - Svjetska turistika organizacija PEBLDS - Panevropske strategije o zatiti bioloke i pejzane raznovrsnosti PEEN (Pan-European Ecological Network) - Panevropska ekoloka mrea SPA (Special Protection Areas) - Oblasti specijalne zatite SAC (Special Areas of Conservation) - Specijalne oblasti ouvanja
303
TIES (The International Ecotourism Society) Meunarodno drutvo za ekoturizam TOMM - Model upravljanja turistikom organizacijom WCPA - (World Database on Protected Ares) Svjetska baza zatienih podruja WTTC (World Travel & Tourism Council) Svjetski savjet za turizam i putovanja WWF (Worldwide Fund for Nature) Svjetski fond za zatitu prirode VAMP (Visitor Activity management Process) - Proces upravljanja aktivnostima posjetilaca VIM (Visitor Impact Management) - Plan upravljanja uticajima posjetilaca
304

Ekoturizam U Zasticenim Podrucjima Republike Crne Gore Disertacija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekoturizam U Zasticenim Podrucjima Republike Crne Gore Disertacija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI

EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE CRNE GORE

UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI

EKOTURIZAM U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE CRNE GORE

UNIVERZITET U NOVOM SADU EKONOMSKI FAKULTET U SUBOTICI KLJUNA DOKUMENTACIJSKA INFORMACIJA

UNIVERSITY OF NOVI SAD FACULTY OF ECONOMICS SUBOTICA KEY WORDS INFORMATION

PRVI DIO SAVREMENI TRENDOVI U TURIZMU

Izvor: UNWTO, 2009.

Izvor: UNWTO, 2009.

Slika 3: Dolasci turista prema motivu posjete

Izvor: UNWTO, 2009.

Slika 4: Starenje svjetskog stanovnitva tokom tri vijeka

Izvor: Grupa autora, 2005, str. 63/64

Izvor: Istraivanje Eurobarometra, 2009.

Slika 8: Glavni motivi za odlazak na odmor graana Evropske unije

Izvor: Istraivanje Eurobarometra, 2009.

Izvor: Orams, 1995a, str. 4

Tabela 2: Funkcije i ciljevi ekoturizma

Izvor: Ross, Wall, 1999, str.125

Izvor: Ross, Wall, 1999

Izvor: Yoon, Gursou, Chen, 2001, str.364

Izvor: Weaver ,1998, str.21

Izvor: Smit, prema Horvat, 1999, str.3

Izvor: Smit, prema: Horvat 1999, str. 37

Izvor: Kuen, 2002, str.8

Slika 12: Aktuelna krizna arita u odnosima turizma i ivotne sredine

Izvor: Mller, 2004, str.52

Izvor: Fennell, 2003, str.178

Izvor:TUI, 1993, str.13

Izvor: Diekaman, Fronzen, 1996, Prema Mller, 2004. str.61

DRUGI DIO PROIZVODNA FUNKCIJA PRIRODE U TURIZMU

Izvor: Master plan, 2002

Izvor: Hall, Page, 2002., Preuzeto iz: Stojanovi, 2006, str.125

Izvor: Monstat, 2008

izgradnja zabavnih parkova, zelenih povrina i sportskih terena

Izvor: US Global Change Research Program: Climate Change / State of knowledge

umovi (glasovi ivotinja)

Slika 22: Krajolik kao tampon u regionalnom ekosistemu

Slika 23: Razvoj koncepta odrivog razvoja

Po norvekoj Premijerki Gro Harlem Burtland koja je bila na elu Komisije

Slika 25: Koncept odrivog razvoja

Izvor: Mller, 1993, str.13

Slika 27: Glavne razlike izmeu odrivog i neodrivog turistikog razvoja

Slika 28: Stejkholderi i podruja odrivog razvoja turizma

da predviaju odrivi razvoj i da su maksimalne odnosno referentne vrijednosti pokazatelja dostupne.

TREI DIO ZATIENA PODRUJA I EKOTURIZAM

V POGLAVLJE - OKVIRNA LEGISLATIVA ODRIVIH VIDOVA TURIZMA

Izvor: Izradio autor

Izvor: WTO, Voluntary Initiatives, 2001.

Herodot je jo u V vijeku prije nove ere govorio o potrebi zatite rijeka.

Izvor: United Nations List of Protected Areas, 2003.

Slika 39: Ukupan broj i procenat zatienih podruja u Svijetu 2003.

Izvor: 2003 United Nations List of Protected Areas

Slika 40: Ukupna povrina i procenat zatienih podruja u svijetu 2003.

Izvor: 2003 United Nations List of Protected Areas

Izvor: 2003 United Nations List of Protected Areas

Izvor: IUCN, 1994.

Izvor: Stojanovi, 2006, str.115

Slika 48: EMERALD podruja i nacionalni parkovi u Crnoj Gori

Izvor: Izradio autor na osnovu vie izvora

prve uprave u nacionalnim parkovima u SAD-u datiraju s poetka XX vijeka.

Izvor: Vuji, 2004.

Slika 50: Dimenzije ekomenadmenta