You are on page 1of 59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

Nagesa [=Nagojibhatta]: Paribhasendusekhara

Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org)

This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present.

THE TEXT IS NOT PROOF-READ!

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Unicode (UTF-8). (This file is to be used with a UTF-8 font and your browser's VIEW configuration set to UTF-8.) description: long a long A long i long I long u long U vocalic r vocalic R long vocalic r vocalic l multibyte sequence:
1/59

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

long vocalic l velar n velar N palatal n palatal N retroflex t retroflex T retroflex d retroflex D retroflex n retroflex N palatal s palatal S retroflex s retroflex S anusvara visarga long e long o l underbar r underbar n underbar k underbar

t underbar Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

2/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

rrmajayam paribhendu ekhara// / anubanda catuaya nirpaam/ natvsmba iva bramha ngea kurute sudh/ bln sukhabodhya paribhaendu ekharam// prcna vyakaraa tantre vcaniknyatra pinyatantre japakanyyasiddni bhayavrtikayorupanibaddni yni paribharpai tni vykhysyante/ / stratva sampdanoddeaprakara / nanu la-aiu strayorakradvayasyaivopdnenigrahaeu sandehdanirayo 'ta ha __________________________________________________________________ vykhynato vieapratipattirnahi sandehdalakaam // Paribh_1 // vieasynyatardyartharpasya vykhynt iaktt pratipatti nichayo yata sandehcchstramalakaamananupaka lakaamalakaa tath na, strasya nirayajanakatvaucitydityartha/ asandigdhnuhnasidyarthe 'tra stre sandigdhoccraarpcryavyavahreasandehanivttervykhyntiriktanimittnapekatva bodyata iti yvat // . tenuditsavarasyetatparihrya prve grahaam, paree grahaamiti la stre bhye spaam // .1 // tatra saj paribh viaye pakadvayamha __________________________________________________________________ yathoddea saj paribham / krya kla saj paribham // Paribh_2 // uddesamanatikramya yatoddeam / uddea upadea dea / adhikaraa sdhanacyam / yatra dee upadiyate taddea eva vkyrtabodhena ghta akty ghtaparibhrthena ca sarvatra stre vyavahra/ deacoccraakla evtra vyavahriyate/ tattadvkyrthabodhe jte ' bhaviyati kicidanena prayojanam ' iti jnamtrea santuyad yathrutagrhipratipatrapeko 'ya paka ddetstre kaiyaa/ kecittu - paribhaviaye tasminnitydi vkyrthabodhe saptamnirdedikveti parylocany sakalatattadvidyupasthitau sakalatattasaskrya guabheda parikalpyaikavkyatayaiva niyama/ kryaklapaketu tripdyamapyupasthiriti viea/ etadevbhipretya 'adhikronma triprakra, kacidekadeastha sarva sramabhijvalayati, yath - 'pradpa suprajvalita sarva vembhijvalayati' iti 'asthane' iti stre bhya uktam/ adhikraabdena prrthytparibhpyucyate/ kacitparibhrpa iti kaiyaa/ dpo yath - prabhdvr sarvaghaprakaka evametatsvabuddhijananadvr sarvastropakrakamiti tatttparyam/ etacca pakadvaya sdhraa bhyam, pakadvaye 'pi pradeaikavkyatay ita pratte// tatraitvn viea - yatoddee parbhdee sarvavidhistrabuddhvtmabheda parikalpya tairekavkyatay paribhm/ taduktam - 'kiiti ca' iti stre kaiyae/ 'yatoddee
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 3/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

pradhnnytmasaskrya sannidhyamnni guabheda prayujata'iti/ kryakle tu tattadvidhipradee paribhbuddhyaikavkyateti/ atra ekadeastha ityanena tatra tatra buddhvapi taddeasthatva vrayati, yath - vyavahartt kryrthamanekadeagamane 'pi na tattaddeyatvavyavahra, kintvabhijanadeyatva vyavahra eva, tadvanniedhavkynmapi niedhyaviekkatvdvidhyekavkyatayaivnvaya iti paribhsdytparibhtvena vyavahra 'kiiti ca' ityatra bhye/ tatraikavkyat paryudsena prasajya pratiedhe 'pi tena saha vkyrthabodhamtreaikavkyat vyavahra// sajstrasya tu kryaklapake na pthakvkyrthabodha, kintu pradeavkyena sahaiva/ ata evo 'praghyasyetyetadekavkyatpanndasomdityetatprati na mutvdyasiddham, asiddhatvasya kryrthatay kryajnottarameva tatpravtti, kryajna ca pradea eveti taddeasthsiddhatvtprvagrahaengraht/ eva tadbodhottarameva virodhapratisandhnaceti tatratyaparatvena vipratiedhastrapravttau bjam/ ata eva kryaklapake"aydibhya paraiva praghya saj"iti 'adasomt' iti stre bhya uktam// kardhikrasthabhapadasajviaye tu yathoddeapaka eveti tatratyaparatvenaiva bdhyabhdhakabhva/ paddisajan tatra jtaaktigrahaeva tripdyamapi vyavahra/ ata eva prvatrsiddhamiti stre paribhmevatripdymapravttimakya, kryaklapakrayea samhitamityhu/ yathoddeapaka praghyasajprakarae bhye// kryaklamityasya ca kryea klyate svasannidhi prpyata ityartha/ kryea svasaskrya svavttiligacinhitaparibhmkepa iti yvat/ ata eva 'prvatrsiddham' iti stre bhye tripdy asiddhatvttatra sapdasaptdyystha paribh apravttimakya yadyapda tatrsiddha tatviha siddhamityuktv, tvatpyasiddhirityabhipryake kathamiti prane-'kryakla sajparibham' yatra krya tatropasthita draavyamityuktam/ na ca kryakla pake 'amo hrasvt' ityadau ' tasmdityuttarasya' 'tasminnitinirdie prvasya' iti paribhdvayopasthitau paratvt 'ubhayanirdee pacamnirdeo balyn' iti tasminniti strasthabhysagati, ubhayorekadeasthatvena paratvdityasysagatyratte, spaa cedam 'ikogua' ityatra kaiyaa iti vcyam ; vipratiedhastre 'dhyysthaphaktaparatvasya''rayaendot/ nahi kryaklapaka ityetvat tadapaiti/ pakadvaye 'pi pradeeu svabuddhijananenviet/ nahi tatpake 'pyacetanasya strasya svadea vihya taddeagamana sambhavati/ npyasmaddibuddhijananena svadeatygo bhavati/ ata eva bhye tasminniti stre kaiyaa stra phpekay paratvasya vyavasathpakatvamiti/ ikogueti strastha kaiyaastu tintya eva ; anyath sarvastr prayogrthatvena prayogarpaikadeastvena kvpi paratva nasyt/ kica kiiti ceti strastha kaiyaarty vidhistr yathoddea pake paribhdee sannidhnena te paratva vyhanyeta/ evaca vkebhya ityatra supicetyata paratvt 'bahuvacane jhalyet' ityetvamitydyucchidyeta, ityalam// itsajak anubandh, tevavayavnavayavatvasandeha ha__________________________________________________________________ aneknt anubandh // Paribh_3 //
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 4/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

aneknt anavayav ityartha/ yo hyanavayava sa kadcittatropalabhyata eva, aya tu na tath, tadarthabhte vidheye kadpyadarant/ itkiditydau sampe 'vayavatvropea samso bodhya/ 'vuchakah' itydau itvaprayukta krya prvasayaivetydi tu vykhynate nireyam/ 'halantyam' ityatrntya abda parasampa bodhaka// vastutasttu__________________________________________________________________ eknt // Paribh_4 // ityeva nyyyam, stre tatropalambhdanyatrnupalambhcca/ anavayavo hi kkdirekajtyasambandhena ghavkdipalabhyate/ naivamayam/ eva hi bahuvrhirapi nyyata evopapanna, antydi abde laka ca na// kica anavayavatve aakapratydau deritvnpatti, pratyayditvbhvt, dadhnacacakrasya vaiyyarthypattica/ idaca 'tasyalopa' ityatra bhye spaam/ tatra hyuktam,"eknt anubandh"ityeva nyyyamiti dik// nanvekntatve 'nekltvdeva audn sarvdeatva siddhy 'anekl' stre idgrahaa vyarthamata ha __________________________________________________________________ nnubandhaktamanekltvam // Paribh_5 // idgrahaamevaitadjpakam, tena 'arvaast' ityderna sarvdeatvam/ di viaye tu sarvdeatva vinnubandhatvasyaivbhvena''nuprvytsiddham// nanvevamapi 'avadta mukham' ityatra palopottaramtve kte 'dbiti ghusajpratiedho na syt, daipa pakrasatve 'nejantatvprpty palopottara pakrbhvensya dptvbhvdata ha __________________________________________________________________ nnubandhaktamanejamtatvam // Paribh_6 // 'udcma' iti nirdeo 'sy jpaka/ 'deca upajee' iti streopadiyamnasyaijantasytva kriyate, akrasatvetvejantatvbhvdtvprptestasysagati// na csymavasthy tasya dhtutvbhvtkathamtvam, tatra dhtorityasya nivtterityanyatra vistara/ spaacedam"ddhghvadp"iti stre bhye// nanvevamapi 'vsarpa' strea kaviaye 'opypattirityata ha__________________________________________________________________ nnubandhaktamasrpyam // Paribh_7 //
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 5/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

'dadtidadhtyorvibh' iti abdhakaasya vikalpavidhyakamasy jpakam, tena 'goda' itydau niti 'vsarpa' stre bhye spaam// nanu sakhygrahae bahvdnmeva grahaa syt, prakaraasybhidhniymakatvasiddht 'ktrimktrimayo ktrime kryasampratyaya' iti nyyt/ asti ca prakte bahvdn sakhysajkteti jnarpa prakaraam, natu lokaprasiddhaikadvydnmityata ha __________________________________________________________________ ubhayagatiriha bhavati // Paribh_8 // ihaustre/ 'sakhyy atiadanty' iti niedho 'sy jpaka/ na hi ktrim sakhy tyant adant vsti, tena 'kartari kartarikarmavyatihre' 'kavameghebhya karae' 'vipratiiddha cnadhikarae' itydau laukikakriydravydyavagati/ tatra kvobhaya gati, kvktrimasyaiva, kva ktrimasyaivetyatra lakynusri vykhynameva araam/ ata eva mreita abdena ktrimasyaiva grahaa na tu dvistrirghuamtrasya/ spaaceda sakhy saj stre bhye/ yattu - sajstr macchstre 'nena abdenaita eveti niyamrthatva ktrimktrima nyyabjamiti/ tanna ; temaghtaaktigrhakatvena vidhitve sambhavati, niyamatvyogt/ 'sarve sarvrtha vcak' ityabhyupagamo 'pi yogidy, natvasmaddy, viiya sarvaabdrthajanasyakyatvt/ smmyajna tubhodhopayogtyanyatra nirpitam// nanu 'adhyet' 'ayit' itydvioritvd guaniedha sydata ha __________________________________________________________________ kryamanubhavanhi kry nimittatay nryate // Paribh_9 // 'sthailcchayitari' iti nirdeacsy jpaka/ 'runaviati' itydi siddhaye kryamanubhavanniti/ atra hi 'dvirvacane 'ci' iti nu abdasya dvitvam, anyath 'sanyao' ityasya ayantatvtsannantasya kryitvena iso dvitvanimittatvbhvttatpravttirna syt/ vastuta - samavyikraa nimittakraayorbhadasya sakalalokatantraprasiddhatay tasya tatven'rayabhvena nai jpakasdhy/ ata eva ha prayukta/ sa hi tatvennrayae heto prasiddhatva dyotayatti tatvam/ 'dvirvacane 'ci' ityatra bhye dhvanitai// nanu 'praidpayati' itydau drpasya vidhyamn ghusaj dpernasydata ha __________________________________________________________________ yadgamstadgubhtstadgrahaena ghyante // Paribh_10 // yamuddiy'gamo vihita, sa tadgubhta strea tadavayavatvena bodhito 'tastadgrahaena tadgrhakena tadbodhakena abdhena ghyate bodhyata ityartha/ tatra tadgubht ityao bjakathanam/ loke 'pi devadattasygdhikye tadviiasyaiva devadattagrahaena grahaa dyate/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 6/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yamuddiya vihita ityukte 'pranidrayati' itydau na drityasya ghutvam/ 'nemuk' iti mugvidhnasmarthydenity/ anyath 'pacamna' itydvakrasya muki-anay paribhay viiasya savaradrge tadvaiyarthya spaameva/ tena 'didye' itydau yadi na, 'jahra' itydau 'ta au ala' iti ca na/ na ckrdervarasya varntaramavayava kathamit vcyam, vacanenvayavatvabodhant/ tasya cvayavatvasdye paryavasna bodhyam/ na coktajpakdvaragrahae 'sy apravttiriti vcyam ; 'ne muk' iti stra bhye 'krasygvayavasya mugityarthe 'pacamna' ityatra 'tsyanudttet' iti svaro ma sydityakhydupadeabhaktastadgrahaena grhiyata ityukterasagatypatte/ kica amantapadvayavasya hrasvtparasya amo amuityarthe 'kurvannste' itydau amo amugame atvaprptimakya 'yadgam' iti nyyendyanasypi padntagrahaena grahat 'padntasya' iti niedha ityanay paribhaay 'gamnmgamidharmavaiiyamapi hodhyate' ityayaka 'amu' strasthabhysagate/ kica-gude raparatve rephaviia guatvdyeavyam/ anyath 'krasya guavddh arrveva' iti niyamo na syt/ tacca 'varagrahae' etadapravttau na sagaccate/ ata eva 'radbhy' iti stre bhyam -"guo bhavati, vddhirbhavati, rephair guavdadhisajako 'bhinirvartate"iti/ ata eva 'nei' 'eranii' ityadi caritrtham/ 'angamakn sgamak de' ityasya tvayamartha - rdhadhtukasyegama ityarthe jte, nityeu abdevgamavidhnnupaty arthpattimlakavkyntarakalpanenerahitabuddhiprasage sebuddhi kartavyeti/ evacdeevivtrpi buddhiviparima iti na nityatvahni/ sthnivatstre ca neddeagrahaam/ skdadyybodhitasthnydeabhve critrthyt/ kiceva sati sthnibuddhyaiva kryapravty 'lvasthymaiti' siddhantsagati/ sthnivadbhvaviaye 'nirdiyamnasya' iti paribhy pravttau 'tism' itiyatira paratvttisrdee sthnivadbhvena traydeamakhya, 'sakdgati' nyyena samdhnaparabhysagati/ 'eru' itydau sthnaanrdettadantaparatay pahitavkyasyaiva samudydeaparatven'deagrahaasmarthyttasya sthnivatstre grahaena na doa/ numnika sathnydeabhvakalpane 'pi rautasthnydeabhvasya na tyga iti 'aca parasmin' itydernsagati/ etena - 'yadgam' iti paribh sthnivatstrea gatrthetyapstham/ etatsarvam 'ddhghvadp' iti stre bhye spaam// nanvevam udasthditydau 'udasthstambho prvasya' iti prvasavarpattirata ha __________________________________________________________________ nirdayamnasy'de bhavanti// Paribh_11 // 'asthne yog' iti stramvartate/ tatra dvityasyyamartha - ahyanta nirdiyamnamuccryamamuccryamasajtyameva, nirdiyamnvayavarpameva v sthanena sthnanirpitasambandhena yujyate, na tu pratyamnamityartha/ teneda siddham/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 7/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

na ca 'asyacvau' itydau drgmdenpatti, te nirdiyamnatvbhvditi vcyam, jtipake dobhvt/ kica 'na bhsudhiyo' iti niedhena grahaakastraghtn nirdiyamkryabodhnna doa/ iyauvaoritva tu ivarovarntanudhtubhruvmityarthena dhtvdnmapi nirdiatvdantydeatvya/ rrioritva tu sparthameva// eteneda itva varagrahae nirdiyamna paribhy apravttijpakamityapstam/ 'hayavara' strasthena 'ayogavahnmupadee 'lontyavidhi prayojanam, vkasttatra/ naitadasti prayojanam, nirdiyamnasyetyeva siddham' - iti bhyea virodht/ anay paribhay 'yenavidhi' iti strabodhitatadantasya sathnivatvbhva bodhanam, yadgam iti labdhasya ca/ tena 'supada' 'udastht' itydi siddhi/ anay ca svasvanimittasannidhpitnm 'alo 'ntyasya' itydn samvea eva, na bdhyabdhaka bhva, virodhbhvt/ npyetayoraggibhava, ubhayorapi parrthatvena tadayoght/ 'anekl it' iti stre sarvacaitatparibhbodhita eva ghyate/ yattu 'de parasya' 'alontyasya' ityetveva tadbdhakviti tanna ; 'udastht' iti straviaye 'sy 'pda pat' iti stre bhye sacritatvt/ npyetayoriya bdhik, etayorniviayatvaprasagditi 'ti viate' iti stre kaiyaa/ akajviaye nya nyya, sthnivadbhvena tanmadhyapattanyyena tadbudhyaiva kryajanakatvt/ iyaca avayavaaviaye 'pi/ ata eva 'tado sa sviti' satvam, 'atisya' ityatropasargatakrasya na/ nirdiyamnayumaddyavayavamaparyamtasyaiva yydaya, na tu 'atiyyam' itydau sopasargvayavamaparyantasyeti bodhyam/ 'pda pat' iti stre 'a sthne' iti stre ca bhye ca spaai// nanu 'cet' itydau hrasvasyekrasya pramata ntarydakro 'pi sydata ha__________________________________________________________________ yatrnekavidhamntarya tatra sthanata ntarya balya // Paribh_12 // anekavidhamusthnaguapramaktam/ atra mnam 'a sthne' ityata ekadenuvty sthne grahae 'nuvartamne puna 'sthnentaratama' iti stre sthne grahaameva/ taddhi ttyay vipariamya vkyabhedena sthnina prasage jyamna sati sambhave sthnata evntaratama ityarthakam/ tamabgrahaamevnekavidhntarya sattgamakam/ sthnatausthnenetyartha/ tatra sthnata ntaryam 'iko yaaci' itydau prasiddhameva/ arthata 'paddanno' itydau sthnyarthbhidhna samarthasyaiv'deateti siddhntdyadarthbhidhnasamartho ya, sa tasydea iti tatsamnrthatatsamnavarapaddn te, tjvatkrouriti ca/ guato 'vgghari' itydau/ pramata 'adaso 'se' itydau/ 'sthne 'ntaratama' stre bhye spaai// nanu 'prohavn' ityatra 'prdhoheti' vddhi sydata ha__________________________________________________________________

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

8/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

arthavadgrahae nnarthakasya // Paribh_13 // viiarpopdne/ upasthitrthasya abda prati vieaataynvayasambhave tyge mnbhvo 'sy mlam/ atrrtha kalpitnvayavyatirekakalpita stryo 'pi ghyate iti 'sakhyy' iti stre bhye spaam/ iya vara grahaeu neti 'lasya' ityatra bhye spaam/ ata eva e viiarpopdna viayeti-vddh/ etanmlakameva 'yena vidhi' ityatra bhye pahyate 'alaivnarthakena tadantavidhi' iti/ kica 'sva rpam' iti stre svaabden'tmyavcinr'tho ghyate, rpa abdena svarpam, evaca tadubhaya abdasya sajti tadartha/ tatrrtho na vieyastatra astryopakrysambhavt, kintu abdavieaam/ evacrthaviia abda sajti phalitam/ tenai paribh siddheti bhye spaam// nanvevamapi 'mahadbhatacandram' ityatra 'nmahata' itytvpattirata ha__________________________________________________________________ gauamukhyayormukhye krya sampratyaya // Paribh_14 // gudgato gaua/ yath-goabdasya jydiguanimittor'tho vhka/ aprasiddhaca sajdirapi tadguropdeva buddhyate/ mukhamiva pradhnatvt mukhyauprathama ityartha/ gaue hyarthe abda prayujyamno mukhrthropea pravarthate/ eva cprasiddhatva gaualkaikatva ctra gauatvam/ tena 'priyatraym' itydau traydeo bhavatyeva, tatra triabdrthasyetaravieaatve 'pyuktagauatvbhvt/ kicya nyyo na prtipadikakrye, kintptta viiyrthopasthpaka viiarpa yatra tdapadakrya eva/ pariniitasya padntarasambandhe hi 'gaurvhka' itydau gauatvaprattirnatu prtipadikasamskravelymityantaragatvjjtasaskrabdhyoga prtipadikakrye pravtyabhve bjam/ vaurasadasypatyamityarthake 'vuri' itydvata ia siddhaye - upttamitydi/ na ca prtipatikapada tdamiti vcyam, tena hi prtipadikapadavatvenopasthitiriti tasya viiyrthopasthpakatvbhvt/ niptapada tu cditvenaiva cdnmupasthpakamiti taduddeyakakryanidhyake 'ot' itydvetatpravt 'gobhavatty' itydau doo na/ 'agnomau mavakau' ityatra prasiddhadevatdvandvavcyagnomapadasya tatsadaparatve 'pyantaragatvdtvaatve bhavata eva/ sadalkaikgnisomapadayordvandve tannmakvityarthake ca netvaatve, dye gaualkaikatvt, antye 'prasiddhatvt/ ata eva 'agnisomau mavako' ityatra gauamukhyanyyena atvavraaparam,"agne stutstomasom"iti strastha bhya sagacchate/ 'g phaya' itydau mukhya gopadrthasya phanakarmatvsambhavena nibhaktyutpattively prayoktbhirgaurthatvasya prattvapyapadasyprayogea boddhbhi sarvatra padasyaiva gaurthakatvasya grahea 'atva tva sampadyate, 'amahn mahnbhta, 'tvadbhavatiha itydi bhyaprayoge tvdydeadrgdn karaena csya nyyasya padakryaviayatvamevocitam/ anyath vkyasaskra pake teu tadanpatti/ kica"uklm' ityukte karma nirdiam kart kriycnirdie"itydyukty 'ihedn gmabhyja k devadattetydau sarva nirdiam, gmeva karma, devadatta eva kartt, abhyjaiva
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 9/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

kriy' ityarthakenrthavatstrasthabhyea krakdimtraprayoge yogyasarvakriydhyahre prasakte niyamrtha kriyvcakdiprayoga ityetatttparyakea smnyata kriyjanyaphalrayatvamtravivaky dvitydn sdhutvnvkhynamityarthalbhena phanakriynvayakle padasyaiva gauarthatvapratti prayokturapi/ etanmlaka"abhivyaktapadrth ye' iti lokopi padakryaviayaka/ dhvanita cedam 'sarvdni' iti stre sajbhtn pratiedhamrabhat vrttikakt,"prvapar"iti stre 'asajym' iti vadat strakt, anvarthasajay tatpratykhyna kurvat bhyakt ca/ arthraya etadeva bhavati, abdraye ca vddhytve-iti 'ot' strastha bhyasya laukikrthavatvayogyapadraya ea nyya, tadrahitaabdraye ca te ityartha/ 'gota' iti yathrutastre viiarpopdnasatvenoktartyaivatasya bhyasya vykhyeyatvdityalam// arthavadgrahae-ityasypavdamha :__________________________________________________________________ aninasmingrahanyarthavat cnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti // Paribh_15 // 'yena vidhi' ityatra bhye vacana rpea pahitai/ tena 'rj' 'smn' itydvallopa, 'da' 'vgm' itydau 'inhan' iti niyama, 'supay' 'susrot' itydau 'atvasantasya' iti drga, 'suarm' 'suprathim' itydau 'mana' iti bniedhaca siddha/ anye tu 'parivvidhvam' ityatra hatvavyvttaye kriyamt 'ia dhvam' ityatrgagrahadarthavatparibhnity, tanmlakamidamityhu/ 'vibhea' ityatrnarthakasyaiva dhvama sambhavdatrpi tasyaiva grahaamiti bhramavraya 'agt' iti pare// nanu 'uca' ityatra 'lisicau' ityata 'tmanepadeu' ityeva sambadhyeta, anantaratvdata ha :__________________________________________________________________ ekayoganirdin saha v pravtti saha v nivtti // Paribh_16 // v-abda evrthe/ parasparnvitrthakapadnm-sahaivnuvttinivtt ityartha/ ekakrya niyuktn bahn loke tathaiva daranditi bhva/ yattu-atra jpakam 'nevai' ityata iityanuvartamne 'rdhadhtukasye' ityatra punarigrahaam/ taddhi netyasysambamdhrthamiti/ tanna ; 'ddhvevm' iti stre bhye tatratyegrahaapratykhynye grahae 'nuvartamne punarigrahaasyeo guarpavikrrthakatvasyoktatvena tadvirodht/ nao nivttistu 'kvacidekadeo 'pi anuvartate' iti nyyena siddh/ vastu tastu 'ddhvevm' iti strastha bhyamekadeyukti, 'rdhadhtukasya' iti strasthegrahaasya 'nevai' iti stre bhye pratykhynt, tatkaraena gurutarayatnamrityaitatpratykhynasyyuktatvt// nanu-alugadhikra prganaa, uttarapaddhikra prgagdhikrdityanupapannam, ekayoganirdiatvt/ tath 'dmahyanntcca' itydau 'sakhyvyayde' ityata
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 10/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

sakhyderityanuvartate 'vyayderiti nivttamiti cnupapannamata ha__________________________________________________________________ ekayoganirdinmedeo 'pyanuvartate // Paribh_17 // ekrthe yogausambandhastena nirdiayo samudybhidhyidvandvanirdiayorityartha iti 'paktti' iti stre kaiyaa/ tvanmtre svaritatvapratijballlabhyamidam/ spa ceyam 'dmahyanntcca' iti stre 'auto 'maso' iti stre ca bhye prv ca// nanu 'tyaddnma' itiydin 'imam' itydvanunsika sydata ha__________________________________________________________________ bhvyamnena savarn grahaa na // Paribh_18 // auditstre 'apratyaya' ityanena smartytstraprptam, jtipakeaprptam,gubhedakatvenaca prptam, netyartha/ ata evuditstre pratyay'de'gameu savaragrahabhva prakrntareoktv, 'eva tarhi siddhe yadapratyaya iti pratiedha sti, tajjpayati bhavatyeparibh 'bhvyamnena savarn grahaa na' iti/ kica, 'jyda yasa' ityevntaryato drghe siddhe 'jydt' iti drgoccraamasy jpakam/ auditstre 'jydt' iti stre ca bhye spaai/ 'co ku' itydau bhvyamnenpi savaragrahaam, vidheye udiduccraasmarthyt/ etadevbhipretya 'bhvyamn savarnna ghti' iti navy pahanti// nanvevam 'adaso 'se' itydin 'am' itydau drgavidhna na sydata ha :__________________________________________________________________ bhvyamno 'pyukra savarn gahti // Paribh_19 // 'diva ut' 'ta ut' iti taparakaraamasy japakam/ 'titsvaritam' iti stre bhye spaai// nanu 'gave hita gohitam' itydau pratyayalakaenvdydepattirata ha :-

__________________________________________________________________ varraye nsti pratyayalakaam// Paribh_20// varaprdhnyaviayametat/ tatva ca 'pratyayalope' iti stre sthnivadityanuvtyaiva siddhe pratyayalakaagrahaa pratyayetarvieaatvarpa yatra prdhnya tatraiva pravtyarthametatsiddham/ varapardhnya ca varasyetarvieaatvarpa pratyayanirpitanieyatrpa ca/ tena 'gohitam' itydau avdi na, 'citry jt citr' itydvayo 'krastadantn p ca na/ iyamalvidhau sthnivatvprptvapi
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 11/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

prptapratyayalakaavidherniedhiketi spaa bhye// nanu 'ata kkami' ityatra kami grahae siddhe, kasagrahaa vyartham, ata ha :__________________________________________________________________ udayo 'vyutpannni prtipadikni// Paribh_21// idamevsy jpakamiti kaiyadaya/ kasestu na, kaso 'nabhidhnt/"pratyayasya luk"itydau bhye spa/"vultcau"itydau bhye vyutpannntyapi/ ida kayanarty/ pinestvavyutpattipaka eveti abdendu ekhare nirpitam/"yaney"iti stre bhye spuametat// nanu 'devadattaccikrati' itydau devde sannantatvaprayuktadhtutvdypattirata ha :__________________________________________________________________ pratyayagrahae yasmtsa vihitastaddestadantasya grahaam// Paribh_22 // "yasmtpratyayavidhi"iti stre yasmtpratyayavidhistaddipratyaya iti yogo vibhajyate/ ghyama upatiata iti ea/ tena taddyanta siddha/ tadantastu"yenavidhi"ityanena siddha/ sa ca abdarpa vieyamdya vieyntarsatve/ yattu pratyayena svapraktyavayavakasamudykept tadvieaatvena tadantavidhiriti/ tat, na ; 'iyn' itydau tasya tdasamudyena vyabhicrekepasambhavt/ yatra pratyayo nimittatvenryate, tatra taddtyantamtropasathitiriti"agasya"iti stre bhyakaiyaayo// eva yatrpi pacamyanttpara pratyaya tryate, ratrpi taddtyantopasthiti, parantu tatra pacamyantat/ ata eva"ehrasvt"iti stre eantdityarthalbha/ asy paribhy prayojanntaram, 'yenavidhi' ityatra, bhya uktam, 'paramagrgyyaa' iti/ paramagrgyyaasypatyamiti vigrahe 'pi grgyyaaabddeva pratyaya, na viit/ nikya tvanmtreaikrthbhvbhve 'pi vttirbhavatyeva/ atra ceda bhyameva mnamityanyatra vistara/ pratyayamtragrahae e, na tu, pratyaypratyayagrahaa iti"ugitaca"iti stre bhye/ iyamagasaj stre bhye spa// yena vidhiriti stre bhya etadghaakatadantasypavda pahyate :__________________________________________________________________ pratyayagrahae cpacamy // Paribh_23 // yatra pacamyanttpara pratyaya kryntaravidhnya parighyate, tatra tadantavidhirnetyartha/ yath"radbhy nitona"ityatra/ tena dattretydau dhtutakrasya na natvam/ tadantetyanupasthitvapi taddtyaasyopasthitau rephadnttparasya nitasyetyartha iti na doa, tadanupasthitau mnbhvt/ tadantopasthitau tbhayorekaniayatvameva syditi 'dattra' itydau doa sydeva/"syats luo"itydau luo parayorityarthe niyamenvadhiskkatvenopasthitadhtorityasyvadhitvena
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 12/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

anvaynna tadantavijhi/ 'ybhya' itydau tu na doa, tatra kasmditi niyatvadhykky abhvena pacamyantasya pratyayavieaatvbhvt/ aga saj stre tu tadde pratyaye para ityarthe pacamyantasya vieaatva spaameva/ ata eva"uttamaikbhym" itydi nirde sagacchante// nanvevam 'kumr brmharp' itydau 'gharpa' iti hrasvpattirata ha:__________________________________________________________________ uttarapaddhikre pratyayagrahae na tadantagrahaam // Paribh_24 // "hdayasya hllekhayaldeeu"ityatra lekhagrahat/ tatra lekheti na ghaantam, anabhighnt/ iya ca 'hdayasya' iti stra eva bhye spa// nanvevam 'paramakragandhputra' ityatreva 'atikragandhyputra' ityatra"yaa samprasraa putrapatyo" iti sydata ha:__________________________________________________________________ strpratyaye cnupasarjane na // Paribh_25 // viayasaptamyam/ ya strpratyaya striya prdhnyen'ha tatra taddiniyamo na, yastvaprdhnyen'ha tatra taddiniyamo 'styevetyartha/ pratysaty yasya samudyastrpratyayntatvamneya tadartha pratyanupasarjanatvamevaitatparibhpravttau nimittam/ tena 'atirjakumri' itydau rjakumrabdrthasytiabdrtha pratyupasarjanatve 'pi tadartha pratyanupasarjanatvt taddniyambhvena hrasva siddhi/ ata evtra paribhy na stryamupasarjanatvam, asambhavt/ asy 'pratyayagrahae' ityasypavdatvt tadekavkyatvpannatvcctrpi grahaapada sambandhena strpratyayasmnyagrahae tadvieagrahae ca pravtti, na tu strpratyaystrpratyayagrahae/ dhvanitacedam 'arthavat' stre bhye/ iya ca vcanikyeva/ 'yaa' iti stre bhye spa// nanvevam"taraptamapau gha"itydin tarabantde saj sydata ha:__________________________________________________________________ sajvidhau pratyayagrahae tadantagrahaa nsti // Paribh_26 // "sptiantam"ityantagrahaamasy jpakam/ na ca pratyayayo padasajymapi pratyayagrahaaparibhay tadantagrahabhvt jpite 'pi phalbhva iti vcyam, padasajy 'svdiu' iti viaye prakti niatay padagrahaasya pratyayamtragrahaatvbhvt/"suptiantam"iti stre bhye spa // nanu 'avatapte nakulasthitam' itydau nakulasthita abdasya ktntatvbhvt samso na sydata ha:gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 13/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ kdgrahae gatikrakaprvasypi grahaam// Paribh_27 // asyca karmai ktnta uttarapade 'nantaro gati praktisvara ityarthake 'gatiranantara' iti stre anantara grahaa jpakam/ taddhi 'abhyuddhtam' itydvativypti vrartham/ 'pratyayagrahaa' paribhayoddhtasya ktntatvbhvdeva aprptau tadvyartha sadasy jpakam/ na ca 'abhyuddhtam' itydau paratvt 'gatirgatau' ityanenbhernighta eveti vcyam, pddisthatvena, padtparatvbhvena ca tadaprpte/ anantaragrahae ktetu tatsmartyd gatykiptadhtunirpitamevenantarya ghyata iti na doa/ na ca 'abhyuddhtam' itydvabhin samse 'nantarasyoda prvapadatvbhve 'pi svarrtha taditi vcyam/ 'krakd datta' iti stre 'krakt' iti yoga vibhajya tatra gati grahaamanuvartya krakdeva para gatiprvapada ktntamantodttamiti niyamena ththdisvarprpty ktsvareoda udttatvasiddhe/ tasmdanantaragrahaa vyavahitanivtyarthameveti jpakameva/ yatra gatikrakasamabhivyhta kdanta tatra kdgrahae tadviiasyaiva grahaam/ 'api' abdt tadasamabhivyhtasya kevalasypti tadartha/ anyathnay kdgrahaaviaye paratvt 'pratyayagrahaa' paribhy bdha eva sydityapi grahaam/ ata eva 'skinam' iti 'gatikrakopapadnm' iti 'kdgrahaa' iti ca paribhbhy kdantena samse kte viidevi siddhyati, na tu 'sakauinam' iti 'puyogt' iti stre bhyokta sagacchate anyath tatra kevalakinnityetasypnuantatvttato 'i pkikadoo durvra eva syt/ spaa ceda sarvam"samse 'naprve"iti stre bhyakaiyaayo/ 'gatiranantara' ityatra tu gate prvapadasya ktnta uttarapade pare kryavidhnttatsamavadhne 'pi kevalasya ktntatvena grahaa bodhyam/ iya ca kdvieagrahae ktsmnyagrahae ca, na tu kdakdgrahaa iti/ 'anupasarjant' iti stre bhye spaam// __________________________________________________________________ padgdhikre tasya ca tadantasya ca // Paribh_28 // padamaga ca vieya vieaena ca tadanta vidhi/ tena 'iakacitam, pakveakacitam' itydau "iakekmln cita"iti hrasva, 'mahn, paramamahn, paramtimahn' itydau"sntamahata"iti drgaca siddha/ ata eva 'taduttarapadasya' iti pho 'yukta iti bhye spaam/ atra padaabdenottarapaddhikra, kevalapaddhikraca/ "pdasya padjyti"ityatra na tadantagrahaam, lakynurodhditi sarvam,"yena vidhi"ityatra bhye spaam// nanvevam 'asypatyami' itydvadantaprtipadikbhvdi na syt, ata ha :__________________________________________________________________

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

14/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

vyapadeivadekasmin // Paribh_29 // nimittasadbhvt viio 'padeo mukhyo vyavahro yasysti sa vyapade/ yastu vyapadeahetvabhvdavidyamnavyapadeo 'sahya, sa tena tulya vartate, krya prattyekasminnasahye 'pi tatkrya kartavyamityartha/ tenkrasypyadantatvnna kati/ ekasminnityukte 'sabhsannayane' krasya nditvam, daridrghtvikrasya nntatvam/ anyath 'sabhsannayane bhava' ityarthe"vddhccha"daridrghterivarntalakao 'tta syt/ ata eva 'hariu' itydau so padatva na/ loke 'pi bahuputrasatve naikasmin jyehakanihatvdivyavahro 'ya me jyeha, kaniha, madhyama iti, kintvekaputrasatva eva/ anena astryasypyatidea/ ata eva 'iyya' itydvekctvanibandhana dvitva siddhi/ ata eva 'bhavati' itydau 'bh' ityasygatvam, 'iyn' itydau kryaklapake taddhitntatvanibandhanaprtipadikatvaca siddhyati/ anyath yasmdvihitastadditvbhvnna syt/ yastu yor'thavstatrrthasya tygopdnbhymekjvyapadea, yath 'iyya' itydvarthavato dhtoraya vararpa eko 'jiti kaiyaa, tanna ; tasya 'ekapad k' ityatra bhyoktarty mukhyavyavahra satvt/"ekapad k' ityatrrthena yukto vyapadea"iti bhye uktam/ ktvderarthaabdobhayavttitvena tasy abdamtrarpa padameko 'vayava ityartha iti tadaya/ tasmdekasminstattaddharmropea yugapat yath jyeatvdivyavahra, yath ca 'ilputrakasya arram' itydevekasminnaropitnekakvasthbhi samudyarpatvdyropeaitasya arramitydivyavahra, tathtraikctvdi vyavahropapattiriti lokanyyasiddheyam/ na csahya evaitatpravttau bhavattyatra 'bh' ityasygatvnpatti, sasahyatvditi vcyam, apamdygatve krye yasmdvihitastadditvetasya sasahyatvbhvlloke vijtyakanydisatve 'pyekaputrasya tasminnevayameva jyeha itydivyavahravat/ na caivam 'nijau catvra ekca' iti bhysagati, ikrasysahyatvbhvena tatraikctvnupapdanditi vcyam, 'ekasmin' ityasyparylocanay tatpravtte/ arthavat vyapadeivadbhva ityatrrthavatpadenpyasahyatvamupalakyate/ arthabodhakena abdena vyapadeisado bhva krya labhyata iti tadartha, pryo 'sahya evrthavatvt/ 'kurute' itydau taabdkro 'cmantya iti vyavahre sa diryasyeti vyavahre csahya eveti tatra vyapadeivadbhvena isajsiddhirityanyatra vistara// nanu gargdibhyo vihita ya tadanta vidhin paramagargdibhyo 'pi syt, ata ha:__________________________________________________________________ grahaavat prtipadikena tadantavidhirnsti // Paribh_30 // iya ca 'samsapratyayavidhau pratiedha ugidvaragrahaavarjam' iti vrtikasthapratyaynuvda/ ata eva 'yena vidhi' iti stra bhye pratyayavidhibhinne"aptn"itydau ghyamaprtipadikenpi tadanta vidhipratipdanam 'svas, paramasvas' itydyudharaaca sagacchate/ ata eva ca
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 15/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

tadantavidhistre bhye samsetydiniedhasya kathanavadasya na kathanam/ so 'pi niedho viiya tattadrpea ghtaprtipadikastra eva/ dhvanita cedam,"asamse nikdibhya"iti stre bhye/ atra ca jpakam"saprvcca"iti stram/ anyath"prvdini"ityatra tadantavidhinaiva siddhe ki tena// nanvevam"strnthak" "danta" "ekagoprvt"ityde kevala straabda daanabdaikaabddivapi pravttirvyapadeivadbhvt syt, ata ha :__________________________________________________________________ vyapadeivadbhvo 'prtipadikena // Paribh_31 // "prvtsaprvdini"ityekayoga eva kartavye pthag yogakaraamasy jpakam/ na ca"idibhya"iti stre 'nuvtyartha tath pha, ata evnitydisiddhiriti vcyam, jpakaparabhyaprmyennitydiprarayog aniatvt, ekayoge 'pi tvata uttaratranuvttau bdhakbhavcca/ ata eva"nntdasakhyde"iti caritrtham/ anyath 'pacama' itydvapi vyapadeivadbhvena sakhyditvt tadvaiyarthya spaameva/ iya ca prtipadika grahae eva, na tu prtipadikprtipadikagrahae/ tena"ugitaca"ityatra na doa iti tatraiva bhye spaam/ iyam 'grahaavat' iti ca paribh prtyayavidhiviayaiveti 'asamse nikdibhya'iti stra bhyakaiyaayo/ tena 'ahan' ityde paramhanabde kevalhanabde ca pravttirityanyatra vistara// nanu 'vnto yi' itydau ydau pratyaya ityartha katham? ata ha :__________________________________________________________________ yasminvidhistaddvalgrahae // Paribh_32 // tadantavidherapavda iyam/ vcanikye"yena vidhi"ityatra bhye pahit/ asyca svarpasat saptam nimittam/ ata eva"nevai kti"itydau vade kta itydyarthalbha/ iya ca"rdhadhtukasye"iti stre valderitydigrahaasmarthyd vieyavieaayorubhayo saptamyantatva eva pravartate/ tena"a si dhu"itydau sde parasyeti nrtha/"tasaha" "se 'sic"itydau yath tderitydyarthalbha, tath abdenduakhare nirpitam// "ghaapaam, ghaapaau"itydi siddhaya ha :__________________________________________________________________ sarvo dvandvo vibhayaikavadbhavati // Paribh_33 //

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

16/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

"dvandvaca pri"itydiprakaraaviaya sarvo dvandva ityartha/"crthe dvandva"iti strea samhretarayogayoravieea dvandva vidhnt nyyasiddheyam/"tiyapunarvasvo"iti strastha bahuvacanasyeti grahaamasy jpakam/ taddhdam"tiyapunarvasu"ityatra tadvyvtyartham/ na caivamapyatra"jtiraprinm"iti nityaikavadbhvena bahuvacanbhvdida stra vyarthamiti vcyam, tadvaikalpikatvasypyanena jpant/ na caite prina iti vcyam,"pomaya pra"iti ruteradbhirvin glyamnaprnmeva pritvta/ spaam cedam"tiyapunarvasvo"iti stre bhye/ ata eva"dvandvaca pr"ityde pryagdnmeva samhra iti vipartaniyamo na // __________________________________________________________________ sarve vidhayachandasi vikalpyante // Paribh_34 // "vyatyayo bahulam"iti stre bhye bahulamiti yogavibhgena"ahyuktachandasi"iti stre veti yogavibhgena cai sdhit/ tena"pratpamanya rmiryudhyati"itydi siddham/ yuddhayata iti prpnoti// nanu kiya itydviya katham? ata ha :__________________________________________________________________ praktivadanukaraa bhavati // Paribh_35 // kiya itya nirdeo 'sy jpaka/ tatreva prtipadikatva nibandhana vibhaktikaradanity ceyamiti"kiyo drght"ita stre bhye spaam// nanu"rmau"itydau vddhau kty kryakla pake katha padatvam? ubhayata rayae 'ntditvbhvt yasmdvahitastadditadantatvbhvdata ha :__________________________________________________________________ ekadeaviktamananyavat // Paribh_36 // ananyavadityasynyavannetyartha/ tatrnyasdyaniedhe 'nyatvbhva sutarm/ ata eva tddarthabodha, anyath aktatvacchedakaimuprvyajnt tato bodho na syt/ evaca rniti mntasya yasmd vihitastatvam, au ityasya pardivatvena suptvamiti tadditadantatvam rthasamjagrastham/ chinnapucche uni vatvavyavacahravanmnte tatva lokanyya siddham/ ata eva"prgdvyata"iti stre bhye dvyatiabdaikadeadvyacabdnukaraamidamityuktv, kimartha viktanirdea? etadeva jpayatycryo bhavatye paribh"ekadeaviktamananyavat"ityuktam/ etenya nyya stryakrya eva strvikra evetyapstam/ viktvayava nibandhana krye tu nyam,
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 17/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

chinnepucche uni pucchavatvavyavahravat viktvayavavyavahrasya durupapdatvt/ evamaktaparimagrahae 'pi nyam, uktayukte/ etat"yenavidhi"ityatra bhyakaiyaayordhvanitam/ yatra tvardha tadadhika v viktam, tatra jtivyajakabhyo 'vayavadaranbhvena tatvprattau kryasidhyartha viktnalrpvayavatvaprattyartha ca"sathnivat"stram/ kvacittu lakynurodhnnyynrayaam/ tena 'bhyt itydi siddhi/ spaa ca kvacinnyypravtti"prathamayo prvasavara"ityatra kaiyaena daritetyanyatra vistara// iti rngeabhaaviracite paribhenduekhare stratvasampdanoddeanmaka prathama prakaraam// atha bdhabjanmaka dvitya prakaraam//

__________________________________________________________________ prvaparanityntarajgpavdnmuttarottara balya // Paribh_37 // prvtpara balavat, vipratiedha strt, prvasyapara bdhakamiti yvat// nanvevam 'bhindhi' ityatra paratvt tta bdhito dhirna sydata ha :__________________________________________________________________ puna prasaga vijnt siddham // Paribh_38 // nanvevam 'tism' ityatra paratvt tisrdee punastraydea sydata ha :__________________________________________________________________ sakdgatau vipratiedhe yad bdhita tad bdhitameva // Paribh_39 // tatra kvaciccaritrthayorekasmin yugapadubhayo kryayorasambhavena bdhakbhvt paryyea tjdivacchstra dvayaprasage niyamrtham"vipratiedha"stramiti sakdgatinyyasiddhi/ yath tulyabalayoreka preyo bhavati/ sa tayo paryyea krya karoti, yad tamubhau yugapat preayato nndiku ca krye tadobhayorna karoti, yaugapadysambhavt/ tath strayorlakyrthayo kvacillakye yaugapadyena pravtyasambhavdapratipattau praptymida paravidhyartham/ tatra kte yadi prvaprptirasti, tarhi tadapi bhavatyeveti 'puna prasagavijna' siddhiriti"vipratiedha"stre bhye spaam/ yattu kaiyadayo vyaktau padrthe pratilakya lakaopaplavdubhayorapi strayostattallakyayoracaritrthyena paryyea dvayorapi prptau parameveti niyamrthamidamiti 'sakdgati' nyyasiddhi/ atra pake etanniyamavadetallakyaviayaka
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 18/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

prvastrnupaplava eva/ jtipake tddeyatvacchedakkrnte kvacillakye caritrthayordvayo strayo satpratipakanyyena yugadubhaysambhavarpavirodhasthala ubhayorapyaprptau paravidhyarthamidamiti puna prasagavijnasiddhirityhu, tanna ; vyaktipake sarva lakya stra vypnoti na jtipaka ityatra mnbhvt/ 'na brhmaa hanyt' itydau jtyrayasakalavyaktiviayatvrthameva jtipakrayaasya bhye darant/ ata eva"sarpa"stre bhaye jtau padrthe 'navayavena skalyena vidhipravtte"gauranubandhya"itydau sakala gavnubandhansambhavt karmao vaiguyamuktam/ dravyavde csarvadravyvagate 'gauranubandhya' itydveka strokto 'paro 'strokta ityuktam/ kica nahi bhyokta tjdidntasya vyaktivaka eva sarva viayatvam na dtipaka ityatra mnamasti/ api ca vyaktipake 'pyanyavyaktirpa viayalbhena caritrthayoriya vyaktivirodht svaviayakatva na kalpayatti vaktu akyam/ jtipake 'pi tajjtyrayatadvyaktiviayakatvameva ; naitadvyaktiviayakatvamityatra niymakbhva/ tatra lakynusrt kvacicchstryadantrayaam, kvacillaukikadntrayaamiti bhyasammata mrga eva yukta iti bodhyam/ dvayo kryayoryaugapadyensambhava eva vipratiedha stropayog/ idam"iko gua"iti stre kaiyae spaam/ yath 'it' itydau ttabhvayoryugapatpravttau svasvanimittanantarysambhava/ yadyapi ttade sthnivadbhavensthyeva tat, tathpydeapravtyuttarameva sa, na tu tatpravttikle/ eva numtjvatvayo 'priyakroni' itydau yugapadasambhava, yadgam ityasya numpravtyuttara pravtta/ evam 'bhindhi' ityatra ttadhibhvayoryugapadekasthnisambandhasygarpanimittnantaryasya csambhavo bodhya/ numnuorapi nuyajdivibhaktynantaryabdha, numi hrasvantgabdha ityasambhavt vipratiedha/ kvacidinurodhena prvastre svaritatvapratijbalt svaritendhika kryamityartht prvameva bhavati/ tena sarve prva vipratiedh saght iti"svaritena"iti stre bhye/ vipratiedhastrasthaparaabdhasyeavcitvt tatsagraha iti"vipratiedha" stre bhye// nanvevam 'edhate' itydau paratvt vikarae"anudttaita"itydi niyamnupapatti, tena vyavadhnt, ata ha :__________________________________________________________________ vikaraebhyo niyamo balyn // Paribh_40 // atra"vdbhya syasano"iti strea sye vibhtavidhna jpakam/ anyath
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 19/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

svavyavadhne niyampravttau smnya streobhayasiddhau vikalpavidhna vyartha syt/ atrrthe japite tu 'sya' iti tatra viayasaptam bodyeti"anudttaita"ityatra bhyakaiyaayo spaam/ vikaraavyavadhne 'pi niyamapravtterida japakamiti"ade ita"ityatra bhye dhvanitam/ vastuto 'smjjpakt"anudttaita"itydiprakaraa tibdividhyekavkyatay vidhyakam/ tatra"dhto"iti vihita pacam, tatsmndhikaraam"anudttaita"itydi vihitavieaameva/ evaca lvasthy sye 'pi tadvyavadhne tasiddhi/ abdibhyastu prvameva niyama/ yadv lamtrpekatvdantarag de, lakraviepekatvt sydayo bahirag iti digyogalakaapacamymapi na doa/ atra pake"vdbhya syasano"iti stra syaviaya iti vykhyayam/ tmane pada abddau bhavisaj'rayayeti tatvam/ bhinnavkyatay smnya stravihitn niyame tu lugdineva niyamena jtinivttiragkry/"bhuktavanta prati m bhukth iti bryt, ki tena kta syt"iti nyyastu ntra stra rayitu yukta, niyamdi str vaiyarthypatte/ dhvanita cedam"sthane 'ntaratama"iti stre bhye/ strnarthakya tu vddhisaj stre bhyetirasktam/ smnyastreotpattistu sarpastrasttha kaiyaa rty pradhnnurodhena guabhedakalpan tvatprakti kalpanay kry, pratyayanivttau ca tatkalpitaprakterapi nivtti kalpyeti gauravamityanyatra vistara// __________________________________________________________________ parnnitya balavat // Paribh_41 // ktktaprasagitvt/ tatrkptbhvakasybhvakalpanpekay kptbhvakasyaiva tatkalpanamucitamiti, nityasya balavatve bjam// tadha :__________________________________________________________________ ktktaprasagi nityam, tadvipartamanityam // Paribh_42 // ata eva 'tudati' itydau pardapi gunnityatvt apratyaydirbhavati// yadvyaktisambhandhitay prva pravttistadvyaktisambhandhitayaiva puna pravttau ktktaprasagitvamityakhayenha :__________________________________________________________________ abdntarasya prpnuvanvidhiranityo bhavati // Paribh_43 // ida 'ade ita' iti stre bhye spaam/ tatra hi 'nyaviata' ityatra vikarae kte tadantasy, akte vikarae dhtumtratasyetyaanitya ityuktam// etattulyanyyenha :gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 20/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ abdntart prpnuvata abdntare prpnuvatacnityatvam // Paribh_44 // etanmlakamevha :__________________________________________________________________ latrantarea prpnuvan vidhiranitya // Paribh_45 // atideaviaye iyam"asiddhavat"stre kaiyaenokt // yad tu stravyatirekea tadvidheyakryayoreva nityatvdi vicro yadpi vyaktivierayabhva, tadha :__________________________________________________________________ kvacitktktaprasagamtrepi nityat // Paribh_46 // kte dvitye nityatvenbhimatasya puna prasagamtra nityatvavyavahre prayojakam, na tu bdhakbdhita phalopahita prasago 'pi tatheti bhva// tadha :__________________________________________________________________ yasya ca lakantarea nimitta vihanyate na tadanityam // Paribh_47 // kvacittu bdhakbdhita phalopahita prasaga eva ghyate tadha :__________________________________________________________________ yasya ca lakantarea nimitta vihanyate tadapyanityam // Paribh_48/./ saptame kaiyaenaitadupaambhaka lokavyavahradvayamudhtam/ vlisugrvayoryudhyamnayorbhagavat vlini hate 'pi sugrvasya vlita prbalya na vyavaharanti, bhagavatsahyai pavairjaye labdhepi pavn prbalya vyavaharanti ceti sarva ceda lakynurodhd vyavasthitam// "lua prathamasya"iti stre bhye __________________________________________________________________ svaribhannasya prpnuvanvidhiranityo bhavati // Paribh_49 //
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 21/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

iti pahyate/ yatra tvekasyaiva kryasya paratva nityatva ca, tatrecchaynyatarattadubhaya v tasya balavatve niymakamullekhyam/ ata eva tatra paratvnnityatvcceti bhye ucyate/ vastutastatra paratvdityuktirekadeina/ spaa ceda vipratiedha stre kaiyae/"aucai"iti hrasvpekay nityatvntaragatvaprayuktadvitvasya prathamata pravttau nityatvdityeva bhya uktam/ eva nityntaragayorbalavatvamapi yaugapadysambhava eveti bodyam// nitydapyantaraga balya ; antarage bahiragasysiddhatvt/ tadha :__________________________________________________________________ asiddha bahiragamantarage // Paribh_50 // antaumadhye, bahiraga strya nimittasamudyamadhye, antarbhtnyagni nimittni yasya tadantaragam/ eva tadyanimittasamudyd bahirbhatgaka bahiragam/ etacca"kharavasno"iti stre"asiddhavat stre ca bhyakaiyaayo spaam/ atrga abdena abdarpa nimittameva ghyate, abdastre tasyaiva pradhnatvt/ tena arthanimittakasya na bahiragatvam/ ata eva"na tiscatas"iti niedhacaritrtha/ anyath strtvarprthanimittakatisrpekayntaragatvt traydee tadasagati spaaiva/ ata eva 'traydee srantasya pratiedha' iti"sthnivat"strastha bhyavrtikdi sagacchate/ etena 'gaudhera, 'paceran' itydveydnmagasajspekatvena bahiragataysiddhatvd valilopo na syditi parstam/ eydederaparanimittakatvenntaragatvcca/ nanu"yenavidhistadantasya"iti stre bhye"ikoyaaci"itydvapi tadantavidhau 'syona' ityatra antaragatvd yao guabdhakatvamiyate, tanna sidhyet, naabdamritya yadea, na abdhamritya gua ityantaragatvd gua eva sydityuktam/ atra kaiyaa/ siverbhulakdaudike na pratyaye guavalopoh prasage hapavdatvd valopa bdhate, gua tvantaragatvd bdhate/ guohyagasambandhinmiglaka laghvmupadhmrdhadhtuka crayati/ h tu vakrntamagamanunsikdica pratyayamityalppekatvdantaraga/ tatra kte ya guau prapnuta iti/ evaca sajpekasypi bahiragatva spaamevoktamiticet, na ; tadantavidhvapi bahupadrthpekatvarpa bahiragatvasya gue satvena tatra doakathanaparabhysagate/ bahiragantaragaabdbhy bahvapekatvlppekatvayo abdamarydaylbhcca/ tath satyasiddha bahvapekamalppeka ityeva vadet/ ata eva vipratiedhastrabhye 'gudyadeo 'ntaragatvt' ityasya 'syona' ityudharaam, na tu gudh antaragatvdityuktam/ tvadrty tadapi vaktumucitam/ prathamyt tadeva v vaktumucitam/ mama tvantaragaparibhay tadvrasambhavt tannoktam/ kica siddhnte nityatvd gutprvamh, guastu ya bdhitatvdanitya/ naabdamrityetydi bhysagaty cintyam/ vali lope 'ntaragaparibh na pravartata iti tu na yuktam/ tatstre bhya eva vracdiu
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 22/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

loptiprasagamakyopadeasmarthynna/ naca 'vcati' itydau critrthayam, bahiragatay samprasraasysiddhatvena prvameva tatprpteriti bhyokte/ yattu nalopasya asajymasiddhatvt 'paca' ityatra"na a"iti niedha iti, taccincyam/ na lopasyahi padasajspekatvena bahiragatva vcyam, tacca, na ; sajkta bahiragatvasynrayat/ 'paca' ityatra niedhastu striy yatprpnoti, tanneti vykhynasmarthyena bhtaprvaatvamdyeti bhodhyam/ ata eva ktitugrahaa caritrtham/ 'vtrahabhym' itydau padatvanimittakatve 'pi nalopasya bahiragatvbhvt/ bhyma padasajnimittatve 'pi nalopasya tannimittakatvbhvt/ paramparay nimittatvamdya bahiragatvrayaa tu na mnam/ dhvanita cedam"nalopa sup"itistre bhya iti, tatraiva bhyapradpodyote nirpitam/ antarage kartavye jta tatklaprptika ca bahiragamasiddhamityartha/ vracdiu padasaskra pake samnaklatvameva dvayoriti bodhyam/ etena 'antaraga bahiragd balya' iti paribhntaramityapstam/ enmritya 'vipratiedha' stre bhye tasy pratykhyncca/ antaraga stratvamasyligam/ iye ca tripdy na pravartate, tripdy asiddhatvt/ asyca"vha h"strasthamh grahaa jpakamitye sapdasaptdyysth/ anyath samprasraamtravidhnena laghpadhague"vddhi reci"iti vddhau 'vivauha' itydisiddhestadvaiyarthya spaameva/ saty hyetasy bahiragasamprasraasysiddhatvllaghpadhahuo na syt/ na ca"puganta"iti stre nimittamiko vieaam, ata eva 'bhinatti' itydau na gua/ eva "njnantarye"iti niedht katha paribhpravttiriti vcyam, pratyayasyga utthitkkatvena tatravnvayt,"puganta"itydau karmadhrayrayaena pratyayapargvayavalaghpadhrpeko gua iti"ikoguavddh"iti stra bhya sammater'the 'bhinatti' itydvadocca/ akrntopasarge 'nakrnte copapade vahervherv--vivicvanabhidhnnnasta eva/ vryheritydi tu 'hate' kvipi bodhyam/ dhtnmanekrthatvnnrthsagati/ 'prauha' itydyasdhveva, vddheraprpte/ asyohasynarthakynna"prdhoha"ityasypi pravtti/ na ca kryaklapake tripdymetatpravttirdurvreti vcyam, prva prati parasysiddhatvdantaragbhvena prvasya tannirpitabahiragatvbhvt tay tasysiddhatva pratipdansambhavt/ na cnay prvasysiddhatvdabhvena ta prati parsiddhatva prvatretyanena vaktumaakyamiti vcyam, eva hi vinigamanvirahdubhayorapyapravttypatte/ kica prvatretyasya pratyakatvena tennumniky asy bdha evocita/ ata kryakla pakamevopakramyoktayuktruktv"ato 'yukto 'ya parihro na v bahiragalakaatvt"ityukta visarjanyastrabhye siddhntin/ tripdsthe 'ntarage kartavye parihro na yukta iti tadartha/ kintu vacanamevrabdhavyamiti tadaya/ ata eva"niglyate"itydau latvrtham 'tasya doa' iti vacanamevrabdham/ anyathntaragatvt ilopt prva vaikalpikalatve tadvaiyarthya spaameva/ ye 'pi lakynurodhdnumnikypyantaragaparibhay pratyakasiddhasya prvatretyasya
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 23/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

bdha vadanti, te 'pi lakaaikacakurbhirn'dartavyeti dik/ ata eva"omoca"itygrahaa caritrtham/ taddhi"khav ha"ityatra paramapi savaradrgha bdhitvntaragatvd gue kte vddhiprptau pararprtham/ sdhanabodhakapratyayotpatyanantara prva dhtorupasargayoge pact 'khav' abdasya samudyena yogt guasyntaragatvamiti"samprasracca"iti stre bhye spaam/ 'ehi' ityanukaraasya ivdiabdasambandhe tu nsya pravtti, jpakapara"samprasracca"iti strasthabhyaprmyenmityam, 'praktivadanukaraam' ityatideamdya labdhgatve etadapravtte/ yattu"prva dhturupasargea yujyate pact sdhamema/ upasargea tatsajakaabdena, sdhanena krakea tatprayuktakryea ca/ ata eva 'anubhyate' itydau sakarmakatvt karmai lakra siddhi' iti tanna, kriyy sdhyatvena bodht, sdhyasya ca sdhankkatay tatsambandhottarameva nicitakriy bodhena sdhanakryapravtyuttarameva kriyyoganimittopasargasajakasya sambandhaucityt/ ata eva"su ktprva"iti stre"prva dhturupasargea"ityuktv 'naitat sram,"prva dhtu sdhanena yujyate, pacdupasargea"ityuktvoktayuktysyaiva yuktatvamuktam, 'sdhana hi kriy nirvartayati' itydin bhye/ upasargadyotyrthntarbhvea dhtunaivrthbhidhndukteu karmai lakrdi siddhi/ paccchotbodhya dyotakopasarga sambandha/ evacntaragatarrthatopasarganimitta su sam -- kttyavasthy dvitvdita prva pravartate, tato dvitvdi/ ata eva"praidpayati"itydau atvam 'yadgam' iti nyyena samhita bhye/ ata eva 'pratyeti pratyaya' itydi siddhi/ yadupasarganimittaka kryamusargrthrita viiopasarganimittatvt tadantaragam/ yattu na tath, tatra prvgatasdhananimittakamevntaragam/ ata eva"na dhtu"iti stre"preddha"ityatra"guo bahiraga"iti bhye uktam/ kica"prvamupasargayoge dhtpasargayo samse aikasvarydypatti' iti"upapadamati"iti stre bhye spaam/ bhvrthapratyayasypi prvamevotpatti/ ata eva"eradhyayane"iti nirdea sagacchate/ ida ca smnypeka jpakam, bhvatio'pi prvamutpatte/ anyath tatra samspatti/ tii tu 'ati' iti niedhnna tatra doa, yadi bhvatiyupasargayogo 'sttyalam/ yattu"viepekt smnypekamantaragam"viepeke vieadharmasydhikasya nimittatvt/ yath"ruddibhya srvadhtuke"ityatra rudditva srvadhtukatva ca/ tatra srvadhtukajanya prakterdhtutvajna pratyayasya pratyayatvajna cvayakamiti ysuantaraga/ etena yat"anudttaita"iti stre kaiyaenoktam "lamtrpekayntaragastibdayo lakraviepekatvdbahirag sydaya"iti, tatparstam ; viepekatve 'pi tasya smnyadharmanimittakatvbhvena tatvasya durupapdatvt, paranimittakatvena sydn bahiragatvcceti, tanna ; vieasya vypyatvena vypakasynumnenopasthitvapi tasya nimittatve mnbhvendhikadharmanimittakatvnupapdant, bhye evavidha antaraga bahiragabhvasya, kvpyanullekhcca/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 24/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yattu matupstre bhye"paca gvo yasya santi, sa 'pacagu' ityatra matuprptimakya 'pratyekamasmarthyt, samudydaprtipadikatvt, samst, samsenoktatvt' iti siddhntinokte 'naitatsram, ukte 'pi hi pratyayrthe utpadyate dvigostaddhito yath 'pcanpiti' iti prvapakyuktirbhye/"dvigorluganapatye"iti lugvidhnt taddhitrthadvigostaddhito bhavati, pacaguabdaca dviguriti tadaya kaiyaa/ tata 'dvaimtura' 'pcanpiti' 'pacasu kapleu saskta' itydau svakadvigorbahuvrhi prakte paratvt bdha ityayena"naia dvigu, kastarhi? bahuvrhi"iti siddhntinokte tamavakamajnno 'pavdatvd dvigu prpnoti prvapak/ anyapadrthe subantamtrasya vidhyamna bahuvrhe sakhyystaddhitrthe vidhyamno dvigurvieavihitatvd bdhaka prpnotti kaiyaa/ tata siddhntyekadeeyha :-"antaragatvd bahuvrhi/ kntarag? anyapadrthe bahuvrhi, viie 'nyapadrthe dvigu, tasmicsya taddhite 'stigrahaa kriyate"iti/ adhikstyarthpekamatvarthanimitto dvigurbahiraga iti kaiyaa iti/ nai siddhntyukti, etvatpyapavdatvahne/ acsmnypekayao viiasavarjapekadrdhea bdha darant/ kicoktarty paratvena bdhasiddhe/ kictrdhikpekatvenaiva bahiragatvam, na kevalaviepekatveneti natadbhyrha viepekasya bahiragatvam/ ata eva subantasmnypeko bahuvrhi, tadviepeko dviguriti nokta bhye/ na crthaktabahiragatvasynrayadidamayuktam, ekadeyuktitvendot/ ata evstigrahaa nopdyartham, kintvastiabdnmatubarthamiti tvadabhimata bahiragatvamapi dvigornstti pratipdya siddhntin"matvarthe dvigo pratiedho vaktavya"iti vacanenaitatsiddhamityuktam/ ata eva"tado sa svanantyayo"iti stre 'nantyayoriti caritrtham/ anyath pratyaya smnypekatvenntaragatvdantyasytve 'nantyasyaiva satve siddhe tadvaiyyarthya spaameva/"pda pat"iti stre bhyakaiyaayorapyetadantaragatvbhva eva scita iti sudhiyo vibhvayantu/ nanveva 'asusravat' ityatralaghpadhaguduvao'lpanimittatvbhvduva na syaditi cet,na ; tatrntakryatvarpntaragatvasatvt/ antakryatva ca prvopasthitanimittakatvam, agaabdasya nimittaparatvt/ idamantaragatva lokanyyasiddhamiti"manuyo 'ya prtarutthya arrakryi karoti, tata suhd, tata sambandhinm"/ arthnmapi jtivyaktiligasakhykrak bodhakrama traktkalpita/ tatkrameaiva ca tadbodhakaabdhapradurbhva kalpita iti tatkrameaiva tatkryti 'pavy' itydvantaragatvt prva prvayadea, parayadeasya bahiragataysiddhatvdityanena"aca parasmin"iti stre bhye spaam/ tadapi yugapatprptau prvapravttiniymakameva/ yath 'pavy' ityatra padasya vibhajynvkhyne, na tu jtasya bahiragasya tde 'ntarage 'siddhatniymakam,"prgukta lokanyyena tathaiva lbht"iti "vha h"stre kaiyae spaam/ ata eva vyvoritydau valilopo yaa sthnivatvena vrita,"aca parasmin"ityatra bhyakt/ kramenvkhyne tktodharae prvapravttikatvamantaragatva bahiragasysiddhatvamapi nimittabhvdaprptirpa bodhyam/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 25/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yattu eva rty prvasthnikamapyantaragamiti, taccintyam, 'srajiha' itydau vinmatorluki ilopasypavdavinmatorlukpravty jtipakrayaena vraapraysasya"praktyaikc"iti stra prayojanakhaanvasare bhyaktktasya naiphalypatte/ tvadukta rty vinmatorluko bahiragsiddhatvennysatastadvrat, bhya darty bahiragsiddhatvasya kvpyanrayacca, paribhymagaabdasya nimittaparatvcca/ iya cottarapaddhikrasthabahiragasya nsiddhatvabodhiketi"ica ekco 'm"iti stre bhye prvapakyuktiriti s ndartavy/"parantapa"itydvanusvre nsiddhatva mumastripdy tadapravtte/ navya mate 'pi yathoddeapakrayaennyathsiddhodharaadnena tasya taduktitvamvayakamityhu/ bhye 'ntarage bhyasya bahiragasya samnrayasya nnensiddhatvam, antaragasysiddhatvdityasiddhavat stre bhye spaam/ evam sici vddhe"yena nprapti"nyyenntaragabdhakatvamlakam"na sicyantaragamasti" iti"ikogua"iti stre bhye spaam// nanvevam 'akady' itydau bahiragasyoho 'siddhatvdantarago ya na syt, ata ha :__________________________________________________________________ njnantarye bahivaprakpti // Paribh_51 // atra"atvatuko"iti strastha tuggrahaa jpakam/ anyath 'adhtya 'pretya' itydau samsottara lyappravty prva samse jte tatra sahity nityatvd lyabutpattiparyantamapyasahitaya'vasthnsambhavena ekdee lyapi tugapekay padadvayasambandhivaradvaypekaikdeasya bahiragataysiddhatvena tadvaiyarthya spaameva/ "padadvayasambandhivaradvaypeka bahiragam"iti 'preddha' itydau guo bahiraga iti granthena"na dhtu lopa"iti stre"sayogntasya lopa"iti stre ca bhye spaam/ yattu atvagrahaamapi jpakam, anyath"ko 'sicat"itydau padadvayasambandhivaradvaypekatvena bahiragasyaikdeasysiddhatvena atva pravttau ki teneti/ tanna, ia prvapadasambandhitvena atvasypi padadvaya sambandhivaradvaypekatvenobhayo samatvt/ ekdeasyaparditvena 'osicat' ityasya padatvena padditvbhvnna"stpaddyo"ityanena niedha/ traipdike 'ntarage kryaklapakepi bahiragaparibhy apravtte prvamupapditatvcca/ paribhrthastu -- aco 'nynantaryanimittake 'ntarage kartavye jtasya bahiragasya bahiva prakpti/ bahipadena bahiragam, tasya bhvo bahiragatvam/ tatprayuktsiddhatvasya na prakpti, na prptiriti/ 'asiddha bahiragam' ityuktv 'njnantarya iti vakymi' iti bhykty tatratyasya antaraga ityasynuvttiscant/ tena 'pacvedam' itydau na doa/ antaragasycsthnika kryasyaitvasya anyanantarya nimittakatvbhvt/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 26/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

'jtasya bahiragasya' ityukty 'ajaye indram' 'dhiyati' itydau bahiragadrgha guderasiddhatva siddham/ ata eva"iinmd gua, savaradrghatvcchacaantasyntaragalakaatvt"itydi sagacchate/ ata eva"omoca"itygrahaa caritrtham/ taddhi 'ivaaaiha' iti sthite paramapi savaradrgha bdhitv dhtpasargakryatvenntaragatvd gue vddhibdhanrtham/ nanu"akady"ityatra yai kte ho 'siddhatvd valiloppattiriti vcyam, aco 'nynantaryanimittake 'ntarage kartavye kte ca tasminyadantaraga prapnoti, tatra ca kartavye nsiddhatvamiti tadartht/ asiddhaparibhy anityatvena tadvrae tvasy vaiyarthya tenaiva siddhe/ ata eva"na lopa sup"iti stre kti tuggrahaa caritrtham/ anyath 'vtrahabhym' itydau bahirbhtabhymnimittakapadatvrayatvena bahiragatay nalopasysiddhatvena siddhestadvaiyarthya spaameva/ mama tu kyajnantaryasatvnna doa/ na caiva sati"hrasvasyapiti"iti strasya bhyavirodha/ tatra hi 'grmai putra' ityatra "ikohrasvo 'ya"iti hrasve kte tukamakya hrasvasyabahiragsiddhatvena samhitam/"njnantary"ityasya satve tatra tadaprapterasagati spaameveti vcyam ; tena bhyesy anavakatvabodhant/ etajjpakena antaragaparibhy anityatvabodhanasyaiva nyyyatvt/ ata eva"aca parasmin"iti stre bhye 'pau ' ityatra parayadeasya anaysiddhatvt prvayadea sdhita/ ata evai bhye puna kvpi nollikhit/ ata eva antaragaparibhmupakramya vipratiedhastre 'sy bahni prayojanni santi, tadarthame paribhkartavy, pratividheya ca doeu' ityuktam,"samprasracca"iti stre bhye/ pratividhna ca paribhviaye 'nityatvrayaameveti dhvanitamityalam// nanvevam 'gomatpriya' itydau padadvayanimittakasamritatvena bahiraga luka bdhitvntaragatvddhalydilope numdaya syu, ata ha :__________________________________________________________________ antaragnapi vidhn bahirago lug bdhate // Paribh_52 // atra ca"pratyayottarapadayoca"iti stra jpakam/ 'tvatktam' itydau lugapekay antaragatvd vibhaktinimittakena"tvamvekavacane"ityanena siddha ida vyartha sattajjpakam/ nanu 'tava putra, tvatputra' itydau tavamamdibdhamrtha tadvayakamiti cet, eva tarhyatratya maparyantagrahanuvttistajjpiketi bhyakta/ yumaddibhya crakvip tu na, sampra strasya japakatparabhyaprmayt,"hrasvanadypa"iti nuvidhyakastrasthapramyena halantebhya crakvipabhvcca/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 27/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

evamevaikrthakbhy pratipdikbhy prtipadikaico 'pyanabhidhna bodhyam/ etena tatr'dertha pratyayagrahaa caritrthamityapstam/ nanu maparyantnuvttirapi sarvdeatvavraya caritrth/ 'na cotsargasamnde apavd' iti nyyensiddhavatstrasthabhyasammatena maparyantasyaivdee siddhe tadanuvttirvyattheti vcyam, tasya namakajdau vyabhitrditi cet, na; nami mitvena, bahuci purastdgrahaena, akaci prk egrahaena tasya bdhe 'pyatrotsargasya tyge mnbhvt/ ata eva"tasminnai ca"ityanena yumkdydeavidhna caritrtham, anyath'kadeameva vidadyt/ kai tavakdydeayoretadapavdayoruktanyyenntydeatvpatti, atastadvidhnam, idamevaca tajjapakam/ yadyapi virodhe bdhakatvamiti vrtikamate 'ya nyya, bhyakrastu vinpi virodha satyapi sambhave bdhakatvamicchati, ityanabhihitastrasthakaiyaarty nya niyama, tathpi yumakdy'deavidhnajpita utsarga svkriyata eveti prakte na doa/ etad bhyamapi tatsvkre mnam/ evaca maparyantnuvtti 'tvatktam' itydau maparyantasy'deavidhnrth/ tatra ca antaragatvt tvamvityeva siddhe vyarth satajjapik/ jpite tvasminnetadviaye tavdnmaprpty tadapavdatvbhvena maparyantasyav'dertha s caritrtheti tadaya/ yattu haradattenntaragapravttau pratyaya uttarapade ca maparyantsambhavena tadanuvttirvyarth sat japiketyuktam, tat, na; antaragmapyapavdabdhyatvena tadviaye tadapravtte/ vastuta ida jpaka vrtikartyaiva, bhyarty tu vcanika evyamartha ityhu/ iyam"supo dhtu"iti lugviayaiveti kecit/"ehrasvtsambuddhe" "na ysayo"iti strasthkaraprmyena lugmtra viay/ dye 'he trapu' itydvanena nyyena lopa bdhitv lug bhavatti bhye uktam/ antye 'ntaragca vidhn sarvo 'pi lugbdhate, na tu sublugeva/ ata eva"sansrasa"itydau nalopo na bhavati/ 'pacabhi khavbhi krta, pacakhava' itydvekdet prgeva po luk/ anyath ktaikdeasya lukyakraravaa na syditi kaiyae uktam/ etadvirodhd yat"tadrjasya"iti stre kaiyaenoktam ' agnatikrnto 'tyaga' ityatra supoluki bahuvacana paratvbhvt "tadrjasya"iti lug na syditi akparabhyavykhyvasare antaragnapti nyyenya luk subluko bdhaka sydityakya subluka evnena balavatva bodhyata iti tatprauhyeti draavyam/ lugapekay luko balavatvasya vaktumaakyatvditi tad ak samdhna vaktu yuktam/ anena nyyenntaraganimittavinakalukastatprayojakasamsdn ca prbalya bodhyata ityanyatra vistara// nanvevam saumendre 'ntaragatvddgue prvapadtparendraabdbhvena"nendrasyapaparasya"iti vddhiniedho vyartha/ antdivadbhvastbhayata rayae niiddha/ kica vddhirapyatra na prpnoti, antdivatvobhaybhve 'pi prvntavatvenaikdeaviie
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 28/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

prvapadatvenendraabdasya 'ekadeavikta' nyyena 'ubhayata rayae nntdivat' ityasybhvena tadrayaena vottarapadatve 'pi tasynackatvdekasyaikdeena parasya nityena"yasyeti"lopenpahrt/ na ca pardivadbhvenaikdeaviiasyottarapadatvamevstviti tatsambhava iti vcyam; uttarapaddyacsthnikatvd vddhestadabhvenprptestdrpynatidet/ anyath 'khavbhi' itydvapi prvntavatvendantatve bhisa aispattiriti bhye spaam/ ata eva 'prveukmaama' itydvantaragatvd gue vddhirnasydityakitam/ tadekadeamtrasya vikrbhvcca/ tadukta bhye 'indredvavacau, eka"yasyeti"lopenpahto 'para ekdeena, tato 'nacka indra abda sampannastatra ka prasago vddheriti/ maruddibhirindrasya dvandve indrasyaiva prva nipta, ata ha :__________________________________________________________________ prvottarapadanimittakryt prvamantarage 'pyekdeo na // Paribh_53 // atra ca"nendrasya"iti niedha eva jpaka iti"antdivacca" "vipratiedhe param"iti strayorbhye spaam// nanvevamapi 'pradhya, prasthya' itydvantaragatvdvitvdiu kteu lyap sydata ha :__________________________________________________________________ antaragnapi vidhn bahirago lyabbdhate // Paribh_54 // "ado jagdhi"iti stre ti kittyeva siddhe lyabgrahaamasy japakamiti"ado jagdhi"ityatra bhye spaam// nanvevamapi"iyya"itydau dvitve kte 'ntaragatvt savaradrghatve tadasiddhirata ha :__________________________________________________________________ vrdga balyo bhavati // Paribh_55 // tenntaragamapi savatadrgha bdhitv vddhiriti tatsiddhi/"abhysasysavare"itya vidhyaka strasthamasavaragrahaamasy jpakam/ taddhi 'atu' itydviyadivyvtyartham/ etatparibhbhve tu 'atu' itydvantaragea savaradrghea bdhttadvyartham/ iyauvaau hyabhysasambandhanimittakatvd bahiragau/ na ceyadirapavda, 'yenanprpti' nyyena 'iyati' itydisakalalakya prpta yaapavdatvasyaiva nirayditi prca/ pare tu - etatparibhbhve"abhysasya"iti strameva vyartham/ na ca 'iyya' 'iyea' itydau caritrtham, tayorapi prvapravttaguasya prvapravttavddheca "dvirvacaneci"iti rptideenpahre dvitve kte puna prpte guavddh bdhitvntaragatvt savaradrdhpatte/ na ca 'iyati' itydau taccaritrtham, tvanmtraprayojakatve 'u' ityeva
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 29/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

bryt/ yvorityanuvartate,"io ya"iti shacaryd vykhyncca dhtoreva grahaam/ ata ivarasyeyaityartha/ "abhysasytau"iti "abhysasyrte"iti v gurutvnna yuktam/ na ca"e,ai,o,au"abdebhya crakvibantebhyo liyadyartha tatstranvayakam, tath"uvoakyiati"itydyarthamvayakamiti vcyam, haprathamnhikntastha bhya prmyena temanabhidhnt/ antye dvityadvirvacanasyaiva satvena tvadukta prayogasyaiva durlabhatvt/ evaca sampra strasya jpakat yukt/ yadyapi bhye 'yadayamabhysasysavara ityasavaragrahaa karoti' iti granthensavaragrahaasyaiva jpakat labhyate, tathpi 'na hyantarea guavddh asavaraparbhyso bhavati' iti tadupapdana granthena sampra strasyaiva jpakat labhyate/ agre 'pi 'naitadasti jpakam, atyarthametat syt' ityanena stra srthakyameva daritam/ asavaragrahaasyaiva jpakatve tu tadvyvartyapradaranena tat srthakyameva darita syt/ na ca 'aktavyha' paribhay 'iyea' itydau savaradrdhprpti, yadi drdhonasyt, tarhi gua syditi sambhvany satvena paribhpravtte spapdatvditi katha sampra strasya jpakateti vcyam, tasy asatvt/ satve vaitadbhyaprmyena yatrntaragakryapravttiyogyaklottarameva tannimittavinaka bahiragavidhe prapti, tatraiva tatparibhpravttisvkrcca/ na cntaragatvd drdhopi 'iyya' itydau prvntavatvenbhysatvdivaratvcca alyasavara iyavidhnena stra caritrtham/ na ca"aci nu"ityanena siddhi, vddhibdhanrthatvditi vcyam/ pratysatysavara padena abhysottarakhaasambandhyasavarca eva grahat, strabdhakalpanpekay paribhjpakatvasyaivaucityccetyhu/ s ceya dharmigrhakamndgavrayo samnakryitva eva/ yattu samnanimittakatvarpasamnrayatva evaieti, tat, na ; jpite 'pi"iyya""iyea"itydyasiddhe, stravaiyarthyasya tadavasthtvcca/ "syona"ityatra tu vakyamartysy anityatvdapravttau gudantaragatvd yadea/ na caivamapi 'iyya' itydviya durlabha, tatra kartavye vddhyde sthnivatvena 'asavare' iti pratiedhditi vcyam, strrambhasmarthydeva stthnivatvpravtte/ tacca smnypekam/ abhysakrye taduttarakhadeasya tatkryapratibandhakbhta sthnivatva neti/ ata eva 'rati' itydau yadeasya sthnivatvdabhysasya"hralope"iti drdho durlabha ityapstam/ drghavidhau tanniedhcca/ "ariyiyt"ityatra sthnivatveneya bhavatyeva, tasya sthnivatvasybhysakrya pratibandhakatvbhvt/ 'iyacgasambandhinyga eva' iti"svarito v"iti stre bhye/ tatra hi 'kumryai' itydo yauttaramukta/ iyacnity 'chvo' iti satugnirdet/ anyathntaragatvt prva tuka dee tuko 'prpty tadvaiyarthya spaamevetyanyatra vistara//
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 30/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

nanvevam 'sedua' itydau kvasontaragatvdii, tata samprasrae 'pa ravapattiriti cet, atra kecit-__________________________________________________________________ aktavyh piny // Paribh_56 // na kto viia ha -- nicaya, strapravttiviayo yairityartha/ bhvi nimittavina ityadyhra/ bahiragentaragasya nimittavine pact sambhvite 'ntaraga neti yvat/ atra ca - jpakam,"samarthn prathamt"iti stre samarthnmiti/ taddhi stthitdibhya ktadrghebhya pratyayotpatyartham/ anyathntaragatvd drdhe kta eva pratyayaprpty tadvyarthat spaa eva/ na ctraikdeapravtti samaye vddhyaprptyaikdee kta dee vddhe praptvapi tannimittavinbhva iti vcyam, taddavraiva tannimittavinasatvenkate/ na ca sautthitau bahiragatay vddherasiddhatvnna tannimittavina iti vcyam, samarthagrahaenaitad viaye tasy apravtterapi jpant/ yattu samarthagrahaenntaragaparibhy anityatvameva jpyata iti/ tanna, asiddha paribhy samaklaprpta bahiragasya prva jtabahiragasya cntarage kartavye 'siddhatva bodhyate, na tu jte 'ntarage tasya tatva bodhyate, mnbhvt, phalbhvcca/ evaca stthitvekdeasya paribhsdhyatvbhvena tadanityatvajpansambhavt/"antaragnapi vidhn"ityderapyasymevntarbhva/ etat pravttau ca nimittavinasambhvanpi nimittam/ ata eva 'gomadda' itydau halydi lopo na/ anyath halydi lopa kle smsika luko 'prpty taduttara cpahrybhvdaprpty lopasyaivpatte/ asti ctrpi 'yadi lopo na syt, tarhi luk syt' iti sambhvan/ "allopona"iti strastha taparakaraa tu paribhnityatvajpanenacaritrtham/ taddhi 'na' itydo lopavraya/ anyath drghbhve lopasambhvanayaitatparibhbalt drghprptau tadvaiyarthya spaamevetyhu/ "samarthnm"iti stre kaiyaastu samarthavacaneneya paribh jpyate"aktavyh piny"iti/ tena 'papua' itiydvantaragtprva kto 'pgamo nivartata iti vadan 'na kto vyha viiastarko nimittakraavine 'pi kryasthitirpo yai' ityarthamabhipraiti/ 'nimittpye naimittikasypyapya' iti yvat/ stthitdii vddhau drghanivttau svuttthitirmbhditi samarthnmiti/ lokanyya siddhacyamartha/ tath hi loke nimitta dvividha dam--kryasthito niymaka tadaniymaka ca/ dya yath nyyanaye 'pek buddhi, tanne dvitvanbhyupagamt/ vednti naye prrabdhasya vikepasthiti niymakatva ca prasiddhameva/ dvitya yath dadi, tanne 'pi ghaanadarant/ stre lakynurodhd vyavasth/ bhvinimittavine prvamanutpattau tu na kacinnyyanpi sampratipanno dnta/ samarthnmityasypi lokasiddhrthajpanena cartrthyasambhave lokasiddhprvatdrthajapakatve mnbhva iti tadaya iti bodhyam/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 31/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

pare tu 'sedua' itydau padvadhike 'nvkhyne 'sed vas as' iti sthite i samprasraayo praptau pratipadavidhitvt prva samprasrae valditvbhdia prptireva neti tatsiddhiriti spaam"samarthnm"iti stre kaiyae,"asiddhavat"stre kaiyae ca spaametat/ yadyapi pratipadavidhitvamanavakatve satyeva bdhakatve bjam, tathpi prvapravttau svakatve 'pi niymaka bhavatyeveti tadaya/ nirpita caitad bahua abdenduekhardau/ "samarthnm"iti strasthasamarthagrahaa tu 'viua' itydvaktasandhe pratyayadaranena sarvatra tath bhramavraya nyyasiddhrthnuvda eva/ dhvanita cedam"vipratiedha"stre bhye/ tatra hi 'vaikamai' ityantaraga paribhodharaamuktam/ kica vibhajynvkhyne 'su utthita as i' it sthite 'vrdga balya' iti prpta vddhi vraya samarthagrahaamityatraiva kaiyae spaam/ ata eva"asiddhavat"stre 'vasusamprasraamajvidhau siddha vaktavyam' 'papua' itydau vaso samprasrae kte to lopo yath syt' iti bhye uktam/ padasya vibhajynvkhyne prvoktakaiyaarty prva samprasrae ioprptvusnimittaka ev'to lopa iti tadasagati/ ata eva 'caupratyagastapratiedha' iti vacana vrtikakt'rabdham, bhyakt ca na pratykhytam/ pratyaga antaragam/ asy paribhy saty tu tadvaiyarthya spaameva/ ata eva"chvo"iti stre 'avayamatra tugabhvrtho yatna krya' antaragatvddhi tuk prpnoti' iti bhye uktam/ etatsatve tu tuko 'prpty yatnvayakatvakathanamasagatamiti spaameva/ na caitadanityatvajpanrthameva taditi tadaya, avayamatretyakarasvrasyabhagpatte/ kicnayaiva"pratyayottarapadayoca" "ado jagdhirlyapti kiti"itiyanayocritrthyena tajjpakavalluglyaporantaragabdhakat bhyokt bhajyeta/ kicai bhye na dyate/ taduktam"asiddhavat"stre kaiyaena 'nimittpye naimittikasypyapya' iti paribhy 'bhayaktnrayat' iti/ padasaskra pake 'hari' itydau visarge kte tato gacchattydi sambandhe 'hari gacchati' itydyeva sdhu/ tadviaye padasaskrapaknrayaa veti dik// "antaragdapyapavdo balyn"/--- tatra apavda padrthamha --__________________________________________________________________ yena nprpte yo vidhirrabhyate sa tasya bdhako bhavati // Paribh_57 // prpta iti bhve kta, yena nprpta ityasya yatkartkvayaprptvityartha/ na dvayasya praktrthadrhyabodhakatvt/ evaca vieastroddeyavieadharmvacchinnavttismnyadharmvacchinnoddeyakastrasya vieastrea bdha/ tadaprptiyogye 'critrthya hyetasya bdhakatve bhjam/ ata eva"ydaya"iti stre
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 32/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

'gopyiyati' itydvydn bdhitv paratvt sydaya prpnuvanttyakya"anavak ydaya"'gopyati' itydvapi ap sydi prapnoti/ na ca sati apyasati v na viea/ anydidnmidamucyate--nsti viea iti/ yaduktam"ydn sydibhiravypto 'vaka iti sa nstyavaka"iti bhye uktam/ evamatra tatpravtyuttara critrthye 'pi tadavypto 'vako nstti samameva/ kica tatpravtyuttaramapi critrthye tadbdhabodhanam/ anyathnavakatvenaiva bdhe siddhe etatkathanavaiyarthypatte,"takrakauinya"nyyapradaranasypi vaiyarthypatteca/ tath prathamadvirvacanasya taduttara svakenpi dvityadvirvacanena bdha/ yath v'derapi pravty caritrthena 'de parasya' ityanena 'alo 'ntyasya' ityasya bdha/ taduktam"midaco 'ntyt"iti stre bhye"satyapi sambhave bdhana bhavati"iti/ anyath"brmhaebhyo dadhi dyatm, takra kauinyya"ityatra takradnena dadhidnasya bdho na syt/ taddanottara tatprva v taddanasya critrthyasambhavt/ ata eva viayabhede 'pyapavdatvam/ ata evcirdeena nuo 'pyapavdatvt bdhamakya 'na tis' iti jpakena samhitam"tjvat" stre bhye/ tena viayabhede 'pavdatvbhva eva bodhyata iti kacit, tanna ; vinmatorluk ilopamtrasya bdhnpatte/ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------/katipayasaskarae yadyapi"antaragdapyapavdo balyn"ityapi paribhrpegktam, kintu 'paranityntaragpavdnmuttarottara balya' ityanena gatrthatvt, ngealekhanasvarast, paribhphe pahitatvt, candrikkrea dhtatvt, siddhnta kaunudy bhaoji dkitenpi svktatvt, yenanprpte yovidhirrabhyate sa tasya bdhako bhavati ityevtra paribhrpea pahyate// yattu 'dayaterdigi' iti stre dvitvottara digydeasya critrthya kaiyaenoktam, tat prauhy/ dhvanitaca tenpi tasya tathtva taduttaragranthena/ "asambhava eva bdhakatvam, virodhasya tadbjatvt"iti vrtikamata tu bhyakt ditatvnna lakyasiddhyupayogi/ "takrakauinya"nyyopi tadaprptiyogye 'caritrthaviayo vidheyaviaya eva ceti"taddhitevacmde" "dhtorekca"itydi streu bhye spaam/ kvacittu sarvathnavakatvdeva bdhakatvam/ yath ermo ydibdhakatvam/ na hi ydiu kteu erm prapnoti, nirdiyamnasya vyavadhnt/ tatra svasya prva pravttirityeva te bdha/ tatra bdhake pravtte yadyutsargaprptirbhavati tad bhavatyeva/ yath tatraiva ygama/ aprptau tu na, yath 'paceyu' itydau drghavdhake niravaka iydee drghbhva// tadetat pahyate -__________________________________________________________________ kvacidapavdaviaye 'pyutsargo 'bhiniviata iti // Paribh_58 // apavdaabdo 'tra bdhakapara/ taduktam"guo yaluko"ityatra bhye/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 33/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

abhysavikrevapavd utsargnna bdhante/ 'ajgaat'/ atra gaertvamapavdatvddhaldiea bdhate/ nagaertvamapavdatvddhaldiea bdhate/ ki tarha? anavakatvditi granthena gaarpbhysntyaasyetvamityarthe haldiea tannivttau tadanavakam, tve tu kte tasya prapti, antya halo 'bhvt/ abhysavikreu bdhyabdhakabhvbhvena ca sdhitam/ tasmica sati lope kte smarthycchiasyntyasyetvamiti na doa/ na ca 'yena nprpti' nyyenpavdatvamapyasya suvacam, tasya caritrthaviayaty uktatvt/ "iko jhal"ityatra bhyepi dhvanitametat/ tatra hi 'ajjhana' iti drdhea guottara phalbhvennavakatvd guo bdhite drghottara gua syt, drghavidhna tu minoterdrdhe kte"sani mm"ityatra mgrahaena grahaer'thavattatra pact praptaguabdhanrtham,"iko jhal"iti kitvamityuktam/ anyathpavdatvena bdhe tadviaye utsargpravtterbhyasya strasya csagatiriti spaameva/ yattu kcantydvapavdamayaviaye 'ya bhavati, 'kvacidapavdaviaye 'pi' iti nyyditi tanna ;"aa karmaica"iti strasthabhyavirodht/ tatra hi 'aa punarvacanamapavdaviaye 'nivtyartham' 'godyo vrajati' itydyuktam/ 'kcan' itydau kcanenanirmitetyarthe aiiko ' bodhya/ atreda bodhyam -- 'yenanprapte' ityatra yenetyasya yadi svetareetyartha, tad sva viaye svataradyadyat prpnoti tad bdhyam, vidhyantarprptaviaybhvt/ iyameva bdhyasmnyacinteti vyavahriyate/ anavakatvena bdhe 'pye vaktu aky yadyudharaamasti, vinigamanviraht/ yadi tu yenetyasya lakaenetyartha, kryeetyartho v tad bdhyavieacint/ anavakatvena bdhe 'pyetadbdhena srthakyam, uta tadbdhenetyeva vieacint sambhavati, yadyudharaamasti// tatra kryeetyarthe pararpatvavacchinne ktya rabhyamy vddhestadbdhakatve na nirte ki stravihitasyetyeva tadvieacintymha -__________________________________________________________________ purastdapavd anantarn vidhn bdhante, nottarn // Paribh_59 // avaya svaparasmin bdhanye prathamopasthitnantarabdhena critrthye pacdupasthitasya tata parasya bdhe mnbhva kky nivttervipratiedhastrabdhe mnbhvccetyetasya bjam// "nsikodarauhajaghdante"ityauhdyae niedhatvvacchinnahdhakatve nirte ki nihitasyetykkymha :--

__________________________________________________________________ madye 'pavd prvn vidhn bdhante, nottarn // Paribh_60 // tenauhdiu pacasu"asayogopadht"iti pratiedha eva bdhyate, na tu sahanavidyamnalakaa iti
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 34/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

"nsikodara"itytra bhye spaam/ prvopasthita bdhena nairkkyamasy bjam// nanu"v chandasi"ityanena"serhyapicca"ityanantarasypitvasyeva herapi vikalapa syt/ tath"noa"iti niedho 'nantarahalantalakay iva sicivddhimjivddhayorapi syt, ata uktanyyamlakamevha :__________________________________________________________________ anantarasya vidhirv bhavati pratiedho veti // Paribh_61 // ata eva"sakhyvyayde"iti bgrahaa caritrtham/ taddhyanantasyaovidhyabhvya/"na ktici"iti stre drghagrahaaca -- caritrtham/ taddhyanantarasynudttopadeetyasyaiva niedhbhvya/ madhye 'pavdanyaypekaynantarasyeti nyya prabala iti"abhya"iti stre kaiyaa/ pratysattimlako 'yam/ lakynurodhtta vyavasthetyapi pakntaram/ tatra tatra kvacit svaritatvapratijnt, smarthyena v bdhyate 'ya nyya/ yath"iih"iti strea pvyavahitasypi po vidhi/"na a"itydin dvayorapi bpo pratiedha/ iyaca"i sarvanmasthnam"itydau bhye spaetyanyatra vistara// nanu dadhattydvantaragatvdantdee 'lvidhau, sthnivatvbhvddeo na syditi tadvaiyarthypatti, ata ha :__________________________________________________________________ prva hyapavd abhiniviante pacdutsarg // Paribh_62 // lakaaikacakuako hyapavdaviaya parylocya tadviayatvbhvanicaya utsargea tattallakya saskaroti/ anyath vikalppattirityartha/ abhinivianta ityasya buddhyrh bhavanttyartha/ 'apavdo yadyanyatra caritrtha' iti nyyasya tu ntra prapti, antdeaprptiviaye critrthybhvt// lakyaikacakukastu tacchstra parylocana vinpyapavdaviaya parityajyotsargea lakya saskaroti, tasypi straprakriysmaraaprvakaprayoga eva dharmotpatte, tadha :__________________________________________________________________ prakalpya cpavdaviaya tata utsargo 'bhiniviante // Paribh_63 // tata ityasypavdastraparylocant prgaptyartha/ prakalpyetyasya parityajyetyartha/ ata eva prtipadikrtha stre bhye"ida dvayapyuktv na kadcittvadutsargo bhavati, apavda tvatpratkate"ityarthakamuktam// etanmlakameva navn pahanti :__________________________________________________________________

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

35/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

upasajaniyamanimittopyapavda upasajtanimittamapyutsarga bdhata iti // Paribh_64 // yattvabhyastasajstre kaiyaena prakalpya ceti pratkamupdya yath 'na samprasraa iti parasya yaa prva samprasraam, prvasya tu tannimittaka pratiedha' ityuktam, tattu tata utsarga itydyakarrthnanuguam/ yattvapavdavkyrtha vin notsargavkyrtha iti, tanna, 'abhiniviate 'pavdaviayam' itydipadasvrasyabhagpatte/ padajanyapadrthopasthatau vkyrthabodhbhve kraabhvcca/ yatra tvapavdo niiddha, tatrpavdaviaye 'pyutsarga pravartata eva/ yath 'vkau' ityatra"ndici"iti prvasavaradrghaniedhdapravartamnasya vddhibdhakatvbhvt vddhi pravartate/ ata eva"tau sat' itydi sagacchate/ ata eva nirded bhravasaranyyasytra strenrayaam/ dhvanita cedam"ikogua"iti stre bhya iti bhyapradpodyote nirpitam/ atra 'devadattasya hantari hate devadattasyonmajjana na' iti nyyasya viaya eva nsti/ hate devadatta unmajjana na devadattahananodyatasya, hanane tu bhavatyevonmajjanam/ prakte 'pi na prvasavaradrghea vddherhananam, kintu hananodyamasajtya prasakti mtram, prasaktasyaiva niedht/ pratipadoktatvamapi niravakatve satyeva bdhaprayojakam/ spaacadam"edvibh"iti stre bhye/ tatra hi 'eagrahaamanarthakam, ye pratipada vidhyante te bdhak bhaviyanti' ityakya, 'anavak hi vidhayo bdhak bhavanti samsntca kababhve svak' ityuktam/ kvacidanavakatvbhve 'pi paranitydisamavadhne ghropasthitikatvena prvapravttiprayajaka balavatva pratipadavidhitvenpi, paranityntaragapratipadavidhayo virodhisannipte te mitha parabalyastvamiti"pratyayottarapadayoca"iti stre kaiyaena pht/ ata eva 'rame' itydaupratipadoktatvt prvametva krapraleddhalydilopo na prpnottyakya"ehrasvt"iti lopena samhitam// nanu 'ayaje indiram' itydvantaragasypi guasypavdena savara drghema bdha syt, ata ha :__________________________________________________________________ apavdo yadyanyatra caritrthastarhyantaragea bdhyate // Paribh_65 // niravakatvarpasya bdhakatvabjasybhvt/ evaca prakte 'ntaragea guena savaradrgha samnraye caritrtho yaguayorapavdo 'pi bdhyate/ prvopasthitinimittatvarpntaragatvaviaya idam/ yattvgamdeayorna bdhyabdhakabhva, bhinnaphalatvt, ata eva 'brmhaebhyo dadhi dyatm, kambala kauinyya' itydau kambaladnena na dadhidnabdha iti"chvo"iti stre kaiyaa/ tanna, 'apavdo nugdrghatvasya' iti"drdho 'kita"iti strabhyavirodht// nanu 'ajgaat' itydau gaertva niravakatvddhaldiea bdheta, tatrha :__________________________________________________________________
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 36/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

abhysavikreu bdhyabdhakabhvo nsti // Paribh_66 // "drgho 'kita"ityakidgrahaamasy jpakam/ anyath 'yayayamyate' ityatra nuki kte 'najantatvd drghprpty tadvaiyarthya spaameva/ iya parntaragdibdhaknmapyabdhakatvabodhik/ tena 'ackarat' 'mmsate' itydi siddham/ dye sanvadbhvasya paratvaddrghea bdha prpnoti/ antye"mnbadha"iti drghentaragatvdityasya bdha prpta/ yattu yatraikaikapravtyuttaramapi sarve pravttistatraivedamityata"eka"iti stre kaiyaa, tanna ; nuki kte itvprpty"guo yaluko"iti strasthabhyoktatadudharasagatecetyanyatra vistara// nanu taccholditnviaye vulapi syt/ na ca tnnapavda, asarppavdasya vikalpena bdhakatvt/ ata ha :__________________________________________________________________ tcchlikeu vsarpavidhirnsti // Paribh_67 // vuli siddhe"nindahisa"distreaikjbhyo vuvidhnamatra jpakam/ tatra vulvuo svare viebhvt/ tcchlikeviti viayasaptam/ tena tcchlikairatcchlikaica vsarpavidhirneti bodhyam/ nanvevam 'kamr, kaman' itydyasiddhi"namikampi"iti rea"anudttetaca halde"iti yuco bdhditi cet, na ;"sdadpadkaca"ityanena dperyujniedhenoktrthasynityatvt// nanvevam 'hasita chtrasya hasanam' itydau gha, 'icchati bhoktum' ityatra liloau, 'atpna somo bhavat' ityatra khal prpnottyata ha :__________________________________________________________________ ktalyutumunkhalartheu vsarpavidhirnsti // Paribh_68 //

idaca vsarpavidheranityatvt siddham/ tadanityatve japaka ca 'arhe ktyatcaca' iti/ tatra hi cakrasamuccitali ktyatcorbdho m bhditi ktyatjgrahaa kriyata ityanyatra vistara/ "vsarpa"stre bhye spa// nanu"va pakt"ityatra vsarpavidhin lapi prpnoti, kte dee vairpydata ha :__________________________________________________________________ ldeeu vsarpavidhirnsti // Paribh_69 // deaktavairpyavatsu lakreu sa nsttyartha/ atra ca"haavatorlaca"iti la vidhna jpakam/ anyath"paroke li"iti li laa samveo 'srpyt siddha iti ki lavidhnena?
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 37/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

atrdibhisti samvertha atvidhyake vibhgrahanuvtti"lia knajv"iti vgrahaa ca ktam/ tajjapayati"vsarpa"stre 'pavda deatvnkrnta pratyaya eva ghyata iti kaiyadau dhvanitam/ tatphala tu saddibhyo bhtasmnye lia kvasureva, na tu pake tiiti bodhyam// nanu"amo hrasvt"itydau ama parasyco 'ci parato ama iti veti sandeha syt, ata ha :__________________________________________________________________ ubhayanirdee pacam nirdeo balyn // Paribh_70 // acti saptamnirdeasya"mayauo"ityuttaratra critrthyt pacamnirdeo 'navaka iti"tasmdityuttarasya"ityasyaiva pravtti/ yatra tu"a si dhu"itydvubhayorapyacritrthyam, tatra"tasmin"iti strpekay"tasmdityuttarasya"ityasya paratvt tenaiva vyavasth/ evamubhayocritrthye 'pi/ yath"mi sarvanmna su"itydau/ tatr'mti saptam"trestraya"ityatra caritrth/ diti paacam"jjaserasuk"ityatra caritrtheti spaam"tasminniti"iti stre bhye kaiyae ca// iti r ngeabhaaviracite paribhenduekhare bdhabjanmaka dvitya prakaraam// // atha straea nmaka ttya prakaraam // nanu"ata kkami"iti satvam 'ayaskumbh' ityatra na syt kumbhaabdasyaivopdnt, ata ha :__________________________________________________________________ prtipadikagrahae liga viiasypi grahaam // Paribh_71 // smnyarpea viearpea v prtipadikabodhakaabdagrahae sati ligabodhaka pratyaya viiasypi tena grahaa bodhyam/ apin kevalasyptyartha/ asyca jpaka smndhikaradhikrasthe"kumra ramadibhi"iti stre strligaramadiabdapha/ strpratyayaviiaramadibhica kumrabdasyaiva smndhikarayam, na tu kumraabdasyeti tadetajjpakam/ iyaca"dviatparayo"itydyupapadavidhau, samsntavidhau, mahadtve, nitsvare, rjasvare brmhaakumrayo"bahornavaduttarapadabhmni"itydau, samsasaghtagrahaeu ca na pravartata iti yp stre bhye spaam/ vibhaktinimittakakrye ca netyapi tatraiva/ tatra samsntavidhvayavagrahaa eva na, samsasaghtagrahae tu pravartata eva, svaravidhveva samsasaghtagrahae tatra dookte,"bahuvrherdhasa"iti strastha bhycca, 'etvatsvevnityatvdapravtti, do khalvapi skalyena parigait' iti bhyokte/ nanvevam"bahuvrherdhaso"iti strastha bhysagati/ tatra hi 'kuodhn'
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 38/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

ityatra"nadytaca"iti kabpdito nadyantabahuvrherityartht, nadyantasya bahuvrhitvbhvt tadasagati/ nadyantn ya samsa ityarthena ca parihtam/ nadyantapraktikasubantottarapadaka samsa iti cet, na ; anay paribhay strpratyaya samabhivyhre tadrahite dn prtipadikatva tadvypya dharm viie 'pi paryptatvamatidiyata ityayt// nanvevam 'yna paya' ityatreva 'yuvati paya' ityatrpi"vayuvonm"iti samprasraa syt, ata ha -__________________________________________________________________ vibhaktau ligaviigrahaam // Paribh_72 // spa ceyam"yuvorankau"ityatra bhye/ ghaaghagrahaena ligaviiaparibhay anityatvt tanmlaietyanye// nanu"tasypatyam"ityekavacananapusakbhy nirdet 'grgyo grgyau' itydyuktam, ata ha__________________________________________________________________ stre ligavacanamatantram // Paribh_73 // "arddha napusakam"iti napusakagrahaamsy jpakam/ nityanapusakatvrtha tu na tadityanyatra nirpitam/ dhnyapallanyyena nntaryakatay tayorupdnamiti"tasypatyam"ityatra bhye spaam/ ata eva"kara"stre eketi caritrthamityanyatra vistara// nanu"bhadibhyo bhuvyacve"itydau vidhyamna kya 'kva div bh bhavanti' ityatrpi syt, ata ha -__________________________________________________________________ naiva yuktamanyasaddhikarae tath hyarthagati // Paribh_74 // nayuktamiva yukta ca yat kicid dyate tatra tasmd bhinne tatsade 'dhikarae dravye krya vijyate/ hi yata tathrthagatirasti/ na hi 'abrahmaamnaya' ityukte loamnya kt bhavati/ atacavyantabhinne cvyantasade 'bhtatadbhvaviaye kyaiti nokta doa/ "oadheca vibhaktvaprathamym"itydau vibhaktigrahaametannyyasididhrthnuvda eva/ etena vibhaktvitydyasynityatve jpakamiti vadanta parst, anityatve bhyasammata phalbhvt/ ata eva 'akartari ca' iti stre kraka grahaa bhye pratykhytamiti bodhyam/ spa ceyam"bhdibhya"iti stre bhye/ atrnyasadetyuktv sdyasya bhedghaitatva scayati/ nirpita caitanmajym// nanu 'vyghr, kaccap' itydau subantena samst tato 'pyantaragatvp adantatvbhvjjti lakao na syt, ata ha -gatikrakopapadn kdbhi saha samsavacana
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 39/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ prk subutpatte // Paribh_75 // "upapadam"iti stre 'tigrahaena"kugati"ityatra tadapakaraentiantaca samsa ityartht tayo strayo supsupetyasya nivtyaikadenumaty krake ca siddheyam/ tena 'avakrt' iti siddh/ anyath prva pyadantatvbhvt"krttkaraaprvt"iti na syt/ asy anityatvt kvacit subutpatyanantaramapi samsa/ yath s hi tasya dhanakrteti/ anye tvanityatve na mnam, tatrjditvbityhu/ ata eva 'kumbhakra' itydau ah samso 'pi subutpatte prvameva/ ahsamsbhve copapadasamsakta ekrthbhva iti na tatra vkyamiti bhye spaam/ tatra hi 'ahsamsdupapadasamso vipratiedhena' iti vrttikam/ athav 'vibh ah samso yad na ahsamsastadopapadasamsa' iti tatpratykhyna ca/ yadyapyupapadasamsasyntaragatvbhipryakam 'na v ahsamsbhvdupapadasamsa' iti vrtikaktoktam, tathpi tadubhayapratykhynaparam, 'athav' itydi bhya paribhy smnyata krakopdnena krakavibhaktyantena kdbhi samsamtrasya subutpatte prvameva lbht/ etenai krakatadvieayorupdna eveti parstam/ asy vidhyekavkyatvbhvena vipratiedhdi stravat kryavyavasthpakatvenopdna evetyarthlbhcca// nanu"ugidacm"ityatra dhtocedugitkrya tarhyacatereveti niyamendhtoreva numi siddhe 'dhtugrahaa vyartham, ata ha -__________________________________________________________________ sampratikbhve bhtaprvagati // Paribh_76 // tattad vacanasmarthya nyyasiddheyam/ tatsmarthydadhtubhtaprvasyptyarthena gomatyate kvipi 'gomn' itydau num siddhi/"nmi"itydistreu bhye spa// __________________________________________________________________ bahuvrhau tadguasavijnamapi // Paribh_77 // apin atadguasavijnam/ te gunmavayavapadrthn savijna vienvayitvamiti tadartha/ yatra samavyasambandhena sambandhyanyapadrtha, tatra pryastadguasavijnam/ anyatra pryo 'nyat/ 'lambakaracitrag' udharae/ 'sarvdni, jakatydaya' iti codharae/ sarvanmasaj stre bhye spa//
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 40/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

nanu"vada supi kyap ca"iti cennukasya yata"bhuvo bhve"ityatrpyanuvtti syt, ata ha -__________________________________________________________________ cnuka nottaratra // Paribh_78 // amulyanuvartamne"avyaye 'yathbhipreta"iti stre punaramulgrahaanasy jpakam/ anyath 'ktv ca' iti vadet/ taddhi uttaratrobhayo sambamdhrtham/ udharani sphuni/ idamanityam/ ata eva"tty ca ho"ityatra cnuky api dvityy"antarntarea"ityatra sambandha/ "lui ca kpa"iti strasthennuvttyarthakasakalacakrapratykhynena viruddheyam/ vykhyndevnuvtti nivttyornirvha iti tadaya/"kulijllukkhau ca"iti strasthabhyaviruddh ca/ tatra hi"dvigo haca"iti strt hana, tatra 'cenpyanukasya kho 'nyatarasym' ityasya cnuvtti svktya lukkhau ceti bhye pratykhytam// nanvanudttderantodttcca yaducyate tadvyajandervyajanntcca na prpnottyata ha -__________________________________________________________________ svaravidhau vyajanamavidyamnavat // Paribh_79 // svaroddayake vidhvityartha/"nottarapade 'nudttdvapthivrudrapamanthiu"iti stre pthivydiparyudsosyjpaka/ anyath pthivydnmanudttditvbhvdaprptau tadvaiyarthya spaameva/ dharmigrhakamndeva ca svaroddeyakaviayamidam/ ata eva"aturanumonadyajd,"aca kartturyaki" itydau aca itydecritrthyam/ ata eva"rjavat"itydau nalopasysiddhatvdanvatabdatvt,"anto 'vaty"iti svaro na, 'udavitvn' ityatra"hrasvanubhym"iti matubudttatva ca netykara/ spaa cedam"samsasya"iti stre bhye/ "uccairudtta"iti stre kaiyaastu 'iyamanvayak, samimavyhtjupargea halo 'pyudttdivadavabhsttadupapatte' ityha/ tatra bhye 'pi dhvanitametat// nanvevamapi 'rjadat' itiydau"samsasya"ityantodttatva akrkrasya na syt, ata ha -__________________________________________________________________ halsvaraprptai vyajanamavidyamnavat // Paribh_80 // asyca"yatonva"iti stre 'naupratiedho jpaka/ 'nvyam' ityatrdirnakro na svarayogya, yackrastadyogyo nsvdiriti sa pratiedho 'narthaka/ na cdireva makra udttaguaviintaratamjrpo 'stviti vcyam, tath sati
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 41/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

nimittabhtadvayackatvasyavindupajvyavirodhendyudttatvprpte, ityanyatra vistara/ spa ceyam"samsasya"iti stre bhye// nanu"praa gua"iti niedhastavyatyapi syt"diva aut"itiyautva dive kvipyapi syt, tath"yato 'nva"iti svaro yatyapi syt"do 'i gua"iti cayapi syt; ata ha -__________________________________________________________________ niranubandhaka grahae na snubandhakasya // Paribh_81 // tadanubandhaka grahae ntadanubandhakasya // Paribh_82 // "vmadevayayau"iti stre yatoritvamanayorajpakam/ taddhi"yayatoctadarthe" ityatra tayoragrahartham/ naa parasya yayadantasyottarapadasynta udtta iti tadartha/ eva cvmadevye 'vyaya prvapadapraktisvara eva bhavati/ tanmtrnubandhakagrahae sa cnyacnubandho yasya tadgrahaa netyantyrtha/ ete ca pratyaypratyayasdhrae, diva aut"itydau sacritatvt/ varagpahae cnayorapravttiriti spaam"aua pa"ityatra bhye/ yennubandhena snubandhakatva dvyanubandhakatvdi v tadanuccrae evai, dharmigrhakamnt/ tena"jaaso"ityatra naieti niranubandhakatvt taddhitaata evtra grahaa syditi na akyam/ evamantynyatarnubandhoccrae eva/ tena"vano raca"itydau vanipkvaniporagrahaasiddhi/ eknubandhakagrahae sambhavatti tvartho na bhydisammata ityanyatra vistara// nanu 'kura' itydau svrthikatvt svrthikn praktito ligavatannuvtternyyaprptatvt pustvnupapatti, 'apkalpam' ityatra napasakaikavacanayoranupapatticetyata ha -__________________________________________________________________ kvacit svrthik praktito ligavatannyativartante // Paribh_83 // "aca striym"iti stre striymityuktirasy jpik/ anyath"karmavyatihre ac striym"iti striymeva vidhnt ki tena? spa ceya bahujvidhyake bhye// nanu 'supath nagar' iti"yuvorankau"iti strabhyodhte"ina striym"iti kap syt ata ha -__________________________________________________________________ samsntavidhiranitya // Paribh_84 // "prateravdayastatpurue"ityantodttatvyvdiu rjame abdapho 'sy jpaka/ anyath acavntodttatve siddhe ki tena?"dvitribhy pddanmrddhasu"iti svara vidhyake bhye spaam//
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 42/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

nanu 'atni' itydau numi kte asaj prpnoti, tataca luk syt, tath 'updsta' ityatrtve kte"sthaghvoricca"ittva prpnottyata ha -__________________________________________________________________ sanniptalakao vidhiranimitta tadvightasya // Paribh_85 // sanniptaudvayo sambandha, tannimitto vidhista sannipta yo vihanti, tasynimittam/ upajvyavirodhasyyuktatvamiti nyyamlai/ ata evtra sanniptaabdena na prvaparayo sambandha eva, kintu vieyavieaa sannipto 'pi ghyate/ ata eva 'grmai kulam' itydau napusakahrasvatve 'pi"piti kti"iti tuk na/ prtipadikjantatvasanniptena jtasya hrasvasya tadavidhyakatvt/ tukyajantatvavighta spaa eva/ na crthrayatvena hrasvasya bahiragataysiddhatvam, arthaktabahiragatvnrayaasyoktatvt/ kica"atvatukorasiddha"ityetadbalt ktituggrahacca tugvidhau bahiragaparibhy apravtte/ sarvavidhasanniptagrahadeva 'varraya pratyayo varaviclasynimitta syt' ityetatparibh doanirpavasare vrtikaktoktam, -- 'na hi pratyaya prva para sannipta nimittaka, sa eva ca sannipta abdena ghyata iti matv na pratyaya sanniptanimittaka iti aky tadabhyupetyaivgasaj tarhyanimitta sydityekadeinoktam' iti na tadbhyavirodha/ kicaiva 'aiva, grgya, vainateya' itydvapyagasajy lopanimittatvnpaty varraya ityasya vaiyarthayam/ 'grmai kulam' 'grmaiputra' itydvuttarapadanimittake hrasvatve yathkathacid bahiragaparibhaypi vraa sambhavatti"knmejanta"ityatra"hrasvasya piti"iti strecaikadein tay paribhy tug vrito bhye/ ata eva paribhphalatvenedamuktam"knmejanta"iti stre vrtikakteti kecit/ sanniptalakaavidhitvamasy ligam/ svapravtte prk svanimittabhto ya sannipta, tadvightasya svtiriktastrasya svayamanimittamiti phalati/ nanvevam 'rmya' itydau"supi ca"iti drghnpatti, adantgasanniptena jtasya ydeasya tadvightakatvt/ na ca yaditvaspekadrghasya bahiragataysiddhatvnntra sanniptavighta iti vcyam, ropitsiddhatve 'pi vastutastadvightasya jyamnatvenaitatpravtte/ kicntarage kartavye bahiragasysiddhatve 'pi tatra kte tasysiddhatve mnbh/ kictideikasanniptavightbhvamdyaitadapravttau 'gauri' itydau sambuddhilope 'pi sthnivatvena hrasvanimittasanniptavightbhvt, tatraitasytivyptipara"knmejanta"iti strasthabhysagati/ sanniptasystryatvnntra sthnivatvamiti cet, tarhyatrsiddhatvamapi kathamiti vibhvya, 'astrye 'siddhatvpravtte'"ddet"iti stre kaiyaena spaamuktatvt/ evaca prvatrsiddhye 'pi krya etatparibhpravttirbhavatyeveti cet, na; 'kaya' iti nirdeenaitasy anityatvt/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 43/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yayo sanniptasya vightaka stram, tayo sanniptanimittakavidhvupdnamapekitamiti tu ngraha/ ata eva 'dki' ityatrkrntapraktsanniptanimittgasajnay paribhayllopasya nimitta na sydityakynityatvena samhitam,"knmejanta"iti stre bhye; 'na hyagasajymadantasygasaj' ityuktamasti/ na ca 'kumbhakrebhya, dhaye' itydvavyayasajy anay paribhay vraaparabhysaga ti/ anay paribhay lug mbht, avyayatva tu sydeva/ luk hi tadyasanniptasya vighta, nvyayasajay/ sajphala tvakac syditi vcyam, etadudharaaparabhyaprmyena sktparamparay v svanimittasanniptavightakasya svayamanimityamityarthendot/ etentrkac sydityapstam/ na ca kryaklapake lugekavkyatpannasajbdhe 'pyakajekavkyatpannsyditi vcyam, antaragy tadekavkyatpannasajy bahiragaguderasiddhatvt, lugekavkyatpann tu na gudito 'ntarag, ubhayorapi abdata subrayatvt/ "naysayo"iti nirdecainity/ tena ntiprasaga/ spa ceya"knmejanta"iti stre bhye/ asy anityatve phalni bhye parigaitni - varraya, pratyaya varaviclasynimittam, 'dki'/ tva pugvidhe - krpayati/ pughrasvasya - adtapat/ tyaddyakrabvidhe - y seti/ ividhirkralopasya - papivn/"hrasvanubhy matup" "antodttduttarapadt"iti matubvibhaktyudttatva prvanightasya - agnimn, paramavc/ nadhrasvatva sambuddhilopasya - 'nadi, kumri' itydi/ ydeo drghatvasya kaya/ ito 'nyatra pravttireva, 'do khalvapi skalyena parigat' iti bhyokteranyatravistara// nanu 'pacendryo devat asya pacendra' itydau"dvigorluk"ityao luki"lukstaddhita" iti strpratyayalukynuka ravapatti, ata ha __________________________________________________________________ sanniyogainmanyatarpya ubhayorapyapya // Paribh_86 // atra ca"bilvakdibhyachasya luk"iti strastha chagrahaa jpakam/ taddhi chamtrasya lugbodhana dvr kuko 'nivttiryath sydityartham/ kta kuggamnadyantargat bilvdaya eva tatra nirdi bilvakdiabdena/ nacaivamapi chagrahaa vyartham, kta kuggamnuvdasmarthydeva tadanivttisiddhe, anyath"bilvdibhya"ityeva vadet/ lakaapratipadoktaparibhay bilvdipuraskrea vihitapratyayasyaiva lugvidhnnntiprasaga iti vcyam, tato 'pi pratipadoktatvena"bilvdibhyo"iti vikrdyarthasya lugpattivrartha kuganuvdacritrthyt/ samuccayrthakacaabdayoge tu vidheyayorekaklikatvaikadeatvaniyamnnyyasiddhapyam/ yattu"viavat"ityanena puvatvavidhnametadanityatvajpanrtham/ anyath 'etayati' itydau ilopenaiva pi nivtte 'sanniyogaia' paribhay tasypi nivty 'etayati' itydisiddhau
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 44/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

puvatvavaiyarthya spaameveti"e"iti stre kaiyaa, tat, na; 'iabiamcaa aiabiayati' itydau puvatvasyvayakatvt/ 'aineya yaineya' itydi tu sthnivatvena siddhamityanyatra vistara// nanu 'cur lamasy s caur'itydau lam"chatrdibhyo a"iti e p na prpnottyata ha -__________________________________________________________________ tcchlike e 'ktni bhavanti // Paribh_87 // "an"ityai vihitapraktibhvabdhanrtham"krmastcchlye"iti niptanamasy jpakam/ tcchlikantt"aodvyaca"iti phisiddhirapyasy prayojanamiti navy/ tcchlika ityukte"tadasy praharaam"iti e 'd' ityeva/"krma"iti stre bhye spa// nanu"kasaparimbhym"itydau"mjervddhi"durivr, ityata ha -__________________________________________________________________ dhto kryamucyamna tatpratyaye bhavati // Paribh_88 // bhrauahatye tatvaniptanamasy jpakam/ 'dhto svarpagrahae tatpratyaye kryavijnam' iti phastu 'prasbhi' itydau"anudttasya cardupadhasya"itympdanena bhye dita/ yatkrya pratyayanimitta tatreya vyavasthpik/ tena padntatvanibandhanam"naerv"iti kutvam 'praagbhym' itydau bhavatyeva/ iyadividhau tu nai,"na bhsudhiyo"iti niedhennityatvt/ "mjervddhi"ityatra bhye spa// nanu 'sarvake, iccakai' itydau sarvanvyayasaje na sytm, ata ha -__________________________________________________________________ tanmadhyapatitastadgrahaena ghyate // Paribh_89 // "nedamadasorako"iti stre 'ako' iti niedho 'sy jpaka/ 'tadekadeabhta tadgrahaena ghyate' iti"yena vidhi"iti stre bhye pha// nanu"gtisthghupbhbhya"iti sico luk 'apsta' itydau pterapi syt, ata ha -__________________________________________________________________ lugvikaralugvikaraayoralugvikaraasya // Paribh_90 // asyca jpaka"svarati sti"iti stre siti vaktavye stisyatyo pthanirdea iti kaiyaa/ tanna, shacarydalugvikaraasyaiva grahae prpte pthanirdeasya tajjpakatvsambhavt/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 45/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

dhvanit ceya paribh"yasya vibh"ityatra bhye/ tatra hi 'vidita' iti prayoge niedhamakya 'yadupdervibh, tadupderniedha"vibh gamahanavidavim"iti stre 'avikaraasya gpahaa lugvikaraacyam' ityuktam/ tatra co hetau, yato 'yalugvikaraa, ato viishacarycchavikaraasya grahaam, na tu hanishacarydasypi, etatparibhvirodhditi tadaya/ ata eva paribhy lugvikaraasyaiveti noktam/ kahatastu bhye e kvpi na pahit/ 'gtisth' iti stre 'pibatergrahaam kartavyam' iti vrtikakt 'sarvatraiva pgrahae 'lugvikaraasya gpahaam' iti bhyakt coktam/ "svarati sti"iti stre kaiyaena ca spaamukt// nanu 'prajighyayiati' itydau"heracai"iti vidhyamna kutva na syt ata ha -__________________________________________________________________ praktigrahae yadhikasypi grahaam // Paribh_91 // acati pratiedha evsy jpaka/ iya ca kutva viayaiva/"heracai"iti stre bhye spaeyam// nanu 'yumabhyam' itydau 'bhyasa' ityatra bhyamiti cchede bhyaso bhyami kte 'ntyalope etva syt, ata ha -__________________________________________________________________ aga vtte punarvttvavidhi // Paribh_92 // age 'gdhikre vttamunipanna yatkryam, tasmin sati punaranyasygakryasya vttau pravttvavidhna bhavattyartha/ e ca"jyddyasa"itydvidhnena jpit/ anyathekralopena"aksrva"iti drghea ca siddhe tadvaiyarthya spaameva/ ata eva"jjanorj" "jyddyasa"iti strayoren jpayitv ki prayojanamiti prane pibaterguapratiedha ukta, sa na vaktavya, ityeva prayojanamuktam, na tu lakyasiddhirpam/ taduktam"bhyaso bhyam"ityatra 'abhyam' iti ccheda,"ee lopa"cntyalopa eva"ato gue"iti pararpea siddham 'yumabhyam' ityanyatra nirpitam/ evaca stradvayasthametajjpanapara bhyam"bhyaso bhyam"iti strastha ca bhyamekadeyuktirityhu// yattu 'orot' iti vcye"orgua"iti guagrahat -__________________________________________________________________ sajprvakavidheranityatvam // Paribh_93 // idaca vidheyakoau sajprvakatva eva/ 'tena svyambhuvam' itydi siddham// tath niloityeva siddhe nigrahat -__________________________________________________________________
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 46/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

gamastramanityam // Paribh_94 // tena sgara tarttukmasyetydi siddham// tath tandiphdeva siddhe"tandikbhya"iti stre k grahat -__________________________________________________________________ gaakryamanityam // Paribh_95 // tena 'na vivasedavivastam' itydi siddham// tath cakio itkarat -__________________________________________________________________ anudttettvalakaamtmanepadamanityam // Paribh_96 //

tena 'sphyannirmoka' itydi siddham// tath vinrtha na samsena"anudttam padamanekam"ityeva siddhe varjagrahat -__________________________________________________________________ naghaitamanityam // Paribh_97 // tena"neyauva"ityasynityatvt 'he subhru' iti siddhamiti, tat, na; bhye 'darant, bhynuktajpitrthasya sdhutniymakatve mnbhvt, bhyvicritaprayojann sautrkar pryadvadamtrrthakatvakalpany evaucityt/ kica jpite 'pyntyasya na srthakyam, gamanyaprayogasyprasiddhe/ grahaa tu lograhaavaditi bodhyam/ ata eva"ghorlopo lii v"it stre veti pratykhytam/ lope 'pypake a ravaa bhaviyati -- 'dadht' iti, ai 'dadhat' iti/ gamastrasynityatve tvyasati 'dadht' ityasiddhy vgrahaasyvayakatvena tatpratykhynsagati spaaiva/ etena yatkaiyaena keciditydinsyaiva vgrahaasya tadanityatvatrpakatokt, spi cinty,pratykhynaparabhyavirodht, tandi stre kgrahaasya bhye pratykhyncca/ cakio akrasynteditvbhvasampdanena critrthycca// evameva -__________________________________________________________________ tideikamanityam // Paribh_98 // sarvavidhibhyo lopavidhirividhica balavn // Paribh_99 // itydi bhynukta bodhyam/ 'svyamabhuvam' itydi loke 'sdhveva, ityanyatra vistara//
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 47/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yadapi -- nanu hanterayalukyrlii vadhdeo na syt, ata ha -__________________________________________________________________ praktigrahae yalugantasypi grahaam // Paribh_100 // advitvasya dviprayogasiddhntena prayogadvayarpe samudye praktirpatvabodhaneneda nyyasiddham/ ata eva juhudhtyadau dvitve kte dhitvasiddhiriti/ tadapi na, bhye 'darant/ kica tena siddhantena pratyeka dvayostatvabodhane 'pi samudyasya tatvabodhane mnbhva/ ata eva"dayaderdigi"iti stre 'ste paratvd dvitve kte parasysterbhbhve prvasya ravaa prpnottyakya viayasapmyrayaena parihta bhye/ anyath tvaduktarty 'ekjdvirvacana' nyyena samudyasyaivdepattau tadasagati spaaiva/ tasmduttarakhaamdyaiva yathyoga tattatkryapravttirbodhy/ "bhsuvo"ityasya tadantgasyetyartht prptasya guaniedhasya bobhtviti niyama iti na tadvirodha/ tasmddhanteryaluki 'vadhyt' itydi mdhavdyudhta cintyamevetyanyatra vistara// yadapi nanu"vddhiryasycmdi"ityatrekparibhopasthitau lydyasiddhi, ata ha -__________________________________________________________________ vidhau paribhopatiate nnuvde // Paribh_101 //

andyamna vieaeu tanniymik paribh nopatiata ati tadartha/ vidhyagabhtn paribh vidheyensiddhatay sambandhsambhave 'pi tadvieeavyavasthpakatvena caritrthn tadvieeavyavasthpakatve mnbhva iti tarkamleyam/ kica"udcmta sthne"iti stre sthne grahaamasy ligam/ anyath"a sthne" iti paribhayaiva tallbhe tadvaiyarthya spaameveti, tat, na;"udttasvaritayoryaa"itydau"yaa samprasraam"iti strabhyoktarty"allopo 'na"itydau caitasy vyabhicaritatvt, bhynuktatvcca/ sthna sambandho na

paribhlabhya ityarthasya"a sthne"iti stre bhye spaamuktatvena tvaduktajapakvambhavcca/ tatra sthnegrahaa tu sparthameva/ kica"vidhauparibh"iti pravda"ikoguavddh""acaca"ityanayorvidhyata ityadhyhramlaka, anyatra tu nsy phalamityanyatra vistara// nanu 'namaskaroti devn' 'namasyati devn' itydau"nama svasti"it caturth durvr, ityata ha gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 48/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ upapadavibhakte krakavibhaktirbalyas // Paribh_102 // krakavibhaktitvaca kriyjanakrthakavibhaktitvam/ tacca prathamy apyastti spi krakavibhaktiriti"sahayukte"itydistreu bhye dhvanitam/ iya ca vcanikyeva/ ata eva"yasyaca bhvena"iti saptamyapekaydhikaraasaptamy balavatvamanena nyyena,"tatra ca dyate"iti stre bhye dhvanitam, kaiyaena ca spaamuktam/ etena 'kriynvayitva krakatvam' ityapstam, "yasyaca bhvena"iti saptamy api kriynvayitvt/ ye tu pradhnbhtakriysambandhanimittakryatvena krakavibhaktn balavatva vadanti; temubhayorapi kriysambandhanimittakatvena tadasagati spaaiva/"namo variva"itistre 'namasyati devn' itydau caturth vraya bhye upanysasysagateca// etena 'kriykrakasambandhontaraga' iti tannimitt vibhaktirantarag, upapadrthena tu yatkicit ktiykrakamlaka sambandha iti tannimitt vibhaktirbahiragetyapstam, 'namasyati' ityatra nama padrthe 'pi kriykrakbhve naivnvayt/ atra ca nama padrthasypi kriytva muayatau muasyeva/ "sahayukte"itydau ca pradhne pratham sdhanrthamiya bhya upanyastetyanyatra vistara// nanu 'adamuya' itydau prvasypi muktvpatti, ata ha -__________________________________________________________________ anantyavikro 'ntyasadeasya // Paribh_103 // anantyasadenanyasadeayorekaprayoge yugapatprptavantyasadeasyaveti tadartha/ anyath dhtvdernatvasatve'net' 'sot' itydveva sytm, na tu 'namati' 'sicati' itydau/ antyavikra iti ca ligam/ antyena samno deo yasya so 'ntyasadea/ tatva cntyavaratadvarayoritarvyavadhnena bodhyam/ ata eva vidhdha itydyartham"na samprasrae"iti caritrtham/ "allopo 'na"ityde 'anastak'itydvdakrdvapravttirapyasy phalam, yajdi svdiparnnantgasykrasya lopa ityarthasyaivge pratyayasyottthitkkatayaucitydagvayava yajdisvdiparasyn itydikramenekatrnekakliakalpanpekaysy ucitatvt/ na cai"yaa samprasraam"iti stre bhye pratykhyteti bhramitavyam, vrtikoktaphalnmanekakliakalpanbhiranyathsiddhi pradarypi ynyetasy paribhy prayojanni, tadarthame kartavy pratividheya doeu, pratividhna codattanirdet siddhamityupasahrt/ 'mimrjiati' ityartha cai/ tatra vddhe prvamantaragatvt dvitve paratvdabhysakrye tato 'bhysekrasya vddhivrayvayak/ na ca vddhau punarabhysahrasvatvena siddhi, 'lakye lakaasya' iti nyyena punarapravtte/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 49/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

yattu"na samprasrae"iti stre bhye 'naitasy paribhy prayojanni' ityuktam/ tasyyamartha -etatstre prayojannyetasy paribhy na bhavanti, vyadhdvanatyasamndeayao 'bhvditi/ 'naitni etasy prayojanni' iti pho 'pi kvacid dyate/ vcanikyevai/ spa ca"yaa"iti stre"adaso 'se"iti stre ca 'kecidantyasadeasya' ityanena bhya ityanyatra vistara// nanu"avyaktnukaraasyta"iti pararpam, 'paat' iti 'paiti' ityadau"alontyasya" ityantyasya prpnottyata ha -__________________________________________________________________ nnarthake 'lo 'ntyavidhiranabhysavikre // Paribh_104 // anabhysetyukte 'vibharti' itydau"bhmit"itydyantyasyaiva/ abhyso 'narthaka, arthavtyabhvt, kintttarakhaa evrthavnityanyatra nirpitam/ e"alontyt"stre bhye spa/ phalnmanyathsiddhikaraepratykhyt ceti tata evvadhryatm// nanu 'brhmaavats ca brhnavatsaca' itydau"pumn striy"ityekaepatti, strtvapustvtiriktaktaviebhvt, ata ha -__________________________________________________________________ pradhnpradhnayo pradhne kryasampratyaya // Paribh_105 // tena pradhnastrtvapustvtiriktpradhnastrtvapustvaktavieasypi satvena na doa/ spa ceyam"napusakamanapusakena"ityanayorbhye/ "antaragopajvydapi pradhna prabalam' iti"hetumati ca"ityatra bhyakaiyaayo//

nanu svasrditvaprayukto mt abdasya bniedha paricchettvcakamtabde 'pi syt,

ata ha --

__________________________________________________________________ avayavaprasiddhe samudyaprasiddhirbalyas // Paribh_106 //

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

50/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

tena uddha rhasya jananvcakasyaiva grahaam, na paricchattvcakasya/ 'yogajabodhe tadanligitauddharhajopasthiti pratibandhik' iti vyutpattireva tadbjam/ rathakrdhikaraanyyasiddho 'yamartha/ kacittu"ddhvevm"ityatrnay paribhay ddhvevoreva grahaam, na ddhve vnmiti, tat, na; tath sati 'dvedhvm' ityeva vadediteyanye// nanu vtyanrthe gavke 'vao vaikalpikatvt 'goka' itydyapi syt, ata ha -__________________________________________________________________ vyavasthitavibhaypi kryi kriyante // Paribh_107 // lakynusrd vyavasth bodhy/"ccho"iti stre"laa at"itydi streu ca bhye spa// __________________________________________________________________ vidhiniyamasambhave vidhireva jyyn // Paribh_108 // niyame hyaruty anyanivtte smarthyt parikalpanamuktnuvdadoaceti lghavd vidhireveti bodhyam/"yasya hala"ityatra"ijde sanuma"itydau ca bhye spaeyam// nanu"asy bhtavacca"ityanena lua iva laliorapyatidea syt, ata ha -__________________________________________________________________ smnytidee vienatidea // Paribh_109 // smnyopasthitikle niyamena vieopasthpakasmagryabhvo 'sy bjam/ tennadyatanabhtarpe viee vihitayostayorntidea/ iyamanity,"na lyapi"iti ligt/ tena sthnivatstrea vietideo 'pi/ spaa caitatsarva"sthnivat"stre bhye// nanu"titsvaritam"iti svaritatvam 'cikrati' itydau syt, ata ha --

__________________________________________________________________ pratyaypratyayayo pratyayasya grahaam // Paribh_110 // iya ca"agasya"iti str bhye pahit/ varagrahae ca na pravartata iti tatraiva kaiyae spaam/ ata eva"sanabhika u""vale"ityatra sanvalayo pratyayayorgrahaam/ pare tu"titsvaritam"iti stra e paribh lakyasaskrya bhye kvpi nriteti kaiyaenoktam/"agasya"iti stre tatpratykhynyai bhya ekadeinokt/ ata eva"titi pratyayagrahaa kartavyam"iti vrtikaktoktam uktastrayorvykhynt pratyayoreva grahaamityhu// nanu"viparbhy je"itytmanepada 'parsen jayati' ityarthake 'parjayati sen' ityatra prapnottyata ha -gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 51/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ sahacaritsahacaritayo sahacaritasyaiva grahaam // Paribh_111 // tena viabdashacarydupasargasyaiva parabdasya grahaamiti tatraiva bhye spaam/ sahacaraa sadayoreveti sahacaritaabdena sdyavnucyate/ 'rmalakmaau' itydvapi sdyameva niymakam/ sadayoreva sahavivak, tayoreva sahaprayoga ityutsargcca/ dhvanita cedam"karmapravacanyayukterdvity"iti stre bhye/ tatra hi"pacamyapparibhi"iti strea lakadidyotakapariyoge pacammakya 'yadyapyaya parirdpacro varjane cvarjane ca, aya khalvapaabdo 'dpacro varjanrtha eva karmapravacanya, tasya ko 'nya sahyo bhavitumarhatyanyo varjanrtht, yathsya go sahyenrtha iti gaurevnyate, nva, na gardabha' ityuktam/ tena hi sadnmeva prayoge sahyabhvo bdhita/ "dvistricatu"iti stre shacaryeaiva ktvor'thasya grahae siddhe ktvorthagrahadenity/ tena"ddhvevm"ityatra dhtushacarye 'pygamasyeo grahaamityanyatra vistara// nanu"asthi"ityana 'priyasakthan brhmaena' ityatra na syt, agasya napusakatvbhvt, ata ha -__________________________________________________________________ rutnumitayo rutasambandho balavn // Paribh_112 // rutenaiva sambandha, nnumitena prakaradiprptenetyartha/ prakaradita ruterbalavatvditi bhva/ eva ca tatra ligamasthydnmeva vieaam, ngasya ilugnumvidhiu tu ghyamasybhvt prakaraaprptagasyaiva vieaam/ ata eva"v napusakasya"iti stre"v au"iti na ktam/ tatra napusakagrahaa hi ghyamasya atrantasyaiva napusakatve yath syt, 'bahavo dadato yeu tni kulni bahudadati' ityatra m bht; 'bahni dadanti yeu te bahudadanta' ityatra yath sydityevamartham/ spaa cedam"svamornapusakt"ityatra bhye/ kecittu"aco rahbhya dve"ityatra rutena rephasya nimittatvena yarantarbhvdanumitena kryitva bdhyata ityetadudharaamhu, tat, na; takrakauinyanyyena siddherityanyatra vistara// nanu"tatpurue tulyrtha"iti svara 'paramea, krakea, paramakrakea' itydau syt, tath"gtisthghupbhbhya"iti luk 'pai ovai eae' ityata kttvt parasypi syt, ata ha -__________________________________________________________________ lakaa pratipadoktayo pratipadoktasyaiva grahaam // Paribh_113 // tattadvibhaktiviedyanuvdena vihito hi samsdi pratipadokta, tasyaiva grahaam, gropasthitikatvt/ dvityo hi vilambopasthitika/ 'pai' ityasya 'p' iti rpa
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 52/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

lakanusandhnaprvaka vilambopasthitikam/ pibatestu tacchghropasthitikam/ idameva hyetat paribhbjam/ iya varagrahae 'pi"ot"stre bhye sacritatvt/ yattu varagrahae nai"deca"ityatropadeagrahaditi, tattu tasminneva stre abdenduekhare ditamiti tata eva draavyam/ anity ceyam"bhuvaca mahvyhte"iti mahvyahtigrahadityanyatra vistara// nanveva deo dodhtoca kttvasya ghusaj na syt, tath mea tve 'praimt' itydau"nergadanada"iti atva na syt, tath 'gai' ityasytve"ghumsth"ittva na syt, ata ha -__________________________________________________________________ gmdgrahaevaviea // Paribh_114 // atra ca jpaka daipa pitvam/ taddhi 'adp' iti smnyagrahartham/ anyath lkaikatvdeva vidhau tadgrahae siddhe ki niedhe smnyagraharthena pitvena? tena caikadenumatidvr sampr paribh jpyate/ iya ca lakaapratipadoktaparibhniranubandhakaparibhlugvikaraaparibh bdhik/"ddh ghu"iti stre bhye spa/ "gtisth"iti stre ideaggrahaameveyata iti na doa ityanyatra vistara// __________________________________________________________________ pratyeka vkyaparisampti // Paribh_115 // 'devadattdayo bhojyantm' ityatra bhujivat// nanveva sayogasajsamsasajbhyastasaj api pratyeka syu, ha -__________________________________________________________________ kvacitsamudye 'pi // Paribh_116 // 'garg ata dayantm, arthinaca rjno hirayna bhavanti' itydau daanavat/ lakynurodhena ca vyavasth// nanu"ystriykhyau"ityatra vyaktipake drghanirdedanatvena grhakastrprptyodttdyanyatamoccrae 'nyasvarakasya saj na syt, ata ha -__________________________________________________________________ abhedak gu // Paribh_117 // asati yatne svarpeoccrito guo na bhedaka, na vivakita ityartha/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 53/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

jtipake tu nsyopayoga iti bodhyam/ 'y' itydau drghamtravttijtinirdenna katirityanyatra vistara// nanu 'sarvanmni' ityatra atvbhvaniptane 'pi loke saatvaprayogasya sdhutva syt, ata ha -__________________________________________________________________ bdhaknyeva niptanni // Paribh_118 // tattatkrye nprpte niptanrambht/"puraprokteu"iti niptitapuraabdena purtana abdasya bdha prpto 'pi podarditvnneti bodhyam/ pureti potardi purtaneti cetyanye/ iyam"sarvdi"stra bhye spa/ na caivamasthaydn"nabviayasya"itydyudttatayntydeasynaa sthnyanurpe 'nudtta evoccraya udttoccraa vivakrtha bhaviyatti kathamasya jpatvamiti vcyam, paramsthiabddbantodtta udttaguakasypi sthnivatvena vivaky mnbhvt/ "catasarydyudttaniptana kariayate, vadhdee dyudttaniptana kariayate, paddayo 'ntdtt niptyante, sahasya sa udtto niptyate"itydi bhya tvekarutydhyyphe kvacidudttdyu ccraa vivakrthamityayena/ "traisvaryea pha"iti pake tu jpakapara bhymiti kaiyadaya/ pare tu, niptana nmnyde prayoge prpte 'nydaprayogakaraam, tattadrpd yatnt tatra tatrodttdivivak/"tiscatas"ityatra dvandvaprayukte 'ntodtte uccraye dyudttoccraam - anyatra sthnyarpe svara uccraye tattaduccraa vivakrtham/ atra vikrakto lakyabhedo neti"sici vddhi"iti bhyt pratyate/ atra ca"asthidadhi"itydvanaderudttasyaivoccraena siddhe udttagrahaa jpakam/ svarpeoccrita ityukteranudttderantodttdityudttdiabdoccrae vivakaiva/ "ua o"ityatrnanunsika evoccraye yatndhkyennunsikoccrad vivak bodhy/"pathimathybhukm"itydau sthnyanurpataynunsika evoccraye niranunsikoccrat tadvivak/ etadarthamevsati yatna ityuktam/ 'abdhaknyapi niptanni' iti tu bhyaviruddham// nankhadhtordvitve svata eva hrasvatvt prvamabhysahrasvprptau haldi ee savara drghe hrasvpatti, ata ha -__________________________________________________________________ parjanyavallakaapravtti // Paribh_119 // eva ca hrasvasypi hrasve kte 'lakye lakaasya' iti nyyena na punarhrasva/ taduktam "iko jhal"iti stre bhye -- 'ktakri khalvapi stra parjanyavat' iti/ siddhe 'pi hrasvdhikrtyartha/
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 54/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

na ca 'lakye lakaasya sakdeva pravtti' ityatra na mnamiti vcyam,"samovlopameke"iti lopenaikasakrasya dvitvena dvisakrasya punardvitvena ca trisakrasya siddhau"sama sui"iti strasyaiva mnatvt,"samprasracca" "sici vddhi"ityadau bhye spaamuktatvcca/ samprdhyyycryeaikaruty pahitetyatra na mnam/ kvacitpadasyaikarutypi pha, yath dinyandistre aikvketi/ yadyapyadhyetra ekarutyaivgni pahanti brahmaavat, tathpi vykhynato 'nunsikatvdivadudttaniptandijnamityhu/ vidhey viaye tu"apratyaya"iti niedhnna gubhedakatvena savaragrahaam, ata eva 'ghaavat' itydau matormasya nnunsiko vakra/ ata eva"tadvnsm"iti stranirdea/ anyath"pratyaye bhym"iti nityamanunsika syt, ityanyatra vistara// nanu syanddhto 'syantsyati' itydvtmanepadanimittatvbhvanimittatvt"na vdbhyacaturbhya"iti niedhasya bahiragatvenntaragatvddillakaasyevikalpasypatti, ata ha -__________________________________________________________________ niedhca balysa // Paribh_120 // antaragdupajvydapi balysa ityartha/ 'caturbhya' iti tu sparthameva/ ata eva tatpratyakhyna bhyokta sagacchate/ ata eva savarasajderniedhaviaye na vikalpa/ anyath mmsakarty vidherupajvyatvena prabalyt tasya sarvath bdhnupapaty durvra sa iti majy vistara/ ata eva"dvandve ca" "vibh jasi"iti caritrtham/ vidhyunmlanya pravttirasy bjam/"na lumat'"kameri"ityanayorbhye spaai// nanvatyantasvrthiknmarthapratyyakatvarpapratyayatvnupapatti, ata ha -__________________________________________________________________ anirdirth pratyay svrthe // Paribh_121 //

yasyrtha prakty pratyyyate, so 'pi pratyaya ityasypyagkrt tasya pratyayatvamiti na doa/ svrtha ityasya svyapraktyartha ityartha/ mahsajbaldarthkkymanynupasthitirasy bjam/"supi stha"itydi streu bhye spaai// __________________________________________________________________ yogavibhgdia siddhi // Paribh_122 // iasiddhireva, na tvaniapdana kryamityartha/ tattatsamnavidhikadvityayogena vibhaktasynityatvajpanametadbjam//

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

55/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

__________________________________________________________________ paryyaabdn lghavagauravacarc n'driyate // Paribh_123 // tatra tatrnyatarasym"vibh v"iti stranirdeajpitamidam // __________________________________________________________________ jpakasiddha na sarvatra // Paribh_124 // spaameva pahitavye 'numnd bodhanamasrvatrikatvrthamityartha/ tena jpakasiddhaparibhynia npdanyamiti ttparyam/ bhye 'pi dhvanitametat"yp"strdau/ jpaketi nyyasypyupalakaam/ nyyajpakasiddhnmapi kecit kathanamanymanityatvabodhanyeti bhva/ yath 'tatsthnpanne taddharnalbha' iti nyyasiddha sthnivatstram, jpakasiddha ca tatra"analvidhau"iti// nanu 'drogdh drogdh, droh droh' itydau ghatvdnmasiddhatvt prva dvitve ekatra ghatvam, aparatra hatvamityasypypattirata ga -__________________________________________________________________ prvatrsiddhamadvitve // Paribh_125 // dvitvabhinne prvatra kartavye paramasiddhamityartha/"privatrsiddham"ityadhikrabhava stramasy ligam/ yatra ca siddhatvsiddhatvayo phale viea, tatraiveyam/ 'karddhi' itydau jatvtprvamanantara v dvitve rpe viebhvena nsy pravttirityanyatra vistara/"sarvasya dve"iti stre bhye spaeyam// nanu 'govaveu ca svm' itydivat 'govavn ca svm' ityapi syt"svmvara"iti strea ahsapmyorvidhnt, ata ha -__________________________________________________________________ ekasy ktecarita prayoge dvityasysttyasyca na bhaviyati // Paribh_126 // yatrnyktikarae bhinnrthatvasambhvan tadviayo 'ya nyya ityantra vistara/"kcnuprayujyate"iti stre bhye spaeyam// nanu 'vivydha' itydau paratvddhaldiee vasya samprasraa syt, ata ha -__________________________________________________________________ samprasraa tadraya ca krya balavat // Paribh_127 // tadrayam"samprasracca"iti prvarpam/ vastuta"liyabhysasya"iti stre 'ubhaye grahaasyobhaye samprasraameva yath sydityarthakatveneda siddhamitye
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 56/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

vyarth,"liyabhysasya"iti stre bhye spaam/ phalntarnyathsiddhirapi tatraiva bhye spa/"au ca sacao"itydau sacao itydi viayasaptamti tatrpi na doa ityanyatra vistara// yattu --

__________________________________________________________________ kvacid vikti prakti ghti // Paribh_128 // tena"nisamupavibhyo hva"ityatra hvgrahaena hveo grahaasiddhi// tath -__________________________________________________________________ aupadeikapryogikayoraupadeikasya grahaam // Paribh_129 // tena"dderdhto"ityatraupadeikadhtoreva grahaamiti, tat, na; tayornirmlatvt, bhyvyavahtatvcca, 'na ca vikti prakti ghti' iti"grahijy"iti strasthabhyedyystiraskrcca/ "nisamupavibhyo hva"itydau hveo/anukarae sautra prayoga/ tvaviaya evtmanepadam, prayogasthnmevnukaraasya ghusaj stre bhye spaamuktatvdityanye/ antypi tatra tatropadeagrahaa kurvata straktovrtikaktacsammat/ 'iha hi vykarae sarveveva snubandhakagrahaeu rpamryate -- yatrsyaitadrpamiti, rpanirgrahaca abdasya nntarea laukika prayogam, tasmica laukike prayoge snubandhakn prayogo nstti ktv dvitya prayoga upsyate, 'ka upadeo nma' iti ghusajstrastha bhyea pryogiksambhave tadgrahaamityarthasya lbhena bhysammat ca / bhye snubandhaketydi praktbhiprayea/"dde"iti stre ddipadasyaupadeikadditvavati lakaeti na doa ityanyatra vistara// yadapi nanu 'ajargh bebhidti' itydau tattadiguaprayukt vikara yaluki syu, tath yaluki 'bebhidit' itydau"ekca"ito niedha syt, ata ha -__________________________________________________________________ tip apnubandhena nirdia yad gaena ca / yatraikjgrahaa caiva pacaitni na yaluki // Paribh_130 // anubandhanirdeo dvidh -- svarpea, 'ita'itydipadena ca/ 'hanti, yti, vti,"sanvanta"iti stre bhareti,"do yuaci" "anudtta ita" "divdibhya yan""ekca upadee"ityudharani/ dvitvam"sandyant"iti"bhvdaya"iti dhtutva ca bhavatyeva,"guoyaluko"itiydibhirnuedhnityatvakalpant/ tena bhabhvo 'pi 'ajargh' itydau bhavati/ ata eva"vodita"iti stre kaiyae -- 'yatraikj grahaa kicit' iti pha/"ekca
gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm 57/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

upadee/anudttt"iti stra ekjgrahaenaikadenumatyai jpyate/ anyathopadee 'nkcnudttatvasyaiva satvena tadvaiyarthya spaameveti/ tadapi na, bhynuktatvt/ ekjgrahaasya vadhivyvtyarthamvayakatvcca/ na ca vadhissthnyupadea ekjeveti vcyam, skdupadeasambhavenaitadviaye sthnyupadegrahat, upadetvvacchedenaikjityarthcca/ kica uttarrthamekjgrahaam/ ata eva 'jgaritavn' itydvupadea ugantatvamdya"ruyuka kiti"it niedho na/ tatropadee ityanuvttiya 'stram' itydvi niedhyetykare spaam/ na ca bhye ya lopo 'bebhidit' itydvipravtyarthamupadee 'nudttdekca ryamdagdityarthe sanpratiedho vaktavya, 'bibhitsati' iti doopanysavad yaluki domupanysena tatreia/ yalopetydi bhya tpakramopasahrabalena na yalugviayam/ kica, tasya tadviayakatve yalope sthnivatvasyevayalukyupypradaranena nynatpattiriti vcyam, iviaye yaluko loke 'nabhidhnena chandasi sarvavidhn vaikalpikatvena ca tatra donupanysendot/ anyath 'ekjgrahaa kimartham' iti pranasya 'uttaratra jgartyarthamiha vadhyartham' ityuttarasya ca bhye nirlambhanatvapatte/ na crdhadhtukkiptadhtorekca iti vieaam/ eva ca 'bibhitsati' itydvuttarakhaasya dhtorekctvamastyeva, uttarakhae 'stitvavat/ etacca 'dayate' iti stre bhye spaam/ eva ca praktabhysagatiriti vcyam ; kepe kiptasynvaye ca mnbhvt/ agatva tu viia eveti"ekco dve"iti stre bhye spaam/ nirpita ca tandiee abdenduekhare/ dhtutva tttarakhaa eva/ ata eva"ekco bao bha"iti stre dhtoravayavasyaikca iti vaiyadhikarayennvaye gardhapsiddhi prayojanamukta bhye, na tu prasiddham 'ajargh' iti/ 'ajargh, bebhidti' itydau nam yandayastu"carkarta ca"ityasyddau phena yalugante gantaraprayuktavikaraasyprpty na bhavanti/ chndasatvdeva kryntarmapi chandasi daprayogevadnmabhvo bodhya/ bhy tu tdnmabhva eva/ tipabdinirdestu 'bhavatera' itydi strasthatannirdeavannrthasdhak ityanyatra vistara// nanu 'jabho 'ci, radheca, neyalii' ityeva stryatm, ki dvradhigrahaenetyha -__________________________________________________________________ padagauravd yogavibhgo garyn // Paribh_131 // prativkya bhinnavkyrthabodhakalpanena gaurava spaameva/ parantu bhysammateyam/"asi"iti strastha bhya viruddh ca/ tatra ca indee ikrapratykhyna yogavibhgenaiva ktamiti bahava// __________________________________________________________________ ardhamtrlghavena putrotsava manyante vaiykara // Paribh_132 //

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

58/59

2/12/13

Nagesa: Paribhasendusekhara

"eo" "aiauc"strayordhvanitai bhye/ tatrnekapadaghaitastre prya padalghavavicra eva, na tu mtrlghavavicra iti"kloc,"apkta ekl"itydistreu bhye dhvanitam/ tatra hi stre algrahaahalgrahaayorvieavicre sajy halgrahaam"yakatriya"iti stre aioriti vcyamiti tri padnyalgrahae, tadeka svdilope halgrahaam"ya"iti stre aioriti na vcyam, apktasyeti vcyamiti tryeva padnti nsti lghavakto viea ityuktam/ "aci nu"iti stre ia ityeva siddhe yvoriti samdya grahanna prveegrahaam/ tatra vibhakti nirdee samdya grahae ca srdhstrisro mtr i grahae tisro mtr iti lastre bhyokte, tath"ota yani"iti stre itti na vaktavyam/ tatryamartha --"hivuklamu"iti stre 'itti na karttavya bhavati' iti bhye na kevala mtrlghava yvadayamapyartha iti kaiyaokte pryeeti ivam// iti straeanmaka ttya prakaraam// iti rmanmahopdhyyaivabhaasutasatgarbhajangojbhaakta paribhenduekhara sampta//

gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/1_gram/paribhsu.htm

59/59

You might also like