____________________Milli Kitabxana______________________

____________________Milli Kitabxana______________________

XIX SR AZRBAYCAN ER ANTOLOGYASI

RQ-QRB BAKI-2005

____________________Milli Kitabxana______________________ Trtib edni v n szn mllifi: Redaktoru: Zaman sgrli Bkir Nbiyev

894.361008-dc21 AZE XIX sr Azrbaycan eri antologiyas, Bak, "rq-Qrb", 2005, 424 sh.
Qdim v spesifik mnvi mdniyytlrin bir oxunun z safln v billurluunu itirdiyi XIX sr Azrbaycann bdii mdniyyti tarixind ideya-estetik nailiyytlri il seiln bir mrhldir. Klassik irsin yaar nnlri zminind inkiaf edn, eyni zamanda bdii keyfiyytlrin gr znmxsus bir hadis olan, tz, orijinal dbi forma v janrlarla zngin XIX yzil Azrbaycan dbiyyatnda bununla yana aparc yeri, qdim v orta srlrd olduu kimi, hl ki yen poeziya tutulur. Lakin onun yeni istiqamtd inkiaf artq srin vvllrind ictimai-siyasi v mdni hyatda ba vermi mhm dyiikliklr rtlndirir. Tqdim olunan "XIX sr Azrbaycan eri antologiyas"nda hmin dvrd yaayb-yaratm 60dan artq airin srlrindn semlr toplanmdir. Nmunlr tarixi-xronoloji prinsip sasnda dzlmdr.

ISBN 9952-418-69-5 "RQ-QRB", 2005

____________________Milli Kitabxana______________________

____________________Milli Kitabxana______________________

XIX SR AZRBAYCAN POEZYASI Zngin v oxsrlik tarixi olan Azrbaycan bdii mdniyytinin ideya-estetik nailiyytlrl seiln mrhllrindn biri XIX srdir. Yeni tarixi raitin inikas kimi yetin bu dbiyyat klassik irsin hmiyaar nnlri zminind yaranb inkiaf etmi, hm xronoloji hdudlarna, hm sosial-flsfi mzmununa, hm d bdii keyliyytlrin gr tamam orijinal v znmxsus bir hadis olmudur. srin ilk illrindn ictimai-siyasi hyatda ba vern sasl diikliklr, Azrbaycann imal hisssinin Rusiya trfindn ial olunmas lknin mdni hyatna, o cmldn dbi-estetik fikrin inkiafna da tsir gstrdi. Azrbaycan ziyallarnn - air v yazlarn Qrb, Avropaya mara gclndi. Bu is z nvbsind bdii dbiyyatda xlqiliyin, hyatiliyin, sosial pafosun gclnmsin sbb oldu. Onun mvzu dairsi genilndi, ictimai-siyasi mzmunu dolunlad. Bdii tcrbd tz, orijinal dbi forma v janrlar yarand. XIX sr dbiyyat zndn vvlki v sonrak dvrlrin dbiyyatndan tkc ideyamzmun lvanlna gr yox, hm d hyat bdii ksetmnin forma v sullarna, metod, slub keyfiyytlrin, btvlkd ideya-estetik sistemin - poetikasna gr seilir. Klassik dbi janrlar (qzl, qsid, rbai, mxmms) bu dvrd gcl tkaml prosesi keirir, bdii dil vvlki dvrlrdn frqlnn yeni bir inkiaf mcrasna dr. Nsr, dram slublar, publisistika meydana glir. Qdim v orta srlrd olduu kimi XIX srd d dbiyyatda balca yeri poeziya tuturdu. O, mhm ideya-slubi istiqamtd davam v inkiaf edirdi: lirika, epik eir v realist satira. Bu xtdn n qvvtlisi lirika idi. srin birinci yarsnda faliyyt gstrmi Zakir, Bakxanov, Vazeh, Nbati, Heyran xanm, daha sonralar kuhi, Bixud, Bahar, Seyid zim, Natvan, Kmin, Nakam, Srraf kimi airlr z srlrind insann mnvi dnyasnn, tbii hiss v duyularnn, sevinc v hycanlarnn tsvir v trnnmno geni yer verirdilr. Onlarn yaradclnda mhbbt mvzusu xsusi yer tuturdu. Nizami, Fzuli, Saib, Vaqif kimi klassik sntkarlarn yaradclq nnlrini davam etdirn XIX sr airlri insan hyatnda mhbbtin rolunu yksk qiymtlndirir, ona drin flsfi mna verirdilr. Hyatn lzztini, insan bxtiyarln tmiz mhbbtd grn Nbati bir qzlind "baisi-icadi-alm ta ki bildim, eq imi" - dey mhbbti htta dnyann, almin yaradcs hesab

____________________Milli Kitabxana______________________ edirdi. Tmiz sevgini n qiymtli nemt sayan air gstrirdi ki, "eq camndan in kimsn" qorxu bilmz, var-dvlt hrisliyindn l kr, kasblna tssflnmdn, sinsin kiln dalar sikk, qzl sayar, dinar dalnca dmz.1 M..Vazeh is saf eq mkan olan knllri xo, tmiz sevgiy bal olan fikirlri dzgn v bdi sayr, mhbbtin drdini, qmini duya bilmyn, eqdn xali rklri susuz emy bnzdirdi:
Xo olsun ol knl, eq mkandr, Var olsun ol fikir, eq hyandr, Susuz emy bnzr ol rk kim, N eqin drdini, n qm duyandr.

srin birinci yarsnda yazb-yaradan airlr kimi ikinci yarsndak sntkarlarn da eirlrind mhbbt ncib insani hiss, yksk bri duyu kimi trnnm olunur, aiqlr n kamil insan hesab edilirdi. Sevgini hyat mnbyi kimi qiymtlndirn Seyid zim irvani yazrd:
Hr bir knld eq ola adan edr onu, Eylr xzan olan mni nvbahar eq, Hr ksd yoxdur eq, onun, bil, kamal yox; Kamil olan vcudlar eylr ar eq. Xalxali, kuhi, Natvan, Kmin.

Bixud, Nvvab, Raci v Srraf da mhbbtin tsvir v trnnmn xsusi yer verir, srlrind tmiz rkl sevn aiqin mnvi dnyasn, knl almini, keirdiyi hycanlar, rk rpntlarn, mhbbt urunda kdiyi iztirablar, sevgilinin ayrlndan doan kdr duyularn v s. geni tsvir edirdilr. Onlarn sevgidn bhs edn eirlrinin mrkzind hyat eqi, yaamaq ehtiras, dnyvi nemtlrdn zvq almaq ideyas dayanrd. Mhbbt lirikasnn mrkzind balca insan surti, lirik qhrman var idi: Aiq, Sevgili v yar. Bu qhrmanlarn bdii tqdimi bir ox chtdn nnvi idi. Aiq z mbbbti urunda yorulmadan alan, fdakarlq gstrn, btn zablara dzn, vsala atmasa da sevgilisindn z dndrmyn vfal, sdaqtli, btn varl il hyata bal olan vqarl v mtantli bir gncdir. Bzn sevgilisinin biganliyindn ikaytlnmsin baxmayaraq, o, zmli v iradlidir; qarlad manclr onu doru yoldan kindirmir, ksin, muqsindn gln dvr cfalar ryindki eq atini daha da alovlandrr, onu sevgilisin balayan mnvi tellri mhkmlndirir:

Bax: Nbati. srlri. Bak, 1988, s.303.

____________________Milli Kitabxana______________________ Mgldi, mn knara dm kuyi-yardan, Divardr ki, t zm o glzardan. (Natvan) Klassik poeziyann lirik qhrman hyat gzlliklrindn alman zvq axirt sadtindn stn tutur, cnnt vdlrini mnasz hesab edirdi. Bu ideya-bdii keyfiyyt XIX sr erind d qorunub saxlanmd. Bel ki, sevgiy mnasibtd zn Yusif, Vamiq, Snan, Mcnun kimi klassik mhbbt qhrmanlar il mqayis edn XIX sr Aiqi d mhbbti dini ibadt, dnya gzlini rit ehkamlarna qar qoyaraq sevdiyi qzn bir telini cnntin huri qlmanlarna dyimir; o, sevgilisini huri, onun yaad kni is behit sayaraq, maddi dnyadak gzlin fikri il "knci-blad lal oturma" behit mlklrinin shbtlrin vermir: Kni-blad fikrin il lal oturma, Qsri-behitd, shbti-huray vermrm. (Raci) Aq kimi Muq d znn sas tipoloji keyfiyytlri il klassik poeziyann lirik qhrmanna oxayr; o, hm zahiri. hm d daxili-xlaqi gzlliyi il aiqini heyran edir. Bzn bigan olub, yara meyl gstrmkl dostunu incits d, ilqarm unutmur; onun kometinal aiqini snamaq, onun dyant v sdaqtini yoxlamaq ndr. Bunlarla brabr XIX sr airlrinin tsvir etdiyi Muq vahid mumrq koloritindn myyn qdr ayrlm, orijinal milli xsusiyytlr qazanm bir gzldir. Gn kimi parlaq, yaraql v dilurba olan bu gzl smimiyyti, mehribanl, xo das v rftar baxmndan konkret bir mkann yetirmsidir. Ayr-ayr eirlrd tsadf olunan, "Sni d bu tibind, Bir mahi-taban yaradb" (Nbati), "irvanda gr bu gzl yar olasan" (Seyyid), "Gr yolun ds, sba, Adaa, mndn sl kim" (Zvi), "Czbeyi-vqicmaln mni irvan kr" (Bixud) "Mn gri vtn hri-idir, cana", "ieyi-dil id sngi-cfalrdn snb (Nvrs), "Sn, ey mhpar, Mekindn bu Tbriz gln gndn" (Dilsuz), | "Hay Xmsnin ol soyuq sular? B Hidcin ol srin hvas?" (Hidci) kimi misralarda gstriln yer adlar da hmin gzllri mumrq regionundan xararaq, xalis Azrbaycan qzlar kimi sciyylndirmy mhkm sas verir. Mhbbt lirikasnn mumi pafosu nikbin, optimist ruhdadr. Onun qhrman bzn myuslasa da hyatdan lini zmr; hmi manelri aradan j qaldrmaq zmi, vsal midi, yara qovuub kama almaq arzusu il yaayr. lbtt, real zmin zrind yaranan Aiqin tbitin kdr v myusluq yad deyil. Lakin bu kdr daimi deyil, tridir; hsrt, hicran saatlar qurtarb, 7

____________________Milli Kitabxana______________________ vsal an alarda kdr, iztirab yox olur. Htta Natvann eirlrinin birind mbtla olanlar yaamaa aran nikbin aiq hyatdan l zmyi, bdbinlmvi nqsan sayr; Cahan trk elmz, kim ki aiqi-candr, Hyatdan zb l, eylmz cban trkin. Mhbbt v gzlliyin trnnmn hsr olunmu qzl v mxmmslrd aiqin mnvi almini amaq, gzlin canl, bdii tsvirini vermk n airlr, sasn, klassik eird ox ilnn bdii tsvir v ifad vasitlrindn istifad edirdilr. Msln, aiqin mhbbtindki coqunluq mmann tlatmn, ah alova, gzlrindn axan ya - sel, gcl yaa, rngi -heyvaya, yaxud payz yarpaqlarna tbeh edilirdi. Lakin bzn airlrin yaradclnda canl hyatdan gln real tsvir vasitlrin v ifad formalarna da tsadf olunurdu ki, bu cht XIX srd Azrbaycan lirik erind hyatiliy, realizm meylin gclndiyini gstrirdi. XIX srin lirik erind dvrandan narazlq, zmandn ikayt motivlri d geni yaylmd. airlr hm mhbbt dair qzl v qomalarnda, hm d rbai, mxmms, grayl, bayat janrlarnda yazdqlar baqa srlrind tez-tez feodal cmiyytinin qanun-qaydalarn, sosial brabrsizliyi pislyir, bzn d xsiyyt azadln tbli edn humanist fikirlr irli srrdlr. Onlarn poeziyasnda haqqn gcsz, nahaqqn gcl olduu, alimlrin cahil, cahillrin is alim mrtbsind durduu rk ars il gstrilirdi. Zakir v Bakxanov, Vazeh v Nbati, Salik v Arif cmiyytda ba vern qanunsuzluqlar hkumt adamlarnn nadanl, rvtxorluu, dlduzluu il laqlndirirdilr. srin ikinci yarsnda Seyid zim, Bahar irvani, Natvan, Komin, Bixud kimi airlrin yaradclnda hyatn zablarndan, insanlarn vfaszlndan giley-guzar, prianlq hvali-ruhiyysi, pemanlq duyular akar grnrd. Sosial ziddiyytlri, cmiyyt zvlrinin etibarsz v dnk olmasn ox vaxt mhbbt hisslrinin trnnm fonunda ks etdirn bu airlrin srlrind bzn hyatn tzadlar, ictimai kontrastlar v flsfi dnclr aq kild ks olunurdu. Msln, insan qlbinin tbii hisslrini znmxsus bdii sntkarlqla gstrn blhsn Raci yaad zmand vfa, mehribanlq, dz ilqar kimi bri keyfiyytlrin yoxluunu birbaa deyirdi: mtahan eyldim, ey dil, ham xuban drst, Tapmadn-birc nfr hdil peyman drst Ad var mehri vfann z yox, nq tk; Par ab dvr, eldin almi-qmkan drst

____________________Milli Kitabxana______________________ XIX sr Azrbaycan erind dini fanatizm qar etiraz motivlri, azadfikirlilik ideyalar mhm yer tuturdu. Zahidliy v asketizm qar xan I airlr real dnyan mvhumi axirt, hyat sevgisini ziyart, meyxanan mscicd qar qoyur, mvhumat v chalti pislyir, insan zehnini sartd saxlayan dini ehkamlarn yalan v sassz olduunu gstrirdilr. Vazeh, Bahar, Seyid zim, Bixud, Asi v Racinin srlrind islam fanatizmi, onun rk zhniyyti cmiyyti mnvi sartd saxlayan qvv kimi gstrilir, ruhanilrin tbli etdiyi trkidnyala qar hyatsevrlik ideyalan irli srlrd. Orta srlrin lirik poeziyasnda olduu kimi, XIX sr airlrinin d ictimai mzmunlu eirlrind lirik qhrman - hyatsevr Aiq z yerini aqil v mtfkkir Arif trk edir v ideya mbarizlrind balca olaraq iki surtl qarlard; onlardan biri Zahid, ikincisi is Vaiz idi. Lirik konflikt hmi bu surllr arasnda davam edn ideya mbarizlri zrind qurulurdu. Nikbin hyat v gzllik vurunu Arifdn frqli olaraq Zahid srti hmi insana, yaamaa zidd meyllri, ruhani sarti, mistikan, trkidnyal tbli edir: Xalq sart v chaltd saxlayrd. Mhz buna gr dini-xlaqi normalarla qnatlnmyn, rit xadimlrinin insanlar qzav qdr, itat, sbr v tvkkl thrik edn mhdud sxolast fikirlrin qar xan Seyid zim masirlrini hyati faliyyt arrd. O, dini xurafatin, rit mrasimlrinin briyyt sevinc, nikbinlik yox, myusluq v kdr gtirdiyini yax bildiyi n insanlar mscid yolundan kilib, zahiddn birdflik uzaqlama, meyxana kncnd sakin olma mslht bilirdi: Ey knl, mscid yolun trk et, rhi-meyxan tut, Tutma ld zahidin tesbihini, peyman tut. Zahid mscid tmnnasn ox etm, ey knl, Zahidi bir cd bil, hm mscidi viran tul. Girm sn mscidlr namrd zahidlr kimi Seyyida, meyxand peymanni mrdan tut. Eyni ideya-flsfi fikri grkmli Cnubi Azrbaycan airi Mhmmd min Dilsuz da znxas bir bdii kskinlikl deyirdi: Zahidin baxma klamdn yek mmamsin, Mscidi qsb elyib, qabili-btxan deyil. Saxlayb hiylv tzvir kmndin ld, Slacaq boynuna, bil, sbheyi-sddan deyil. XIX sr erind Vaiz surti daha kskin tnqid mruz qalmdr. Seyid zimin qzllrind o, yalan, ikizl, sassz vzlri il xalq aldadan, yetim malina gz dikn bir riyakar, frldaq kimi gstrilir: 9

____________________Milli Kitabxana______________________ Niimnin ki snin huriyadr, ey vaiz, Qsm ol xaliq ki, bu riyadr, ey vaiz. Yetim malna goz dikmyin ndir daim, Hlali-ksb mgr narvadr, ey vaiz?! Baqa bir qzlind air vaizi insan yox, "alm fitn salan" r mdni, chnnm xbrisi, atas mlum olmayan bic uaq adlandraraq yazr; Alm fitn salan mdni-rdir vaiz, Haalillah demrm mn ki, brdir vaiz. Anas damni-mehrab atb qmdan. Eylm chl ki mchuli-pdrdir vaiz. Xalq aldadan yalan ruhanilrin, xsusil mollalarn mnvi-xlaqi irkinliyini ab ifa etmkd Molla Aa Bixud v skndr aa air daha barmaz mvqe tuturdular. Riyakarlqda v hiylgrlikd mollalar iblis v eytanla mqayis edn skndr aa air cirlrinin birind "baltan dibindn vurub" (F.Krli) qzbini n ac szlrl ifad edirdi: Bitkllf, ek kimi girirsn hr ev, Soxulursan tula tk her qapdan, ay molla! Sn ki Quranda zn "lhqq mrr" oxumusan, ncim, ac olur hqqi-sxn, ay molla! Qapacaqsan mn d it kimi bir gn bilirm, Qapdrr it zn, iti vuran, ay molla! xsi v mnvi azadlq, iql bir xlaqi-ictimai ideal arzusu, humanizm, insanlq flsfsi, XIX sr airlrinin oxunun yaradclndan qrmz xtt kimi keir. Onlarn yaradclnda tsvir olunan bdii surtlrin dnyagr, hyata mnasibti, tbli etdiklri ideya il bal olaraq, eird bir-birin zidd mvqed dayanan iki poetik mkan diqqti clb edirdi: Meyxana v Mscid. Bunlardan birincisi zvq hli olan Arifin, ikincisi is Zahid vo Vaizin dolad yerlrdir. Poeziyada lirik konflikti kskinldirn bir d ayr-ayr surtlrin bu mkanlara mnasibti idi. Vaiz mscidin zmti, axirt dnyada behit xlyas bard danrd, Zahid xalq, camaat mscid - ibadt v itat sslyrdi. Onlarn ksin olaraq Arif meyxanan stn tuturdu. Onun fikric meyxana dzlk, sdaqt, mehribanlq v insanln mkandr; yalan, hsd, paxllq v xyant oraya yaxn d bilmir. Humnist air .Raci yazrd:

10

____________________Milli Kitabxana______________________
Bilmrr, yolu canibi-meyxany yoxdur, Hr kimsnd bxt riyav hsd oldu. Xo halna hr kimsn meyxand ld, Xiti-xum o uridy sngi-lhd oldu. Mn eylmdim zahidi zbana rsva, Bu id mn piri-muandan mdd oldu. Zahidlr ixbar elyin: xirqeyi-Raci Meyxand rindani-xrab nmad oldu. Yalan vzlri il avam camaat aldatdna gr ikizl ruhanilri bayqu adlandran grkmli air Bixud da xudbin zahiddn knara kilib "rindlr yannda" etibarl olma fxart sayrd: N qm, lftimdn ar edrs zahidi-xudbin, Mnim d zahidi grmkcliy, vallahi, arm var. Mni kafr sanb bizar is mndan gr zahid, Xoam kim, rindlr yannda qdr etibarm var. Mni binamlrdn sanmayn almd Bixud tk, Xrabt hliym mn, rindlikd itihann var. Seyid zim is meyxanan mscid qar qoyur, eq odunda yanma Mkk ziyartindn stn tutaraq yazrd: Zahid, ama Kby meyxandn mni, Yz Kbdn sfald meyxannin biri. Min hccdn rafti fzun olur, gr m dolanban yan prvannin biri. Mscidl mqayisd meyxanaya stnlk vern, oradak hyat daha yksk qiymtlndirn airlrin yaradclnda rabn trnnm d xsusi yer tutur. Bnuun sbbini konkret kild izah edn dbiyyatnas M.Quluzad mhur" fransz rqnas C.Darmsleter istinadan yazr: "rq dbiyyatnda rab Quran leyhin, mqddsat leyhin, dini qanun trfindn qlin tbitinin zilmsi leyhin syandr. air n rab in adam azad olmu insann rmzidir" Bellikl, rq dbiyyatnda olduu kimi, Azrbaycan airlrinin d eirlrind rab - fikir azadl, etiqad srbstliyi, dini ehkamlarn sartin etiraz ifadsi, adlq, firavanlq v sadtin timsal kimi gslrilir. kini gnah sayb, onu insanlara qadaan edn Vaiz v Zahidin ksin xaraq, Seyid zimin mdrik Arifi deyir:

11

____________________Milli Kitabxana______________________ Vaiz, dem kim zail edir qli piyal, Bad yetirir mrdmi hyan kmal. Sn zg gnah eylm, i badeyi-glfam Ondan n gnah olsa, mn eyl hval. XIX sr airlrinin yaradclnda rab - real hyat v dnyvi mhbbt rmzi kimi trnnm olunur. Dini mvhumat, fanatizm v chalt leyhin bdii etirazn bir formas kimi ondan eird tez-tez istifad edilir. Onun trkidnyalq, dinin uydurma "abikvsr" "dirilik suyu" il he bir laqsi yoxdur. eird mhbbt, dnyavilik, zamandn ikayt motivlri il yana tbit movzusu, peyzaj lirikas da myyn yer tuturdu. Bu dvrd airlrin tbit mraciti, ondan bhralnm yollar mxtlif idi. ox vaxt onlar klassik poeziya nnlrini davam etdirrk, tbitdki yalar lirik qhrmanlarn zahiri grn il qarladrr, gzlin zn - gl, boyunu - srv, gzn nrgiz, qalarn - qvsi-qzeh (gy qurana), azn -qny. yanan - laly bnzdirdilr. Bel mqayislrd insan - sevgili z gzlliyi v mlahti il tbit gzlliklrindn stn tutulur; srt sevgilinin boyunu grnd z boyundan utanr, lal qrmzln onun yanandan alr, baban gzlin azn grnd bsldiyi qnlri yandrr, gn nuru, ziyan onun camalndan alr v s. Tbit gzlliklri insann hyat, mnvi almi, ruhi vziyyti, sevgi hisslri, vsal arzular, sevinc v kdri il laqlndirilir. Tbit insanla daha da xintlnir, gllr, iklr insanla laqd daha gzl olur. nsansz tbitin gzlliyi hedir. Bu eirlrin bir qismind aparc xtt ayr-ayr fsillrin tsviridir. Bel eirlrd bahar - rklri tezlyn, ruha frh, nikbinlik gtirn, hyat yenildirn, payz - btn gzlliklri uunb-dadan insan qlbini kdarlndirn bir mvsmdr. Q mrn sonudur. Yay is bdii surt kimi XIX sr erincl yox drcsinddir. Lirik qhrmanla tbitin qarlql mnasibtlrinin bdii tqdimi d sasn nnvi idi; yni gr insan addrsa, o z istyin yaxnndrsa, mqsdin nail olursa, bu zaman tbiat d cilvlnir, gzllik gz oxayr. gr qhrman kdrlidirs, z arzusuna ata bilmi, onda tbit d tutqundur: glstan solmu, xzan yarpaqlar tklm, hr trf ryan qalmdr. Lakin bzn bunun ksi d olur. airlr tbit hadislri il insann daxilimnvi hvali-ruhiyysini qarladrmaqla qvvtli bdii tzad yaradrlar. Bu chtdn Natvann "Snsiz" rdifli qzllri yax bir nmundir. Bahar glmi, gllr almdr. Ancaq bu gzllik airy sevinc yox, hdsiz kdr v iztirab gtirir. nki bu gzllik insanszdr. airnin sevimli vlad hyatda yoxdur. Ona gr d tbit cah-clala burndy halda, lirik qhrmann qlbi xzan grms blbl kimi nal edir, fryad qoparr:

12

____________________Milli Kitabxana______________________ Bahar yyamdr, ald gllr, ey cavan, snsiz! Tccbdr, ndn divan olmaz Natvan snsiz? Gli-rymdn ayr neylrm mn glistan seyrin? Edr blbl kimi nal bu zar Natvan snsiz. Bel eirlrd bzn tbit hadislri insanlarn maddi hyat v dolan il laqlndirilir, airlr ya, isti, qar, soyuq kimi tbii hadislrin tsviri fonunda xalqn tin, dzlmz yaayn ks etdirirlr. Tbit eirlrind sas bdii obraz glstandr. Baqa surtlrin hams orada movcuddur. Gulstan - gzllik, mhbbt mkandr. Baharn nfsi ilk df orada duyulur. airlr cmiyytd olmayan rahatlq v gzlliyi ox vaxt glstanda, bu kiik baada arayb taprlar. Lakin XIX sr erind shra, biyaban kimi yerlrind tsvirin tsadf edilir. Mhbbt qhrmanlar istk v arzularna ata bilmynd l, biyabana qour, cmiyytdn uzaqlarlar. Bellikl, XIX sr airlrinin yaradclnda tbit hmi cmiyyt hyat v humanist ideyalarla laqlndirilir; poeziyada o, imanlarn zahiri gzlliyini v mnvi-xlaqi keyfiyytlrini drindn sciyylndirn bir vasit kini ilnir. *** XIX sr Azrbaycan lirikas bdii mzmun, ideya-estetik ovqat baxmndan zngin olduu qdr da kemkeli, enili-yoxulu bir yolla inkiaf edirdi. Klassik poeziya slubunda yazan airlrin ictimai mnyi, mdrs thsili alb dini dnyagr yiylnmsi onlarn yaradclna da myyn tsir gstrirdi. Bu airlr bir trfdn dnyvi mhbbti trnnm edir, fanatizm v yalan ruhaniliy qar xaraq, elm v mdniyyti triflyir, mscidi "bayqu yuvas" adlandraraq, arif adamlar oradan uzaqlamaa arr, ikinci trfdn is dini mrasimlrd oxunan mrsiy, nvh, sinzn v mdhanlr yazrdlar. z d bu hal XIX sr airlrinin, demk olar, ksriyytin xas olan bir xsusiyyt idi. Htta mvcud dini tssbkeliyi pislyib, vaiz v zahidlri riyakar, ikizl adlandran blhsn Raci. "Knci-meyxanni mskn edib hr am shr, Verm, Dilsuz, lini zahid molla lin" - dey xrabati eirlr yazan Mhmmdmin Dilsuz, habel "Allaha rvt", "Kpy ehsan", "Yerdkilrin gy ikayt getmlri" kimi satirik srlrin mllifi olan Seyid zim irvani d dini mdhnam. mrsiy v sinznlr yazm, bu srlr camaat arasnda geni yaylmdr. lbtt, bu tsadfi deyildi. Onun obyektiv sbblri vard. Bu sbblrin birincisi tarixi-ictimai ritl bal idi. lknin myyn yerlrind, xsusil cnub rayonlarnda feodal idar sulunun, orta sr qaydalarnn, dini 13

____________________Milli Kitabxana______________________ fanatizmin v movhumi grlrin hl qvvtli olmas, ran dvltinin Osmanl imperiyasna qar apard rqabtli mbarizlrl laqdar snni-ii mnasibtlrinin kskinlmsi bdii dbiyyatda dini kemi mara artrmd. XIX srd mrsiy dbiyyatnn geni yaylmasna sbb olan mhm ictimai amillridn biri d "arizmin ucqarlarda apard mstmlkilik siyasti" v bununla laqdar olaraq, hkumtin "snni-i ziddiyytlrini kskinldirmy almas, Tiflisd mslman uaqlar n ayr-ayrlqda i v snni mktblri amas" idi1. kinci trfdn, bu, Azrbaycanda geni dbiictimai hrkat sviyysin qalxan maarifiliyin yeni bdii-estetik alarlar qazanmas, dindarlamas il laqdar idi. Mlumdur ki, XIX srin 80-90-c illrind Azrbaycan maarifilri sosial-mdni hyatda nyin nec olduunu qiymtlndirmk n Alla yana Allaha da saslanrlar. Onlar "dini fanatizm qar mbarizd dinin znn n mqdds silah il -Quranla da silahlanrlar"2. xlaqi tmizlik, mnvi ucalq urunda mbariz yollarndan biri d "saf islama" qaytmaq arzusu v chdi olur. Mhz "saf din". "tmiz rit" ideyasnn tlbi il klassik poeziyann lirik qhrman dini kemi mracit edrk islam mqddslrinin igidliyi, daltli mbarizd rfli lm, haqq yolunda shidliyi bard mrsiy v nvh oxuyur. Nhayt, XIX sr Azrbaycan erind mrsiynin intiar, dini motivlrin geni vst almas bir d dbi gediatn, mdni-tarixi prosesin sciyysi, sntkarlarn zlrinin dbi-ictimai mhitd tannmaq arzular il bal idi. Bel ki, mhbbt mvzusunda yazlan qzllr yalnz toy v bu kimi adlq mclislrind oxunduundan onlarn mlliflri d bel mhdud yerlrd tannrd. Hm d toy mclislri uzun kmir, n yax halda gn davam edirdi. Halbuki mhrrmlikl bal tziy v tky mclislri hr ilin myyn vaxtlarnda gnlrl, htta hftlrl v aylarla, z d bir eld, bir obada yox, btn i-mslman lklrind davam edirdi. bhsiz, bu cr mclislrd oxunan eirlr z mllifini daha ox tandrd. Bu chti xsusi nzr atdran dbiyyatnas F.Krli yazr: "Be-on sn bundan qdm artq hrmt v hrtd olan ancaq mam Hseyn msibtin dair nvh v mrsiy yazan
airlr idi ki, onlarn klam mscidlrd, tkylrd oxunurdu v onlar z klamlarn eidib, xalqn trif tvsifi il srfraz olurdular ve nvh yazmaa dxi d artq vqmnd olub, btn vaxtlarn v qvveyi-edyylrini bu yolda srf edirdilr"3. Tsadfi deyildir ki, randa Nsrddin ahin (1848-1896) hakimiyyti illrind

"mhrrmlik tziydarlna byk hmiyyt verildiyi n

1 2

Azrbaycan dbiyyat tarixi. II cld. Bak, 1960, s. 167-168. Yaar Qarayev . Realiz: snt v hqiqt. Bak. 1980, S. 129. 3 Firidun by Krli. Azrbaycan dbiyyat. II cild, Bak, 1981, s.326.

14

____________________Milli Kitabxana______________________
Molla Mhmmdbar Mclisinin, Qumri, Dxil, Raci v baqa mrsiy airlrinin fanatizm yayan srlri tez-tez ap olunub yaylrd11". Bel kitab-lardan, msln, Qumrinin "Knzl-msaib" sri mtbuat shiflrind "Mcmueyi-mtbr", diblrin rbtl qarlad kitab kimi qiymtlndirilir, onun mllifi xo szlrl alqlanrd2. Buna gr d Mirz Mhmmd Ta Qumri (1819-1891), Mirz Krim ai (?-1894), Mirz Cbrail Spehri (?-1902), Mirz Hsib Qdsi (1873-1908) kimi airlr masirlrinin oxundan ayrlaraq, z yaradclqlarnda nvh v sinznlr daha ox yer vermi, xsusi mrsiy eri, ruhani poeziya yaratmlar. Bu eir dini dbiyyat deyildi. Onun mzmununda, daxili mayasnda hyatilik, tarixilik var idi. airlr hicri tarixin 61-ci il mhrrm aynn 10-da (miladi 680-ci ilin oktyabr ay) ba vermi Krbla msibtlrini qlm alsalar da bu hadislri hl mvhumildirmir, ondan tarixi hvalat kimi danrdlar. Bu eirlrd Mhmmd peymbr (570-632), onun misi olu v krkni li ibn bu Talib (598-661) triflnir, mamlarn lm, dalt, haqq urunda hidlik kimi mnalandrlr, trnnm olunurdu. Tarixi-dini eirlr tkc mscidd oxunmurdu. O, xalqn mitin daxil olmudu; yas mclislrind, l yerlrind oxunan bel eirlr dinlyicilrin qlbini riqqt gtirir, hisslrini v duyularn kvrkldirirdi. Dinlyicilr mlub olann hidliyin, onun dstsinin sir dmsin tssflnir, gz ya axdrdlar. Lakin mrsiy eri oxucularda bdbin hvali-ruhiyy yaratmr, ksin, oxucunu mnvi tmizliy, xlaqi safla arrd. Yezidin imamlara etdiyi zlm gzlri qarsnda3canlandran oxucu, yaxud dinlyici daxiln bu daltsizliy qar xr, qddarla v zalmla nifrin yadrr, lnt oxuyur, htta zlm v daltsizliy qar etiraz v mbariz ruhunda sfrbr olunurdu. Bdii kklri v estetik tbiti etibaril d mrsiy Azrbaycan ictimai gerkliyin v dbi fikrin yad deyildi. Mlumdur ki, ln qhrmana, hyatdan km ziz bir adama sevgi, mhbbt ifad edn yanql nmlri daha tsirli kild ifad edn xsusi adamlar da olmudur. Rus dbiyyatnda elegiyann kklrini aradran dbiyyatnas L.Q.Frizman yazr: "Rus elegiyasnn mhm mnbyi - folklor, o cmldn xalq ailmit v mhbbt lirikas, oxama v alar olmudur"4. Bu fikri Azrbaycan dbiyyatna da aid etmk olar; yni Azrbaycan mrsiysi z mayasn Azrbaycan xalq dbiyyatndan, ail-mit nmlrindn, oxama v alardan gtrmdr. Sonralar bu janrn yax nmunlrini

1 2

Azrbaycan dbiyyat tarixi. 11 cild, s.167 Bax: "Ziyayi-Qafqaziyy". 1881, 12 dekabr. 3 Hsi Abdullayev. slamn mhrrmlik mrasimi. Bak, "Azrnr", 1967, s.10. 4 .. . - "" M., 1973, c.12.

15

____________________Milli Kitabxana______________________ Xaqani, Nizami, Fzuli, kimi klassiklr yaratmlar. XIX sr mrsiylri d ilk nvbd xalq dbiyyat, sonra is klassik poeziya il bal idi; daha dorusu mrsiy eri dini nndn yox, dbi nndn yaranmd. Bu mrsiylrd klassik erin ictimai kdr motivlri davam etdirilirdi. Onlar Srg tarixi, kemid olmu qanl hadislr haqqnda canl v ibrtli shbtlr idi. Oradak ideya-mzmun ox vaxt dini-i tssbkeliyinin hdudlarn asrd. airlr insani hisslri, mnvi gzlliyi, xlaqi tmizliyi, bri kdri htta siyasi azadl v brabrliyi tbli v trnnm etmkl yaadqlar dvrn despotizmin, xsusil mstmlkilik siyastin qar xrdlar. Mrsiy erindki dnyvilik v tarixilik humanizm ideyalar il bal idi. Myyn msllr mnasibtd dini sciyy damasna baxmayaraq, mrsiy airlri d insann azadl ideyasn mdafi edirdilr. Bununla bel bu azadlq ictimai mahiyyt qazana bilmirdi v mrsiy erinin balca ziddiyyti, mhdudluu da bu nqtd idi; Qumri, Raci. Dilsuz, Asi, Nvrs v baqalarnn tsvir v mdh etdiyi qhrmanlar - Mhmmd, li, liseyn tarixi xsiyytlr olduu halda airlr onlar mvhumildirir, bu adamlarn guya ruhn lmdiyin inanr v fsanvi mhr gn onlardan kmk dilyirdilr. Msln. Nvrs Fzuliy txmislrindn birini bel qurtarrd: Ariz qan ya gzdn cari eylr mttsil, Nvhxandr Nvrsi-mhzuni-mztr ilbil, Ya li, ruzi-czad qoyma qalsn mnfil. "Arizumndi-vsa1ndr Fzuli xstdil, Vslin istr, dvlti-didarn eylr arizu". Mrsiy eri Azrbaycan dbiyyatnda sjetli lirikann inkiafna xeyirli tsir gstrmi. insann daxili dnyasnn, subyektiv hisslrinin canl v tsirli tcssm etdirilmsind, poetik dilin orta srlr mxsus qliz rb-fars trkiblrindn tmizlnmsind v sadlmsind myyn qdr hmiyytli rol oynamdr. Bu srlr poetik-struktur baxmdan bzi keyfiyytlr qazanmd. Nvh v sinznlrin bir oxu yksk bdiiliyi v eriyyati il frqlnirdi; airlr gzl qafiylr yaradr, poetik szn imkanlarndan sntkarlqla istifad ed bilirdilr. Misal n, "hqq yolunda v eq almind n qdr ar cfalara v byk blalara giriftar" (F.Krli) olma mam Hseynin sadt saymasn v bunu z bacs Zeynb fxrl bildirmsini blhsn Raci eirlrinin birind bel ifad edirdi:
Bac, hdim budu bu ld grk qan batam. Qanm kbrimin qanna vq il qatam. Can verib tn, grk isti qum stnd yatam, Cismi-mcruhim il, sineyi-suzanm iln.

16

____________________Milli Kitabxana______________________ Fikri aydn v tsirli ifad etmk, oxucuda gcl emosiya yaratmaq air ruzun axc bhrini semkl brabr hm d rdiflrdn mhartl istifad edir: hli-Kuf yetirr zlmn itnam, bac, Bdnimd dxi qoymazla qala cam, bac. Mizlrd apararlar bam am, bac, Bdnim yerd qalar peykri-ryanm iln. amd mclisi-irt quralar, sz demrm, Kv bamd sf-sf duralar, sz demrm, Xeyzuran b n qdri vuralar, sz demrm, Bzmi-yard mn bu lb dndamn iln. Baqa mvzularda yazlan srlr kimi mrsiy v triqt erinin yaradclar da z srlrinin mrkzin insan, onun sosial mhitd mvqeyi msllrini kir v z dnyabaxlarna uyun kild izah edirdilr. Bu erin mayasnda dnyvilik v tarixilik motivlri il yana bir d humanizm pafosu vard. Myyn msllrin bdii rhind idealist sciyy damasna baxmayaraq, bu erin lirik qhrman zlmkarlq v qddarln leyhin xr, insan azadl v xobxtliyi ideyalarn mdafi edirdi. ***
XIX sr Azrbaycan dbiyyatnda epik eir d inkiaf edirdi. A.Bakxanov, M..Vazeh, M.B.Xalxali, M.M.kuhi, S..irvani, M.T.Qumri kimi airlrin msnvi, tmsil v mnzum hekaylrind hyat, gerklik hatli, panoraml tsvir, poetik thkiy sulu il canlandrlr, obrazlarn xarakteri geni hvalatlar v hadislr fonunda inkiaf edir v alrd. Epik eird xlaqi-trbiyvi fikirlrin tblii xsusi yer tuturdu. airlr qoca rqin Sdi, Nizami v baqa qdrtli szustalarnn nnlrini davam etdirrk, mnzum hekay v tmsillrind masirlrini qayke, smimi olmaa, cmiyyt ilrin ayq gzl baxmaa, al v dnc il hrkt etmy, briyyt n xeyirli ilr grmy arrdlar. (A.Bakxanov -"Hikmtin fzilti", "Tdbirin gzlliyi", "Yersiz minnt qoymaq"; Q.Zakir - "Zovci-axr", "Trlanlar v elilr", "Drvi il qz" v s.). Bel srlrin mlliflri haqq, dalti mdafi edir, insan urunun qdrtin yksk qiymt verir, hyatda n xeyirli eyin hnr v qabiliyyt, n yax eyin xeyirxahlq, n lazml eyin is hqiqt olduunu masirlrin bildirirdilr. Onlarn tbli etdiklri sad xlaq normalarna zhmtkelik, mksevrlik; dzlk, doruuluq, mehribanlq, tmizlik kimi yksk insani siftlr daxildi. Yalanlq, firldaq, tkbbr, lovalq, xudpsndlik kimi naqis chtlr is bu srlrd iddtl pislnirdi.

17

____________________Milli Kitabxana______________________
Klassik poeziya nnlrini davam etdirn XIX sr airlrinin epik yaradclnda xlaqi-didaktik ideyalar geni yer tuturdu. Orta sr dbiyyatnn, xsusil nsihtamiz erin mhkm zmini zrind yetin XIX srin didaktik poeziyas tamamil yeni mzmun ksb elmidi. Artq quru nsihtilik, moiz v trbiy z yerini "salam aln mhakimsin" (F.Engels) trk edirdi. Htta Seyid zim, Qasir, Sidqi, Hac Aa Faqir kimi mktbdar airlr deyil, xalis mclis ab-havasnda boya-baa atan Mhmmd Sfa, Mirz lsgr Nvrs, Molla Mhmmd Zvi, Mdi Mhmmad Blbl v baqalar da qzl, qsid, rbai janrlarnda yazdqlar srlrind yaadqlar cmiyytin, onun xlaqi v hquqi qanunlarnn khnldiyini, yeni zman il bir yer smadn yksk bdii intonasiya il bildirir, aln qdrti, elmin v mdniyytin hmiyyti bard danrdlar. M.F.Axundzad ideyalarn poeziya sahsind davam etdirn bu airlr zlrinin dbi mhitlrindn, mclis ab-havasndan tamamil ayrlmasalar da, eyni zamanda yeni tipli mktbin tkilats, mllim, humanist v beynlmilli kimi faliyyt gstrirdilr. Xsusil 80-90-c illrin dbi-bdii prosesind maarifi realizmin geni vst almas, bada M.F.Axundzad v H.Zrdabi olmaqla "kinilrin" irli srdy estetik prinsiplrin bdii tcrbd getdikc qvvtlnmsi onlarn yaradclna yeni mzmun gtirir. Dyin ictimai-tarixi raitin tsiri il qzl v qsid dbiyyat kimi xlaqi-didaktik eir d masirliyin ideya-slub mbarizlrind yeni estetik mzmun qazanr. xlaqi-didaktik erin qhrman dflrl dnyann isti-soyuundan kemi mdrik, aqil bir insan - Atadr. mrun dnya ilrinin gediatn yrnmy srf edn bu insan Ata ox hadislr grm, ox adamlar snaqdan keirmi, zngin hyat tcrbsi qazanmdr. Hans siftlrin yax, hanslarn is pis olduunu gzl biln insan - Ata z vladlarna - gnc nsl mracitind doruuluq, smimiyyt, xeyirxahlq, byklr hrmt, alicnablq kimi ncib insani siftlri tbli edir, konkret hyati nmunlr sasnda hmin siftlrin fziltlrini gstrirdi. Bunun ksin olaraq o, srxoluq v ourluq etmyi, qumar oynama, rvt yemyi pislyir, onlarn insana fayda yox, bla gtircyini bildirirdi. xlaqi-didaktik eird tbli olunan sas insani xsusiyytlr sadlik, tvazkarlq, mehribanlq, vtnprvrlik, beynlmillilik v mksevrlik idi. Msln, Seyid zimin ydlrind zhmt, mk insan ucaldan balca amillr kimi gstrilir, gnc nsl isizlikdn, bikarlqdan uzaqlab, myyn bir snt yiylnmk tvsiy olunurdu: Ey oul, bil ki, admi-bikar, Xk olan bir odundu, layiqi-nar. Bunu bizdn deyibdilr qdm, Snti olmayan deyil adm.

18

____________________Milli Kitabxana______________________ Maarifprvr air baqa bir erind birlik, ittifaq ideyasn irli srrk, frdiyytiliyin leyhin xr, gnclri birliy, ittifaqa arrd: ttifaq eylynd be barmaq, Xeyli asand bir ii tutmaq. Yoxdur, ey srvarim, tk ld sda, ttifaq ildir snr sfa. Epik erin baqa mvzular kimi xlaqi-didaktik srlr d drin humanizm problemlri qaldrr, cmiyyt zvlrinin, btvlkd xalqn mnvi azadl, xlaqi safl v tmizliyi prinsiplrini mdafi edirdi. XIX sr dbiyyatnda epik erin n gzl nmunlri Q.Zakir v Seyid zimin, M..Vazeh v A.Bakxanovun, M.T.Sidqi v Xan Qaradann mnzum hekaylri, yd v tmsillri, M.M.kuhinin "Mnazireyi-ql Eq", "Bzzazlarn ynmsi", M.B.Xakalinin "Slbiyy", msnvilri, M.T.Qumrinin "Knzl msaib" kitabdr. Hcmindn asl olmayaraq, bu srlrin hr birind canl bdii surtlr, yaddaqalan hvalatlar grmk mmkndr. Hadis znginliyi, faliyytin geni planda verilmsi d adlar kiln srlrin epik sciyysini qvvtlndirn mziyytlrdir. ***
XIX sr Azrbaycan poeziyasnn sas qol larndan biri d realist satiradr. lknin sosial-iqtisadi hyatnda ictimai v milli zlm, mstmlkilik siyastin qar etiraz, mvcud vziyytdn narazlq hvali-ruhiyysinin qvvtlnmsi v xalq azadlq hrkatnn genilnmsi - bdii dbiyyatda kskin, aq tnqidi pafosun meydana glmsi il nticlnir; srlr boyu gah dhtli facilrl alayan, gah da azadlq hsrti il alb yanan, gzllik v mhbbti trnnum edn, qhrmanlara v hkmdarlara mdhiyy oxuyan, tbit, bahara, gl v blbl nmlr qoan briyyt indi bdii tffkkrnd tnqid geni yer verir, "hyat haqqnda amanszcasna aq danan srlr yazrdlar1. eird demokratizmin hyatiliyin, sosial mzmunun gclnmsi, obrazlar sistemind tbiillyin artmas, mvcud cmiyyt, ictimai qurulua maarifi baxn drinlmsi, n balcas is srin ortalarnda dnya tarixinin "tam mnada komizm mrhlsin qdm qoymas" v "getdikc daha artq istehza dourmas" poeziyada satira va realizmin yaranmas n obyektiv rait, zmin idi. Tarixi rait, ictimai mhitd grdklri mnvi-xlaqi eybcrlik saf bri duyular haqqnda nmlr qoun Azrbaycan airlrini mhbbt v

ziz Mirhmdov. Yazlar, talelr, srlr. Bak, 1978, s.99.

19

____________________Milli Kitabxana______________________ gzlliyin trnnmn dair odlu lirika il kifaytlnmy qoymur, onlar kskin tnqidi-satirik srlr yazmaa thrik edirdi, B.akir, Q.Zakir, A.Can olu, M.Miskin, M.Nadim kimi sntkarlarn yaradcl Azrbaycan erind yeni bir dbi cryann meydana glmsini gstrirdi. Bu crayann tnqid obyekti, airlri naraz salan msllr ox idi. Lakin onlar mki xalqn hyat, ar gzran il hr eydn artq maraqlanrdlar. Yoxsul kndlinin, riyytin tin dolan, rncbrin insan yerin qoyulmamas, bir tik rkdn tr btn gn bylrin qapsnda xidmt ed kndlinin dzlmz vziyyti Nadimin eirlrind drin hznl, kdr hissi il, onlar incidn bylr v aalar is hdsiz qzbl tsvir olunurdu ("Misir nvsi imamverdi", "Murad xan", "Krblay" v s. eirlr). Kndlilrin vhicsin istismar olunduqlarn biinilrin haqqn ksn, camaat susuz qoyan mlkdarlarn yrtc tbitini realist boyalarla tsvir edn Nadim "Mahmud" satirasnda thkimi-feodal quruluunun zulm v zorakln, rncbrlrin kotana qoulduqlarn rk ars il, kskin daxili etiraz ruhunda gostrirdi: Mahmud! ya rncbrara mrdi-yegan, Nahaq yer rncid olub glm fan, Xaliq sizi rncbr yaradbdr by, xan. Hrnd grkdir qoalar at bu kotan, At olmasa, he incim, insan da qoarlar. Hakim siniflri tnqid, arizmin qanun-qaydalarna, yerli feodallarn zbanalna etiraz, habel ayr-ayr yaramaz sosial tiplri ifa satirik erin balca motivlri idi. Dorudur, satiriklrin yaradclnda cmiyytin siyasi-iqtisadi saslarna toxunulmur, eybcrliklrin sas kklri gstrilmirdi; bununla bel onlar mnfiliklrin bilavasit "sahibi-ixtiyarla" laqdar olduunu, cmiyytin xst hal aldn bildirirdilr. Msln, Baba boy akir murovlarn orularla, yolksnlrl dilbir olub, onlardan rvt almalarn, qubernator v srdarn is bu i gz yummalarn kinmdn, csartl deyirdi: Bu n qubernator, bu nec srdar?! Dalb vilayt, oldu tarmar; Cldlanibdi rvto murovlar, Xlqin ii ah fan dnb.
Baqa bir erind akir fitnkar, "bodzat" bylrin komendant v caniin rvt vermkl vzify keib, haliya divan tutduqlarn tsvir etmidi. Realist satirann inkiafnda Zakirin rolu v movqeyi xsusi diqqt layiqdir. By zmrsindn olmasna baxmayaraq, yerli hakimlrin fitn-fsad v

20

____________________Milli Kitabxana______________________ ar mmurlarnn daltsizliyi zndn ddy acnacaql vziyyt, habel ildn-il sad, mki insanlara yaxnlab onlarla hmdrd olmas Zakiri zmansinin barmaz; dovtlb ifasna evinmidi. M.F.Axundzad il ideyayaradclq dostluu da onun realizminin v satirasnn inkiafna byk msbt tsir gstrmidi ("Vilaytin muluu haqqnda", "Zmannin tnqidi". "Divanbyilri hcv", "Hseyn byi hcv", M.F.Axundzad, .Qutqanl, M.P.Kolyubakin yazd mnzum mktublar v s,). Zakir satirasnda sosial blalar, yerli hakimlrin zlm, arizmin idar v mhkmlrindl olan srundrmlr, lkni bryn rvtxorluq, halsizlq csartl tnqid olunur. air ar mhkmlrind ilyn mmurlarn irkin mnvi almini ar, onlarn bsbtn humanist hisslrdn mhrum yalanlar, "hratlar" olduunu yazrd: Hddn ab bxl hsd, rart, Yolda yldana eylr xyant, Alimd ml yox, byd dalt, lrimiz olub saf grdn-bucaq. Tnqidi-satirik erin ifa obyektlrindn biri d ikizl din xadimlri, yalan, satqn ruhanilr - seyid, molla, mrsiyxan, drvi, vaiz, axund v baqalar idi. Onlar dini tbliat yolu il avam xalq aldadr, itatkarlq hvaliruhiyysi trbiy edirdilr. Allah, Mhmmd, Quran adndan danb, islam dinindn z ciblri n istifad edn ruhanilrin qapaz, adtn, yoxsul vo sadlvh kndlinin bana dyirdi. Onlar aldatmaq, hiyl glmk v mxtlif triqtlr dzltmkl zhmtke klllri istismar boyunduruu altnda saxlayrdlar. Onlarn balca hkmlri rit mhkmlrind verilir v tsdiq olunurdu. Bu mhkmlrin hquqlar is hdudsuz idi. Htta"l846-c il qdr bylr v baqa feodallara mxsus olan torpaqlarn alnb-satlmas ar hkumti trfindn qanuni hal hesab olunmurdu. Bu ilr sasn rit mhkmlri vasitsil hyata keirilirdi"1. rit mhkmlrinin banda duran qazilr moizlrind doruuluqdan, dalt, insaf v halallqdan dansalar da, zlri dvrn hakim tbqlri il laqy girib riyakarlq edir, ourluq, rvtxorluq v quldurlua ryac verirdilr.
Bu siftlrin gr Azrbaycan airlri ruhanilrin yaramazln ab gstrir geni xalq ktllrind onlara qar nifrt hissi oyadrdlar. Q.Zakir "Qaraba qazisi", "ua mollalar haqqnda", "suli v eyxi triqt mollalarnn hcvi" kimi eirlrind xadimlrinin eybcrliyini gsrrir, M.F.Axundzady mktublarnn birind sz il ii dz gtirmyn vaizlrin ikizllk v yalanln ifa edirdi.

Azrbaycan tarixi.1 cildd, II cild, Bak, 1964, s.99.

21

____________________Milli Kitabxana______________________
Vaiz biz sylr ri-Mustafa; Hrama mrtkib olmayn sla! z lm-lm udur batind, amma Zahird dediyi mnay bir bax!

kizl din xadimlrinin, mzhb v rit balarnn, xlaqsz mollalarn, rvtxor qazilrin tnqidi Vazeh, Bakxanov, Nadim, Canolu, eyda, habel aq eri trzind srlr yazan baqa airlrin d yaradclnda nhm yerlrdn birini tuturdu. bhsiz, bu sntkarlarn srlrind satirik pafos, ictimai ksr, ifa gc, hadislrin mahiyytin nfuz, hyat tipik ks etdirmnin bdii drcsi eyni deyildi. Dnyagrndn, ictimai-sosial mvqeyindn, yaradclq metodundan v poetik istedadnn gcndn asl olaraq, onlardan, msln, Zakir, Vazeh. Nadim v akirin yaradclnda tnqid, aq ifa daha gcl olduu halda, o birilrd qismn zif idi. Bu airlrin tnqidi hl onlar hat edn dvrn, zamann, btvlkd ictimai mhitin konkret milli problemlrin, mtlb v ziddiyytlrin drindn nfuz ed, cmiyytin ictimai sasn sarsda bilck yksk gl sviyysin qalxa bilmirdi. lbtt, ayr-ayr realist-satirik tfrrat "ictimai-hyat hadislri, ba vern siyasi-iqtisadi dyiikliklr zrind real mahidlr Zakird (lav edk: akir, Misgin v Nadimd - Z..) oxdur. Amma onlar birldirn, izah edn qanunauyunluq v proses kimi qavrayan konsepsial ictimai bax zifdir, daha dorusu, suxiya klinddir"1. z etiraz v narazlqlarnda "xalqn mnafeyi v mvqeyi il n geni mnada birl bilmdiyi n" bu airlrin hcvlri satiraya mxsus geni ictimai vst v drinlik qazanmr. Onlar mumiyytl "byliy yox, ayr-ayr bylr, vaizliy yox; islam "xlldar edn" vaizlr qar xd n z demokratizmind v xlqiliyind ardcl grn bilmir"2. Bu chti Q.Zakirin yaradcilnda izlyn F.Qasmzad haql yazr ki, ictimai daltsizliyi obyektiv surtd ifa edn air "ar hakimlri leyhin mbariz apard zaman mtlqiyytin baqa siyasi bir qurulula vz edilmsi mslsini sla fikrin gtirmirdi. O da akir v baqa masirlri kimi gman edirdi ki, btn ictimai blalar trdnlr ancaq ucqarlarda ilyn ar hakimlridir, guya caniinin v padahn bu daltsiz ilrdn xbri yoxdur"3. srin ikinci yarsnda satirik eir M.B.Nadim, M.M.kuhi v Seyid zim irvaninin yaradclnda inkiaf edir. "Dvltlilrin xlvti ii", "Srrafiyy", "ttar", "Dr hcv aa bdkr Maraayi vkili-marafi", "Maraa
1 2

Yaar Qarayev. Realizm: snt v hqiqt. Bak, 1980. s.56. : Yen orada, s.57. 3 Feyzulla Qasmzad. XIX sr Azrbaycan dbiyyat tarixi. Bak, 1974. s.224.

22

____________________Milli Kitabxana______________________ bzzazlarnn ynca", "Knd hli v qurd" kimi tmsil v hcvlrind kuhi masiri olduu insanlarda grdy mnvi naqisliklri - slmilik, yalanlq, saxtakarlq kimi siftlri bdii gln hdfin evirir. Nadim v Seyid zimin satiralarnda is yerli bylrin ikizllk v satqnl il yana ar mmrlarnn rvtxorluu, soyunuluu, ruhanilrin ictimai xlaqszl kskin bdii intonasiya il tnqid olunur. Xsusil Seyid zimin "irvann tz bylri haqqnda", "amaxnn tz bylrini hcv", "Kpy ehsan", "Allaha rvt" kimi satiralarnda tnqid v ifann boyalar olduqca tnddr. ldrc gl, kskin istehza, tnqid hdofin qar nifrt v qzb hissi, xlqilik ruhu bu satiralarn balca mziyyllridir. Btn bunlar gstrir ki, XIX sr Azrbaycan poeziyas bizim oxyal erimizin inkiaf tarixin yeni bir mrhl kimi daxil olur. srin vvllrindn ictimai-siyasi v mdni hyatda ba vern mhm dyiikliklr mumiyytl bdii fikrin, o cmldn poeziyann yeni istiqamtd inkiafn rtlndirir. Qdim v zngin nnlri olan lirik v epik eir bu dvrd hm bdii-estetik mzmun, hm d poetika-sntkarlq, forma-janr v dil-slub baxmndan daha da znginlrk orijinal keyfiyytlr qazanr. Satirik eir tkkl tapr v getdikc qvvtlnir... "XIX sr Azrbaycan eri antologiyas" adlanan bu kitabda hmin dvrd yaayb-yaratm 60-dan ox airin srlrindn nmunlr toplanmdr. Trtibi onlar mxtlif dvrlrd ap olunmu kitablardan semi v tarixixronoloji prinsip sasnda dzmdr. vvlki nrlrd tsadf ediln bir sra imla xtalar aradan qaldrm, kitabda srlri gedn sntkarlar haqqnda ox qsa mlumat verilmi, nmunlrin gtrldy mnblr gstrilmidir. Zaman sgrli

23

____________________Milli Kitabxana______________________

XIX SR AZRBAYCAN ER

24

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD BY AQ Mhmmd by Aiq XIXsr airlrinin yaca n byydr. O, 1776-c ild ua hrind doulmudur. Alas Behbud by Qarabada mhur olan SarcalCavanir tayfasndandr. Onun Qaraba xanlnn razisind -Vrnd v Zngzur mahallarnda oxlu kndlri v obalar vard. mrnn sonlarnda Behbud by ixtiyarnda olan torpaqlar iki oluna Mhmmd by v Byk by paylamd. Lakin Mhmmd by atasnn verdiyi torpaqlar qarda Byk by balayb, z yenic ald Zngilan kndind mskunlad. Burada onun hyat narahat keirdi; qaynlar il onun arasnda tez-tez ba vern torpaq kimlri mhkm salonlarnda davam edirdi. Bel kimlr nticsind Rusiya hkumti Mhmmd byi Ordubada srgn etmi v o, hyann axrna qdr Ordubadda yaayb, 1861-ci ild orada dnyasn dyimidir. Mhmmdby eirlrinin bir qismini z ad, digr qismini "Aiq" txlls il mhrlmidir. Onun mxtlif tzkirlrd qalan srlrini nvr ingizolu toplayaraq, 2000-ci ild Bakda "ua " nriyyatnda ap etdirmidir. Buradak eirlr hmin kitabdan gtrlmdr. QZLLR Nec kim ol snmin qmzeyi-xunxarsi var, Dili-zarmda nnim qanl ciyrparsi var. Dili-kimi mnim salma nzrdn, ey gz, Dut giranmay onun sbyi-syyarsi var. Yar xalna baxan gzd qaradan qalmaz, Dem aiq ona kim, gzlrin qarsi var. Dami-txsir salr hr yetn azadlri, Qa gz, zlfn cb qmzeyi-mkkarsi var, Sanma bikar mni ahi-hnrmndanm, Ylb bama dhrin n ki avarsi var.

25

____________________Milli Kitabxana______________________ Rngi-zrdim yox cb k il glgn dnb, Cigrimd ac mjgan oxunun yarsi var. Kfri-zilltn sevli kamil olub iymanm, Gri bu rmzlrin rid kffarsi var. Balanm silsileyi-kakil knlm mhkm, Mn kimi yz min onun Aiqi-biarsi var. *** Aldm qlmi nam yazam, yar knldn, Ya rb, ola bir mhrmi apar knldn. Ol qn dhn dilbr yetkc dil uzadb, Blbl kimi hr dm gl gftar knldn. Tez-tez qoyub ol srvi-qdin payin ban, Tabus qlb tez il ylvar knldn. vvl alb nitqi-Msihadn icazt, Axr ed hr rzimi srdar knldn. Xnbaarln dideyi-giryann bir-bir, Tqrir ed ol gzlri xunxar kmldn. Prvansift ddgm vadiyi-hicr, Hr lhz dey ati-rxsar knldn. Naarlm rz ed ol ahi-cahar, Rhm eylyibn, blk, ed ar knldn. Keyfiyyti-hval v hm qisseyi-hicri, rz eyly, bilgi ver dildar knldn. Aiq , qmi-hicrani yazb eyldim irsal Ol zlfiu siyah bu z qar knldn

26

____________________Milli Kitabxana______________________ *** O qara tellrin oru deyim, ya rhzn, Ya knlm mmlktin qart edib bad vern. O mnvvr yzini grd mgr ay il gn, Ddlr daa-daa, oldular avar gzn. O gz qan olub qtlim n amad, Biri mir kib, biri yay dzn. O xtt xali-siyahn mxi-rxsari, Lkri-hind hb trk tapb l deysn. O qd qaml bax, gr n qiyamt eylr, Rgdn ba qab, gu tutub srvi-mn. O hnal lin, nola, mbark deylr, O ki irin dilin hd krdir deyiln. Azna qn deyn kslrin azn yummasan, Grs bir gz onu yz yerdn aar qn dehn. ikni-zulfd dil nalsi kedi hddn, O qar gndn onu qurtarn, Allah sevn. Drfanlq bu qdr eyldik, Aiq, bsdir. Hm bu dhrd bir drd yetib qdr biln. QOMALAR Sndn ayr iim mnim ey dilbr Gec-gndz ahu fqan olubdur Taafl rhmindn zlm sitmi Bizim barmixd ehsan olubdur Lhz-lhz haln sorduun knlm Gnd min nsiht verdiyin knlm Daim ad xrrm grdyn konlm, ndi drd lindn viran olubdur.

27

____________________Milli Kitabxana______________________ N istrsn, zalm, mn binvadan? Bir gn l kmzsn cvr cfadan. Sanma indi, bil ki, qal bladan, Gzlrim hsnn heyran olubdur. Haan almamdn qlimi srdn, Oxudum mhdi-hsnn zbrdn. O gndn ki saldn gzdn nzrdn, Mnim halm ox-ox yaman olubdur. He yada salmrsan mn dilfikar, Sni n bimrvt yaradb tar, Dhann vqndn Aiqi-zar ldrn bu dai-pnhan olubdur. *** Tzdn bir i dmm gen, Ala gzl br ux glin sevmim. Mina grdnini, tr sinsini, Rna qddin, qulac qolun sevmim. Qdri-qiymt biln bir silzad, Nam nianm demnm yada, Srasr ndam oxar umada, Nazik ayalarn, lin sevmim. Bynmirm onun mcmui-karn, vqind var idim bir bel yarn, Xo dasn, xo rftar gftarn, Dananda irin dilin sevmim. Grmmim bel zlfu dhn tk, Yz min siri var, lbtt, mn tk, Glstan dm za zn tk, Ay qabaqda siyh telin sevmim.

28

____________________Milli Kitabxana______________________ Mkin kakilinin srgtsiym, Nvki-mujgannn dil xstsiym. Aiqm, zlffnn pabstsiym, zn, san, inc belin sevmim. * ** Bilirsnmi knlm, yar, sndn ayr, Nec miskin-miskin, natvan gzir. Db shralara eydalar kimi, Sbh am bilmz, hr zaman gzir. Bir dilbri-la, emi mstan, Qsssindn knl oldu viran, Bilmirm ki, neynmim canan, Hr grnd mndn bel yan gzir. Bu dili-divan, ey uxi-ali, Can dildn sevib ol xtt xali, Kakili nikin aiq olali, Ban n, daim srgrdan gzir. Firqlindn qara barm olub su, Albdr qrarm o zlfu geysu, Mn lmm lli-lbindn ayru, Deyirlr ki, cismind bs can gzir. Gen Aiq unudubdur hr kar, Sevibdir bir uxi, emi-xunxar, Ol yana mah, lal rxsar, Nec qyr, zlfi prian gzir. *** Ey bivfa, qdir bilmz dilbrim, ikaytim sndn bir kitab olmu. Yaza bilmz onu xameyi-qdrt nki hddn kemi, bihesab olmu.

29

____________________Milli Kitabxana______________________ Saraldm hsrti-ali-ruyindn. Tapmadm bir rmz hali-ruyindn. Drdim ol irin gftguyindn, N bir sual olmu, n cavab olmu. Mjgan oxun canda o sipr kimi, Drin zizimdir sim zr kimi, Dil dafin daim filr kimi, Trreyi-trrarn pi tab olmu. Qzl gl hsrtdir o al ruyuna, Srvi-shi qat olubdur buyuna, Hr gnd z dr xaki-kuyuna, Kmtrin qulamn afitab olmu. siri-zlf olmu divan knlm, Olubdur Aiqdn bigan knlm, Dalm dnyada viran knlm, Bir gn ad olmad, ol xarab olmu. *** Sni tar mndn olma mkddr, ncitm, bu diti-viran sn, sn. Neylrm dnyan, zizim, snsiz, Bilirm drdimin drman snsn. Gzldir camaln, hsnndr cmil, lmdim hicrind, qalmam xcil. Bann, cy gl, dolansa yz il. Knlmn mlknn sultan snsn. Vamiqin zray var idi meyli, Onunn axard gozndn seyli, Yusifin Zleyxa, Mcnunun Leyli, Mnim d canmn canan snsn.

30

____________________Milli Kitabxana______________________ Hr n ki rz etdim, ona yetmdim, ad eylyib bizi, glib getmdin. Knlm alb, bir yol qbul etmdin, Bu qdr ki, kdim iman, snsn. O gizli baxn albdr can, Cadu qmzlrin vermz iman. Tar hifz eylsin nvki-mjgan, Aiqin qatili-pnhan snsn. GRAYLILAR Qan alar can quu daim, Rhmsiz syyad lindn. ldrmz, eylmz azad, Ha kr fryad, lindn. Sultani-eqidir zalm, Yaman yer yetib halm, Dil hri il xyalm, Olubdu brbad lindn. Zlmndn ol sitmkarn, Nalsindn dili-zarn, Bir ne gn ruzigarn, Olmadm dilad lindn. Nvki-mujganlar sf-sf, Eq hlini qlm hdf, Atsa yaynmaz hr trf, xmlar ustad lindn. Gzlrini Aiqi-zar, Sevndn bridir bimar, Mni, tari, ldr, qurtar, Ol iki cllad lindn.

31

____________________Milli Kitabxana______________________ * ** Aqinm snin ax, zl qadasn aldn. Cana vurub mhbbtin, ngl, qadasn aldm. Can xr, knl neylsin, Drdini kim soylsin? str sdaqt eylsin, Tez gl, qadasn aldm. Salma knln iztiraba, Zlfn ir pi taba, Satama xanxraba, Dincl, qadasn aldm. Seyrqibdn iba qlla, Kuyind grmm, llm, Rkdan sayni billm, En gl, qadasn aldm. Qulum deyib, ey ahzad, Salmadn Aiqi yada, Olurmu sn tk dnyada, Gzl, qadasn aldm?!

32

____________________Milli Kitabxana______________________ ABDULLA CANIOLU XIX sr Azrbaycan dbiyyatinn grkmli nmayndlrindn olan Abdul Canol 1780-ci ild uada doulmudur. sas muliyyti ticart v kimyagrlik olan Abdulla Camolu dvrnn qabaqcl ziyallar, air v musiqiilri il yaxnlq v dostluq edrmi. Gzl tbi varm; hm klassik poeziya, hm d folklor slubunda lirik v satirik eirlr yazmdr. Xsusil hcvilikd ox mhur olmudur. srlrinin bir qismind "Qnbr" txalls iltmidir. A.Canol 1838-ci ild vfat eimidir. Onun yaradclndan nmunlr Hseyn fndi Qaybovun "Azarbaycanda mhur olan rann arna mcmudir" (I cild, 1986), Mhmmdaa Mcthidzadnin "Riyazl-aiqin" (1995) v Mir Mhsn Nvvabn "Tzkireyi-Nvvab" (1998) kitablarndan gtrlmdr. QZL Mttr qld eq hlin dhann nfy isbat, Yqin oldu mn kim, var-yoxdandr onun zat. N irindir dhann shbti, lli-lbin hrfi, Ki, tlx olmu lbi-llindn ayrmlar ovqat. Chan zlmt sarayn rvn etmzdi, gr yz gz, Yzndn ksbi-nvar etmsydi ms mirat. Datd di-zlfn dvri-ruyindn sba, guya, Tlui-sbgah nurdan frq eldi zlmat. Gzn grdm, xtadan olmadm xali, mslmanlar, Xuda kffar mrcu etmsin hm beyl afat. Mqalti-lbin babind natiq sav Mryra, Xt xal rxn haqqnda nazil mshf ayat.

33

____________________Milli Kitabxana______________________ Lbi-llin sevnlar etmdi kvsr tmnnasn, Sri-kuyin grnlr vqdn trk etdi cnnat. N mmkn kakilndn mri-kutahil kam almaq, Knl, badan xar, tul etm bu batil xyalat. Dhann zlmti-pnhan kdi abi-heyvan, Quban-xtti-ruyin hsrti tar eldi mirat. Bla peykan dolmu can yz qat, ey gzm nuru, Xdngin saxla ondan kim, dmirdndir onun qat. Hava sqfind qular kamiyab olmaq xdngindn, Hsddn srayb flaka xd ahmn at. Sgi-kuyina nzr etmi cigr prgalsin knlm, Sadtdir ona mqbuli-drgah olsa xeyrat. Xdngi-emi-mstin sineyi-mcruha mrhmdir, Tafl qlma Abdullaha mrsul et bu sovqat. MUXMMSLR Ah kim, qalmad can cismd canan gedli, Oldu hr yerd ki, canan gedli, can gedli, Tutdu zlmt gz evin mi-bistan gedli, Oldu viran knl kivri, sultan gedli, Yni srdari-cahan, srvri-dvran gedli. Gl zn grmyli olmad xndan gllr, ra odlara yanb, bana qoydu kllr, Zlf svdasi il drhra olub snbllr, Nec fryad fan eylmsin blbllr Ki, olub xar il hmdm gli-xndan gedli.

34

____________________Milli Kitabxana______________________ rx rhm eylmdi dideyi-giryanmza, Qoydu hsrt bizi ol mi-bistanmza, Ati-bicr il od sald bizim canmza, Sanclb navki-q sineyi-suzanmza, Gueyi-emdn ol kipriyi peykan gedli. xd n idn ol mahliqa misli-glab, i hlin bu vcl il hram oldu rab, Snd balarda hva isi manndi-hbab, Oldu almd frh glni bmrr xrab, z gl, kakili snbl, xti reyhan gedli. kli bzmdn ol lblri meygun tyin, Doldurub qan il sar dili-prxun tyin, k seylab tutar aiqi-mhzun tyin. Nal fryad fanm tuta grdun tyin Ki, qara oldu gnm ol mhi-taban gedli. Mnm ol qumriyi-miskin ki, salb alm ss, "Srv ku-ku" deyrm hzn il ta qti-nfs, Ab danm lm qss, yerim knci-qfs, Bir zaman eylmzm seyri-glstan hvs, Shni-glzardan ol srvi-xuraman gedli. Mqsdim rvzeyi-kuyind budur am shr Ki, bula feyzi-vsalnda ziya dideyi-tr, Ola xaki-qdmin srmeyi-rbabi-bsr, Qlasan glni-kuyind olan mur nzr, Grsn kim, necdir hal Sleyman gedli. *** Ey ki, zlmtghi-zlf ir zn misli-raq, Mst srxo gzn qar yaman gzlr a, Olmasn xaki-drin gueyi-emimdn uzaq, Lblrindn dhnim drd dva etdi soraq, Syldi: azma innabi-lb sibi-buxaq.

35

____________________Milli Kitabxana______________________ Baxd mrdm yzin, sald nzrdn ayi, Qld xm hrti-bruyi-ltifin yayi, Qdr qiymtd deyil ll lbin hmtayi, Hvsi-zlfi-siyahnla olub svdayi Ki, kib silsileyi-kakili-trrar daraq. Grnr hrlrin laly glgun, gl al, Qoymad al il ruyin dili-ayind hal, Srmeyi-ux gzn fitny sald filhal, Qld izhari-rf Kbeyi-rxsari d xal, Vrq z srtd qdmgahna glgun yanaq. Kakilin anlnir zinti-du etmk n, Xo glir xlq lbin hrfi nyu etmk n, Dil dilr rbti-gftarn nu etmk n, Xlqdn vsfi-bnaguunu gu etmk n, Bhr adrd sdfdn dri-qltan qulaq. Gl xitab ets sn, qn ona eylr itab, Qn kimdir ki sn qar durub ver cavab? Baxsa hr dm zn rmdn olmazm glab, Ndir ayin grn dmd sni eyly tab, ksi-ruxsarn ona olmasa mnada dayaq?! Dursa ayin, mqabil zn qlsa nzr, Ona z verm, nzrdn sal onu am shr, Tazdn qoyma ola dvri-ynanda sr, Vsmv srm gz qana meyl ets gr, Srmni seyr salb vsmy ql qa-qabaq! Hsnn aiqi-sadiq dem hr gmrahi, Aiq olduryaxa rxi dili-atgahi. mthan eyl bi-hicrd Abdullahi, leyi-ahna gr yanmasa rxin mahi, Ti k, bam ks, m kibi at yaq.

36

____________________Milli Kitabxana______________________ BABA BY AKR Baba by akir txminn 1780-cl ild Qaraba mahalnn Mehriban kndind by ailsind doulub, 1845-ci ild lmdr. Qasm by Zakirin qohumu v yaxn dostu olmudur, Zakir Baba byin vfat mnasibitil mhur Maddeyi-tarixi-Baba by" erini yazmdr. Baba byin bdii irsindn ox az miqdarda satirik v lirik srlri mlumdur. nlarn bir qismi ruz, digr qismi heca vzninddir. Satiralarnda fitnkar bylr, mvhumat v chalt yayan ruhanilr, rvtxor, zlmkar mmurlar, komendant, qubernator, srdar v b. ali rtbli dovlt qulluqular kskin tnqid olunurlar. airin srlrindn rnklr onun "Seilmi srlri" (1985) kitabndan gtrlm, mtnlr eirlrin vvlki nrlri (Mhmmd aa Mcthidzad Riyazl-aiqin. stanbul, 1910; Baba by akir. eirlr. Bak, 1927) il tutudurulm, trtibinin "masirldirmlri " aradan qaldrlmdr. QOMALAR Mri-ruhum tnd durmaz, dvr edr, Yen canan dd yada, ay mdd! Qrib lk, ba yastqda, gz yolda, Kimim var ki, yet dada, ay mdd! Diyari-qrbtd mn bxtiqar, Bir drd dmm, bulunmaz ar; Bilsm, badi-sba yetirr yar, krm bir qlbi sda, ay mdd! Sbh am gzmdn tkrm qanlar, Grb yar, msahib zmti danlar... Hr diyara qfl ilr, yaranlar, Gln yoxdur bu brbada, ay mdd! Gzdn saldm gzllrin cmini, Yqubun baladm drd qmini, Sey-kim tutdu ruyi-zmini, Tapmadm, ylm, ada, ay mdd!

37

____________________Milli Kitabxana______________________ zn olmad, qucam inc belindn, pm dodandan, mam dilindn. Mn akirm, bir zalmn lindn, Cavan mr verdim bada, ay mdd! *** am shr qan szld didmdn, Razi-dilim prizada yetmdi. Gah yalvardm, gah dndim payin, Kar guin nal, sda yetmdi. Tora sald canan knl quumu, Aldadban srdn ald huumu. Qatd flk qovalarla bam, Rhm glib yar imdada yetmdi. O gzlri hla, qamti bst, Anlamaz, n kir akir ikst, Didari vqndn dbd xst, mr keib, bir murada yetmdi. *** Qaradr zmz haqq drgahnda, Kef st kef glr damaq stn. Vilayt mudu, zlm bihesab, Bir z d salarq yamaq stn. Bu dvranda hnr shbti bitdi, Brkt qeyb oldu, kiilik itdi, Krmli kiilr rhmt getdi, Klf zlndi yumaqstn. Naiblr mahal xali tapdlar, Byzadlr knd - ksyi apdlar, Dadan yumaq n grdlr, qapdlar, Qapqara yaxdlar dma stn.

38

____________________Milli Kitabxana______________________ uxam ula dnb, yrtlb krkm, Keib boazma srtlm brkm. nsafdan, mrvtdn dansa hr kim, Tklr yz yerdn omaq stn. Kimin ki bandan aard var, Taplmaz evind bir anaq dar. Yollanaq Tiflis, tapaq srdar, Hrmiz bir yandan cumaq stn. GRAYLI N mddtdi o biilqar Mniml gz-gz glmz. Bo, bihud szdn tr, Yar yarnnan sz glmz. Eqin can ver-ver, Mtaq idim o dilbr, Tor qurmuam nahaq yer, Ahu olub dz glmz. Az qalb ki, fitn-feli, akiri eyl dli Qap-qap gzr eli akn ely dl, Yn evrb bz glmz. TNQD ER QUBERNYA BNA OLANDAN BR Quberniya bina olandan bri, Orunun hr biri bir xan dnb; Yox yetin rz, divan eylyn, Dalb vilayt, viran dnb.

39

____________________Milli Kitabxana______________________ Murovlar buyurur ourlayn at, Naalnikdn eylmyin ehtiyat, Olmaz urusluqda eylmk isbat, Onunn tlklr aslan dnb. Dxi bizd qalmaybdr day, dana, Gedirik srdar yetidik cana, Olubdu orular sahibi-xana O ki ev sahibi, mehman dnb. Var idi on atm, iyrmi malm, Qrz, bir tvr il keirdi halm, Yb bir hal il apard zalm, Qapmz sovrulmu xrman dnb. Bu srd olan sahib-ixtiyar, Tamam ourluqda olubdur prgar, Yatmayb sbhdk dartar n ki var, Qaraban mal bostan dnb. Qalmq mttl sultanl, xanl, gr bel kes, qalmaz bir canl, Krn o taynda olurdu qanl, imdi bu dalm irvan dnb. Deyirlr bu saat Qanl smayil Bir milyon dvlt olmayr qayil, Ksib riklini misli-zray, Bac alr hr gln karvan dnb. Rsuldan rm yox, Allahdan da bim, Allah rizasna danmaz he kim, Qaraba dzlmz, mnim zizim, nki z hlimiz eytan dnb. miraslan idi vvl talan, Gec-gndz qrq gzn dilni, Uzun nfs, mtqllib, yalan, imdi alm miraslan dnb.

40

____________________Milli Kitabxana______________________ O ki ahnazolu hamdan bad, At Rhmin olu il yoldad. Klntrli Gy, irvanl Dad, Aammd qarda Qurban dnb. Bu drd-be danann lind zarq, Apard hr n var qttattriq, Zlm ifrat, mnzil ira, at arq, Qaradal biz Tehran dnb. Murovlar orunu buyurur gnd, Girin pusqusuna, gzlyin gend, Grn sala bilirsizmi kmnd, He demz, it olu ceyran dnb. Bu n qubernator, bu nec srdar?! Dalb vilayt, oldu tarmar; Cldlnibdir rivt murovlar, Xlqin ii ah fqan dnb. Bundan qdm ellr gedrdi daa, Mhbbt eylrdi dn qonaa, imdi ged bilmz evdn iraa, Kiiy dvlti zindan dnb. O ki ftlinin zgdir kar, Tamam olarndr lknin var, Razyq verlr biz bir xar, Bir dna gdsi sultan dnb. Qaraban hramisi, yalan, st dsn danmazlar yalan, imdi derlr tqllbd Kolan Cmilliy, Krdstan dnb. Rzaqulu olu irvanl Sfi, Nsibin, lbtt, veribdir dfi, Dadr qmi, alr rfi, Hr biri bir tlk trlan dnb.

41

____________________Milli Kitabxana______________________ mirlilr-Sbhanverdi ua Bir gec evind yoxdu yatma, Km olmaz evind oru qona, Hams smayla, Zaman dnb. Qzlhacllar gzr ekli, Alt khln atl, yan yedkli, Sarbanl, atrl, hm Rcbbgli, Gncli Sada, Qurban dnb. Ssindn guumuz batb atlnn, Kimdir yet fryadna kndlinin, Kllhm Qaraba, Bayhmdlinin lind bendeyi-frmart dnb. Pirimli, Hsnli, Nayiballar, Qovzanl mlknd olan n ki var, Glir hr trfdn misali-bazar, Mal alan, mal satan meydan dnb. rm, hya qalmaybdr bizlrd, Ourluq, xudkelik olub biprd, Onunn dmz hr bir drd, Taplmayr rk, drman dnb. Deyil burda olan ilrdn agah, Bel mlum, daltli padiah, Xalqn fryadna yetisin Allah. Bu dvran bir zg dvran dnb.

42

____________________Milli Kitabxana______________________ KAZIM AA SALK XVIII srin sonlar, XIX srin birinci yarsnda yaam Kazm aa Salik istedadl airlrdan biridir. O, Azrbaycan dbiyyatnda hm klassik poeziya slubunu, Fzuli nnlrini, hm d Vaqif dbi mktbini davam v inkiaf etdirmidir. sli mkir vilaytindn olan Salik 1781-ci ild Qazax mahalnn xl kndind anadan olmu, ilk tlim v trbiysini d orada almdr. Uaqlq illrindn yaad mhitd drin hrmt qazanan air gnclik illrini d frhli v n keirmi, he bir maddi sxnt grmmidir. O, hyata hmi nikbin gzl baxm, masirlrini dnya nemtlrindn zvq almaa arm, srlrind n yaama, mnal mr srmyi tbli etmidir. Lakin qoca vaxtlarnda vvlc qarda Mustafa aa Arifin, az sonra qz Xeyrannisnin, daha sonra is yaxn dostu v hmdmi Yhya byin lm Salikin shhtin ar tsir gstrmi, o, bdbinlrk hyatn etibarszlndan, mrn vfaszlndan ikaytlnmidir. Kazm aa Salik 1842-ci ild vfat etmidir. srlrindn nmunlr 20 cildlik "Azrbaycan Klassik dbiyyat Kitabxanas"nn VIIIcildindn (1988) gtrlmdr. QZLLR Yen br mahlqa ol salb bag ir, Sanki tavusi-mn tr vurub za ir. Dem, bu ba yaramaz bu kmal bu cmal, Mdni-zr taplr, gr arasan, da ir. Zlfu xab grnr ruyi-smn zr n xo, N cb, trf db rngi-qar a ir. Yand canm, bdn ir bi-hicrind bunun, Nec kim m yanar hr geclr ya ir. Baxma, Salik, qocalbsan, gzl, fikr el kim, Kim qoyar ruzi-bhad arui a ir.

43

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Mhntindn daima halm priandr, flk! Dmbdm alm lbindn idiyim qandr, flk! Var is bir zg dvramn, onu gstr biz, Yoxsa ki, yax dolanmaz bu n dvrandr, flk? Bu n svdadr edirsn, ona kim raz olub? Verdiyin drd bladr, aldn candr, flk! Sudi yox, nqsan ox, bir bibinadr srmaysiz, Gr hesab etsn, ziyad xlq nqsandr, flk! Sn dxi bir etdiyindn etiraz et, etiraz, Cml alm grdiindon didgiryandr, flk! Sn n aftsn ki, sndn hi can bulmaz rha. Ya gda, drvi ya soltan ya xandr, flk! Salikm, l kmim mn byl svdadn, yqin ox tin svda edirsn, sanma asandr, flk! Ey xudan fikr edn, gl kuhsarn fikr ql, Gun-gun tr kuf, lalzarn fikr ql! Asiman ql tama, mehr mh seyrin bax, Munca kuhi Bistuni-brqrarn fikr ql! Gah qranda qrar et, mvc edn dryan gr, Gah drya ir yl, hm knarn fikr ql! br bad brf barann qamusun ql xyal, Bu kmal ql tfkkr, fsli-arn fikr ql! Gah drd qm verir knl, ghi zvq snr, Gnd yz gun dalanan ruzigarn fikr ql!

44

____________________Milli Kitabxana______________________ Dvlt mal il nadan dstini qlm fraq, Tngdst etmi cahanda huyarn, fikr ql! Dem kim, qular hvad pr il prvaz edr, Yerd xo rftar edn bipay marn fikr ql! Kims ba amaz xudann etdiyi faldn, Sirrin yetmz frast ruyi-karn fikr ql! Hqq zn ayinv rvn qlbdr alm, Leyk an bilmy qlbinin qubarn fikr ql! Fikr qlma kim, grm dnyada ol ayinni, Hi ks grmz bu gn, bs, razi-yarn fikr ql! yl pnhandir ki, pnhanlqda olmudur yan, Etm pnhann txyyl, aikarn fikr ql! Mxtsr, elmi-ldnni hikmtin bilmz br, mrin eyl itat, zicr narn fikr ql! Pnc ruzin, Salika, pncah yetmi, eyl kr, Etibar etm cahana, etibarn fikr ql! MXMMSLR Agah et, ey bad, mndn ol vfal hmdmi, Syl, gl gr kdn ruyimd bhri-zmi, ar ql kim, qrqi-ab etmi mni emim nmi, Vqtdir, ey Nuhi-dvran, gl ki, glmidir dmi, Yoxsa bu tufana snsiz arsaz olamaz gmi. Han Rstm Zal, yni pivayi-phlvan? Han ol divi-sfid vurduu grzi-giran? Han ol frasiyab, sfndiyari-qhrman? Cmlsin qllabin kmi qzayi-asiman, Leyk qlm snglax rx Rxi-Rstmi.

45

____________________Milli Kitabxana______________________ Almi txsir salm fitnv ali-flk, Alm mlumdur kim, byldir hali-flk, Aqil nadan olubdur cml pamali-flk, Srvqdlr qdini ymidir ol zal flk, Gr nec zali-flk tsxir salm almi. Dmnidir bu zamanda hr kii z cannn, Frqi yoxdur bir-birindn aqil nadannn, Vay, yz nin lindn dlsiz dvrannn. Drd n he bir tbibin sudi yox drmannn, Bu zman zxminin yox bir mvafiq mlhmi. Dem bu zxmin, tbiba, bunda yoxdur arsi, Mlhmi-vslt dilr bu tii-hicran yarsi, Qrqi-xun eylr cahan emimin fvvarsi, Olmuam dti-fnad Arifn avarsi, Gl ki, pamal eylmidir Saliki hicran qmi. *** Mlaht glnind bir gli-hmray hsbndm, Fsaht kivrind blbli-eyday hsbndm, Ltaft mdnind gvhri-yektay hsbndm, Sbaht almind bir mlksimay hsbndm, Budur, xisltd bir uxi-qdi-rnay hsbndm. Albdr aqlimi mndn, edib Mcnun divan, Salbdr tazdn rxn bu gn hm din iman, Trhhm eylmz zalim mni-bisbr sman, Lbi-llin hvasindn dnbdr barmz qan, cb uxi-qmrtlt, cahanaray hsbndm. Trhhm et, mni qlma cahan mlknd avar, Mni mcnun edn snsn, kim etsin drdim ar? Lbi-nuin dvasindn tlttf eyl bimar, Xdngi-tiri-mjgann edibdir sinmi yar, Billuri-saf simin grdni-minay hsbndm.

46

____________________Milli Kitabxana______________________ Qan qvsi-qzehdir, ya hilali-eydi-zhadr? D zlfn trreyi-Leyla v ya zlf-lipadr? zn gndr v ya at v ya nuri-tclladr? Lbin yaquti-biqiymt v ya lli-Mosihadir? Mn an emani-mftun, nrgisi-hlay hsbndm. Olubdur mri-dil mhbus daim zlf damannda, Edr llin tmnnasn hmi vqi-cannda, gr kstaxlq etsm, zrafatlq mqamnda, Hrc yoxdur mriz, hq buyurmu z klamnda, Mrizi-eqm vvldn, ruxi-zibay hsbndm. Srasr cstcu etsn, gr vq il dnyani, Taplmaz mn kimi aiq sana, ey Yusifi-sani, Mn bihud cvr etm ki, trk etmm bu svdani, Olur ya mtlbim has v ya mrm olur fani, Riza ver, ya ki, cng eyl ki, mn dvay hsbndm. Qlm divany yoxdur, mnm Mcnuni-biprva, Edib kim mni almd hm bibak hm rsva, Albdr din imanm, edibdir mrm yma, Bu yolda Salikm, billah, vurubdur bama svda, N bakim var bu almdn ki, mn qbay hsbndm. QOMALAR Ey Leyli, mn sni grndn bri Mcnun olub biyaban dmm. Lbi-lolin rngi getmz fikrimdn, Mxtsr ki, cb qan dmm. Mn mtaam onun naz cncin, Tab eylrm cfasna, rncin, l yetirdim yaxasnn gncin, Gr n ba, n bostan dmm.

47

____________________Milli Kitabxana______________________ Boyun tn edr srv inar, Pstanlarn dxi lirauv nar, Mni bundan kim xarr knar, Nagah ahi-znxdan dmm. Nuk-mjgann tkd ki-ahn, Zlfun pozdu cmiyyti-halm, Grmmim snin kimi zalm, ox davaya, ox divan dmm. Salikdir lqbim, Kazmdr adm, Bilirsn ki, sndn snsn muradm. Dem ndir bunca ah fryadm, Bir blblm, glstan dmm. * ** Ey aalar, mni neyn qnarsz, N mddtdir mn o yar gormnm. Mn ha qnayardm eq dni, Daxi eq hlini kar grmnm. Mn gzdiyim o bir irin candadr, O da mnim kimi natvandadr, tirmim he bilmnm handadr. irin dilli xogftar grmnm. Binva Salikm barmda zd, Hq bilir ki, gzm yoxdur kimsd, Sz bizimldir, qlbi zgd Ol sbbdn bqran grmnm.

48

____________________Milli Kitabxana______________________ QASIM BY ZAKR XIX srin birinci yars Azrbaycan erind xsusi yer tutan Qasm by Zakir miili realizmin ilk grkmli nmayndlrindn biridir. O, feodalizm Cmiyytinin eyiblrini ifa edn, zhmtke xalqa yaxnlab onu mdafi edn bir sntkar olmudur. Zakir 1784-c ild ua hrind varl by ailsind doulmu, mrnn oxunu Qaraba hakimi Mehdiqulu xann ona balad Xndrstan kndind keirmidir. air xalq istismar edn yerli bylri, ruhanilri, ar mmurlarn srlrind daim tnqid etdiyi n zn oxlu dmn qazanmdr. Onlar davt hissi il airi doladrmaq, hbs aldrmaq n tdbirlr dnb, frst axtarm v nhayt, bhan tapmlar. Onlar Zakirin qarda olu Behbudun qaaqlq etdiyi v rsmi idarlrd gzdn dm krkni liby Fuladovla yaxndan laq saxlad bard hkumt xbrilik edrk airi ailsil birlikd hbs aldrmlar, 1849-cu ilin oktyabrnda Zakir Bakya srgn edilmidir. Bir ne ay hbsxanada qaldqdan sonra yaxn dostlarnn - M.F.Axundzad, I.Qlqanl, Axund hmd Slyani v baqalarnn kmyi il hbsdn azad edilmi, yenidn uaya qaydaraq mrnn axrna qdr polis nzarti altnda yaamdr. 1857-ci ild uada vfat etmi v oradak Mirz Hsn qbristanlnda dfn olunmudur. airin yaradclndan rnklr onun 1964-c ild ap olunmu "srlri "ndn gtrlmdr. QZLLR Sn onda el zvq sfa ba arasnda, Mn munda yanum pilt kimi ya arasnda. Peykanlarn sineyi-akimd grn der: Bir qneyi-trdir ki bitib ba arasnda. Knlm quunu seyd eldi qmzv emin, Qorxum budu qanlar d ortaq arasnda.

49

____________________Milli Kitabxana______________________ Getmidi sa seyrin, dil glmdi, bik, Gm oldu bi-tard snaq arasnda. O1 gueyi-bruyd eminmidi, yoxsa, Yatrm iki Xtn geyiki ta arasnda? Nasehlr edir mn mni mtrib meydn, fsus ki, qaldm ne sarsaq arasnda. Zakir, rhi-eqind diri eylm can, Ta nami-nikuyin qala aq arasnda. *** Gr tutub alm unu qovay-eq, Yoxdu cahanda, vli mn kimi rsvayi-eq. Can dil ql hu cral msllm ona, ndi ndir bilmzm daxi tmnnayi-eq. Xuni-dili diry mrdmi-emim tkr Kim, grk ari ola mnzil mvayi-eq. Dur yola d, ey tbib, ar mnim drdim, Lli-lbi-dilbri yazm tibbayi-eq. Vaizi-fsangu dn mni neyrng il, str idi dndrib eyly trsayi-eq. mana qalsayd gr, kemi idim baddn, Tale edib yarlq, qoymad danayi-eq. Drghi-piri-muan - mlcyi-mnu man. Xanghi-meyfru - bzmi-dilarayi-eq. Zahidi-sahilniin, bhri-bladan saqn, Kam kr Yunisi mahiyi-dryayi-eq.

50

____________________Milli Kitabxana______________________ Sal tni-napakin xirqeyi-sdparni, Hr qd layiq dgl xlti-zibayi-eq. Qeysl hmdrs idim, qald o "Vllyl"d, Naqis imi, olmad vaqit-mnayi-eq. Badiyeyi-hicrd Zakiri-gmgty, Oldu cb rahbr mrid mvlayi-eq. *** Can cilvlnir qamti-mvzunu grnd, Dil tazlnir arizi-dilcunu grnd Znciri-vnun bir yz rbtim artr, Rxsari z pirfsunu grnd Prpi oluram, hrdm oda dm ilan tki Ol arizi-glnard qeysunu grnd Dald xiridari-qmi-eqin olanlar, Bu mrdmi-emim tkn altunu grnd. Glmidim edm mrdmi-eminl mdara, Bildim ki, dzlmz bu i brunu grnd. Xunxarligi eyb degil nrgisi-mstin, Hr kim ola qaynar qan glgunu grnd. Ey hli-hnr, cm degil Zakir hvas, Eyb eylm erindki mzmunu grnd. *** Yoxdu bu bzmd gri sitmi-yar grn, Eyl bilsin ki, grb dideyi-xunbar grn. Munca kim zlm edr, insaf mrvvt axr Salacaqdrm onun knln bir tar, grn?

51

____________________Milli Kitabxana______________________ Xstdillr n kir bstri-mhntd, bilir Nrgisi-mst baxan, qrazeyi-xunxar grn. Aiqin hal prian tbah olduunu Fhm edr zlfi-prian siyhkar grn. Tuta gr Yusifi-gmgt nbati-Misri, Eylmz meyl lbi-lli-krbar grn. Yanar hvalna nvvnsift anlrin, Pi-tab girehi-trreyi-tvvar grn. Mtlqa ol mhi-bimehr dxi meyl etmz Knci-qrbtd glib Zakiri-bimar grn. *** Qsdin budu gr xatiri-biar dalsn, Bir an k ol trreyi-trrar dalsn. Ver zib ruxi-alma, x xandn, ey mh, Mh daldalanb, ncm syyar dalsn. Tnha dili-mhzun hqiqtd cfadr, Bir par oxundan de tni-zar dalsn. Am bu gn ol srvi-shi thfeyi-hsnn, Xddamlri mjdeyi-bimar dalsn. Bir lhz o birhm nihan rhi-qmim var, Allah sevrsiz, deyin yar dalsn. Vhmim budu, yol vermylr lxti-cigrdn, Tqsim elyim, hr it bir par dalsn. Gz mrdmi mqi-xti-hsnn hvs eylr, Ey em, bu lvhnd olan qar dalsn. Birnc n mmkndr ola gnc myssr, Zakir, dmi-fsun oxu hmar, dalsn.

52

____________________Milli Kitabxana______________________ MXMMS Mni bir ux bu gn xan-xarab etdi yen, Ald aramm, bitaqt tab etdi yen, Brq zdn gtrb, kt-niqab etdi yen, Dili-mcruh prian kbab etdi yen, Didmi ki-drun il prab etdi yen. Gn kimi l verib sind byz bdni, Tazdn eq salb mst cnun etdi mni, Sa canlar yata, tellri dillr vtni, Kfr zlf talayb ini, Xtav Xtni, Lkri-xal xti Hind cvab etdi yen. Kedi yyami-zimistan, glib fsli-bahar, Eylyib seyri-mn naz il ol trf nigar, Bilsinc dfu ney, saqiy sar n ki var, ibn cami-mhbbtdn, olub mst xumar, Aban bndi-qba, Lrki-hicab etdi yen. Bari-hicr il "lif" qddimi "nun" etmi idi, Arizusunda qara barm xun etmi idi. Ruzigarimi siyh xal zbun etmi idi, Gri vvl mni srmst cnn etmi idi. ldrb, qoymad, axrda svab etdi yen. Mjv qrazv gz, bir d kaman brulr, Ham bir yan v bir yan haman brulr, Bir qat yaydrr dannian brulr, Zakiri-xstdilin, gr, n yaman brulr Cismi-zarn hdfi-tiri-hab etdi yen. QOMALAR Yar demidi: gln bayrama gllm, mr baa yetdi il arasnda. Tutub sri-zlfn, dnb bana, an tk gzsn tel arasnda.

53

____________________Milli Kitabxana______________________ Qaydasdr, qara arqat brnr, Siyah zlfn ucu yemn srnr. N gyk yarar, n xo grnr Mina, inci kmr bel arasnda. Gzmn yana qrq oldu tnim, Bu hal il iim mkldr mnim. Sndn ayrlandan, ey glbdnim, Hq bilir, qalmam sel arasnda. Piransr knl hr kim yetr, Uaqtbitdir, grdyn istr. Onun szlrin qatma, dilbr, Dli yola gedr el arasnda. Zakir, etibar yoxdu dnyann, Aldanma xeyrin, rrin ann. Qoygiln ban byaz pstann Can ver irin-irin, l arasnda. *** A lblri bad, az piyal! Bir sz desm olma bidmaq, sana. Yetiibsn, indn bel yaramaz Yadlar il deyib-danmaq sana. cb bihyadr rxi-kcrftar, Hr ayda bir hilal eylr aikar; ksiz snin il davti var, Gstrir dnd qaqabaq sana. Mdnisn felin, naz qmznin, Brabrin yoxdu almd snin; Thrik eylms sba, qnnin Az ndir aa dil-dodaq sana?!

54

____________________Milli Kitabxana______________________ Cvahir qolbaqlar byaz bilyi Gahi qucar, gahi eylr hnyi, Behitin hurisi, gyn mlyi Yetimz, yz ala l-ayaq, sana. Zakirm, eyldin qlimi zayil, Olmaz bel surt, bel mayl; El mn deyilm hsnn mayil, Gz dikibdir tamam Qaraba sana. *** Dost yolunda cfa kdim, can zdm, Yetimdim br mkan, ay mdd. Srasr ndamm mum tk ridi, Eq ati db can, ay mdd. Muradmz kufsi bitmdi, Blal srimdn svda getmdi, Yetr oldu mr ba, yetmdi lim zlfi-prian, ay mdd. Qalmam gz yolda, knl intizar, Qm tutub yaxam hr yana dartar, Mn bilmnm nec balanb yollar, Bir gln yox bu viran, ay mdd. Ayr dmk vtnimdn yamand, Diyari-qrbtd ldm, amand. tirmim yar xeyli zamand, Axtarram yan-yan, ay mdd. Bir kimsnin yoxdu mndn xbri O qalar yay sevndn bri, ikst Zakirm, ahm sri Od salbd asiman, ay mdd.

55

____________________Milli Kitabxana______________________ ** * Hqdi, gzl oxdu cahan iind, Gzld bir ne nian grk. vvl, aiqin mehriban ola, Ondan qeyrilr bigan grk. Gzlin bllur tk grk bdni, Eyly zn heyran grni, Yarl-yaraql boyu. grdni, N uzun, n gdk, miyan grk. nbr xcil ola zlf buyindn, Qmr rxsarndan, ms ruyindn; Canlar tzln gftguyindn. Sznn hr biri drdan grk. Mriftd kamil, sinnd uaq, Qdirbiln, z doru, sz saq. Quzu quyruu tk nazik yumaq. Lrz ver cismi hr yan grk. Zakir, n yamandr hal dnyann, skik olmaz qalmaqal dnyann, Drd srdi mlkli mal dnyann, Can n bir bel canan grk. ** * Bir saat havada qanad saxlayn, Nizam il gedn qua durnalar! Qatarlanb n diyardan glirsiz Qaqqldaa-qaqqldaa, durnalar? Mn sevmim onun ala gzn, Nsib ola bir dm grm zn; Yoxsa danrsz dilbr szn, Veribsiniz n ba-baa, durnalar?!

56

____________________Milli Kitabxana______________________ Diyari-qrbtd mddtdi varam, Gec-gndz canan deyib alaram; Mn d sizin kimi qrib zaram, Eylmyin mndn haa, durnalar! Lan yatad bizin mkanlar, Yava-yava gedin, ssiniz anlar, Qorxuram toxuna tn zamanlar, Srbniz dalb aa, durnalar! Zakirm, od tutub, alb cigr, Var is canandan sizd bir xbr, Tafl etmyin, Allah sevr, Dnmsin barnz daa, durnalar! GRAYLILAR Cfa kdim, ba yetirdim, Glni xar taprdm. Bunca fikr xyal etdim, Tapmadm ar, taprdm. lsm qoyun, sizi tar, Ynm dilbr sar. zm z liml yar Bu gn yar taprdm. N qdr eyldim minnt, Vslin vermdi frst, Lailac olub, aqibt Gnci hmar taprdm. Qaldm misali-prvan, Eq oduna yan-yan, Can gndrdim canan, Dili dildar taprdm.

57

____________________Milli Kitabxana______________________ Xst Zakir kimi han Knl olan qm mkan? Mn ldm, ah fqan Blbli-zar taprdm. ** * Neylmm, incmsn Yen, ey glbdn, mndn? Zahirn, vardr tzdn Sn bir sz deyn mndn? Qm evind zar olal, Eq giriftar olal, Yarmadq yar olal, N mn sndn, n sn mndn. Mailm emi-zal, Olmuam drd hval. l gtrmz ah nal Geclr sbhdn mndn. Prian etdin halm, yibsn qddi-dalm; N deyim, tanr zalm Xbr alsa, grn, mndn? Yox olub Zakirin var, Gnbgn artar azan; Xbrdar eylyin yar, Ey Allah sevn, mndn. ** * Kedi nvbti-zimistan, Yen fsli-bahar oldu. ndlibi-binvann Snti ah zar oldu.

58

____________________Milli Kitabxana______________________ Yasmn gl lal Bir mnd qurub hal; rovan tutub piyal, Nrgis iib xumar oldu. mr olundu, abi-neysan, Canszlara bx etdi can; Yen tzlndi dvran, N gzl ruzigar oldu! Sbzpu olub mnlr, Qaldrd hr kuf sr. Oyan, ey bxti-bixbr, Yatan ham bidar oldu. lac oldu hr bimar, Tapld drdin ar. El hsrt qalan yar Zakiri-dilfikar oldu.

59

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ BAXI NADM Mirz Bax Nadim tnqidi-satirik erin grkmli nmayandlrindn biridir. O, 1785-ci ild Navahda doulmudur. Atas Molla sdulla dvrnn gzaq, mktbdar adamlarndan olmudur. air ilk thsilini aild atasndan alm, sonra amaxya gedrk mdrsd oxumu, fars v rb dillrini oyrnmidir. Nadim 1878-ci ild Navahda vfat etmidir. srlrindn nmunlr 20 cildlik "Azrbaycan Klassik dbiyyat Kitabxanas "nn VIII cildindn (1988) gtrlmdr. MXMMS Ey mnim canm alan, snd n adtdir bu? Gstrir rhi-qan hr dm, lamtdir bu, Sni yax demyir xalq, mlamtdir bu, Siz hrcayi desm mn, n lyaqtdir bu? Dem bo sz danr, cayi-ikaytdir bu! Kimdir olsun bu gzllik mlin mrur, O1 qdr kmyckdir, olacaq ondan dur, O zaman faid vermz kim, olursan mzur, Ksbi-frst edibn gueyi-xlvt tuta gr, Gl eit pndimi bir rahi-sadtdir bu! Sbh fryad fan hasil olur blbldn, sri-lft il dostluq umard gldn, Eq peyvnd olunub cismin ta vvldn, Tutuban aki-giribann, qoymur ldn, Gstrir aiqin, rsmi-mhbbtdir bu! Sn kimi grmmim mahvi-dnyani, Zib zint, bu deyil hddi-gzllik, tani, Ey vsali-hrmin aiq can drmani, Yen pnhani baxb hrdm alrsan cani, Eylm, almi-dostluqda xyantdir bu!

60

____________________Milli Kitabxana______________________ Rhm ql, Allaha bax, qoyma mni bu qmd, Drd qm ksrt-tyan eleyib sinmd, Dil qalb ah fan ir, gzm drnmd, Qlr ecazi-Msihan qan hr dmd, Bilmirm sehrdi, ya hli-kramtdir bu? Bir bel ux gzl grmmim dnyad, Rhm edib aiqini salmaya he bir yad, Almaa qa gz can durub amad, Oxayr xanxrab can alc cllad, Yoxdur insaf sri bunda, n hikmtdir bu? Mni-aftdili eylmisn trki-vtn, Nec kim aiqdir Leyliy Mcnun gendn, Dnmzm, ban n, hrgiz lnc sndn, N mddtdir kirm hsrtivi, simintn, Yanram ati-eqind, mrvvtdir bu?! Vdeyi-vsl gr sadiq isn, bismillah, Ruzi-vvl sn bel balamam, hqq pnah, Eylm dsti-midim tgindn kutah, Eidm bizdn gr, yar, uzaqsan, billah, Qlaram iveyi-tufan, nec shbtdir bu?! Mxtsr, hr n is bama dd sevda, Ksrti-lkri-aqd qaldm tnha, Qa tufani-bla, nrgis-dr, gz hla, Olmam sn kimi Leyla sbbindn rsva, Mnim, lbtt, cnunluna dlaltdir bu. Kuyin gr deslr var mnasib cnnt, Huriy qlman grk, yoxsa ndir bu shbt, Sn kimi mahliqay n bzk, n ziynt, Qrrtl-mahi qan trhil kmi qdrt, Xlqlr hmq olurmu n bahtdir bu?! N deyim, eq triqind cb qaldm zar, Ah fryad fan rizqim olub leyl nahar,

61

____________________Milli Kitabxana______________________ Eq znciri srimd dolanram bazar, Bu n szdr, sni hrcayi deyirlr yar, Tvb ql, trk el, snd n tbitdir bu? Hsni-ruyin dili-aq frhfzadr, Zlf xaln bir olan ild bi-yeldadr, Qamtin srvi-xuramand v ya rnadr, Qalarn alm arasnda ydi-beyzadr, Kilki-tqdir il kmi, ydi-qdrtdir bu. Rhi-eqind, qrz, bil ki, yetidim can, Alamaqdan gzmn ki dnb mman, ql yox, trqd Mcnun kimiym divan. Lhzeyi pii-xyalmdan ola bir yan, ldrr Nadim zn, bil ki, qiyamtdir bu. QOMALAR Neylmidim, yarb, hqq drghind, Xst olub mdam, cahan ddm. Yazld nammiz lkblk, Yetidi dillr, dastan ddm. Can qurban eylrm grsm dustim, Durubdurlar o zalmlar qsdim, Yengi glmi idi tbib stm, Qdm basd geri, drman ddm. Can bam olsun yolunda fda, Cavan mrm cb yanbdur oda, Neylmidim mgr, ey Tari, xuda, Giriftar oluban, zindan ddm. Xst Bax, szn dem bihesab, Oxudum Quranda aytl-kitab, Tnlikdn oldu cigrim kabab, Axtarban dti-byan ddm.

62

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Kimsnm yox mn yazsn bir nam, Qrbt ir bu diyar mnimn. Mlum olsun siz hli-mhbban, Dua qlm sahibkar mnimn-. Mal mlakm etdilr tra, Tkr mrdmlrim mdan qanl ya, lac edin mn, ey qvm qarda, Bir yerdn olmad ar mnimn. Yetmdin dadma, dalt ahm, Sndn qeyri bir ks yoxdur pnahm, Dald stmdn tamam sipahm, Dalar gy geyibdir, qara mnimn. cb pozdu flk xanmanm, Din yolunda qldm fda canm, Ylb dmnlr alb yanm, Yerbyerdn kir nr mnimim. Getdi tamam havadarm qrldi, Alayb dostlarm, dmnim gldi, Qm kib lkrin, stm gldi, Cfa kdi ol biar mnimn. Car dedigin o arad bir mahal, skik olmaz ondan mdam qiyl qal, Flk lif qddim etdi misli-dal, Nam yazn havadar mnimn. Miskin Bax, drdim eylrm izhar, Sanki knlmdn he getmz qbar, Pnah gtirdim sn, prvrdigar, Yazlbdr bxtim qar, mnimn.

63

____________________Milli Kitabxana______________________ HEYRAN XANIM Azrbaycann grkmli qadn airlrindn olan Heyran xanm XVIII srin sonlarnnda Naxvan ahrind doulmudr. srlrindn bilinir ki, airnin sli Cnubi Azrbaycanda mhur olan Dnbli tayfasndandr. Rusiya-ran mharibsind (1826-1828-ci illr) mlubiyyt urayan ah qounlar geri kilrkn yolst yaay yerlrinin halisini d rana kmy mcbur etmilr. Krln hali irisind Heyran xanm v onun ailsi d var idi. Bellikl, air gnc yalarnda doma yurddan ayrlm, mrnn axrna qdr Cnubi Azrbaycanda, Tbrizd yaamdr. Heyran xanm dvrn mvafiq fars dilind yksk thsil alm, rqin , Firdovsi, Sdi, Hafiz, Nizami, Fzuli kimi ktasaiklrinin yaradchn oxuyub oyrnmidir. Onun eirlrind Azrbaycan sntkarlarndan Hsnolu, Nsimi v Fzulinin tsiri akar duyulur. airnin bir sra qzllri dahi Fzuliiy nzir klind yazlmdr. Lakin airnin orijinal eirlri daha oxdur. Bel eirlrind o, bir trfdn tmiz eqin, saf mhbbtin vsfini verir, digr trfdn is zman zlmnn oxluundan bhs edrk, dvrann mhntindn, flyin grdiindn ac-ac ikaytlnir, Heyran xanmn srlri nikbin pafosu, trnnmn smimiliyi, dilinin sadliyi v aydnlna gr XIX sr Azrbaycan dbiyyatnda xsusi yer tutur. Onun srlrindn rnklr 20 cildlik "Azrbaycan I Klassik dbiyyat Kitabxanas"nn VIIIcildindn (1988) gtrlmdr. QZLLR Olubdu qm yata, ad grdyn knlm Dald qssdn, abad grdyn knlm. Diyari-qmd giriftar dstgir oldu, Kmndi-firqt, azad grdyn knlm. Fraq drdin axtard, tapmad ar, Cmii hikmt ustad grdyn knlm. Sriri-vsld Xosrovsift oturmudu, Olubdu kuhd Frhad, grdyn knlm.

64

____________________Milli Kitabxana______________________ Fraqi-mhnt dm priikst olub, Vsal seydin syyad grdyn knlm. Hcumi-mhnt qmdn, spehri-lay Yetirdi nalv fryad, grdyn knlm. kib rarlr, etdi vcudimi, Heyran, Misali-kureyi-hddad grdyn knlm. *** Bir nam yazm, badi-sba yar yetirsin, rhi-qmimi ol bti-xunxar yetirsin. Hicran lmi sald ayaqdan mni-zari, Daruyi-vsali mn bir ar yetirsin. Sbrim ksilib, yar mnim canm alsn, Ya ad elsin vsl il, didar yetirsin. Dnyad v qbad grm mtlb yetsin, Hr ks mni ol yari-vfadar yetirsin. Bir yol verin, ey mhnti-hicran ki, pyamm Ta badi-sba ol gl glzar yetirsin. Yz hsrt il bu dili-hicran giriftar, zm etdi, zn ol gli-bixar yetirsin. Yz ni il sddi-rb olub xari-sitmkar, Qoymad zn ol gl biar yetirsin. Gl tanr n bunca sitm eylm izhar, Qoy yar zn bu dili-avar yetirsin. Biksliyim rhm elsin xaliqi-bin, Heyrani o hbaz digr-bar yetirsin.

65

____________________Milli Kitabxana______________________ ** * Ya rb, krm et, ol bti-mhpar qaytsn, Bir rhm elsin bu dili-bimar, qaytsn. Bu dil ki ona mnzil idi, oldu xrab, zm ets gr yar, dxi har qaytsn? an kibn in-in els, sal z zlfn, Qllab kimi uclar rxsar qaytsn. Mri-dili-zarim gen avar qalbdr, Zlfn xmin a, ta ki bu avar qaytsn. Gl rhm el, qoy aiqi bir yar yetisin, rzin elsin ol bti-xunxar, qaytsn. n kvkbi-bxtim yetiib nhs mqam, Bir mr el, ta sabit syyar qaytsn. hd et, edsn canvi sn sidq il qurban, Heyran! Yar gr bir d bu glzar qaytsn. ** * Yetiib mjdeyi-canbx ki, canan gliri Canibi-gln ol srvi-xuraman gliri. Ayrlq drdi mni sald ayaqdan, yarmEtmy bu dili-prdrdim drman, gliri. sibn badi-sba zlfi-siyahin dadb, Mehr tek mah z oldu dirxan, gliri. Qamti srvi-shi, zlf kmndi-dil can! z gl, qa kaman, kirpiyi peykan gliri.

66

____________________Milli Kitabxana______________________ n tbssml olub ll-lbi drrfan, Shni-glzar olub gllri xndan gliri. Grsdib arizini, almi prnur qlb, Gn tlu etdi, fqdn mhi-taban, gliri. Xncri-naz il qmz oxun alm lin Aiqin qsdin bir afti-dvran gliri. O n vqtdir deyrlr, yar tr vktiln, O n gndr deyrlr: ol hi-xuban gliri. Gr yetisn o hin xidmtin, dn bana, El, Heyran, canuvi sn ona qurban, gliri. *** siri-mhnti-hicran mnm, mn, Qrib zar srgrdan mnm, mn. O glzari-vsalindn uzaqda, blbl ruz b nalan mnm, mn. N mnzil, n mkan, n xaniman var, Cahanda xstyi-dvran mnm, mn. Snin hicrin il, cy msi-taban, Bulud tk daima giryan mnm, mn. Bu mclisd olub prvan misli, O nari-eqil suzan mnm, mn. siri-zlfn ir yox mnim tk, Sdaqll sn qurban mnm, mn. Qanma tnsn sn ey sitmkar, zn valeh Heyran mnm, mn.

67

____________________Milli Kitabxana______________________ ZKR RDBL Zikri rdbili Azrbaycann istedadl airlrindndir. O, hicri tarixinin 1205-ci (miladi 1790-c) ild anadan olmudur. Zikrinin sl ad brahim, atasnn ad Hsndir. O, airlik sntini ustad Fikridn yrnmidir. Lirik air olan Zikrinin eirlrind ictimai motivlr v vtnprvrlik, saf mhbbt hisslrinin trnnm qvvtlidir. Onun bir sra qzllri vaxt il dillr zbri olmu xanandlr trfindn oxunmdur. eirlrindn nmunvi 20 cildlik "Azrbaycan Klassik dbiyyat Kitabxanas "nn VIII cildindn (1988) gtrlmdr. QZLLR Ey sba, bu rzimi rz etgiln cananma, Blk drman eyly bu drdi-bidrmanma. Gri bu rxi-flk sndn mni qld cda, Bar sn, ey bivfa, hrdm nolur, gl yanma. Bilmzm hrdm nein qanm tkr canan yer, Hi rhm etmz mnim bu dideyi-giryanma. Ahu tk hr yana nstan dolandrma gzn, Az qalbdr gzlrin rxn sala imanma. Saqiya, dur, sari-srar doldur, nu edim, Qm yem, gr ox yetibdir qm, bu qmli canma. Canm canan alb, naseh, mni mn eylm, Bilmirm bir can ndir ki, qymaym cananma?! Zikriyi-uriddil sbh msa sylr: Ftk Qoydun hsrt sn mni ol gzlri mstanma!

68

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Hvayi-eq il doldur knl kaansin, yarb, Qmi-eq il tmir et bu qm viransin, yarb! Mey meyxaneyi-eqin yolun bildirm yar, Blal aiq idir bla peymansin, yarb. kib an datd zlfn mateyi-nai, Prian knlm sndrd, smdr ansin, yarb! Rqibim kakilndn knlm istr rha qlsn, O kim istr yxa bu xanni, yx xansin, yarb! Hqiqt atindn suznak eyl smndr tk, Ki nari-m yandrma knl viransin, yarb! Xyali-xaln il dd dami-zlfn knlm, Bu nabina qun sn damd ver dansin, yarb! Vsali-yar yetdi Zikri, amma hi ks bilmz, N nv il da qlsn bunun kransin, yarb? ** * Dvri-rxsarna geysuyi-prian dzlb, Ya ki, gl dvrn bir dsteyi-reyhan dzlb?! sm, ey badi-sba, pozma nizami-zlfn, Ki, nizamiln ona ox dili-viran dzlb. Nec trsabedir bu ki, qiyam eylyibn, Qibleyi-hsnn min dsta mslman dzlb. Gl znd grbn daneyi-drri-rqi, Bel sandm ki, gl vrana mrcan dzlb. rbti-llini bimar knllr istr, Bir iim sudan tr, gr nec tan dzlb.

69

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey kamanqa, bu qdr atma xdngi-mjgan, Ehtiyat eyl ki, amacna ox can dzlb. Bilmzm, hans sir oxlayacaqdr, Zikri, Bu sayaq il ki, brusuna mjgan dzlb. *** Cadu gzn rahib trsa n mnasib? yri qana tai-klisa n mnasib? Derlr mn Mcnun, sn Leyla eidnlr, Mcnun mn nisbt, sn Leyla n mnasib? Can istrisn, eyl bir iyma, verim, amma Gytar olan heynid iyma n mnasib? Ey simbdn, knlm nrm eylmisn sn, Ayineyi-bllurin ara n mnasib? Dndarma gr iqdi-sryya dedim, amma Lllr ol iqdi-sryya n mnasib? Qoy bana bir mn dolanm, nki olubdur m atin yannaa prvan mnasib. Xof etmgiln, Zikri, o xublar qzbindn, Srbadiyeyi-eqd prva n mnasib? *** Ey xtin muyu mn mlk-Sleymandan lziz! Vey zn nuru mn mehri-dirxandan lziz! Bir gzn hlas yz min sfheyi-Tvratdan, Bir qan brusu min-min mlki-randan lziz! Gl zn grmk mn glbrgi-hmradan cib, O1 sri-kuyin mn seyri-glstandan lziz!

70

____________________Milli Kitabxana______________________ Zahida, etm mn tn bilibsn, bilmim, Can sn canandan, canan mn candan lziz! Abi-heyvan lblrin bdin iibdir, ey snm, An n bir ab yoxdur, abi-heyvandan lziz! Abi-beyvan il gstrdim o Xizr lblrin, Onu bundan bisfa buldu, bunu ondan lziz! Zikriya, canan meyl et, k chan mlkndn l, Yoxdu bir zad bu chan mlknd canandan lziz! Mni bir qa kman oxlad mjgan il, Atd bir ox ki yarar knlm peykan il. O kamanqa gzl atdqca xdngi-mjsin, Doldu peymaneyi-emim ciyrim qan il. Balayb boynuna zahid xmi-zlfn tuqun, Gr nec kfr triqin tutub iyman il. Knlmz cm idi, nagah sib badi-sba, Qld pjmrd yen zlfi-prian il. Xublar ir vcahtli idi Yusif zl, Deyin o zzl qar dura, bu sani il. Aiqin cismini duzx odu yandrmaz, el Ki, el yandrr od mhvi hicran il. Zikrinin naleyi-fqan yetidi fly, Yandrar ncmni-ncm fqan il.

71

____________________Milli Kitabxana______________________ ABBASQULU AA BAKIXANOV Abbasqulu aa Bakxanov Azbaycan mdniyytinin inkiaf tarixin byk alim, mffkkir, tarixi, filosof v air kimi daxil olmudur. O, 1794-cu il iyun aynn 21-d Bak qzasnn mirhacyan kndind doulmu, uaqlq alarn doma yurdda, oraya yaxn olan Balaxan vMataa kndlrind yeniyetmlik v ilk gnclik dvrun is Qubada, atasnn msar kndindki malikansind keirmidir. 1819-cu ilin dekabr aynda Tiflis gedib orada Qafqazn ba hakimi general A.P. Yermolovun idarsind rq dillri zr mtrcim vzifsin qbul edimidir. Rsmi dvlt qulluu Rusiya-ran v Rusiya-Trkiy mhariblri dvrn tsadf etdiyindn o, bir sra hrbi sfrlrd itirak etmi, bacarql ictimai xadim-diplomat kimi iannmdr. Hrbi xidmt sahsind poikovnik rtbsin yksln A.Bakxanov rsmi dvlt qulluunda almaqla yana elmi v dbi yaradclqla da mul olmudur. O, muxtlij illrd "Qanuni-Qdsi", "Thzibi-xlaq", "Kitabi-nsiht", "Kitabi-sgriyy", "Mikatl- I nvar " v b. srlrini yazmdr. 1845-ci ild rq syaht fikrin dr. 1846-c ilin martnda sfr xaraq, vvl rana, oradan Trkiyy gedir. Bir ay Ustambulda qalr, Misiri gzdikdn sonra Mkky gedir. Lakin vaxtsz lm syahtini davam etdirmy ona imkan vermmidir. A.Bakxanov 1847-ci ild Mkk il Mdin arasndak "Vadiyi-Fatim"d vba xstlyindn vfat etmi v orada dfn edilmidir. eirlrindn nmunlr "Bd srlri" kitabndan (1964) gtrlmdr. QZLLR Gzlrin kim, aiq mxmur klin gstrir, hli-fqr mrdmi-mrur klin gstrir. Bs ki, kdim qamtin yadil ahi-atin, Xatirim nari-crdn Tur klin gstrir. Neyi-meyxar bais olduun bildim, kimin Bir priv can ara mstur klin gstrir. Kuyi-canandan cda aiqlar hvaln desm, Dt ara biks qalan rncur klin gstrir.

72

____________________Milli Kitabxana______________________ Qamt zr taqi-geysudn aslm, hqqi var, Dil "nlhqq" syls, Mnsur klin gstrir. Asimanda kvkbi-sd olsa, sd yerddir, Bu sbbdn yer svadi nur klin gstrir. Thfeyi-babi-Sleyman sylsm, Qdsi, nolur, Bu qzl rani-mlxl mur klin gstrir. *** Arizu eylr knl dildar glsin, glmdi, Zlf kafr, gzlri xunxar glsin, glmdi. Hr priv cilveyi-hsn eylmi, mn gzldim Dilrbalr fvcin srdar glsin, glmdi. Can gldim bivfalar lftindn, istrm Bir vfa rsmind sabit yar glsin, glmdi. Drd mhnt kedi hddn, bs ki, kdim intizar, Gzldim ol ux glrxsar glsin, glmdi. Lhceyi-canprvrindn ur salsn alm, ndlibi-axeyi-glzar glsin, glmdi. stdim, Qdsi, deyim vsfi-cmaln dilbrin, Kui etdim, zineti-gftar glsin, glmdi. * ** Dil eq yolunda zar olubdur, Bir gl hvsind xar olubdur. Xunab dnbd rngi-zrdim, Bu gln n bahar olubdur. Dvrani-flk mxalif olmu, Can dmni-ruzigar olubdur.

73

____________________Milli Kitabxana______________________ Dilbr qmi, dustlr fraqi, Drdim bir ikn bzar olubdur. Mn etm, klamm olsa dilsuz, Sz mnyi prrar olubdur. Xunin ciyrim bsani-lal, fsurdv dai-dar olubdur. Qm bihd drd binihayt Mhnt dxi bimar olubdur. Hicran sitmi alb qrarm, Gn nuri gzmd tar olubdur. Hicrind db blay, Qdsi Srgtv biqrar olubdur. *** ld mey, zd gl gldi nigarm bu gec, Pis nzrdn uzaq, ol emi-xumarm bu gec. Yar z meyl qzarm, meyi etmi z al, N mhart elmi saqiyi-yarm bu gec! Mn bilirdim ki, kim ltfi v ya nifrti var, Almasayd gr o, sbr qrarm bu gec. zn yad elyib gzlrim axd qan, Batin zahir olub gll baharm bu gec. Qala z, ayla gn misli xb bir yerd, N qiyamt elyir lalzarm bu gec. Kuyin dmk n sinmi yrtm knlm, O mnzar dilr blbli-zarm bu gec. Kakilindn hl mn birc dgn amamam, Tklr, Qdsi, qlmdn nki varm bu gec.

74

____________________Milli Kitabxana______________________ Pislyirsn gzli sn nec hr an, ey eyx? Bu nec ql, n insaf, n iman, ey eyx? Sevgini xlq hram etdin zldn, lakin Qlbini ald snin huriyi-qlman, ey eyx! Hr ndn mst olursan, n tfavt, mstsn, Mstliyinl bizi sn eyldin heyran, ey eyx! N n inciysn, zr varndr hr an, Olmusan cml triqtlr nadan, ey eyx! Bir baxaq biz iirik, mst oluruq bir meydn, Syl verdik bu iil kim nqsan, ey eyx! De grk ki, n olub hasilin ol msciddn, N verib mrn bu nalv fqan, ey eyx! Qdsiy verm nsiht bel bo ba il sn, Onu alm l bir zlfi-prian, ey eyx! MXMMSLR Qm km, knl, gr ciyrin qan dnbdr, yyami-vsaln bi-hicran dnbdr. Blbl tk iin nalv fqan dnbdr, Tiflis nzr ql ki, glstan dnbdr. Hr bir gzli aft canan dnbdr. rs il yetib bunlara asari-vcaht, Geysulri snbl tk alb tab travt Qamtlri dnyaya salb trf qiyamt, Hr dilbr bir nv verib rngi-nzakt, Kr suyu mgr emeyi-heyvan dnbdr?

75

____________________Milli Kitabxana______________________ Hr uxi-pripeykr ab trreyi-trrar, Dildadlri etmk n dam giriftar. Syyadi-sitmgr bu gzrgahda ox var, Ahubelr tk doludur kuv bazar, in mlkim bu mnzili-viran dnbdr. Hr kim gl Tiflis tamaa tlbindn, Zlfi-ruxi-mhvlri grmk sbbindn, Grmz sri-rahti-can ruz bindn, Xolhc prizadlrin lli-lbindn, Bu kivri-prur Bdxan dnbdr. Bunlarda bu yarb, n sfadr frhngiz, Hr srvqdin iveyi-rxsan blaxiz, Rxsari-niku, trreyi-mikini dilaviz, Hr bruyi-xm kild bir xncri-xunriz, Qan tkmk n hr mj peykan dnbdr. Hrnd bu glzard ox dilbri grdm, Can qsdim edn uxi-sitmkstri grdm, Arizlri mehtaba brabrlri grdm, vvl yetin gnd ki, skndri grdm, Aya bu mlkdir, dedim, insan dnbdr. Qdsi ki, dmi-qdsi vurub lafi-tva, Tn eylr idi grs birin valeh-eyda, Trk eylmi islam grb bunlar hala, str ola arubkei-shni-klisa, Znnar salb boynuna, Snana dnbdr. *** Dila! zm eyl sn blbl sift glzar, bismillah, Muradn olsa meyl etmk fan zar, bismillah, Gr istrsn mdam olmaq cigr sdpara, bismillah, Qrz fikrin tamaadr gr dildar, bismillah, Nzr ql lli-canbxi-rxi-glnar, bismillah.

76

____________________Milli Kitabxana______________________ Tmnnasnda gn-gndn mni-dilxuni eyda ql; Grkmz nam namusum, qmi-eqil rsva ql, Verib dnyav din nqdin mlai-vsl sevda ql. gr yox dstrs sevday bari get tamaa ql, Glibdir Yusifi-glpirhn bazar, bismillah. krdin arizu daim deyirdin vqi-yar il Ki, dsn ittifaqi-vslt ol siminzar il, Edim canm ona tslim zvq etibar il, Durubdur ol bti-srmst tii-abidar il, Szn gr dorudur, ey aiqi-biar, bismillah. Demidin, ey bti-trsanikc, brhmzni-alm Ki, etmm aiqimdn mn yaman gn iltifatim km. Albdr sbrimi drd bla can qsdin eylr hm, gr iqrar sabitsn vfa hngamidir bu dm, Trhhm ql, qdm bas dideyi-xunbar, bismillah. Olubdur qrqi-xunabi-cigr emi-trin, Qdsi, Yanbdr dai-mhntdn di-qmprvrin, Qdsi, Gtir tqrir bir-bir yar rz et qmlrin, Qdsi, gr bu ivdn dilgir olarsa dilbrin, Qdsi, ru eyl bir zg vchl izhara, bismillah. MKATL-NVAR xtisarla Ey dzly sevn, eqi gl eylm mzmmt, Zahidlikd mn grmrm nicat n lamt. Kfril din heyran qalb, onlar kimi arayr? Daraq kimin mik tirli salarn darayr?! Mn duyuram ruhoxayan yar trini inann, Can mlkndn xbr verir iltifati canann.

77

____________________Milli Kitabxana______________________ N verdi yar canndan nu etdiyim hr damla, Ad il bzdim bu kitabm inamla. nki onun hmmtinin feyzi il bu pak can, Gn kimi tlu etdi sanki qara torpaqdan. Hr n qdr trifini mn sylsm var yeri, Odur biz kf eylyn bilinmyn eylri. O sadt gnidir mn iq, nur vern, Odur mnim hr zrrmd yz mcz gstrn. Bu canmdir ancaq onun bir mkatul-nvari, Bu qlbimin xznsidir o mxznl-srari. Bu kitabda istyirm yazm onun sirrindn, Qoy "Mikatl-nvar" - dey adlandrm onu mn. Qribdir, tarixi d sanki domu srardn, Hasil oldu can ad da bu "Mikatl-nvar"dn. Ey misilsiz cavan, al hmmt eyl hr i, Cavanbxtsn, qoca kimi tdbirli ol hmi. Cavanlqda drdlr sni tez qocaltd, durma get! "Var"n, "yox"un cfasndan varln xilas et! Ey iqsz yar gzn nur bx edn gn kimi, Ey zavall aiqlrin drdlrinin hkimi. Bu xsty z qmzndn ltf et, bir drman gndr, Glndn bu lm ruh ver, yeni can gndr. Qdsini sn bu shrada qoyma qalsn srsri, z yolunu itirnin, ax, snsn rhbri. Hqiqt atmaq n mn doru yol gstr, Nd bir shv etsm onu, bir mrbbim ol, gstr!

78

____________________Milli Kitabxana______________________ FKRN ZAHl mr kedi bo-bouna, etdik daim ah vah, Kedi xoluq zamanlar, atd bla gn, ah! Ey saqi, ver piyalni, doldur, iim durmadan, Blk adlq bir d glsin qlb evin meyhiman. l tutmasan qmlr mni mhv eylyr, yax bil, Ona gr verdiyin su adlanmada Slsbil. Ey saqi, gl atim bir su il, at dada, Qzdrsn ta ki, o su atimi daha da. Qlb evinin tmizliyi o rabdan pay alar, Su deyilir ona, lakin bir atdir aikar. Ey saqi, bu ruzigardan mn d bir kam almadm, Bir bad ver, nbr in, arlsn qoy adm. Blk o mey nicat ver mn sonsuz kdrdn, Torpama ruh pily, cana glm bir d mn. Ey saqi, bir ayna ver ki, dnyalar seyr edim, Tut qarmda, sn gzl bir macra sylyim. Tuti ayna grn kimi mlumdur ki, dil aar, Sn d sudan bir ayna tut, sirlr edim aikar. Saqi, mn abi-hyat peymansi ta et, srlrin gnil bu drdim dva et! Qoy yarmn surtini mn gstrim badd, hsn desin bu qdrt yar da, mn d, bad d. Bu dnyada hr ks olur vchl kamiran, Zlmtdn - Xzr, mns gn emsindn hr zaman.

79

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey saqi, mn drd iind avaraym ruz b, Heyranln shrasnda dolanram tnlb. Susuzlua bir ar ql, ryimi sirab et, Sn bu suyun xasssini anlat mn, savab et! "Cami-mey" ki, sylyirlr, bu szd n mna var? Ac bad iind de n qrib halt var. Nzrlrd saf, gl rngi grnr o hr zaman, riy kn zaman nen olur qzl qan? Deyirlr ki, huyar edr inlri bu bad, Bs nein mst, xar elyir, verir hyat bad? Gz bir cr grnn bu mayed min sift var? Onda oran duzu vardr, Fratdan da nemt var. Sn qurban olum, saqi, sakit qalma, yen dur, Sn hrkt edn zaman mclisimiz n olur. Dolu rab badsi ver, unudum hr drdi mn, Blk bir az can qurtarm bu urun lindn. Urk nlik mclisinin iklnn badr, Al is yolksn tk vurub onu dadr. Dnyalar ks eylyn saf aynadr bu rk, Al toxu rtr onu pasl, qara prd tk. Ltf et, saqi, mqsdim atm blk birthr, Bihu olub qlm kim huyarla bir qdr. Urk azad olan zaman igncdn, zabdan, Blk ona gizli sirrlr olacaqdr nmayan. Bilckdir bu badnin xo sfas necdir, Bilckdir ibtidas, intihas necdir. gr mn kmk olsan, midim var, nhayt, Snin gzl niyytinl kf edil hqiqt. 80

____________________Milli Kitabxana______________________ CAN YAXAN EQN IINDAN BR A Salam siz, ey sevdan biln hli-mrift, Slamtlik gusin ksin sizi mhbbt. Mhbbtsiz bu dnyada n yoxdur, bu ksiz, Eqi is duymaq olmaz saf duyulu rksiz. rklrin rahatl eq ildir hr zaman, Hr ks olmu z eqil bu dnyad kamiran. Bu dnyada yoxdur ancaq mhbbtin admi, Badan-baa o qm-kdr olsa bel, n qmi?! Onun qmi el qmdir ki, stndr adlqdan, Onun bndi iinds sad olar hr insan. Drd iind nalan cdr o qdor cism can, Unudarsan hmiliksn hr iki dnyan. Drhanndan yax olan drdi ksin qoy rk, Bil bdi yaamaqdan xodur bu drdl hnk. Bu xrab yer db can kin hr insan, z kdrli ryini istr ed adiman. Lakin yoxdur bir nfr d bu dnyada bxtiyar, adlq, hrt, xobxtliyin ancaq quru ad var. Hrnin bir drdi vardr, deyin kimd qm yoxdur? Bir frq il: birind az, o birind ox-oxdur. Badan-baa bu dnyann ilri qm, kdrdir, Lakin insan bu ilrdn qafildir, bixbrdir. Bu dnyada bir i yoxdur, olsun tamam zrrsiz, Bir irin bal taplmaz ki, olsun tamam zhrsiz.

81

____________________Milli Kitabxana______________________ Hr bir iin mnasn axtarrlar sbbd, ziyytsiz taplmaz bu almd bir sbb d. Chd eylyr hr ks tapsn bir az adlq dmini, adlq tapmaz, o daha da artrar z qmini. Bu dnyada mhntdn baqa yoxdur sadt; Eq olsun o aiq kim, ona glr mhbbt. Bu qmlrdn, kdrlrdn, igncdn, zabdan, Ancaq bir eq xilas edr rklri hr zaman. Olmasn qoy can evind yar qmindn baqa qm, Drd bir olsa, tez taplar o drdin bir mlhm. Snin drdin o vaxt atar istdiyin drmana Ki, qovusun knl yara, can vfal canana. Bu mtlbi yax drk et: Mhbbtdir azadlq, Onun qmi, kdri d olar xoluq v adlq. Hqiqtdn bhs edrkn yada dd bir mcaz, Bir cavandan deyim siz ki, olmudu eqbaz: EQD TMZLK HAQQINDA Eqd n kfr vardr, n d din uyan var, Rindlik, mstlik olan yerd tmiz v saf vicdan var. Fisq il zhd insanlara qurulmu bir duzaqdr, Huyar olan bhsiz ki, bu klkdn uzaqdr. Sfstdir hr mdda, fikirlri mmma, Msllr mlum olmur, hr eyd var bir mma. Aiqlrd tqlid he olmaz zrr etimad, Ancaq vardr hr bir id z gcn etiqad.

82

____________________Milli Kitabxana______________________ Bo laqqrt ny lazm xo gls d hr avaz, Gz grdyn qbul edr, quru sz inanmaz. Eq hdisi baqa eydir, tlbi d bir baqa, Gl dolanaq indi biz d bu hdisin bana. Sz yeni mna il yeni kil verrk, "stincan", "stibran" biz baqa cr rh edk. Bunlar ndir ki, bunlarsz tat hram saylr, Onlar olsa insan flt yuxusundan aylr. Burda daha yada dd bu szlrin izahi Ki, demidi fazillrin bas eyx Bhayi: Yaramazlar, bu mldn, hrktdn utann Ki, istinca dalarni gizlrsiniz eytann. stincadan qrz budur ki, qlb tmiz olmal, Alaq tiynt mhv edilib paklq ziz olmal. stibrasa o demkdir, gizli saxla hr sz, Sirr deyiln xziny mxzn olsun qlb z. rab isn rabla da apararsan xumar, Su olmasa bs tmizlik n cr olar, bil bar! bdiyyt badsil srxo olan hr adam, "Vllzin amnu"dn alar qvvt v ilham. Bu sz il tmizlns hr ryin qubar, Cmalnda fq salar knllrin ilar. Bu bdxahlq, yaramazlq, xbislikl, ey cahil, badtin mnaszdr, qbul olmaz duan bil. Bu hrkt ox bnzyr drgahnda syana, Zahird hqq, batinds balanmsan eytana.

83

____________________Milli Kitabxana______________________ Bu riyakar itatdn susmaq daha yaxdr, syankarlq kafirlikdn hr mnada yaxdr. Pis siftdn kin, hqq istinad et, ey insan! Bir an bel z dndrm "gl-gl" deyn Allahdan. Aln aq hr iini eq bala hmi, Qoy eq olsun dil zbrin sn yksk bir pe. Mhbbtdn baqa yoxdur sn dz yol gstrn, Odur sni xeyir ilr kib - qorxma, gl, - deyn. Ey qfsd rpnan qu, tnbllikdn i amaz, Sn qartalsan, milk ii qdrtin yaramaz. z nfsinin mhbsindn qurtar, azad qanad al, "Leys lil-insan illa ma sa"dn ibrt al! qlin varsa pu eylm mrn ql ehtiyat, Qoyma bo-bo kefcilliy hdr olsun bu hyat. Bir dnsn bdiyyt dvltin sahibsn, Mvqqti lzzt n uurursan lindn. Asilikl ziz mr gylrdn yer saldn, Uaq kimi irk iind batb qaldn, qocaldn. Azad doan ryini zn saldn zindana, Yaradli mnasndan xbrsizsn, qansana! Hqq yaratd z kimi sni, verdi min zint, Bu qamtl dedi biz etmlisn itat. Ta ki, snd olsun lamti, clal, Dil v candan istysn ta ki, o zlclal. Xlvtdn bir mnzil verdi sn mhkm, mkmml, Sonra dedi z qlinl biz trf qayt, gl.

84

____________________Milli Kitabxana______________________ Lakin indi bunlar son unutmusan, ey insan, Heyif olsun sn, heyif, yazq sn, bir utan! Bzn guya meyl edirsn xaliq, ibadt, Bu yerd d prd olur z varln tat. Tat etsn behit vqi, ya chnnm xofindn, Yqin bil ki, drgahnda sdaqtli deyilsn. nki bu nfs istyidir, xudprstlik demkdir, Hqq tat vzin, qurulmu bir klkdir. Bhaidn yen dd yadma bir rvayt, Bu yerd ox mnasibdir qoy eylyim hekayt. O demidir: - vz almaq mqsd olsa tatdn, Kor olmaqdr, muzdurluqdur, l k bel adtdn. Aiqlr mqsd ancaq yar vslidir hr zaman, Cnnt vqi, ya chnnm xofi bilmz o bir an. Hr ksin ki, yar sevdas bandadr n qmi, Onun vardr z behiti, z mdhi chnnmi. Kafirlrin kfri, hm d dini hr bir dindarn, ryind bir zrrcik drd bnzr ttarn. Hr xsin ki, olsa bu cr yksk ali hmmti, ssabiqun aysindn alar gc, qudrti. Candan keib atar o dm canannn vslin, zliyyt almil qavuar bil o yen.

85

____________________Milli Kitabxana______________________ FAZL XAN EYDA Fazilxan eyda XVIII srin sonlarnda Tbrizd mhndis ailsind doulmudur. Anadan olduu il mlum deyil. sl ad Molla Ftulladr, Tbrizd mkmml ruhani thsili almdr. eirlrind yksk vzifli adamlar tnqid etdiyin gr dvlt mmurlar v ruhanilrin tqiblrin mruz qalmdr. Buna gr 1838-ci ild ran trk edrk Tiflis glmi v Rusiya tbliyin kemidir. Fazil xan 1846-c ild Qafqaz caniinliyind dftrxana mdiri, 1847-ci ild is Tiflisd yeni alm i mktbin mllim tyin edilmidir. O, Tiflisd yaad zaman "Divani-hikmt" dbi mclisinin yncaqlarnda itirak etmidir. air 1852-ci ild Tiflisd lm v hrin mslman qbristanlnda dfn olunmudur. Fazil xan eydann hyat v faliyyti trafl yrnilmdiyi kimi srlri d tam halda ld edilmmidr. Burada veriln mlumat v nmunlr "Yaz" nriyyatnn ap etdiyi "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR cb hsn cb tale, cb ms, cb taban, cb qdrt, cb sane, cb xaliq, cb sbhan. cb xal cb hindu, cb dndan, cb ll, cb kakil, cb bru, cb qvs cb mjgan. cb ll cb gvhr, cb saqi, cb kvsr, cb hsn cb zivr, cb hr cb qilman. cb ux cb surt, cb zib cb zint, cb mahu cb tlt, cb Yusif, cb Knan. cb lal, cb gln, cb dilcu, cb hsn, cb nrgis, cb susn, cb qn, cb xndan.

86

____________________Milli Kitabxana______________________ cb zlf cb snbl, cb xal cb filfil, cb tuti, cb blbl, cb hmr, cb xoxan. cb eq cb sevda, cb Fazil, cb eyda, cb uri, cb qova, cb mcnun, cb giryan. *** Dyn blbl prin daima glzarsz qalsn, Salan aiqlri prgardn prgarsz qalsn. Hr l l ki urar an o geysuyi-prian, Mnim aft knlm tk, xudaya, yarsz qalsn. Mni lal eylyn blbl kimi bir byl mvsmd, Suali-hqq olanda, ey xuda, gftarsz qalsn. O sf-sf kiln zlfn ikncin sndran an, Dalsn sflri, Allah, grm srdarsz qalsn. O in-in zlfi-prinin xraci in Main Ver gr Fazili-eyda, grm, znnarsz qalsn. MXMMS Flk he kimsni, yarb, nigran eylmsin, He kimi mayili-bir srvi-rvan eylmsin, Eq canna salb, afti-can eylmsin, Onu dildn-dil mhuri-cahan eylmsin, Alan qn kimin mr xzan eylmsin. Mn cvr sitm etmkd flk qoymad km, Nec Yusif kimi zindan salbdr mhkm, stmm bir ks izhar elyim mhnt qm, Yoxdur almd dxi bir bel yari-mhkm Ki, nihan szlrimi xlq byan eylmsin.

87

____________________Milli Kitabxana______________________ Gah naz il, gahi iv il ol kafr, Tii-hicranil hr lhzd can qsdin edr, Yetin dadma yox kimsd insaf mgr? Deyin ol zalim xunxar ki, Allah sever, ldrb aiqi, nahq yer qan eylmsin. O qara gzl ki, bir qan iici qatil imi, Natvan knlm cb yerdn ona mayil imi, ndi bildim ki, bu gnlrd vfa mkl imi, Deyin ol blbl kim, nalsi bihasil imi, Daxi bundan sora glnd fan eylmsin. Yar z knln eda mnzilini eydann, Gr badan-baa razi-dilini eydann, Aban ltf il bu mklni eydann, rx soldurmasn, axr, glni eydann, mrnn taz baharn xzan eylmsin.

88

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ F VAZEH Azrbaycan dbiyyatnn maraql xsiyytlrindn biri Mirz fi Vazehdir. Milli mdniyytimizin inkiaf tarixin o, istedadl air, mahir xttat v mllim kimi daxil olmudur. Mirz fi Vazeh 1894-c ild Gnc hrind dnyaya glmidir. lk thsilini mollaxanada alan air 1840-c ild Tiflis krk qza mktbind rit v Azrbaycan dili mllimi vzifsin dzlmidir. 1846-c ilda Gnc hr mktbin dyiilmi, drd il burada aldqdan sonra yenidn Tiflis qaydaraq, hr gimnaziyasnda kiik mllim vzifsini tutmudur. O, mrnn axrna kimi bu vzifd ilmi v 1852-ci ild yfat etmidir. air Tiflisd mslman qbiristanlnda dfn olunmudur. Vazeh Tflisd yaayarkn alman rqnas-alimi Fridrix fon Bodentedtl tan olmu, ona rq dillrini yrtmidir. Onlarn mnasibti getdikc dostlua evrilmi v Mirz fi z srlrindn ibart eir dftrini Bodentedta balamdr. F.Bodendet hmin dftri Almaniyaya aparm v oradak eirlrin trcmsini 1850-ci ilda Berlind ap etdirdiyi "rqd min bir gn " srind vermidir. Sonralar mxtlif dillr evrilrk, demk olar ki, dnyann hr yerin yaylan bu srlrin orijinal tam halda ld yoxdur. Onlarn az bir qismini mhur Azrbaycan alimi Salman Mmtaz, bir hisssini is professor Hmid Mmmdzad tapb, oxuculara atdrmdr. Buradak nmunlr eirin "eirlr mcmusi" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR N qdr kim, flyin sabit syyarsi var, Ol qdr sind qmzn oxunun yarsi var. Deyil flakd kvkb grnn, rxi-blnd Oluban did, srapa sn nzzarsi var. Ruzigar tir, daim ki bi tar ker, Hr kimin eqd bir yari-sitmkarsi var.

89

____________________Milli Kitabxana______________________ Nec xun cu glib, eylmsin ah fan? Knlmn dideyi-giryan kimi fvvarsi var! Ol qzldir ki, bu, Vazeh dedi, bir drd hli, Zahirn lal otanda qonaq-qarsi var. *** Biz hmshbt olan zg kitab almaz l, Sn d zahidliyin ol dftrini tulla sel. Mn yarn xstsiym, eqdn zg dem sz, Mni dildarmn eqi belc sald l. O zamandan ki, mnim qlbim yol tapd o yar, Unuda bilmyirm mn onu bir an da bel. Bu flk kim, sn ulduzla bznmi grnr, Blk aiqdir o da sirrini fa etmz hl? ndi gl fslidi, llrd tamaa dmidir, x mn seyrin, mey mclisi qur, adlq el. Yardan vers xbr Vazeh o bad-shr, Qbrd olsa gr bil ki, glr bir d dil. *** Xo olsun ol knl, eq mkandr, Var olsun ol fikir, eq hyandr. Susuz emy bnzr ol rk kim, N eqin drdini, n qm duyandr. Bax, yrn gr nec prvan, blbl Olublar eq eydas zamandr. Mhbbt hlin bu kafidir kim, z eqiyl o, rsvayi-cahandr.

90

____________________Milli Kitabxana______________________ Mhbbt mri cvlan ets harda, O eq ovlar, xbrdar ol, amandr. ki dnyan verrm sn baxanda, Mn eqin bu svdas yandr. Nec, Vazeh, siri olmaym mn Bu eqin qarsnda Qaf yalandr. MKTUBUN NTZARINDA Msnvi Mhbbt bann srvi-rvan, Mlaht bann taz fidan, Ucaboylular ir fxri-dvran, ikst qlblr munis drman, Zamann n seilmi nocvani, Gzllrin gzli, mehribani, fqd, mehrid gylrd bir ay, Vfad, hdid yoxdur sn tay. Xondamsan, xoiqbal, xomlsn, Zman grmmi nazl gzlsn. lahi, sn uzaq et bdnzrdn, Yannda bdnzr dsn ksrdn, Sni Allah grm ki, hifz qlsn, Knl aynan hmi aydn olsun, Kamnca grdi glsin bu dvran, Sn salq dilr qlb ol xudadan.

91

____________________Milli Kitabxana______________________ Deyirm, dost ayana dyn da, Ona yox, sinm dysin mnim ka, bdi mr ql sn bu cahanda, Hyatm olmasn snsiz bir an da. O taz qntk trin var olsun. Banda daima svdalar olsun. Mhbbt rtinin itmam yetdi, Bizim rzi-haln yyam atd. Biz qafil olubsan, bu ndndir? Cvr mayil olubsan, bu ndndir? Franda gzm qanla dolubdur. Biri Qlzm, biri Ceyhun olubdur. Btn kirpiklrin xncrsaya, Tkr qlbim qann zm aa. Dvrm Dcl olub gzm yandan, Oturmu qan iind min-min insan. rk gylr kimi fana glck, Gzmdn ya axar grad yatk. Mnim gz yalarm, himmt edin siz, Yarn msknin axb gedin siz. Ayana db nazl nigarn Yetirin rzini bu biqrarn. ryim paralanm qm lindn, Mgr zlf sir sbhn yelindn? Hardan bir qafil gls, qrarsz Srnnm mn, srnnm ixtiyarsz.

92

____________________Milli Kitabxana______________________ Bu xst qlbimin ahi, nvas Olar ol qafilnin zng sdas. Arayar, varm yarn bir nian, Arayar ol yeniyetm cvan. N mmid, n cavab tapmaz sual, Suallar df qlmaz bu mlal. Niy didm dolar hsrt yayla? lahi, kimsni salma bu hala! Haray, ey rx, lindn, n edrsn?! Bu knlm hr an drdl didrsn. Mn min drdi verdin, yoxdu drman; Bir anlq vsl n bu qdri hicran? Ne min siny dalar kibsn, Usanmazsan mgr bu cvridn sn? N olard, mhbbt olmayayd! Olurdu ka bu mhnt olmayayd! zn grmy yox ld imkan, N d gl drmdim vslin bandan. N bir ks var ki, hmsrarm olsun, N bir ks var mnim qmxarm olsun. Kim deyim ilahi, vsfi-halm? Kim deyim bu drdim, bu mlalm? Bu srara ilahi, kimdi mrhm? De kimd var bu qdri drdil qm Ki, ona sylyim drdimi bir dm? Alm ondan bu drd blk mlhm.

93

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey nbr qoxulu sbhn klyi, Xbr gtir, sevindir bu ryi. Sn ey, aiqlrin drdin mhrm, Mhntke insana n yax hmdm, Tutulsa qntk bir qlb kdrdn, Sn onu gl kimi xndan edrsn. N olar ki, olub mhrmi-srar Bizim d drdimizdn ol xbrdar. Danm mn yarmn firqtindn, Xbr verim cfav-mhntindn. Mnim bu halma rhm eylyib sn, Tknmz drdim imdad edsn. Gedib sn yanna ol zlmkarn Yetir peymann aiqi-zarn. Onun vsalna yetn zamanda Tlsm halm rh-boyanda. Amandr, xatirin dym birdn, Blk d rmzi var, gizlind sndn. vvlc bana dolan onun sn, Mnim vzimd p gzlrindn. Yetir bu rzimi qlb ovlayana, Kdrli qlblr mlhm qoyana. Dmadm, lhz-lhz, sn mdam de, Ona mndn dua syl, salam de. gr ltf eylyib halm sorarsa, Bu idbar olmu iqbalm sorarsa,

94

____________________Milli Kitabxana______________________ N gecm var, n d bir gndzm var, N bir i grmy yox mnd kirdar. Qrarm ol kr gftarm idi, Mdarm ol gzl rftarm idi. O szlrdn rkdn drd qalm, O rftardan mni tufanlar alm, rkd qm, bu canmda soyuq tr, Hyat baamda da sir klklr. Haray, mnim bahar fslim n soldu? Hyat emm daha grnmz oldu. nan, snsiz el yannam, yaxllam, Mnimtk grmmi tn bu yyam. gr sevdan bamda qalsa byl, midim yoxdu vsl he sninl. Dnb bxtim, gecm bil, gndz olmaz Shr dosa qmimdn he n qalmaz. Kimin xo bxti var glsn, sevinsin Ona tale yar olmu, qoy ynsn. Qarabxtin haln hardan bilr o? Sitmdn, hicrdn bilmz xbr o. Gn cmallda rhm olsa hrgah Gn hsrtl mn kmrm ah. Ax, sndn uzaqd bu kdr-qm, rk darda, ciyr qan, gzlrim nm. Knl doymu inan ki, qm-kdrdn, Qaaram vhitk, cinsi-brdn.

95

____________________Milli Kitabxana______________________ El bil Mcnunam sevdayi-Leyli, rkd shray artrd meyli. Grnd bir qasid, yox-yox o cand, Bu xst qlbim ruhi-rvand. Mni ad eyldi, o verdi nam, N nam, trid misli - mam. Dolunca dau-shra mik il mn Dedim ahu gbyi gldi indn. Bamdan qlimi ald bir anda, Dyidi halimi bu xst canda. Aarkn namni getdi kdr, qm, Kramt qaps ald ol dm. Bu nam dilrba, o yardan idi, O munis sevgilim dildardan idi. Gah pdm, gah da qlbim st qoydum, Mn sevinc gtirmiiydi, duydum. Fqt birdn halm oldu prian, O xtt baxmam deyildi asan. Tccb eylyirdim iqbalmdan, Mn nam glib mikin xalmdan. Baxanda namy halm duruldu, rk d namnin triyl doldu. lahi, bu nec xo sat idi? Bu ki, bir vzsiz sadt idi. Mgr bu dvrann ryi doland, Yatan bxtim mgr, birdn oyand?

96

____________________Milli Kitabxana______________________ N oldu cvr - rx, ol zlm-dvran? O zlmndn mgr oldu peiman? Oxudum namsin glzl yarn indn hali oldum ol nigarn. O nam ox fqqtl yazlm, Nec ltf-mhbbtl yazlm. Yazb: "Ey hicrann bndind dustaq, Hicrana sbr il dzrlr ancaq. Qoy, zn dnmsin cvri-fraqdan, Hicrimd l zm sn itiyaqdan. Hl skilmmi mehrin yanmda, Sevdan bamdadr, zvqn canmda. Sni unutmaram, fikrim bu olmu, N vaxt ollam o yarmla hmau. Btn eq hlin bu bir mramdr, Nammidlik muqlara hramdr..." Gl ey saqi, gtir bir cami-glgn, rkd pas tutan drdimi silsin. kur olsun ki, bxtim d yar oldu, N xo yyam, n xo ruzigar oldu! Gl ey Vazeh, mcazi-eqidn sn Hqiqt tap, onunla ykslrsn.

97

____________________Milli Kitabxana______________________ SEYD MRHMZ FND NGAR XIX sr Azrbaycan dbiyyatnda "Seyid Nigari" txlls il tannan Hac Mirhmz fndi triqt erinin grkmli nmayndlrindn biridir. O, 1795-ci ild Qaraban Cicimli kndind doulmudur. Gnc yalarnda irvana glmi, dvrnn grkmli alimlrindn bilik almdr. Nigari Rusiya imperiyasnn mstmlkilik siyastin qar ynlmi mridizm azadlq hrkatnn ncllrindn olmu v buna gr hkumt onu srgn etmk istmidir. air tqiblrdn qurtarmaq n Anadoluya getmi, mrnn axrna qdr orada yaamdr. Nigari 1886-c ild Xarputda vfat etmi v znn vsiyytin sasn Amasiya hrind dfn olunmudur. Mzar indi d orada - irvan camesinddir. Bdii yaradcla gnclik illrind balayan Seyid Nigarinin eirlr divan XX srin vvllrind ap olunsa da sovet dnmind onun ad, demk olar, tamam unutdurulmu, srlri geni oxucu ktlsin namlum qalmdr. Yalnz son vaxtlar airin srlrindn ibart "Xaki-payin taci-srim" kitab "Azrbaycan" nriyyatnda (2004) ap olunmudur. Nigarinin eirlrindn nmunlr hmin kitabdan gtrlmdr. QZLLR Cahan banda, ey blbl, Nigari kimi yar olmaz, Mnim tk sinsi gl-gl bulunmaz, daidar olmaz. Yaqlm at varm, alm sind narm, Yanar canm bu odlarn, desm duzxd var olmaz. Dgil bihud kim, blbl, yanar lbt, qlar ql-ql, Vlakin mn kimi, ey dil, bulunmaz daidar olmaz. Yaqlm odlara varm, dalm llr narm. Grnlr beyl odlarm, deyr bir bel nar olmaz. Albdr canm qmz, dbdr knlm lrz, Hr bir aiq Seyid Hmz, hr bir dilbr Nigar olmaz.

98

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Bxtim bana z verdi, rabdar yetidim, pdm ayan, kaseyi-srar yetidim. Hr am shr kaseyi-srar il mrm Srmst keib, badeyi-srar yetidim. Nqqai-zl kdi bnim nqimi aiq, Bu rtbeyi-hq dad il didar yetidim. Oldum hme dm nqi-Nigarim il mul l dgmdi bir kar, qlmkar yetidim. Bx eyldi ol srxti-mqim bana bir hal, Prkar n hact, el bir kar yetidim. Hr am shr seyri-sluk eyldim axir, Xaki-qdmi-hmdi-Muxtar yetidim. lminnti-Lillahi ki, ey Miri Nigari, Kamim bana yz ad, krmkar yetidim. *** N qmim var cahan ir bnim, yar bnim, Nyim ksikdi bnim, yar bnim, var bnim. Sayeyi ali-ba, badeyi-shabi-sfa, Xrmni-feyzi-bha, czbeyi-hrar bnim. Saz saznd qzl, u xrui-sevda, Xubi-irin hrghi, tbi-krxar bnim. Azu ox, hr n ki var bzmi-hrifan ir, Malikanm, hme dm kaseyi-dvvar bnim. Hr yan bad fan kaseyi-irsal etdim, Bzmlrd kiln sari-srar bnim. Bilmdim kim, ne karim, ne kirdarim n Qrd baimd btn bizeyi-dildar bnim. 99

____________________Milli Kitabxana______________________ kr, ey Miri Nigari ki, xrabat ir Cng ahng qdh, eri-krbar bnim. *** Didbanam rhgzari-ah gzlr gzlrim, Baqmazam qeyri yola, hrahi gzlr gzlrim. Seyr qlam kubku, avaz verm babi-bab, Barighi bklrm, drgahi gzlr gzlrim. Vaqifi-yarm, vlakin bixbr yardn, Qafil gz vermzm, agahi gzlr gzlrim. Zrr mnzurim dgil, dnya v mafiha, vli Almi-dareynd bir mahi gzlr gzlrim. Sylm srbst, ey Seyid Nigari, aikar Syls kim, bir kr, Allah gzlr gzlrim. *** Ey knl, uyma gel, ol trreyi-trrarlr Bndlik etm Msihi kimi znnarlr. Yqar, lbtt yqar, axiri brbad eylr, Versn, r mnzifi-hin ahi yarlr. klim badeyi-sba, tutalm cam tyin, Can fda eylylim msti-qdhxarlr. Syl, ey peyki-sba, hali-prianmz, N deyir sultanmz, binva naarlr. cba, varm srar xbrdar, deyin, Beyl kim, ar olurmu bu giriftarlr? Neyn iftadlrin haln sormaz, neyn, ltifat eylmz ol xsteyi-didarlr?! 100

____________________Milli Kitabxana______________________ Nec ah eylyyim, Miri-Nigari, knlm Mbtladr lbi ml, arizi glnarlr. TRCBND N cb dvlt imi seyri-ikari-Qaraba, N gzl nemt imi shbti-yari-Qaraba. Rki-mik nbr imi buyi-qubari-Qaraba, Abi-heyvan imi nhari-bukari-Qaraba. Gvsri-tubi imi ayi-inari-Qaraba, Almi-cnnt imi dar - diyari-Qaraba. mdi bildim n imi vsfi hzari-Qaraba, Yeridir ki, krm ah v zari, Qaraba. Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. Ah, aftligim zlf-smnsay deyin, Vah srgtligim kakili-leylay deyin. Bu gn qarliyim mehrsiz ol ay deyin, Kari-trsaliqim ol zlfi-lipay deyin. Drdi biarligim lli-Msihay deyin, Sirri-pnhanm ol azi mmmay deyin. Drdimi dilbri-irin dilary deyin, rz edin mehntimi, cml hinay deyin. Suzii-knlmi ol qneyi-hmray deyin, Nec ah eylmyim blbli-eyday deyin. Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. Glin, ey hli-knl, artb azarm, eidin, Yox rvaci, ksilib bei-bazanm, eidin. Yzlb rvnqi-glzari-baharm, eidin, Qalmaybdr, dknib leyl-nharim, eidin. Cm olun bir yer, azari-hzarim, eidin, riib vqti, qazn dari-mzarm, eidin, Yqlb sbr, yanb nayi-qrarm, eidin, Alb suzi il mayeyi-varm, eidin. Daln kim tutuub nari-minarim, eidin, Yeridir r qarsa ahu zarim, eidin. 101

____________________Milli Kitabxana______________________ Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. Dmdi kuyin bir kr gzarm geclr, Sormad halm bir mahi-zarim geclr. Bir bana yanmad kim, glmdi yarn geclr, Ol sbbdn alr cani-fikarm geclr. Yqlr at dil, artr azarm geclr, kilir nh flk zari-hzarm geclr. Dalr hr trf ati-zarim geclr, Yand prvan kimi odlara varim geclr. m tk nar il dd srikarim geclr, Bs nec yanmaya bu knlm narim, geclr. Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. ltifat eylmdi mehrsiz ol ay mana, Almad prdni ol dilbri-hrcay mana. Atmad tirini peyvst qa yay mana, Arizin amad ol qneyi-hmray mana. Qlmad mehr vfa mahi-dilaray mana, Salmad saysin ol mehr humsay mana. He meyl eylamdi beyi-nqay mana, Mxtsr, eyldi ox zlm hnay mana. Kim olur nari-mhbbtd ki, bir tay mana. Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. Yand canm geclr, glmdi ol mh n cn, Almad prdni ol, mehri-shrgah n cn? Neylyim, olmad bir dm bna hmrah n n, Eyldi ah yerim mahi-flk ah n n? Sormad hali-prianimi ki, gah n n, Yandm atlr, ol olmad agah n n? Baqmad bir bana bin syldim, Allah n n,

102

____________________Milli Kitabxana______________________ ltifat etmdi, ey vah, hinah n n? Yetmdi dadim ah, eyldim ey vah, n n, Sylmn siz bana kim, ri yaqar ah, n n? Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. Dari-mehr zr grk qsd irin can edyim, Dili srdar kib vql qurban edyim. Cigri parlyib, bar qzl qan edyim, Dmbdm k dkb xuni-dil fan edyim. Can atkdyi-eqd suzan edyim, Yandrb xaneyi-variyti viran edyim. Geclr tabshr, dmbdm fqan edyim, Gli-mqsud ala drdim drman edyim. Ey Nigari, n qdr sirrimi pnhan edyim, Yand canm an bu nzml ayan edyim. Dalaybdr mni bir lalzari-Qaraba, Yandrbdr mni bir nari-Nigari-Qaraba. QOMALAR Ey cnuni-Leyla, aiqi-eyda, Mhbbtdir ancaq sirati-minhac. Ey talibi-mvla, ey hli-svda, Oldur triqti-sahibi-merac. Sylyim bir nkt hli-dnyay, Sanmasun rbabi-dili bimay, Hrdn ymz dnyayi-mafihay Kimin srind var eqdn bir tac. rbabi-dil baqmaz artq sevday, Tsir etmz thmt hli-rsvay. Fikr eyl kim, neylr h-dryay Mhabti-drya, ksrti-mvac.

103

____________________Milli Kitabxana______________________ am shr sy et, ey hli-svda, Gre xtrnakdr triqi-Leyla. mdad eylr sana lfti-mvla, nki hmdmimdir ol iri-qllac. Eyls triqi-svdad qrar. Ta kim z gstr xeymyi-dildar. Ey Seyid Nigari, hasil olur kar, Eyni-inayt ki baqsa bir qiyqac. *** Ey dili-prsvda, talibi-nqa, Qafi-eqd var srari-dvar. Mgr kf eyly ol sirri mvla, Yoxsa mmkn dgil kimsy izhar. Zrr n fhm etsin dti-kamuni? Qtr n anlasn bhri-Ceyhuni? n nec sylsn sirri-biuni? Bs syl, kim etsn izhari-srar? Sanma kim, asandr ilfti, gr Rubadn kmtrdir and iri-nr. Sndrbdr ox ahinlr ahpr, Hvayi-nqay nhaytmi var? Gri xtrnakdir triqi-dilbr, Vhm etm kim, hmrahindir xeyli r. Hm rhnimunindir sdiqi-Krrar, Hm rhbrindir Heydri-Krrar. Ey Seyid Nigari, ey dili-sad, Kuyi-hqiqt eqdir cad. km lm kim, yetrsn murad, Dutubsan damni-hmdi-Muxtar.

104

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Ey istyn yari, sevn dildari, Mlki-mhbbtd grkdir ixlas. xlas il eyl kari-kirdari, Gir triqi-xas, eyl qlbi xas. xlasin hrgiz vermgil xll, Ta yetisin sana feyzi-bibdl. Bylu qurulubdur qanuni-zl: xlas il olsun kari-xas ixlas. Fryadin yetsin eqi dildarin, mdadina yetsin prvrdigarin. Ey dil, am shr olsun izkarin, Triqi-vhdtd sureyi-ixlas. Sqn eqi-yar, vqi-dildar, staz eyl prvrdigar. Dryayi-srar, drri-hvar, Ey dli dil, eyl kndini qvvas. Mtrib kim saz eylr, l alb tar, Muqi kim sylr vqil dildar. Seyid Nigarid qalmaz ixtiyar, Vqt kim rqs eylr eql rqqas. *** am shr, ey dil, vchi-dildar, Srf eyldin nzr kim oldun mail. Zrr qdr yer qalmad yar. Gstrdi z dilbr, mhv oldu hail. akr eylmi kim, sni bir ahid, Hasil olmu sana lfti-cavid. kr eyl kim, buldum dvlti-xalid, Ey dli dil, ey bndeyi-smail.

105

____________________Milli Kitabxana______________________ Kmali-eq kim eyldin iman, Gstrdi z sana yqini-canan. Srvri-xuban bx eyldin can, Bx eyldi sana ruhu-mail. Girdin kim, meydan mrdi-mrdan, Vermdin bac Thmtni-dastan. Eyldin kim, ta xidmti-ahan, ahnahdan gldi sana hmail. Oynadarsan ki, top, qlrsan cvlan, krsn ki, il, atarsan peykan. Ey Seyid Nigari, ey mrdi-meydan, Ey fnni-hnrd ustadi-kamil. GRAYLILAR Aq oldum gene taz Bir nv cavan, cavan Han bir hli-dil yaz, rzm canan-canan. Qm lindn getdim dad, Drdimdir hddn ziyad. Yalvarram, verm bad Zlfin Slman, Slman. Cda ddm ellrindn, Ksmdim gz yollarndan. Zlfi-Leyla llrindn Gzdim divan-divan. Bilmzm ki, ol krmkar, fv edrmi, gnahm var. Yalvarram, mar kimi zar Hrdm yalman-yalman.

106

____________________Milli Kitabxana______________________ Qurdum lftin binasn, Yqdm dnyann esasin. Nigari, eq shrasn Gzdim mrdan-mrdan. *** qlimi ey gli-xndan, Atdn hvay-hvay. Eyldin blbl tk fqan, Ddm ah-vay, ah-vay. Qeydi-zlfind, ey mahim, r yetiibdir ahim. Mrxxs et, padiahim Mni bir ay, bir ay. Llindir mrm sfas, Azndr drdim fas Ey snm, zlfin hvas ld srmay, srmay. Bndi-bnd gldim xuru, Zvqi yetirdim suru. Mayl oldum cu-cu, Lbi hmray, hmray. Drsin alm rahibrdn, Mshfi-ruyi-dilbrdn. Nigari hrdm zbrdn Oxur min ay, min ay.

107

____________________Milli Kitabxana______________________ MOLLA QDR NAC Molla Qdir Nacinin doum v lm tarixi haqqnda dqiq mlumat yoxdur. srlrindki iarlr v tdqiqatlarn syldiklrin istinadn demk olar ki, o, XVIII srin lap sonlarnda, ya da XIX srin vvllrind amaxda doulmu, txminn 70 il yaamdr. eirlrindn mlum olur ki, yax mdrs thsili alm, klassik rq dbiyyatna, xsusil Mhmmd Fzulinin yaradclna yaxndan bld olmudur. O, eirlrinin bir oxunu Fzulidn ilhamlanaraq yazmdr. srlri masirlri trfindn yksk qiymtlndirilmi, tzkir shiflrini bzmidir. Bir sra eirlri Seyid zim irvaninin tzkirsind, Hseyn fndi Qaybovun "Azrbaycanda mhur olan rann arna mcmudir" kitabnda qorunub saxlanmdr. Buradak nmunlr Seyid zim tzkirsinin ap nsxsindn (1974) gtrulmdr. QZLLR Ndir bais ki mndn fqtin km etmisn, cana! Mni mhrum edib, yan mhrm etmisn, cana! gr Frhad gls, rxn salmaz zrr miqdar Yetn naksl hdin yl mhkm etmisn, cana! Srfraz eyldin vvl mni yz ltflr birl, Bu layiqdirmi, axr xakmqdm etmisn, cana! Salbsan canma firqt odundan bir rart kim, Lbim xk ol rartdn, gzm nm etmisn, cana! gr alm frax olsa srasr, girmg yer yox, Knl mmursin bir gun prm etmisn, cana!.. Sitmke Nacini xaki-drindn eyldin ixrac, Rqibani-cfacuni mkrrm etmisn, cana!

108

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Sbadn- gl zarn zr zlfi-mkbar oynar, Gln yannda guya snbili-p tabdar oynar. Edn thrik ruyind niqabi-brgundurmu, V yaxud aftab zr gzr bri-bahar oynar?! Snin tk bibdl uxi gtirmi dhri-hftaba, Niat zvqdn daim flkd biqrar oynar. Grb z mehrini zyil, flk salm sn mehrin, Dolanr bauva yz vq il leyl nhar oynar. Niqabm kf edib yzdn gr rzi-cmal etsn, Olub mczuu bihu hr n kim, almd var oynar. Nsimi-zlfn bulsa mami-Naciyi-xst Olub pakubi-dstfan mstvar oynar. *** Dil bla hicrind kmkdn vsalndr qrz, Alamaqdan did didari-cmalndr qrz. Mrdmi-emim dmadm kim, cigr qann ir, Ryti-xak xt rxsari-alndr qrz. Tc dilr ftadeyi-drgahn olsun kim, ona Ol mbark yerd olmaq payimalndr qrz. Cismi-zarm drd kmkdn dnbdr mulr Kim, ona vsli-miyam-mumisalndr qrz. Xah hvalm sual et, xah ql qtlim hkm, Can ancaq lli-nabndan mqalndr qrz. Safi olmaq istrm fikr xyali-qeyrdn, Knlm ir arizu fikr xyalndr qrz. Naciyi-biar mrn eq ara qlm tlf. Kim tamaayi-rxi-frxndfalndr qrz. 109

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Ta kim, gzm ol srvi-glndam dbdr, Vslin dilr, amma tmi-xam dbdr. Xali-siyhin grd knl zlfn dd, Bir qu kimi kim, dan n dam dbdr. Sirri-dhnin bulmaa zehnim dolanr ox, Biarni gr kim, qlt vham dbdr. Geysulri ir yzn gizldi ol mh, Yz ah ki mrm gn axam dbdr! rtl qmi qismt edn vqt mqssim, Qm hisssi mn xsteyi-nakm dbdr. Gr halm, ey badi-sba, yar degil kim, Hicrind filani yaman yyam dbdur. Gstrs mn ruyin gr ahidi-mqsud. Ol dm bilrm qm gn ncam dbdr. ksi-rxi-saqi grnr badd, oldur Bais, hvsim badeyi-glfam dbdr. Eyb eylm, ey Nacini meyxar grn ks, Yengic kii iveyi-islam dbdr. *** Bizi ldrd fraqnda qmin, ay qaragz, N qmin, dmn ltf krmin, ay qaragz. Sni trk eylmzm, cismimi hr lhz gr ak-ak eyls tii-sitmin, ay qaragz.

110

____________________Milli Kitabxana______________________ Muy dndrdi tni-zarimi zlfn hvsi, Qld xm qddimi bruyi-xmin, ay qaragz Paybnd etdi qdin, eyldi dilxun dhnin, Qnv srvini bai-rmin, ay qaragz. Var mnim hm ne min xeyli-qm nduhum Gr snin var is min-min hmin, ay qaragz. Zirveyi -r yetr payeyi-izz rfim, Bama yets qubari-qdmin, ay qaragz. Qurtatar rnc qm drd bladn Naci Vtni olsa hrimi-hrmin, ay qaragz. *** Blayi-eqdn dnmz mnim piransr knlm, cb biqldir kim, hi bilmz xeyr r knlm. ib mey vq camndan, olubdur msti-layqil Ki, gr alm srasr olsa qm, tutmaz xbr knlm... Sanr peykani-qmzn mttsil knlmd sakindir, O mcruhun hsddn dmbdm qann ir knlm. gr da olsa dzmz xublr zlmin, heyranm N eylr kim, dzr ol zlm bu xunincigr knlm. Gzllr ruyi-zibasn grb msrur olan gzdr, Db vq ati ir bs zhmt kr knlm. Mn yz vers gr dnyav mafiha, yzm glmz Ki, dai-hicrdn xali deyil am shr knlm. Yetn mhruy can versm, mn eyb etm, ey Naci, Ki, z can tnimdn hli-hsn ox sevr knlm.

111

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Saqiya, ver mey ki can il brabrdir mn. Blk canmdan ziyad xub behtrdir, mn. Meydn zg yox dxi bir ar mn dilxsty, nki qm kmk cahan ir mqrrdir mn. adlqdan qeyri frzn yz lm qlsam tlb Bxti-namsuddn cml myssrdir mn. Olmasa mnzuri-emim lli-nabn, brgi-gl Cismimi yandirmaa guya ki xkrdir mn. z evirsm mnbr mehrabdn, eyb etm kim, Hlqeyi-zlfn, qan mehrab mnbrdir mn. stm qm lkrin kmi, mni tnha sanb, Bilmmi sn dilrbann eqi yavrdir mn. Naciym, crm xtadan dxi yoxdur bir qmim Kim, sri-kuyin tvafi-Hcci-kbrdir mn.

112

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ SMAYIL QASR XIX srd "Qasir " txlls il tannan Mirz smayl Molla Slim olu Axundov (1805-1900) amax qzasnn Lki kndind (indiki Ada rayonuna daxildir) ruhani ailsind doulmudur. 7 yanda olarkn atas vfat etmi, o, anasnn v baclarnn himaysind bymdr. lk thsilini amaxda mollaxanada alan Qasir sonra Tbriz gedrk, orada rb-fars dillrini v Yaxn rq dbiyyatn yrnmidir. O, Tbrizdn doma vtn qaydaraq bir mddt amaxda yaam, Qaradonlu Srhd Mntqsind ilmi, nhayt, XIX srin 50-ci illrind Lnkrana krk, orada mktbdarlqla mul olmudur. Qasir Lnkranda "suli-cdid" mktbi am v mrn xalqn maariflnmsin srf etmidir. M..Qasir gnc yalarndan eir yazmaa balamdr, O, Lnkranda faliyyt gstrn ''Fvcl-fsha " dbi mclisinin bas olmudur. srlrini hm klassik slubda, hm d xalq eri trzind yazmdr. Lakin airin srlri vaxtnda toplanb nar olunmadndan uzun mddt oxuculara namlum qalmdr. airin nvsi shaq Axundov onun praknda eirlrini toplayb sliqy salm, AMEA lyazmalar nstitutunun mkdalar T.Nurliyeva v P.Krimov hmin srlri trtib edrk 1988-ci ild "Yaz" nriyyatnda buraxdrmlar. Bu kitabdak nmunlr hmin nrdn gtrlmdr. QZLLR Grdm yen cananm canan arasnda, Guya ki, durub huriy qlman arasnda, Hr kim gr ol qamti-mvzunu deyr kim, Bir srv xuramand glstan arasnda. Ox tk qdi-dilcuyi oiub canma peyvnd, Ney-ney bir lifdir, yazlb can arasnda. Grdm gzn zlfi-siyahil dedim bs, Nrgiz alb snbl reyhan arasnda.

113

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir zrr camalndan olub Leylid zahir, Mcnun, yeri var, qalsa biyaban arasnda. Mnada ona cilv edib eqi-Zleyxa, Qoydu ne il Yusifi zindan arasnda. Hsnil sn Yusif ola blk brabr, Vsf eylyib, Allah, onu Quran arasnda. Hr dm grnr hlqyi-zlfind cmal, Bir kuyi-bilurinid ovkan arasnda. Hr laf vuran kimsn aiq ola bilmz, Aiq odu kim can ver meydan arasnda. Ey ka ola bu Qasiri-biar mqssir, Mhbus ola ol ahi-znxdan arasnda *** gr zmand min mahruy dilbr, ola, O kimdi hsnnd, ey mh, sn brabr ola. Tutubdu zlfi-siyahn tk almi-zlmt, Gtr niqab yzndn cahan mnvvr ola. Qandr qovseyn, xaln hcr, qdin tuba, zn behit, lbin slsbil kovsr ola. Xtadu gr verlr mki zlfn nisbt. Rva deyil ki, chan srbsr mttr ola. lnc, sylyckdir cmalivn vsfin, Fzuli, Hafiz irazi, ya ki Qasir ola. *** Bos ki, hsndir yzn he nqi-digr istmz, Mn bu vchil dedim: bu vch zivr istmz.

114

____________________Milli Kitabxana______________________ ki-emim sfheyi-ruxsar qld lalgun, Bir d ol mh surtindn ksbi-hmr istmz. Miki-zlfndn snin xz eylyib rtb bunu, Bu mxxsdir ki, mki-zfr nbr istmz. Natvan canm db qtli-vsaln zmin, Qalarn mtaqdr, bir ayr xncr istmz. Ll baxmaz grs hr ks qneyi-xndann, Bir d bil, mhr gnnd abi-kvsr istmz... Naz il rftar edn srvini grs, baban, Ba ara mad, azad snubr istmz. Var n qdri bu fna dnyada mr, dilbra! Qasiri-biar sndn qeyri dilbr istmz. *** Hmi knlm ol mhparnin vslini yad eylr, Budur bais, ona bu xst cann etimad eylr. Edibdir par-par knlm bir az nigahil, Mxxtdir bu cadugr cahanda ox fsad eylr. Yzn gstrck o glrux vcudimdn sr qalmb, Gzmdn qayib olcaq drdimi hddn ziyad eylr. Bu yoldan dutmuam vqil mhkm damni-hicri, Yqinimdir mni vslindn ol mh namurad eylr. N trsa mzhbin ol yari-birhm ixtiyar eylib, N dini-paki-islama hqiqt etiqad eylr. Ndir, yarb, sbb dilbr mni daim qlb mhzun, Rqibin naz birl xatirin peyst ad eylr.

115

____________________Milli Kitabxana______________________ Biri yarsn qara barm, biri qanm nu etsin, Gz kirpiklri birl bu qsd ittihad eylr. Yqin kilki-qza bu dftri-almd zzldn, Mnim bdbxtlr silkind ismimi svad eylr. Yazanda sfheyi-divan hicran rhini Qasir, Qlm kirpiklrindn, gz qarasndan medad eylr. *** Dil meylini bir trreyi-bgir salbdr, Divany bax, kim zn gir salbdr. Nahq yer sald zn dami-blaya Bu qana bulam mni tqsir salbdr. Knlm yznn Kbsinin tvfin getck, am hli tutubdur onu, zncir salbdr. fsunkri-emin Hlbi-arizin ir, kmi hbi qullar tsxir salbdr. Dn guim bir nal ssi yetdi mndn, Bu nal mnim knlm tsir salbdr. Dil verdi snin zlfi-prianna dilbr, Xali-siyhin Qasiri tzvir salbdr.

116

____________________Milli Kitabxana______________________ MCRM KRM VARDAN eirlrini "Mcrim", "Krim" v "Mcrim Krim" txllslri il imzalayan Mcrim Krimin xsiyytin dair bizd he bir mlumat yoxdur. Mrhum yaz v dbiyyat aradrcs ziz Cfrzad onun XIX srin birinci yarsnda yaadn v mrnn oxunu syahtlrd keirdiyini bildirir. Tdqiqat Mcrim Krimin mxtlif lyazma cnglrindn toplad eirlrini 1978-ci ild "Snblstan" ad il nr etdirmidir. Buradak nmunlr hmin kitabadan gtrlmdur. QZLLR n eitdim, ey zizim, sahibazar-olmusan, Grdii-dvran il drd giriftar olmusan. ncinib nazik bdn ol bstr ir gah-gah, Sylnn szlrdn, aya, xeyli bimar olmusan? Hadisati-ixtilafi-dvrdn zhmt kib, Mhnti-amacgahi-rxi-qddar olmusan. Paybnd etmi sni ol hbsgahi-xand, Ne gndr ol sbbdn trki-bazar olmusan. Drdi-sr vermi sn asibi-dvri-qza, Gl kimi rngin solub, aludeyi-xar olmusan. Mmkn olseydi olurdum xidmtind mstdam, Yzm alma gnahm, etm, bizar olmusan. Bilmzm rxi-flk qlm sni afthal, Yoxsa biar Krim tk sinfkar olmusan?!

117

____________________Milli Kitabxana______________________ Bxt mn yar olub ahi-Sleyman bu gn, Say salb stm ol hi xaqan bu gn. Grd ki, mn durmuam zar hzin drdnak, Grmk il aiq eyldi ehsan bu gn. Mn fqiri grcyin qld tbssm rvan, Knlm ad eyldi Yusifi-Knan bu gn. Yetr ki, byzadmiz babasn grmy, Getmi idi naz il srvi-xuraman bu gn. Qayd ol zaman yolda mn rast olub, Etdi bazar hlini mrin frman bu gn. Bar xuda eylsin dvltini mstdam, Yavri olsun ann xaliqi-yzdan bu gn. Alama zar, ey Krim, kr el allhana, Ryin il dvr edr grdii-dvran bu gn. *** Bxti-nafrcam tk almad qar sabah, Ki, deym hali-dilim yari-cfakar sabah. Mni rsva eldi bxti-siyahim geclr, Ki, nen glmdi bir dm ely ar sabah. Usanb zlm binasndan, edib rm hya, Eylm sineyi-fkarm sdpar, sabah! Yataram hicr dmind, elrm ah fan, Nlur izhar edsn halm ol yar, sabah! N uzun oldu fraqn geclr, glmdi sbh, Yazam, ruzi-vsal yetir, ol kar sabah.

118

____________________Milli Kitabxana______________________ Mn ol qdr tafl eldi munca zaman, Az qalbdr ki, olam drbdr, avar, sabah. Krimin kimssi yoxdur ki, dey, hali-dilin; Hmdm ol bir ne dm mn kimi qmxar, sabah. QOMALAR Flyin lindn qlan ah zar, Biri mnm, biri, yarb, kim ola? Gli-ruxsarna kn intizar, Biri mnm, biri, yarb, kim ola? Ey gzlri cllad, qamti mvzun, Bu qdr bndni eylm dilxun, Srgteyi-alm, hal digrgun, Biri mnm, biri, yarb, kim ola? Krimin knln eylm viran, Zlmdn usanb, halna bir yan, Hicran lmindn didsi giryan. Biri mnm, biri, yarb, kim ola? *** Gzllrin ah, ux naznin, Yetiibdi hkmn klli-chan, Bilirsnmi nec yax yarar, Zrfan kmrin, inc miyan. Glmyib dnyaya sn kimi dilbr, Glbrg-lblrin yaquta bnzr, Dolanm bana, ey pripeykr, Zlfim sbhlr eylm an. Prian tellrin ald qrarm, Mayilm hsnn, sevgili yarm. emi-siyahmsan, lal zarm, Olaym mn heyran sn kimi can.

119

____________________Milli Kitabxana______________________ ahibazi-alm mn sni billm, Dbn torpaa yolunda llm, Daneyi-xalnn qurban ollam, Qbul eylysn, ahi-zman. Cmaln artqdr ms qmrdn, Yolunda kemim can il srdn, Biar Krimi salma nzrdn, gri kafrm, gldim iman. *** Ey aalar, knlm apd lmlr, Sultanm, srdarm, aam glmdi. Drd qm tapda olmuam hmin, Gz qald yollarda, sonam glmdi Fraq hicrind qalmam hzin, O ahibazmn krm qmin, Bu drdl lmyim olubdu yqin, stm gzlri alam glmdi. Hmi ahlardr vird zbrim, Bilirmi halm ah srvrim, Yazqlar halna, biar Krim, Can xnca dedin: "Balam glmdi".

120

____________________Milli Kitabxana______________________ NDLB QARACADA XIX sr Azrbaycan erind hm klassik poeziya, hm d ifahi xalq dbiyyat slubunu davam etdirn istedadl airlrdn biri hdlib Qaracadaidir. Onun doum v lm tarixi haqqnda dqiq mlumat yoxdur. srlrindn myynldirmk olur ki, ndlib Qaracadai XIX srin vvllrind Cnubi Azrbaycann Qaracada mahalnda, hr qsbsind anadan olmudur. Uaqlq illrini doma yurdda keirmi, gnc yalarnda is imali Azrbaycana glib bir mddt rvan xanlnda mirzlik etmidir. Xanlq Rusiyaya birldirildikdn sonra, o, mayor ubinin yannda katib vazifsind ilmidir. airin xsiyyti v yaradcl uzun zaman elin almin namlum qalmdr. Onun haqqnda ilk df dbiyyatnas Hbibulla Smdzad mlumat vermi, sonralar srlrinin bir qismi toplanb nr edilmidir. Burada veriln nmunlr "Yaz" nriyatnn ap etdiyi "Cnub ulduzlar" (1984) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Srgt knlmn yen min mddas var, Qoval bamn n blal blas var. Bir dm ikst knlm almaz, sbb ndir? Gl gr zmannin yen bir macras var. Namehribani gr, ksb yar iln gzr Yarb, kimin bu trzd bir bivfas var?! Srrafi-ql lli-lbin mtrisidir, Can nqdini nisar qlbdr, bhas var. Vhm eyl, trk ql bel sevdan, ey flk, Kim, bir xtrli mrhldir, ox cfas var. Tnha bilib vcuduma qsd etm, ey knl, Yz min blayi-dvr kimi ainas var. Ey ndlib, naleyi-bicadan l gtr, Gl gr, bu glnin n cayib sfas var.

121

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Hrnd dd eqin odu can, ey gzl, At vurubdu xrmni-imkan, ey gzl. Gr mndn olsa, gl zn salasan niqab, Alm mbad od tutub odlan, ey gzl. Arif yannda kfrdr, Allaha xo deyil, nsan demk sn kimi canan, ey gzl. Bir bad ver ki, bzmi-vsalnda vqdn, Llin kimi dnbdr cigr qan, ey gzl. Yxdn evini cml mslman kafrin, Nzzar eyl kfr il iman, ey gzl Sahibqirani-nqd ndir, burda can grk Srf etmy bu huriyi-Rizvan, ey gzl. Qurban yerin eyd gn ndlibi ks, Gr piri can qbul ola qurban, ey gzl. *** Tar bilsin, hicr bizar eylyib candan mni, Ey cl, imdad ql, qurtar bu hicrandan mni. Qar olsun ruzigari, hm prian xatiri, Ayra hr kims, ol zlfi-priandan mni. Blbli-uridni gl, mn tsvvr eylyib, Mn qlma, baiban, seyri-glstandan mni. Aiqm, didar ku, ya kafrm znnar ku? Tutma sn xaric mslmandan mni.

122

____________________Milli Kitabxana______________________ Qmri tk boynuma sallam hlqeyi-geysulrin, Salmasa o srvqd ayr glstandan mni. Mtlb oldur, blk, yarn knln tsir ed, ndlibm, mn qlma ah fgandan mni. *** Ghi casus z tutdum, ghi dildar yalvardm, Bulardan namid oldum, dnb yar yalvardm. Bilirdim n rqib etmz laci-drdi-pnhanim, bs kim, ol xtakar mni-biar yalvardm. Ghi bxtan sndn ikaytlr qlb, ghi lim qadir hyyi-lffar yalvardm. Ghi bir zahidi-bietibarn minntin kdim, Ghi bir srxou hr anda, hr xummar yalvardm. Basani-ndlib, ey gl, knari-knci-glzari Qnimtlr bilib, hr gu tutdum xar yalvardm. MXMMS Zlm eylyib bu grdii-dvran, haray haray! mrm yetidi axra, ey can, haray, haray! Gz ya sel tk ad bamdan, haray, haray! Knlm sarayn eyldi viran, haray, haray! Bir olmad bu drdlr drman, haray, haray! Ey rxi-bivfa, yen zlmn yan olub, yar yox, mn zlmn yaman olub, Qvm qraba n var, ham gzdn nihan olub, llt ndir ki, bir bu qdr bdgman olub, Grmz bu zlm gbr mslman, haray, haray!

123

____________________Milli Kitabxana______________________ Grmz bir yl qamti dnyada he mn, Zlf salm ay zn, sanki yasmn, sla ki, bir ola o gz ahuyi-Xtn, Barm qan oldu, seyr eylynd o qa mn, Qan idirir o emeyi-mjgan, haray, haray! Bilmm bu knlmn n qsuri, gnah var, Qalmaz lind byl ki, bir sbrl qrar, yar yar olub dedilr ki, o ux nigar, Ey vay, gr ki, kes bel qar ruzigar, Mskn olar mn o biyaban, haray, haray! Baldan irin o dillri indi yad edir knl, Byl xyal il zn ad edir knl, Biar, bax, bu nv il fryad edir knl Kimdir flk lindn el dad edir knl, Min aiq ldrb sitml bu meydan, haray, haray! Snan eyx ikn o cr btprst olub, Vurmu daa piyalni eyl ikst olub, Huyar imi zld, dnb byl mst olub, He bilmdim ki, gn dnb axam n vqt olub, Getdi aman, din il iman, haray, haray! Aldatmayn mni bel, ey dostlarm, daha, Dildara yetmyib qalb ancaq bir Allaha, l k, tbib, bir d saalmaz dyn yara, Olmaz daha bu ndlibin drdin ara, Glzarnn z dnb ondan, haray, haray! QOMALAR Ay silkinib gedn yalba sona, Snd tr calar, tellr grnr. Aiq olan snin kimi ahbaza Mnim tk rsvayi-ellr grnr.

124

____________________Milli Kitabxana______________________ Yar yarn yolunda grk neyly, Ban, cann, maln qurban eyly. Meylin vern snin tki Leyliy, Mcnun tk mskni llr grnr. Gedn, getm, bir bri bax, ay gedn, Gzm doymur sn tk gzl kimsdn, Gah yaxandan l verr a bdn, Gah olur ki, nazik llr grnr. Oxlaybsan mni, ey ziba snm, N hasil, qoymursan yarama mlhm. Gec xyalnla olaram hmdm, Shr yastmda gllr grnr. Eitmsn ndlibin ahini, Tutsan bivfalq rsmi-rahini Sidqil arram ahlar ahini Gr nec tufanlar, sellr grnr. *** Mnim rzi-halm bir triq il, Shbt salb nazl yar deyn yox, Hicran odu sald mni ayaqdan, Yandi gzl cismim nar, deyn yox. Eq ati canda kib zban, Aiqliyim mhur oldu chan. Pnhan saxlamaqdan yetidim can, ndi vurub aikar, deyn yox. Halm hkumtli, dvltli, mall, Qabanda qullar, hlli, all, Bir mina grdnli, buxa xall, Siyh sal glrxsar, deyn yox.

125

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey z gl, boyu srv snubr, Vsfin eylmim dilimd zbr. Bilmm n sbbdn yegan gvhr, Yetimdi xiridar, deyn yox. Bir glzl yara aiqm, aiq Bir iringftara aiqm, aiq. Mn d bir nigara aiqm, aiq. ndlib tk glzar deyn yox. GRAYLILAR Zahid, bir ne klm sn, Eit hri-qiyamtdn. Gr n cfalr gorbdr Knlm bir srvqamtdn. N qddi srv, snubrdir, Yoxsa madi-Azrdir. Ya mczi-peymbrdir, Zahirdir ox lamtdn. Ya mgr xaliqi-sifat, Xlq etmi bir hbbi-nbat, Lblridir abi-hyat, mmk olmaz ltaftdn. Olur mnim kimi hr ac, Qalarn gncin mhtac, Grs bu guni hccac z dndrr ziyartdn. Bax mvsmi-novbahar, zmi-seyri-glzar ndlibi-bxtiqar Sylsin bu rvaytdn.

126

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Eylyibdir ox cfalar, Mni-binvay zlfn. ncidib, salm z tk, N uzun sevday zlfn! Dnb bir sultani-sdr, Tky vermi mahi-bdr, Tn eylr leyltl-qdr, Hm bi-yelday zlfn. Olma eq hlin qatil, Cahil, sn qdri-qiymt bil. Nec ki, gylrdn qndil Asm klisay zlfn. Snsn, ey ahlarn ah, Eq hlinin qiblgah, Balarlar hr gnah, Tutsa l duay zlfn. Eyl ndlibi-zari, Siyah zlfn giriftari. ox aiqi-biqrari Dndrsin eyday zlfn. HEYDRLR Sanei-qdrtdn siyb xallarn, Arizind n zindan dubdr. Birisi hbdir, birisi hindu, Bd mllr xo mkan dbdr. zizim, n mkani, Dehqann nm kani,

127

____________________Milli Kitabxana______________________ Eqinin avarsi, N yeri, n mkani? Aiq ilen vvldn, Yediyin nmk hani? Prtovi-cmaln oldu mnvvr, Tccb eylrm, Allah-kbr! Mehri-rxsarindn xuridi-nvr . Bir zrrdir asiman dbdr. zizim, asiman, Zlf zdn asma yen. Vermz flk hrifi ah-cnnt asi mn. Hsrtindn fanim ulab asiman. Qalarn fitndir, gzlrin cadu, Xdngi-mjgann mn tutdu ru. Glib can almaa kafri-bdxu, Ver nsiht, bd gman dbdr. zizim bu gmani, Drs oxu begu mni, Franda knlmn, Yox idi bu gmani kmz hsnn surtin, Gls iki yz Mani. Hrami gzlrin salbdr cngi, Yay qalarn mjgan olub xdngi. apd ingilisi, rumi, firngi, ndi fikri rvan dbdr. zizim rvani, Hccdn rvani, N zlm oldu, grmdin Aiq irvani! Az qalb gzm ya Yxa, gl, rvani.

128

____________________Milli Kitabxana______________________ leyi-ahimdn tutudu alm, N sbbdn sn yetmdi nalm? ndlibm, kr eylrm dmadm, Hsrt gzm glstan dbdr. zizim glstani, Oxudum "Glstan"i, Glni-hsnn grn stmz glstani. Snd olan ltaft Bax gr, gl st hani? *** Syl grm, olum dilin qurban, Ndn vfa eylmdin iqrar?! Vaxt ikn aiq etmdin xbr, Blk eylyydi drd bir ar. zizim, drd ar, Durmuam drd ar, Dil biln tbib grk Eyly drd ar. arsiz xstlr Bulunur drd ar. Qorxuram yar olasan hmdm, Qdrini bilmy dilbilmz adm. Aiq grk lhz-lhz, dmadm Can qurban eyly sn tk nigar. zizim, nigar bax, Nq bax, nigar bax. Qanm gllr alr, Etdiyi nigar bax. Hsrt qalan gzlrim, Doyunca nigar bax! Sn trk eylyli hd ilqari, Qalmayb knlmn sbr qrari.

129

____________________Milli Kitabxana______________________ Snin kimi alagzl nigari, Tanr nsib eylmsin yar. zizim yariln, Bayqular yariln, Grm baa getmsin, Sninki yariln, Nec grsn gzlrim Gzsn yariln? Nec rva grdn, ey mlkzad, Dndn ainadan, dil verdin yad. Drd tabm yoxdur bundan ziyad, Ba gtrb gedim hans diyar? zizim bu diyar, Yol dd bu diyar, Gls loman saalmaz, Sinmdki bu yar. Yetsn mzarim, Deysn budu yar! Vsfind oxlarn alb dili, ndliblr sevr sn qzlgli, Ndn trk edrsn eyda blbli? Qzgl tk hmdm olursan xar. zizim xar balar, Atlas xara balar, Mgr blbl lbdr, Gl meylin xar balar? Mn llm, yar alasn, zglr xarab alar.

130

____________________Milli Kitabxana______________________ LEYL V MCNUN msnvi DBA ...Gnclik gnlrind on drd yanda ikn Qaracada mahalnn hr qsbsind Leyli kimi bir gzl snm dar olub, ona eq yetirdim. Rhmsiz eq o drcd tyan eldi ki, onu tsvvr etmk qeyri-mmkndr. Mnim kamil ustadm eq oldu. Allah taalann qdrtindn mn sz sylmk (eir demk) nitqi verildi v mn almd blbl kimi trnnm gldim. ndlib ad il mhur oldum. in vvlind mzli trklr (seirlr) yazdm. Mniml muqnin arasnda ittifaq dn eydn "Leyli v Mcnun " syanda ina elmim ki, yadigar olaraq qalsn v oxuyanlar mni bir dua il yad v ad elsinlr. Mateyi-feyzi-sni-bari Zintldi ahidi-bahari. Dilbr kimi geydi rxti-hmr, Sald baa mcri-muccr. Gln geyinib libasi-diba, Hrani-behit tk srapa. Srvi-mn oldu miri-mhfil, Geydi qdin qbayi-yail. Qumruy tzrv olub hmavaz, Ahngi-mxalif etdilr saz. Glnd niqab aanda n gl, Bu eri mdam oxurdu blbl. MXTSR SAQNAM Ey saqiyi-glzar, bsdir, Naz etm, keir bahar, bsdir. Ver badeyi-xogvar, iirm Zhri-qmi-nagvar, bsdir. 131

____________________Milli Kitabxana______________________ Tkd meyi-rvan n qan Bu dideyi-kbar, bsdir. Ver badni, rfi drdsr ql, ldrd mni xumar, bsdir. Ey saqiyi-sngdil, krm ql, Azari-dili-fikar, bsdir. Qurbann olum, sn etm bar, Qld mn zulm yar, bsdr, Hsnn mnind ndlibm, Ey gl, mni etm xar, bsdir. MUQ HAQQINDA MXMMS Grdm hrd bir gli-rna, cb-cb, Cllad cansitan dilara, cb-cb, Olmu niani-hsn hveyda, cb-cb, Salm cahan uri qova cb-cb, Vh-vh, n xomu bti-ziba, cb-cb! Ol bivfa qlar n qiyamt qiyamti, Hr bax il mhv edr hli-slamti, Billah, bu zintin yen var ox lamti, Hr dilikst kim, grb ol srvqamti, Fryad kdi, syldi vah-va, cb-cb! Qldn dar drd, flk, bivfalri, Gtdin blal bama yz min blalri. Ey bivfa, yolunda n kdim falri, Trk eyldim rfiqlri, ainalri, Oldum qrib biks tnha, cb-cb! Pjmrd qld srsri-qm novbaharimi, yyami-hicr limdn alb ixtiyarimi,

132

____________________Milli Kitabxana______________________ Ksdi fraq riteyi-sbr qrarimi, Bidrdlr eitdi mnim ah zarimi, Tn il qldlar n tamaa, cb-cb! Ey ndlib, glni-hicran drd qm, Cvri-blakideyi-dvran bxti km, Gz yan glab kimi tkm dmbdm, Mklgua miri-rb, Xosrovi-cm, Hll eylsin bu mgl mvla, cb-cb! Mnzilghi-hurdan qaytdm, z mnzilimd qrar tutdum. Gr dt mnimn oldu zindan, Mhbusu mqyyd prian. Hr kimsy drd qldm izhar, Grdm ki, lac yoxdu, zinhar! Birisi deyir: Cnun olubdur, Dindirm ki, qeyrgun olubdur. Birisi qlar bu nv tdbir: "Divanlr grkdi zncir". Az qald mni-ikstv zar, Zncir db olam giriftar. Qalmad n atv, n an, Vurdum qamusin imthan. Biri mn olmad mddkar. Hicran gn qmlrim qmxar. Bica yer cml dnd mndn, Ayrd flk mni vtndn. Ddm yola brknar getdim, Vhilr il qrar tutdum.

133

____________________Milli Kitabxana______________________ ql ayinsin da vurdum, Mcnun yerin ba vurdum. kdim geclr bsi fani. Oldu adm ndlibi-sani. Bir gn dolanb ikar edirdim, Fikri-qmi-ruzigar edirdim. Tikdim gzm svadi-rah, Sylrdim o badi-sbhgah: - Key badi-sba, apar pyamim, Dildar yetir mnim slamim. Drgahin ndlibi-eyda, Syl, ne beyt etdi ina.

134

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ MEHD NAC Mirz Mehdi Naci 1805-ci ild Gncd doulmudur. "Divani-hikmt'in fal zvlrindn olan Naci dvrnn tannm airi, xalq tbabtini gzl biln hkimi hm d mahir hkkak-xttat olmudur. Onun hazrlad gzl ornamentli qbir dalar indi d Gnc qbiristanlnda qalmaqdadr. Naci Qaraba, ki, Qazax, amax airlri il yaxndan laq saxlam, tez-tez onlarla mktublamdr. O, 1882-ci ild Gncd vfat etmi, hrin mamzad qbiristanlnda, hl salnda z n hazrlad mqbrd dfn edilmidir. Bzi cnglrd eirlri qalmdr. Burada veriln nmunlr Firidun by Krlinin "Azrbaycan dabiyyati"(IIcild, 1981) v "Yaz"'nriyyatnn ap etdiyi "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Yand canm hicrdn, ruhi-rvanm glmdi, xd flak fan, ol l-amanm glmdi. Kedi-mrm, natvan oldu tnim d, vay kim, Bu tni-rncurim bir dxi canm glmdi. Kedi yyami-baharm, gzlrim gzlr yolu, Noldu, yarb, blbli-irinzbanm glmdi? Glmdi, aya, sbb noldu, vcudim shhti? Demy bir kims yox sirri-nihanm glmdi? Din imanm n mddtdir gedib mndn uzaq, nki yarm glmdi, din imanm glmdi. Seyli-qm peyvst qld, mnhdim dil mlkn, Mlki-dil tmirin ol mehribanm glmdi. Getdi tab il tvanm cml ldn, Naciya, Bu tni-zar nen tab tvanm glmdi!

135

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Knl mri sri-kuyindn zg bir mkan tutmaz, Bu sirri xlqdn kim, eq asari nihan tutmaz. Nighbanlar kimi xalisiyhlr tutdu damanim, Deyil adt qulami-xanzad pasiban tutmaz. Tyurin bsi z aiyanind bulur raht, Onunun mri-dil zlfundn zg aiyan tutmaz. Knl hbazi meyli-kbk trac tzrv eylr, zizim, meyl edib hrgiz o, mri-makiyan tutmaz. Vern can nqdini bazari-eqi-dilrbalrd yandr hi tacir byl svdadn ziyan tutmaz. Olub viran dil mlk, x ondan, y bsat, ey dil, Xrab olmu mkanda hi aqil xaniman tutmaz. Qulamn olmasa mvlasna ixlas kamiltr, Bu rvndir, onu mvlas bir dm kamran tutmaz. gr tkdns qanm qhr il, bir cr nu eyl Ki, derlr byl olsa qanln, lbtt, qan tutmaz. Mn derlr ki, trki-eqi-yar et, zg yar tut, ikari-rubhi haa, gedib iri-jyan tutmaz. Deyir xlq hmi zahidi-zahirprst iman, z fail olan feli, zizim, rahban tutmaz. Triqi-eqd, Naci, ayan ksm qfltdn, Xilafi-rahi-eqi, bigman, bir nktdan tutmaz.

136

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Dila, hr bir cfa kim, yardndir, eyni-rahtdir, Gday hr n gls ahdan, eyni-inaytdir. Cigr qan gzmdn gldiyin dmbdm artar, gr olsayd drya,qurtarardi, bu n hikmtdir?! Hdisi-Qeys Frhad Zleyxa, Vamiq zra Mnim hali-prianm yannda bir hekaytdir. Qoyanda - yax saxla - dedilr - tnd dil can Ki, tnd nqdi-cann bir prinindir, mantdir. Sorudum: Ey bti-irinlb kkrdhn, aya Bu istinal olmaq xubrulrd n adtdir? Dedi: - Aiq olan lazmd tab etsin qmi-yar Ki, muq aiq hr n rva grs, inaytdir. Dedim: - Dilbr, mmmayi-dhann aikar eyl! Dedi: - ma gr brudn etsm ox kifaytdir. Dedim: - Mqsudin, ey, can is minntdir dil can, Dedi: - Mhvlrin sevdas vvldn xsartdir. Dedim: - Prvan tk, cana, srasr cismimi nar gr yaxsan, mni-dilxsty ltf sadtdir. Zleyxa bain gr kim, n ilr gldi Yusifdn, gr peymbri-hqq is, hqqa, bidyantdir. Qrz kim, mqsdi-mqsud yetmk istsn, Naci, Fna srmnzilin ist ki, ol, mhkm imartdir.

137

____________________Milli Kitabxana______________________ *** an hr dmd ki, ol zlfi-prian dyr, Tari-mulr dalb hr biri bir yan dyr. vkt an il cahn snin, ey ahnah, Rfti-dbdbeyi-cahi-Sleyman dyr. Atma qmzn oxunu, xvf el zlm etmkdn Ki, atan dmd glib hr biri bir can dyr. Knlm vurdu cfa oxlarn mjgann, Afti-dhr dxi bir gn o mjgan dyr. Zahida, olma mlul ldki peymanmdn, qdmi-sidqin il sndki peyman dyr. Dili-zarmda bsi sancldr peykann, Atasan yz kr peykann peykan dyr. Daneyi-xali-ruxi-yar nzr ql, zahid, Billah ol sbheyi-sddann bir dan dyr. Naciya, salma nzr mahliqalr yzn, Ati-msiytin pnbeyi-iman dyr.

138

____________________Milli Kitabxana______________________ AIQ PR Aq Pri Azrbaycan aq erinin grkmli nmayndlrindn biridir. O, txminn 1810-1811-ci illrd Qarabada Maralyan kndind anadan olmu, ox gnc yalarnda vfat etmidir. Gzl, rvan tbli, all v hazrcavab qz olan Aq Pri masirlri arasnda drin hrmt qazanmdr. Onun Mirzcan by Mdtov, Cfrqulu xan Nva, Mhmmd by Aiq v baqalar il deyimlri dbiyyat almin mlumdur. srlrinin yalnz az bir hisssi biz glib atmdr. Veriln nmunlr "Azrbaycan Klassik dbiyyat Kitabxanas"nn VIII cildindn (1988) gtrlmdr. QOMALAR Mridi-kamildn drsimi aldm, Can gtrb bu meydana glmim. Mri-Smndrin ainasyam, Od tutuban yana-yana glmim. Mxtsr, n deyim, nasan na! Tutubdur yaxan eqin ata, Bu triflr znn n yara? Hqq bilir ki, mn mrdan glmim. Pnhanda bir azanm var mnim, Gzlr yolda, intizarm var mnim, O klmndn xridarm var mnim, Sn srrafsan, mn d kana glmim. Znbur olar anda bel mkanda, ox ariflr mnd gnci-pnhanda, Blbl - abadanda, bayqu - viranda, ndlibm, glstana glmim.

139

____________________Milli Kitabxana______________________ Prizad l gtrmz canndan, Drsin alb sahibkamal yanndan, Klli-iin, mriftin kanndan, Bzm iind mn fana glmim. *** Eitmidik, qulluuna yetidik, Grdk ki, dmsn dildn-dil sn. Unutmayb mslmanlq rtini, Matm tutub bir insafa glsn. Bu id Qdirin vardr ray, Yetn kslr ona deyir sevday Arala db mhrrm ay, Layiq deyil onda deyib-glsn. Yax yetr imam fryadna, Bel iin lzzti n, dad n? Adam bildik biz d gldik adna, Adaml qanmaybsan hl sn. Ey Pri, tcil et sualnda sn, Nqsan yetiribsn kmalnda sn, mdi zurna almaq xyalndasan, Onu grk axirtd alasan. *** Katiblrin ah dftr iind Qlm il nazik llr oynar. Fitnli, fellisn, naz qmzli, Dhannda irin dillr oynar. Eqinin lindn gedrm bada, Drdim olur gndn-gn ziyada, iveyi-rftarn dnd yada Barmn banda millr oynar.

140

____________________Milli Kitabxana______________________ Dad elrm, haray na lindn, Yand cigr eq ata lindn, Mn n deyim gzm ya lindn, zr sonalar, gllr oynar. Adam var dolanr mkrin iind, Adam var dolanr zikrin iind, Snin kamalnda, fikrin iind caib-qraib hallar oynar. Priym, xlq ara olmuam bac, Kimsnin kimsy yox ehtiyac, Blx Buxarann, Hindin xrac Znxdanda siyh xallar oynar. *** N yatbsan lhaf bstr iind, Bimarmsan, ndir bs haln snin? Eqin mrzinin mn tbibiym Byan eyl mn hvaln snin. smi-rifniz dada yetisin, Mtlb alb hr murada yetisin. Xaliq z bir imdad yetisin. Hifzind saxlasn zavaln snin. Bar ilahm glzarna qymasn, Xst olan bimarna qymasn, irin-irin gftarna qymasn, Balasn qai-hilaln snin. Bir msldir: Baban olan bar kr, ndlibin hr meyli glzar kr, Allahna bnd ah zar kr, Qm km, kamildir kamaln snin.

141

____________________Milli Kitabxana______________________ Mn Priym, eq zaram neylyim, Drdi-dildn xbrdaram neylyim, Burdan ora intizaram, neylyim, falansn nuri-vsaln snin. GRAYLI Zalm cr dad lindn, Sn ha nahaq qan eyldin. Zlm il knlm hrini, Gr nec viran eyldin. Saymadn sultan, xan, Eylyibsn nahaq qan, Badam kimi nvcavam, Yer il yeksan eyldin. Nec qydn glzarna, Punhan ken iqrarna, Saldn yollar knarna, Drd yan al qan eyldn? Prinin drdi tyand, Sakin yeri Maralyand, Glm qonasnda yand, Blbllr fqan eyldi.

142

____________________Milli Kitabxana______________________ MR MEHD XZAN XIX sr Azrbaycan tarixnaslnda "Kitabi-tarixi-Qaraba" srinin mllifi kimi tannan Mir Mehdi Xzani hm d grkmli air olmudur. Onun trcmeyi-hal haqqnda trafl v dqiq mlumat yaxdur. Txminn 1811-ci ild Zngzurda Brgad mahalnn Mmr kndind doulduu v 1893-c ild ldy gman edilir. Mzar Qaruban Tu kndinddir. Bdii yaradclnda Fzuli nnlrin v xalq dbiyyat slubuna syknn Mir Mehdi Xzaninin qzl, qsid, mxmms, mstzad, qoma, grayl, bayat janrlarnda yazlan eirlri taplm v 1989-cu ild "srlri" Bakda ap olunmudur. Burada veriln mlumat v bdii nmunlr hmin kitabdan gotrlmdr. QZLLR Gen dildar sri-kuyi bu gn yad db, Dili-ftad olub ftadv ftad db. Gr alr canm ldrmk n, eyb deyil, Qreyi-eqd can ol gz syyad db. Baban, srvlr vsafn ox sylm kim, Srvlr oxdu v lakin bu bir azad db. Mri-dil rki-glstani-rxnl daim ur fgan glib, nalv fryad db. Xahii-ryt il gr yanram at mn, Bu tmnnay ki, mn ddm, o Musa d db. Ey Xzani, rhi-eq ir mni mn etm Ki, bu sevday knl almi-balad db.

143

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Yetidi cana knl, ey nigar, rhm eyl, Qalb yolunda gzm intizar, rhm eyl! Fan nal-iim, ndlibi-eydaym, Almad mn bir nvbahar, rhm eyl! Xumar gzlrinin n mriziym, ey gl, Rva deyil ki, qalam byl zar, rhm eyl! O qdr mhnti-hicrann kib knlm Ki, qalmayb dxi sbr qrar, rhm eyl! Cmal hsrtiym, daima odur fikrim, Olubdu drd qmim sdhezar, rhm eyl! N drdmnd n bir munis n yarm var, N bir nis n bir qmksar, rhm eyl! Mlali-rg vsal hcumi-firqtdn Olubdu didlrim kbar, rhm eyl! Xzani xst drind hmi saildir Ki, yox lind dxi ixtiyar, rhm eyl! *** Gen biar knl dd bir yyar lin, Rhmi yox, mhnti ox, uxi-sitmkar lin. Zlfi xtt qau gz dstin dm knlm, Nec bir frdi-mslman d kffar lin. Hsrti-lli-lbi barm prxun etmi, Hi kim dmy, ya rb, bel xunkar lin.

144

____________________Milli Kitabxana______________________ Cmleyi-mtlb mqsudu olurdu hasil Yar dsydi gr aiqi-didar lin. Blbln byl ki, daim ii fan olmu, Nal etmz, d gr bir dxi glzar lin. Daima xublarn lfti yar ildir, Gl vsal, budur adt ki, dr xar lin. Gri Mcnun dedi kim, Leylini bir dxi gr, Sariban dxi buraxmaz, db fsar lin. Yapar damnin, bir dxi ldn qoymaz, Gr d xst Xzaninin o dildar lin. *** Yoxdur almd o uxi-mhi-taban vz, Sri-kuyidir onun rvzeyi-rizvana vz. Can gr xsa olur ki, ola mvcud vzi, Leyk mvcud deyil dhrd canana vz. ox priand knl zlfi-priann n, Bu prianl qoydum o priana vz. stmm mshfi-rxsarna qar ayt, Tutaram ol xti-rxsarn Qurana vz. Dil dildarm gr dust tutam mn etmin, Yoxdur almd, nedim, bu evi virana vz. Bu Xzani qmi-hicran il yanm, ya rb, Tut bu yanma sn ol ati-neyrana vz.

145

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Dedim mrqum edm ol yar kaz, Mn blk qla bir ar kaz. Svadi-emim il nam yazdm, Baxa ta ol glruxsar kaz. Yazb bu kaz, qldm hsdlr Ki, mndn tez yetr didar kaz. Dilrsn rf ola bu intizarm, Yazb trsim ql hmvar kaz. cayib ncmti-biinthadr, Gl dildardan dildar kaz. N mddtdir o dilbrdn yetimz Xzani, xstv bimar kaz.

146

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD XLF ACZ Mhmmd Xlif Aciz XIX srin birinci yarsnda yaayb-yaratm sntkarlardandr. O, Srabda anadan olmudur. Tvlld v lm tarixi mlum deyildir, 72 yanda vfat etdiyi gman edilir. eirlrindn nmunlr "Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyas "nn I cildindn (1981) gtrlmdr. QZLLR Al an dstin, snma, dar tellrin, Knlm kimi dat yen rxsar tellrin. Tutmu gnn qaban zlfn, knar k, Etmi cb qra gnm qar tellrin. Bimari-eq, xstv rncurm, ey tbib, Etmz ndn bu drdim bir ar tellrin?! Axrda aikar olub, sirri-eq bax, Yusif kimi salb mni bazar tellrin. Blbl kimi nvay glib, eylrm xru, Etmi sir hr gl bir xar tellrin. Ey mahi-glzar ey uxi-dilrba! Qoymu mni bu dhrd avar tellrin. Od tutdu prlrim bu zaman, nahi-glzar, Salm mni n nv il, gr, nar tellrin. bruyi-ti, qmzeyi-tir, afti-cahan, zbski vurdu sinm, ol yar tellrin.

147

____________________Milli Kitabxana______________________ Bilmm sbb ndir gen, ey yari-mehriban, Mnsur tk kib mni ol dar tellrin. Bilmm yovuncu eylyk axr, ey snm, Snan kimi bu Acizi, znnar tellrin. *** Mnzur budur: Ol dili-divan dalsn, Bir an k ol zlfi-prian, dalsn. Knlm quu seyd olmaa gr olsa murad, Tk tellrini, hr biri bir yan dalsn. Bir daneyi-xali-siyhin sevmdin axr, Zahid, grm ol sbheyi-sddan dalsn. Gstr qan, a lbi-meygun dmadm, strsn gr mscid meyxan dalsn. dikc mnim barm qan etdi bu bad, Bir dvr el, saqi ki bu peyman dalsn. Hr cvr ki kdin ikni-zlfdn, Aciz, Sn yaz onu, qoy sfheyi-ran dalsn. *** knd zlfn, traf, mahitab xar, Qrub gydn edr, yerdn afitab xar. Bu bzm qoysa qdm afitabi-almtab, Edr bu bzmi mnvvr ki, biniqab xar. Glnd naz iln ol srvnaz bndnvaz, Bir ld zlf bir ld rabi-nab xar. gr cmaln bir lhz grms, dindn Tmami-zahid abidl, eyx ab xar.

148

____________________Milli Kitabxana______________________ Tkbd zlfn in-in o mah rxsar, Misali-trreyi-brng bir qab xar. O mst gzlrin, dilbra, fda Aciz Ki, mst xaneyi-xmmardan xrab xar. GRAYLILAR Ey zalm, navki-qmzn, Vurubdur yar knlm, Gzlrimdn axar qan, Gl eyl ar knlm. Vurub qmzn zxmi-kar Qoyma olsun qan car, Gtir zlfi-miskbar Basgil yar knlm. Sallanb naz iln gedn, Mn rhmin glmz ndn? Sndn qeyr ar edn, Yoxdu biar knlm. Gl insafa sni tar, ncitm Acizi-zar, Gstr xuridi-rxsar, Bu gnqar knlm. *** Xalxal Siyhkmrd bir Siyhtelli pri grdm. O gzlr Ay, Gn, Zhrni, Mtri grdm. *** Bir mlkdir enib yer, Bnzmz hrgiz br, Pri grnd nzr, O mlkmnzri grdm. 149

____________________Milli Kitabxana______________________ N amda, var, n Hlbd, N cmd, n rbd. Mxtsr zlmti-bd, Xuridi-nvri grdm. Dem, o srvi-qamti, Qiyamnda qiyamti, Qiyamtdir lamti, urii-mhri grdm. Ox kirpiyin, zlfn prin, Acizin qanna rngin, Hmi bir alc lain, Hmi kbki-dri grdm. *** Haanacan aman kim, Bu zalm hicran lindn. Bu ev yxan sitmkarn Aman, laman lindn. Qm evind xst qaldm, Brgi-xzantk saraldm, Knlm zlfndn aldm, Qurtardm ilan lindn. Sevdim bir zlfi-kmndi, Olubdur knlmn bndi, Qocaldm, mrm tkndi, Bir taz cavan lindn. Sevdim bir yari-bivfa, Sitmi Aciz rva, Yemim yz tiri-cfa, Bu qa kaman lindn.

150

____________________Milli Kitabxana______________________ BLQASM NBAT Seyid blqasim Nabati XIX sr Azrbaycan dbiyyatnn grkmli simalarndandr. Onun "Nbati", "Xanobani", "Mcnun" v baqa txllslrl yazd srlr hl z salnda ldn-l gzir, eldn-el yaylrd. airin bir ox eirlri Azrbaycan srhdlrini ab, ran, Trkiy, Orta Asiya lklrin d gedib atmdr. Nbatinin doum v lm illri dqiq myynldirilmmidir. Tdqiqatlardan F.Krli, B.Behct v F. Qasmzad onun 1812-ci ild, M.Trbiyt XVIII srin sonlarnda, .Hseyni is XIX srin ilk illrind doulduunu qeyd edirlr. Mlum hqiqt budur ki, Nbati Cnubi Azrbaycann tibin kndind anadan olmu, bir mddt hr hrind, sonra Muanda yaamdr, Qoca yalarnda doma yurdu tibin gaytm v orada vfat etmidir. Hm doma Azrbaycan trkcsind, hm d fars dilind yazb -yaradan Nbatinin srlri praknd olsa da, hl z salnda divan klind hazrlann, airin lmndn sonra bu divan Tbrizd dabasma sulu il ap olunmudur. 1935-ci ildn balayaraq Nbati irsi "Seilmi srlr" ad il Bakda bir ne df ap edilmidir. XX srin 60-c illrind Nbatinin "srlri" mxtlif lyazma nsxlri v ap kitablar sasnda trtib olunaraq nr edilmidir (1968). Hmin kitab digr nrlrl mqayisd daha mkmml olduu n hazrk antologiyada veriln nmunlr v air haqqnda mlumat oradan gtrlmdr. QZLLR Shr meyxan trafn gzirdim mst biprva Ki, grm onda nagh bir cayib surti-ziba. Miislsl zlf iynind, mrss tvq boynunda, Firngi tls ynind, banda mcri-hmra. Mlkmnzr, pri-peykr, sxngstr, vfaprvr, Bti-mhru, gli-xbu, sz kkr, gz hla. Smnrxsar, mkinmu, layin qamti-dilcu, Dald ql bamdan, ald ati-sevda.

151

____________________Milli Kitabxana______________________ Prian oldu hvalm, tkndi sbr aramm, Giriban ak edib durdum yerimdn valeh eyda. Mni grck bu haltd o srvi-bai-dilbndi, Glib yanmda yldi lind sari-mina. Krm qld mn bir cam, alb mrdan nu etdim, Durub pdm ayandan, dedim: ey saniyi-Leyla! gr grmk dilrsn surti-Mcnuni-eydan, Uzaq gzm, tamaa ql, budur ol aiqi-rsva! ikstxatir mhzun, sz aft, digrgun, Tutub nqi-rhi-Mcnun, gzr vhi kimi shra. Nbati, hmd ql Allah, min kr sna eyl Ki, Mcnunun mqamatn sn ruzi edib mvla. *** Gtir, saqi, meyi-glgun, bu bzmi bir bahar eyl! O cami-llfam il bu xam bir xumar eyl! rm ban tamaa eyldim deyri-man ir, O darl-eyi sn, yarb, hmi lalzar eyl! Vr vaxt deyil, zahid, bu tsbihi qoy ldn bir. Gtir sccadni, ver meyfru bir qrar eyl! Lbi-meyguni-saqi, sar il hlqeyi-rindan, Bu cmin ir, yarb, sn mni bir meygsar eyl. Qruri-ruz xk etmi sni, zahid, n qafilsn, Bu tzviri riyadn ke, xudadan birc ar eyl. Bihmdillah, gzn var, kor deyilsn, cnnt istrsn, Qdm qoy bir xrabt shrdn, bir nahar eyl. Nbati, aiqm mn rindlr bzmindki hal, Bli, billah, bu qvmn itlrin can nisar eyl. 152

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Srmst yxldm gen meyxanlr ir, Oldum gen rsva ne frzanlr ir. Yaxdm oda sccadv dstar ridan, Bir ad eldim mn dxi prvanlr ir. Ey uxi-pritlt, ey srvi-glndam, Gzm, sni tari, bel biganlr ir. Ol nrgisi-mstin n fsungrdi, xudaya, Sald mni Mcnun kimi divanlr ir. Gl ver mn bir cam d, ey saqiyi-glfam, Ta mst yazm bu sz fsanlr ir. Billah, bu bti-lalrxn yoxdu nziri, Baxdm ne min surt btxanlr ir. Ol gnci-xfidn bir sr bilmdim axir Canm rd he yer viranlr ir. Ey kvsr n ah kn zahidi-blh, Meyxand gl gr onu peymanlr ir. Qvvas kimi qut vurub bhr Nbati, Ol gvhri istr tapa drdanlr ir. *** Eq camndan in kims huyar olmaz, N bu dnyad, qiyamtd d bidar olmaz. Qorxu bilmz, elmz ah gdadn prva, Msti-mstan gzr, kaz tumar olmaz. Buteyi-hicrd blbl kimi fan glr, Qeysi-biar kimi vsl xridar olmaz.

153

____________________Milli Kitabxana______________________ Trk edr lzzti-dnyan, ker canndan, Sikkni da qlar, talibi-dinar olmaz. Gstrr mehr vfa yarin, grdkc cfa, Zillti fxr bilr, zrrc bizar olmaz. Al m kimi, odla prvan kimi, Can verr yar Nbati kimi, biar olmaz. RBALR Ey badi-sba, gzar ql Tbriz, Almd qalb midimiz bir siz, Ol srvqdin kuyin ds gzrin, Bu namni ver o zlfi nbrriz. *** Saqi, gtir ol cami-zrfan grk, Sal grdi bir o rahi-reyhan grk, sgndr syl getmsin zlmat, Gstr ona bir o abi-heyvan grk. *** Divan knl, bsdi fan eylm ox, Razi-dilimi xlq yat eylm ox. Xamu otur, feyzi-zl tap, zn bnayi-zman hmzban eylm ox. *** Saqi, gen yyami-glstan oldu, Gl txt xb, mnd sultan oldu. Hr rind gda deyir mnm ahi-cahan, Hr qbbr bir blbli-xoxan oldu.

154

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Saqi, mn bir cam o meydn ver, ver, Bir trf xbr o bzmi-Keydn ver, ver, Mtrb, dur ya, rqs ql mstan, Dadi-dilimi nvayi-neydn ver, ver. QOMALAR Susuyubdur gen kimin qanna, Xumar-xumar baxar hara gzlrin? Nola bir d dolanaydm bana, Qurban olaydm qara gzlrin! Mqvvs qalarn etginn kaman, kginn mjgandan tiri-cansitan, Bu xst canm qlginn nian, Qoy etsin kksm para gzlrin. Snubr qamtin, ey srv rftar, mad rri etdi rmsar, N yalqz etmisn mni xar zar, oxlar gtirib zara gzlrin. Arizin dvrnd zlfi-mginab, Qoymaz fq salsn trsi-afitab, Hkm ql gtrsn saysin shab, Bu drd eylsin ara gzlrin. zn si ey mi-kil, Xuridi-xavri etdi mnfil, Bel ki, eq odu oldu mtil, kdir hqq mni dara gzlrin. Xdngi-xunrizin, ey irin mnzr, Xosrovu txtindn etdi drbdr, Hlq edib ld zlfi-mnbr, N sehr oxur gen mara gzlrin?

155

____________________Milli Kitabxana______________________ Tz gltk albsan shrdn, Mzyyn olusan ll ghrdn, Yax saldn Nbatini nzrdn, cb mail olmu xara gzlrin! *** Sba, mndn syl o glzara, Blbl glstan glsin, glmsin? Bu hicran dgn, illr xstsi Qapna drman glsin, glmsin? Mn qurban olum nbr tellrin, Qn dodaqlarn, pst dillrin, O lal rxsarn, mikin xallarn Oduna prvan glsin, glmsin? Gzm ox hsrtdir xumar gzn, Gn camalna, kr szn, Utanram, nec deyim zn, Drdin xst can glsin, glmsin? Doladr boynuma mad qolunu, Qucaqlayb qucum inc belini, Lli-lbin mim, sorum dilini, str l can glsin, glmsin? Nbati istmz snsiz dnyan, zzti, hrmti, vkti, an, Bir zada qalmayb daha gman, Bu ba o meydan glsin, glmsin? TCNSLR Bana dndym, bu nec haldr, Dinmmi deyirsn: ay ndir, ndir? Bam xmaz mnim snin dilindn, Buyurginn grm ay ndir, ndir?

156

____________________Milli Kitabxana______________________ Qurban olum zndki hyay, Qmz oxun mindirginn hey yay, N baxrsan maral kimi hey ay? Cmaln yannda ay ndir, ndir? Gzm qan kasas, ryim i, Mni kabab kimi kmisn i, Rqibi grm ki, dam kimi i! llr-illr k, ay ndir, ndir N baxrsan o sultan, bu xan? ox adamlar gldi getdi bu xan. Gen bu gn iqlanb bu xan, Bilmirm grnn ay ndir, ndir? Hmd olsun Allaha, getdi a ill! Nbati, az qald gllr ail, Bu mglm, yarb, kimdn ail? Yar dstind tutan iyndir ndir? *** O trlan baxn qurban canm, Boy kib gzlrin gzlr, n gzlr! Amaci-sinmi novki-mjgann Qoyub niany gzlr, n gzlr! N qltdir db z arasna, Onu bilmk olmaz z, arasna, gr qvvas isn, z arasna, Bir gr axr ondan gzlr, n gzlr! Tcllasan, buyur Sina dana, r grsn mni, Sinada, qna, Qoyma rqib baxsn sin dana, Yamandr gzlri, gzlr, n gzlr! Yeni ayd, amma n svdas var, Nqsanna bax, gr n sovdas var,

157

____________________Milli Kitabxana______________________ He bilmnm bada n sevdas var, Alar-alar, deyr gzlr, n gzlr! Nbati kl oldu, yand Sinada, Bu alovdan bir od dsn sana da, Deymmzm, nec deyim sna da, De grm grmsn, gzlr, n gzlr! hvl olma, bir nqtdir hr ucu, Bir dvrd dolanrlar hr , Nbatinin sultandr hr , Bu idi mn deyn gzlr, n gzlr! GRAYLILAR Gen flklr nd Qurban-qurban sdasndan. Mttl qalmam, billah, Aiqlrin dasndan. Mvc gldi gzm ya, Ald barmn ba. Ss gtrb da-da, Bu Mcnunun nvasndan. Getdi gzmn qaras, Getmz srimdn havas, El bil, trlan balas Cda db yvasndan. Ksildi knlmn zar, Tkndi sbr qrar, Bir yol ldr qurtar bari, Bu hicrann blasndan. Gldi Nbati divan, Knar durun, qan yan, Baxmaz o xan sultan Hzr qln xtasndan.

158

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Gen gldi bahar fsli Blbl gldi dad, dad, hmri gllr ald, Saqi, gtir bad, bad! Gen sbz oldu mnlr, Gldn bzndi glnlr, Cxm seyr glbdnlr Ham z sad, sad. Vh vh gldr bu ya lal, Gl zn qonub jal, Saqi, dur, ver bir piyal Dli Frhad, Frhad. Yar yolunda verdim ba, Yastq etdim qara da, Dnd, billah, gzm ya tti-Badad, Badad. Dli knl, qm zaman, ox etm ah fan, ar ahi-laftan, Yetsin fryad, fryad. Saqi, dur, ver birc car, Dindn dndm, oldum kafr, Tapammadm, qald gvhr, Qri-dryad, dryad. Nbati, dur hr shrgah, Oxu hmd qlhvvllah, Qalmad lhmdlillah, Arzun dnyad, dnyad.

159

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD MN DLSUZ XIX srin mhur airlrindn olan Mhmmd min Dilsuzun hyat yolu, doum v lm tarixi haqqnda trafl mlumat yoxdur. F.Krlinin yazdna gr 1834-c ild "hali-hyatda imi v z dxi msinn halnda vfat edibdir". "Ustad" lqbi il tannan Dilsuz srlrini Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Onun divan Tbrizd dflrl ap olunmudur. eirlri qzl, qsid, mxmms;, rbai, saqinam, nvh v sinznlrdn ibartdir. Buradak nmunlr F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981) v "Cnubi Azrbaycan dabiyyat antologiyas" (I cild, 1981) kitablarndan gtrlmdr. QZLLR Sn mnzil cahanda, ey Flatun, Dilmqan olmu, Mnim darn-niat ir iim ah fan olmu. Misali-ndlibm dmm mn ayr glndn, Gl zlm, firqtindn bu lif qddim kman olmu, xan gndn yqin et xitteyi-Tbrizdn guya Dalm zlmdn bu xaneyi-eyim, viran olmu. Gecm il, gndzm qar, ksim yox, hmdmim nal Ki, bir badi-sba guya mniml hmzban olmu. Xyal etm deyil Tbrizd sn grdyn Dilsuz, kib zbs qm mhnt, bu yerd nimcan olmu. *** Nola, bir l yet ol zlfi-mtrra lin, Blk, srrit d aiqi-rsva lin. Qeys tk kuh biyabanid srgrdanm, Yoxdu bir mrd, limi ta ver Leyla lin.

160

____________________Milli Kitabxana______________________ ox sadtdir, zizim, ola bir fsli-bahar, Yeti damni-gl blbli-eyda lin. Din imanm limdn gedib, ol Snan tk, Dmm hri-mslmanid trsa lin. Bik bh olar hr iki dnyada ziz, Ver gr Yusifi hr kims Zleyxa lin. l-ayam titrr, grck o uxun gl zn, Nec xummar alar sari-shba lin. Vermz lbtt knl, arif olan, alm ara, Hr prihr v hr uxi-dilara lin. Niy yz min dili-divanni zncir vurub, Taprb tar o iki zlfi-lipa lin? Knci-meyxanni mskn el hr am sher, Verm, Dilsuz, yaxan zahid molla lin. *** Ey mh, nolu, bir bax mn san, sni-tar, Salma nzrindn mni-zan, sni tar. yar il yar olmagiln, durma, oturma, ncitm mni-zan, fikar, sni-tar, Gl arizinin aiqiym, ey hi-xuban. Hmdm zn eylm xar, sni-tar, Gl, saqi lindn ilim badeyi-glnar, Bihud keirtm bu bahar, sni-tar. Bir fslidi bu, hr kim i badeyi-glrng, Dildn gtrr, zng qubar, sni-tar. Prvansift bana har lhz dolanm, Trk etmgiln mskni bar, sni-tar. 161

____________________Milli Kitabxana______________________ Hr bisr bipayil, gl, eylm lft, Pamal elm qeyrt an, sni-tar. Naz il keib, bndy xsman baxanda, Bir klm dandr mni-yar, sni-tar. Gl, grm rva aiqi-Dilsuza ki, hrdm, Mnsursift kdir dar, sni-tar. *** Qoydu mni bu dhrd avar gzlrin, Sald mni bu qmlr ol qar gzlrin. Ey gl, iim olub gec-gndz fqan mnim, Blblsift, gtirdi mni zar gzlrin. Ey leyliv, harayma yet, olmuam cnun, Mcnunsift, salb mni kuhsar gzlrin. Eqin mni bu dhrd bimar eylyib, mr et ki, eylsin mn bir ar gzlrin. Bir vhi bax il alb ixtiyarm, Bxtim tk eylyib gnm qar gzlrin. mi-rxn fdas olum, rhm ql mn, Prvan tk salb mni odlar gzlrin. Kami-dilim hr ik cahanda rva olur, Bir lhz eyls mn nzzar gzlrin. Yusif kimi bu dhrd, ey uxi-dilrba, kdi mni n vqil bazara gzlrin. Hrdm xdngi-qmz il qld ak-ak, Zlm il etdi sinmi sd par gzlrin.

162

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir baxmaq il ald limdn qrarm, Sald mni bu bstri-bimar gzlrin. Sbrim alb, tkndi qrarm, haray, hay! Dilsuzu gtdi dhrd zinhar gzlrin. *** Olmuam mn yen bir uxi-glndam dar, Pxtlikdn olubam bir snmi-xam dar. Bir gzl arizinin xal il zlfn sevib, Mri-dil yax olub, dan il dam dar. Qorxuru yarm ola mn kimi rsvayi-cahan, Vhci var olmuru bu aiqi-bdnam dar... Gorm ol ux z tk bir gzl tu olub. Ola ta, mn kimi; bu mhnti-yyam dar. Saqiya, bhri gtir meykddn bu bzm, Sni tanr, mni etm bu tnk cam dar. Mni qlsa mni bu qa kamandar hr ks, Olsun almd o ksgin dmi-smsam dar. Hi aiq grm almd, mnim tk, yarb, Olmasin tneyi-biganv qvam dar! krilillah, bu prizady aiq olal, krdn qurtulub oldum, cbistan dar. Mn bu il ba db, anlamam eq yolun, Ka olaydm ken il mn bu dilaram dar. Yazma, Dilsuz, dxi dftri-eqin hrfin, Olmasm ati-drd qm bu xam dar.

163

____________________Milli Kitabxana______________________ QSD Bilmirm, ya rb, yen qlbimd bu qova ndir, Axiri-mrmd bu bamdak svda ndir, Gh kr deyr, ghi btxan, gah mscid, Bilmirm mscid ndir, deyr klisa hm ndir, Hr n gzdim mscid meyxanv btxand, Bilmdim kimdir mslman, kafr trsa ndir. Aqilm ya cahilm ya mminm ya kafirm, Bilmdim cahil ndir dnyada ya dana ndir. Zahid mftiy eyx hnv ya zhd fisq, Nur zlmt, xeyr r ya zit ya ziba ndir. Eq Mcnun eylyib sald mni shralr, Bilmdim Mcnun ndir, Leyla ndir, shra ndir. Gld n hsn travt, ya ndir blbld ur, Gl ndir, gln ndir, ya blbli-eyda ndir. Ne mddtdir tklm eylrm mn nik bd, Bilmdim bu dil ndir, ya dildki guya ndir. Ey mni xlq eylyn xaliq, zn imdad ql, Qalmam valeh ki, bu dnya ndir, qba ndir. Gnd yz yol kafir ollam, yz yol iman istrm, Bilmdim Firon kimdir, hzrti-Musa ndir. Turi-Sinad mnacat eylrm xllaq il, Gh san jdha etmk ydi-beyza ndir. Gah nfs ql olur qalib deyir: key nfsi-um, Munca gl srkelik etm, xahii-bica ndir.

164

____________________Milli Kitabxana______________________ Birc insaf eyl sn d zahidi-bidin tk, Bir bel hr gnd nahq verdiyin fitva ndir. Bir gec bu fikr il yatdm dedim: Ya zlclal, Sn mn bildir grm surt ndir, mna ndir. Hatifi-qeyb ol zaman verdi cavab; - Ey bixbr, Bir bel bihud fikr-zahir ixfa ndir. Bilmsn kimdir bu vzay sbb ruzi-zl, Bsi-icadi-alm, Adm Hvva ndir. Sirri-hq damadi-peymbr mirl-mminin, Grmsn sn ol liyyi-aliy la ndir. Dilsuza, ql mxtsr bu qisseyi-dilsuzi sn, cz il rz et xuday bu qmi-zma ndir. Lnt eyl sn Yzid hr olunca dmbdm, Zlmi-bihdd etdi zalim, bilmdi frda ndir.

165

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ MHMMD TAI QUMR XIX sr Azrbaycan poeziyasnn n istedadl nmayndlrindn olan Mhmmd Ta brahim olu Qumri 1819-cu ild Drbnd hrind doulmudur. O, mktb thsili alm, ana dilindn baqa fars va rb dillrini yrnmidir. Gnc yalarndan ticartl mul olmu v "mtbr tccarlardan biri" (F.Krli) kimi tannmdr. "Cavanlq yyamn bir mddt ey irtd keirib, mrn gzllrin xtt xulna v bruyi-hilalna v naz-ivsin srf edn" Qumri txminn 30 yanda Krbla ziyartin gedrk, zn "mam Hseyn dxil salr v ona nvhgr olub", yaradcln Krbla hidlrinin vsfin hsr edir. Onun "Knzlmsaib" sri, mrsiy v nvhlri XIX sr Azrbaycan erinin n gzl nmunlrindndir. Lakin airin bdii iri XX srd uzun mddt geni oxucu kutlsin namlum qalmdr. Bu kitabda veriln rnklr airin XIX srd ap olunmu "Divan "ndan v Firidun by Korlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Bu sevdadn ke, ey qafil, dxi mri-cvan kedi. bab yyami getdi, zvqi-svdayi-cahan kedi. Qivami-nsriyytdn qivayi-xms sst oldu, Yqin abai-lvi iltifatndan yan kedi. Yavuqlad dmi-rehlt, travtdn db qamt, Olub fsrd brgi-tari n srvi-rvan kedi. Aard muyi-sr, qald ziyadn emi-nurani, Mqali-shbti-hli-lbi-kkrfian kedi. Mnadi qeybdn eylr nida, ey bixbr, yatm, Oyan bir xabi-qfltdn, yatbsan ox, zaman kedi.

166

____________________Milli Kitabxana______________________ Crs fryad edr, qom-qom vurarlar kus peydrpey, Qtari-k yklndi srasr, karivan kedi. Srayi-ariytd hr gln be gn qalr mehman, Rfiq aina getdi, tmamn hmzban kedi. Rcul syyadi msthzr durubdur can soranda, O vaxt agah olursan kim, xb ldn inan kedi. Dayanmaz maslf gl ma-s-yti st fikr eyl, Grrsn bir zaman ldn behiti-cavidan kedi. Gedr dnyayi-fani, axirt mrind ql ar, Kenlr ya qmin ya hzin, ya adiman kedi. Glir bir gn deyr qdrin bilnlr heyf dnyadan, Qoyub nzmi-drfan Qumriyi-irinzban kedi. *** Mgr divandir aq, eqi-yardn, kesin, Hvayi-vsl sevdayi-ruxi-dildardn kesin?! Rvadr tneyi-cami-mhbbt meydn l ksin, Qoyub zvq sfani, badeyi-glnardan kesin?! Ol anda fsli-gl tr qnnin arayi yyami, Qoyarm eq eyda blbl glzardn kesin?! Ker naz nimi-cavidandan aiqi-sadiq V lakin mkl idir lzzti-didardn kesin. Olur kemk Bdxan llinin alaf lfindn, tindir aiq lli-lbi-gftardn kesin. Mnim mehrab qiblm tai-bruyi-btan olmu, Mazllah ki, zabid qibleyi-xyardn kesin. Olub Qumridn tr riteyi-can gisuyi-canan, Mgr candan keib ol trreyi-trrardn kesin?! 167

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Ey dil, vfas yoxdu dilara gzllrin, Cvr cfas oxdu bu rna gzllrin. Yz naz qmz il can almaqdr adti, Ahu baxl gzlri hla gzllrin. Hr tar bir kmnd kimi xlqi bnd edr, Dami-blay zlfi mtrra gzllrin. Tavus tk bzr zn, xlqi aldadar, n fikr zikri mkrdi qta gzllrin. Bir df gldrr sni, min df aladar, nind glmyibdi tvlla gzllrin. ox imtahan elibdi kma-keyf haqqna, Arifdi nki, Qumriyi-eyda gzllrin. *** xmaz bamdan eq il sevdas dilbrin, Knlmd var hmi tmmnnas dilbrin, Nu etmim rabi-mhbbt lstd, Getmz lnc neyi-shbasi dilbrin. Vaiz, mlamt etm mni, hq mnimldir, Gl bax, bu mn, bu sn, bu tamaas dilbrin. Cnntd hr n vard, snin, qoy mnim ola Bir klm shbti-frhfzas dilbrin. Yox zg mqi vsli-raxi-yardn sva, Qumri olubdur aiqi-eydas dilbrin.

168

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Cana, mhbbt almi prinqilab olur, hli-mhbbtin ii daim zab olur. Aram taqti kesilir hli-nnin, Bisbr bithmml bxrd xab olur. ncm sayar sabaha kimi aiqin gz, Hicranda hr gec ona yvml-hesab olur. Bir tarmuy iln dadr can binasn, Ol kakilin ki ritsi prpi tab olur. hli-gnah nari-chnnm verir zab, aq dilkbab elyn lli-nab olur. Ruxsari-mahtlt baxmaq deyil rva, ox baxsa aftab gr gz, xrab olur. Abi-hyat tk grnr vsli-mhvan, Thqiqi-nfsl-mrd baxsan srab olur. Verm knl o taifeyi-bdmzac kim, Kirdari naz klmeyi-nitqi itab olur. Bir nu vers qlbv yz nii-qm urar, Cvr cfas aiqin bihesab olur. Yoxdu kitabi-mzhbi kafir gzllrin, Kafir bulardan sld hli-kitab olur. Aldanma hsni-surt, bu xudfrulr Surtd blbl olsa da, batin qrab olur. Zahird Mtridir, gr batinn Zhl, Axr Zhldn alm ara ictinab olur.

169

____________________Milli Kitabxana______________________ Bu nvdr vfalarnn istiqamti, Guya ki, filmsl, su znd hbab olur. Qtn qidsind bu zalimlrin yqin Aiqlr cfa elmk ox savab olur. Qumri, bu qvl mtrif ol, qlma etiraz, Bsdir dxi, n qdr sual cavab olur?! QSDLR Mhbubumun mniml mhbbt binas var, Mlum olur fqqt mehr vfas var. Muqdn grk yeti aiq bla, Aiq deyil o ks ki, bladn hras var. Hr n bla gl, edrm canma qbul. lbtt, bu blalarmn mddas var. Canan yolunda hr yara bir gld aiq Glzari-sinsin n caib sfas var. Drd min yar dyib, yen azd sinm, Min df can il krm, hr cfas var. Ql birc qtlga tamaas, Cbrail, Bax gr Hseyn tnlbin n sas var? Qurbangaha Xlil aparb bir fda gr, Amma Hseyn bax, nec yetmi fdas var. Abbasi-namidarm qurban ksibdilr, Qolsuz db, qana boyanm libas var. Toy tutmuam bu dtd ahzad Qasma, Yaxm lin qan il lvan hnas var.

170

____________________Milli Kitabxana______________________ Sd par doranbd li kbrim susuz, Torpaqlar st ni db, ox yaras var. Mn qoy yanm bu gn qabanda kabab tk, Sal kbr st say, oulsuz anas var. Bilmm sbb ndir mni gzdn salb anam, Meydana Zeynbim gl bilmz, hyas var. Durma, zv yetir Ncf, syl, ya li, Olun Hseyn lr, sn ox-ox duas var. Gl Krblay ban al bir diz stn, Grsnlr hli-Kuf li tk atas var. Qm glnind Qumriyi-glzari-xstnin, Fryad-"va Hseyn" il uri-nvas var. *** aq mq, eqd tumari-Krbla, hli-mzaq grmdi bazari-Krbla, ox zvq iln sfas, cb xo hvas var, Gllr ab bahard glzari-Krbla. brtl hr kim ets tamaa yqin grr, Qlm hat almi nvari-Krbla. Hr glsitanda nmeyi-blbl sbah am, Bica bs deyil kilir cari-Krbla. emi-bsirt asa, nmayand hr ks, Amaddir o dtd asari-Krbla. Nhri-Fratn st olub qollar qlm, bbas, namidari-lmdari-Krbla.

171

____________________Milli Kitabxana______________________ Naz il qtlgahda yatb kbri-cvan, Cismind zxmi-xncri-xunxari-Krbla. Damad ota hicleyi lvani-nv rus, Olmu cb sfayi-mnzari-Krbla. Hlqind srin yen qan ksilmyib, xm smay ah rrbari-Krbla. Hsrtil imdi d baxri toy otana, Nakam ln o Qasmi-srdari-Krbla. Yetmi shab peykri qan, cismi zxmdar, Gzll tnlb rhi-zvvari-Krbla. Banda qrx nfr qolu ba sirlr Alar banda mczi-glnari-Krbla. Qumri kimi fan glib, ya Hseyn deyr, Guya o ld Abidi-bimari-Krbla. NVH Salma gzdn bu zaman, ey hi-brar mni, Qlma nduh qm drd giriftar mni, Eylyib rxi-flk didsi xnbar mni, Xstv xuncigr biks biyar mni. Nari-hicrana yanan sinyi-suzanma bax, ki-xunin tkln dideyi-giryanma bax, Mhnt drd lmdn zln canma bax, Qoyma firqtd bu nv il giriftar mni. Al snq knlm, ey yari-hi-mlki-Hicaz, Yandrr qlbimi, vallahi bu suz il gdaz, N anam var, n bacm var elyim onlara naz, Oldrr axn bu mhnt ahzar mni.

172

____________________Milli Kitabxana______________________ Rmqim iddt ednd kim edr drman, Kim qlar nal aib trreyi-mkfan, gr lsm, mni-zar kim oxur Quran, Bir ksim yoxdu, dxi etmgiln xar mni. Yoxdu bir kims ola kim, mni-biyar pnah, Hmdmim gueyi-qmxand var leyi-ah, Haanacan eylyim yollara hsrtl nigah, Vtnimd eldin hsrti-didar mni. Bir li kbr idi drdim drman tbib, Qald canm bu vilayatd dilfgar qrib, Qorxuram hsrt lm, olmaya didar nsib, Salmaya yadna axr o vfadar mni. Rhm ql halma, ey ilrin mvlas, Canm ald qm drd lm sevdas, Qoy yanmda li kbr iln Abbas, Vergiln can il onlara prsdar mni. Gr qbul eylysn rzimi, ey r fra, Raz olma yana hvalma bm da il da, Gl mni d aparb qzlaruva qoy qarava, Arayb qoyma zndn bel biyar mni. Canm mrdmki-dideyi-xunab edrm, Gz yamla o biyabanlar sirab edrm, Razyam, hr n cfa eylslr tab edrm, ks zncir gr mri-sitmkar mni. Bu fna dhrd n biks biyarm mn, Drdim yoxdu dva, almara xarm mn, Bir pr bal snan Qumriyi-glzarm mn, Grmyin mhnt hicran srdar mni.

173

____________________Milli Kitabxana______________________ MOLLA HSEYN DXL Molla Hseyn Dxil XIX srin ortalarnda yaayib yaradan ustad sntkarlardandr. Maraa hrind dnyaya gz am Dxilin trcmeyihal haqqnda trafl mlumat yoxdur. "Yazd asarn cmlsi mam Hseynin msibtin mxsus, Krbla facisin dair hvalatdr" (F.Krli), Din xadimlrinin v "mrsiyxanlarn lind n mtbr kitab " olan "Divan " Tbrizd dflrl nr olunmu v geni yaylmdr, Burada veriln nmunlr "Dahilrin gzya" v "Nec qan alamasn da bu gn " kitablarndan gtrlmdr. QZLLR Xaln grnd mri-dilim biqrar olur, Kim qu grnd danni, biixtiyar olur. Gizlin grb cmaluvi mn gizlin alaram, Zlfin alsa, nallrim aikar olur. Eqind kim mn sir mlamt dilin aar, Bu hsnil grnd sni rmsar olur. Vslin xyal mr mni eylyib sir, Blbl gldn tr bli, xar zar olur. Znciri-kakilin mni xlq ir saxlayb, Gr olmaya bu rit, yerim kuhsar olur. Zlfnd knlmn quunun aiyan var, Verm sabah yelin, evim tarmar olur. Qoy alaym ki, ta demsinl xzan glir, Blbl ssi glnd deyll, bhar olur. Mn bir sn sirm, molu, yoxumdu bak, Qoyma bu ad zgsi qoysun ki, xar olur.

174

____________________Milli Kitabxana______________________ Mmkn deyildi mr mni eylsin sir, Ahu n vqt rubh lind ikar olur? Amma tutanda ovu iki ahunun birin, Labd kmndin o biri tez dar olur. Xam yazanda qisseyi-lbtn aiqi Ab il n dolar gz-sz abdar olur. aq srgztsini n yazr Dxil, Badan aar siriki, gvhr nisar olur. *** Ey mi-bzmi-matm prvan, ya Hseyn! Ey od salan msibti hr can, ya Hseyn! Abbas xatirin o qanl cmaluvi, Ver bir nian bu qlbi-prian, ya Hseyn! Ta bir yer ym bu prian xyalm, Bais olum bir d n fan, ya Hseyn! Bik salr tvcch insani-kamilin, Cismi-cmadi surti-insan, ya Hseyn. nsafdr zm gzm ya axmaya, Amma snin qann axa hr yana, ya Hseyn?! Hans imam isin istr snin kimi, Raz olub bu zlmi-nmayn, ya Hseyn? kbr kimi cvan oula geydirr kfn, Zlfn z liyl vurar an, ya Hseyn. Min zr il anas lindn alr onu, Yollar ba ksilmy meydan, ya Hseyn.

175

____________________Milli Kitabxana______________________ Hans imam xeymlrin odlaybdlar, vladn tkbl biyaban, ya Hseyn. vrt, uaq, glin, qz yal aya yaln, Qadlar qorxudan hr bir yan, ya Hseyn. Bir iltifat ql bu zlil, Dxilinm, Misgin glib bu xaki-giranman, ya Hseyn? *** n grdlr bu ld verib z bla mn, Bigan oldular br kim ola aina mn. Dnya mhbbtiyl glnlr daldlar, Rhm etmyib bu taifeyi-bihya mn. Dnya tlb ki, yoxdu bu dnyada etibar, Bsdir gr taplsa, bir hli-vfa mn. Hr qdr mglm ola, mkld qalmaram, Bsdir Ncf lndki mglga mn. Bir kims olmaya qabamda qlc vura, Bsdir bu Zlfiqari-ahi-lafta mn. Qismt deyil Mdiny getmk yqin biz, Cddim deyibdi, mskn olar Krbla mn. Rsxtdi hr cvan ki, toy arzusu var, Qalsn bu ld Qasm nv kndxuda mn. Yoxdur iim cavanlar il nsrt etmy, Bir dil deyibdi kbri-glgnqba mn. He ks bu ld beyt lin vermsin mn, Abbas var ki, llrin eylr fda mn.

176

____________________Milli Kitabxana______________________ Dmn iind nki kmksiz grr mni, Eylr Skin zlf lind dua mn. Mn he kimin inayetin tky etmrm, Bsdir tvkkl eylmy bir xuda mn. Mndn sonra Dxilim frst ver, ey xuda, Dutsun frat il hmi za mn. QSDLR Xrab mnzil olub n yali-tahay, Yetidi nal ssi vci-ri-lay. Hnuz hr yeri bir yanda tutmam aram, Bir zg qm verib ali-bli-beyti-Zhray. Bir-birin xbr eylyib haliyi-am, Ki, dst-dst gliblr o dm tmaay. Bu az cfad ki, ol biksani-xam tamah, Baxb sirlr, ddlr tmnnay. Tamahlanb birisi istdi imam qulam, Hzar mn bu biabiruyi-dnyay. Biri deyirdi satarlar tmamini allam, Yezidi raz gr eylym bu svday. O vaxtda Zeynbi-naln z verib riqqt, Gman ox var idi n liyyi-lay. Buyurdu kur olasz, baxmayn, knar durun, N tndir, n tamaa hrim alay? Znan mrd, kniz qulamsz biz siz, Qsm cnabi-Btul Rsuli-bthay.

177

____________________Milli Kitabxana______________________ Hmin xrabd Admdi bizlr drban, Grbd n bizi xatun insi-Hvvay. Byk hrmlr xadim cnabi-Mrymdir, Bu xrda qzlara Hvvadr aqibt day. Yen qoyub zn bski aftab gy, Bizik ki, bamza salmamd gn say. Haman cavan ki, snq payy edib tky, Onun ad yazlb r, ta tapb pay. z mrizd amma bununla Ruhullah, bd hyat verir bir nfsl mvtay. Zif can il n llrin pbd sa, Odur sas verir can sayi-Musay. kibl dar tnab il dari-dnyada, Veribd dari-bladn nicat say. Yetimik tz, bir dm qoyun olaq rahat, Salubl bizlri mddtdi kuh shray. Qrib lk, xrab mkan ki qrxa yavuq, sir vrt-uaq kim db bu shray. Aqd balarmz, baxmayn sizi Tar, Gedin dxi daln, durmayn tmaay. N mrik n yhud n hli-znnarq, Nzul edib biz Quran aybay. Hicab edin, zmzd n prd var, n niqab, Qnat eylmyin trreyi-smnsay. gr bizi tansaz htki-hrm0t eylmyin, Bizik ki, nisbtimiz var Btuli-zray.

178

____________________Milli Kitabxana______________________ Edibdi xalqa tvllanz xuda vacib, Nec rvad Xuday qalam tvllay. Nvay glmy var glni-zad Dxil, N ehtiyac dxi ndlibi-eyday. *** Tutmu cahan naleyi-va qrbta qrib, Gya glibd naly bir binva qrib. Bilmni n urdur ki, tutub hli-almi, Mclis qrib, nvh qrib, hm za qrib. Bilmm ndir czas bu qrbtd lmyin, Hm nbiya qrib olub, hm vliya qrib. vvl bu mhnti elyib vq il qbul, Can verdi Kufd liy Murtza qrib. Qoydu li dalnca qdm nayibi-li, Oldu hid zhr il ol Mctba qrib. He ks qrib olmad billah Hseyn kimi, lk qrib, yal qrib, qrba qrib. Ni qrib, fri qrib, lmyi qrib, Hncr qrib xncri-mri-da qrib. Yeddi bac, be-alt hrm, xeymdn xb, Hsrtl can verirdi hi-Krbla qrib. mri-lin ksib ban nizy vurub, Peykr qrib ba qrib cda qrib. Drd dvrsind ni-cavanani-glzar, kbr qrib Qasimi-nvkdxuda qrib.

179

____________________Milli Kitabxana______________________ Qolsuz db Frat knarnda bir cavan, Qollar qrib mki qrib lva qrib. Zeynb krdi nal ki, ya mmtr-rsul, ld bu ld sibti-rsuli-xuda qrib. Bir kims yox mgr ed mminlr xbr, Ya qvms-slat v nahahna qrib. Cbril tacn gtrb eyldi sda, ld bu ld feyi-ruzi-cza qrib. N qsl, n hnut, n tabut, n bir mzar, Harda qalb bu nv il bir binva qrib? Hans qrib ni qalb gn, gec? sti qum st bikfn birda qrib. Bs olmad, yalini am apardlar, Mnzil qrib nal qrib nva qrib. Badad get, sora el Musi ibn Cfri, Zindan qrib kndv znciri-pa qrib. On yeddi il sorumad bir kims haln, mmt qrib, mam qrib cfa qrib. Qrbt qmini bir-birin irs qoydular, Ta zlt il ld imam Rza qrib. Bu gn zn ahi-Xorasan sal Dxil, Ala ki, olsun alamandan riza qrib.

180

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMDL BY MXF Bdii srlrini "Mxfi " txlls il yazan Mhmmdli by Vlizad 1821-ci ild uada doulmudur. Orada yeni tipli mktbd oxumu, fars v rus dillrini yrnmidir. uada v rvanda dvlt idarlrind alm, dvrn qabaqcl ziyallar il dostluq etmidir. 1891-ci ild dnyasn dyin Mxfinin Azrbaycan v fars dillrind gzl eirlri qalmdr. Filologiya elmlri namizdi Raqub Krimov onun srlrini toplayaraq Bakda "Qzllr" (2001) ad il nr etdirmidir. Burada veriln rnklr hmin kitabdan gotrlmdr. QZLLR Mtlbim kuyind didari-cmalndr snin, Zindganlqdan qrz lhqq vsalndr snin. emeyi-heyvandan snmz bu knlm yanqusu, Arizuyi-xatirim abi-zlalndr snin. Gl mzarm st, srvim, bir qdm bas sinm, Bu sr tn xaki-payin paymalndr snin. hli-aqn slamt olma mmknmdr? Hr qiya baxdqda can almaq xyalndr snin. Qalarn tan qoyub, mehraba meyl etmz knl, Scdgahm eq ara ol knc-hilalndr snin. Shbti-xlqi-cahan yanmda bir fsandir, Mtlbim kkrekn irin mqalndr snin. Daneyi-ngurudur dm meyi-glfam ara Lblrind, yoxsa ol hinduyi-xalndr snin.

181

____________________Milli Kitabxana______________________ Urmusan, ey mh, deyirlr dm kmali-hsndn Bu mxxs oldu nqsan zvalndr snin. Gl, gl, ey arami-can, can vermyim oldu yan. Mxfiyi-dilxst mtaqi-cmalndr snin. *** Rhm qlmaz mni-dilxsty, cananma bax, Byl birhm yolunda bu xan canma bax. Ey mni xst qlb halma rhm eylmiyn, Sri-kuyindki bu naleyi-fqanma bax. Ey deyn duzx odun hicr il yeksan, bir gl ak edib kksm, bu sineyi-suzanma bax. Knl, hvaln sordum, rupriv syldi, Bu qara tellri gr, zlfi-prianma bax. Ey dn eqin glhrlrin, bir gz ab, Laxta-laxta cigrimdn tkln qanma bax. Sorma, ey ux, knl haltini hicran gecsi, Qanl gz yam gr, dideyi-giryanma bax. Qlmadn krn ol nemti-vslin bir dm, ndi, ey Mxfi, glib bu bi-hicranma bax. *** Olmasn bir lhz km, yarb, bamdan uri-eq, xmasn bu mlki-dildn bir zaman qovayi-eq. kmz dnya qmin gr gets lindn var yox, un pnahmdr mnim lnc mavayi-eq. Ey knl, bu vkt dnyas sitmdir bana, Rbt etmz padahlar txtin eydayi-eq.

182

____________________Milli Kitabxana______________________ Sanma ey qafil ki, zhmtdndir bu zarlq Aikar bir lzzti-candr bu ah vayi-eq. Bhri-eq, ey knl, gr mb saini Yunis misal, Kam kmi oxlarn ol mahiye-dryayi-eq. Eq ara mqsuduna, Mxfi, yetrsn, sbr ql, Rahbrdir n sn bu yolda ol movlayi-eq. *** Xeyr edrmi mn mriz he bir qan, ey tbib? Eq drdidir canmda bunu bir qan, ey tbib. Drdimin yox arsi snd, n izhar edlim, Saxlamaq xodur an can ir pnhan, ey tbib. Shhtimdn tri zhmt km axr sn bs, Glmy ta yar z mkld drman, ey tbib. stsn chht bulam, vsli-nigara ar ql. ldrr billah mni bu drdi-hicran, ey tbib. xsa yarn mhnt drdi bu canmdan mnim, N grkdir ta mn bu cism bu can, ey tbib. xmaz ol sevdayi-zlf yar badan, xsa can, l gtr, hvalm etm prian, ey tbib. Saxlaram drdi-dili mn Mxfi, izhar etmrm, Fa gr ta etmy bu emi-giryan, ey tbib. *** Dn-dn r dnd rxi-hmr stn, bnmdi guya kim tklb gllr stn. Ll lbin knarna xm xtinmidir? Murblrmi yoxsa db kkr stn?!

183

____________________Milli Kitabxana______________________ Yarb, bir nurdu kim, tklb yar trrsi, Ya Kbdir ki, glmi ann kafr stn?! traf-lblrind o xali-siyahdr? Ya lgri-hbmi glib Kvsr stn. hla gzn tky verib tai-bruya, Bir mstdir ki, meyl qlr minbr stn. fan olan o qamtin salarnmdr? ahmarlarm yoxsa xb r-r stn?! Bilmm, zizim, eqin ara Mxfi neylmi, Hr yan glibdi drd qmin lgr stn. *** Mftiyi-hr ki yol tapmad meyxanmiz, Rkidn urdu sitm dan peymanmiz. Fxr ql, ey dili-divan ki, bu hr ir, Yoxdu bir ux ki, yol bulmaya kaanmiz. ql idi eq il bazi dgl kim girlr, ki sultani-mxalif dili-viranmiz. Bunca dad etdim o uxun sitmindn bir ks, Yoxdur axr ki, qulaq ver bu fsanmiz. Geclr mnzili tyir edrm, ayd o dust, Shv edib bir qdmin basa bizim xanmiz. Bu qdr dd knl eqin bir mahvin, Hi bay olmad rab dili-divanmiz. Lafi-dindarln, Mxfi, sni kafr edib, Kbdn bir yol ola ka bu btxanmiz.

184

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ HSN QARABA Mirz Hsn Qarabai 1824-c ild Sua hrind doulmudur. O, zmansin gr yax thsil alm, rb, fars dillrini yrnmi, klassik poeziyann qayda-qanunlar il tan olmudur. Gnc yalarndan xrda alver balayan Mirz Hsnin hyat zhmtl kemidir. O, ticart mqsdil doma yurdundan ayrlaraq, qrbt ellri hrbhr gzir, dolanq qaylar il yaamal olurdu, uada olduu vaxtlarda il "Mclisi-ns"n yncaqlarnda itirak edirdi. air 1904-c ild uada vfat etmi v orada dfn olunmudur. Mirz Hsn Qarabainin lirik eirlr divan dvrmz qdr glib atmdr. Hmin "Divan" sasnda airin "Seilmi srlri" hazrlanm v birinci df 1973-c, ikinci df is 2000-ci ild Bakda nr edilmidir. Burada veriln nmunlr hmin kitabn ikinci nrindn gtrlmdr. QZLLR Gzlrin mayil olubdur yen xunxarla, Bli, srxo olu amad sitmkarla. Kfri-zlfn din imanma ox aiq olub, Bilirm ki, salacaq rxn bu dindarla. Yoxdu hicranna knlmd dxi tab tvan, N bel talib olubsan bu dilazarla? Qamtinl n rva srv brabr ola kim, Xeyli mkld o glsin bel rftarla. Gl cmalnla gr bhs glibs, n cb, O sbb salm zn gln ara xarla. Etmzm ikv gzndn n qdr qlsa Mst olan mail olar nki cfakarla.

185

____________________Milli Kitabxana______________________ Flyin mahn edib mehri-ruxun srkrin, Gah verir nur ona, gah salr tarla. Olma divan, o zlfi-xm meyl etm, Hsn, qlin olsun, zn salma o ahmarla. *** Sn, aa, bizlr n ruhi-rvansan, getm, N hmin bizlr n, alm cansan, getm. Snsiz aram n mmknd taplsn bizd, Sn biz quti-rvan, tab tavansan, getm. Bu yqinimdi ki, alm olu viran snsiz, Dolanm bana, sn cani-chansan, getm. Arizum oldu ki, ox mr edsn almd, "Mhfili-ns"d sn virdi-zbansan, getm. Biz sninl edirik alm ara fxr hmin, Sn bizim izztimiz, fxri-zmansan, getm. Sndn ancaq yetiir qlbimiz zvq sfa, Sn sfabxi-dili-pir cvansan, getm. Vird edir am sba sidq il bu eri Hsn, Fqra hli n darl-mansan, getm. *** tmidi dili-qmzd viranlr ir, Sd kr ki, tapdm onu meyxanlr ir. Yarb, yen l silsileyi-zlf kim urdu, Aub dbdr yen divanlr ir?! Tari-sri-zlfnmd kim, an zbdr, Ya riteyi-candr dolab anlr ir?

186

____________________Milli Kitabxana______________________ fsaneyi-Frhad il Qeys oldu framu, Yazld halm mnim fsanlr ir. Zahid, sni tan, mni z halna qoygil, Gzdirm mni mscid btxanlr ir. oxdand knl mail olubdur meyi-nab, Yar ksi db bs ki, o peymanlr ir. Mddtdi Hsn xstdi bu glxni-qmd, Saqi, nolu ksn onu mstanlr ir. *** Qamtin tk boy atb srv xuraman olmaz, Arizin tk, snma, bir gli-xndan olmaz. N olar trreyi-zlfn kimi bir snbli-tr, N dodan kimi bir lli-Bdxan olmaz. N qan tk flk zr olu bir taz hilal, N camaln kini bir mehri-dirxan olmaz. N gzn tk olu bir trki-kmandari-cri, N mjn tk can alan navki-peykan olmaz. Hsni-ruxsarna ox kimsn maildi, vli, Ey mlkzad, sn mn kimi heyran olmaz. Gr sri-kuyin zahid dems xldi-brin, ncim, sevdiyim, onlarda ki iman olmaz. Nolu gstrsn, zizim, mn bir lhz zn, Mehri-rxsarna bir zrr ki, nqsan olmaz. Gri almd nzaktli gzl oxdu, Hsn, Leyk bu ivd, bu qmzd canan olmaz.

187

____________________Milli Kitabxana______________________ *** hvaln, ey dil, sn yarn demdimmi? Hr feli xtadr o nigarn, demdimmi? Meyl etm o zlf, zn salma xtay, Zncirdi hr bir xm tarn, demdimmi? k cvrn, ey dil, n qdr var hyatn, Bdmstliyini emi-xumarn demdimmi? Ey dil, o siyah emi-xtakar inanma, Tzviri-bladr, hmc karn demdimmi? Can verm, knl, eq, onun km cfasn, Eq atinin ahu nzarn demdimmi? Sbr eyl, knl, eqd hicranna yarn, Hicran gnnn nalv zarn demdimmi? Vsl il, Hsn, eylm hicrani framu, Var dalda xzan bu baharn, demdimmi?

188

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD BAIR XALXAL Mhmmd Bar Xalxali 1829-cu ild Xalxal yaltinin Qarabulaq kndind ruhani ailsind doulmudur. lk thsilini evd atas Axund Molla Heydrdn alan Xalxali 14 yana atanda biliyini artrmaq n Zncana, oradan da Qzvin getmi, xsusi mllimlrin yannda dvrnn elmlrini yrnmidir. Tahsilini baa vurduqdan sonra doulduu knd qaydan Xalxali mrnn axrna qdr Qarabulaqda yaamdr. O, 1900-c ild vfat etmi v knd qbiristanlnda dfn olunmudur. Zmansin uyun yax thsil alan Xalxali srlrini Azrbaycan (trk), fars v rb dillrind yazmdr. airin azrbaycanca divanna "Slbiyy " msnvisindn baqa qzl, mxmms, tcnis (qoalq) v saqinamlri daxildir. Onu dbiyyat tarixind mhurladran "Slbiyy" (1893) msnvisidir. Mvzusu xalq arasnda geni yaylm nal v hekaytlrdn alnm bu sr Tbrizd v Bakda bir ne df nr edilmidir. Bu kitabda veriln "Slbiyy" "Cnub ulduzlar " (1984) kitablarndan gtrlmdr. SLBYY (xtisarla) BALANIC Bel nql eylyib Mirz Filani Klami dorudur, yoxdur yalani Ki, bir Tlk diyari-sfhanda Ki, yni qeyrti-mlki cahanda. lin dmyib quti-mnasib, Muradn vermyib rxi-mlaib. Nen ki, salmayb bir zad lin, Keib bir ay ki dymyib t dilin.

189

____________________Milli Kitabxana______________________ Tkndi sbri, oldu taqti taq, Bu vstl ona tng oldu afaq. Qarald gzlri, getdi qrari, Acndan getdi ldn ixtiyar. Oalb evd z ac, klfti ac, Xdngi-ibtilay oldu amac. Gn qar, zlm ardn l, li qoynunda qalmd mttl, Mqavvay dnb cismi-nzari, Gec-gndz edrdi ah zari. Tkld cism, qald misli-say. qiqi rngi dnd khrbay. Uaqlardan biri "acam" deyirdi. Bu, yz batman qm qss yeyirdi... BAR TLKNN AVARA QALMASI HEKAYT Xlas, n mttl qald Rubah, Tkb gz ya, kdi nalv ah. Qab, sy eylyib hr smtgah, Tutub yz, yollanb hr ahrah, Edib ox hiylv fsun tzvir, Qlb salus mkr fikr tdbir. Gedib hr kuv hr rhgzar, Girrdi hr ev, olmazd ar. Mcat drdi ald xst canin Ki, qoymub sfhanda girmmi hin,

190

____________________Milli Kitabxana______________________ Xyalnda toyuq nqi krdi, Baxb ol nq gz ya tkrdi. Grnd gyd bir qu gz yumard; Gzn yummasayd, n umard. Xoruz adn eitsydi birindn, krdi seyh, qalxard yerindn, Mzzin sslnnd gz aard, Xoruza bnzdib prran qaard. Xyalin dnd gy friklr, t guya ki, vrtlr yeriklr. Yuxusuna gr glsydi cc, Oyanmazd yuxudan ta lnc. Kerdi gylr ah fsusi, Eitsydi gr bani-xorusi. Toyuq adn biri yerd yazard, O ad altn min arn qazard. TLKNN XOHAL OLMASI V FAL AMASI Xlas, Tlk n hatif szn Eitck imiib ad gzn. Mxxs eylyib ltfi-xudan, Sevindi, gld, qld adimani. O dm tapd bir aq, oldu fal, Dedi: Tapsam toyuq, dn bir al. Sovuracaq abn al durdu, Sevindi Tlk ad oldu, qudurdu.

191

____________________Milli Kitabxana______________________ Verib tky yer, durdu aya, O yerdn sallanb gldi aa. Yetib bir dry ol zar fkar, N grd, bir damaql kk toyuq var. Yeyib zbs ki, dan har olubdur, Snin tk xeyli nahmvar olubdur. Olub srmst, edib hqqi framu, Dama il edr cami-sfa nu. Vurar ch-ch girnd lalzar, Deyir blbl ndir, kklik nkar. N Allah anlayr, n mzhb din, Zlaltdn edibdir trki-ain. Qrurundan yeriin azdrbdr, kib qddin, deyrsn qaz durubdur. TLKNN YUXU GRMS Xlas, n bu fikr dd Tlk, Qm qss odunda bidi Tlk. Uaqlarn salard hey xyal, Tkrdi gz yan, eylrdi nal. yaln fikr edib gldi fan, Ucald l ahi asiman. Drdi xatirin qvm qarda, lrdi gzlrindn mttsil ya. Msibt ritsin bst oldu, Zibs dyd zn, xst oldu.

192

____________________Milli Kitabxana______________________ Zlalt mvcn qrq oldu, batd, Ban qoydu bir da st yatd. Yuxuda grd bir xsi-mclll, Glib ltf il kdi bana l. Mclll n Klimi-adiyi-Tur, Dirklnmi zndn gylr nur. Buyurdu dur, ndndir, ey blake Ki, olmu byl hvaln mvv. N var banda, ey mhzuni-klba, Tkr daim gzn peyvst qan-ya: Yaxan par, gzn yal, prian, Olub ln dmadm ah fan. N drdin var dbsn ruyi-xak, Smkdn vc edib ahn smak. Eitck bu sz Rubahi -xst, Ayaa durdu ol zar ikst. Slam eylb, buyurdu rsmi-tslim, lin qoydu dn, qld tzim. Vurub clladi-qm boynuna drtm, Tkb gz yan, ald grtm. kib vzai-hvalin byan, Bu nhv il deyrdi yan-yan: "Trhhm ql, aa, didm yan, Mni ndr uaqlarn bain. Dbdr yadma hli-yalim, Odur tyan edibdir ki-alim.

193

____________________Milli Kitabxana______________________ Atam acdir, anam ac, klftim ac, Msibt oxlarna oldum amac... Dedi ol xs yatma, dur ayaa, Tla eyl, dayanma, x bu da, Grrsn orda bir qurt, eyl tzim, lindn hr n gls, eyl tkrim. Onunla yolda ol, gz bu arad, Bu tezlikl yetrsn sn murad. QURDLA TLKNN SHBT Dedi Tlk: "Sn, ey fxri-hrar, Mrxxs eylsn birc szm var. Budur rzim, ndn byl prian Olubsan, ln olmu ah fan. Gzndn mttsil qan-ya tkrsn, Flaktl yaman gnlr grrsn". Dedi Qurd: "Ey oul, qoy mn cavabn Deyim indi, cavabn, ya savabn, Cavanlq almind rr idim mn, riri-nfsi-bumi-dhr idim mn. N ox ba verdi mndn zlmi-bidad, limdn gylr qovzand fryad Ki, ox ld kei, olaq rtdm, Yelin salm inklr qarn yrtdm. Mslmanlar saldm iztirab, Tpildim kmlr, qoydum xrab.

194

____________________Milli Kitabxana______________________ obanlar bana gtdim oyunlar, Ayrdm klldn kk-kk qoyunlar. Glir yadma bir gn bir cavann, Hmin bu drd ksdim amann. Qng olan ki xtti glmmidi, Cavanlqdan muradn almamd. Trhhm etmyib, qann tkdm, Yetn sat yxb qarnn skdm. Yedim, doydum, yetidim mddam, Glib da bana, girdim bu dam. Gec kedi, shr gldi, xb gn, N grdm, bu biyabani tutub n. O vaxtda yz nfr grdm zn mrd, Dolanr llri banalv drd. Hmin ki, tapdlar ol nvcavani, Olub bu drd mhr yani. "Oul vay!" Nalsi tutdu cahani, Salb drd zmin asimani. Dalnca bir glin, olan anas, Banda qar, ld toy xnas. Yetidilr o ni-namurad, Yolub salarn gldil dad. Qard ss-ss, qopdu qiyamt, Qiyamtdn grnd min lamt. Grk bu zlmlr olsun mkafat, Odur, tutmu mni drdi-afat.

195

____________________Milli Kitabxana______________________ Keir hr cr ola dnya zabm, Grn, aya nola yvml hesabm. Oturmaqdan, zizim, he kar amaz, Bu haltd biz yatmaq yaramaz. midim var ki, olsun mqdmin xeyr, Gedk ruzi dalnca, eylyk seyr. limdn tut, mni qovza, dayaq ol, Tafl eylm, olum, sayaq ol. Eitck bu sz, Tlk olub ad, Qyudi-drd qmdn oldu azad. Qabaqca pd qurdun sqqlindn, Dalnca durdu yapd lindn. Dedi: "Qm, ya rfiqi, ya nisi, Mlazi-mlci- vni-risi". O dm qurd istdi dursun, yxldi, Tkb yan, rkdn nal qld. Dedi: Canm ald natvanlq, Bdnd taqtim yox, ay cavanlq! Cavanlq getdi ldn, dad, bidad, Dxi olmaz bu qmli xatirim ad. QURDUN TLY DMS Xlas, Tlky ol grgi-bdxu Dedi: "Bismillah, ey dildari-xoru. Oul, durma, deyil durmaq zamani, Yeyib kr eyl heyyi-zlmnani.

196

____________________Milli Kitabxana______________________ Dayanma, dur, soxul, sn dl, nazim; Yemk grdn, demk artq n lazim? lin, biar, qoynunda qalbdr, Mgr itahuvu axta albdr? Dayanma, n l frst dbdr, Di gl, olan, mgr azn biibdir?" Dedi Tlk: "Mni tut indi mzur, Mn lan yemk olmazd, mqdur. Nen, sabiqd mn nzr eylmidim, Xudavnd bir ay oruc demidim. Mkllflr kimi, mahi-siyami, Tutam ixlas il ruz tamami Ki, Allah rhm ed bu qmli hal, k mn biksi bzmi-vsal. lim damni-vslin alam mn, Glm daim hzurind qalam mn. Bhmdllah, yetib nzrim yerin, Yetidim qiblmin xaki-drin. Bu bir ay sovmdn bir gn qalbdr, N zhmt kmim, canm albdr. Buyur, mul ol, ey inkrftar, Ki, ta olsun mnimn vqti-iftar. Bu gn tutsam, yetr nzrim kmal, Grk indi baxam tz hilal. Yetimi gylr ah fanin, Yemkd olginn sn, nui-cann!"

197

____________________Milli Kitabxana______________________ Bu qvali eitck Qurd inand, rkdn bavr etdi, doru sand. Qdm qoycaq o dmd dd bnd, Kmnd, dd bir ahu kmnd. Db bnd, xb quyruq knar, Salb biary qurdu ah zar. Bu vzai grb Grgi-mkddr, Dedi: "Aya n vardr, ey bradr?" Dedi Tlk: "Baxb grdm hilali, Yemk vacibdir iftarda hlali." Dedi: "Grsndi ay, bayram haandr Ki, bayram qdeyi-qlbi aandr". Dedi Tlk: "Ey yari-msahib, Olur bayram glnd tll-sahib". O dmd quyruu Tlk gtrdi, Dayanmb ta yalin yetirdi... KTABIN SONU Bhmdullah, "Kitabi-Slbiyy". Tamam oldu cb irinqziyy. Zmani-Nasirddin ahe-Qacar, ahnahi-cahangir-cahandar. Mn yoxdur yolu, ahi edim mdh, Nen ki, qorxuram mdhim ola qdh. Vlakin ahmz ox yax ahdr, Xilaft brcn rxnd mahdr.

198

____________________Milli Kitabxana______________________ Onun hdind asud dolannq, dalt klgsind daldalannq... vamnnas yazdm bu kitabi, Mvcch olalar, qldm xitabi. Deyib ox mzhk, qldm zraft, Onun zimnind bm yazdm nsiht. Nen ki, xlq hcv ac glibdr, Zraft szlri irin olubdur. Qardrdm ikisin, gldi nal, Yetdi mnthay-etidal. Bu zrmd sora, gr mrdi-bdxah, Trrz eyly, lhkmllillah, Xbr alsa, biri adm bilfrz, zm z adm qoy eylyim rz: Mhmmd Bairi-Xlxaliym mn, Fnuni-mriftdn xaliym mn. Bu frdi-axiri nzmi-svabi, Byan eylbdi tarixi-kitabi.

199

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ MEHD KUH Mirz Mehdi kuhi 1829-cu ild Tbrizd sntkar (aynasaz) ailsind doulmudur. lk thsilini mollaxanada almdr. Gnc yalarnda Maraaya km, ticartl mul olmudur. i il laqdar Trkiy, Orta Asiya, rbistan v rann bzi yerlrini gzmi, bir mddt Tehranda qaldqdan sonra yenidn Maraaya qaytm y mrnn axrna qdr orada yaamdr. 1896c ild Maraada vfat etmi v orada dfn olunmudur. Bdii yaradcla gnclik illrind balayan kuhi hm klassik, hm d xalq dbiyyat slubunda srlr yazmdr. Qzl, qid, mxmms, qit, qoma, grayl janrlarnda olan lirik eirlri, "Mnazireyi-ql Eq", "Clala yd" adl epik msnvilri ona hrt qazandrmdr. airin lmndn sonra srlri bir ne df ap edilmidir. Burada veriln nmunlr "Cnub ulduzlar " (1984) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Gln birdir, gedn birdir, qalan bir, Gln qalmaz, gedn glmz, cb sir. Bir vvl var, bir axir var deyillr, Bu bir szdr, n vvl var, n axir. Aar min mclisi-bazi dmadm, Tamaay qurulmudur bu adir. Mali-kfr imandn xbr yox, N frq eylr bu mmindir, o kafir. Trazi-xamsindn tk yaynmaz, Talllah, cb ustadi-mahir. Yaman getdi cavanlq, mn qocaldm, Pri kuyind bir div oldu zahir.

200

____________________Milli Kitabxana______________________ N hasil zur zrdn cz tssf, Dria, gnci-Xosrov, cngi-Nadir. kuhi lmyinc bu tilsimi Deyil sndrmaa bir kims qadir. * * * Piri-meyxanay bax, Cmd n var Keyd n var? Bxi seyr el, Hatmd n var, Teyd n var? Bir qdh sald ayaqdan sni, biar hrif, Pey apar, gr mn in cami-peyapeyd n var? Grmyn gueyi-emi-siyhi-canani, N bilir gueyi-meyxan ndir, meyd n var? N qdr var nfsim, kmyim fgan neylim, Bir quru naldn zg, de grm, neyd n var? Canm, malm aldn, dxi, zalm, bsdir, Bu kuhi dediyin mflisi-laeyd n var? *** Yen, ey gzlri mftun, sn mftunm mn, Zar mhzun digrgun ciyrxnm mn. Nola bir ltf il dindir mni, xonud eyl, Gri dnam il, sndn yen mmnunm mn. Rsmdir qqeyi-znciri qrar divan, Vermim zlfn dil, gr nec Mcnunm mn. strm ox sni, canmdan ziz cann n, And im canuva nahq yer, mlunm mn.

201

____________________Milli Kitabxana______________________ Busyi-ltf qlb, aldn vz can nqdin, Ala z busvi, ver canm, mbunm mn. Gzmn ya kimi tkm ya meyi-nab, Saqican, tneyi-lli-lbi meygunm mn. *** Gzlrimdn tklr bu dili-mztr qan, Byl nahq yer tkm, a gzm, hr qan. Gnd min aiqi ldrs xdngi-nazn Knlmn ox sn, zalim, yen qeynr qan. Trreyi-gueyi-emin el qan il xizab, Xo olur hpri-laind kbutr qan. Dildim llvi, ey qan sovuq, qan oldu, Sn d lk qanm, tut qan brabr qan. Nighin gizldir ol mst gzn, nki bilir, Qanlnn qanna bais olu xncr qan. rm qanuvu, bu aiq, zahid, az c, n mslman hdrdir tk kafr qan. Az fan eyl, di get, ay qan dolmu aiq. Eidr yari-sitmgr yen eylr qan. Can vern eqd bir sn deyisn, ey Nai, ox bu meydanda axb nazl igidlr qan. QOMALAR Blbl kimi bu gln glmim, Lal grm, snbl gorm, gl grm. Deyirlr snd var ox iv, xnd, Birc klm dan grm, gl grm.

202

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir yol grdm yxdn xanimanm, tirdim almd ad sanim. Bir d zn gstr, gl al canm, Glmim tanrya tvkkl grm. Mn razyam hr n olsa mqddr, Zlmn kuhiy xodu, sitmgr. Bu mn, bu ba, bu yol, bu sn, bu xncr, Zhmt kib ayaa dur, gl grm! *** Bir d yolum ds yar otana, Mnim iim ham ksdn saz ker, dr deyib, danb, glmk Aralqdan yz min rk naz ker. Gl gl svkib, laly lal, Qumrular, blbllr krlr nal. Saqi, bu mvsmd gtir piyal, Bir az kemz, payz glr, yaz ker. Saqi dolandrsn cami-glrngi, Dzlsn mclis lal, mrdngi, Oxusun xannd, oynasn cngi, Xyalmdan setar ker, saz ker. Yhrlyin khr at dubar, Tfngimi verin, glmim zar, Mn istrm bir d xam ikar, ox deyillr: "Bu kvndn qaz ker". Az mnim barm qan il doldur, Drdin bu canmda hamdan boldur, Deyillr: "Knldn knl yoldur", kuhi knlndn niy az ker?

203

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Bir deyn yoxdur o mhcmal Aiqi-nalan glsin, glmsin? Hsrti oxdur bzmi-vsal, Bu didgiryan glsin, glmsin? Aiqi-zarn glni-naz Glibdir, sndn istr icaz. Buyur bir grm, ey gli-taz. N oldu frman, glsin, glmsin? Aiqin snsiz didgiryandr, Laltk bar qssdn qandr. Hr n hkm etsn, bndfrmandr, Ey hi-xuban, glsin, glmsin? Aiqin snsiz bil adlq etmz, lnc sndn l kib getmz, He ks z yarn bel sinsitmz, Ey sn qurban, glsin, glmsin? Blbli-zarn ruzi-lstdn, Nal kmkdn dd nfsdn, Ha el-bel knci-qfsdn, Nalv-fan glsin, glmsin? ox yubandrma, gl sni tan, Xaki-drind Naiyi-zari, Di qurtar, kafir, bu biqrari, ld mslman glsin, glmsin? GRAYLILAR Bu bivfa, bu bivfa Dnyay bax, dnyay bax. Sald mni Mcnun kimi Shray bax, shray, bax.

204

____________________Milli Kitabxana______________________ D Mebdinin sorain, Gl yengic qabain, Tvillr bucain Qovay bax, qovay bax. Gl bir ne hmraz gr, Dmbki edn naz gr, Aq lind saz gr, Zurnay bax, zurnay bax. vrtlri sdrniin, Kiilr trk edib iin, Gr nec aardr diin, Mollay bax, mollay bax. Mclis dzlb yeyin, Ham deyir: "Yeyin, yeyin." Yar saman, yar peyin, orbay bax, orbay bax. Bu sorbay etm nzr, lhzr, qarda, lhzr. ind bir rdk zr Dryay bax, dryay bax. Bu mclis zm eyldim, orba yedim, hzm eyldim, Otdum bunu nzm eyldim, Svday bax, svday bax. *** Sni bir ahi-glrxan, Mn zm zlil grdm. Sni bir nvrst cavan, Mn zm zlil grdm.

205

____________________Milli Kitabxana______________________ Yar yannda ylndn, Aldm yz min bus sndn, zn dndrmdin mndn, Mn sni ox hmil grdm. Hmmtini grdm ali, Drdimdn eyldim hali, Lblrindn qnd bali, Sel, su kimi sbil grdm. Mn istrm sni yeyim, Dilin, dodan eynyim, Aclqdr, axr neylyim, Bu ili yaman il grdm. riyibdir cismi, cani. Qalmayb tab tvani, kuhiyi-binvani Bu qapya dxil grdm.

206

____________________Milli Kitabxana______________________ MOLLA AA BXUD Molla Aa Hac Ta olu Bixud 1830-cu ild amaxda doulmu, thsilini orada almdr. "Beyts-sfa" dbi mclisinin nfuzlu zvlrindn olmudur. Seyid zim amaxda olmadqda mclisin yncaqlar Bixudun rhbrliyi il kermi. Bixud 1892-ci ild amaxda vfat etmidir. srlrini Azrbaycan v fars dillrind yazan Bixudun divan hllik ld edilmmidir, Burada veriln nmunlr "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Ey dil, bar meyxan sar bir gzr eyl Gr mstlrin halti-vcdin, nzr eyl. Gr istysn dhrd sahibnzr olmaq, Xaki-dri-meyxanni, gl klbsr eyl. Bir gl mni cvr il hid eyldi axir, Blbllr, ey badi-sba, get xbr eyl. Yan ati-hicran, knl, k bu blan, Bu eqdn axir demdimmi hzr eyl? Tsir elmz ol bti-sngindil nalm, Ey ahi-shr, gl, bar sn bir sr eyl. Ahm klyi yxmadi bnyadn hicrin, Ey seyli-sirikim, sn zn bir hnr eyl. xmaz baa, yz rh edsn zlfi-hdisin, Bixud, bu uzun qissni, gl, mxtsr eyl.

207

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Riyaztsiz, knl, bu nfs bir tovsndi, ram olmaz, Buna cvlanghi-rs rz ola, seyri tamam olmaz. Cahan dost tutduqca edr dmnilik peyda, Bu dmn kamdan, ey nfs, hasil hi kam olmaz. Cahan mmursind knci-izlt ixtiyar eyl, Qnat hlin, ey dil, bel raht mqara olmaz. yaqdan dmmi sy eyl, ldn verm mey camn, Cavanlq uri qalmaz bada, bu n mdam olmaz. N tvi eylyirsn cam, elind ruzi-mhrdn, gr piri-muan vermis, o qorxma, haram olmaz. Tmnna eylsm, saqi, lbindn bus, mzurm, Bu rvn mrdir kim, mst olan ksd nizam olmaz. Brnm xirqeyi-salus, Bixud, tndn qorxub, Bu meydani-mhbbtdir, bu yerd nng nam olmaz. *** km, ey dust, mni mscidi-viran san, Gen ksn d mni, k bar meyxan sar, l bnayi-zman sngi-mlamt gtrb, Gr n vq il baxrlar mni-divan san! Vaizin pndi ki, hrgiz mn tsir etmz, Yz min fsun oxuya, getmnm fsan sar. Dftri-hsnn hr ks gr ol mahruxun, Min kitab oxuna, baxmaz dxi Quran san. Sbh gstrm mn, zahid, mamndn utan, Mri-zirk ki, gr dami, dnr dan sar?

208

____________________Milli Kitabxana______________________ Mn ki divaneyi-eqm, mn ox sylmyin, "Hu" deyib, ba qoyaram kuh biyaban sar. Eq ara blbli-pabst idi Bixudi-zar, Baban ad prin, atd glstan sar. *** Tng gldim, saqiya, bu mscidi-virandn, Gl, trhhm eyl bir yer ver mn meyxandn. Vaizin pndin tutub, meyxandn kdim yaq, Olmuam indi xcil bu tutduum fsandn. Sirrlr kim, sbhv mshfdn olmazd yan, mdi oldu aikara sn vern peymandn. Dur, gzn qurban, saqi, bad ver, hd etmim, Kim, olam mst, l km bu sbheyi-sddandn. Dn xta etdim, dedim kim, zlfn zncirdir, fv ql, xmaz, gzm, mqul sz divandn. Hqq vasil olmaq istrsns, ey dil, trk ql Shbti-yari, qti-lft et bigandn. Mn ki nam nngdn kedim yolunda saqinin, Syl, ey Bixud ki, indi eylyim prva ndn? MXMMS Edn yar arzusunu mhnti-yar dzmzmi? Gl aiq olan blbl cfayi-xar dzmzmi? Vfadan dm vuran aiq qmi-ddar dzmzmi? Ola gr tiri-qmdn sinsi sdpar, dzmzmi? O qm, kim, aiqi mrhm qla srar, dzmzmi?

209

____________________Milli Kitabxana______________________ N qm, hicran il barm dn hr lhz gr qan, Vsal gz tikn aiq dzr, lbtt, hicran, Xoam gr m tk cismim tutub od eq ara yan, Hqiqt sirrin istrs dm kuyindn prvan, Vcudun trk edib, candan keib, hm nar dzmzmi? Stuni-sbrim gri vurar Frhadi-qm ti, tirmz dil qmi-tdbiri, dmz xof ndi, Biz ustadmz eq ir sbri gstrib pi, nlhq sylyn arif fnadan etmz ndi, Rmuzi-eqdn agah olan ks dar dzmzmi? N qm, gr ki-xnin sasa hrdm emi-nmnakm. Yaxb eq ati badi-fnay vers gr xakm, Olurmu eqdn bir lhz xali sineyi-pakm, Mlamt kuyinin rsvasyam, yox tndn bakm, Dey Mcnuni-eq hr zaman min yar, dzmzmi? N qdr eqind ksm drd qm, ey dust, minntdir, Cfa kim, Bixud sndn glir, eyni-mhbbtdir, Mrizi-eqinm, drdin mn daruyi-shhtdir, Sninl idiyim qan olsa, guya hd rbtdir, Malic tlx rbt vers gr bimar, dzmzmi? QZL-MSTZAD Zahid, bu fna mlkd dvran snin olsun, verdim sn yeksr. Zhd vrv tat iman snin olsun, mcmuyi srasr. Duzx mn aystdi, cnnt sn layiq, mn yanmaa ayiq, Sn cnnt get, huriv qilman snin olsun, qalsn sn kvsr.

210

____________________Milli Kitabxana______________________ Firdovsi-brin, qsri-tla, emyi-tsnim, olsun sn tslim, kdim limi, ll mrcan snin olsun, sn olma mkddr. lminnt lillah ki, knl yetdi murad, qalrmd arad, Get sn dolan avar, biyaban snin olsun, bihadiv rhbr. Bixud ki mlamtlr xlq ir boyand, yatmd, oyad, Get, dhrd, zahid, sr saman snin olsun, l sk dxi kafr.

211

____________________Milli Kitabxana______________________ BLHSN RAC Hac blhsn Raci 183l-ci ild Tbrizd doulmu, thsilini d orada ahmdr. xsi mtali yolu il klassik rq dbiyyatn yrnn Racinin pesi tacirlik imi. 1876-c ild Hcc ziyartin getmi, Mkkdn gmi il qaydarkn Qrmz dnizd tufana db, srniinlrl birlikd hlak olmudur. Raci srlrini Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Onun divanlar v ayri-ayr eirlri dflrl Tbrizd v Bakda apdan xmdr: Burada veriln nmunlr airin 1992-ci ild Bakda nr edilmi "Seilmi srlri"ndn gtrlmdr. QZLLR Gtr saqi, meyi-glfami, doldur cami-zrrin, limdn dut, amandur, qrq oldum qss bhrin. Knl az qaldi ak olsun, kdurtdn hlak olsun, Gtr peyman, pak olsun, bu dm manndi-ayin. Gzn qurbani, peydrpey, gtr mstan cami-mey, Yetisin nreyi - "hey-hey" flkdn mah prvin. Bilurin cam il i, gtr bzm ir grdi, Dxi naz eylm pi, mni-mhzuni-miskin. Grkdr bu dili-giryan, ola Yqub tk xndan, Deyillr Yusifi-Knan, glib Tbriz hrin. Dutan hrtd yyami, vern ymay arami, Onun zlfi-siyhfami, bladur bu dil din. Baxan bu arizi-al, dr bir zg hval, Deyr: - Nqqa bax, lal kibdr brgi-nsrin. Sba n snbl reyhan, ednd zlfini fan, Dnr bu sfheyi-ran, diyari-in Macin.

212

____________________Milli Kitabxana______________________ O uxun emi-laini, edr seyd ahuyi-ini, Xraci-in Maini, salubdur birc main. Sbu baini mclisd, mnni qoydu tar st, Dedi ahst-ahst nigar adin bu qmgin. De bir trki qzl, Raci, oxusun bu gzl,Raci, Bld olsun zl Raci, rmuzi-eq drdin. *** N qdr sn kimi bir qndhanm yox idi, Ey priv, bu qdr ah fanm yox idi. Tutiyayi-xti can nqdin alseydim gr, Ey gzm, bil ki, bu sevdada ziyanm yox idi. Yar rmz il ham drdimi bildirdm mn, Kfi-raz etmg hrnd zbanm yox idi. Sri-kuyin mn dnyad ta eyldi Hqq, nki qbad mnim meyli-cinanm yox idi. Grdi prsuz il yand bu gec halim m, nki bir m kimi can yananm yox idi. Nemti-vslv sod kr yetidm birnc, Mnim z taleyim hi gmanm yox idi. Raci, yazdum qala mndn bu qzl nam nian, nki almd mnim nam nianm yox idi. *** Yxdlar aiqlrin qlbi kimi meyxanni, Bivfalar hdi tk sndrdlar peymanni. Lli-canan tk uzaq old nzrlrdn rab, emi-dilbr tk xumar saldlar mstanni.

213

____________________Milli Kitabxana______________________ Rind eyx salik zahid qarm bir yer, emi-hqbin yox, se namrd il mrdanni. Ddi rvnqdn glstani-vfa, za zn Blbli-eyda yerind balyub fganani. Ati-vqi-mhbbt yandururd aqibt, mlr nahq yer yandurdilr prvanni. Oldum hmrng, cmat, eqi-xal zlf il Riteyi-znnar dzdm sbheyi-sddanni. Ey dil, l k, yox bni-nvi-brd etibar, Mskn et bayqusift bir gueyi-viranni. Kuth eyln qisseyi-zlfi, ey rbabi-qul, Raht glsn qoyun, zncird divanni. Raci, grdm trgi-candur iqtizayi-ittihad, Bzmi-vsli-xas qoymazlar gir biganni. *** Hbb aysi, zahid, sn Quranda tapld, Misdai mn arizi-cananda tapld. Asar-unati-zhurat-hqayiq, lhq gen bu mslki-rfanda tapld. Sinmd yan old tilismati-mhbbt, Bir gncd mxfi ki, bu viranda tapld. emimd xyali-rqi-arizi-canan, Guya dri-hvardu, mmanda tapld. ncitmn, tibba, bizi, drdi-qmi-eq Drman n rstud, n Lomanda tapld.

214

____________________Milli Kitabxana______________________ Qaldi sri-zlfnd knl, kam yetidm, N eyd bu, ami-qribanda tapld. Zahid, bu prihry bir diqqt il bax, Get, gz, gr gr rvzeyi-rizvanda tapld? Olmudu knl Yusifi bir mddt idi gm, Axtardum on, cahi-znxdanda tapld. Ey vacibn imkanin talib olan aiq, Mzhr ona, gl, almi-imkanda tapld. Qmzn tkdb, nazun alub, ivn apard, Sedpar knl hr biri bir yanda tapld. Xt basd qdm naz il hsnn vrqin, Qarncad ya, txti-Sleymanda tapld. Bu Racidki ur il sevdav mhbbt, Mcnunda, n Frhad il Snanda tapld. QSDLR Eq hli bu afaqda rsva grk olsun, Mcnun kimi srgteyi-shra grk olsun. Bu rsmdr aiqlr divan deyllr, Bu taifd hvsl drya grk olsun. yardn eq hli grk pr hzr etsn, Qlbind onun yni tbrra grk olsun. z cann qrban elsn dust yolunda, Lazmdu tbarrad tvlla grk olsun. Aiq odur olsun z muqi-bnfs, Yni ki, o bir bimn bima grk olsun.

215

____________________Milli Kitabxana______________________ Badan ayaa yarsala t il gr aiq, Muq il mmlvv srapa grk olsun. Mcnun kimi afteyi-xal xti-Leyli, Vamiq kimi mhvi-rxi-zra grk olsun. hbaz kimi dvr elsn dvri-chani, Ta bir mn blbli-eyda grk olsun. Min zlm sitm eyls canan demsn bir, Aya niy bu zlm tdda grk olsun. Dzsn sitmi-mhnt nduhi-blay, mmidghi sbr kiba grk olsun. Grsn rxi-canani yan daim znd, Ayin kimi qlbi msffa grk olsun. Bigand sz aiq muq arasnda, Can vermgi mvqufi-brima grk olsun. He eylmsn vsl il hicran ona tvfir, Hicranda canan il yekca grk olsun. Eq almini seyr elsn paybpay, Ta cilvghi-almi bala grk olsun. z cann pamal elsn knci-blad, Ta kngreyi-r ona mva grk olsun. Bxl hsd kinv bz il riyadn, Aiq olan almd mbrra grk olsun. Aiq odur almd veysi Qrni tk, Msti-meyi-meyxaneyi-mvla grk olsun. Mvla nec mvla liv aliv la, Ol ismi-xuda il msmma grk olsun.

216

____________________Milli Kitabxana______________________ Rftd onun payeyi-lvani-clali, Min mrtb bu rdn la grk olsun. Bu padihn akrinn akri Xosrov, Drbani-dri-hmti Dara grk olsun. Saqi, dolanum bana, ver bad peyapey, Baimd mnim nyi-shba grk olsun. Gstr gli-rxsarini, canm sn qurban, Knlm quu blbl kimi guya grk olsun. z xahiini trk elsn talibi-canan, N talibi-dnyav n qba grk olsun. Tsiri-nfs bundan alub hzrti sa, Hqqa ki, bu mhyayi-Msiha grk olsun. "Mutu" des zrrat, srasr olu fani, "Qumu" des, kulliyytn hya grk olsun. Hm dideyi-Yqub bu Mvladu vern nur, Yusifd nian hsni-dilar grk olsun. Feyzi bu hn Xzrdki mrd cavid, Davudi d surt frhfza grk olsun. Mcmui-peymbrlr bu feyz veribdr, Musad nian ol yedi-beyza grk olsun. Hqqa ki, bu ahnhn asari-clali, Bir zrr Sleymanda hveyda grk olsun. llt budur icad olub xlq dmdn, Bik sbbi-Adm Hvva grk olsun. Mvlani qoyub vsf eliy hur cinani, Zahid sz bu bard bica grk olsun.

217

____________________Milli Kitabxana______________________ Can vermk, zn grmk gr olsa myssr, ox nfli svdadu bu svda grk olsun. Etmz sn bu eq sz zrrc tsir, Zahid, rgin sxreyi-smma grk olsun. Dmn n grr bpr tk mehri-cmalun, Didaruva bir dideyi-bina grk olsun. Yaz mdhini, Raci, n qdr olsa myssr, vsafi-li alm ifa grk olsun. NVHLR Bax flk amd bir zmreyi-kafr yerin, Knci-virand hm Ali-Peymbr yerin. Qsri-alid Yezidn qz yatsun raht, Knci-virand ksn o Skin mhnt, O sala mcri-zrduz-ba ba vkt, Bu sala zlfini rxsarin mcr yerin. hri-Ysribdn olan vqt msafir Zeynb, Yeddi qardain eylrdi tfaxr Zeynb, ndi qan alamasun, neylsn axir Zeynb, Birc Bimari qalub yeddi bradr yerin. N rvadur sra ivn fan gl, amun vrtlri tn il tmaay gl, Tuf bel grdi, lnt bel dnyaya gl Ali-Sfyani qoyar zadyi-Heydr yerin. n glrdi grlr Zeynbi ol hli-trb, sra dvrin alrd o mhin n kvkb. Zeynb ol firqni grdkc deyirdi: - Yarb, Olmasun kims chanda mni-mztr yerin.

218

____________________Milli Kitabxana______________________ Mhnti-qrbt sr etdi o dm Leylay, Verdi virand l qssv qra Leylay, Dedi: - Ey rx, eldn yaxi sitm Leylay, Pasiban mr olub indi mn kbr yerin. Hmnfs olmadi bir dm dmi-dmsaz rus, Gldi virand blbl kimi avaz rus. Dedi: - Aya grlb indiytn taz rus, Ey flk, qar sala bain zivr yerin? Dedi: - Az qaldi-Skin ki, - bu canim xsun, N qdr boynumi znciri-dax sxsun? Tng gldm bu Yzidn evini hq yxsun, Gedckdr bs haan Ali-Peymbr, yerin. Grd Glsum sra oxadi hr nakami, Ney kimi drd glbdr dili-biarami, Dedi: - Qarda, grsn bir bu gruhi-ami, trti-Heydr zlm eyldi kafr yerin. Bir gec gldi gen drdi-Skin cu, Aladi, qoydi yzin torpaa, getdi hu, Grdi ryad alubdur babasi au, kr l sili vuran mri-bdxtr yerin. rz qldi: - Baba, viran olub gr, vtnim, mrdn imdi varmdur sn yz ikv mnim. Vurub, zbs gyrb, bada-aya bdnim, Taziyan yeridr, baxsan gr hr yerin. Qalmeyub tab tvana, baba, mn bidild, Gtdilr am mni naqeyi-bimhmild, Yeridb mr piyad bizi hr mnzild, Yetirb zlmini bu umi-bdxtr yerin. Verdi arami-tslli mn hr dm Zeynb, Razi olmaz yeti knlm bir qm Zeynb,

219

____________________Milli Kitabxana______________________ ox kb zhmtimi, ey baba, mmm Zeynb, Hrmt eylb mn virand madr yerin. Raci, tovlanma bu bimehr vfa dnyay, ld bir tu grk n sfri-qbay, Nqdi-k il bu gn cm el bir srmay, Gz ya xrc olu mhr gni gvhr yerin. *** Alm niy bs olmadi viran, li kbr, Ol gn ki, sni saldlar atdan, li kbr? Bu ilr, ey ka, chnnmd yaneydi, Zlfn n ki, birc teli qan boyaneydi, rxn grum ol gnd bu dvri dolaneydi Dvri-brvi aldlar dvan, li kbr. Bu qdini bu ilrn hll ed, mkil, Vermb su, ksb tn snn bauvi qatil, Olsun o srn su n aiqlr nisgil, Verdn sn o zhmtl susuz can, li kbr. Leyla geclr sbh kimi yatmadi raht, Sn kimi cvan bsldi, ey kani-mlaht, Axir n rvadur qala didaruna hsrt, Dmn eliy qanuva qltan, li kbr. Mhurdu hrnd qm mhnti-Yusif, Kor eyldi Yqub gzin firqti-Yusif, mma ona bir vqt yetb hzrti Yusif, Kim, olmu idi Misrd sultan, li kbr. Tapdi sni bir vqt o Yqubi-Mdin, Yxmdla rna qdvi ruyi-zmin, strdi ks bauvi ol lkri-kin, Dutmudi snn gzlrvi qan, li kbr.

220

____________________Milli Kitabxana______________________ Grdi ki, ksr bauvi ol taifeyi-gbr, Mmkn deg bir kimsn bu zlm ed sbr, Doldurdi baban gzlrini k il n br, Sbr eyldi bir ahi-hidan, li kbr. Qurbani grlmb ks bir kimsn tan, mma sn rhm etmdi bu lkri-dvan, Axir sni meydanda susuz ksdil qurban, Bu canimiz olsun sn qurban, li kbr. Sinn dmi-mir il peykan verbsn, Can dil il canuvi canan verbsn, Baun bu rahi-eqd mrdan verbsn, Ey nuri-demi-hi-mrdan li kbr. Ol gn ki, xub xeymdn flak fanlar, Meydanda tkldi yer nahq yer qanlar, Hardeydi o gn, mn sn qurban, bu cavanlar, Mcmui oleydi sn qurban, li kbr. Bu zxmi-dil old anova zxmi-cbinn, Gylnd qalub hsrti Leylayi-hzinn, Sndn sora kl bain dnyayi-dninn, Snsiz nec dvr etdi bu dvran, li kbr? mrin grm almd did olsun zabi, Aya nolu peymbr mhrd cvabi? Ol gn ki, qurar dl il divani-hesabi, Etsn bu bard divan, li kbr. avu sda kdi, xub qafilyi-qm, Olmadi bu il Racinn vzai frahm, Qismt ola qbrimd dey nvb dmadm, Hzzar olallar aki-giriban, li kbr.

221

____________________Milli Kitabxana______________________ XURDBANU NATVAN Azrbaycan bdii mdniyyti tarixind lirik air kimi mhur olan Xuridbanu Natvan 1832-ci il avqust aynn 15-d uada, Qaraban son hakimi Mehdiqulu xan Cavanirin ailsind dnyaya glmidir. Xalq arasnda "Xan qz" lqbi il arlan Xuridbanu saray trbiysi grm, dvrn tannm alim v sntkarlarndan drs almdr. Lakin onun xsi hyat frhsiz kemidir. On yanda olarkn atas lm, ail basz qalmdr. O, dastanl knyaz Xasay xan Usmiyevl ail qurmu, ancaq bu ailnin taleyi uursuz olmudur. Natvan ikinci df 1869-cu ild riyyt irisindn xm Seyid Hseyn adl bir ualya r getmi, bu hrkti il by v mlkdarlar qzblndirmidir. Onlar Natvann ail zvlri arasna tfriq salaraq, olu Mehdiqulu xann evdn ba gtrb getmsin mvffq olmular. air mru boyu qnaq v thmtlrdn yaxa qurtara bilmmidir. 1885-ci ild olu Mirabbasn xstlnib lmsi airnin iztirablarn daha da artrm, shhti tamam pozulmudur. Natvan mrnn axrna qdr ruhi sarsntlar v zntlr irisind yaami v 1891-ci il oktyabr aynn 1-d uada dnyasn dyimidir. Onu byk tntn il Adama gtirib, "mart" deyiln ail qbristanlnda dfn etmilr. XX srd airnin srlri toplanaraq bir ne df ap olunmudur. Bu kitabda veriln nmunlr onun "srlri "ndn (1984) v "Yaz" nriyyatnda nr edilmi "Dahilrin gz ya. Mrsiylr" (1990) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Yen ya rb, n qmgindir mnim bu ad olan knlm, Rmuzi-eqdn agah olub, ustad olan knlm. Grbdr yari yar olubdur mhvi-nzzar, Edibdir sinsin par, mnim abad olan knlm. Niy peymandn kedin, niy zncirdn qadn? Ndndir llr ddn, mnim brbad olan knlm?

222

____________________Milli Kitabxana______________________ Fraqin ruzi-mhrdir, srasr mhnt-qmdir. O zlfn kimi drhmdir, mnim azad olan knlm. Baxn bu Natvan zar, gn bxtim kimi qar, Gzr Mcnun tk avar, mnim naad olan knlm. *** N yax munis idi, heyf, naghan getdi, Mni bu mhnt ra qoydu laman getdi. O srvi-nazdan ayr baxarm srv gzm? Hilal tk qdimi eyldi kman, getdi. Unutdu gllrini, qld xaniman trkin, N baxd yarlr, kdi olaman getdi. N oldu ariz ya, baiban, bu glnd, Almad bu bahar gllri, xzan getdi? N tapd lzzti-irt, n grd glzar, Bahar fslind, yaran, bu novcavan getdi. Mni bu mhnt ra qoydu didsi giryan, Blayi-hicr salb, qoydu bar qan, getdi. Mzarn st glib ylnim dmadm, oul, Deyrmisn ki, n nv il Natvan getdi. *** Zman saldi cb mhnt mlal mni, O mahrudn iraq verdi qm zval mni. Tkndi tab tvan, ey xudayi-lmyzli! Ya tez bu canm al, ya yetir vsal mni! Sn n qdri dedim, rhm ql mn, getm! Gl indi gr ki, fraqn salb n hal mni!

223

____________________Milli Kitabxana______________________ N vaxtadk qmi-hicrind ah zar kim? Trhhm eyl, gtir sn d bir xayal mni! Ksildi sbr qrarm, fraq tabm yox, Rvad tng gtirsin bu ah nal mni? Albd qlimi srdn, qrarm dildn, Edib blay flk, gr nec hval mni. Tccbm ki, nen rhm glmdin, zalm?! Fraq oduna yaxb salmsan bu hal mni. N yax gnlr idi kim, sninl munis idim, Zman indi edib sin dal lal mni. Vsal yetmyibn zar Natvan qaldm, Edib flk yen hsrt o mhcmal mni. *** Bahar yyamdr, ald gllr, ey cavan snsiz! Tccbdr, ndn divan olmaz Natvan snsiz? amadt eylyir dmn mn hr dm v hr sat, Mrz artr dmadm, var-var, hr zaman snsiz. N midim vsal, n fraq tab taqt hm, Gzmd tirv tar oldu, billah, bu cahan snsiz. Sn yl hur il, eyl hmi ey irt kim, Dmadm mn kim, dildn edim ah fan snsiz. Yetimz ba, Abbas, mrm axr bir tamam olsun, Ker hr bir dqiq ildn artq, laman snsiz. Bu gn eydi-rif oldu mgr sn bixbrsnmi? Gman etm ki, irt ir ylnsin anan snsiz. Gli-ruyindn ayr neylrm mn glsitan seyrin? Edr blbl kimi nal bu zar Natvan snsiz. 224

____________________Milli Kitabxana______________________ *** N mn olaydm, ilahi, n d bu alm olayd! N d bu alm ra dil mqyydi-qm olayd! N hicr atin odlanb yanayd dilim ki, N eqin ir knl byl ad xrrm olayd! N srv qddin olayd, n bsrtinl gzm kur, N ruzgari-fraqind qamtim xm olayd! N bhr olayd, n mman, n boyl gz ya cari, N gl znd, ilahi, bu nv-bnm olayd! N gl olayd, n glzari-glnin dxi seyri, N xari-mhnti-blbl sninl mhkm olayd! N Misr olayd, n Knan, n hzrti-Yqub, N xar olub qmi-hicranda, qrqi-matm olayd! N ah olayd, n zindan, n karvan gzri, N Yusifi bu blada grn bir adm olayd! N bzm olayd, n bazari-Yusif hval, N rhgzrd Zleyxa qml hmdm olayd! N ah olayd, n fsus, n par-par knl, N Natvann, ilahi, hvsi dhrm olayd *** Qoyubdur intizarnda, nein glmz, nein glmz? Hmi ah zarnda, nein glmz, nein glmz? zldm karivanmdan, el zdm xanimanmdan, Flk incir fanmdan, nein glmz, nein glmz? Gedibdir qafilsalar, olubdur gzlrim xunbar, N bir yar n bir qmxar, nein glmz, nein glmz?

225

____________________Milli Kitabxana______________________ Knld ah zarn var, n sbr n qrarm var, Demz bir dfikarm var, nein glmz, nein glmz? O zlfi-nrgisi-mst knl oxdand pabst, Mni hicran edib xst, nein glmz, nein glmz? Sri-kuyin gzr knlm, gli-ruyin sevr knlm, Vsaln n dilr knlm, nein glmz, nein glmz? Albdir canm hicran, olubdur gzlrim giryan, O mhv, naznin canan, nein glmz, nein glmz? Mn hicran mqqtdir, frain drd mhntdir, Nigarm xeyli mddtdir, nein glmz, nein glmz? zizim, gz yam qandr, iim fryad fqandr, O yarm harda mehmandr, nein glmz, nein glmz? Yanar canm frandan, tutar knlm sorandan Ki, xsn yar otandan, nein glmz, nein glmz? limd ixtiyarm yox, gedib-sbri-qrarm yox, Yanmda glzarm yox, nein glmz, nein glmz? Sba, ol mhliqa dilbr, albdr canm yeksr, Knl ancaq onu istr, nein glmz, nein glmz? Yetibdir r z dadm, tutub dnyan fryadm, Mnim ol srvi-azadm nein glmz, nein glmz? Qalbdr Natvan nalan, gec-gndz olar giryan, Onun yox drdin drman, nein glmz, nein glmz? *** Varmd sind drd qmi-nhan, lrm, Fda olum sn, gl eyl imthan, lrm. Fraqdan geclr yatmaram sbah kimi, Xyali-zlfn bal gedibdir can, lrm. 226

____________________Milli Kitabxana______________________ Bahari-hsnn ra gr nec xzanm mn, Bahar lalsi tk barm oldu qan, lrm. Vrq-vrq dil can hicrin ir odlad, Misali-kncf sdpar oldu can, lrm. O xaki-payini mn aiyan etmi idim, Vtndn ayr db indi lamkan, lrm. Dedin ki, k lini damnimdn, l kdim, Trhhm eylmdin axr, ey cavan, lrm. kirdim hsrtini, grmdim, xudahafiz! Olubdur indi iim nalv fan, lrm. Fda o qamtin kim, qza n xo kmi, Qdr bkb belimi, eylyib kman, lrm. Fraqdan tknib tab taqtim, billah, Vsal yetmz lim, zar Natvan lrm. NVH Syl Hseyn, ey sba, Krbblaya glmsn, Gls, dr bu dtid drd blay, glmsn. Sylginn gtirmsn Kufy nazl kbri, Zlm il qanna batar trreyi-mki-nbri. Blk Firngtk apar cmleyi-ali-heydri, Zibhi-zim n bu gn kuhi-Minay glmsn. Syl gtirm Qasimi, qatili eylyir itab, Toyda olur yqin onun qanna llri xizab. Grm rva ki, mri-dun din evin eylsin xrab, Rhm eylsn o Zeynbi-bxti-qray, glmsn.

227

____________________Milli Kitabxana______________________ Glmy yoxdu frstim, qan il nam yazmam, ldrckdi Mslm Kufd firqyi-zlam. Qardann uzun qolu grm rva ola qlm, Baclar ayaqyaln, dti-blay glmsn. Yets gr xbr sn ld bu Mslimi-qil, bni-Ziyad nimi gri edibd ox zlil, Qsl hnut olmad, oldu qnard qtil, stmirm, yaln qoyma, zay glmsn. Badi-xzan sr snin qnsift yalna, Rhm eyl, yavrim Hseyn, Qasimi-xomqalna. Cam tsddq eyldim kbrim, cmalna, Sa ola ol imam Hseyn, qm sray glmsn. Syl moluma mni-biksi eylsin hlal, rzimi birbbir el, Ali-bay hri-hal. ki alm glm Kufd zari-dilmlal, Qaldlar kbr il ol Qasim, hray glmsn. Hsrtm ol cmalna, ah kim bu sindn, Kufd vardu qatilin, glm hzin Mdindn, Qoyma yetim Xdicni ayr ola Skindn, Bana l k, alayb uri-nvay glmsn. Syl onun anasna ban qar balasn, ki baladn ayrlb, kvni-mkan dalasn, Tutsa za, Xdicdn syl ki, gizli alasn, Blk yetimliyin tozu mahi-liqay glmsn. Fatimnin knizi, bu qissni eyl kim, tamam, Bir-bir dydi mrd zn, ur glibd xasam. Nvh edr bu Natvan, ruz b alayar mdam, Tapmasa bir dri-nicat, dari-bqay glmsn.

228

____________________Milli Kitabxana______________________

MR MHSN NVVAB Azrbaycan mdniyyti tarixind grkmli musiqinas, rssam, xttat, nqqa, tarixi, dbiyyatnas v air kimi tannan Mir Mhsn Nvvab Qarabai 1833-c ild ua hrind anadan olmu, btn mrn orada yaamdr. Mdrs thsili alm, rb, fars dillrini yrnmi, fitri istedad sahsind riyaziyyat, kimya, ncum, corafiya, tarix, musiqi v s. elmlr yiylnmidir. O, uada yeni sulla mktb am, agirdlr n drslik yazmdr. 86 il mr srn Nvvab 1919-cu ild uada vfat etmidir. Nvvabn zngin irsinin bir qismi onun eirlridir. XlXsrin 70-ci illrind uada "Mclisi-framuan" ("Unudulmular mclisi") dbi mclisini tkil edn Mvvab z d klassik slubda lirik eirlr yazm, divan yaratmdr. Bu divan 1999-cu ild Bakda, "ua" nriyyatnda ap olunmudur. Buradak eirlr hmin nrdn gtrlmdr. QZLLR Hicrani-yar eyldi hal dilim xrab, Suzi-drunim etdi cahan hlini kbab. Knlm quunu gr, nec priztirabdr, Ol dami-zlfi-nbr dm mgr qab? Drdi-fraqinl tkr k gzlrim, Mirab n etdi byl ki, tqdir edr glab? Zahid mni o mahiv eqind mn edr, Pabnd olur o xal xtti grs eyx ab. Et brknar zlfn ol ruyi-mahdan, Ta infal eyly bir gyd afitab. Bir qmz il cilvgr ol mahvlr, Ta mnfil olub - dey, ya "lyt"ni trab. Nvvabi-zar eq yolu mnhrif olub, Nuri-rxnl gstr ona bir rahi-svab. *** 229

____________________Milli Kitabxana______________________ Qrqi-dryayi-qm oldum, ey xudaya, dad yet, Qssdn gl tk saraldm, ey xuda, fryad yet. Qn tk qan oldu barm glstani-dhrid, Gl kimi pjmrd oldum, ey xudaya, dad yet. Blbli-eyda kimi nalm cahan ulad, Gl sfasn grmmi ldm, ey xuda, fryad yet. Bad vslil srar olmadm sar kimi, ki-xunin il doldum, ey xuda dad yet. Bir glzl yar vslin grmdim Nvvab tk, Cvri-yar il soldum, ey xuda, fryad yet. *** Qmi-hicrind bimarm mn, ey dost! Zlil aciz zarm mn, ey dost! Gec-gndz kb rncil zhmt, Gzmd uyqu yox, bidarm, ey dost! Chann hlin ox-ox zizm, Hzurunda nen bs xarm, ey dost! Snin eqind, ey uxi-dilaram, Fan ahil xunbarm, ey dost! Qalb Mnsur tk dari-sitmd, Hyatmdan bel bizarm, ey dost! Olubdur blbli-urid Nvvab, Giriftari-qmi-didarm, ey dost!

230

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Hr zaman gl yzn mri-ravan eylr yad, Blbl bismil urid kimi eylr dad. Snin eqind mn, ey kkr irin hrkat, aparam da, da nec apbdr Frhad. Geclr ki-qm qrq oluram sbh kimi, Sbhlr am tki eylrm ah fryad. Mn nec ad olub meyli-glstan edim, Xaneyi-sbrimi hicrann edibdir brbad. Eq oduna o zamandan ki, dbdr Nvvab, Olmayb birc zaman mhnti-qmdn azad. *** Zindani-qmd oldu gnm qart alaram, Svdayi eqind kib zillt alaram. Zlfn havas il olub tirtr gnm, Qal blada hicrin olub qismt, alaram. Ahiml dvri-ms qmr hal balayb, Bir dm snl eylmdim shbt, alaram. Blbl kimi nvay glib eylrm fan, Hicri-rxnd oldu kman qamt, alaram. Ah fanm r xb, dilbra, n edim? Snsiz mni hat edib mhnt, alaram. Kuyind srfraz olubdur rqiblr, Edirlr hr zaman mn min thmt, alaram.

231

____________________Milli Kitabxana______________________ ncmmar olubdu fraqind gzlrim, Yadi-vsalnil kib hsrt, alaram. Nvvab tk albd limdn tvanm, Bitaqt eylyibdi mni firqt, alaram. MRBBLR Bir nigar istrm almlrin lasdr, Ruzgarn ba ir novgli-rnasdr, Can ona qiymt degil, qiymtlrin dnasdr, nki bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr. Nazil nazik baxanda din iman alr, Omzsi ahnrba tk cismdn can alr, Qiymti-lli-lbi ran Turan alr, nki bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr. Xal xtt tlti firdvsi-laya dgr, Qamti-madi min-min srvi-tubaya dgr, Zlfnn hr tar yz Leylav zray dgr, nki bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr. Zahida, bu biz degil kim, lli qat baa qoyub, iyd salusi il biar vam tovlayub, Ac qurd kimi cmin pul, maln soyub, Blk bu svdeyi-kamili-glrxan svdasdr. Yox mlamti-aiqi-biar gr candan ke. Bir bel canan yolunda xanimandan ke, Bu degil halva ki, molla din imandan ke, Blk bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr. Bu degil yaqut almas zbrcd zivri, Hr dnizad alb zint, ver du bri, Bu gedil dinar dirhm kim, ya hr srsri, Blk bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr.

232

____________________Milli Kitabxana______________________ Yoxdur insaf sn, Nvvab bir etmz nigah, Blbli-eyda kimi gr edsn fqan ah, Kbyi-kuyind mrn maysin etsin tbah, nki bu svdayi-kamili-glrxan svdasdr. *** Bir nigari-novbaharn gl camaln istrm, Llyi-tr tk camal zr xaln istrm, Cuybari-hsn ara, kkr zlaln istrm, Mey iib mstan gzn emi-zalin istrm. Aiqin trk eylyib, amma z mstan gzr, Naz edr hr dm rqib ba ara adan gzr, Yadna bilmrr dmz, hdil peyman gzr, Bir bel insafsz yarn vsaln istrm. Yarn hsrt qoyub alm ara xar eylyn, Sndrb iqrarn firqtd bimar eylyn, ad edn yarn hr lhz tkrar eylyn, Grdni-mina, qddi-Tuba misaln istrm. Rovzeyi-hsn ir guya ahuyi-tatardr, Xali-mikini znxdannda nbrbardr, Lblri gl, dilri hm llyi-hvardr, Bir bel rna zalin, xtt xaln istrm. Blbli-urid tk ch-ch uran, dad eylyn, Mst olan, tavus tk mstan geyib, mstan gzn, Aiqini grcgin trlan kimi grdn kn, Naz edn nazikbdn tuti mqaln istrm. Bai-glzar ir ahu kimi hr yan baxan, Etinalar eylyib yar naz il axan, Aiqi-zarn dilini nari-hicran yaxan, Drgahi-pakind yarn zvaln istrm. l kib Nvvabdan, yarb, o yari-bivfa, Naziln eylr ona hr lhz min cvr cfa. Bir demz biar mndn grmdi zvq sfa, Rm yeyn, ram olmayan vhi zalin istrm. 233

____________________Milli Kitabxana______________________ NVH Eyl mtaqi-cmalm, bilmnm dnya ndir? Talibi-bzmi-vsalm, bilmnm dnya ndir? Ey camat tnsz, n mthhr qanma, Razyam yz min blalar, gr yetis canma, Ruhumu lahutd bzl etmim cananma, Almi-nsrd bu sevda ndir, sfra ndir? Mn vtndn ol zaman kim zari-giryan kmm, vq il canan yolunda ba candan kemim, Almi-mnada mn cami-hadt imim, Almi-zhird bu mina ndir, shba ndir? Giryanam eq atin, aiqra Musa kimi, Payi-dar ksniz, min kz gr sa kimi, Bam qt eylsz hr dm gr Yhya kimi, Nu candr, bilmnm xncr ndir, da ndlr? Eylrm tkrar "rni" nki adtdir mn, Gr eitsm "Lntrani" ox qnimtdir mn, Dustdn yz min blalr eyni-lzztdir mn, Bu hadt vadisidir, "Ln" ndir, "Lmma" ndir? Mn grkdir kim, bu gn vasil olam cananim, Min sinan ti xncr gr yetis canim, Bu mhasinim grkdir kim, bata al qanim, Azimi-drghi-yarm, bilmnm dnya ndir? Bu hadtd grk babam tqlid eylym, Dstmazimi bu gn qan il tcdid eylym, Scdd mbudimi thmid tmcid eylym, Sacid mscid ndir, mbd ndir, shra ndir. Min qm mhnt ara saldz bu ahi-biksi, edri-heyrtara saldz bu ahi-biksi, Qrqi-dryayi-fna etdiz bu ahi-biksi, Dxi bir biyar n bu ur bu qva ndir?

234

____________________Milli Kitabxana______________________ Yar nsarm gedib biyar yavr qalmam, Bu bla dtind mn zar mkddr qalmam, Nimi-besml qu kimi bibal bipr qalmam, Glnim tarac olub, blbl ndir, eyda ndir? rvan kimi boyanm Qasimi-glpeykrim, Srviqd qardalarm, glzl nazl kbrim, Qnv prxun db xak liyyi-srim, Bilmnm snbl ndir, susn ndir, rna ndir. Ya Hseyn, ey xaki-payn almin bana tac, Ey hadtlri vern slam dinin rvac, Etgiln Nvvabi-zarn drd zarin lac, Czb ql ta bilmsin dnya ndir, qba ndir.

235

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ MHMMD KATB Mirz Mhmmd Mdi Bayram olu Katib 1833-c ild uada doulmudur. Thsilini mollaxanada alm, mahir xttat olmudur. "Mclisiframuan"n yncaqlarnda fal itirak edn Katib masirlri il yaxn dostluq mnasibtlri saxlam, onlarn bzilri il mktublamdr. air 1888-ci ild vfat etmidir. M. M. Katib eirlrini hm klassik slubda, hm d aq eri trzind yazmdr. srlrindn nmunlr bzi tzkir shiflrind qalmaqdadr. Buradak eirlr Mir Mhsn Nvvabn tzkirsindn v "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Vcudun olmasa, he olmasn bahar, ey dust, zndn ayr ndir seyri-lalzar, ey dust? Mqami-eyd tut bir yaq il limi, Mni ya salbdr bu ruzigar, ey dust. Bu uri-eqd dvri-mxalifi-grdun N edck mn, ltfn ola hsar, ey dust? O tari-zlf, aman, urma an, tarya bax, Ki, knlm aiyansidir, etm tarmar, ey dust. gr o qalarn yri ti oxatsam, Grm, mni ks hr lhz zlfqar, ey dust. lm, mniml gedr qbr ati-eqin, Rqibl gzsn, od tutar mzar, ey dust. Bu qdd qamt. il baa gr xram edsn Ki, payi-bndin olu srvi-cuybar, ey dust.

236

____________________Milli Kitabxana______________________ Mni evir bana, ldrb xilas eyl, Bu hsrt il qoyma intizar, ey dust. bani-hicrd Katib n qdr intizar kib, N vqtdk olacaq emi kbar, ey dust? *** Gn sni grmk il rxd avar db, Sr brhn o sbbdn dr divar db. Yerd ol uxi grb, rxd baxdm qmr, Deysn, parlnib mh, yer bir par db. Vaiza, mn elm, zlfn meyl etsm gr, Bu bel srdi, islam ii kffara db. Lal barna kib da grb gl zn, Xicltindn qaralb, damni-kuhsar db. Nisbti yox sn ayn ki, onun vchi budur, ksi-ayin zndn gy bir par db. Eq bimar olan aiq n baxd tbib, Qmzeyi-nrgisi-bimarn ona ar db. Buyi-zlfn eidib badi-sbadn nagh, Ondan tr bu l Katibin avar db. *** Mri-dil aiq olub qamti-rnay baxar, Qumriyi-srv kimi srvi-daray baxar. Dyiib haln ol zlfi-mnbr, n deyim, N bu hval, n bamdak svday baxar.

237

____________________Milli Kitabxana______________________ Mni znnarprst etdi xtakar gzm, Bli, Snan olu hr kim ki, o trsay baxar. Yar olanda bar surti-divar olasan, Xo onun halna kim, surti-zibay baxar. Eyd olur aiq bruyi-hilaln gr, Rsmdir, nki camaat ylb ay baxar. Aiqin grs sni, taqti-didar olmaz, Nec tab eyly bir gz ki, tcllay baxar? N yazm eir, yen Katibi-bimar oldum Kim, xyalil gzm nrgisi-hlay baxar. *** Srimd vq-zlfi-ruyi-gnc ahmarm var, Gec-gndz ilan alm kimi ox ah zarm var. Piyad rahi-eq ir dolandm, gri mat oldum, Dxi bir kimsy rux tutmanam, bir hsuvarm var. Nsiht verm, vaiz, tai-bru qiblgahimdir, Mnim bu tai-mehrabil almd n karm var? Mhqqsqdir ki, snd Leylidn artq vcaht var, Cnunluqda mnim Mcnundan artq itiharm var. alma, ey cl, nahq yere, cau vermnm, billah, Grk yarm gl, ta tapram can, intizarm var. Yuxuda bulsa etmk ayrlq tbiridir, guya, Knar oldum, yuxuda grmm, bus knarm var. Knar etm mni, lsm d mn, sndn knar olmam, Qbari-mqdminn yol knarnda mzarm var.

238

____________________Milli Kitabxana______________________ Mzarm a, srimdn xmayan vqi-xt zlfin. Grrsn, kaseyi-srd mcssm mur marm var. Mzarm stn gl, qoyma tmiri-hsar olsun, Triqi-eqd sngi-mlamtdn hsarm var. Nzrd gri xarm, bir gdaym, Katibi-zarm, zizi-Misri izzt, padahi-tacdarm var. *** Hi aiq maili-zlf znxdan olmasn, Dhrd divaneyi-znciri-zindan olmasn. Mn kn mhntlri almd kafr kmsin, Kfri-zlfn grmsin, hal prian olmasn. Gn qabanda, amand, zmi-cvlan eylm, Say tk zlfn yen xakil yeksan olmasn. Bad verm zlfn, hr lhz lrzan eylm, Mnzili-ami-qriban onda viran olmasn. an urma zlfn, dnyan zlmt eylm, Katibin svdasn artrma, prian olmasn. QOMALAR Shr-shr durub qya baxanda, Dgnym mn o ala gzlrin. Bad n lazmd, sevdiyim, mn, Mst eylyib o piyal gzlrin. Qmzeyi-clladn n xunxar imi, Canm alan, blli, sitmkar imi, Bu zalmda n fitnlr var imi! Salar mni haldan-hala gzlrin.

239

____________________Milli Kitabxana______________________ Sn gzlsn, bdrlnmi ay kimi, Mn aiqm, gz yam var ay kimi, yilmim qan kimi, yay kimi, Qddimi dndrib dala gzlrin. Zlfn ald bu ikst knlm, Eyldi tarna bst knlm, Mn istmm dxi xst knlm, ndi n var mnd ala gzlrin? Hr zaman krm yz min ah zar, N rhmin var cana, n mrvtin var. Katib olub hicrind zar fkar, N rvadr gzdn sala gzlrin. *** Sevgilim, mn snin bndivannam, Sn gzirsn namhrmlr iind. Gzl idin, gzl adn var idi, Bdnam oldun mhtrmlr iind. Dost yannda yax szm tmdi, Sri-zlfn vq srdn getmdi, mrm kedi, lim yara yetmdi, Can zld drd qmlr iind. Gzllikd sn olmaz qrin, Qoymaq olar sni huri yerin, Snsiz gr girsm xldi-brin, Guya qallam chnnmlr iind. Qan kimi olmaz rxin hilal, ydi mni yri zlfn xyal, lif qddim qbul eyldi dal, Mhur oldum qddi xmlr iind.

240

____________________Milli Kitabxana______________________ Snan kimi ollam aiqi-rsva, yar byndi zalimi-trsa, Katibm, neylyim katibi-qza, Yazd mni bxti kmlr iind. *** Badi-sba, mnim rzi-halm, O vfal yara dedin, n dedi? Eqi sevdasnda drdi-srimi, Gzlri xumara dedin, n dedi? oxlar siyah zlfn srgrdandr, Prian zlfnn priandr, Knl o zncirin bndivandr, Uyubdur ahmara dedin, n dedi? Aiqlrin bikamal deyilm, Sirri-dhanndan hali deyilm, Xal grb drddn xali deyilm, Drdimiz ara dedin, n dedi? Bir ah kim, yansn bai-zman, Rqiblrin rngi dnsn xzan, Sn o ux trlana, ruhi-rvan Uymasn yara dedin, n dedi? Mnim getmz ryimin qubar, Onun hmshbti, kim oldu yar? Bir yada salmad Katibi-zar, Sald ah zara dedin, n dedi?

241

____________________Milli Kitabxana______________________ MMO BY MMA Mmo by Hac hmd olu Mmai 1834-c ild uada doulmudur. Thsinini uada alm, ticartl mul olmudur. Grkmli yaz-dramaturq bdrrhim by Haqverdiyevin daysdr. "Mclisi-ns "n fal y grkmli zvlrindn idi. O, sntil laqdar Rusiya, Orta Asiya, Trkiy y rann bir ox hrlrini gzmi, ald tsssrat, grdy xslrdn eitdiklrini qlm alaraq "Syahtnam" adl sr yazmdr. Lakin hmin sr hllik ld edilmmidir. air 1918-ci ild uada vfat etmidir. srlrini klassik slubda, Azrbaycan v fars dillrind yazan Mmainin bdii irsindn xeyli nmun qalmdr. Buradak eirlr "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdur. QZLLR Ey gzm nuri, qarari-di-rfan, getm, "Mhfili-ns" snin canna qurban, getm. Sn il glni-mmidd gllr alr, Qn tk etmgiln, gl, ryin qan, getm. Sn il cm idi bu silsileyi-alinsb, Etm bu silsilni bari prian, getm. Gr tulu etms Xurid camaln bir dm, Olu zlmtkd bu ieyi-viran, getm. Olmasn nrgisi-bimarn bu dm bimar, Qlma bu dideyi-giryanm giryan, getm. Yets hr drd sn ver mni-mhzun onu Kim, snin drdin olur drdim drman, getm. Ziynti-bzmi-mhbbtdi snin gftarn, Olma xamu ki, xamu olu yaran, getm.

242

____________________Milli Kitabxana______________________ Tky ql bal-izztd, otur izzt il, Mn hzurunda olum trf qzlxan, getm. Sninlndir sr samani Mmai zarn, "Mhfili-ns" qoyub bisr saman, getm. *** Neylyim, cvr elyir rxi-cfakar mn, Gndrib hr n qdr cvr, sitm var, mn. Bxt tk z evirib mndn, zizani-cahan, Taleim olmad bir lhz mddkar mn. Qoymad dhrd bir dm gz am, iqbalm, Nec iqbal? Srasr olub idbar mn. Qmksarm n qdr var idi, yeksr getdi, Demy drdimi yox birc nfr yar mn. Qalmam id, da ir qalan i kimi, Ll tk qan yedirib emi-ghrbar mn. Har ol zvq sfa, hli-vfa yna? Qalmayb dhrd bir munisi-qmxar mn. Ey Mmai, gedib rbabi-vfa almdn, Xlqdn indi yetir zhmt azar mn *** Bir biksi-zarm, vtnimd vtnim yox, Bir blbli-bibal prm, vay, mnim yox! Mn sahibi-hr mcmi, hr ncmn oldum, fsus, n bir cm, n bir ncmnim yox. Viran qalb "Mhfili-ns"m, dalbdr, N yar, n qmxar, n bir hmsxnim yox.

243

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir gueyi-ba ir qalb biks tnha, N bir soran hvalm, n bir glnim yox. fsus, bu mxluq ham kur kar olmu, N bir grnim var, n bir dilbilnim yox. Xunabi-ciyr caridi gzdn gec-gndz, Ruxsara axan gz yam bir silnim yox. Gz il qulaqdan krm zhmti-bihdd, Ruhani ziyytlr n tabi-tnim yox. Bir yanda vtn thlksi canm alm, Bir fhra ednim, anlayanm, drk ednim yox. rbabi-kmalat zaman getdi, Mmai, Qaldm bu bla dtd, imdad ednim yox. *** Vh, nec kc grdi eylr rxi-kcrftar kc! sr gcdir, dvr gc, dvrani-bdkirdar kc. Doruluq mdum olubdur mrdmi-afaqdn, Qvl kc, fal kc, kirdar kc, gftar kc. Qalmayb dadsitd hlind sla dz ml, Mtri kc, sudkcdir, taciri-bazar kc. Rastlqdan dndrib z cml mollav kei, Xirq kc, mmam kc, tsbeh kc, znnar kc. edri-heyrtd mat etmi mni nrradi-rx, Balayb e xan, oynar, pnc kc, hm ar kc. Hiylv tzvir mkril riya xlqi ii, Qvm kcdir, xi kc, bbab kc, raf kc. N diyant, n mant, n sdaqt, n vfa, Grmdim bir dz ml, grdm n qdri var kc. 244

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey Mmai, hr n yazsan doruluqdan yazgiln, Sylm gftari-kc, yazma bel ari-kc. MUXMMS Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Han ol gec-gndz zvq sfa, irt idi? Han ol gn ki, srapa hamya lzzt idi? Han ol hd vfa hli ki, hmshbt idi? Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Noldu xlaqi-hsn, sahibi-yarani-qdim? Noldu rbabi-sdaqt, han ol tbi-slim? Yox idi kimsd sla rvii-divi-rcim, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Ham ol bzmi-sfa, noldu o rbabi-vfa? Oxunurdu gec ta sbh kimi ur nva, Yox idi kimsnd drd lm, qm sla, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Mal can eylr idi srf o yarani-ziz, rz namus edib hifz rfiqani-ziz, kilik yox, grnrd ham bir cani-ziz, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Hr ksin var idi, srf eylr idi sim zri, Bir-birindn yox idi hi ksin bir kdri, Yox idi hi ksin mhnt qmdn xbri, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. imdi bu hrd bir hli-sdaqt yoxdur, Bu qdr xlqd bir mrdi-dyant yoxdur, 245

____________________Milli Kitabxana______________________ N mrvvt, n vfa, hd-mant yoxdur, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun, Mn syaht eldim almi ox lzzt il, Grdm rbabi-kamalat hnr, hrmt il, Grmdim hi ksi drd qm mhnt il Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. imdi mxluq olub hli-qrz, hasidi-dun, Kizb bhtan riya xlqi edib zar zbun, Yoxdu bir yar deyim drdi-dilim ona knun, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Yoxdu, yarb, grsn id br hli-kamal? Oturub aqibti-kar ed birc xyal, Qoymuya millti-islamn ola mri mahal, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. imdi olmu chla firqlri rhbrimiz, Cahil naks nahl olub srvrimiz, Gizlnibdir lma, hli-qlm, hr birimiz, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Dvreyi-ardhhomdur qmrin dvran, N yaman dvrdi, drhm eldi dnyan, Mhv edib cvr cfa, zlm sitm hr yan,

246

____________________Milli Kitabxana______________________ Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Qmlrdir bu iki firq, bu vladi-vtn, Bir-biril dolanrd nec kim, can il tn, N kudurt, n davt, n qm drd mihn, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Ermnilrl mslman alb leyl nahar, Qldlar sy ki, abad ola bu mlk diyar, N gzl olmu idi mlki-vtn axir kar, Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Ah, o gndn ki, bu glstana glib ne qrab, Verdilr ss-ss avaz eylyib misli-klab, Bu gzl glni onlar eldi boyl xarab, Payimal oldu vtn gllri, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Rumdan Qafqaza z qoydu axr danaqiyun, Dd ortala ab bla, fitn, cnun, Bu qdr qanlara bais olar oldu knun, O axan qan, o gedn canlara fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Sald frst lin dmn yari-vtn, Qld tdbir ki. aub ola rari-vtn, Gr n xunxar eldi xlqi bu xunxari-vtn, Bir deyn olmad bu qanlara fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Tarmar oldu vtn glni, pamal oldu, Blblani-vtn avar qalb, lal oldu, Bir deyn olmad, "yarb, niy bu hal oldu?" Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun.

247

____________________Milli Kitabxana______________________ yyhel-qvm, kifaytdi bu qflt, bsdir, Tarmar oldu vtn, bsdir davt, bsdir, Bu qdr bsdir hqart, bu rzalt bsdir, Bir kin bari xcalt, deyin: fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. imdi alm yb sy edr azad olsun, Ki, grk bir-birin xlqdn imdad olsun, Qalmasn zlm sitm, evlri abad olsun, Bu qdr zlm sitmlr olub. fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Bir baxn dumda n fryad edrdi vkla, Sizdn tr bu qdr sy edrdi qla, Vermyin dmn frst, dxi bsdir, chla, Siz d birc ayln, sylyin fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Vtn vlad grkdir k drdi-vtni, Ta qbul eyliy hr cvr cfav mhni, Ola mhkm bu mmalikd flah ncmni, Syliy, kemi olan ilr fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. ndi vacibdi verin l-l, ey hli-vtn, ndi lazmd hmavaz ola mrani-vtn, Qoymaya gln ara mskn ed za zn, Soyulur blbli-can, ah, sd fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun. Ey Mmai, eldi diltng sni trhi-sxn, Yuxudan indi ab gzlrini hli-vtn. Bir deyn varm ndn trd bu zlm fitn, Yuxudan gz aban seyr el, fsus olsun, Bizi myus edn dhrd myus olsun.

248

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ NSRULLAH BY DD eirlrini "Did" txlls il yazan Mirz Nsrullah by Qurbanbyov XlX srd yaam istedadl airlrdn biridir. Onun doum tarixi mlum deyil. lk thsilini amaxda alm, sonra Tbriz gedrk, mdrsd oxumudur. amaxya qaytdqdan sonra hrd mirzlik etmi, mrnn sonlarnda is mktbdarlqla mul olmudur. Did 1870-ci ild amaxda vfat etmidir. Didnin eirlri tam halda ld yoxdur. Onun srlrindn bzi nmunlri Salman Mmtaz 1928-ci ild Azrnrd ap etdirdiyi "Mirz Nsrulla by Did" kitabnda vermi, 2004-c ild airin hmin nmunlr sasnda hazrlanm "Bahariyy" adl eirlr toplusu Bakda apdan xmdr. Buradak rnklr hmin kitabadan gtrlmdr. QSD Xyal fikr gtir ei-cht dnyani Tvir eyl cmiyyn caham-imkani. Xyali-dairsin hrgz cahan kib Miyani-almi gz diqqtan hr yani. Kamali-elmin atdn o dm mhqqq olur Tmami-rnc qinadr tmamisi fani. Qrz, bu faniyd mnzili-bqa qlmaq Kamali-eyni xtadr dlili nadani. Hmin bu mnzili-dnya mrur mnzildir Dn kimi gedsn, n rvani-ruhani. Ninki burda sasi-qbillr qoyasan Tdarkati-mrtb muradi-tulani. Xyal eylsn masabiq qbillri Sn byan qlm birbbir, grk hani. Ne sndir almi-chan grdi edib Alb gzib-dolanb ta fzayi-zlmani. Ne kyani-ahnah vcudu xak dnb Qubari-dt olub padiahi-Sasani. 249

____________________Milli Kitabxana______________________ Ne-ne bai ghrnigar sahibi-tac ahnahn ba olmu lhdid pnhani. Dfin xak olub dvltil sn Qarun Hzar bad gedib xeymyi-Sleymani. Han rareyi-almi-sasi-ingiz Ki qtli-ami-mool datd dnyani. N oldu Nadir, Keyfi satan gvhrtac Ki fth qlb alb hind il Dastani. xartd Rum il qeyri-zmin-randan N saf qld cdidn fzayi-rani. Ne vzir mir ki, hlqeyi-fikri Flkd bnd k xuni-fan keyvani. Ne hkimi-mssis fhuli-danimnd Fzayi-alm glm, xsusi yunani. Ne alim mdrris dqiqi-rhi-alm Mlki-Tahir edib mdh ed bu insani. Ne ltif sxnvr, blii-vaizlr Fsahti unuda, laf-bafi-shbani. Ne tbib mdqqiq ki, msdn gvhr suli-ivlril sdayi-hmmani. Ne bih dolur hiz bir sahibi-ta Qlafi-qbr gedib tiu tkb, qani?! Ne cmil-camal bdiyy-ayinnur Ki hsn mhv qla dilbrani-kn, an. O lbdlr n qdr lalrng zibalar Bitibdi qdrinin st qiqi-nmani.

250

____________________Milli Kitabxana______________________ Xlas, silsilyi-kainat hr frq Glib durub keinibdir gdas ya xani. Qlbd ziri-lhdid solub tfin edib O ux nrgisi gzlr o rngi-rmani. Qrargah degildir bu dhr-viran Dulk eylmz sla qval-viran. Cahan faniydir, balbdah muyasi Zman hadisdir mntha hrmani. gri zahiri zordur, tlzzizi irin V leyk xanei-znburdur - bla kani. Mttlm ki, nen nitq ql il insan Tcrid eyly bilmz mqami-heyvani. Ek ki cmld nafhmdari-hqiqtdir Vli, tfhhm ediyor ox dqiq mmani. Deynd o, yerir, o desn, dayan-durar, Ki, nsib czm bulur elmi-nhvi-nvani. cb bu natiqi-insan mld kahaltr Tmyiz eyly bilmz triqi-rfani. Xlas, mtlb odur, ey kirv hli-br, Grkdi arif ola mddi imani.
N aldadbd sni cifhayi-darqrur, N ox frib kibdir hvayi-nfsani?! Be-alt aqa sni eylyib n ox mgrur, Frh-frh n yerirsn mr-Tehrani?! Be-alt gn d dayan naghan msid-qza Gmidirir canna bil mmati-trlani. Yetidi, ald vcudun, datd tklrini

Bkld bir kfn, get grk o pul hani?! 251

____________________Milli Kitabxana______________________ Aya qniyyl-yyam, nbiryi-Qarun N hrisdir bu qdr cmi mali-dnyani. N vqdr bu qdr aiqi-imartsn Sipehr kmycksn rvani-eyvani. Mrvvt eyl, n ox tnsn bu dnyaya Mgr tamam icksn mhiti-dryani?! Abd azn cl xmanan jdr kun Df eylmk olmaz hcumi-bani. Glnd hmhmyi-zhuri an iri-cl Muan-qb dr sd hzr Xaqani. Xyal eylsn bir lm zmansini Fqir eylsn biqrar ehsani. Qsm xudayi-krim ml qalr ancaq Vfas yox, yasan gr hzar milyani. Qrz, vsiyyt idi eyldim bu moizni Hmi Did deyibdir klami-hqqani. Bli, maariki-bqq cai-ir grk Hmi ir-cat-midi-irvani. MXMMS hli-hal, sanma, ey dil, bu cahan mqbuldur, Aqil cahi-dolali-dvlti mxzuldur. Bzl ql kim, nf sudin etdigin mbzuldur Vay o nfs mali-dnya ymaa muldur, Ayeyi-veylul lkll halna mmuldur. Zrrni bica dem ya nur, o pii-afitab Ya dutubdur cdi-arif guyi-knci-xrab Onlarn mqsudidir dinar dirhm bihesab Biri ggdn, biri yerdn eylyirler iktisab Hr biri z almind talibi-mmuldur. 252

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey cahan ox sevn bxti siyah, ey drbdr, Ey lm yaddan xarm biqzav-biqdr, Bu qdr vqn ndir thsil cmi-sim zr, Vallahi hr ks gr dnyav mafiha sevr, Doti-Xsrann lnd bir biyabani-quldur. Ey xumar aludeyi-qflt, srapa bd ml, Talibi-dnyayi - fani br c znburi-sl, Pula, mala raib olma, yadna sal bir cl, Oyl ban olma ki, bebavr yqinn laql, n lm hr zinfsdn dmbdm mnquldur. Hal-dnya bir binadr km ann hsrti Almi-mnad biridir srt il irti. Pivallar hr zaman dnyadan etmi nifrti, k ayan bu fnadan, dut friqi-shbti Shbti-irfani hr bir firqd mqbuldur. Filmsl, dnyayi dvlt snd oldu hsbi-kam, Pulu mal mlk cahi hbi-ghrlgam Snd gr bxayi olmaz - feyz aparmaz xas am Hr n dvlt cm edibsn, tn olur beynlnam Hmrhin zhmt kn carubike mzbuldur. Bu cahan vq edn Firon il ddaddr, Gr olarn guniini hancar bir baddr Eylm tbih zn onlara, gl imdad dur Zimmi-dnyayi-cuz bir tknmz zaddr Bu sasn rhi-mtni xtm olunmaz, tuldur. Srbsr vz nsayihdir bu eri-prhqiq Hqq - mzmun uzun - guya ki, dryayi-miq Hr sz drdaneyi-afaq, n ll qiq Lli-mknundur, Did dri-nzmi-dqiq Filmsl, guya sdf tk gvhri-kkuldur.

253

____________________Milli Kitabxana______________________

BAHAR RVAN XlX srin ikinci yarsnda klassik poeziya nnlrini yaradclqla davam etdirn, onu yeni poetika-sntkarlq keyfiyytlri il znginldirn Mirz Nsrulla Bahar irvani Azrbaycan dbiyyatnda lirik erin ideya-estetik mzmun v bdii forma baxmndan znginlmsind mhm xidmtlri olan sntkardr. O, 1835-ci ild amaxda tacir ailsind doulmudur. Hl uaqlqdan iti fhmi v qabiliyyti il diqqti clb edn Bahar amax mdrssind thsil alm, rb, fars dillrini, hesab, ncum, rit elmlrini yrnmidir. Atas vfat etdiyindn ailni dolandrmaq n bir mddt ticartl mul olmu, lakin bu idn tez uzaqlamdr. O, rana gedib alt il iraz, Rey, Tus v Xorasanda yaadqdan sonra amaxya qaytmdr. Lakin air amaxda qala bilmmidir. Hindistana syaht getmi, oradan rana dnrk, Tehran, Xorasan, sfahan v baqa yerlri gzmidir. O, Tbriz glmi v mrnn axrna qdr burada yaamdr. air 1883-c ild Tbrizd vfat etmi v mhur Surxab qbristanlnda dfn olunmudur. Bdii yaradcla yeniyetmlik dvrnd balayan Bahar irvani srlrini klassik nnlr uyun olaraq, sasn, Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Lakin onun zngin irsinin az bir qismi lddir. Bu kitabda veriln nmunlr Seyid sim irvaninin "Tzkir"sindn (srlri, III cild, Bak, 1974)v "Poetik mclislr"' (Bak, 1987) kitabndan gotrtmdr. QZLLR Lli-lbin ki, xiq deyrlr rab ona, Xasiyyti-rab tapar yets ab ona. Zlfn salb oda zn ruyin yetib, z tutduu iind ndir pi tab ona? irin lbin ki, el ryin qan dndrib, Yoxdur znd qan, demin lli-nab ona. Baxmaq ayi-arizv kimd tab var? Bitablq edib n salrsan niqab ona?

254

____________________Milli Kitabxana______________________ Dn-dn sarald grb hsnn yen, Girmz yer ki, qari xar aftab ona. Nfyi-vcudi-nqteyi-mvhum edr hkim, Azn verydi ka alb bir cavab ona. Zahid ki eq kfrn inkar edr, Bahar, man glmz oxuyasan yz kitab ona. *** A qra zlfn ta sfheyi-ruxsan tuta, Xo olur snbl gr ala, glzar tuta. Hr zaman mki-Xtadn iy ourlar zlfn, Mhtsib han ki, bu dzdi-xtakar tuta. Bilmyirsn ne min aiq olub zlfn bnd, Zlf qalmaz sn gr hr biri bir tar tuta. Hi insaf deyil, zlfin canm qurban, Mn duram, zglr ol trreyi-trrar tuta. Qorxum oldur ki, gr zlfn zabid nagh, Buraxb sbbeyi-sddani, zunnar tuta. N cb etms ol ux mniml gftar, Neylsin, yox o qdr az ki, gftar tuta. Yalvara-yalvara zlfn n olur tutsa Bahar, ox cb sanmayn fsungr gr mar tuta. *** Yetmz tamam zlfi-siyahn hekayti, Bir qissdir uzun, onun yox nihayti. Axrda etdi xaluvu da qan in lbin, Yoldaln, bli, olur axir sirayti. 255

____________________Milli Kitabxana______________________ yl ki, tari-zlfn ona hr zaman dyir, Axrda incinib, zn eylr ikayti. Dedin ki, kim lac edr zxmi-sinv, Qmzn edr lac, gr olsa inayti. Qddin hdisi alm ara sald fitnlr, uri dr yetnd, bli, mhr ayti. Tapmazd lblrind knl emeyi-hyat, Xizri-xtin gr eylmyydi hidayti. Derlr ki, hicr qayti hicrandr, Bahar, Yarb, hara yet, grsn, hicr qayti? *** Tutsam rab gr lbv tay, haramdr, Gr sim sylsm tnv, hrfi-xamdr. Ruxsarn zr zlfv baxdm o qdr kim, Grdm ki, gn qrub eylyib, vqti-amdr. Mahi-tmam shv il bir gn dedim sn, Hr ks eitdi, dedi: bu sz natmamdr. Zalm, bu qdr knlm qan etdiyin ndir? Qan etmdim, dedim lbv-llfamdr. Zahid bilirmi hi miyann hekaytin, Nazik sz n bilsin o ks kim vamdr. Zahid, tvafi-Kbni qoy, bir gzar ql Meyxan ir, gr sfal mqamdr. Dedim ki, hddir lbn, ey cani cismimin, Dedi: Grn Bahar n irinklamdr. *** 256

____________________Milli Kitabxana______________________ adm, gl, ey snm, mni eqind qan k, Gr bavr etmsn, szm imtahan k. m ruxundn ayrlm etdi kl mni, Prvan tk zn trf yen-yen k. ayd ki, bir d arizin dmy gzm, Yzdn o qara zlfn, gl, birc yan k. Ol sngidil nigar mgr eyly sr Knlmdn, ey rareyi-ahm, zban k. Hicrin gnnd, blk mn qmksar ola, Hr qdr var qmin, bu dili-natvan k. Ollam hlak yadi-rxnl baxb gl, Ey yari-hmniin, mni az glstan k. Etmk Bahar knln aft istsn, Naz il, gl, o zlfi-prian an k. ** * Gr zlfn il beyl ola aina gzn, Axrda bama gtirr min bla gzn. Ey bivfa, chan gzn sald fitnlr, Zlfn grk ed, niy eylr xta gzn. Knlml zlfnn var idi vvl lfti, Axrda eyldi an da bivfa gzn. Mcruh sind yen knlm grnmyir, Billah, ya qan aparb an, ya gzn.

257

____________________Milli Kitabxana______________________

manm almam elmz qsd qtlim, Hm qanm tkr, hm alr xnbah gzn. Zlf xtin midimi sndn ksr, vli Eylr arada zg iart mana gzn. Eylr Msih lblrin ox nzr, mgr Bimardr mnim kimi, istr dva gzn? Can vermyib nigahna mkl deyil, vli Bir cana mkl eylyck iktifa gzn? Min rngil Bahar salbdr blalr, O a zn, o al yanan, ol qara gzn. *** Mey nuri cilv eyldi cami blurdn, Cami-bluri gor ki, lbalbdi nurdn. Cami-blurd mni mey yaxd durdn lbott yandrar d gr gn blurdn. Xt glmk il ruyv hsnn olurmu km, Nqsan yetrmi mlki-Sleyman murdn'? Zahid szyl n bt meyxandn keim, z grk keirmi behit il hurdn? Ol glzar nec vfadan lim tutar? Basmaz ayan gzm n qrurdn. Naz il bir xuram gl, mvat ql gzar, Ta mrhba ssi gl hli-qburdn. Meyxany Bahar ur il meyl edr, Zahid qsur meyl qlr, gr qsurdn. *** 258

____________________Milli Kitabxana______________________ Hr kim ki hicri-yar ds dmadn, He alarm knl onun seyri-badn?! Sald mey ir yoxsa lbi ks saqinin Kim, bir ya il mni sald yadn. lmkdn zg yox mn eqind bir xyal, Prvan yanman sevr ancaq iradn. Bir lalyzl yar kib da sinm, Ya rb, sn etm sinmi xali bu dadn! Yetdikd gl dodav mey bilmzm alr, Meydn dodaq nni, ya mey dodadn?! Snsiz gr bahar ola (yz) istmz Bahar N lal dadn xa, n qn badn. *** Derdim o mst gzlrvn ox blas var. Grdm o qar zlf, onun da xtas var. Hrgiz behit meyl elmz, huri istmz, Hr aiqin ki sn kimi bir dilrbas var. Derlr bahadr azna can, bilmzm nein Bu yox olan zadn bu qdr ox bahas var? Hr lhz sinm zr xdngin qoyar ban, Sndn gen xdngvn artq vfas var. Mjgann il emvi gr sorsalar ndir? Bimar bnzyir ki, lind sas var.

259

____________________Milli Kitabxana______________________

Badami gzlridir edn xst knlm, nnab lblrindn o drdin dvas var. Bir naz il xuram gl, ey srv, ta grk Hsn ir hans srvqdin iddas var?! Yox eybi gri hicrin il lmgin, vli Hsnn grnd lmgin zg sfas var. Fxr eyl kim, qulamnam, ey xublr hi, Hans hin Bahar kimi bir gdas var?! *** Zlfn kimi qarald gnm dudi-ah il, Eqind idda edirm bu gvah il. Netsin o tari-zlf il bu qan olan knl, Mmkndr baarmaq o zlfi-siyah il?!. Hr gusind gr gzvn min bla yatb, Neyn can almasn bel gz bir nigah il?! Xtt il yd dsti-qza hsn ruyv, Nec ki, baiban gl balar giyah il. Mjgan sfini sinm kmk rva deyil, Glmk xrab mlk n lazm sipah il?! Derlr gnahi-eqv yanmaq cza, xoam Yandrsalar mni oda gr bu gnah il. Meyxany Bahar girib "ya snm" deyib, Zahid girirs Kby gr "lailah" il.

260

____________________Milli Kitabxana______________________ SEYD ZM RVAN XIX sr Azrbaycan poeziyasnn n qdrtli nmayndsi Seyid zim irvanidir. O, 1835-ci ild amaxda ruhani ailsind doulmudur. Yeddi yanda atasn itirdiyindn anasnn v babasnn himaysind qalmdr. lk savad tlimini babasndan alm, sonra Yaxn rqin Badad, am, Qahir kimi mdni mrkzlrin gedrk thsilini tkmilldirmidir. amaxya qaytdqdan sonra yeni sulla mktb am, mllimlik etmidir. air 1888-ci ild lm v amaxda axndan qbristanlnda dfn olunmudur. Bdii yaradcla XIX srin 50-ci illrind balayan Seyid zimin zngin dbi irsi qalmdr. Bu irsin byk bir qismini lirik eirlr tkil edir. Poetik gzlliyi il rklri fth edn hmin srlr dflrl Tlbrizd v Bakda nr olunmu, bzilri rus dilin trcm edilrk xarici lklrd yaylmdr. Bu kitabdak eirlr airin cildlik "srlri"nin birinci cildindn (1967) v "Dahilrin gz ya" (1990) kitabndan gotrlmdr. QZLLR Gec grdm sni, ey afti-dvran, yuxuda Ki, edrdin mn yz ltfi-firavan yuxuda. Grmm llvi, lazmd tklsn qanm, Etibar olmaz gri grlr qan yuxuda. Zahirn abi-bqay yetck xst knl Kim, bilibdir dhnin sirrini pinhan yuxuda. Nola llin grbn zvq il xndan olsam, Rsmdir: - ad olu hr kim ola giryan yuxuda. Var midim ola cmiyyti-vslin mqdur Ki, qara zlfvi gz grd prian yuxuda. Gec grdkd sefeyi-rxri, ey Kbeyi-hsn. Ka olaydm, dolanb bauva, qurban yuxuda. Seyyidi-zar grb vslvi bidar olmu, Bir gdadr ki, grb zn sultan yuxuda.

261

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Olmasayd qmi-eqin dili-viranmda, Saxlamazdm onu bu izzt il yanmda. O qara xab mn versl qann irm, N n mnzil edib arizi-cananmda. Tutan mshti-rxsarvi ol kafr xt, Grnr gr n xlllr mnim iymanmda. Eylmz aiqi bir ltf il xrrm, ya rb, Bu n rftardr ol srvi-xuramanmda? Dni xublrin knlm fikri, Seyyid, lli Yusif taplar klbeyi-hzanmda. *** Vermnm knlm bir dilbr bundan sonra, Olmanam aiq o siminbr bundan sonra. Ald iymanm ldn, mni bidin eldi, Aina olmanam ol kafr bundan sonra. Oxayr mahi-flk nki zari-yar, Baxmanam mn bu mhi-nvr bundan sonra. Badnin lli-lbi-dilbr n nisbti var, Tkmnm badni mn sar bundan sonra. nbrin zlfvn ol qdr ziyann deyrm, Kims rbt elmz nbr bundan sonra. Dxi ol srvqdin kuyin cnnt deyibn, Gzmnm klri heyvr bundan sonra. Etmnm zlfuvn ovsafn, air demsin, O pri Seyyidi-qmprvr bundan sonra. 262

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Ey knl, mscid yolun trk et, rhi-meyxan tut, Tutma ld zahidin tasbihini, peyman tut Zahid mscid tmnnasm ox etm, ey knl, Zahidi bir cd bil, hm mscidi viran tut. Xublar zlfnd grsn bu prian knlm, Boynu balanm, onu, zncir bir divan tut. Ol mhi-namehriban istr ki, zlfn darsin, Sn gtr ayin, ey gn, ey qmr, sn an tut. Can verib canan, yan mi-rxndn dilbrin, Gr kmal istrsn, ey dil, iveyi-prvan tut. Xublar eqind gr imdi mnim rsvaln, Qisseyi-Frhad il Mcnunu bir fsan tut. Girm sn mscidlr namrd zahidlr kimi, Seyyida, meyxand peymanni mrdan tut. *** Han o mal il mn irt etdigim geclr, Tlui-sbh kimi shbt etdigim geclr. Gednd yar, durub naz il knarndan Alb l tgin, minnt etdigim geclr. Dnd xatirim gglr xr ahm, O mahpar il xlvt etdigim geclr. Ayaq yaln, ba aq, zmzmi-sirik tkb, Tvafi-kuyi n niyyt etdigim geclr. Glib nihani dri-yar, z qoyub xak, Qbarn pmg ol crt etdigim geclr. 263

____________________Milli Kitabxana______________________ Drmi bir d ol, ey xudayi-hyy hd, O srvqamt il lft etdigim geclr, Deynd yar mn drd, mn deyrdim can, Mzaq tlx szn rbt etdigim geclr. Mkrrr eylyib ol ac szlrin, Seyyid, zm-zm dnb lzzt etdigim geclr. *** Sni hli-vfa bilmidim, ey gl, bivfasnmi, Bala, bilmdim biganlrl ainasnmi. Sni ayineyi-mqsud sandm rubru durdum, Grnd ksi-surt, annadm kim, kcnmasnmi. Sni Yusif bilib, verdim knl mlknd sultanlq, zizim, nuri-eynim,sn gda olu gdasnmi. Sni aq n sylrdim vvl rhmti-hqsn, Vli, ey mahru, sn ggdn enmi bir blasnmi. Kimin zlfn bnd oldunsa, Seyyid, bivfa xd, ikayt etm bir ksdn, zn bxti qrasnmi. MXMMSLR Blayi-eq ddrt, ey bti-mehpar, sbr eyl, Gnn oldis gr hicran lindn qar, sbr eyl, midi-vsli-cnnt eylyib yan nar, sbr eyl, Db Mcnun kimi shran gz avar, sbr eyl, Cfayi-dvri-grdun dun kcrftar, sbr eyl. Bu ahugzllr balar kmndi-zlf il iri, Tkbdr oxlarn qann bu yolda eq miri, tirm ksrti-qmdn, zizim, rahi-tdbiri,

264

____________________Milli Kitabxana______________________

Mhbbt pak olursa, ox olur lbtt tsiri, Edr ahn sr ol dilbri-xunxar, sbr eyl. Oxurdum mktbi-aqd tsnifi-Loman Ki, grdm sbt olub hr mkl bir nv saman, Bu qdri km hicri-yar lindn ah fqan, O hans drddir kim, olmasn almd drman, Yazlm dhrd hr drd n bir ar, sbr eyl. Vuran Mnsurluq lafn qmi-darndan incimz, zn prvan tk m vuran narndan incimz. O irin llin, aiq, tlx gftarndan incimz, Glstani-cahanda gl sevn, xarndan incimz, gr yar istyirsn, tneyi-yar sbr eyl. N qm, olsa sn, ey dust, dmn cmleyi-alm Ki, mlki-hsn iind, tacidarm, ahsn sn hra, kib mjgan sipah eyl yeksr almi brhm, V lakin zxmi-tiri-yar hrgiz istm mrhm, Yet gr sinn zr yar stn yar, sbr eyl. gri xurd xab eq aq hram eylr, Xyali-zlf rxsar gnn mhntl am eylr, N flatun bu drdin arsin, n Cm, n cam eylr, Olur ki, vsli-dilbr bir gn, ey meh, iltiyam eylr, gr Seyyid kimi knln ola sdpar sbr eyl. *** Gu ql, ey ki bilirsn zvi vaqifi-kar, Agh ol gr ki, ndir naleyi-ney, nmeyi-tar, Ndir ol xk olan ubd bu naleyi-zar Ki, sdasndan onun qart olur sbr qrar, Ama sn prdni, hr prdd var yz srar. Qoymaz ol tar mnni niy auindn, Dmz ol xanbrndazlrin duindn, Hu il gu ed hr kims, gedr huindn, 265

____________________Milli Kitabxana______________________ Pnbeyi-qflti k sn dxi can guindn, Ta ki, srari-nihan olasan brxurdar. Lhni-Davudi il knlv ql xrrm sn, r bamin, gzm, nmni tut sllm sn, Olma qal hli, ql mdn zvi bkm sn, Ksb el elm db feyzin gr admsn, Fhm ql, gr ki, ndir musiqiy msiqar. Tut brabr dmi-say mbnni dmini, Qlb ehya zvi, seyr el ruh almini, Ziri-qm olma, eit nmeyi-zil bmini, km, aqilsn gr, dhri-mxalif qmini, ur gl, nm il k qmi-dnyay hsar. Musiqi mclisinin hli grk hli-bsr, Ta gr prdeyi-srard yz nq svr, Kim ki, zvq hli-degil, ani hesab eyl hcr, Lhni-Davud elmz nvi-cmadat sr, Mni rbab edr gu sxn, ey huyar. Fhm ql, gr ki, ndir ng df brbt ud, Ndir onlarda bu ahng bu lhn bu srud, Arif ol, rmz bil ey mahsli-qeyb hud, Ud hr lhz glib ur deyr: ya mbud, Tar hr lhz glib vcd deyr: ya sttar. Zahida, tarya bax, mclisi-rfandr bu, Tar sbabi-mnahi dem, bhtandr bu, Meyi gr, saqiy bax, Kvsr qlmandr bu, Cmlsi prtvi-rxsareyi-sbhandr bu, Meyd hr nurunu gr, shvin ql istifar. Ey knl, mhrmi-raz eylm biganlri, Verm nahl lin bu dolu peymanlri, k rmuzat il zlfi-sxn anlri, Seyyida, Mehdiy yalvar ki, bu drdanlri Eylsin mclisi-hvari-Krim bgd nisar.

266

____________________Milli Kitabxana______________________

MSDDS Xo ol zaman k, yar mn hmzban idi, Bzmim cmali-yar il rki-cinan idi, Sultan idim ki, hr yana hkmm rvan idi, Dvlt qulam idi mn, bxtim cvan idi, Cani-hzin hmdm arami-can idi; Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Xuridgun rabl dolmudu cammz, Ol mah il keirdi bizim sbh ammz, Dvri-flkd hasil olurdu mrammz, Xaki-drindn zg yox idi mqammz, Blbllr o sahti-qds aiyan idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Hicrin gri grm idim mbtlalrin, Dildn-dil eitmi idim macralrin, Bunca tsvvr eylmz idim blalrin, Can kmi idi mhnti-hicran cfalardan, Xlvtsrayi-vsld dil kamran idi; Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Knlm o mahdn alrd krm grb, Mehrin ziyad, cvr cfasn km grb. Ol gl mn aldn dmbdm grb, Bzmi-visalda zn mhtrm grb, Rk il qn tk dili-bdxah qan idi; Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Ol gl mniml hmdm idi hr bahard, Gh damni-mnd, ghi lalzard, Blbl tki iim yox idi ah zard, Seyyid ki mskn etmi idi kuyi-yard, Ezaz il bir Admi-cnntmkan idi; Dmlr o dmlr idi, zamam ol zaman idi.

267

____________________Milli Kitabxana______________________ NVHLR Bir ar ql, ey mm, mn lsm kfn olmaz, Tabut hnutum gtrb dfn edn olmaz. Qssalim mn lsm gr kim xbr eylr? Quran kim oxur, qbrimin st gzr eylr? Axr ki, yetimm, mn bu, ox sr eylr, Qardam lb, bamn stn ksn olmaz. Bu amda he mn kimi bir ac yatan var? Xak st qaranlqda quru yerd qalan var? Sn mr de asn qolumu, mnd n can var? Hr nv sir olsa, qolunda rsn olmaz. Bundan sonra hr qdr ki, dnyadym, mm, Hicrin oduna yanmaa amadym, mm, Hrnd yetimm, yen ahzadym, mm, ahzad balasna xrab vtn olmaz. Bu mr qoyanda mni qardama hsrt, Ryada dxi olmamam lhzeyi raht. Kl bama olsun, mn dnyad n lzzt, Qarda deyn vqtd bir can deyn olmaz. Zlm il edn vaxtda bizi mclis azim, Baland qolum, olmad bir kbr nazim. Zncir mni-biks, qarda n lazm? Hicrind mnimtk bel zilltkn olmaz. Grd bu gzm kbri bihayil prd, Ksdil ban, saldla cismin quru yerd. Cllad soyan vaxtda deyirdi ki, brd Mn grmmim, bir bel siminbdn olmaz. Grdm ki, n nvilYezidi-si-mlun, Etdi babamn lli-lbin ub il prxun. Dndrdi, mnim gz yam eyldi Ceyhun, Urduqca deyirdi bel kkrikn olmaz. 268

____________________Milli Kitabxana______________________

n grd mhasini olub qanna qltan, z cahi-claln qlb xalqa nmayan, Tn il deyirdi ki, oyan, ahi-hidan, Bu rngd billah, qiqi-Ymn olmaz. Hrnd dab, Seyyidi-biar, gnahn, Tsir elyib cml ham xlq n ahn, Xof eylm, mhr gn axrda pnahn Bir kimsn qeyr z hi-glgnkfn olmaz. *** Qasmm, zlfi-xmin zd hveyda grnr, Bu cbdir ki, gn zr bi-yelda grnr. Ey spehri-rf zr mhi-tabanm oul, Zlmti-hicriv qoydun mni cananm oul, Ey xti Xzr, lbi emeyi-heyvanm oul, Lbi-llind snin nitqi-Msiha grnr. Ey oul, qald qara gnlr biar rus, Gl ldn gedibn, yalvaracaq xar rus, Al duvan gtrb, ba salb qar rus, Blbln solsa gl, bana sevda grnr. Kakilin hbli-mtinimdi, zn ayeyi-nur, Qaf msturi-cbinimdi, kitabi mstur. ati-ruxi-pakin elyib dhr zhur, Krbla Tura dnb, nuri-tclla grnr. Oxayrsan, ey oul, gri mhi-nvr sn, Al l tii-hilaln, ur zn lkr sn, n grk cann qurban versn kbr sn, kbrin qtlin bu qvm mhyya grnr. Sn qurban olum, ey novgli-glzari-Hsn, Sni qurban verirm vql ol srvr mn.

269

____________________Milli Kitabxana______________________ Leyli z kbrinin grdnin sald kfn, emin indi n dnyav n qba grnr. Cddim verdi xbr hq, Zkriyya xbrim, Tet iind ksiln ba o Yhya xbrin. Bil bu ayatt, oul, rmz il ima xbrin, Zahiri tn Hseyn, batini Yhya grnr. "Kafiha"da var, oul, bir ne mxfi mna, "Kafi'dir Krbbla,"ha"y hlaki-hda, "Ya" yqin eqdi bu tnlbi-Krbbla, "Sat"i sbr olmasa, ey tn, n mna grnr? Seyyida, rity kdin yen yz drri-dn, Sn mhrd fat elsin ibn Hsn. Mrhbalar sn, ey airi-ecazsxn, Snd feyzi-nzri-hzrti-mvla grnr. RBALR Ey qdrtin asar snin rz sma, Ey amri qlan kvn mkan peyda. Vchindn gr almasa nurin, xrid Bir zrr qdr cahan vermzdi ziya. *** hri-Qaraba i qoymular ad, Bu hr prilrdn olubdur abad. Tsxiri-pri id qlmaq xodur, mma, bu prirulr lindn fryad! *** Bu Gncd bir gnci-nihanm qald, Bir simbdn, qndhanm qald.

270

____________________Milli Kitabxana______________________ Tanr bili kim, tari-sri-zlfnd Guya zlb riteyi-canm qald. *** Var rdbilin xeyli gzl torpa, Tr yoncas, gy sbzsi, xrrm ba. Hrdm ki, dr yadma, hsrt krm, Bali-Sblan il gomu qayma. *** Xaki-Ncfi-rf oldum vasil, Sd kr xuday, feyz aldm kamil, Srsbz olub mzreyi-amalm, Xirmn-xirmn sadt etdim hasil. *** Tiflisd bir srvqd simndam, Mehmanm olub bir gec idi ne cam, Sordum lbini gld, dedi: ey Seyyid, r il mgr degil siz bad hram? *** Ey eyx Nizami, ey nizami dalan, Ey Gncd izz ehtiam dalan, Olmumu sninl mn kimi almd Beyti, evi, mktbi, klam dalan?

271

____________________Milli Kitabxana______________________ BRAHM BY AZR brahim by li by olu Azr 1836-c ild uada doulmudur. Qasm by Zakirin nvsi, Abdulla by Asinin byk qardadr. Azr Mehdiqulu xann trbiya va himaysind bymdr. Thsilini uada alm, fars v rus dillrini gzl bilmidir. Bir mddt rus mhkmsind vkil ilmi, 1885-ci ild vfat etmidir. "Mclisi-framuan"m itiraklarndan olan Azr klassik slubda Azrbaycan v fars dillrind yazm, lakin srlrinin az hisssi qalmdr. Burada veriln nmunlr Firidun by Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981) v "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Ahu kimi baxanda o mstan gzlrin, Baxdqca eylyir mni divan gzlrin. Frhad kimi mn kimiy da dldirir, irin baxl, Xosrova xuban gzlrin. Hr dm ki, ists baxa bir kc nigahil, Yz min knl yxar yen canan gzlrin. Znciri-eqini salban boynuma mnim, Bak etmyib kr mni hr yan gzlrin. Eqin edibdi Azri-dilxstni cnun, Mcnunsift sal bu biyaban gzlrin. *** Mgr, ey bivfa, he yar olanlar yar sormazlar? siri-mhnti-qrbt olan biman sormazlar?

272

____________________Milli Kitabxana______________________ Mgr qayib olan yar xyala bir gtirmzlr? Mgr gzdn db yaddan xan fkar sormazlar? Qmi-zlfu rsunla gec-gndzm keir yeksan, Mgr, ey hd peymansz, bel qmxar sormazlar? Sba, izhar ql ol qnlb yar bu peyamm, Nolub rsmi-vfa btlrd, bu srar sormazlar? Tccb kim zl katiblrindn bu vfa h Nen yoxdur vfa btlrd, bu srar sormazlar? Xyali-nrgisi-mstqmi-zlfi-siyahnla Geclr sbhdk fryad edn biman sormazlar? N ox izhari-hal eylrsn, ey Azr, bu adtdir Kim, istinal sultanlar gdayi-xan sormazlar! *** N qddir bu, n qamtdir, srapa ux rnadr, V yainki qiyamtdir ki, alm ir brpadr. Tnabi-zlf gz cllad tutmu yz kakl, kirlr dara mn divanni, bir xo tmaadr. rqdir arizind, yoxsa bnmdir gl dm, Dzlm ya ki, mh trafna iqdi-Sryyadr? Dhann nqteyi-mvhumdur, ya qndir, bilmm, Bunu kf eylmk olmaz ki, bir mkl mmmadr. Deyirlr ild bir yol gn sd brcn nql eylr, Bu n xuriddir daim sd brcnd peydadr?! Sevib zran Vamiq, Leylini Mcnun, olub rsva, Snin eqind, dilbr, Azri-divan, rsvadr.

273

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Arizin gstr gl glnd hmralnmsin, Qddi-rna qarsnda srv blalnmsin. Zl-mikini-mslsld xcil ql snbl, emi-mstin nrgis gstr ki, hlalnmsin... Mahi-nov kimdir gn rxsarn il bhs ed, Bir ksinti drnanla hi qrralnmsin. n knl mhbusdur zlfnd, gl bir rhm ql, Vurma l zncir zindan hli qvalnmsin. Gr snin eqind Azr olsa rsva, eybi yox, Kuhkn irindn tr nec rsvalnmsin?!

274

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ LSGR NVRS Mirz lsgr Nvrs 1836-c ild uada doulmudur. Uaqlqdan thsil xsusi hvas gstrmi, rb, fars dillri il yana rus dillini d yrnmidir. O, uada kargzar ilmidir. 1912-ci ild vfat etmi v uada Mirz Hsn qbristanlnda dfn olunmudur. Bdii yaradcla gnclik illrind balayan Nvrs "Mclisi-ns"n fal zvlrindn olmu, eyni zamanda "Mclisi-framuan"n yncaqlarnda itirak etmidir. Onun srlrindn nmunlr mxtlif lyazma v ap kitablarnda qalmdr. eirlri toplu halnda ilk df 1985-ci ild Bakda nr olunmudur. Buradak nmunlr hmin kitabdan gtrlmdr. QZLLR Knlm el pnhandr, geysulr arasnda, an gzibn tapmaz yz mulr arasnda. str ki, k Mani trhini qan, bilmz, Peyvst kakdir brulr arasnda. Mstan xumar gzlr hrdm mn al eylr, Qaldm n yaman yerd cadular arasnda. Bimar gzm, cana, salm mni bir hal, Shray db gzdim ahulr arasnda. Ta mn ki, cda ddm ol yar vsalndan, Varm grsn shbt bdgulr arasnda?! yar vfa etmk, aq cfa, Nvrs, Bilmm bu n adtdir mhrulr arasnda?! *** kr xclt, glm, ol gl zndn gl mnlrd, zndn qeyri yad etmz gl blbl mnlrd.

275

____________________Milli Kitabxana______________________

Yen ey uxi-nuinlb, xyali-tari-zlfndn, cb olmu prian halti-snbl mnlrd. Almaz hrdk, ey qnlb, yz min bahar olsa, Grbdr xndeyi-pnhanini novgl mnlrd. Vsal hsrt oldum. mbtlayi-hicrdir knlm, Tutam aran snsiz, ey glm, mkl mnlrd. Fan naleyi-dil munisimizdir, bir trhhm ql, Deyil tnha, zizim, Nvrsi-bidil mnlrd. *** Flyin ruzi-zl mn bel prvrdsiym, Ah, qm lgrinin vq il srkrdsiym, Ne mddtdi konl bzmi-sfa tnsidir, Zinddil hal biln hli-vfa mrdsiym. hr hli nesi eyldi ox zlm mn, Qeybt thmtin axir bel pjmrdsiym. Hr dnizad mnim stm qalxzd ayaq, Demzm bir sz ona bs ki, hya prdsiym. Nvrsa, rvnqi-yyami-cavanlq getdi, Zvq hli deyilm, pirilik fsrdsiym. *** Gel, ey dili-bimarim olan tbib, lrm, Vsali-bzmi mn olmayan nsib, lrm. Cmaln ayinsin dutgiln nfs sari, Ki, gr n nv il hicrind bikib, lrm. Xyali-zlfin il cismin-natvan riyib, Mriz edibdi mni emi-dilfirib, lrm. 276

____________________Milli Kitabxana______________________ Brabrimd bu halim bir qiyam eyl, Ki, ruzi-mhr ola blk nqrib, lrm. N qmksar, n yar, n bir vfal nigar, N bir nis, n munis, n bir hbib, lrm. Bu Nvrsin rhi-eqind bilmdin qdrin, Get, indi zvqi-sfa eylsin rqib, lrm. *** Mni-bimar mddtdir olub yai qara gzlr, Knld tari-mjgann qalb baqi, qara gzlr. Tkb peyvst qanm mrdm, dnyay fa olmu, Olubdur ogri qann qan ortai, qara gzlr. Dgil eymn xtasndan nzr rbab, ondandr, Olub mkri-fusuni-hiyl yna qara gzlr. zizim, mhvim, uxim, nigarm, bs ndir bais, Qara gnd qoyubdur hli-aqi qara gzlr?! N crm etmi, nzrdn saldn axr rzgar ir, Dmadm Nvrsi-mhzuni-mtaqi, qara gzlr. TXMS Fzuliy Mn hbibi-pakizadm, ey gnuhi-kiya, Bulmuam kuyi-vfada rahi-tslimi-riza. Aiqm yz min blay "lbla-l-livla", "Qd narl-eq lil aqi-minhacl hda, Saliki-rahi hqiqt eq eylr iqtida".

277

____________________Milli Kitabxana______________________ Fkri-zikrim dmbdm hrf klami-eqdir, Eylyn srxo mni hr dmd cami-eqdir, Aiqi-sadiq cahan ir imami-eqdir, "Vadiyi-vhdt hqiqtd mqami-eqdir Kim, mxxs olmaz ol vadid sultandan gda". Srxoam cami-mhbbtdn, ay, qvmi-zlam, Badeyi-eq aiq hyarlq eylr hram, vq zvq eqi-canan aiq olmu hram, "Eqdir ol nyi-kamil kim, ondandr mdam, Meyd tviqi-hrart, neyd tsiri-sda" Ey deyn hr dm mn, sidqi-iradt trkin et, Eq, gl qoyma qdm, rahi-slamt trkin et, Hr iki dnyad sn rahi-sadt trkin et, "Ey ki, hli-eq sylrsn: mlamt trkin et, Syl kim, mmknmdr toyiri-tqdiri-xuda?" Mrhba kuyi-mhbbtd scudi-aiq, Ql nzr ruzi-qiyamtd nmudi-aiq, Tn qlma, ba verib canan cudi-aiq, "Eq kilki kdi xt hrfi-vcudi-aiq Kim, ola, sabit hqq isbatnda nfyi-mada". lqrz, mehr vfadr xst dilr mrhmi, Mn knar etmm qdm rahi-mhbbtdn dmi, Olmuam mn sakinani-kuyi-eqin hmdmi, "Eylmz xlvtsrayi-sirri-vhdt mrhmi Aiqi muqdan, muqi aiqdn cda". Ey knl, rnc nasir zvq buldun eqdn, Aiqi-hqsn, cfasz zvq buldun eqdn, Fxr ql, Nvrs, bhasz zvq buldun eqdn, "Ey Fzuli, inthasz zvq buldun eqdn, Byldir hr i ki, hqq adil qlsan ibtida".

278

____________________Milli Kitabxana______________________ HACI AA FQR ORDUBAD XIX srd yaam airlrdan biri "Fqir" txlls il yazan Hac Aa Ordubadidir. O, 1836-c ild Ordubadda tacir ailsind doulmudur. Tbriz v irazn tannm alimlrindn drs alm, thsilini tamamladqdan sonra bir mddt Ordubadda mllimlik etmidir. srlrind frldaq din v mnsb sahiblrin toxunduu n tqib mruz qalm, bir mddt Trkstanda yaamdr, Ordubada qaytdqdan sonra xrda alverl mul olmudur. Hyatnn sonlarnda gzlri tutulmu, 1885-ci ild vfat etmidir. "ncmni-ra" dbi mclisinin tkilatlarndan v fal zvlrindn olan Hac Aa Fqirin lirik v satirik slubda oxlu eirlri qalmdr. Onun seilmi srlrindn ibart "Alar qlm limd " kitab 1989-cu ild Bakda nr edilmidir. Buradak nmunlr kmin kitabdan gtrlmdr. QZLLR Heyf, mndn ol mlksima pri can istmz, Cismi-bimiqdarm rahind qurban istmz. Mn midi-vsl il ox akirm hicran n, Aiqi-sadiq degil hr ks ki, hicran istmz. Knlm yz karvani-qm glir, mehmanlanr, Ka o ev viran ola, yarb, ki mehman istmz. Ey xoa, ol drdmnd kim, tbibi yar ola, hli-eq ol drd n talibdi, drman istmz, Tarmar olsun o dil kim, yan yox, dildar yox, Canvrdir, can deyil, hr ks ki, canan istmz. Ey gzl, zlfn kimi knlm prian eylm, Kivri-mlkn ahnahlar ki, viran istmz.

279

____________________Milli Kitabxana______________________ Canm qurtar bu qmlrdn mnim, tk qanm, Qorxma, muqindn aiq hrd qan istmz. Qamti-srvin grn, gl tk cmaln xoluyan, Ba baxmaz, gln getmz, glstan istmz. Lblrin hdin in aiq hyati-Xzr alr, Meyli-hdi-kkr etmz, abi-heyvan istmz. Kfri-zlfn sevmyn iman yoxdur, dini yox, Hans mmindir kim, o, zlfndn iman istmz? Rhm ql, miskin Fqir, eyl ahindn hzr, Beyl gnd kafri, gbri mslman istmz! *** Dmm seyd kimi damd syyad lin, Bivfa, qaniici kafir cllad n. Qanm tkmk n bruyi-xunrizi mdam, Gr n xim il alb xncri-flad lin. N sbbdn bu qdr didlrin qsdim edr? Mni mqtul elmkdn gl bir zad lin!? Qoyma zlfi-siyhin sfheyi-rxsar d, Verm, ey ux, behiti bel ddad lin. Dvri-emindki xalin bmsl xatmdr, Yetiib hiyl il divi-prizad lin. Qlsn mani-nzr mridi-ustadi-zim, Hac Mirzayi-Rhim yets bu frad lin. Duta gr nzmi-klamnda Fqirin bir eyb, fv qlsn onu kim, dmyb ustad lin.

280

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Salma bu qra zlfn rxsar, amandr, Taprmagiln Kbni kffar, amandr. Kb yzn grmy alm ylbdr, Gstr hcrl-svdi zvvar, amandr. Tapr o kamandar qana tiri-mjndn, Suzan sinm vurmaya ox yar, amandr. Zahid mni ldrd mlamt elmkdn, Gstr yzn, ta qla nzzar, amandr. Mntk unuda dini, duta rahi-Msihi, Scd eliy deyrl znnar, amandr. Mn can yetidim bu qdr cvrn lindn, rz gedirm axr srdar, amandr. Rhm zr glib aiqi-dilxstyi-zarn, Qoyma ged bigany yalvar, amandr. Gstr Fqir nuri-tcllayi-cmalin, Musa kimi ta qalmaya avar, amandr! *** Ey gzm, verm knl bu gz xummarlr, Olma mayil bu qara qrrli dildarlr. Mahrulrd taplmaz sri-mehr vfa, Hi ks olmya aiq bel xunxarlr. Bir qra didlinin zlfu salb hlqm ll, Mni axr kck kuv bazarlr.

281

____________________Milli Kitabxana______________________

Ey yzi gl, lbi pst, dhni qneyi-tng, Unudub blbl, yar olmagil xarlr. Yataram fikri il hr gec ol trrlrin, Yuxuda tu oluram fiyi-ahmarlr. Xmbxm zlfin bal n mnim knlm olub, Blk min xst knl balanb ol tarlr. Ey Fqir, yoxdu nigarn kimi bimehr vfa, Hi rhm eylmiri didsi xnbarlr. *** Verli dil o qar tellr naad olubam, Qanl ya cari edib, qmlr mtad olubam. Xmi-zlfnd mqam eylyli xst knl, Qssy tu olub, xansi brbad olubam. Nec shray gedim ahu ikar eylmy, Mn zm seydi-xmi-hlqeyi-syyad olubam. Ey gzm yai, snin hmdmi-zarn mn idim, ndi nolmu sn, mn zg kimi yad olubam?! Oru zlfndn gr knlm alsam, dxi mn Vermrm dil ona, bundan bel ustad olubam. Ey Fqir, bu qdi srvin qmin tu olal, Qmi-dbxi unudub srvtk azad olubam. MXMMSLR Eylm ox qmz, naz, bsdir, aman, ey gzl, Alma limdn mnim tab tvan, ey gzl, Payin qurband bu ba il can, ey gzl, Qamtim yri qaun etdi kman, ey gzl, Rhm gl, etm cfa, bsdir, usan, ey gzl! 282

____________________Milli Kitabxana______________________ Tk yaradb hsnd xaliqi-yekta sni, Mhz qltdr dutam Yusif hmta sni, Din glir grs gr kafir-trsa sni, Cml bladn grm saxlaya mvla sni, Canm nahaq alb eylm qan, ey gzl! Ey yzi gl, ivgr, lbkr, inc kmr, Hsnv aiqdilr cml cahan srbsr. Mzhbi qalmaz sn eyliy hr ks nzr, Sn kimi yox mahiv, sn kimi irin br, Sn kimi grmb yqin emi-cahan, ey gzl Kakili-mikinvi anliyib, sal yz, Grci klh baa qoy, srm siyh k gz, Tirmeyi-rz ynv quranban x dz, Lal el blbllri, gln ara gl sz, Glmz l bir bel fsl zaman, ey gzl! Lli-lbindn pn abi-hyat istmz, hdi-yzndn doyan qnd nbat istmz, Scd qlan qauva svmi-slat istmz, Grs sni btprst lat mnat istmz, ps yzndn olur pir cvan, ey gzl! Qa gzn, kiprign qtlm eylb kmin, vlrin saxlayb aiqi-zar il kin, Hi sdf ir yox sn kimi drri-Ymin, Xadim olammaz sn cnnt ara hurl-eyn, Sn kimi Tiflisd yox qndhan, ey gzl! Gln x, seyr el, srvi nigunsar el, Susn gl, snbl a yzv, xar el, Mst gzn a qya, nrgizi bimar el, Zlfn yzdn gtr, gl yzn izhar el, Barna qoy lalnin dai-nihan, ey gzl! Qoy dolanm dmbdm bauva prvantk, Kakiliv l kim teld gzn antk, Qoyma Fqirin snin trk ola bigantk. ps gr lblrin sar peymantk, Daxil olur cismin ruhi-rvan, ey gzl! 283

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Rhm gl, eylm bu knlm viran, qara gz, Qorx xudadan, bu qdr eylm tyan, qara gz, Qdrtin xaliq edib snd nmayan, qara gz, Dxi sn hsnd xlq olmuyub insan, qara gz, El kri-hdi-qadiri-sbhan, qara gz! Gr n surtdi kib, can bel nqqa fda, kdiyi xameyi-qdrtl o gz, qa fda, Trki emin gtrn xncri-xunpa fda, vv qmzv naz il o prxa fda, Yni yz can znxin xalin qurban, qara gz! Drini grd gzm, grmdi mscidl knit, Mni divari-srayind hesab etgil xit, Sn qbulumsan gr xub olasan, ya rx zit, Bsd vslin mn, hqdn dilmm bai-behit, stmm gr ola yz huriv qlman, qara gz. yri qan n sbbdn olub amadeyi-cng? Kiprign beyl olub hr biri bir tiri-xdng, Can bulardan qurtarammaz ola gr ir plng, Blk Birz il Gudrz Framrz Peng, Rstm Ksthm Sam Nriman. qara gz! Gnm qar qlb z yz tk qar telin, Mni almaa dnbdr gen ahmar telin, Sni hqq, an alb dstin, az dar telin, Oxuri yavri-srtibi-siphdar telin, Az qalb eyliy dil mlkn talan, qara gz! Srvd yoxdu bel ivfi qamt, n deyim? Yerisn xlq qopar ruzi-qiyamt, n deyim? Gld yoxdur bu qdr naz nzakt, n deyim? Bu nzaktl sitm eylm adt, n deyim? Yoxudur mehr vfa, sn kimi dvran, qara gz! Bir zaman srsri-piri bu glstan sr,

284

____________________Milli Kitabxana______________________

Dxi qalmaz bu qdi-srv bel tazav tr, N knarin onun mn kimi bir qumri gzr, Ondan qdm ki, grnmz bu vcahtdn sr, Vslin et aiqi-nalanuva ehsan, qara gz. Qoyaram drgahin sbh msa ruyi-niyaz, Qlaram olmasa gr zmm o rxsar namaz, Ald hicran canm, eylm bu hddid naz, Gl yzndn bu Fqir iyldi bir zrrc, az Onu yni edsn busy mehman, qara gz!

285

____________________Milli Kitabxana______________________ FATMA XANIM KMN XIX sr Azrbaycan dbiyyatnn tannm nmayndlrindn olan Fatma xanm Kmin 1841-ci ild uada ziyal ailsind anadan olmudur. O, "Fani" txlls il eirlr yazan Aa Mirz Bybabann qzdr. Dvrn gr yax thsil alms, ana dili il yana fars dilini d mkmml yrnmidir. Qaraban Saracq kndindn olan Sadq by Mirzeynal oluna r getmi, be vlad dnyaya gtirmidir. mrnn sonlarnda iflic xstliyin tutulnu v 1898-ci ild uada vfat etmidir. Kmin eirlrini Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Mhmmd aa Mcthidzad "Riyazl aiqin " kitabnda onun byk divan olduunu v bu divan xsn grdyn yazr. Ancaq hmin divan bu gn ld yoxdur. Sairin mxtlif cnglrd v lyazma kitablarnda qorunub saxlanan srlrini ziza Cfrzad toplayaraq 1971-ci ild "Gnclik" nriyyatnda ap etdirmidir. Buradak eirlr hmin kitabdan gtrulmdr. QZLLR Cana, bu n cadudur, qa gz arasnda, Nitqim tutulur grck hrdm, sz arasnda. Gr grs Zleyxavu Yusif sni bzmind, Mbhut qalar onlar yz min qz arasnda. nnab lbin, cana, tbih edib aiqlr, Nar dansidir, guya, dm buz arasnda. Ey dil, elm artq naln yerin yetdi, Saldn zn odlara, yandn kz arasnda. hdind vfa varsa, mbhut n durmusan? Var kuy, ygr-yort ta cann z arasnda. Xuni-cigrim gzdn ol qdr rvan olmu, Laf etm. Kmin, ox, gl tk z arasnda. *** Xali-mikin baxn, arizi-canan db, Deysn bir hbi sfheyi-ran db. 286

____________________Milli Kitabxana______________________

Mri-dil daneyi-xaln grli nal kr, Qismti ruzi-zl ah il fqan db. Arizi-alddir xali-siyahi, lhq, Xti-mikin nec kim laleyi-neman db. Ey gzm nuri, yznd bax o xali-siyah, Xbr et mri-dil kim, odu bir dan db. Mri-dil daneyi-xaln hvsil dm, Hlqeyi-zlf ki, zncir u divan db. O kaman qa qoyub qmz oxun, trk yzn, hr aub salb, hr biri bir yan db. Grli dil sri-zlfini knl bnd oldu, Misrd Yusifi-Knan nec zindan db. Derimi dilbr kim, knl degil mnd mqim, Dil dnb qan o gndn ki, bu bhtan db. Nqteyi-xal gz qa ylm niy, Dvrd zlf Kmin kimi peykan db. nbrin buyu gr dolmu o geysulrd, Bel xo buy dxi olmaz o xobulrd. Gr deym mk, o, ahuyi-Xtnd taplur, Etmim blk xta, yox o iy ahulrd.

287

____________________Milli Kitabxana______________________

Trbiy etmi onu, blk, mlk, ya ki, pri, Var gman: gzd olur nki o cadulr d. Zlfi-mkinin alb dvri-rxn hal sift, Bel bir halt olur cml o mhrulrd. Bnd olub zlf dxi qa gz il xal, Bilmzm ondadm knl v ya bulrd?! Gzm ksmnm ol gzdn lnc, blk, Dili-gmgtni n tapdm o yarulrd. Bivfad n mhbbt, n dyant, n vfa?! Ey Kmin, taplur blk d dilculrd. *** Mrizi-eq lac eylmz tbib, lm! Bu drd ar edr vislti-hbib, lm! Visal talib olan aiq bla yetir, Fraq sbr el, sn munca bikib, lm! Xyali-zlf sni xeyli natvan edck, Sni mriz edr esmi-dilfrib, lm! Fan nal kib, qlma hicrdn ikv, Budur nid, sn vsl ola nsib, lm! Dem vtnd mn bir nis munis yox, Sn nis qmi-eqdir, qrib, lm! Qiyam qlmasa gr, srvqdd simndam Ki, ruzi-hr sn olmaz nqrib, lm! ikayt etm, Kmin, rqib cvrndn, Kmndi-hicr dp, sn kimi, rqib, lm! *** 288

____________________Milli Kitabxana______________________ uri-eqin eylyib bs ki, mni divan, hreyi-hr olubam alm-ra fsan. O qd qamti grdkc xudadan dilrm, Dolanm bana kim m nec prvan, Qan tutub gzlrini mst ikn peyvst, Ruzi-zzl nec kim, tutdu mn peyman. Dst busin mn gr mmkn ola mrmd, Xaki-payin db, can verrm mrdan. Ltf eyl limi tut ki, mni-ftad, Mstlikdn aylb blk glim iman. Grck ol zlfn kfr dyiib iman, Gzm z lim il, mn n deyim Snan? Eq drdin tibba qamusu acizdir, Vsl lac ed mgr bu mrzi-pnhan. Baxma ahuyi-Xtn vh ki, xtaya sald Mni bir em-siyh baxmaq il mstan. Dhrd hicr oduna yand Kmin, yarb, Hrd hifz el kim, ta n qalb niyran. *** N etmim flk, boyl qld zar mni? Diyari-hicr-ara zar dilfikar mni. Hvayi-srvqdinl kman olub qddim, Bu rxi-pir elyib indi kbar mni.

289

____________________Milli Kitabxana______________________

Bsani-surti-bican bu knci-pnhanda, Salubdu hlqeyi-zncir zlfi-yar mni. Dbd kuh biyaban Qeysi-biprva, Qoyubdu hsrti-nzzar aikar mni. Bu ki-emil sndrrm ati-hicri, Sipndv elyib nki biqrar mni. Tmllq hli degildim, n var idi bakim, Kmndi-zlfil etmi yarm ikar mni. Kmin kr il hr lhz, hr zaman sylr: Edibdi drd qm larik yar mni. Pozuldu rvnqi-gl, lri-glstan getdi, Sarald gllri, l kdi baiban getdi. Durubdu srv, gr, bain ir msthkm, Diri, srvi-rvan getdi, laman, getdi. N qoydu dhrd bir kam alub murada yetm, N ald canm qurtard, cansitan getdi. mnd lal glib getdi dhzban susn, Ki, emi-nrgisi-mst oldu xunfan, getdi. N qoydu xar ki, gl ndlib meyl etsin, N ndlib z hdind kamiran getdi. Dnb o lif qdi dal bir gi hicrind, Diri, blbl olub pir, o nvcavan getdi. Nihan olan qmini fa qldi mrdm n, Kmin, drdi-dilin oldu dastan getdi.

290

____________________Milli Kitabxana______________________ ABDULLA BY AS Abdulla by liby olu Asi 1841-ci ild uada anadan olmudur. Qasm by Zakirin nvsidir. Asi thsilini uada almdr. rb, fars, rus dillrini, hminin .Nvaini dn-dn oxumaqla catay dilini d gzl bilmi, htta bu dild bir ne qzl d yazmdr. Asi cmi 34 il mr srm, 1874-c ild vfal etmidir. Masirlrinin drin hrmt v mhbbtini qazanan Asi "Mclisiframan"n zvlrindn olmu, Seyid ziml dostluq etmidir. srlrinin oxu itib-batm, az bir hisssi qalmdr. Buradak nmunlri F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981), "Poetik mclislr" (1987), "Dahilrin gz ya, Mrsiylr" (1990) v "Nec qan alamasn da bu gn" (1993) kitablarndan gtrlmdr. QZLLR Daima mn zardn ol dilbri-bdxu qaar, Guya syyad grm, rm qlb ahu qaar. Yoxsa kim bilmi deyildir saz yar mkil, Rhm edib zxmi-drun yari-mikinmu qaar. Bilmzm, aya nec zlfil xu tutmu knl, Rsmdir n nerd bir ahin gr teyhu qaar. leyi-rayin mhvlr dm urmaz hsndn, Guyiya kim, mczi-Musa grb cadu qaar. Gizlnib knlm hcumi-drd qmdn zlf ara, Xofdan divan nerd grs hayuhu, qaar. Srvqdlr ir guya grmyibdir srvri, Qumrive dil axtarr hr su deyib "gu-gu" qaar.

291

____________________Milli Kitabxana______________________

Asiya, grm ki, gl ol glrux hmta deyil, Bhs etmkdn sninl blbli-xogu qaar. *** Qara gzl, qara oldu gnm zlfn kimi qar, Prian halm ondand, bulunmaz drdim ar. Alb zlfi-mslsl dvri-mahi-arizin yeksr, Hrm rahn v ya msdud edib rab zvvar. cb olmaz gr lal olsa tuti qn tk qmdn, Aan dm lli-kkrbarn hr lhz gftar. Knl lafi-nlhq eqi-ruyind urar daim, Nola Mnsur tk ks qara zlfn an dar. Knl mayildi nu etsin lbi-llin rabndan. Sdai-hicr rf olsun ki, dm rnci-xummar. Tkb zbri-hlahil kami-can fiyi-zlfn, Nola tiryaki-llin eyly bu drd bir ar. Yetib hddi-nisab hsni-ruyin, msthqqindir, Zkati-hsnn, ey ux, ltf et Asiyi-zar. *** Rhm ql, dym, sba, zlfi-kci-dildar, N rva kim, d vstd ikn dil dar. Eqi-ruyind urub laf-nlhq guya, kilib zlfd Mnsursift dil dar. Hr xdngin sfi-mjganda gr km bulsa, Kimsy etm gman, zlfn ara dild ar.

292

____________________Milli Kitabxana______________________

Qoyma kira, an dy zlf, zn mhrmsn, rh-rh ol onun tk, an, ey dil, dar. Asiya, ini-sri-zlfd kim buldu knl? Zlmti-b tanmaq qdrti yox dildar. *** Fna mlkin aiq girmyinc nfsi ram olmaz, Mqami-"limllah" sirri annun tmam olmaz. Knl, piri-mann feyz ltfi gr ola amil, Meyi-vhdt yan al l, bu mey hram olmaz. zl msin ol talib hqiqi hsn ondandr, Mcazi dilrbalr hsni almd mdam olmaz. Hrimi-Kb, sbni-deyr yeksandr, knl, billah, gr mlum talibsn sn frqi-mqam olmaz. Mqami-qrbi-yar vasil ola aiqi-sadiq, Rizayi-dustdn zg ona almd kam olmaz. Nec vasil olum ol ah kim, gr olmasa nzmi, Mah mehr bruci-ncm seyrind nizam olmaz. Triqi-eq, Asi, labali qoy qdm bir dm Ki, hli-eqd prvayi-can nng nam olmaz. *** Olmu mqami zlfi-prian knlmn, Bir dm ksilmz ah il fan knlmn. Rhm eyl, sxt dym, sba, tari-muyin, Ol pi tab tab grm han knlmn.

293

____________________Milli Kitabxana______________________ Mtad olub qara gn zlfnd xo ker, Min zlm yets, ami-qriban knlmn. Znnar zlfn uyuban kfr urad, Salim qalr n nv bs iman knlmn. Kuyind, Asiya. bu qdr nal eylrm, Tsir edrmi ol mh fgan knlmn'? NOVHLR Mn Hseyni-biks biyarm ey sultani-Qeys, Bir lmdar ln srdaram ey sultani-Qeys. Gr n hval salblar peykari-sdparmi, Bir trfdn lgri-rar zbdr armi, Sslynd sn mni balard Zeynb yarmi, sts hr kim ona qmxarm, ey sultani-Qeys. hli-beyti qoymuam kffar iind glmim. Xar ox gl taprb, glzar iind glmim, Qoymuam bimarm rar iind glmim, Grdii-rx il mn ox xarm, ey sultani-Qeys. Getdi mval il nsarm, snb bal prim, Neynva dtind zlm il qrld lgrim, Tn qurban oldu on skkiz yanda kbrim, Gr ki, mn bitaqti-rftarm, ey sultani-Qeys. Qasim toy eyldim bir lhzd yas etdilr, Nvcavan qardalarm bir-bir limdn getdilr, Cddimin dmnlri hr yerd kam yetdilr, Paymali-tneyi-yarm, ey sultan-Qeys. n mni meydanda hm mri-sitmgr axtarr, Bir ikar-zxmdar, ld xncr axtarr, Bir yaral seydi yz min fvci-lgr axtarr, Mn ki, seydi-mri-bdkirdarm, ey sultani-Qeys. Qorxma, gldim mn sni irin lindn qurtaram, Taqtim yoxdur at st durmaa, oxdur yaram, 294

____________________Milli Kitabxana______________________ Yeddi qardadan sora, insafdr mn sa qalam, Lrz tutmu peykrim, xunbarm, ey sultani-Qeys. n hi-lbtnni sn ssldin fryadin, Par-par cisml gldim yetidim dadin, Ala n hvalim hr dm dnd yadin, Olu lm hsrti-didarm, ey suitani-Qeys. Hr n gls razyam mahi-mdinm bana, Od dbdr hicri-kbrdn bu sinm bana, mri-kafir vurmasn qam Skin bana, Mn ziz Heydri-Krrarm, ey sultani-Qeys. Asinin gz ya mrhmdir yaral sinm, Sidqi-avaz il sslr ql fatsn mn, Rz b qan alaram ta hr olunca mn sn, nki mn d qbrin zvvarm, ey sultani-Qeys. *** Gzn a, gldi oulsuz atan imdad, oul, Dur otur, qoyma glim bir bel fryad, oul. am dndrdil am hli iq gndzm, Qlbim da kib, qoydular alar gzm, li, sndn sora lm grrm mn zm, Dirilik sbdi snsiz mn dnyada, oul. li, peykani-bla qlbimi bica oymaz, gim mane olam leyi-ahim qoymaz, Sn kimi olu ln grd qbardan doymaz. Olmaz z mrgin hr lhzd amad, oul. Bir rk ki, li, sn tk bir oul da ola, ox tindir, o rk ad ola, bir d ala, Qan ola qlbi grk, gzlri k il dola, Hr qdr sad, gl nalv fryad, oul.

295

____________________Milli Kitabxana______________________ N sitmkard o kslr ki, vurub yar sn, N sn hqqi glibdi, li, n rhmi mn, Dndrib cismvi oxdan gl aan bir mn, Gtirib mhnt qm glni icad, oul. Gyn ulduzlarn yaralarn san veriri, Ba ab hr yar cismind, li, qan veriri, Ban stnd atan, sn tk oul can veriri, Bli, bir ruh iki qlbiddi mnad, oul. Bilisn, xatiri-zarm doludu nisgil il, Niy dinmirsn, li, dindirirm hr dil il, Mnl bir klm dan, qoyma bu suzi-dilil, Ola tainki tslli dil, ahzad, oul. Qlbimin sirrini Allah bilr, zg n bilir, Nec mn alamaym, sn kimi bir olum lr, Baxri halma Sd olu mattl glr, Vururi tn oxun bu dili-naad, oul. Bu gzl cismvi grdkc quru yerd, li, ryim ba yanr, dil gliri drd, li, El drdi ki, saalmaz bilirm bir d,li, Bexsusi ki, masir ola kbad, oul. strm zxmi-dili-Leylini blk bitirim, Vermmi can sni ol biks yar yetirim, Bilmirm nvi n nv il yerdn gtrm, Baxram, xrmni-sbrim gediri bad, oul, Bnd-bndindn edib cismiv rari-zimn, Pozulan gln bnzr, li, bu par bdn, Sni n nv il bilmm aparm xeymy mn, Yox tvan hmlin mn biks tnhad, oul. Gstrir, zxmi-srin ayti-qqlqmri, Bu nec zxmdi, ey nxli-midim smri,

296

____________________Milli Kitabxana______________________ Gn qara elyib itrti-Xeyrulbri, Qoymayb zilv mhi-nvri-bthad, oul. li, sidq il olub Asi sn nvhsra, Eylyibdir o gzl adv nvani-bka, Bir sni hr iki dnya bilir mmid rica, Hmi dnyad vz ver, hmi qbad, oul! *** Alama, etm fan, yandm oul, alama, Yox sdm, lsn anan, yandm oul, alama, Mn bilirm tnsn, neylim, li, yoxdu su, Su yolunu balayb zlm il qvmi-du, Halva baxdqca mn qllam lm arizu, Yox sn mn tk yanan, yandm oul, alama. Halv izhar edm, yoxdu, li, qardan, Glm bel ivn, tkm z gz yan, Mn sn qurban olum, qoy sinm st ban, Sbr el, bir az dayan, yandn oul, alama, Gh salram mn sni bu quru pstanma, Gh basram can kimi sineyi-suzanma, Olmusan aram, oul, od salsan canma, Yox suya mndn gman, yandm oul, alama. Laylayma baxmsan, dil deyirm alsan, yandrrsan qlbimi, gin z balsan, Gh misn lblrin, sinmi sn dalsan, Etm mni barqan, yandm oul, alama. Mn d, li, tnym sn kimi, bs bilmisn? Dindirirm hr qdr, bir danb glmsn, Hr ks, oul, haluva baxsa grr lmsn, Bir quru candr bu can, yandm oul, alama.

297

____________________Milli Kitabxana______________________

ldn albdr, li, sbrimi suzi-t, Hr iki bli-lbin solmu, oul, qnv, Mn grrm, eylisn qollarm stnd q, Ka, li, lsn anan, yandm oul, alama. ndiydk bir nfr grmb, li, bir bla, gec-gndz, oul, sn kimi tan qala, Tnlik aclq il sbrin lindn ala, Qalmaya onda tvan, yandm oul, alama. Sn bilisn suzi-qm qlbimi eylib kbab, Vard n sinmd sd, n li, bir cr ab, Bir bel gndn zl ka lydi Rbab, Eylmyydi byan, yandm oul, alama. Ey hi-lbtnnin glninin nv gl, Hll ed, var Asinin dild, Ii, mkl, Almi odlar yqin biks anan bu dili, Alama, etm fan, yandm oul, alama.

298

____________________Milli Kitabxana______________________ SMAYIL BY NAKAM srlrini "Nakam" txlls il yazan smayl by Hac Mhmmd by olu Sdrddinbyov 1841-ci ild Nuxa (indiki ki) hrind mlkdar ailsind doulmudur. lk thsilini doma hrind alm, dvrnn biliklrin drindn yiylnmidir. Firidun by Krli yazr ki, Nakam qrx yana qdr dvltli v mlak sahibi-mlkdar olub ehtiyacsz gzran edirmi v lakin qrx yandan sonra dvlti v mlak getdikc lindn xb, miti genilikdn darla evrilmi v mrnn axrlarn lind baqi qalan bir para mlkdn gln czi mdaxil il keirrmi. air 1906-c ild Nuxada lm v orada dfn edilmidir, Nakamn "Gnci-db" v "Qzliyyat" adlanan lyazma kitablar qorunub saxlansa da, srlri tam halda ap edilmmidir, Buradak nmunlr F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Keindin almi-heyrtd, ey dil, Keirdin mrn qfltd, ey dil! Grb bu almi-admfribi Unutdun hdi bir rytd, ey dil! Fraqt hasil et, trki-sva ql, Yetr ah etdiyin mhntd, ey dil! ridi aiqan yeksr vsal Hmin snsn qalan firqtd, ey dil! Mcrrd ol, mcrrd ol da, gr d, Nlr var gueyi-vhdtd, ey dil! Hzran drdi-rhazar kdin Yen thmtdsn, thmtd, ey dil!

299

____________________Milli Kitabxana______________________ Olub Nakam dil nakam oldun, Yaxldn ati-hsrtd, ey dil! *** Fan ki, knhi-qmi-can bilinmdi, qald, Tvqqeyi-dili-nalan bilinmdi, qald. Simati-dhrd hr ks nsibini buldu, Nsibi-zmreyi-rindan bilinmdi, qald. Cfayi-firqti-canan bilindi muybmu, Sfayi-vsl kmakn bilinmdi, qald. Cahanda hr mrz bir lac olub peyda, Fraq drdin drman bilinmdi qald. Kitabi-eqd drki-qul cz bulub, Hzar nkteyi-pnhan bilinmdi, qald. Bilindi qisseyi-alm sbahi-hr oldu, Hekayli-bi-hicran bilinmdi, qald, Kimin siri, kimin namuradiym, Nakam, Ndir bu etdiyin fan bilinmdi, qald. *** Cami-sfad qalmayb artq sr-msr, Mirati-dild qt-qt olubdur kdr-mdr. Mkls d iqamt gr kuyi-yard, Mmkn deyil bu bqdn, ey dil, sfr-mfr. Tzvirdir, fribdir axr nticsi, Hr bir klamn olsa mali gr-mgr. Getmi qrar tnd Sleymani-rubdn, Yoxdur hnuz hdhdi-dildn xbr-mbr.

300

____________________Milli Kitabxana______________________ Mcnun kimi knar olub adabi-eqdn, Hr Leyliv cmalna qlmam nzr-mzr. Mn aiqm o ahid kim, xsa prddn, Nabud olur sphd xur-mur, qmr-mmr. Nakam, yandn ati-nhntd, bd z in, Yaxmaz sni chim mhim sqr-mqr. QSD Mnm gri o trdamni-siyhkirdar Ki, ruz b mlimdir xtayi-nahmvar. Vli yegangiyi-xaliqi-rvanbx Dmi-lstd bissidq etmim iqrar Ki, eybpu, gnhbxdir, qfurdur o, Odur hlim sbur kur, odur sttar. Odur rhim fur Rufli Heyy Vdud, Qdim Qadir Qyyum Vahid ffar. Bir ismi-zmi Allahdr, biri Rhman, Bu iki ismd min nkteyi-bart var. Digr risaltini xatmn-nbiyynin Ki, ruzi-hr odur hm fi hm salar. Edib zban iqrar, qlb il tsdiq, Kmin mmt olub, olmuam, sdaqtkar. Hbibi-xaliqi-rbman nticeyi-lvlak, Rehimi-rhmti-alm, Mhmmdi-muxtar Ki, cml mmti-mzniblrin fat edib, Alb behit gtirmk deyil ona dvar.

301

____________________Milli Kitabxana______________________ Digr mvddti-qrba, mhbbti-shab, Sdaqti-rfa, hm iradti-nsar. Dilimd sabit olub, dmbdm tzayd edib, Bsani-ruh bulubdur, rsux olub padar. llxsus o yarani-bivfann kim, Biri cnab bubkirdir, o sidqar. Triqi-dind hqqin rizasini gzdb, Cmii-mamlkin bzl qld, etdi nisar. Hbibi-krm fxm yolunda ar ir Tni-zizini qld fdayi-nitri-mar. Biri d hzrti-Faruqdur ki, ol srvr Cahanda qld dalt n olduun izhar. Ucaltdi ar chtd livayi-islami, Olub da rvnqi-r yu, din mdar. Gtrd kfr cahanda, cahan pak etdi, Sipahi-nsrtsr svq edib diyar-diyar. Biri d hzrti-Osman cnabi-Znnureyn Kodursumi-vfada sramdi-ibrar.
Hesab olursa gr hdinin ftuhat, Dehat hr qray olur hzar-hzar. Hyav helm idi ol pakizd xas ancaq Ki, baxmaz idi smay, edib hyadan ar Biri dxi hi-Dldl-svar lidir kim, Bir addr sdullah. digri Krrar. Mhi-siphri-imamt, dri-knuzi-vfa, Kilidi gnci-mant, xzineyi-srar. mami-cinn br, ahi-vliyadr o, Mridi-mxlisidir cml vliyayi-kbar.

302

____________________Milli Kitabxana______________________
Deyil o kimsd kim, bbbi-Mrtza mvcud, ki cahanda o bdbxtdir szayi-tbar. Digr zbaneyi-hbbi-immeyi-msum Dilimd da yaxb eylmi qayiq var. Dilim bu ati-hbb ir dmbdm yaxlb, Bu kimya il olmu knun tamam eyyar. Bli, o ksd ki, vardr vidadi-ali-nbi, Halaldr ona cnnt, haramdr ona nar. Bli, o dild ki, vardr mhbbti-sibteyn, Sadti-zlidir o hbb, ol asar. nayt eyl mdd, ya li ki, bari-gnh, Qlb xmid mni alm ir etmi xar. Gzm piyalsi dnm piyaleyi-zlir, Olub qmi-Hsni-Mctbadn atbar. Nec anb lbi-xkn Hseyni-mzlumun, Yaxlmasn cigrim nari-qmd leyl nahar. xarm xatiri-mmtdn ol cfayi-lim, Olarm hi framu o cvri-dilazar Ki, Krblad Huseyni-hid eyldilr Fdaiyani-qavt mairi-fccar. mami arm Zeynlibad eqindn Edib fan, oluram ta shr sitarmar. Dilimd qneyi-hbbi-Mhmmdi-Bar, Olub ikift, edibdir vcudumu glzar. Bu buyi-hbb il xaki-mzarm lyqdir, Olursa qibtghi-nafeyi-qzali-tatar. cb deyil sri-hbbi-Cfri-Sadiq Mni edrs gli-taz tk kftzar.

303

____________________Milli Kitabxana______________________
Triqi-eqin Musayi-Kazimin, billah, Szadr olsa dil canm r fda sdbar. Brati-hbbi-liyyr-Rizayi canmda Nicati-ruzi-czadan ox etmim zxar. Mj sfindn l abnus sa alm, Tvaf-rvzsi vq il mrdml-bsar. Xyali-nti-Mhmmd Tqdix knlm, Drudxani-Mhmmd v itrti-thar. Sfayi-eqi-cmali-Nqil bulmudur Bu nsra-qfs ir hmayi-ruh qrar. Bu ol liyyi-Nqidir ki, xsm mnkirini Sn-xam olan nqh ir qld ikar. Tqi-Hsnl-sgri (il) daim Fzayi-vqd knlm neyi-cnun svar. Yli-mhbbtidir rseyi-vcudimd Mdam rbdkar hmi nizgzar. Digr Mhmmd Mehdi, kodur imami-zaman, Qdumuna nigrandr leddvam nzar. Yolunda vermy can qalmam fsusknan, Hmar did berh bil-eiyye vei ibkar. Dxi-ltfnzm, ltf edin, ey ali-nbi, Nzrdn eylmyin hrd mni d knar. Skut ql dxi, Nakam kim, ab sirin Grib rngd qldn sdaqtin iar. Bu bzmi-eqd qmxaneyi-mhbbtdn Bhr dqiq peyapey bhr nfs tkrar. Meyi-mhbbti-ali rsuldan, ya rb, nayt eyl mn bir piyaleyi-srar.

304

____________________Milli Kitabxana______________________ MSMMN Ol dmd kim dmd vcudim nihan idi, Birng idim, qrarghim binian idi, nim kuhi qibtgehi-qdsiyan idi, Zlfi-nigar mri-dil aiyan idi, Bai-sfad blbli-can nmxan idi, Canan can, dilbr dil mehriban idi, Vsltd idi can knl, adiman idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. N qifli-"nun"gayiin "Kaf" olub kilid, N eylmidi almi-imkani mstfid, N ql idi mkllf, n nfs idi nid, N vd dilga idi, n qmfza vid, N bimi-dilxra, n canbx idi mid, Adm hnuz ab gil ireydi napdid, Mvcud cml mntziri-kunfkan idi. Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Drkar olub bu tarimi-niliyyi-nhqbab, Ta olmamd nsri-csam feyzyab, hdi-bab kemk n mr edib itab, Fvq olmayrd dbdebeyi-mvsmi-bab, Mlki-vcudi qlmaa seyri-fna xrab, Dvr etmyirdi almi-heytd inqilab, Mahiyyti-vcud qdr pasiban idi Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. N intizam bulmu idi nzmi-kainat, N olmu idi zat ta kisveyi-sifat, N glmi idi zahir eyni-tyynat, N kambx vsl idi abay mmhat, N kf idi nkati-mmmayi-hadisat, N ql idi mvi-rmzi-tllqat, N dil sqimi-kemkei-in an idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi.

305

____________________Milli Kitabxana______________________ Xo ol zaman ki, aiqi-gmnam idi knl, Varsteyi-tllqi-vham idi knl, Drbndi-ini-zlfi-siyhfm id knl, Gah, saqi, gh rab, ghi cam idi knl, Prvrdeyi-skun idi, aram idi knl, Bzmi-vsali-yard nakam idi knl, Peyvst sbz xrrm kamran idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. Ta glmmidi mvsmi-hngameyi-lst, Zrrat idi mzzz msud hqprst, Sngi-qrur ieyi-hdi qlb ikst, Qdri-blndruh hnuz olmamd psl, Damani-vsli ahidi-mna idi bdst, Qlmd can rbti-didari-yar mst, Grm idi bzm, sari-mey dr miyan idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. rdi zamani-zillti-hicran ehtiqar, Trkib olundu qeydim bu nsri hisar, Bu mhbsi-kdurat naar edib gzar, Nakam gldim almi-nasut xar zar, Getdi limdn axr o rift, o etibar Kim, bulmu idim rseyi-lahutd qrar, Bir Adm idim onda, mqamm cinan idi, Dmlr o dmlr idi, zaman ol zaman idi. MLMM Ndir, ey dil, bu tfazl, ndir, ey dil bu rqud, Han peyman-lst han raf hud? Srf ql seyini, ksbi-rf et, olma knud, "rfi-nfs bcudst, kramt bscud, Hr ki, in hr d ndard, dm beh zi vcud". rmmi mrhleyi-mniyt bir rhrov. dmabad gedr lhzd min rhrovi-nov,

306

____________________Milli Kitabxana______________________

ftixar etm olursansa bsani-xosrov, "Ey ki, dr nemti-nazi, bcahan qrr mov Ki, mhalst drin mrhl imkani-xlud". Etm qm, olsa da idbar mbddl iqbal Ki, bu deyri-krnin cilvsidir zilli-zval, Dymz nduhin bu qmkd, bu dari-vbal, "Ey ki, dr iddti-fqriyy prianiyi-hal, Sbr kn kin d-s, ruzi bsr ayd mdud". Peyrovi-xahi olub az n az eyl tla, Olma mrur olub afteyi-alayi fa, Naxni-cb il etm dili-insafi xra, "Xaki-rahi ki, br u migzri sakin ba Ki, yunst cfunst xdudst qdud". Budur ol gnbdi-mrdmki-viranprst, Ki, edib bzmi-cahanda ne peyman ikst, Eylmidir ne eyvani-flkrifti pst, "n hman emeyi-xuridi-cahanfruzst Ki, hmitaft br armghi-Ad Smud". N olub bihud idbari-cahan il novan, N baxb cilveyi-iqbalma ol nazknan, Olma mftuni-cahan olsa snin mlki-cahan, "Xaki-Misri-trbngiz n bini ki, hman, Xaki-Misrsti vli br sri-Firon cnud". Getmmi hi cahandust cahandan xrsnd, cbm kim yen almdir ona xahimnd, Ey xoa kim ki, bu dnyada deyildir dilbnd, "Dnya an qdr ndard ki, bru rk brnd, Ey bradr ki, n mhsud bemand, n hsud". Hiteyi-rnci-zrurtd olub mztr gr, Nari-srt yaxlsa dil canm yeksr, Etm hr naks kmhimmt izhari-kdr,

307

____________________Milli Kitabxana______________________

"Dsti-hact bri, pii-xudavndi br Ki, krimst rhimst frst vedud". Odur ancaq mliki-zlkrm zlehsan, Hadiy mnimu vhhab ruf rhman, Sam-nalii-puideyi-hactmndan, "Krm namtnahi, nim bipayan, Hi xahnd z in dr nrvd bimqsud". Cilv qldqca dmadm nimi sybecu, Eylyib emeyi-ixlasda tcdidi-vzu, Drgahi-izztin cml qoyur cz il ru, "z sra ta b-Sryya bbudiyyti-u, Hm dr zikr mnacat qiyamnd qud". Ruz b sabit olub daireyi-hdd, sn Hqq tslim olub feyz bulub tatdn, Eyl nuri-rfi-zatn gn-gn rvn, "Qiymti-xudra bmnahiyy mlahi mikn, Grt iman drstst bruzi-mvud". Damni-piri edib eqd, Nakam, bdst, Pndi-canbxin lbbeyk dedin ruzi-lst, Olmam sn kimi bir mxlisi-piranprst, "Pndi-Sdi ki, kilidi-dri-gnci-sdst, Ntvaned ki, bca avard illa msud".

308

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ RHM FNA Mirz Rhim 1841-ci ild uada doulmudur. Thsilini uann grkmli alimlrindn saylan Mirz bdlqasmdan atmdr. Atas Mirz Mmmdbar Mehdiqulu xann saray mirzsi olmu, xanln mdax-mxaric ilrin baxmdr, Mirz Mmmdbar lndn sonra, yni 1872-ci ildn onun vzifsini olu Mirz Rhim yerin yetirmidir. air 1931-ci il fevral aynn 11d Bakda vfat etmidir. Mirz Rhim "Mclisi-ns" tkil ednlrdn biridir. vvllr Aiq, sonralar Fna txllslri il Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Klassik poeziyann hr nvnd eirlri olmu, lakin srlrinin oxu itib-batmdr. Fna hm d "Tarixi-cdidi-Qaraba" ("Qaraban yeni tarixi") adl srin mllifidir. Burada veriln mlumat v eirlr "Poetik mclislr" (1987) kilabndan gtrlmdr. QZLLR N mlamt sr etmi grsn dildar Ki, kib yardan l, uydu yen yar? Hans muq deyir aiqin, eqi unut? Hans tacirdi rvac istmdi bazar? Bivfa yari-cfakarm urub sngi-cfa, ieyi-xatiri mhzunum olub sdpar. Mni afta edn qeyril yar olmadr, Cvri-hicril knl glmz idi zinhar. N bileydim ki, sri-zlfi giriftar olub, Qalar axrda qara gnl knl avar. Ey knl, sbr el kim, xameyi-tqdir yazb, Yar ola qismti-yar, yet gl xar.

309

____________________Milli Kitabxana______________________ Blbli-zar deyin, kedi snin yyamn, Vqt odur kim, tapa yol za zn glzar. Glni-eq xzan buldu, Fna oldu xmu, Bir d indn bel haa ki, gl gftar. *** Hicrin edibdi knlm evin qart, alaram1, n alamaq olubdu mn adt, alaram. Ta var idi fraqna tabm, sbur idim, mdi yoxumdu sbr, nedim taqt, alaram. Qddin fraq bama gtdi qiyamti, Ta hr olunca hr dm hr sat alaram. Zlf rxn xyalna srf oldu ruz b, mrmd ruz b olmamam raht, alaram. Xlq ndir ziyan mnim ki-didmin? Bidrdlr edll mn thmt, alaram. Shbt macal olmad bir dm sninl heyf, Hm dm qlb xyaln il shbt, alaram. Bu girydir aan dili-qmgini-zarm, Gz yam il yoxdu mn halt, alaram. Ruyin fraqd sbbi-giryeyi-Fna, Didarna qoyubdu flk hsrt, alaram. *** Bir ks ki, qm dan ola, alar, alamaz? nduh qss yan ola, alar, alamaz?

M.R.Fna bu qzli gizli nhbbt bsldiyi Natvan nzrd tutaraq yazmdr

310

____________________Milli Kitabxana______________________

axi-mrada mri-dili qonmam hnuz, Syyadi-qm ikar ola, alar, alamaz? Zlfn siri oldu knl srnevitdn, Kim tirbxti-tar ola, alar, alamaz? Vsli-nigar adl edib adkam olan, Drdi-fraq zar ola, alar, alamaz? Bir blbln ki, glni pamali-xar olub, Misli-xzan bahar, ola alar, alamaz? Mhnt oxu dyibdi dili-drdimndim, Ha boyl zxmkan ola, alar, alamaz? Yoxdur knldn zg hyatmda bir gman, Hr kim ki, byl yar ola, alar, alamaz? Hr kim siri bir gln ola mn kimi, Yar dilind xan ola, alar, alamaz? Bidil Fna vfa dilyib, yara can verib, fara yar yar ola, alar, alamaz?

311

____________________Milli Kitabxana______________________ AHNGAR XANIM RNCUR XIX sr airlrindan olan ahnigar xanm Rncurun hyat v yaradcl, lazmnca yrnilmmidir. Firidun by Krli onun haqqnda yazr ki, "Qazax rasnn naziktblrindn birisi hesab olunur". Qazax hrinin yaxnlnda kynk kndind doulmu v "tmami Qazaxda "Mollaxanm" lqbi il itihar bulmudur (hrtlnmidir - Z.)... "Mollaxanm" ziyad mmin v abid, ismtli v hyal bir vrt idi ki, vaxtnn oxunu ibadt v riyaztd keirirdi. Ol sbbdn ona "Mollaxanm " lqbi verilmidir... Rncurun yaradclnn ksri mnacat, nrsiy, maddeyi-tarix v sair dost v hibbalar arasnda vqua gln nvitcat (srlr - Z..) qismindn olub, qzliyyati - vsfi-dilbr kimi srlri azdr. Hac Mirhmza fndinin mridlrindn olduu n ar klamnn oxunda ol cnab tutduu mslkd olduunu bildirib, iluhiyyat v mnviyyat almindn bhs edilir. ahnigar xanmn srlri btv kild ld yoxdur. Buradak eirlr F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981) kitabndan gotrlmdr. QZLLR Knl n qsri-vqndr, ilahi, beyti-qm qlma, Dxi ol itiyaqndan cda bir lhz dm qlma! Xyali-ur il, ahim, prian etm dil hrin, Qdim dhr ir ol drd qmin dstind xra qlma!, z qara qulam bir bu fnayi-bibqa ir, Rhima, rhmini mndn inayt birl km qlma! Mhbbt drcn hifz et, dmadm mehri-kndind, Rqibin verm mqsudin, lim bicami-Cm qilma! Cahanda dur ql bizvq olan qmlrdn mma ol Qmi-eqinl Rncurun zn bik nm qlma!

312

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Ey dria kim, o ahn mh camaln grmdim, z srb drgahna, rxsari-aln grmdim. tmdim kuyind hr b ta shr blbl kimi, Yetmdim mqsud bir dm, gl vsaln grmdim. Dsti-pakin bus edib, hm hr trf "hu-hu" dey, Seyr edn srmsti-rindi-labaln grmdim. Ey dria kim, o mahn hlqeyi-aqd Seyri-alakn, vcudi-bimisaln grmdim. Ey dria, drgahnda aiqi-eydasnn, Xub avazn, dxi irin mqaln grmdim. fv ql, ya rbban, hr dm dili-divanmi Crm syan il grdm, yax haln grmdim Dr cahan, lhmdlillh, xsteyi-Rncurnin Mdhi-ahndan svayi bir klamn grmdim. *** Aludeyi-srmstm, bu kar ndir bilmm, Saqi il hmdstm, srar ndir bilmm. Aludeyi-bir yarp, eqind bu gn zarm, Dym ki, szllarm, azar ndir bilmm. Aludeyi-glzarm, dillrdki gftarm, Sanmaz mni kim, xarm, glzar ndir bilmm. Aludeyi-hmsaym, dmz drin saym, n eirdrur maym, gftar ndir bilmm.

313

____________________Milli Kitabxana______________________ Aludeyi-dildarm, hr am shr zarm, Bir em giriftarm, xummar ndir bilmm. Aludeyi-ahmarm, yalvarmada bir marm, Zlfil gnqarm, terrar ndir bilmm. Aludeyi-in karm, afteyi-bir yarm, Mn talibi-dildarm, yar ndir bilmm. GRAYLI N kfrm var, n imanm, N dinim var, n dyanm, Fmma ahi-qfran midim, biimanm mn. N dindarm, n islamm, N meynum, n prcamm, N Bsr hli, n amm, N z Hind ranm mn. N i, snniym prlaf, ahar yar knlm saf, N hli-zlmi-biinsaf, N mrziy inanm mn. Mavi hqqin lni, Edrm mttsil, yni, Bulardr kfri-bimni, Bu hl il yamanm mn. N hsn hli kmalm var, N bir sahibcamalm var, N mlkim var, n malm var, Deyirlr bir banm mn.

314

____________________Milli Kitabxana______________________

N gftarm hqiqtdir, N rahm bir triqtdir, Dansam, n blitdir, N bir hli-iqanm mn. N dnya, hli-qbaym, N svda, hli-rsvaym, N rahtd frhzaym, N hqdn bigmanm mn. N bxtim var, n d biqm, N ladr, n bxtim km. N ad oldum, n emim nm, N rsvayi-cahanam mn. Ndir talib, ndir mtlub, Ndir raib, ndir mrub, Ndir cazib, ndir mczub, N znn olsa, cinanm mn.

315

____________________Milli Kitabxana______________________ MOLLA MHMMD ZV Molla Mhmmd Zvi 1843-c ild amaxda doulmudur. Doma yurdunda mdrs thsili aldqdan sonra Muana kb, uzun mddt mllimlik etmidir. Seyid zim irvaninin drin rbtini qazanan Zvi "Beyts-sfa" dbi mclisinin zvlrindn olmudur. Onun eirlr divan AMEA Fzuli adna lyazmalar nstitutunda saxlanlr. srlrinin bzilri F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyat" (II cild, 1981), Seyid zim irvaninin "srlri" (III cild, 1974) v "Poetik mclislr" (1987) kitablarnda drc edilmidir. Buradak nmunlr hmin mnblrdn gtrlmdr. QZLLR Czb ndndi hsni-dilarad bmdim, N ndndi badeyi-hmrad bilmdim. Xaliq deyil ki, bir ey mhtac xlqdn, N rmz var bu xilqti-yad bilmdim. Bimrift qnidi, fqir hli-mrift Fqr ina ndndi bu dimyad bilmdim. Xab ir hr n grs, yqindir oyanmam, N sirr var bu almi-ryad bilmdim. N gldiyim mqamm, n getdiyim yerim, Glmk bu getmy n var ortad bilmdim. Aznda sz deyib danan xsi qanmadm, Kimdir baxan bu dideyi-bnyad, bilmdim. Can zg, cism zgdi ya mtthiddilr, Can hans czvdr tn zad bilmdim. Gz grmyn cvahiri mn nec drk edim, Zahird n n var bu mvada bilmdim.
z ksbidirmi, Zvi, cahan ir nik bd, Ya hq veribdi almi-mnada bilmdim. ***

316

____________________Milli Kitabxana______________________
Xo ol ki, meykd aiyanmiz vard, Mdam qlqli-meydn tranmiz vard. Ednd mscid dvt bizi mzzinlr, Suali-rddin yz min behanmiz vard. Xrab mlki zruf fru bav qba, rab srf eldik hr tvanmiz vard. gri olmuuq indi siri-qeydi-yal, Deyildi byl, bizim d zmanmiz vard. gri Zvi kimi indi xanbrdum, Xo ol ki, meykd kncnd xanmiz vard. *** Olu, ya rb, bu ki, mn rvzeyi-rizvan gedm? Rahti-canm n xidmti-irvan gedm? Qurtarb mhbsi-shrayi-Muan cvrndn, Rki-firdovsi-brin sahti-irvan gedm? Xar xaak qaraani-Muandan qutarb, Gl glzari-maxid glstan gedm? Qurtarb sbhmar olmaqdan mscidd, Shni-meyxand nu etmy peyman gedm? Tng gldim bu riyamslk olan zahiddn, Ey xo ol bzmi-sfa, mribi-rindan gedm? Mscid hlind ki, yox zvq, xudaya, nolu bir Gueyi-meykdd mclisi-rfan gedm? Zvi tk bangi-mzzindn olub asud, Nmeyi-taru df brbti-xoxan gedm.

317

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Mcnun oluram ol bti-mhpeykri grck. lbtt ki, mcnun olu mrdm pri grck. Bilmm ki, mn naz elyir, ya ki, sitmdir, Qafil ki tr yar mni-mztri grck. Hr lhz ki grsm, dilrm llv pmk, Tuti n thmml elsin kkri grck. Od tutdu knl zlfv ruynd grnd, Ol nv ki beytllh ara kafri grck. Qurbann olum, gl bu qdr etm tafl, Qurbann olan Zviyi-qmprvri grck. *** Qoymudu gr flk mni hsrt cmalna, Sd kr, aqibt ki yetidim vsalna. Hicri-rxund giry il kur olan gzm, Baxd doyunca arizi-frxndfalna. Artar knld vqi-tmaayi-arizin, Baxdqca hsrtil snin xtt xalna. Qm km, ey knl, dxi ey niat ql Kim, oldu ar mhnt drd mlalna. Qorxum budur ki, rk ed bu rxi-kcmdar, Hsrt qoya gen mni, ey gl, cmalna. Ltf etm qeyr, ldr rk, ey pri, mni, Dm dxi amand, zlki xisalna. Bil vsli-yar qdrini, glmzmi, Zviya, Hicrind kdiyim qm mhnt xyalna?

318

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Gzlrim bs ki tkr hicrin il qan, snsiz, Qandan axr salacaq alm tufan snsiz. Xari-matmgddir emim, billah gr, Eylsm gti-gl seyri-glstan snsiz. Ql trhhm, el bir ti il sdpar mni, Ny lazmd sr cism dil can snsiz. Glmyir emin xlqin geclr hi yuxu, Bs ki ey mh, qlram nalv fqan snsiz. Gr yolun ds sba, Adaa, mndn sl kim. Verdi can mhnt il Zviyi-nalan snsiz. *** N saqiy n lbi-llfam mtaqm, N rahi-ruhfzay, n cam mtaqm. Bsani-zhr mzaqmda tlxdir kkr, Zibs ki ol mhi-irinklam mtaqm. zld istr idim vslv, vli hala Nvidi-qtl vern bir pyam mtaqm. N srv meyl edrm, n snubr kim, mn O qdr ol bti-tubaqiyam mtqam. O ms vsli deyil arizu mn, Zvi, Dilindn ol snmin bir slam mtaqm.

319

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ L XAN LL Lli XIX srd yaayb yaratm grkmli Azrbaycan airlrindndir. 1845ci ild Tbrizd anadan olmudur, Gnc yalarnda ticartl mul olmaqla brabr thsil d almdr. Sonralar ticarti trk edib, vvlc Tehranda, sonra stambulda tibbi thsilini baa atdraraq mslhkma lqbi qazanmdir. mrnn son illrind sfr xan air Qafqazn mxtlif yerlrind, stambulda v Misird olmudur. 1907-ci ild Tiflisd vfat etmidir. dbi yaradcla kiik yalarndan balayan Lli lirik v yumoristik srlr yazmdr. Onun azrbaycanca v farsca divan dflrl Tbrizd ap edilmidir. srlrindn nmunlr v haqqnda veriln mlumal "Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyast" II cild, 1981) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Gtirdi neyi-mey, saqiya, n ur mni, Ki, vqi-arizi-canan kib hzur mni. Cmali-ahidi-qeyb istrm Klimasa, Amand tez yetirin cilvgah-Tur mni. Zmirim olmad bigan mrbindn saf, Ql aina gen bir sari-blur mni. Hvayi-arizin, ey afitabi-almtab, Gtirdi zrrsift, rseyi-zhur mni. Qsuri-ql yoxumdur mnim bu almd, Ki, vaiz, eylm mftun cmali-hur mni. Han traneyi-mey-mtrba, ki, mahi-siyam, Gtirdi tng msacidd hmd-sur mni. Knldn olmuam aiq o xali-mrur, Hvayi-nfs salb gr nec qrur mni! Cahanda xosrovi-hli-skut idim, Lli! Xyali-shbti-irin gtirdi ur mni.

320

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Xalndan udu mri-xyalm lb stn, Qismt kib gtirdi n xo mrb stn. Knln xyali-zlfi-prianda cm idi, Birdn dald xal xt bb stn, Eylr silahi-hsni-rxun almi xrab, Zlfun alsa prmi, bu mvkb stn. Qand bu ki, gusi zlf st meyl edib, Ya Zlfqardr, yilib Mrhb stn. Bu siminab zarn simab tk rq, Bir aya bnzdir, dzl kvkb, stn. vc etdi ahidn mehi-nxb, vli, xb ahi-znx, znd mhi-nxb stn. Cvlan ednd hr trf, can ikar edr, Kimdir bu hsvar, xb mrkb stn?! Piid olma zlfn ox, busdn dan, ox tul verm bu sz, ke mtlb stn! Tk sinm st zlfn, zlfn alb mni, qrb alan yerin qoyulur qrb stn. Canan ki, birc bussin nqdi-can alr, Lli, bu candan l gt, qoy lb, lb stn. *** Boynuma kakilin, ey ux, kmnd eylmisn, Bir uzun fikr mnim bam bnd eylmisn. Sayeyi-mrhmtin bama dmz, n smr, Ki, shi qddini bir srvi-blnd eylmisn.

321

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir nfs lli-lbin zikri dilimdn dmz, Mni tuti kimi tiryakiyi-qnd eylmisn. Gy d xsa, mqabil dura bilmz qana, Bir hilali ki, onu nli-smnd eylmisn. Afli-emdn, ey mb, tvi etm, Knlm mcmri-hsnnd sipnd eylmisn. Bu gz qana qurban olun, ey mhpar, Mni bu qa gzndn gilmnd eylmisn. Ham heyran dolanr daireyi-zlfnd, Ne divan bu zncirid bnd eylmisn? Ozn nzr deyibsn mni qurban edsn, Mn zibnddi sn hr n psnd eylmisn. Cml aiqlrin azad gzr almd, Birc Llini giriftari-kmnd eylmisn. *** Eylmidim, snma, vslin adt geclr, ndi snsiz mn brpad qiyamt geclr. Alr aramm zbski, o bimar gzn, Dili-rncurumu qoymaz yata raht, geclr. Ruzi-vslind mnim sbr qrarm yox idi, Nec mmknd franda frat geclr? Geclr bs ki, qmindn kirm nalv ah, Ah nalmdn edir xalq ikayt geclr. D bir d bi-vslin l, ey mahi-tamam, Eylrm birc tamaay qnat geclr.

322

____________________Milli Kitabxana______________________

Qamtin fikri almaz geclr bamdan, Baa glmz bu qiyamtdn lamt geclr. Gndzm hr nec prdrd mlal olsa ker, Olu drdi-qemim, ey ux, ziyadt geclr. Baxsa ayineyi-rxsarna, ey mehri-mnir, z camalndan olur mah xcalt geclr. Xmi-zlf ir zndn gzm olmaz qafil, Sbh bidar tapar hli-ibadt. geclr. Sbh dk nal kib, yatmaram, ey srvi-qiyam, Qaimlleyl mni qlm o qamt, geclr. Bilmisn bama zlfn n msibt gtirib, krm zlfn lindn n riyazt, geclr. Xabi-naz ir zn sbh kimi rahatsan, Bilmisn zahir olur mnd n halt, geclr. Gndz, ey mh, sn mmkn deyi glmk, bilirm, Eyl bari mni-bimari yadt, geclr. Kbeyi-ruyunu ol kims ziyart qlmaz, Ki, zn etmyib kil thart geclr. Algiln canm, qurtar qmi-hicranndan, Yoxdu Llid bu hicranma taqt, geclr.

323

____________________Milli Kitabxana______________________

BLHSN VAQF blhsn Vaqif 1845-ci itd Salyan hrind bri ailsind doulmudur. lk thsilini Salyanda mdrsd alm, fars dilini v klassik dbiyyat yrnmidir. Lakin maddi tinlik zndn thsilini davam etdir bilmyn Vaqif mdrsdn xaraq atasnn yannda ilmidir. Yalan ruhanilr leyhin yazd tnqidi eirlr onun tqibin sbb olmu vs air 1888-ci ds Salyan trk edrk Bakya kmdr. Vaqif Bakda yaayarkn "Mcm zra" dbi mclisinin yncaqlarna getmi, bdlxaliq Yusif, Cnnti, Seyid Zrgr v baqa airlrl yaxnlq vs dostluq etmidir, O, 1914-c ild Bakda vfat etmi v x (Bibiheybi) qbristanlnda dfn olunmudur. lk eirlrini gnclik illrind yazan Vaqifin bzi qzllri XX srin vvllrind mtbuat shiflrind grnmdr. Lakin onun srlri tam halda ld yoxdur. dbiyyatnas - alim Cnnt Nayeva airin boyk zhmt bahasna l gtir bildiyi srlrini toplayaraq, 2000-ci ild Bakda nr etdirmidir. Burada veriln rnklr hmin kitabdandr. QZLLR Ey qndhan, sn kimi qndhn olmaz, Glnd zntk gl brg smn olmaz. Sordum n qdr sirri-dhann rfadan, Byl dedi: get-get bel rmzi biln olmaz. in-in elyib tkm z zlfi, xtadr, Dil yarsin mlhm ol mki-Xtn olmaz. Ey srvqdim, glni-hsnn gl abdr, Glzari-behit ir b srv mn olmaz. Sndrd knl isini nrgisi-mstin, Eq ir knl, sn kimi peymanikn olmaz. Tlx etm mn badni ey zahidi-nadan, Vaqif kimi hrgiz dxi irinsxn olmaz.

324

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Balam vraqi-ql eqdn iraz sz, qll eq kib bir cild mhkm taz sz. Mhrm ol ey dil sz, szdr nisi-hli-dil, un rusi-brkdir qoymu zni naz sz. Sz deyn matdir, zint verr er mdam, eir rxsarn edr gyk hmi az sz. airin eri degil ndazsiz, ey dil, sakin, Dz nizam nzmi-eri, dem bindaz sz. Can fnadr, yox bqas, doru szdr ey knl! Sz hyati-cavidandr, hr kim ey dil yaza sz. Sz ki, var hbazdr, xsa ikar seyd gr, Asa hpr edib, gls gr prvaz sz. eir meydannda hr ks bir qdr cvlan edr, Bilmynlr dmbdm, lakin kr xmyaz sz. Sz sad qlnc deyil, bir qaladr hr n, Kim ki, hr girmk istrs aar drvaz, sz. Dn mn vaiz dedi: syl mnayi-eir, Qanmaybdr bir tki Vaqif, deym qanmaza sz. ***
Xali ki, db cana, ol lli-tr stnd, Sandm ki, mik dm hd-kr stnd. Zlfnd tutub, ey mh, rxsarn edib tir, Ya bri-siyh in-in yatm qmr stnd. Purpi olub zlfn, ruyind vurub hlq, fidi yatb gya ganci-gvhr stnd. Meyxand gr olsa bhs ol lbi-llindn, Qntk az ama, qanlar dr stnd.

325

____________________Milli Kitabxana______________________ Cllad gzn kmi uaq cl tiin, Amad durub aha qan bsr stnd. Ruyind o kc zlf l vurma, aman, Vaqif, O hlm il o mh zndn qrb gzr stnd. *** Verdim knl, inandm bir bivfa nigar, Aldatd, cvr qld, dil oldu par-par. Zvrq kimi vcudum qrq olmaq islr indi, Qm mvci badan ad, k ey xuda, knar. Gz yam oldu cari, b ta shr, zmdn, Yoxdur gy zr billah byl axan sitar. Yoxdur tbibi-haziq, avar qalmam mn, Bu drdim kim eylr, xaliqdn zg ar Ey rxi-dun, bsimdir canmda zxmi-qmlr, Gl bundan artq vurma bu zf can yar. Kedi bahar, gldi fsli-xzan, yetidi, Ey ndlib, knlm midi yox bahar. Vaqif deyildi Vaqif, tqdir ar yoxdur, mmid lin gtirdi drgahi-girdikar. *** Yuxlayb mri-dilim naz il gisu ir, Dym ey ane, qoy asud yatb mu ir. Arizind grnn xali-siyahm, n bilim, Kim grbdr ola hindube minu ir. Oynayr mrdumin didd gz ya il, Tifli-ryandr imir tetd san, su ir. 326

____________________Milli Kitabxana______________________

Zlf svdas bamdan nec xsn, ey dil, Toxunub riteyi-canmda olan pu ir. ki-emimd gzr ksi-lbin fsli-bahar, San ki, gl yarpa dm dolanar su ir. Mn ki, sultani-qmm, lkri-m vrm alb, Yoxdurur he qmim, qalmam ordu ir. Yarmn surtin ayind grdm, Vaqif, Qa gz etdi mn, mn ona gzg ir. ***
Dilbra, cvr cfadan sn usandrma mni, Bu qdr ati-hicranna yandrma mni. Demdimmi sn ey zlf kimi z qare, Vdeyi-vsl verib, bada dolandrma mni. Badeyi-eqin n yatm idim mst, xrab, Uyudan sylmdimmi, gl oyandrma mni? Dedim, ey qndhan sorma mnim hvalm, Snd yox rsmi-vfa, he inandrma mni. Eq drdin tbibim, ed bilmzsn lac, rbti-tlx il gl, bunca bulandrma mni. Nzdi-hsnnd mni mars qlb etm xcil, Arizind o qara xal dadandrma mni. Vaqifa, nsni-hes getdi, daha glmz l, Xlq arasnda umub bus, utandrma mni. *** Bir mrdr fraq giriftarm, alaram, Hicar evind talibi-didarm, alaram. Hrnd alamaq eylmz ar drdim, N ar eylyim? Yen naarm, alaram.

327

____________________Milli Kitabxana______________________ Rahat yatarlar xalq tamamn bu hrd, Mn sbh olunca hr gec bidar, alaram. Ey Yusifi-zman Zleyxayi-eq kim, Hsni, cmal nki xridarm, alaram. Bgan hr n nvi baxarsa glr mn, Yoxsa mn hr blay szavarm, alaram, Tni-rqiblrdn olubdur knlm qara, yarlarla hmdm olub, xarm, alaram. Hr dm dr o nrgisi-mstin xyalma, Xumarlqda gr nec hyaram, alaram. zztl qoymuam zm asitanma, Vaqif, sbb budur ki, gnahkaram, alaram. *** Blblasa qn dvrind knl, xar istrm, Pasibandr, yar trafnda yar istrm. Ey mnim qn dhanm a, gftara gl, Yoxmudur snd az? Var is gftar istrm. Vey qddi srvrvanm, dr, qiyamt zahir et, Srvd bir meyv yoxdur, snd brvar istrm. Gz yamla sularam ey srv, ayan rz b, Bai-sinndn bu rt il iki nar istrm. Knlmn mlkn xrab etdi fran lkri, Bu xarab qlmaa abad memar istrm. Yusifasa ks gr bazari-dl nzmimi, Cvhri-arma Vaqif, xridar istrm.

328

____________________Milli Kitabxana______________________

TXMSLR Knl, bel balama dnyay, dnyan fna grdm, Hqiqt, eh-eq dhrd hli-bqa grdm, Vfal kimsnin daim iin ah nva grdm, Vfa hr kimsdn kim, istdim, ondan cfa grdm Kimi kim, bivfa dnyada grdm, bivfa grdm. Olubdur qssvi qmdn gzm sbh msa giryan, N qdri drd qm var is gstrdi mana dvran. Mnim bu drdim drman edmmz, gls yz Loman, Kim kim, drdimi izhar qldm, istyib drman, zmdn hm btr bir drd ani mbtla grdm. Yumubdur mrdmi-bxtim bu dnya ir gz mndn, Eitmz lbbey il rz qlsam hi sz mndn, Dedi l kmim sndn mn, ey bdbxt, l z mndn, gr su damenin tutdum, rvan gndrdi z mndn, Vr gr gzgudn umdum sidq, ksi-mdda grdm. Gln glzari-dnyay, hr bir nvbri drdi, Kim verdi qza dvlt, kim verdi qm drdi, Tkb grdun bsirt emim xakistr grdi, Qdm basdm dri-mmid, srgrdanlq l verdi, Hnr srritsin tutdum, limd jdaha grdm. Ksibdir rxi-dun ltfin cahan ir mgr mndn, Vcudum qrq olub, behri-qm bu emi-purnmdn, Glibdir tng knlm, Vaqifa, bu qssv qmdn, Fzuli, eyb qlma z evirsm hli-almdn, Ndn kim, hr kim z tutdum, ondan yz bla grdm. *** Bir lifdir mqsdim, bru hilal neylrm? Nqteyi-tvhidi bildim, xtt xal neylrm? Padiahi-gnci-fqrm, mn clal neylrm? mi-ami firqtm, sbhi-vsal neylrm? Bulmuam yanmaqda bir hal, zg hal neylrm? 329

____________________Milli Kitabxana______________________

Msti-camt-vhdtm, piri-muanm rhnmun, Bad canm qoymaram ldn yer, gr olsa xun, Ed bilmz rxi-grdun knlm zar zbun, Qeyr rz et hr n sbabn ki, var, ey dhri-dun, Mn bir hli-zvqm, sbabi-mlal neylrm? Mnd vardr vsl n hicran ara sbrli sbat, sts qrq eylsin dryay, ya versin nicat, Dvlti-mmidi-vsl olmaya nki brat, Yox cb, gr mal rbt, mlk qlmam iltifat, Mn gdayi-kuyi-eqm, mlk mal, neylrm? Sbit olubdur lvhi-sinm zr, ey dil, vqi-vsl, Grdnimd baldr ruzi-zldn tvqi-vsl, Var ml knlmd olsun firqtindn fvqi-vsl, Ehtimali hicr tviin dymz zvqi-vsi, Vsl kim, var onda hicran ehtimal, neylrm? Ks hyatn qeydin, ey dil, kim, fnadr hasilim, Ol fnan sorsalar, drdim bqadr hasilim, Bu bqa olmaqda cvr il sfadr hasilim, Nxli-qddin istrm, kandan bladr hasilim, Baxmazam mad, bar vermz nihal neylrm? Doldu bai-mrm az mrd za zn, ox oolub drd qmim, yoxdur onu df eylyn, Kamil oldun, Vaqifa, bu drd qm kmkd sn, Ey Fzuli, ql kmal-fzl ksbin yoxsa mn, Kamili-eqm, dxi zg kmal neylrm?

330

____________________Milli Kitabxana______________________ SEYD RZA SABR Sabir txlls il eirlr yazm Hac Seyid Rza mirzad 1849-cu ild Xoy hrind anadan olmudur. air ilk thsilini mdrsd alm, iyirmi yeddi yanda rvana kb mrnn axrna qdr orada yaamdr, Onun imali Azrbaycana glmsi Bakda "kini" qzetinin nri balad tarix tsadf edir. Firidun by Krli Hac Seyid Rzann ox rvan tb malik, "xeylixashbt v zrif bir air" olduunu qeyd edir v gstrir ki, o, "kini" y nsr il yazlm bzi mktublar da gndrirmi. Hac Seyyid Rza mirzad 1904-c ild rvan hrind vfat etmi v orada dfn olunmudur. Onun srlrindn nmun v air haqqnda mlumat "Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyas" (I cild, 1981) kitabndan gtrlmdr. YEDDLK Dilbra, gl, gl ki, yyami-baharn vaxtdr, Damni-shrad seyri-lalzarn vaxtdr, Mvsimi-glkt, cami-zrnigarn vaxtdr, Sn kimi frxndzati-glzarn vaxtdr, Dvri-ruxsarnda zlfi-tabdarn vaxtdr, Ltf el, can almaa emi-xumarn vaxtdr, Grmy ruxsarn bu dilfikarn vaxtdr. Szlaram am shr hicrind daim misli-ney, ahidi-halmdr almd mtllq kll ey, Zvqi-knlmdr tmnnas lbindn "mim" "bey", Qalarn manndi-Bismillah iind ikki "rey" Olrauam drdi-qmi-hicrinl hmau hey, km gl, xaki-mzllt ir nunca qhri-dey, Dilbra, gl, gel, ki, yyami-baharn vaxtdr. Rahznk etdi ox eqind ovbai-flk, Grmdi sahir snin tk em, n qa-flk,

331

____________________Milli Kitabxana______________________

Gzlrindn paybusun ox tkb ya-flk, kmdi xttin kimi bir xam nqqai-flk, N vermz badtk tiryak, xaxai-flk, Dmi irt bsatn trf frrai-flk, Damni-shrad seyri-lalzarn vaxtdr. ndlibasa glstan zr cng cu edk, Nvrusi-ahidi-mnan hmau edk, Mriftdn ne lfazi-qrib gu edk, Can diman badeyi-glrng il mdhu edk, Knlmz saqiyi-rnay dua-du cdk, Sari-peymanni bzm ir nua-nu edk, Mvsimi-glkt, cam-zrnigarn vaxtdr! Sbhdn bazar-hsnn gr n rngin eylmi, Gueyi-brularn xtt il tzyin eylmi, Lli gvhrbarn ol Frhad irin eylmi, Aiqi -eydan ellrd sxnin eylmi. Ltfn eq hlin qaytd sngin eylmi, Trrsin badi-sba dst il in-in eylmi, Dvri-rxsarnda zlfi-tabdarn vaxtdr. Munca kim, eqin yolunda etdim onu cstcu, zd vqat-qrarm, dti-qmd rah, bu, Demdim ol zlfi-migfan halm mubmu, Rheyi-lli-lbindn knlm eylr arizu, Xsmi-can etmi cigrdn ikki xunxari-du, ylnib bu macrad bir-biril rubru, Ltf el, can almaa emi-xumarn vaxtdr, Ey Rza, aiq deyil kim eyls namusu nng, Eylmz eq jdriln mtlqa aubi-cng, myn cami-lstdn key olar msti-plng, Han mhrular iind sn kimi bir ux ng? Arizindn gl xcil, hm lblrindn qn tng, Ksm gl, payi-mhbbt, ban n etm lng, Grmy ruxsarn bu dilfikarn, vaxtdr.

332

____________________Milli Kitabxana______________________ MRZ SA XYAL Mirz sa Hac Mhmmdrhim olu txminn 1850-ci ild rdbild doulmudur. Thsilini orada alm, 1891-ci ild Lnkrana kmdr. Bir mddt Lnkranda mllimlik etmis d sas pesi ticart olmudur. O, 1917ci ild Lnkranda vfat etmidir, Xyali "Fvcl-fsha " dbi mclisinin fal zvlrindn idi. Onun bd irsindn bir ne qzl v digr eirlri qalmdr. Buradak rnklr v air haqqnda mlumat "Poetik mclislr" (1987) kitabndan glrlmdr. QSDLR Sahiba, bir nfrm dvlt izztdn uzaq, Dmm hrdn avar, vilaytdn uzaq. Baxa hr kims mnim surtim nifrt edr, Eyl ki, oldu msahib, olu nifrtdn uzaq. Bir cb gvhrm slind, vli sd fsus, Dmm qdrdn avarv qiymtdn uzaq. Madri-nehr vfadan doulan bir brm, Vermyib day mn ir sdaqtdn uzaq. lsiz, ksbsizm, leyk n ksdn tmhim, hli-iranm amma n sdaqtdn uzaq. hli-tqrirm amma hm vqat xmu, hli-kaz-qlmm, leyk kitabtdn uzaq. Kamilm hr hnri fnnd, hr mld, Prvri tapmamam ksbi-ticartdn uzaq. Srtlb qurd ya mnln tmh ortalna, irm, amma boazm riteyi-niyytdn uzaq.

333

____________________Milli Kitabxana______________________ Gr lim bodu, gozm toxdu, krur olsa krur, Yaradb knlm xllaq z xisstdn uzaq. Batinn ri-rsuli-nbvi rsmimdir, Dylm rsmd yetmi iki milltdn uzaq. Deyilm bhrsiz, hr elmd bir hissm var, Hq mni eylmyib hr cr nemtdn uzaq. Mflism mflis il, eyxiym eyxi il, Sufiyu cbriym, amma n hqiqtdn uzaq. Babiym babi il, eyxiym eyxi il, Sazgarm n mzaq olsa, nhaytdn uzaq. Gri drvim hr mzhb milltl rfiq, Deyilm leyk hqiqtd ritdn uzaq. Gr adm mtthim olsa, ryim ayindir, rri-atm, amma ki, hrartdn uzaq. Birc eybim budu: bipulmu bimlym, Yoxsa tar bili, bir nfsm hr illtdn uzaq. Zahidm, leyk badan-baa mmlvv yara, Abidm mscid mehrab ibadtdn uzaq. Xo deyib, xo dolanb, xo gznm, sd fsus, Flki-sfl salbdr mni vstdn uzaq. Hr zaman gr mn bir gud nan qismt olub, An srf etmmim hli-mhbbtdn uzaq. Zahirn yetmi iki milltiln seyrim var, Dsti-mmid deyili ahi-vilaytdn uzaq. Bu ham vsf il, gr, hikmti-xllaqi yen, Bir zaman deyilm rnc mqqtdn uzaq. Rizq thsili n bir ne mddtdi mni, Grdii-rx salb hr vilaytdn uzaq. 334

____________________Milli Kitabxana______________________ hrdn, hldn avar db, hey gzirm, Salmam z-zm zillt, rahtdn uzaq. Bir ovuc budan thsil elmkdn b ruz Dmm hzrti-Adm kimi cnntdn uzaq. Glmim bir yer kim, rsm deyil l tutmaq, hli-rana gr xas himaytdn uzaq. Kims yandm deyn birc qaq vermz su, Ham piiddir z drdin, qaytdn uzaq. Mmknm yoxdu ki, bir ar qlm bama mn, krm bam yetmi iki milltdn uzaq.
xd canm his dud ir zavodlarda, haray! Xizri-vqt ol, mni sn eyl bu zlmtdn uzaq. Ddm ldn, limi tut, limi tutsun li, Mni tezlikl zn eyl bu heyrtdn uzaq. Xlq yoxdu gzm, sn mn bir fikr eyl Ki, snin tbini derlr bu cmatdn uzaq. Mmkn olsa mnyol gstrib, ol Xizri-dlil, Blk bir yana xam vadiyi-heyrtdn uzaq. Deyilm hli-tvqq, varam hli-ksb, Dmm mlv ksbi-ticartdn uzaq. Mn xllaq z bir tbi-ni qlm ta, Heyf, sd heyf ki, salm bel mikntdn uzaq, Mn d gr olsa idim hli-cahan kimi xsis, libo dmz idim llr, dvltdn uzaq. Yen hqdn dilrm vsti, ta srf qlb. Qoymaram tb ola z qld adtdn uzaq. Barilaha, ver zn z xoln say, Bir dqiq, gr, olur eyil irtdn uzaq.

335

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir tik nan pniri mn ver, ey grdn, Gr, an srf edirm hli-mhbbtdn uzaq? Mxtsr, vasit ol ksb mnimln, ayd Dvltindn tez olam zhmti-qrbtdn uzaq. Qabiliyyt n qdr mnd mxxs grsn, O qdr salmagiln emi-mhbbtdn uzaq. Bli, insan grk vvl k zhmt, gr nf! O da bu srd mnkn dy minntdn uzaq. Ksbil zhmt z lazm mlzum db, Nec ki, aiq olan olmad thmtdn uzaq. Sy kue grk etmk n qdr var mrn, Rizq thsilini yazmbia mqqetdn uzaq. Qbr evin kimi lazmd tla insan, l bir loxma rk dmr zhmtdn uzaq. Sy mndn, krm sndn ruzi hqdn, kr dildn, yemk olmaz dxi qismtdn uzaq. Dst pav hrkt olmaq iln kim oturar? Bu ki, qeyrtdn iraqdr, bu ki, qeyrtdn uzaq. Mtlbin xtmi, iin axr, sz mxtsri: Ql Xyalini xyalti-ksaltdn uzaq. *** Sahiba, gri varam zahirn hzrtdn uzaq, Deyilm batinn ixlasi-iradtdn uzaq. Flyin grdii hr dm mni bir hala salr, Qoymayr bir dm olam rnc mqqtdn uzaq.

336

____________________Milli Kitabxana______________________ ox gzib, ox dolanb, ox qazanb, az yemim, Qismtim yoxdu, yemk olmuru qismtdn uzaq. Bxti-bddn il tb, ay dolanb, mr keir, Taleyi-bd mni qlmad ksaltdn uzaq. Dmm xaliqi-alm nzrindn qtn Ki, dyl mn kimi bir kimsn zhmtdn uzaq. Ey xo ol gn ki, bizim hm var idi vstimiz, imiz yetmdi mxluqa himaytdn uzaq. Yaxlqda hrkt ox eldim, rx vzin Hrkt eyldi ltaf mrvvtdn uzaq. Bir tik nan pnir gr bt grdii-rx hrdn hm qlb avar vilaytdn uzaq. Mtthim, hrd n bllidi, bihrmt olur, Qz ki, oldu ata mlknd bkartdn uzaq. Zahiri-surtim r xlq xoaynd deyil, lftim qlsa olur etdiyi fikrtdn uzaq. N cahan hli kimi hirs tmh oxlu varam, Deyilm bir nfs insaf mrvvtdn uzaq. lftimdn sdm bir ks yetmibdi mnim, leyi-atm, amma ki, hrartdn uzaq. Nola bir nv gman xlq ed drhqqimd, Bndeyi-xaliq olan olmad thmtdn uzaq. Ey flk, sahibi-myon mni eyl, gr olur Bir dqlq ryim bzli-sxavtdn uzaq! Xlq tk gr mn hm vsl ola, namrdm Gr olam birc zaman eyil irtdn uzaq.

337

____________________Milli Kitabxana______________________

Neylyim, rx mni yandr frq atin, ldn l salr, rhm mrvvtdn uzaq. Gah srraf qlb verdi mn milyan, Xlq arasnda nfs kmdim izztdn uzaq. rdbil ir bizi eyldi xsi-vvl, imiz kemdi mxluq himaytdn uzaq. Gh qlb kndv zncir il Talda sir, Salb eldn mni avr, vilaytdn uzaq. Gahi baqqal qoyub adm, gahi ttar, Bir zaman istmdi ksb ticartdn uzaq. Gh zavodlar arasnda his dd bilib, Ncisalud gzib, qsl thartdn uzaq. Gh piristind ne pirkeik ir oturub, Rasparajet verib, olmadm hkmtdn uzaq. Gah Bakuda tz yer verib, etdi sakin, Olmadq am shr hrmt izztdn uzaq. Gh ne tifli-sir mni yolda qlb Ham nadan, ham bifhm frastdn uzaq. Aqibt bir ne xas mni qld dar, Ki, ham vsflri hddi-nahaytdn uzaq. Seyyid hmd aa bir xsdi bimisl nzir, Heyf dvran mni sald el hzrtdn uzaq. Mdi Hmidin Allah evin etsin mmur, Bizi qoymad olaq nazil nemtdn uzaq. Yer verib, pul verib, hrmt edib, qoymad he, zm nemt il, cismimi xilqtdn uzaq. 338

____________________Milli Kitabxana______________________

strm mrum tezlikl tamam ed xaliq, Bu triq il olam blk xcaltdn uzaq. Hac bdlqasma siz deyin hmshbt ola, Hr ks istr ola drd qm mhntdn uzaq. Aa Mmmdslimin tbin maaallah, N ticartdn uzaqdr, n ritdn uzaq. On manat mn demmi verdi, xyalnda dedi: On manat shldir olmaq blk nikbtdn uzaq. Yz ilin taciri diqqtl baxa, grmz onu, rtgv dftr adabi-ticartdn uzaq. Krblayi Atakii z gyk, sz dz, Dyl sla sz adabi-ticartdn uzaq. Allah-Allah, n cb yer, nec himmtlri var!!! Barilaha, olar eylm izztdn uzaq. Kiilik rti bu, mrdanlik adab budur, Eylsin onlar Allah z aftdn uzaq. O qdr kim, mn hrmt olunub, vallahi, Yen mn olmaram lsm d xcaltdn uzaq. Xicltimdn gtrb bam qadm axir, Yoxsa kim z-zn istri rahtdn uzaq? N zm var olar sar baxam, bir d gzm, Xicltim bs ki, varan bihd qaytdn uzaq. Arzudan savay indi n i var, n gcm, Qoymayblar mni hr vqtd hsrtdn uzaq. Ey Xyali, mn xaki-dri-rbabi-hquq, Mni hm eyls dvran bu ksaltdn uzaq. 339

____________________Milli Kitabxana______________________

MHMMDAA CRM Mhmmdaa Crminin doum v lm tarixi haqqnda mlumat yoxdur, O, XIX srin 80-ci illrind Bakda faliyyt gstrn "Mcm-ra" dbi mclisinin fal zv v rhbri olmudur. Masirlrindn Seyid zim irvani, Mirz smayl Qasir, Aadada Sryya v baqalarnn srlrind onun adnn kilmsi gstrir ki, tannan air imi. Ancaq srlri tam halda ld yoxdur. Buradak nmunlr "Deyiln sz yadigardr" (1981) v "Poetik mclislr" (1987) kitablarndan gotrlmdr. QZLLR Xta edib o lbi-llin rab dedim, Bu sz n szd meni-xanimanxrab dedim. Salbd zlf ayana, ahudur bu mgr? Atbdu dti-xta in miktab dedm. iknci-zlfi siyhdn yzn gstrdi, Tlu mribdn qld afitab dedim. Qdin grb dedilr bu n srvi-rnadr? Veribd mrdmi-emim bu srv ab dedim. Lbnd qn, qdin srv, arizn lal, Bu emi-mstin adm da nim xab dedim, Deynd Crmi bu eri o qdr mst oldum Ki, lli-yarma shv eylyib rab dedim. *** Kim ki, zlf ir o mahn zn yad eyler, Gec-gndz dilini qeyddn azad eylr,

340

____________________Milli Kitabxana______________________ Yetr eqind grb halm gldukc rqib, Alayb bu dili-biar zn ad eylr. Mvsimi-gld, gl zlm, gzr et bir mn, Arizu-qamtini srv il mad eylr. Naz il qanm ol emi-siyahn tkd, Demdim kimsy can qsdi bu cllad eylr. Crmiya, mrdmi-emim axdb seyli-sirik, Xaneyi-sbrimi bu seyl il brbad eylr. *** Derlr fsuni-qeyr sni meyprst edb, Dil isin bu sngi-mlamt ikst edb. Mayil deyildi hd lbin tlx bady, Bilmm n rng il sni yar mst edb. Bir ahugzl yar qlb seyd knlm, Yarb, komnd zlf il paybsi edb. Yadi-lbinl bady meyl eylsm nola, Lli-lbinl xyali mni meyprst edb. Crmi, ikayt etm qmi-hicri-yardn, Kilki-qza rqm bel ruzi-lst edb. *** Shni-glzar ir ta naz il gftar eyldin, Qnni rmnd qldm, blbl xar eyldin. Laly rxsarn gstrdin, ey irinlbim, Msknin Frhadtk almd kuhsar eyldin.

341

____________________Milli Kitabxana______________________

Hr ks sehr il qldn nrgisi-msti nigah, hryi-aln tmaasil bimar eyldin. Snbli-zlfn datdn, tir qldn almi, Snbl ol snbl -zlf giriftar eyldin. Dd rvnqdn, travtdn mn ahidlri, Taki ini-zlfdn rxsarn izhar eyldir, Ati-hicran yandm Crmiyi-srgttk. Mhrmi-bzmi-vsahn ta ki, yar cyldin. *** Mndn o ahu gzl nigarm rmiddir, Ram etmk olmaz ani ki, syyaddiddir. Bilmm, ilahi, neylmim bivfay mn, Mndn hzar naz damnkiddir. Dil qeyr vermisn deyibn, trkim eyldi, Qld bhan bir sz kim, naniddir. Ksmi, inan, taqtimi bir snmzar, Glzari-hsni-ruyin xt norsiddir. Ta grd dami-zlfd ol daneyi-xaln, Dil mr aiyani-tnimdn rmiddir. Dil verm, gl, bu zlfd-snmsay, Crmiya, Birhmdir, cfagr imanbrnddir.

342

____________________Milli Kitabxana______________________ AADADA SRYYA Aadada Sryya 1850-ci ild Bakda doulmudur. Thsilini molla mktbind atmdr. "Mcm-ra" dbi mclisinin katibi olmudur. Mclisin btn sndlri, airlrin oxuduu v mzakir etdiyi eirlr onun evind saxlanlrm. Sonralar itmidir. A.Sryya 1900-c ild Bakda vfat etmidir. Onun srlrinin az bir qismi qalmdr. Buradak nmunlr "Deyiln sz yadigardr" (1981) "Poetik mclislr" (1987) v "Dahilrin gz ya. Mrsiylr" (1990) kitabilarndan gtrlmdr. QZLLR Qoymadi raht olum bir dm dili-eyda mni, Eytdi axir fzay-eqd rsva mni. Tazdn bir Leyliv zlfn bnd etdim knl, Aqibt Mcnuni-dt etdi cb sevda mni. Qalarm tan qoyub mehrab tutdum qiblgah, Msti-layql edib bs ol gz hla mni. Qtlimi gah qan istr qla, gahi gzlrin, Vadiyi-eq ir grmlr mgr tnha mni? Ey Sryya, atin rxsar iln grdkd xalq Yazdlar prvandn yanmaqda biprva mni. *** Bilmyib bu gec bir fikri-mhal eylmim, Arizuyi-hrmi-bzmi-vsal eylmim. Meyi-glfam gtir, saqi, peya-pey bzm, Gr hram olsa da mn an hlal eylmim.

343

____________________Milli Kitabxana______________________ m tk hr gec bruyi-kcin fikri il, ridib cismini, ey mah, hilal eylmim. Zvqi-llinl girib gln bs ki, ey gl, Eqd blbli-uridni lal eylmim. Ey Sryya, dni eqin ol mahvin, Mrift artinban, ksbi-kamal eylmim. *** Can iln canan, deyillr, can tmnnasndadr, Ba verrm, bilsm r, canan tmnnasndadr. kriz olmaqlndan anlar b ta shr, Nuh tk gz mrdmi tufan tmnnasndadr. Sorsan r: Sormaqda srari-dhanmdan murad? Aiqin bir nkteyi-pnhan tmnnasndadr. Bir priv zlfn meyl eyldi dil tazdn, Yusifi-dil, mn biln, zindan tmnnasndadr. Nari-hicran dfin meyli-mey etdi dil yen, Qan dnm, qan-qan qan tmnnasndadr. Bir riyayi tat iln zahidi-xudbini gr, Olu lm rvzeyi-rizvan tmnnasndadr. Ey Sryya, mri-dil meyli-lbi-yar eylmi, Sanma bica, qneyi-xndan tmnnasmdadr. *** Feraq qismt edib rxi-kcmdar mn, Mhaldr ola mmkn vsali-yar mn. Behit eylmrm meyl kuhi-yan qoyub, Cza gnnd gr qalsa ixtiyar mn.

344

____________________Milli Kitabxana______________________ Xyali-zlf rxnl gec sabah kimin Hramdr yuxu, ey yari-qmksar, mn. gr bu haltiln lsm asitannda, Qazb o yari-cfapi n mzar mn. Yetir zn mn, ey yari-qmksar, lrm, Sabaha xmaa n yoxdur etibar mn. zari-yan tutub qoymayb nzar yeri, Yz qaralq edib zlfi-mikbar mn, Xyali-rxd bac istrm Sryyadan, Msihvar gr olsa bxt yar mn. *** Etdi dollak yzn dn xti-trdn xali, Oldu ayinyi-d jngi-kdrdn xali. mi qddim, bi-hicran bama yadrr od, Grni sinm evin ahi-shrdn xali. Sbhdn am kimi od vurub odlar mni yar, Olan nalyi-bgir srdn xali. Tutcan xt yzn ayinyi-hiss oldu, Nzri-mrhmti-hli nzrdn xali. Xaltk dvri-lbind mks etmz mskn, Olsa tngi-dhnin abi-krdn xali. Tutsa idin gr, ey k, o srvin tyin, Nxli-mmidimiz ofmazd smrdn xali. Ey Sryya, qovulur it kimi hr bir yerdn, Bu bir yyamdir, hr icib ola zrdn xali.

345

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Knl, cahanda qmi-hicri-yar sbr eyl, N qdr vursa sn yar yar, sbr cyl. Vsali-yar ki, yoxdur yolun, fan etm, Knardan cl, cy dil, nzar, sbr eyl. Mrizi-eq oluban umma qeyridn drman, lmdn zg buna yoxdu ara, sbr eyl. li rkd, gz yal gzm kuyind, zn k oradan bir knar, sbr eyl. Vsali-yar, knl, mhrm istsn olasan, Cfay tab, qmi-ruzigar sbr eyl. ikayt eylm rxi-dni lindn he, zn edibsn zn bxtiqar, sbr eyl. gr xt aiqisn, ey xmidqdd, sni, Batrsa nli-smndr qbar, sbr eyl. Bu qdr etm, Sryya, fan nalv ah, Yetrsn axr bir gn nigar, sbr eyl. NOVH Ey ni qalan yerd, ken ba eiday, Dur rhm el bu lsiz-yaqsz sray. Bir cism bu qdri n rvadr dy peykan, Fvvar kimi qan bdnind axa hr yan, Ey tn lbi-Krbbla bu tni ryan, Aya nec tab etdi bu qaytd yaray.

346

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir-bir edrm cismi-hidan nzar, Grrm snic dymyib he bir ks yar, Ondan bilirm hmdmi-cansan mni-zar, Bais odu kllm ban stnd nvay. Kimdn soruum harda db ahi-hidan, Ba il tanrlar bdni, bana qurban, Yetmi iki tn hams basz, ham ryan, Dindir bacn getmy ta can xtay. Badan ayaa yarlnib cismi-zifn, Kim dorad qarda bel ndami-ltifin? Ban han, bs, kim bu zayi-rifin, Ey ba dn "qalu bla"dn bu blay. Axr snin istkli bacndm mni-mstr, Kim ltfin bais na rva, nazl bradr, Dindir mni ey munisi-can, ey dili-xahr, And verrm, Hseyncan, sni cani-hday. Ss gldi o dm Zeynb ahi-hdadn, Qurtarmayan ey Korbbla ir, bladan, ox etm, baci, ahu fan cvri-cfadan, Bundan sora sbr eyl qm cvri-cfay. Hr mahi-mhrrmd gl fqan Sryya, Ahnla rr vur bel dvran Sryya, Hzzar il tut ahi-hidan Sryya, Bir tziy kim, qabil ola sahibzay.

347

____________________Milli Kitabxana______________________ HSNLI XAN QARADA Hsnli aa Xan Qaradai 1850-ci ild uada anadan olmudur. Babas 1804-ci ild Cnubi Azrbaycann Qarada xanlndan uaya kmdr. Hsnli aa hl ana btnind ikn atas vfat etmi, anas v bibisinin himaysnd qalmdr. Thsilini rusca almasna baxmayaraq xsi mtali yolu il rb, fars dillrini da mkmml yrnmidir. "Mclisi-framan "n fal zvlrindn olmudur. Xan Qaradai 1868-ci ildn balayaraq uzun mddt mllimlik etmidir. uada ilk df parta v yaz taxtasndan istifad edrk drs ken Hsnli aa olmudur. 1922-ci ild uzunmddtli mllimlik faliyytin gr ona mrlk tqad tyin edilmidir. Xan Qaradai 1929-cu ild usada vfat etmidir. Onun srlrindn ibart "Flyin bir bel dvr olacaqm"... kitab 2003c ild Bakda nr olunmudur. Buradak nmunlr hmin kilabdan gtrlmdr. QZLLR Vd verraidi ndn ol yar glsin, glmdi? Tuti dilli, bir krgftar glsin, glmdi. ld mey camn tutub, gz intizarn kmim, Gzlrm, ol gzlri xummar glsin, glmdi. Hr yetn kims knl mlkn viran eyldi, Mn dedim, dil sahibi srdar glsin, glmdi. Bu qdr txir eylr yarm, nolmu, bilmzm, Glmmk fkri olub, ya var, glsin, glmdi. Ol vfal bivfa olmaz, yqinimdir mnim, hd edib, bir bu qdr, zinhar glsin, glmdi.

348

____________________Milli Kitabxana______________________ Ya Xtaya urad, ya kim Xtndn istdi, Ahu gzl, kc baxl dildar glsin, glmdi. Knl istr, l yetimz, ey Qaradai, nedim, Bu xzan ir dedim, glzar glsin, glmdi. *** Han o yar uyub, xlvt etdiyim geclr? nis-munis, olub shbt etdiyim geclr? Necoldu, bir mn idim, bir d ol nigarm idi, Hrimi-qrbid mn hrt etdiyim geclr? Gzm gznd, lim damni-vsalind, Han o yar durub minnt etdiyim geclr? Necoldu, bari-xudaya ki, yar il var idim, Hmi eyd mn, irt etdiyim geclr? Mn fraqind axir bel deyildim ki xar, Vsal ahidiym, izzt etdiyim geclr? Fraqi-cvrn bilmm, bu qdri mn kirm, Ki, bir d qismt ola, vslt etdiyim geclr? Nsib ola, Qaradai, bana grm bir d O yar il qonuub, lft etdiyim geclr? *** Ney tk nvay gldi yen, tutdu nar dil, Bilmm nedim, n ar qlm mn, yanar dil. Gl qnsi kimi bklb lxt-lxt qan, Cvr-cfadan hr dm udar su gvar dil.

349

____________________Milli Kitabxana______________________ Bir i tk cfa dama dydi, neylsin, Ol srdari-vaqif, israri-yar dil. Durdu, doland bana, dd ayana, Yand kz kimi m zr prvanvar, dil. Dorda, tkndi mr, cahanda belah dil, Bir ad olmad ki, dcyim, tut qrar, dil. Sbhi-msa fraqnda ahu fan eylr, Tng gotirdi almi, b zinddar dil. Sbr eylmzmi, ol Qaraba qrar il, Grm drd qm biqrar dil. *** Qmginsn ndt? Syl, dildar birc gl, Yetmi bahar, bir de, dan, yar, birc gl. Cvr-cfa bu alm ara kmk adtin, Dur bir aya, seyr eyl glzar, birc gl. Sn bidamaq olma, tut saqidn ayaq, Al bir lin, mn grm, al tar, birc gl. Ya bir qdr get shni-mn gz, dolan, otur, Mn saz edim indi smavar, brc gl. Cng an, ney df, tar brbt Cm etmim, qalb cl mizmar, birc gl. si, Sadiq, Hac Hs, ol Krim il, Hazr olarlar indic bunlar, birc gl. Beyl deyil ki, yox, Qaradai, bir hli-dil, oxdur bu yerd hddindn aar, birc gl.

350

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Flyin bir bel dvr olacaqm, n bilim? Saralb, ba glstan solacaqm, n bilim? Bitirib, ba salb, bir ne gllr yetirdim, Uzadb bsti-qoza kim yolacaqm, n bilim? ryim yarlnib, sinm dalar kilib, Gzm qan sailb, ya dolacaqm, n bilim? l kib naksdn, rx z naksmi, Tk bana cvr-cfalar qlacaqm, n bilim? Bsldim zlf, dedim, bama salsn say, Dolanb boyna ilan tk alacaqm, n bilim? Aiq naz elmk adt olub muq, Bu qdr naz elyib can alacaqmi, ne bilim? Sltnt rtbsin naz qlardm ah ikn, Mni badan-ayaa qm saracaqm, n bilim? Dolanb ruzigarn halti bir zg hala, Ey Qaradai, sana qm qalacaqm, n bilim? *** Bh, bh bu dilbrin n cb xo mqal var! Glgn cmal zr gzl xtt-xal var! Gr aftab olmaya mhrd, yoxdu qm, n gndn d t yarn cmal var. hbaz bax uurubdur knl quun, Seyr etmy yqin edrm kim, xyal var.

351

____________________Milli Kitabxana______________________ Alar gzm, yanar ryim, bilmzm kim, zhar edim, bu knl ki, drd-mlah var. Bir ks ki qm yata ola, glmz, alayar, Mzur eyly bu Qaradai glah var. MXMMSLR Bir bxi-xudadr bu mlaht sn, dilbr, Gftar-blat, bu fsaht sn, dilbr, Bu naz-nzakt, bu travt sn, dilbr, Mxtum olub ol hsn ltaft sn, dilbr, Naz etm gl aq, mant sn, dilbr! Ey mh, n cbsn, n qngsn, n gzlsn? Xubluqda bu gn Yusif-Knan bdlsn, Demk n rva, Yusif-sani, sn zlsn, Dur, mn dolanm bana, bir yanma gl sn, Haa edmm bil ki, xyant sn, dilbr! ldrd mni drd-qm mhnti-hicran, Qurtarsa bu qmdn mni gr xaligi-sbhan, Nzr eylmim, canm edm vslin qurban, Yoxdur dxi bir zg qmim, ey hi-xuban, Gr yets, canm sa slamt sn, dilbr. Avara gzrkn mn o divanlr ir, Dd gzrim bir ne mstanlr ir, Saqi tkrk badni peymanlr ir, Syldi lbin vsfini meyxanlr ir, Yetmzmi bu trif, bu hrt sn, dilbr? Olmaz bu gzllikd deyim, bir bni-Adm, Heyrand snin hsnn bu mhvi-alm, hdin vfa eyl, ql iqrarn mhkm, Ol scdgahm, scd qlm hsnn hrdm, aystdi, lbtt, dyant sn, dilbr!

352

____________________Milli Kitabxana______________________ Salma nzrindn mni, ey vli qzalm! Gndn-gn artr n edim, dord mlalm, Rhm et bana, zlfn kimi aftdi halm, nsafdm, zalm, bel bu hal ile qalm? Etmzmi grn, kims mlamt, sn dilbr?! *** Ey nzakt mni ir xraman, gzlim! Xubilik kivrinin txtin sultan, gzlim! Bu canm sdqdir, qa-gz qurban, gzlim! Yarar bir baxa kim, ala yz can, gzlim! Bel gets, tez olur dillr dastan, gzlim! Hrkat rviin qld shi-srvini pst, Snbl trreyi-zlfn ikni verdi ikst, Lalni da salb, rayin edib badprst, Ey knl, qa-gz ara sn n gzirsn bel mst? Yoxdu qorxum ki, ara yerd tk qan gzlim! Ey mlk, nurlu yzn gndm, ya bdri-tamam? Kim ki ruyindn olur mst, ona var bad hram. Prdsiz cilvlnib, nazil ver qdd qiyam, Kfr zlfin dadb, mst xb, eyl xram, Billr, ta ki ndir kfril iman, gzlim! Bu qd qamtin tls-xara yarar, Qalarn gusin qtlim ima yarar, Ed gr zind lbin nitqi-Msiha yarar, Sni hr kim ki grr, bana sevda yarar, Olu srgtv-divanv-heyran, gzlim! Gn ki hr sbh xar, drgahma scd edr, Srv rftar glr, qlsa qdin ba gzr, Qnlr azn il qar dura, boynun yr, Kfr zlfnd dolam, Qaradai, kafr! Deslr, ona mslman, olu bhtan, gzlim!

353

____________________Milli Kitabxana______________________ MNZUM HEKAYLR A YALANI Bir xaric dvltdn bir mirzad, Glibdir Tiflis, gzib azad. Grb minard ozan verni, slam namaza dvt edni. Xbr alb bir chuddan bu kii: "N deyir o adam, n olmu ii?" Chud deyib: "Deyir, bykdr Allah, Buras dorudur, dz deyir vallah. Sylyir ki, var Mhmmd peymbr, Bu yalandr, uydurulmu bu xbr". mirzad sylyibdir: "Hr halda, Yalan sn dedin, qoy qalsn yadda. nki mmkn deyil edil byan, yl uca yerdn syln yalan". YOXSUL Bir yoxsul, bir zaman gedib hamama, Soyunub, l atb anaa, cana, Doldurub ana, bama tkb, El ki, cann isladb, kb, Sylyib dlly: "Mn k kis, Amma pulum yoxdur, qalsn nisiy". Dllk glib ftlrdn gtrb, Bir trfd yer qayrb, oturub, Yoxsulu uzadb, kisni kib, Srtbdr bdnin irkini tkb. Deyibdir: " ndi d qaldr zn Qalmasn, qoy srtm dxi zn". Yoxsul deyib: "Ta kafdir, ox yaa! Qara zm sn aartma, x baa. A gn almd bais paradr, lim bodur, mnim zm qaradr". z al, Qarabai, paraym, Yoxsul z a olsa da, qaraym.

354

____________________Milli Kitabxana______________________ HRYAR RVAN Mdi Mirz Qsni Mhmmdsadq olu hriyar irvani 1852-ci ild amaxda anadan olmudur. Kohn sul il mukmml thsil almdr. Cavan vaxtlarnda alt il Teymurxanurada yaam, sonra Irana getmi, Rat, Qum, Qzvin hrlrin syaht etdikdn sonra Tehrana qaydaraq orada tibb elmini yrnmidir. Mirz Qni on skkiz il randa qalmdr. Vtnin qaytdqda amaxya getmyib, vvl Gncd, sonra is Ada va Gyayda "Hac Hkim " lqbil tbiblik etmidir. 1915-ci ild Gyayda vfat etmi, vaxtil GyayUcar yolunun stnd olan hr qbiristanlnda dfn olunmudur. Ada dbi drnyinin itiraklarndandr. Bzi cnglrd bir ne eri almdr. srlrindn nmunlr "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Ke bu fsli-xzan, mvsmi-baharm ola, Bahar blbl tk gln gzarm ola. Myssr ola zadan mnd bzmi-xas, Gl ml mey blbl, mn nigarm ola. Nigar ola, gl ola, gl mqabili-lal, Gli nigara trf qlbi-daidarm ola. Bir ld dsti-nigarm misali-ng tutam, Bir ld zlf-mtrrasi rngi-tarm ola. Nvay-eq km ur l r nazn, Mxalif-qm mnsurd hisarm ola. Aanda rhi-fraq zbani susn tk, Bnf gu ver, nrgis intizarm ola. Byan edm ken ruzigari-zarmdan, rik ol qm, dilsuz ahu zarm ola.

355

____________________Milli Kitabxana______________________ Meyi-murad il mmlvv sari-kamm, Bu bzmi-irat saqi glzarm ola. Sn fda mn olum, ver iim bad, Bu ani eylm txir etbarm ola. Xarab olub yetm mhfli-xrabat, Bu bzmi-meykddn gr yetinc karm ola. Verm fna yelin grdi-cani hd etdim, Misali-badi-sba drghind barm ola. lnc vasil olaydm liqayi-didar, Cahan-faniydn bunca ixtiyarm ola. O hsuvari-cfaprvrin bu canmda Qulami-qullarna qlbi-hriyarm ola. *** Knl sirik tkr, emi-kbar alar, Fraqi-yardan hr lhz biqrar alar. Knld tutmu idim eq sirrin gizlin, Gzm byana salb hr dm aikar alar. Xyali-vsli-rxnl bani-hicrind, Fraqi-min prvan tk yanar, alar. Gzmd sind, novki-mjn sitarlrin Gec sabaha kimi eylllr mar, alar. Fan nal mn-yar, hmdmim-qss, nisim ah, gzm ya qmksar alar. Qmind mrdmi-emim sirik drrlrin Fdayi-fikri-ruxun eylyr nisar, alar.

356

____________________Milli Kitabxana______________________ Tvan tqat sbrim apard ymay, Hcumi-lkri-qm qld tarmar, alar. Mgr mir idi qm karvanna knlm Sirik naqlrin balayar qtar, alar? ibdi badeyi-eqin, olubdu msti-bd, Yetinc vslin hicran verir xumar, alar. Yetrmi gllriv, dil drrmi gllerv? Bu hsrt il kr tul intizar, alar. Xyali-xam fraqin oduna l kr, Biirdi barm bu nari-xar-xar, alar. cb budur ki, camalnda, ey ehi-xuban, Rqiblr yz gldkc hriyar alar. QSD Xo, glibsn gln, ey mri-xoxan, ndlib, Mqdmin qurban bu cism dil can, ndlib. Mddt idi hicrdn mhzun idin mn zar tk, Xo ola vslin, glib fsli-glstan, ndlib. Snd gl vqil var xo lhcv avazlr, Mnd var lcran bindn ah fan, ndlib. Gl grb yad eylrm rxsari-ali-yarm, Naleyi-blbl grb ollam nvaxan, ndlib. Mn glmdn cvr il, yyamdr, ayrlmam, krlillah, sn qlbsn teyyi-hicran, ndlib. Drsi-eqi mndn alm Vamiq Frhad Qeys, Gah sakit, gah samit, gah nalan, ndlib

357

____________________Milli Kitabxana______________________ uri-sazn svti-tarn, chch apaplr, Ald dildn ixtiyar, oldu ciyr qan, ondlib. Zvqm gftari-irinin mkrrr qnddir, Chchi tkrar ql, dil sylsin "can", ndlib! Bu nvalar kim snin var, eq tlim eylyib, Ya cinan ir sni bslibdi Rizvan, ndlib? Eqdndirs nen mnd bu ah zar var? Bs nen tubada yox bu hsni-lhan, ndlib. Bir sda k, can dil olsun fdayi-soltin, Bzmdn za zn olsun grizan, ndlib. Qlbi qmdn pak edn snd hzaran nm var, Drdi-bidrmanm ondan da firavan, ndlib. Gr hzaran nmdir vslmd iki feyz var, Qhqhindn vsllr, chchd hicran ndlib. Sn xuraman, ad gl bai-cinan oxayr, Qnnin mn zar tk bar dolu qan, ndlib. rxd rxan olur xurid tk bal prin, ylnnd heyklin mi-bistan, ndlib. Ll gvhr bx olur azn aanda gln, Knci-sinndir mgr kani-Bdxan, ndlib? Hurisnmi, ya mlk, ya beyi-ruhl-min? Aiq sndn yetr ilhami-yzdan, ndlib. Qhqhn bir hrfi min thlildir tvhiddn, Chchin bir klmsi tsbihi-sbhan, ndlib. Novki-minqarn snin (sanki bir) almasdr, Ol zbani-natiqin yaquti-rumman, ndlib.

358

____________________Milli Kitabxana______________________

Gzlrin inci kimi, frz tk taci-srin. Pr zmrrd, dm zbrcd, eyl teyran, ndlib Grdnin ms qmr, sinn kfi-simabdr, Qamtin badan dib bir lli-rxan, ndlib. Gah chch, gah crch, gah zncl, gah svt, Hncrn cvfind var min drri-qltan, ndlib. l-ayan qa bnzr, drnan mjganma, Bd nzrdn hifz ola bu qa, bu mjgan ndlib. apapn qn tk mkuf olsun dmbdm, Ltfn olsun gl asldiqca xolhan, ndlib. Glmsin glnv badi-sba ymalri, Dmsin glzaruva taraci-dehqan, ndlib. Svt lhann mn xo hicrdn, qorxum budur: emi-xummarm sala glzara tufan, ndlib. hriyar da yetir sn kimi vslin bana, Svt lhnin vsfin olsa qzlxan, ndlib.

359

____________________Milli Kitabxana______________________ HACI RZA SRRAF Hac Rza Srraf 1853-c ild Tbrizd tacir ailsind doulmudur. Atas Seyid Mhmmdin Tbriz bazarnda srraf dkan varm. Hac Rza ilk thsilini Tbrizd mdrsd alm, o dvrn biliklrin yiylnmidir. Lakin atas vfat etdiyi n o, thsildn ayrlaraq dkanda atasnn iini davam etdirmli olmudur, Sarraf txll pesi il baldr. 1907-ci ild Tbrizd rk xstliyindn vfat etmidir. Srraf bdii yaradcla gnclik illrind balam, srlri hrt tapd n dflrl Tbrizd v Bakda nr olunmudur. Burada veriln rnklr "Canubi Azrbaycan dbiyyat antologiyas" (I cild, 1981) v "Dahilrin gz ya. Mrsiylr" (1990) kitablarndan gtrlmdr. QZLLR Dilim yansn gr dildn deyn gl trki-naz eyl, Vli dild thmml qalmayb, bir qdr az eyl! Xdngi-naziln vurdun, mni yxdn, qoyub kem, Mslmanm, mn islam rsmiln namaz eyl! Krm ql bam torpaqdan al, qoy bir dizin st, Mni gl, axr mrmd, zizim, srfraz eyl! Xrab etmkliy dnyan bir iyma kifaytdir, N fkri-qtl qart ql, n qsdi-trki-taz eyl! Sn kc baxsa hr gz, qoyma gzdn, ey kman bru, Onu tut lb-l qurbani-mjgani-deraz eyl! Blagrdannam, rhm et mn, al canm, qurtar, Alm drdin, mni gl drdi-srdn biniyaz eyl! Tmam eyl mhddis, rh verm hali-Mahmud, Danmaq haltin var shbti-hsn-Ayaz eyl!

360

____________________Milli Kitabxana______________________

Xdngi-cansitani-qmzeyi-canan glir, ey can, Oturma cismd, z ruhunu x pivaz eyl! Tkndi nqdi-mrn getdi, ey Srrafi-bimay, Qocaldn, arsiz, z drdin bir arsaz eyl! *** Ey bala, ey quzu, ey ux mm, qurban gzn, Olrm, bir bel qoyma nm, qurban gzn. Xmi-zlfn mni-ariz m tk dm, Mayil olma bu qdr m-xm, qurban gzn. Grrm, xalq deyr qana qurban ksilim, Deyirm mn yen, bainhm, qurban gzn. Hr sri-muyi-kcind, dz, min alm var, Nec verrm sni bir alm, qurban gzn. Var gzlim, n dmi-sa, dmi-canbxind, Gl otur, birc verk dm-dm, qurban gzn. Dini yox, kafiri-srgtdi, bdnam olusan, Verm z zlfi-xmndrxm, qurban gzn. Nec kim, Yusif dedilr: Bu mlkdir, n br, Snd var indi hman hmhm, qurban gzn. Qoymusan indi ki, Srraf adn aiq mn, Ver icaz lbi-llin m, qurban gzn. ***
z xtyarm mn vermm ngar lin, Yetibdi faili-mxtarn ixtiyar lin. Knul, gr styrsn mst-cam-eq olasan, nani-huunu ver yari-huiyar lin. O gn ki, qismt edibdir vcudu czvbcz, Veribl riteyi-sbr qrar yar lin.

361

____________________Milli Kitabxana______________________ Hvayi-daril Mnsurun ql ahbazi, Uub qonub sri-giysuyi-tabdar lin. Nolurdu birc gedydi xzan, glydi bahar, Deydi damni-gl ndlibi-zar lin. Hnay bax, nec gr bihyad, qan dnb, Utanmayb qzarb, l verib nigar lin. kibdi kamna knlm quun o zlfi-siyh, Udar, bli, d gnck be, mar lin. lind z mmsin oynadrd yar, dedim: nari-taz db srvi-glzar lin. Dem bu aiq: Gl, tari-zlfm vur ng, Vcudu ng olu gr ds birc tar lin.. Bu nviln ki, yanar odlara, yanar Srraf, Xilas olunca salr nqdi-xoyar lin. *** Bir rmzil yarrn edr hli-dil qa-gz, Tari bili, xalq eyly bilmz el qa-gz. Taprd sbay, dedi: Sal zlf z st, manm verdi mnim axr yel, qa-gz. Bir yri qa oynatmaa verdim gz min can, Bundan bel eylr gen mndn gile qa-gz. Hrgiz, bu xtadid kimi qa-gz edmmz, Gr eyni Xtadan gl min qafil qa-gz. Bir yayda min ox ata, bir tiri yaylmaz, Qoymubdu, atb vurmaq n, fasil qa-gz.

362

____________________Milli Kitabxana______________________ nsan demk olmaz sn, sn hur prisn, Olmaz, bu mxxsdi, brd bel qa-gz. Gz mrdmkin-nqt, qan-sini-kid, Srlvhi-camalnda olub bismil qa-gz. Min aiqi bir tk tk il tk-tk balar, Zlfnd iar qla gr bir tel qa-gz. Gz st dedin, qa eylyib cann allam, Qurbann olum, dnm szndn, el qa-gz. Eylr bu qdr alm qa gz trif, Vermz niy Srrafna yarm, sil qa-gz? *** Qddimi peyvst qan ydi vgan eyldi, Knlm, hmvar, zlfn yxd, viran eyldi. stdi ksin flk hr ay banda mahi-nov, Qalarn trhin gtrd, ld invan eyldi. Xizrdn srmq albdr, yoxsa bu gz mrdm Bignh bu tifli-ki qan qltan eyldi. Grd n knlm xdngin hmdmi-cansuzdur, Can kimi barna basd, munisi-can eyldi. Canm almaqda ivn qanma qld krm, Qanm tkmkd qmzn can ehsan eyldi. Qanldr xaln demkd qanm bildi hlal, Ntfeyi-Qabildi, axr qanna qan eyldi. Tiri-eqin sindn xmaz, mgr canm xa, Can iln vvld byl hd peyman eyldi.

363

____________________Milli Kitabxana______________________ km zhmt, drdimin drman yoxdur, ey tbib! Kim mrizi-eq bu almd darman eyldi?! Bilmdim yarn iki surtl bir tk xal var, Oynadm xalil, yandm mn, o talan eyldi. xmam canm deyin Srrafa tez glsin, mni Bir kmanbru niani-tiri-mjgan eyldi. *** Nolard mclisimiz bir dqiq xlvt olayd, Deyib danmaa cananiln frat olayd. Brabrimd nigarm yanayd m kimi, Mn ahi-srd kydim, o grmi-shbt olayd. Ghi durayd qabamda srv qamtiln, Gzm gr-gra bn nd qiyamt olayd. Deyib, glb, oturaydq kmali irtiln, Bsani-ayin, dil xali z kdurt olayd. O qdr shbt edydik olayd nisflleyl, Yatayd yar dizim st, ba raht olayd. Knar can tk alaydra o tifli-msumu, Bu rtiln aramzda hicabi-ismt olayd. Thmml etmy bari-girani-mhnt, ka, zmd sbr thmml, dizimd taqt olayd, Gnzl yarid ya olmayayd ivv naz, Bu naz kmy ya inki, mnd halt olayd. rari-mil grdm yanald prvan, Dedim: bu iv, nolur hli-eq adt olayd. Yetibdi tng dxi tngnayi-almdn, cl glydi, bu Srraf lydi, raht olayd.

364

____________________Milli Kitabxana______________________ NVHLR Qurbann olum, getm, li, birc dayan, dur, Gz yama bax, gr nec ardnca rvandr. Qarda, n anam var, n bacm, xar zlilm, Bu nrgisi-mstin kin bimar lilm, Gl salma nzrdn mni, rhm eyl, dxilm, Axr sn bu drdi-dilim rh byandr. Snsn, li qarda, gli-glzari-Mdin, Getsm, pozular rvnqi-bazari-Mdin, Bu halna alar ham divari-Mdin, Qan alamaym mn nec, barm dolu qandr. Sndn sora bir ks mn il hmnfs olmaz, Qeyr z qm nduh bla dadrs olmaz, Bu drd, msibt mn dnyada bs olmaz, Ddkc anam yad, iim ah fandr. n eylmim drd bla il laq, Bu bstri-qmdn dxi mn durmam ya, Hrgiz demrm gr mni yandrma fra, Bax gr dz billm, li, ondan sora yandr. Bundan sora, qarda, mni saldqca xyal, Ollam sri-zlfn kimi piid mlal, Mkl grrm bir d yetm bzmi-vsal, Cismim riyir, yerd qalan bir quru candr, Getsn cigrim lal sift qan olu snsiz, Mmuryi-eyim,li, viran olu snsiz, Bu hri-Mdin mn zindan olu snsiz, Gl getm gzm nuru, ayaq saxla amandr. Saldqca snin xali-xtin yad vtnd, Bundan sora gllm, li, fryad vtnd, He kims qrib olmaya dnyad vtnd, Qrbt qmi, bimar qmi eq yamandr.

365

____________________Milli Kitabxana______________________ Bu drdl mn olmyin axr n rvadr, n rbti-vslin dili bimar fadr, Fikri-xmi-zlfn mn znciri-bladr. Zikri-lbi-llin mn bir ruhi-rvandir. Yanm anaszlq oduna bs ki, bu canm, Qalmb qmi-hicran dxi tab tvanm, Vardr yeri dnyan tuta ki-rvanm, Tufani-bla emeyi-emimdn yandr. Srrafi-gnhkarm ya, qadiri-qffar, Gzdn tkrm gz ya n dirhmi-dinar, Bu ksbdn z mrhmtinl mni qurtar, Crmaysi qm, ksbi lm, sudi ziyandr. *** Olmusan can vermy amad, xo gldin, oul, Get boyun qurban, ey hzad, xo gldin, oul. Yatmadm on skkiz il, bir sn kimi can bsldim, Xuni-dil srf eyldim, lli-Bdxan bsldim, Mn sni, lhq, bu gndn tr qurban bsldim, Yax vaxtmda yetidin dad, xo gldin, oul. Zhmtin kdim, yetirdim mn sni bu hddiv, mdi var bir xahiim, verrm qsm z cddiv, Bir qabamda yeri, eylim tamaa qddv, hsrtim ta qalmaya dnyad, xo gldin, oul. Bs ki, cami-eq iln srmst mdhu olmusan, ahidi-bzmi-mhbbtln hmau olmusan, Durma, get n zvq vq iln kfnpu olmusan, Razdr bu getmy Leyla de, xo gldin, oul. Varsa gr banda svdayi-bla cmiyyti, Ver ban badan, li, ks drdi-srdn lfti.

366

____________________Milli Kitabxana______________________ Bs ki, bruyi-kci-canan il var nisbti, Aina ol xncri-fulad, xo gldin, oul. km zhmt, bir bel alati-cng olma bnd, Qalarn ryan qlncdr, zlfi-prinin kmnd. Qm yem doransa cismin riz-riz, bnd-bnd, Glm hrgiz ney kimi fryad, xo gldin oul. Daim istrdim ola feyzi-hadt hasilin, Llhlhmd, oldu hasil aqibt kami-dilin. Xncri-xunriz lind mntzirdir qatilin, Rhm ql, rhm etmyn cllad, xo gldin, oul. Tut lind nqdi-can, bazari-eq qoy qdm, Can iln al hr trfdn gls kalayi-sitm, Baxma, al hr qiymt olsa mtai-drdi-qm, Yox ziyann bir bel sevdad, xo gldin, olum. Gri bu qrbt vilaytd qribi-biksm, Qalmam avvar, girdab zr bir xar xsm, Razyam bundan bel bu canva olsun qsm, Peykrin basz qala shrad, xo gldin, oul. Sbt olub n adma, ruzi-zl tumari-qm, Grmdim almd hrgiz drdi-qmdn fariqm, Tut limdn, qddimi axr bkbdr bari-qm, Olmum zlfun kimi ftad xo gldin, oul. Afrin bu tbiv, Srraf, cb srardr, Szd bu, ya llyi-tr, ya drj-hvardr, Bs ki, irindir, dmadm qabili-tkrardr, Olmusan can vermy amad, xo gldin oul.

367

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD HDCI Mhmmd Mvsumli olu Hidci 1853-c ild Zncanm tdc kndinda anadan olmu, ilk thsilini knd mktbind almdr. 1879-1887-ci illrd o, Qzvind v Tehranda oxumu, sonra mcthid adn almaq n Ncf hrind thsilini davam etdirmidir. 1892-ci ild thsilini bitirib vtn qaydan Hidci Tehrana km v mrnn axrna kimi mdrsd mllimlik etmidir. Mhmmad Hidci 1928ci ild Tekranda vfat etmidir. Hidci dild - Azrbaycan, fars v rb dilind srlr yazmdr. Onun "Klliyyatt-divani-Hidci" kitab Zncan hrind, sonralar is eirlr klliyyat Tbrizd df ap olunmudur. arin burada veriln srlri vs haqqnda mlumat "Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyas" (I cild, 1981) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Danma, zahid, gr sz eitmdim, - sn n? Mn z xudam gnah etdim, etmdim, - sn n? Xuda behiti-brini sn verib, - mn n? Snin gmanma, mn kam yetmdim, - sn n? Nen sni syrm, getmim klisay, Deyildi Kb nsibimd, getmdim, - sn n? Mn gr dedilr: Gl qlaq dalda namaz, Baxb slahma, bu mr bitmdim, - sn n? Dedin: Mn eylmrm, iltifat dnyay, Yeritdim z szm, ya yeritmdim, - sn n? *** Xuda bilir ki, mn, ey dust, bivfa deyilm, Yoxum xilaf xta, dusti-bisfa deyilm.

368

____________________Milli Kitabxana______________________ Vfav mehr gr zglrd az taplar, Mn zglr kimi bimehr bivfa deyilm. Demm "cfa elm" mn, cfay tbb var, Vli, bu qdri d mstvcibi-cfa deyilm. Sn n etmim, ey drdimin devas, b gn, Uzanmam lrm, layiqi-fa deyilm?! lac yox, mni bu drd ldrr, bilirm, Dur ey tbib ki, mn qabili-dva, deyilm. Rizaym lmy ta qurtulum, mn birisi Gr alaya mn lndn sora, riza deyilm. Qocalmam dmn, bamn tk aarb, Yoxum rkd hvs, talibi-hva deyilm. Mn deyill: Dem xalq iind "mn dliym", Yalan niy danm, dmni-xuda deyilm. Mn ymnm zm, kibr naz yox mnd, Xuday kr ki, bu drd mbtla deyilm. qilliym dliym, mn pism, gr yax, El buyam ki, varam, admi-riya deyilm. *** Ey knl, son gl bu yari-bivfadan l gtr, Qoy sni bu drd ldrsn, dvadn l gtr! Yar-yoldadan mid z, qvm-qarda istm, Yumgiln bigandn gz, ainadn l gtr! Oxadn gl zlri, ydn bu qar gzlri, Hasili noldu? Hvs bsdir, havadan l gtr!

369

____________________Milli Kitabxana______________________ Fitndir eqi-mcazi, fitndn qorxmaq grk Eqi-nfsani xtadr, bu xtadan l gtr! Ey mni gzdn salan mehr vfasz sevdiyim, Gr yoxun mehr vfa, bar cfadan l gtr! Vd vermidin necoldu? hd qlmdn han? Kim dedi, sn hdini sndr, vfadan l gtr? Zahidi-biar, bsdir bir bel qldn namaz, Sbhv sccadn y, bu riyadan l gtr! Bir bel, ey xac, ydm mali-dnya, doymadn? Ta n vaxta hirs? Bu fani sradn l gtr! Taciri-bdnfs, xozahr, peymbrdn utan, Bsdir, ey namrd, tnzil ribadan l gtr! Ey dada, kedi cavanlq mvsimi-sur srur, Y bsati-irti, seyr sfadan l gtr! Ta bilirsn, ql qulluq eyl, nfsin burnun ov, D prilr ardna, divi-dadn l gtr! z gmanmda budur: Mn aqil frzanym, Laf vurma, Hidci, bu iddiadn l gtr! TMSL xtisarla Eitdim ki, lklk gedib bir gn, Nahara qonaq istdi tlkn. Onunn biirdi rit a, Msldir: "Qynmaz varndan kii".

370

____________________Milli Kitabxana______________________ Lleyn tkb a qoydu y, Dedi: "zg qab yoxdur a tkmy. na uaq sndrbdr bu gn". Qabaqca uzatd z dimdiyin Lleyn, dedi tlky: Meyl edz! Bu hal grb tlk oldu quduz. Vli, istmzdi gtirsin z, Kii beyl dmlrd, xodur dz. Dedi lklk: "Ey mbarkliqa, Bu gn mn, zaya yoxum itha. Dyibdir soyuq, xo deyil haltim, Canm imir, giz-giz eylr tim. Vleykn budur, bnd rzin siz, Glin sbh a nahara biz. Mnim haltim d shr ai aq Olur, bir-biriyln bir az goblaaq". Dedi tlkiy lklk: "Ey mehriban, Siz glmy hazram hr zaman. Vleykn bu oldu mnimn dyn rkd ki, sn imdin a bugn". Dedi lklk tlk: "Olma mlul, Bu zhmt ki, kdin mn var qbul. Mrxxs olum mn, gedim mnzil, Shr tez glin, srtmyin l-l". Nahara biirdi bulamac a, Sprd, tmiz eyldi bir da.

371

____________________Milli Kitabxana______________________ Calad onun stn a o a, Dedi lklk: "Meyl ediz da-da! Heyfdir bu cr a olsun sovuq. Buyur, ta sovuq olmayb, ol yavuq". Baxb a da, ii anlad, Peiman olub z-zn danlad. Ki, "Vurdum mn vvld yoldama Bu rngi, bu gun gldi z bama. Bu, trkmsldir: Glir bana, Hr ol ks edr hr n yoldana. Dedi: "Ne gn bundan n, gldi, za, Bizim mnzil, biz kmidik cina. Kmk etdi tar, onu udmuam, Bu gn nzr edib mn, oruc tutmuam. Mn z nzrimi sndra bilmzm, Chnnm oduna baarmam dzm". Dilin sald tlk siyirdi a, Yalad yerin, pak qld da. Dedi: "Ey qadan zglr canma, Bu a olmad he gvara mn, Dedi lklk: "Ey dusti-pakizhal, Bu mtlb deyil olgiln bixiyal. zizim, gtirdim sninn msl, Birin gr qonaq etdin, olma dl. rnlr deyiblir ki, "Ev sahibi, Qonam qabana qoysun qab.

372

____________________Milli Kitabxana______________________ Yemkd qona grk gzly, Yeyim gr az oldu, z az yey. Ua qonaq yanna qoymasn, Qonaq gr deyr "qoy gl" uymasn. gr zd hr qdr oxar, yr, rkd uan atasn syr. z gr uan ox istr kii, Gorkmz gl zglr d xoi". Br mn, uaqdan glr ox bdm, Uaq sahibi anlamaz, mn nedim? Ua pis yrtm, ydrm ox, Hr ol kim, uan yr, al yox. Bu szdn darlma, grk ey dd, Uaa grk atas db yrd, Hr ol ks ki, z olunu ydrr. Atasn, lndn sora, sydrr. Atadan, o xodur gr anlaya. Uaq bo duranda dy, danlaya. Uaa ol ustad verdi mk, Ki: syd, acqland, vurdu ktk. Da istr gc olsun, grkdir pi, Geci dymsn, bilm glsin i... Sni gr dyr, dostdur Hidci, Ki, glmz i dymsinlr gci.

373

____________________Milli Kitabxana______________________ BDLXALIQ YUSF Mirz bdlxalq Yusif 1853-c ild Bakda doulmudur. O vvllr Aqabadda ticartl mul olmu, sonra kb mrnn axrna kimi Bakda yaamdr. Atasnn ad Yqub olduu n zn "Yusif txllsn gtrn air masirlrindn Seyid zim, Molla Aa Bixud, bdlxalq Cnnati, Mirz Smndr v baqalar il dostluq etmi, onlarla eirlmidir. bdlxalq Yusif 1924-c il noyabrn 2-d vfal etmidir. Onun Fzuli v digr sntkarlarn tsiril yazlm aiqan qzllrdn ibart kiik divan qalmdr. Burada veriln eirlr "Poetik mclislr" (1987) v "Deylin sz yadigardr" (1990) kilablarndan gtrlmdr. QZLLR Taprmam knlm mn, trreyi-cananda imi, Ah, cmiyyti-dil zlf-prianda imi. Nzr et zlf-rxi-yar ki, bir cnntdir, Lalv snbl reyhan bu glstanda imi. Nitq irinliyi ancaq o kr lbd yan, Kbk rflar tk ol srv xuramanda imi. Vdeyi-vsl hara, shbti-hicran dem kim, Lzzti sbhi-visaln bi hicranda imi. Yox imi hi trfd sifti-elm kamal, db elm kamal almi rfanda imi. Grdm ol mah liqa hsni, fhm etdim kim vkt n rf-cmls insanda imi. Suryi-Yusif get diqqt il eyl nzr, Yusifa, eq mhbbt sz Quranda imi.

374

____________________Milli Kitabxana______________________ *** mnd nalni grndi mrani-mn mndn, Qmalud olma ksb etdi brgi-yasmn mndn. Zi bs ki, eyldim hicrind nal, ey kmanbru, Srasr tng gldi hr n var hli-vtn mndn. Qmi-hicrinl var, ey lalruyum, da sinmd, Grk tlim ala adabi-eqi kunkn mndn. Gl, ey hicran knlm xansin viran edn dilbr? ikayt etmyk hrgiz n mn sndn, n sn mndn. Cfa sndn, ziyyt sndn, afati-bla sndn, Vfa mndn, mhbbt mndn, izhari-hzn mndn, Daha bsdir, bu qdri eylm ah fan, ey dil, Mbad incisin ol Yusifi-irinsxn mndn. *** Ta cmaln rtbsin, ey ux, idrak eyldi, Rkdn glnd gl pirahnin ak eyldi. Llinin ta qneyi-noxiztk rngin grb Yar yzin ruxsari-pakn rk flak eyldi. kim ol gndn gzmdn dd kim seylan edib Tutiyayi-xaki-payn diddn pak eyldi. Knlm ol gndn bn dmndi kim sndn sva, Gl tamaas ani grdm frhnak eyldi. Olmasayd vslin ldrmdi hicrann mni, Smmi-hicri zvq-vslin mhz-tiryak eyldi Yusifin ta kim yetirsin kuyin badi-sba, Ati-eqin vcudin yandrb xak eyldi.

375

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Hr ksd kmal olmasa rfanla dair, Nitq ed grk bisr samanla dair. Bidani rfan nec hikmtdn urar dm, Ta olmasa xasiyyti lomanla dair. Gr xatmi bir hrimn eylrs d sirqt, Onda taplar canm Sleymanla dair. z-zn bir xs mslman des olmaz, Gr olmasa tvari mslmanla dair. Tac il deyil sltnt txtil dvlt, Soltanda grk ba ola soltanla dair. Hr surti insan olan olmaz z insan, nsanda grk fhm ola insanla dair. Szdn bilinir gvhri-sliyyeyi-insan, Dana danrm sz nadanla dair? Bs frq ndir adm heyvan arasnda, Hr gah ki, danasan sz heyvanla dair. Bu srd, gl sn d prian sl, Yusif, sbab frahmd prianla dair. *** Sirri-eqi demk olseydi, nihan etmz idim, Dxi gizlin bu qdr ahu fan etmz idim. Gz yan saxlamaq olsayd ksrdim gzrin, Dxi ruxsarma, ey srv, rovan ettmz idim. Dzmk olsayd gr drd qmi-hicran, Gizldrdim, onu xlq ir yan etmz idim.

376

____________________Milli Kitabxana______________________ Hasil olsayd gr qeyril cmiyyti-dil, O sri-zlfti-prianda mkan etmz idim. Dolmasn k il emim, ed bilsydim gr, zm bo yer rsvayi-cahan etmz idim. Baxa bilsydim gr qny snsiz, bu qdr, Fikri-llinl dxi barm qan etmz idim. Bilmsydim var gr tiri-mlamt Yusif, Knlm talibi-bruyi-kaman etmz idim. *** Ey gli-tr, mni xar eylmdinmi? Eldin. hreyi-xrd kbar eylmdinmi? Eldin. Salmadnm yzn zlfl-siyah? Saldn. Gnm n bi-tar eylmdinmi? Eldin. Almadnm dili-sdparmi ldn? Aldn. Bir nigahil ikar eylmdinmi? Eldin. Olmadmm sri-kuyind mcavir? Oldum mni sn hicr dar eylmdinmi? Eldin. Nal bulbl kimi mn eylr ikn gl kimi sn, Xnd, ey lalzar, eylmdinmi? Eldin. Tutmadnm gedib yar il lft? Tutdun. Mni yar il yar eylmdinmi? Eldin. Dust biganni yox, almi, ey mahliqa, Mn dmn n ki, var eylmdinmi? Eldin. Demdinmi ki, nigahmla sni qtl edrm? Mn il byl qrar eylmdinmi? Eldin. Yusifi, ey guli-xobuyi-mhbbt, hr dm Glni-eq hzar eylmdinmi? Eldin. 377

____________________Milli Kitabxana______________________ SD SAN QARABA Sdi Ocaqqulu olu Sani 1854-c ild Qaraban Cinli kndind doulmudur. Thsilini uada v Trkiynin Amasiya harind Hac Mir Hmz Seyid Nigarinin yannda almdr. "Mclisi-framuan" airlri xsusil Hsnli xan Qaradai il yaxnlq v dostluq etmidir. Klassik slubda, Azrbaycan v fars dillrind yazm, bdii irsinin bir hisssi qalmdr tedadl v mhsuldar ar Sadi Sani 25 yanda, 1879-cu ild vfat etmidir. Burada verilen rnklr v air haqqnda mlumat "Poetik mclislr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Sn gllr il gl, gzlim, gln iind, Blbllr il mn d gzim ivn iind. Bir mrtbdir ksrti-tirin ciyrimd, Guya grnr mrd-ci cvn iind. ak etdin giribann qn hsdindn, Grd mgr ndamn pirhn iind? Sinm sitmi-navki-qmznl dmadm, Bir kry bnzr ki, yanar ahn iind. Zlffindn ol sanfsin oyl zifm, Bir rity bnzr bdnin suzn iind. Haa ki, qoyam damnin ldn yer, blk, Kssn limi bil ki, gedr damn iind. Bir gzgdr alm ki, ann ksi fnadr, Sdi, n bqa istrm ann mn iind?.

378

____________________Milli Kitabxana______________________ *** Saqiya, bir ur iln gl, urlndir mclisi, Bu xumar rf edib mxmurlndir mclisi. Abi-tiin tnsidir Krblayi-sinlr, Qana alxa almi, aurlndir mclisi. Can edir oxdan tcllayi-camaln arzu, Mhv qjl Musayi-qli, Turlndir mclisi. Hr "nlhq" nalsi bir tari-zlfndn glir, Eyl bir dar almi, Mnsurlndir mclisi. xtilat et cami-Cmdn, kaseyi-Kavusdan, Xlti, xaqani gy, ffurlndir mclisi. Gl, gl ey ruhi-mcssm, mclis bir ruh ver, Zlmti rf et aradan, nurlndir mclisi. Gh lbinl ql xitab, gah gznl ql itab, Gh fa bx eyl, gh rncurlndir mclisi. Qoy dalsn zlfn zr, qoy ylsn cmini, Marlandr sehr il, gh murlndir mclisi. Mtrb, Allah sevirsn, bir srudi-eq il, Hr ks bir ruh nfx et, surlndir mclisi. Blbli-glzari-Cfrdir xlusi-sidqimiz, Trftl-eynil bir teyfurlndir mclisi. Saqi, ol meydn ki, ol mey kafr olsun hram, Hr ks bir kas sun, kafurlndir mclisi. Glms bu mclis zahid, chnnm, glmsin, Sn qdm bas, cnnt olsun, hurlndir mclisi.

379

____________________Milli Kitabxana______________________ Da atar, mclis ikst olmasn istr, Sdiya, Zahidi-bdbin gzndn durlndir mclisi. *** Gldi bir qa kaman yanma gyk-gyk, Atd mjgan oxunu canma gyk-gyk. Kirpiyin ald, nzr eyldi szgn-szgn, Batd tiri-mjsi qanma gyk-gyk. Dalb daireyi-ariz zlfn, zlfn, Baisi-sbri-prianma gyk-gyk. Dst-dst tklb gl yz tellr, tellr. kdi lgr dili-viranma gyk-gyk. Nola insafa gl ol hi-xuban, xuban, Tutub rzim, yet divanma gyk-gyk. strm bir hi-zrtxt Qaraba zr, Basmaa mhrn frmanma gyk-gyk. Gvhri-er mtlla edrm mdh ir, Gls kim, tbi-ghrkanma gyk-gyk. Ey sba, eyl gzr thfeyi-can, can, rz ql xidmti-cananma gyk-gyk. Bir hin drghi-kuyind gda olmam, Verdi artqlq cb anma gyk-gyk. Kfri-zlfn mni znnarprst qld, qld, Sald qm rxnsn imanna gyk-gyk. Ruzi-vvld fda eylmim, ey Sdi, Canm boyl gzl xanima gyk-gyk.

380

____________________Milli Kitabxana______________________ *** vvla rti-gzllikd kamal olmaldr, Saniyn qaideyi-hsn camal olmaldr. Almaa al il blbllrin qlin ldn, Gl yananda qzl gl kimi al olmaldrr. Admin qlini aldatmaa cnnt quu tk, Dan-dan a znd qara xal olmaldr. li nazik, beli nazik, dili nazik gzlin, Oz irin, sz irin, lbi bal olmaldr. Kim rast olsa ed qli bandan zail, Qvveyi-qmzd bir Rstmi-Zal olmaldr. Bu gzllikd kimin olsa gzl muqu, Ona dnyada n drd, n mlal olmaldr, Deyirm: - Dorusu, dnyad o ev cnntdir, Onda kim, bir snmi-hurimisal olmaldr. Vaiza, bo yer hkm eylm, biz bildiyimiz Aiq busi-lbi-yar hlal olmaldr. Yetr, ey tuti, nbati bu qdr etm tlf, ox dandm, dxi bir lhz d lal olmaldr. Sdiya, eydi-sadt sn bir dilbrdir, Adm olsan, sn n mlk, n mal olmaldr.

381

____________________Milli Kitabxana______________________ MHMMD TAI SDQ XIX srin ikinci yarsnda yaayib-yaratm Mhmmd Ta Sidqi 1854-c ild Ordubad hrind doulmu, ilk thsilini molla mktbind almdr. Gnclik illrind Cnubi Azrbaycana gedrk, orada ticartl mul olmudur. XIX srin 80-c illrind Ordubada qaydan M.T.Sidqi ay dkan aaraq, bir mddt aylq etmi, sonra maarifilik faaliyylin balamdr. O 1892-ci ild Hseyn Sultan Kngrlinski il birlikd Ordubadda "xtr" adl yeni sulla mktb am, buradak faliyyti naticsind gzl bir mllim kimi mhurlamdr. 1894-c ild Naxvana kn M.T.Sidqi buruda yeni bir mktb amdr. dib "Trbiy" adlandrd bu mktbd mrnn axrna qdr mlimlik etmidir. O, 1903-c ilin dekabr aynda Naxvanda dnyasn dyimi va orada dfn olunmudur. M.T.Sidqi bdii yaradcla gnclik illrind balam, o zaman Ordubadda faliyyt gstrn "ncmni-ra"dbi mclisinin fal itiraklarndan v rhbrlrindn biri olmudur. lk eirlrini klassik slubda, qzl janrnda yazan dib sonralar da bu slubu davam etdirmi, lakin maarifilik ideyalarnn tbliin stnlk verrk, xlaqi-ddaktik mnzumlr yaratmdr. Bu eirlrin bzilri hl XX srd mtbuat shiflrind, yaxud ayr-ayr kitabalarda drc olunmudur. Akademik sa Hbibbyli M.T.Sidqinin ld olan srlrini, o cmldn eirlrini toplayaraq 2004-c ild Bakda ap etdirmidir. Buradak nmunalr hmin kitabdan gtrlmdr. QZLLR Tutiya eylmim emim xaki-drini, Gzm insaf elsin, tkmsin ki-trini. Mn n bdbaxt idim, axtard mnccim ne ay, Brci-qrbd tapb taleyimin xtrini. emi-mstan, sfi-mjgan, iki bruyi-kaman, Bu alar can, o tkr qan, bu kr xncrini.

382

____________________Milli Kitabxana______________________ Sndrb dirbri-mhpar knl isini, Qorxuram nazikdi, paralaya llrini. Demyin, Sidqi neyn yazmad keyfiyyti-hal, Neylsin, gz ya yazdqca yuyar dftrini. *** Bir bzm ola ki, bir mn olam, bir d yar ola, Glzar ola, mn ola, fsli-bahar ola. Hargiz o bzm olmaya bigannin yolu, yarlar, riblr ondan knar ola. Saqi o bzmd dy mey bsatn, Mn mst olanda yar i, mndn xumar ola. Br yanda cami-mey ola, bir yanda hm kabab, Bir ld stkan ola, bir ld tar ola. Gh qollarm hmayil ola yar boynuna, Gahi zm znd, gzm kbar ola. Gahi lin mn lim alam, gah zlfn, Gahi dm ayana, cismin qubar ola. Gahi km knarma, lli-lbin pm, Biganlr knara gedib, rmsar ola. oxlar yazbd eri-dilvazi, inanmaram, Sidqi kimi zamand mtlbi-nigar ola. *** Xoa o gn ki, mnim qm gnmd yarm idin, nis munis qmxar qmgsarm idin. Gzmd nur, knld srvr, cismd can, Qrar tab tvan, sbr ixtiyarm idin.

383

____________________Milli Kitabxana______________________ Kmndi-ahmla dam-eq salmdm, Qrib seyd eylmidim, cb ikarm idin. Tfaxrm var idi tacirani-eq ir, Mtai-hsnl almd bir etibarm idin. Adn dilimd, zm xaki-asitanmda, Srir nazda, bir ahi-tacidarm idin. Na bais oldu vsal mbddl oldu fraq? Xoa o gn ki, mnim eyi-ruzigarm idin. Ndndi lale sift barma kibsn da? zari-la il bir trf lalzarm idin. midim zgy yox, ey sba, sni tar! Syl o yar ki, axr midvarm idin. Deyir fanla glzari-hicrd Sidqi, Xoa o gn ki, mnim yari-glzarm idin. *** Xoa snil hmavaz olduum gnlr, Hmi hmdm hmraz olduum gnlr. Dnd yada knl suzla gdaz dr, Nvayi-sazla dmsaz olduum gnlr. Bamda uri-sr, zlf bzm vslind, Hasari-qleyi-ahnaz olduum gnlr. Rqiblr sri-kuyind xaksarmd, Snin yannda srfraz olduum gnlr. Edib tfl, oxurdum qzl hzurunda, Lisani-Hafizi-iraz olduum gnlr.

384

____________________Milli Kitabxana______________________ Olurdu navki-peykanna hdf sinra, Qbili-mi-pndaz olduum gnlr. Qolumu boynuna hr dm hmayil eylrdim, ikari-busy hbaz olduum gnlr. Srudi-eirl airliyi ar eyldim, Qmind qafyprdaz olduum gnlr. Hmi tutmudun Sidqinin szn mnzur, O glzar nxrbaz olduum gnlr. QSD Yen fsli-bahar oldu, gedib vqti-xzan, saqi, Gtir tk cami-zrrin rabi-rvan, saqi. Ayaqdan sald bu rnci-xumar, ldn qrar ald, lim tut bir ayaq il, aman, sd lman, saqi. Xrab knlm bir bdayi-nab il abad et, piri-zif ondan, olur bllah cavan, saqi. Trhhm ql, bu gn mey ver, mni qmdn xilas eyle, Diyari-eqd aq snsn mehriban, saqi. Hr iki nd, hr ndn mqsudumuz meydir, Biz bu mtlbi kf eylyib piri-muan, saqi. Albdr qneyi-qmmazn qrar-ixtiyar ldn, Ksibdir ivv nazm, cb tab-tvan, saqi. Ghi iv, ghi iv, ghi naz ghi qmz. mani-ixtiyarm getdi ldn, bir iman, saqi. Telin verm sbay, an vurma, bsdir, insaf et, Xmi-zlfnd dili-mri qalbdr aiyan, saqi.

385

____________________Milli Kitabxana______________________ tayn can alr hr dm, xtayin can ta eylr, Dhann drfandr, shbtin arami-can, saqi. Cavabn nzhtfzadr, camaln mhfilaradr, Diin drri-msffadr, szn arami-can, saqi. kilmi gueyi-ba bu gn hr arifi-aiq Frh fza olub, bh-bh, fzayi-glstan, saqi. Glstan bzmi-xlvtdir, zamani-ey irtdir, mnd yar, yar il olubdur hmzban, saqi. Qonubdur srv ax st, tran balayb qmri, Olubdur blbli-eyda cayib nmxan, saqi. Ab gz nrgisi-hla, edr nzzaryi gln, Sba dydikc ba ir, aar qn dhan, saqi. Grb yaquti-rmmal tk rabi-nab cam ir, Hsddn lalyi-hmra olubdur bar qan, saqi. Bu gn knlm kimi snbl prian eylyib zlfn, Verr gusiyu-yari-nazniniidn nian, saqi. Oxur blbl, ab gl, ...xrrm. qnlr xndan, Olubdur sbni-gln ki-glzari-cinari, saqi. Nvayi-blbl, qmri, sdayi-mri-xolhan, Edib zai-siyah badan damnkan, saqi. Xarabat hlin daim mnacat hli tn eylr, Olubdur zahidi-bdki bizdn bdgman, saq. Glib meyxany z xirqsin rhni-rab eytm, N fkr il hmi mscidi eytyib mkan, saqi? midin balayb mvlasna bu Sidqiyi-nalan, Yetisin dad mhrd mirlmminin, saqi.

386

____________________Milli Kitabxana______________________ AL BY NASEH Ali by 1856-c ild amaxda doulmudur. Thsilini doulduu hrd alm, rb, fars, rus dillrini mkmml blmidir. "Beyts-sfa " dbi mclisinin gnc v fal itiraks olmudur. Bir mddt amaxda mhkma katibi vzifsind itmidir. M..Sabir v A.Shhtin yaxn dostu, htta eir-sntd onlarn xeyirxah mslhtisi olmudur. A.Naseh 1914-c ild vfat etmidr. srlrindn rnklr F.Krlinin "Azrbaycan dbiyyatt" (II cild, 1981) v "Poetik mclisr" (1987) kitabndan gtrlmdr. QZLLR Grm, ey zlf-girehgir, prian olasan, Mn tk aftlnib bisr saman olasan! ridib knln gzdn tkn, ey em-zal, Mttsil dideyi-aiq kimi giryan olasan! Ey lbi-ll, dodam kimi qann qasn, Qan dnm cigrim tk dnsn qan olasan! Dsn at, ey xal, olasan xakistr, Mcmri-sind barm kimi bryan olasan! Ey sri-kuy, grm zvq sfasz qalasan, Clni-nzht ikn klbeyi-ehzan olasan! Mnzil oldu man duzx, grm ey glni-hsn, Srsri-hadiseyi-dhr il viran olasan! Ey qd qamti-mvzn, yilib inclsn, Ati-eqd cismim kimi suzan olasan!

387

____________________Milli Kitabxana______________________ Ey dili-sad, bu svdad snindir tqsir, Yanasan, odlanasan, xak il yeksan olasan! Naseha, sn d fan eylm, cann xsn, Kim dedi aiq olub, hicrd nalan olasan! *** N meylim ba, n cam, sbuy ehtiyacm var, Cmaln glnindn rng buy ehtiyacm var. Hvayi-zlf il dil mri trki-aiyan etmi, Sbadn sormaq il cstcuy ehtiyacm var. Hdisi-lblrin tvizi-can etmk dilr knlm, O zlfi-prxmindn tari-muy ehtiyacm var. Nigarm bivfa oldu, fnadn qeyri yox arm, laci-drd n ol tndxuy ehtiyacm var, hidi-navki-mjkann olmaqun kfnlndim. Knl qanil tsil vzuy ehtiyacm var. Rhi-eqitd pamal olmadm, bietibar oldum, Qbari-mqdmindn abruy ehtiyacm var. Mni mn etm, Naseh, gor qlam dilbr tamaasn, Nedim, hal hliym, ruyi-nikuy ehtiyacm var. *** Varmd sind drd qmi-nihan, lrm, Bu sirri eylmdim kimsy byan, lrm. Bacardmca qmi-eqi-gizldim, axr Ksildi taqt sbr qrari-can, lrm.

388

____________________Milli Kitabxana______________________ Sfayi-vsldir almd gri mqsudim, Blayi hicrin il barm oldu qan, lrm. Almam gl idim glni-nzaktd, Bahari-mrm eq eyldi xzan lrm. Bam bnf kimi qm dizind ox qald, Vsaln olmad stmd sayban, lrm. ikayt eylmdim mhnti-fraqndan, Zlil xar dilfkar bizban lrm. mid idim krm drdi-eqi Naseh tk, Qrld riteyi-mmid naghan, lrm. MURBBE Gzn qurban, ah etm, qmi-hicran sbr eyl, gr knln dn hicran lindn qan, sbr eyl, Qmi-eq eylyibdir oxlarn divan, sbr eyl, Mhbbt hlisn, yan ati-suzan, sbr eyl. Qrar et, gzlrin abi-vsal il prab etm, Mkddr xatir olma, alama qlbin kabab etm, Yetrsn aqibt mqsud, bunca iztirab etm, Olar kamnca axir, grdii-dvran sbr eyl. Mhbbt almind agiq daim vsal olmaz, Bu yolda aiqi-biar hrgiz bimlal olmaz, Fraq dmyinc vsli-dildar macal olmaz, Sitmlr kmy mtad olub mrdan sbr eyl. Gzm, hli-vfalar yarn hicranndan incimz, gr min ni vursa nvki-mjganndan incimz, Qmi-firqtl cann vers canndan incimz, Blayi-eqi k, bu drdi-bidrman sbr eyl.

389

____________________Milli Kitabxana______________________ Datma arizi-nsrin ol zlf-mtrran, Drfan eylm, alatma bunca emi-hlan, O hla emin olsun fda min nrgisin can, Glir, lbtt, bir gn drd qm payn, sbr eyl. Mhbbt hli, Naseh tnyi-yardan qamaz, Xtalar gls gldn blbl glzardan qamaz, Yanar hicran il prvanlr tk, nardan qamaz, Vfa gstr, nisar et canna canan, sbr eyl! MNACAT Xudavnda, yazarkn nzm nsr dftri-ina, Zban fikr tb nitqim z hmdinl ql guya. Dhan ir zbani, dild tbi, bada vhami, Hruf-lfz mnani edibdir qdrtin peyda. Zban gr hmd sylrs, olur Mhmuddn tvfiq, Klami tb tvlid ets tbin xaliqi mvla. gr olmazsa feyzin rhnma, dani chaltdir, Vcudi-elm fhm ql vermz mnft sla. naytlr edib qldn dmdn zatm icad, Gtirdin almi-nasut batrif "krrmna". Tclla etdi nurin mtlbi-qeybi-hviyytdn, Bu nurin mzhri olmaqla etdin cismimi hya. Chaltdn xb ksbi-kmal etmkd imdadm, lahi, sndn oldu, eyldin sn vaqifi-mna, Br nvndn etdin, hli-islam oldu cdadm, Lisan qlbm nuri-hidayt eyldin ilqa.

390

____________________Milli Kitabxana______________________ Edib tfti dyan, gtrdm dini-islam, Qbuli-hkmi-Quran il tapdm nemti-zma. ur il mslmanm, n tqlidn bu mm, Dlili-ql nql il tutub qlbimd iman ca. Knld kk bhm yox yqinn hli-tvhidm, Hmi sylrm sidq il "amnna" sddqna". budiyytd, ffara, gri ox qsurum var, Vli gz yam il eylrm qfrann istida. Krma, rusyahm, aczm, as, gunhkarm, Mni rdd etm drgahndn, eyl mfrt ta. Mn qlbi-slin nam edib tatd sai ql, Sirati-mstqim zr edim ehkami-din icra. Klami-lvdn hifz et zban tbimi, ya rb, Mni tbai-avun etm, n-qlbimi ma. Bu, rvndir ki, tbi-air, lbtt, fsad eylr, Mni bu zmrdn z ltfun il eyl istisna. Muradm n nsihtdir, klamm dilpzir eyl, Sluki-eird Nasehliyimdir mqsdi-qsa.

391

____________________Milli Kitabxana______________________ MD YYUB BAK Mdi yyub Hac Ocaqqulu olu Baki 1866-c ild uada anadan olmudur. Mollaxana thsilindn sonra dvrnn mqtdir alimlrindn hesab ediln Mirz Krim Hac Mhmmd olu Qarabaidn yedd il yaxn dbiyyatdan xsusi drs almdr. O, rq poeziyasnn qayda-qanunlarn mkmml yrnmidir. Baki 1909-cu ild vfat etmidir. "Mclisi-framuan"n zvlrindn olan Baki srlrini Azrbaycan v fars dillrind, hm klassik, hm da xalq eri slubunda yazmdr. Onun "Riyazl mhbbt" ("Mhbbt baas") adl divan Respublika lyazmalar nstitutunda saxlanr. airin burada veriln srlri "Poetik mclislr" (1987) kitabndan v Mir Mhsin Nvvabin "Divan"ndan (1999) gtrlmdr. QZLLR Viran olu knlm evi viran grnd, Viran virantr olu viran grnd. Billahi, tutub od, yanaram m tk axir, Hr yerd ki, xakistri-prvan grnd. Aft oluram zlfi-prian kimi hr dm, Knlm kimi hr yerd snq an grnd. Qmnak olu hr kim mni, ya erimi grs, Aqil olu divan divan grnd. Yz hiyl il zahidi-xudbinin lind Kafr oluram sbheyi-sddan grnd. Yox mnd n mey rbti, n czbeyi-saqi, Qan il dolar n mni peyman grnd. Drd h oturub bir nesi bad ind, ox drd olumu onlara bigan grnd.

392

____________________Milli Kitabxana______________________ Nvvab, Qaradai, deyin Nvrs bari, Kc fikr ki, o dmy meyxan grnd. Baki gz peyvst tkr ki-xunalud, Hr yerd ki, yox txtpui xan grnd. *** Deyin o yara, edir aiqin sfr, glsin, iknci-qrb ara gizldib qmr, glsin. lm yetibdi, sba, az qalb fdas olam, Syl ki, bamn st o did tr glsin. Glzllr n ki, var, dvrm urub hal, Gzllr ir o yan gzm gzr, glsin. N Kb qibl bilib dndribl zm, O taqi-qan, billah, zn grtr, glsin. hadtin yerin adn zbr eylmim, Tafl eylmsin, vqt kim, ker, glsin. Bu hsrt etmyim olmasn deyin raz, Grm zn, verim can, yen gedr, glsin. Grk mni z lil bu gn mzara qoya, ikst Baki lr, eylyin xbr, glsin. *** Mni eq hlinin divanna divan yazmlar, Knl mlkn, zizin, drdi-eq xan yazmlar. Knl xaki-bladan, abi-qmdn n xmir oldu, Bu viran olmuu ol vqtdn viran yazmlar.

393

____________________Milli Kitabxana______________________ Qdim nun, taleim dun, hm sirikim xun, zm mhzun Grn dibaeyi-mrmd, aya ta n yazmlar? Mslmanam, mni bidin edn br trf trsadr, xardn admi yoldan, bli, bir dan yazmlar. Dalm mubmu, hr ritsi bir nal saz eylr, zl gndn knlm prpii-tar an yazmlar. znd ayeyi-mvt hyat grmyib guya? Qdr katiblri ol ayni Quran yazmlar. Yanar, cana, vcudum, dudi sla aikar olmaz, Deyn mi-blaya Bakinin prvan yazmlar. KSTLR Qalmam prvan tk, Odlan-odlan mn. Rhm et mni-mztr, Ylm drd bir yer, Deyim ya bir kafr, Ya bir mslman mn. Bilmim qm arasn, Yarm telin darasn, Qanl ciyrparasn Eylmim an mn. Deyiz, tkm qanm, Fa olsun imanm, Taprmam canm, Zlfi prian mn. Qudurmusan, azmsan, lm hkmn yazmsan,

394

____________________Milli Kitabxana______________________ Qbrimi gen qazmsan, Gedim qbristan mn. Aqi mhbbt basb, Boynumdan znnar asb, Nahaq yer l basb, And iim Quran mn? Kafr olma, din gl, Dinsizsn, ayin gl, Xtan, qoy, in gl, Qoy gedim ran mn. Pozuldu can glni, ldrd bu drd mni, Vfaszsan, get, sni, Taprdm Quran mn. Gl, mnd gl kim, Gnm kesin il kimi, Hsrtl blbl kimi, Baxm glstan mn. Peygmbrsn, tarsn, Dndrm yar sn, Qoyma, gr yar sn, Qalm yan-yan mn. rxi-flk mahisn, ox byk drgahisn, gr sn Allah isn, Scd edim hayan mn? Gah alayb, gah glb, Gahi gz yam silib, Baki tk hsrt lb Yetmdim canan mn.

395

____________________Milli Kitabxana______________________ BAYATILAR Dz dalar, yri dalar, Dzlmz yri dalar, Gzn da dz kr, Qalarn yri dalar. Blbl evi qfsdir, Di gl, axr nfsdir, Bir gzm sn qurban, Bir gzm mn bsdir. Yar getdi, ala dalar, Almi dala dalar, Yar getdi, can da getdi, Gzlrim bala, dalar! Mn aiqm, gz yara, Knl yara, gz yara, N xodur can verydim, Baxa-baxa gz yara. Ba verr arzum bar, l yetmir zm bar, N can xr, qurtarr, N grr gzm yan. Drdlilr hr dm alar, Hm szldar, hm alar, Gr n gn qalmam, hvalma qm alar. im db bnd yar, Canm qalb snd yar, Mni Allah ldrsn, Sn d qurtar, mn d yar.

396

____________________Milli Kitabxana______________________ Gzlrin qara dalar, Da kib qara dalar, Hsrt lb yyubun, Geyib gy, qara dalar. NVH ilr, qan batb ol hi-lvlak bu gn, Fatim ban aib, sin elr ak bu gn. Dd atdan yer n padhi-Krbbla, mri-lahi yetiib cml mlk geydi qar, Lrzy dd, bli, kngireyi-ri-Xuda, Tir-tar oldu hava, titrdi flak bu gn. ilr etdi imam hdin peyman, axr, Verdi yz vq il yetmi iki qurban, axr, Bir hya eylmdi mri-bdrkan, axr, Ban ksdi susuz, eylmdi bak, bu gn. Ya Hseyn, hans peyambr bel frman verdi? Olunu, qardan mmt qurban verdi? Gn qabanda, qum stnd susuz can verdi, Alad haltin pak il napak bu gn. hli-Quran eyldi hrmt cb Quran, Rkni-mzbb pozulub, rxn yetib iman. Od db barghi-din, olub viran, Yand dibaeyi-r ir o mlak bu gn. Krbla vaqisi etdi qdr qddini xm, Tarmar oldu qza mlk, pozuldu alm. Mhv olub lvh xtti, ah ki, sst oldu qlm, Qursi-xurid edr seyrdn imsak b gn.

397

____________________Milli Kitabxana______________________ Krblay ba aq hzrti-sa gldi, Ban ld gtirib, hm Zkriyya gldi, Yusif, Yunis, yyub il Yhya gldi, nbiyalar bana tkd flk xak bu gn. Dmbdm ba vurub nal edr Mikayil, Alayr sbh msa ivn il srafl. li qoynunda qalb hr kimi Cbrayil Bski Peymbr olub rd qmnak bu gn. Nalv ur dxi kulli-cmadt glib, Va Hseyn, zikri il drd nbatat glib, Hm nvay dil ab, cmleyi-zrrat glib, Al matmzad olub, alad idrak bu gn. Qisseyi-Krbbladan qmr olmu mnq, Qara xtt il yazlm o sbb klmeyi-hqq. Qsseyi-Krbblan yaza bilmz mtlq, Nitqi-Baki n qdr kim ola alak bu gn.

398

____________________Milli Kitabxana______________________ MOLLA ZEYNALABDN SAR XIX sr airlrindn olan Sarinin trcmeyi-hal haqqnda mlumat olduqca azdr. Seyid zim irvani z tzkirsind onun adn kmi va bir erini vermidir. M.Msthidzad is "Riyazl-aiqin" kitabnda Sarinin uada doulduunu, Axund Molla Sadqdan drs aldn, mrnn axrna qdr mdrrislik v airlik etdiyini, divan yaratdm bildirir. O, z tzkirasind Sarinin hm trkc, hm d farsca eirlrindn yerldirmidir ki, buradak nmunlr onun sasnda verilir. QZLLR Ey knl, mhv eyl dildn vsli-canan surtin, Nq ql qlbind bundan byl hicran surtin. Adt eyl, ey knl, hicran din yanmaa, Gl fram eyl ol mehri-dirxan surtin. Yox vfas dilbrin, hrgiz vfa etmz sn, Eylm hrgiz tmnna mehri-canan surtin. Kafr oldun zlf-prinindn, ey dil, tvb ql, Gl xar dildn bu gn zlfi-prian surtin. Ey knl, eqi-hqiqtdn dm ur, bir hqqi tap, Xatirindn mhv ql ol mahi-Knan surtin. Yand prvan tk bal-prin hicr oduna, Etmy hr ks cahanda mi-suzan surtin. Gl hyatndan gtr l, Sari, xodur mmat, Ariz qlma lb lli-znxdan surtin.

399

____________________Milli Kitabxana______________________ Trhhm eylmz hrnd glrxi-yar yalvarram, Nedim, bir gldn tr hr zaman min xar yalvarram. Vsalndan olub mhrum, hicran ati zr, Fan, nal il ya tkb yar yalvarram. Sni grmk mn mmkn deyil, bir rhm yox snd, Sri-kuyind hr lhz dri-divar yalvarram. Salbdr qrbi-zlfn qmr dvrnd seyr eylr, Qlb knlm prian, zlfi-nbrbar yalvarram. Knl mrini seyd etdi iki cllad cadusu, Xilas etmz, ndim, ol qmzeyi-xunxar yalvarram. Sbah amm qlm brabr zlf rxsan, Ghi ol sbh, gahi trreyi-trrar yalvarram. Doyubdur Sari cana deyin drdini canan, Olubdur xan viran, gedib kffar yalvarram. *** Knl mrini mn ol trreyi-trrar taprdm, Dili-divanni ol zlfi-nbrbar taprdm. Ze bs fryad qld, mri-dil sinmd qan oldu, Knl prgalsin ol qmzeyi-xunxar taprdm. Mnim cani-dilim hrgiz cahanda grmdi raht, Triqi-eqd can-dili mn yar taprdm. Knl, gl tvb ql kim, btprstlikdn smr yoxdur, Dxi bsdir sni mn ne il dildar taprdm. Mn mkil ki, bundan bel qalmaq dari-dnyad, Glimi z liml mn verib bir xar taprdm.

400

____________________Milli Kitabxana______________________ Atanda qmz oxun sinm min naz il canan, Xdngi-tiri-peykann dili-bimar taprdm. Albdr dini-imanm ldn, Sari, ol bt, Edib qflt, cb, iman kffar taprdm. *** Gzn tk, gzlrim nuru, mnim bimardr knlm, Camaln glnind ndlibi-zardr knlm. Hzr ql, vurma an zlf-prin sn, ey Leyli, Mslsl zlf-prinind Mcnun vardr knlm. Lbi-emin xyali qan dndrmi knl mlkn, yai-bad tk qandan dolub, srardr knlm. Xyali-trreyi-prin il amm sbah olmaz, Qsm ol trreyi-mikin, daim tardr knlm. Sri-ku itlrim hr n var tqsim qldm ran, Tsvvr eylm, ey dilrba kim, vardr knlm. Gzmd xabil bir istiraht yox mn hr dm, Snin fikri-xyalnla cb bdardr konlm. Qocalq yay dndrdi qdin, ey Sari, likn Knl hrgiz qocalmaz, aiqi-didardr knlm. *** Vur anni ol zlf-prian dalsn, Tellr tklb cml biyaban dalsn. Gl verm mn vdeyi-vsli, hzr eyl, Qorxum budu kim, xalqa fsan dalsn. ak eylm qtlimd giriban zarm, Ama o qdr ruyini, bigan dalsn,

401

____________________Milli Kitabxana______________________ Cm eylm zlf zn, eyl prian, Qoy br kimi mehri-dirxnd dalsn. Beyti-mhni-hicrid yand dili-zarm, Ey vsl, mdd ql ki, bu kaan dalsn. Min dil cm olub zlf-prianna mnsiz, Qoy ah kim, hr biri bir yan dalsn. Hicran lmi qld framu vsal, Ey Sari, ah eyl bu viran dalsn. *** Vay o gndn kim, nzrdn mahrxsarm ged, Vsl evin viran edib qhr il dildarm ged. Beyl kim yoxdur qrarm bir zaman dildarsz, Qt olur, biliah, hyatm trk edib yarm ged. xsa canm cismidn mkl deyil hrgiz mn, Bir qiyamtdir mn gr zlf-znnarm ged. Ey knl, kam al vsalndan, mqami-vsldir, Qorxuram dvri-flkdn yari-qmxarm ged. Dur, qnimtdir, dolan bana, ey dil, dilbrin, Xofum ondandr, knl, bu srvi-rftarm ged. Ey gzm, eyl nzr rxsari-yar, qorxuram Kim, mni tnha qoyub ol emi-xmmarm ged. Saari oldu kabab hicran evind at, Trsim ondandr knldn naleyi-zarm ged.

402

____________________Milli Kitabxana______________________ QAYNAQLAR 1. Aiq Mhmmd by. eirlr. Toplayan v trlib edni nvr ingizolu. Bak, "ua" nriyyat, 2000, 48 s. 2. Azrbaycan Klassik dbiyyat Kitabxanas. 20 cildd. VII cild. Trtibednlr: R.Qnbr qz, M.smaylzad. Bak, "Elm" nriyyat, 1988, 568 s. 3. Azrbaycanda mhur olan rann arna mcmudir. I cild. Trtibedni Hseyn fndi Qaybov. apa hazrlayan Cahangir Qhrmanov. Bak,"Elm" nriyyat, 1986, 360 s. 4. Bakxanov Abbasqulu aa. Bdii srlr. Trtib edni Mmmdaa Sultanov. Bak, Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1986, 360 s. 5. Bak Mdi yyub. Riyazl-mhbbt. Trtibi: Raqub Krimov.Bak, "ua" nriyyat, 2000, 192 s. 6. "Cnub ulduzlar". eirlr v poemalar. Trtib ednlr blfzl Hseyni, Yolu Piriyev. Bak, "Yaz" nriyyat, 1924, 272 s. 7. Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyas. 3 cildd, I cild. Trtib ednlr: Mirli Mnaf, Zahid kbrov, Rfq Qasmova. Bak, "Elm" nriyyat, 1981, 384 s. 8. "Dahilrin gz ya. Mrsiylr". Trtib ednlr: M.liyev, A. Ramazanov. Bak, "Elm" nriyyat, 1990, 112 s. 9. "Deyiln sz yadigardr". Toplayan v trtib edni: Cfr Rmzi smaylzad. Bak, "Yaz'' nriyyat, 1981, 332 s. 10. "Deyiln sz yadigardr". Toplayam v trtib edni: Cfr Rmzi smaylzad. Bak, "Yaz" nriyyat, 1987, 352 s. 11. Did Mirz Nsrullahby. Bahariyy. apa hazrlayan: Rid Qurbanbyov. Bak, "Azrbaycan Universiteti" nriyyat, 2004, 86 s. 12. Heyran xanm. Seilmi srlri. Bak, Azrbaycan Dvlt nriyat. 1961, 224 s. 13. Xzani Mir Mehdi. srlri. Trlib ednlr; Ncf Quliyev, Raqub Krimov. Bak, Azrnr, 1989, 128 s. 14. Kmin Fatma xanm. eirlr. Toplayan: ziz Cfrzad. Bak, "Gnclik" nriyyat, 1971, 97 s. 15. Krli Firidun by. Azrbaycan dbiyyat. 2 cildd. 1 cild. Transliterasiya edni: Ruqiyy Qnbr qz. Bak, "Elm" nriyyat, 1978, 599 s. 16. Krli Firidun by. Azrbaycan dbiyyat. 2 cildd. 1ci cild. Transliterasiya edni: Ruqiyy Qnbr qz. Bak, "Elm" nriyyat, 1981, 460 s.

403

____________________Milli Kitabxana______________________ 17. Qarabai Mirz Hsn Yzbaov. Seilmi srlri. Trtib edni: Nsrddin Qarayev. Bak, "ua" nriyyat, 2000, 184 s. 18. Qarada Xan Hsnli aa. Flyin bir bel dvr olacaqm... eirlr, trcmlr, tarixi salnam. "Azrbaycan Milli Ensiklopediyas" NPB, 2003, 280 s. 19. Qasir Mirz smayl. eirlr. Toplayan: slaq Axundov. Trtib ednlr: T.Nurliyeva, P.Krimov. Bak, "Yaz" nriyyat, 1988, 198 s. 20. Mxfi Mhmmdli by. Qzllr. Trtib edni: Raqub Krimov. Bak, "ua" nriyyat, 2001, 216 s. 21. Mcthidzad Mhmmdaa. Riyazl-aiqin. apa hazrlayan: krm Barov. Bak, "Azrbaycan" nriyyat, 1995, 248 s. 22. Natvan Xuridbanu. srlr. Trtib edni: Bylr Mmmdov. Bak, "Yaz" nriyyat, 1984, 100 s. 23. "Nec qan alamasn da bu gn". Mrsiy, qsid v sinznlr. Trtibi: .Qribli. Bak, "Yaz" nriyyatt, 1993, 144 s. 24. Nbati Seyid blqasim. srlri. Trtib edni: blfzl Hseyni. Bak, Azrbaycan EA nriyyat, 1968, 334 s. 25. Nvvab Mir Mhsn. Tzkireyi-Nvvab. apa hazrlayan: krm Barov. Bak, "Azrbaycan" nriyyat, 1998, 560 s. 26. Nvvab Mir Mhsn. Divan. apa hazrlayanlar: li Mmmdbarolu, Arif Ramazanov, Raqub Krimov. Bak, "ua" nriyyat, 1999, 192 s. 27. Nvrs Mirz lasgr. eirlr. Trtibilr: amil Cmidov, Nvrs Nvrsli. Bak, "Yaz" nriyyat, 1985, 158 s. 28. Ordubadi Fqir. Alar qln limd. Trtib edni: sgr Qdimov. Bak, "Yaz" nriyyat, 1989, 232 s. 29. "Poetik mclislr". Toplayan v trtib edni: Nsrddin Qarayev. Bak, "Yaz" nriyyat, 1987, 528 s. 30. Raci Hac blhsn. Seilmi srlri. Trtib edni: Hafz Abyev. Bak, "Sabah" nriyyat, 1992, 214 s. 31. Seyid Nigari. Xaki-payn taci-srim. Trtib edn: Yhya lbi. Bak, "Azrbaycan" nriyyat, 2004, 336 s. 32. akir Baba by. Seilmi srlri. Trtib edni: Frhad Yhyayev. Bak, "Yaz" nriyyat, 1985, 72 s. 33. irvani Seyid zim. srlri. 3 cildd. I cild. Trtib edni: Sleyman Rstmov. Bak, Azrbaycan EA Nriyyat, 1967, 742 s. 34. irvani Seyid zim. srlori. 3 cildd. III cild. Trtib edni: Sleyman Rstmov. Bak, "Elm" nriyyat, 1974, 500 s. 35. Trbiyt Mhmmdali. Danemndani-Azrbaycan. Bak, Azrbaycan Dvlt nriyyat, 1987, 464 s.

404

____________________Milli Kitabxana______________________ 36. Vaqif blhsn Kamranzad. eirlr. Trtib edni: Cnnt Nayeva. Bak, 2000, 55 s. 37. Vardani Mcrim Krim. Snblstan. Toplayan v trtib edni: ziz Cfrzad. Bak, "Gnclik" nriyyat, 1978, 80 s. 38. Vazeb Mirz f. Nmlr. Bak, Uaqgncnr, 1961, 126 s. 39. Vazeh Mirz f. eirlrmcmusi. Trtib edni: H.Mmmdzad.Bak, "Elm" nriyyat, 1987, 240 s. 40. Zakir Qasm by. srlri. Trtib edni: S.Rstmov, Bak, Azrbaycan EA nriyyat, 1964, 564 s.

405

____________________Milli Kitabxana______________________ MNDRCAT

XIX sr Azrbaycan poeziyas...4 MHMMD BY AQ Qzllr Nec kim ol snmin qmzeyi-xunxarsi var...25 Aldm qalmi nam yazam, yar knldn..26 O qara tellrin oru deyim, ya rhzn....27 Qoma1ar Sndn ayr iim mnim, ey dilbr...27 Tzdn bir i dmm gen...28 Bilirsnmi, knlm, yar sndn ayr.....29 Ey bivfa, qdir bilmz dilbrim..29 Sni tar mndn olma mkddar.................30 Grayllar Qan alar can quu daim31 Aiqinm snin ax.32 ABDULLA CANIOGLU Qzl Mttr qld eq hlin dhann nfy isbat..33 Mxmm s1r Ah kim, qalmad can cismd canan gedli...34 Ey ki zlmtghi-zlf ir zn misli-iraq.....35 BABA BY AKR Qoma1ar Mri-rulum tnd dunnaz, dvr edr...37 am shr qan szld didmdn...38 Qaradr zmz haqq drgahnda.....38 Grayl N mddtdi o biilqar.39 Tnqidieir Quberniya bina olandan bri....39

406

____________________Milli Kitabxana______________________
KAZIM AA SALK Qzllr Yen bir mahliqa l salb ba ir.....43 Mhntindn daima halm priandr, flk!................................................................44 Ey xudan fkr edn, gl kuhsarn fkr ql.....44 Mxmmslr Agah et, ey bad, mndn ol vfal hmdmi....45 Mlaht glnind bir gli-hmray hsbndm................46 Qomalar Ey Leyl, mn sn gorndn bri.....47 Ey aalar, mni neyn qnarsz...48 QASIM BY ZAKR Qzllr Sn onda el zvq sofa bag arasnda49 Gr tutub alm uru qvgay-esq...50 Can cilvlnr qamt-movzunu grnd......................................................................51 Yoxdu bu bzmd gr stm-yar grn...51 Qsdin budu gr xatr-bar daglsn.52 Mxmms Mni bir ux bu gn xan-xarab etdi yen...............53 Qomalar Yar demidi: gln bayrama gllm.................53 A lblri bad, az piyal!...........................................................................................54 Dost yolunda cfa kdim, can zdm.....55 Hqdi, gzl oxdu cahan iind..56 Bir saat havada qanad saxlayn.....56 Grayllar Cfa kdim, ba yetirdim...57 Neylmim, incimisn................58 Kedi nvbti-zimistan.................58 MRZ BAXI NADM Mxmms Ey mnim canm alan, snd n adtdir bu?................................................................60

407

____________________Milli Kitabxana______________________
Qomalar Neylymidim, yarb, hqq drghind.62 Kimsnm yox mn yazsn bir nam..63 HEYRAN XANIM Q z 11 r Olubdu qm yata, ad gordyn knlm64 Bir nam yazm, badi-sba yar yetirsin..65 Ya rb, krm et, ol bti-mhpar qaytsn..66 Yetiib mjdeyi-canbx ki, canan gliri.66 siri-mhnti-hicran mnm, mn .67 ZKR RDBL Qzllr Ey sba, bu rzimi rz etgiln cananma..68 Hovayi-eq il doldur knl kaansin, yarb..69 Dvri-rxsarna geysuiyi-prian dzlb...69 Cadu gzn rahib trsa n mnasib?.......................................................................70 Ey xtin muyi mn mlki-Sleymandan lziz!......................................................70 Mni bir qa kman oxlad mjgan il71 ABBASQULU AA BAKIXANOV Qzllr Gzlrin kim aiq mxmur klin gstrir..72 Arizu eylr konl dildar glsin, glmdi..73 Dil eq yolunda zar olubdur.73 ld mey, zd gl gldi nigarm bu gec ..74 Pislyirsn gzli sn nec hr an, ey eyx? ..75 Mxmmslr Qm km, knl, gr ciyrin qan dnbdr....75 Dila! zm eyl sn blbl sift glzar, bismillah..76 Mikatl-nvar..77 FAZL XAN EYDA Qzllr cb hsn cb tale, cb ms cb taban..86 Dyn blbl prin daima glzarsz qalsn.87

408

____________________Milli Kitabxana______________________
Mxmms Flk he kimsni, yarb, nigran eylmsin.87 MRZ F VAZEH Qzllr N qdr kim, flyin sabit syyarsi var...89 Biz hmshbt olan zg kitab almaz l...90 Xo olsun ol knl, eq mkandr...90 Mktubun intizarnda91 SEYD MRHMZ FND NGAR Qzllr Cahan banda, ey blbl, Nigari kimi yar olmaz98 Bxtim bana z verdi, rabdar yetidim99 "N qmim var cahan ir bnim, yar bnim...............99 Didbanim rhgzari-sah gzlr gzlrim100 Ey konl, uyma gl, ol trreyi-trrarlr100 Trcibnd N cb dvlt imi seyri-ikari-Qaraba101 Qomalar Ey cnuni-Leyla, aiqi-eyda.103 Ey dili-prsvda, talibi-nqa104 Ey istyn yari, sevn dildari..105 am shr, ey dil, vchi-dildar...105 Graylilar Aiq oldum gen taz.106 qlimi ey gl-xndan.107 MOLLA QDR NAC Qzllr Ndir bais ki mndn fqtin km etmisn, cana!....................................................108 Sbadn gl zarn zr zlfi-mkbar oynar109 Dil bla hicrind kmkdn vsalndr qrz...109 Ta kim, gzm ol srvi-glndam dbdr110 Bizi ldrd fraqnda qmin, ay qaragz.110 Blayi-eqdn dnmz mnim piransr knlm..111 Saqiya, ver mey ki can il brabrdir mn...112

409

____________________Milli Kitabxana______________________
MRZ SMAYIL QASR Qzllr Grdm yen cananm canan arasnda..113 gr zmand min mahruy dilbr, ola.114 Bs ki, hsndir yzn he nqi-digr istmz.114 Hmi knlm ol mhparnin vslini yad eylr...115 Dil meylini bir trreyi-bgir salbdr116 MCRM KRM VARDANI Qzllr n eitdim, ey zizim, sahibazar-olmusan...117 Bxt mn yar olub ahi-Sleyman bu gn118 Bxti-nafrcam tk almad qar sabah.118 Qomalar Flyin lindn qlan ah zar119 Gzllrin ah, uxu naznin.119 Ey aalar, knlm apd lmlr120 NDLB QARACADA Qzllr Srgt knlmn yen min mddas var121 Hrnd dd eqin odu can, ey gzl122 Tar bilsin, hicr bizar eylyib candan mni122 Gh casus z tutdum, ghi dildar yalvardm..123 Mxmms Zlm eylyib bu grdii-dvran, haray haray!..........................................................123 Qomalar Ay silkinib gedn yalba sona.124 Mnim rzi-halm bir triq il125 Graylilar Zahid, bir ne klm sn126 Eylyibdir ox cfalar.127 Heydrilr Sanei-qdrtdn siyh xallarn...127 Syl grm, olum dilin qurban129 Leyli v Mcnun.131

410

____________________Milli Kitabxana______________________
MRZ MEHD NAC Qzllr Yand canm hicrdn, ruhi-rvanm glmdi..135 Knl mri sri-kuyindn zg bir mkan tutmaz...136 Dila, hr bir cfa kim, yardndir, eyni-rahtdir..137 an hr dmd ki, ol zlfi-prian dyr138 AIQ PR Qomalar Mridi-kamildn drsimi aldm....139 Eitmidik, qulluuna yetidik...140 Katiblrin ah dftr iind...140 N yatbsan hlaf bstr iind...141 Grayl Zalm cr dad lindn.142 MR MEHD XZAN Qzllr Gen dildar sri-kuyi bu gn yad db.....143 Yetidi cana knl, ey nigar, rhm eyl143 Knlmn, ya rb, bu anda o cananm gl..144 Gen biar knl dd bir yyar lin145 Yoxdur almd o uxi-mhi-taban vz..145 Dedim mrqum edm ol yar kaz146 MHMMD XLF ACZ Qzllr Al an dstin, snma, dar tellrin147 Mnzur budur: Ol dili-divan dalsn...148 knd zlfn, traf, mahitab xar..148 Grayllar Ey zalm, navki-qmzn.......149 Xalxal Siyahkmrd bir149 Haanacan aman kim..150

411

____________________Milli Kitabxana______________________
BLQASIM NBAT Qzllr Shr meyxan trafn gzirdim mst biprva151 Gtir, saqi, meyi-glgun, bu bzmi bir bahar eyl!.................................................152 Srmst yxldm gen meyxanlr ir.153 Eq camndan in kims huyar olmaz.153 Rbailr..154 Qomalar Susuyubdur gen kimin qanna155 Sba, mndn syl o glzara..156 Tcnislr Bana dndym, bu nec haldr..156 O trlan baxn qurban canm157 Grayllar Gen flklr nd..158 Gen gldi bahar fsli.159 MHMMD MN DLSUZ Qzllr Sna mnzil cahanda, ey Flatun, Dilmqan olmu...160 Nola, bir al yet ol zlfi-mtrra lin...160 Ey mh, nolu, bir bax mn sar, sni-tan..161 Qoydu mni bu dhrd avar gzlrin162 Olmuam mn yen bir uxi-glndam dar..163 Qsid Bilmirm, ya rb, yen qlbimd bu qova ndir..164 MRZ MHMMD TAI QUMR Qzllr Bu sevdadn ke, ey qafil, dxi mri-cvan kedi.166 Mgar divandir aq, eqi-yardn kesin167 Ey dil, vfas yoxdu dilara gzllrin.168 xmaz bamdan eq il sevdas dilbrin..168 Cana, mhbbt almi prinqilab olur169

412

____________________Milli Kitabxana______________________
Qsidlr Mhbubumun mniml mhbbt binas var.170 aq mq, eqd tumari-Korbla..171 Nvh Salma gzdn bu zaman, ey hi-brar mni.172 MOLLA HSEYN DXL Ozllar Xaln grnd murgi-dilim biqrar olur.174 Ey mi-bzmi-matm prvan, ya Hseyn!............................................................175 n gordlr bu ld verib z bla mn.176 Qsidlr Xarab mnzil olub n yali-tahay.177 Tutmu cahan naleyi-va qrbta qrib..179 MHMMDL BY MXF Qzllr Mtlbim kuyind didari-cmalndr snin181 Rhm qlmaz mni-dilxsty, cananma bax182 Olmasn bir lhz km, yarab, bamdan uri-eq..182 Xeyr edrmi mn mriz he bir qan, ey tbib?.........................................................183 Dn-dn r dnd rxi-hmr stn..183 Mftiyi-hr ki yol tapmad meyxanmiz.184 MRZ HSN QARABA Q z 11 r Gzlrin mayil olubdur yen xunxarla185 Sn, aga, bizlr uun ruhi-rvansan, getm186 tmidi dili-qmzd viranlr ir.186 Qamtin tk boy atb srv xuraman olmaz.187 hvaln, ey dil, sn yarn demdimmi?...................................................................188 MHMMD BAIR XALXAL S l b i y y .189

413

____________________Milli Kitabxana______________________
MRZ MEHD KUH Qzllr Gln birdir, gedn birdir, qalan bir...200 Piri-meyxanay bax, Cmd n var Keyd n var?....................................................201 Yen, ey gzlri mftun, sn mftunm mn...201 Gzlrimdn tklr bu dili-mztr qam...202 Qomalar Blbl kimi bu gln glmim..202 Bir d yolum ds yar otana..203 Bir deyn yoxdur o mhcmal..204 Grayllar Bu bivfa, bu bivfa...204 Sni bir ahi-glrxan.205 MOLLA AA BXUD Qzllr Ey dil, bar meyxan sar bir gzr eyl.207 Riyaztsiz, knl, bu nfs bir tovsndi, ram olmaz208 km, ey dust, mni mscidi-viran sar..208 Tng gldim, saqiya, bn mscid-virandn.209 Mxmms Edn yar arzusunu mhnti-yar dzmzmi?.........................................................209 Qzlimstzad Zahid, bu fna mlkd dvran snin olsun.210 BLHSN RAC Qzllr Gtr saq, mey-glfam, doldur cam-zrrn..212 N qdr sn kimi bu qndahanm yox idi.213 Yxdlar aiqlrin qlbi kimi meyxanni213 Hbb aysi, zahid, sn Quranda tapld214 Qsidlr Eq hli bu afaqda rsva grk olsun.215 Bax flk md bir zmreyi-kafr yerin.218 Alm niy bs olmadi viran, li kbr..220

414

____________________Milli Kitabxana______________________
XURDBANU NATVAN Qzllr Yen ya rb, n qmgindir mnim bu ad olan knlm.222 N yax munis idi, heyf, naghan getdi.223 Zman sald cb mhnt mlal mni...223 Bahar yyamdr, ald gllr, ey cavan, snsiz!.......................................................224 N mn olaydm, ilahi, n d bu alm olayd!............................................................225 Qoyubdur intizarnda, nein glmz, nein glmz?..................................................225 Varmd sind drd qmi-nhan, lrm226 Nvh Syl Hseyn, ey sba, Krbblaya glmsin227 MR MHSN NVVAB Qzllr Hicrani-yar eyldi hal dilim xrab229 Qrqi-daryayi-qm oldum, ey xudaya, dad yet230 Qmi-hicrind bimarm mn, ey dost!.......................................................................230 Hr zaman gl yzn mri-rvan eylr yad...231 Zindani-qmd oldu gnm qart alaram.231 Mrbbelr Bir nigar istrm istrm almlrin lasdr232 Bir nigari-novbaharn gl camalm istrm.233 Nvh Eyl mstaqi-cmalm, bilmnm dnya ndir?........................................................234 MRZ MHMMD KATB Qzllr Vcudun olmasa, he olmasn bahar, ey dust.236 Gn sni grmk il rxd avar db237 Mri-dil aiq olub qamti-rnay baxar...237 Srimd vqi-zlf-ruyi-ganc ahmarm var...238 Hi aiq maili-zlf znxdan olmasn..239 Qomalar Shr-sahr durub qya baxanda.239 Sevgilim, mn snin bndivannam240 Badi-sba, mnim rzi-halm241

415

____________________Milli Kitabxana______________________
MMO BY MMA Qzllr Ey gzm nuri, qrari-dili-rfan, getm.242 Neylyim, cvr elyir rxi-cfakar mn.243 Bir biksi-zarm, vtnimd vtnimd yox..243 Vh, nec kc grdi eylr rxi-kcrftar kc!.........................................................244 Mxmms Dd yadma ken gnlrim, fsus olsun245 MRZ NSRULLAH BY DD Qsid Xyal fkr gtir ei-cht dnyani.249 Muxmms hli-hal, sanma, ey dil, bu cahan mqbuldur252 BAHAR RVAN Qzllr Lli-lbin ki, xlq deyrlr rab ona254 A qra zlfn ta sfheyi-ruxsar luta..255 Yetrnz tamam zlfi-siyahn hekayti255 Tutsam rab gr lbv tay, haramdr.256 adm, gl, ey snm, mni eqind qan k...257 Gr zlfn il beyl ola aina gzn..257 Mey nuri cilv eyidi cami blurdn..258 Hr kim ki hicri-yar il ds dmadn259 Derdim o mst gzlrvn ox blas var..259 Zlfn kimi qarald gnm dudi-ah il..260 SEYD ZM RVAN Qzllr Gec grdm sni, ey afti-dvran, yuxuda...261 Olmasayd qmi-eqin dili-viranmda262 Vermnm knlm bir dilbr bundan sonar...262 Ey knl, mscid yolun trk et, rhi-meyxan tut..263 Han o mah il mn irt etdigim geclr...263 Sni hli-vfa bilmidim, ey gl, bivfasnmi..264

416

____________________Milli Kitabxana______________________
Mxmmslr Blayi-eq ddn, ey bti-mhpar, sbr eyl264 Gu ql ey ki, bilirsn zvi vaqif-kar...265 Msdds Xos ol zaman ki, yar mn hmzban idi...267 Nvhlr Bir ar ql, ey mm, mn lsm kfn olmaz.268 adm ki, ilahi tkl qan Hseynin.269 R b a i l r...270 BRAHM BY AZR Qzllr Ahu kimi baxanda o mstan gzlrin272 Mgr, ey bivfa, he yar olanlar yan sormazlar?......................................................272 N qddir bu, n qamtdir, srapa ux rnadr...273 Arizin gstr gl glnd hmralnmsin...274 MRZ LSGR NVRS Qzllr Knlm el pnhandr, geysulr arasnda..275 kr xclt, gulm, ol gl zndn gl mnlrd275 Flyin ruzi-zl mn bel prvrdsiym.276 Gl, ey dili-bimarim olan tbib, lrm...276 Mni-bimar mddtdir olub yai qara gzlr...277 Txmis Mn hbibi-pakizadm, ey gruhi-kiya..277 HACI AA FQR ORDUBAD Qzllr Heyf, mndn ol mlksima pri can istmz279 Dmm seyd kimi damd syyad lin.280 Salma bu qra zlfn rxsar, amandr281 Ey gzm, verm knl bu gz xummarlr..281 Verli dil o qar tellr naad olubam282 Mxmmslr Eylm ox qmz, naz, bsdir, aman, ey gzl282 Rhm gl, eylm bu knlm viran, qara gz284

417

____________________Milli Kitabxana______________________
FATMA XANIM KMN Qzllr Cana, bu n cadudur, qa gz arasnda.286 Xali-mikin baxn, arizi-canan db.287 nbrin buyu gr dolm o geysulrd287 Mrizi-eq lac eylmz tbib, lm!.......................................................................288 uri-eqin eylyib bs ki, mni divan...289 N etmim flk, boyl qld zar mni?..................................................................289 Pozuldu rvnqi-gl, tri-glstan getdi290 ABDULLA BY AS Qzllr Dama mn zardn ol dlbri-bdxu qaar..291 Qara gozlu, qara oldu gunm zulfn km qar..292 Rhm ql, dym, saba, zulfi-kc-dldar..292 Fna mlkn aq grmync nfs ram olmaz293 Olmu mqami zlfi-prian knlmn293 Nvh1r Mn Hseyni-biks biyarm ey sultani-Qeys294 Gzn a, gldi oulsuz atan imdad, oul295 Alama, etm fan, yandm oul, alama297 SMAYIL BY NAKAM Qzllr Keindin almi-heyrtd, ey dil.299 Fan ki knhi-qmi-can bilinmdi, qald..300 Cami-sfad qalmayb artq sr-msr.300 Qsid Mnm gri o trdamni-siyahkirdar..301 Msmmn Ol dmd kim dmd vcudim nihan idi..305 Mlmm Ndir, ey dil, bu tfazl, ndir, ey dil bu rqud..306

418

____________________Milli Kitabxana______________________
MRZ RHM FNA Qzllr N mlamt sr etmi grsn dildar309 Hicrin edibdi knlm evin qart, alaram..310 Bir ks ki qm dar ola, alar, alamaz?.................................................................310 AHNGAR XANIM RNCUR Qzllr Knl n qsri-vqndr, ilahi, beyti-qm qlma312 Ey diria kim, o ahn mh camaln grmdim313 Aludeyi-srmstm, bu kar ndir bilmm313 Grayl N kfrm var, n imanm....314 MOLLA MHMMD ZV Qzllr Czb ndndi hsni-dilarad bilmdim....316 Xo ol ki, meykd aiyanmiz vard.317 Olu, yarb, bu ki, mn rvzeyi-rizvan gedm?........................................................317 Mcnun oluram ol bti-mhpeykri grck..318 Qoymudu gr flk mni hsrt cmalna318 Gzlrim bs ki tkr hicrin il qan, snsiz..319 N saqiy n lbi-llfam mtaqm.319 MRZ L XAN LL Qzllr Gtirdi neyi-mey, saqiya, n ur mni320 Xalndan udu mri-xyalm lb stn...321 Boynuma kakilin, ey ux, kmnd eylmisn321 Eylmidim, snma, vslin adt geclr.322 BLHSN VAQF Q z 11 r Ey qndhan, sen kimi qndhn olmaz.324 Balam vraqi-ql eqdn iraz sz.325

419

____________________Milli Kitabxana______________________
Xali ki, db cana, ol lli-tr stnd...325 Verdim knl, inandm bir bivfa nigar..326 Yuxlayb mri-dilim naz il gisu ir..326 Dilbra, cvr cfadan sn usandrma mni...327 Bir mrdr fraq giriftarm, alaram..327 Blblasa qn dvrind knl, xar istrm328 Txmlslr Knl, bel balama dnyay, dnyan fna grdm329 Bir lifdir mqsdim, bru hilal neylrm?............................................................329 SEYD RZA SABR Yeddilik..331 MRZ SA XYAL Qsid1r Sahiba, bir nfrm dvlt izztdn uzaq.333 Sahiba, gri varam zahirn hzrtdn uzaq..336 MHMMDAA CRM Qzllr Xta edib o lbi-llin rab dedim340 Kim ki, zlf ir o mahn zn yad eylr.340 Derlr fsuni-qeyr sni meyprst edb341 Shni-glzar ir ta naz il gftar eyldin341 Mndn o ahu gzl nigarm rmiddir.342 AADADA SRYYA Qzllr Qoymad raht olum bir dm dili-eyda mni343 Bilmyib bu gec bir fikri-mhal eylmim.343 Can iln canan, deyillr, can tmnnasndadr344 Fraq qismt edib rxi-kcmdar mn.344 Etdi dllak yzn dn xti-trdn xali345 Knl, cahanda qmi-hicri-yar sbr eyl..346 Nvh Ey ni qalan yerd, ken ba ciday346

420

____________________Milli Kitabxana______________________
HSNL XAN QARADA Qzllr Vd vermidi ndn ol yar glsin, glmdi?.............................................................348 Han o yar uyub, xlvt etdiyim geclr?.............................................................349 Ney tk nvay gldi yen, tutdu nar dil349 Qmginsn ndn? Syl, dildar, birc gl350 Flyin bir bel dvr olacaqm, n bilim?...........................................................351 Bh, bh bu dilbrin n cb xo mqal var!........................................................351 Mxmmslr Bir bxi-sudadr bu mlaht sn, dilbr352 Ey nzakt mni ir xraman, gzlim!............................................................353 Mnzum hekaylr A yalan354 Yoxsul.354 HRYAR RVAN Qzllr Ke bu fsli-xzan, movsmi-baharm ola355 Knl sirik tkr, emi-kbar alar...356 Qsid Xo glibsn gln, ey mri-xoxan ndlib357 HACI RZA SRRAF Qzllr Dilim yansn gr dildn deym gl trki-naz eyl360 Ey bala, ey quzu, ey ux mm, qurban gzn.361 z ixtiyarm mn vermim nigar lin361 Bir rmzil yarm edr hli-dil qa-gz362 Qddimi peyvst qan ydi vgan eyldi..363 Nolard mclisimiz bir dqiq xlvt olayd..364 Nvhlr Qurbann olum, getm, li, birc dayan, dur.365 Olmusan can vermy amad, xo gldin, oul.366

421

____________________Milli Kitabxana______________________
MHMMD HDC Qzllr Danma, zahid, gr sz eitmdim, - sn n?........................................................368 Xuda bilir ki, mn, ey dust, bivfa deyilm368 Ey knul, sn gl bu yar-bivfadan l gtr..369 Tmsil.370 BDLXALIQ YUSF Qzllr Tapmam knlm mn, trreyi-cananda imi374 mnd nalni grndi mrani-mn mndn.375 Ta cmaln rtbsin, ey ux, idrak eyldi...375 Hr ksd kmal olmasa rfanla dair..376 Sirri-eqi demk olseydi, nihan etmz idim...376 Ey gli-tr, mni xar eylmdinmi? Eldin377 SD SAN QARABA Qzllr Sn gllr il gl, gzlim, gln iind378 Saqiya, bir ur iln gl, urlndir mclisi...379 Gldi bir qa kaman yanma gyk-gyk380 vvla rti-gzllikd kamal olmaldr381 MHMMD TAI SDQ Qzllr Tutiya eylmim emim xaki-drini.382 Bir bzm ola ki, bir mn olam, bir d yar ola.383 Xoa o gn ki mnim qm gnmd yarm idin383 Xoa snil hmavaz olduum gnlr384 Qsi d Yen fsli-bahar oldu, gedib vqti-xzan, saqi385 AGL BY NASEH Qzllr Grm, ey zlfi-girehgir, prian olasan387 N meylim ba, n cam, sbuy ehtiyacm var..388 Varmd sind drd qmi-nihan, lrm.388

422

____________________Milli Kitabxana______________________
Mrbbe Gzn qurban, ah etm, qmi-hicran sbr eyl389 Mnacat Xudavnda, yazarkn nzm nsr dftri-ina.390 MD YYUB BAK Qzllr Viran olu knlm evi viran grnd.392 Deyin o yara, edir aiqin sfr, glsin393 Mni eq hlinin divanna divan yazmlar..393 i k s t l r...394 B a y a t l a r.396 Nvh ilr, qan batb ol hi-lvlak bu gn397 MOLLA ZEYNALABDN SAR Qzllr Ey knl, mhv eyl dildn vsli-canan surtin399 Trhhm eylmz hrnd glruxi-yar yalvarram..400 Knl mrini mn ol trreyi-trrar taprdm.400 Gzn tk, gzlrim nuru, mnim bimardr knlm..401 Vur anni ol zlfi-prian dalsn..401 Vay o gndn kim, nzrdn mahrxsarm ged402 Qaynaqlar403

423

____________________Milli Kitabxana______________________

Buraxla msul: Texniki redaktor: Trtibat-rssam:

ziz Glliyev Rvn Aayev Nrgiz liyeva

Kompyuter shiflyicisi: Rad Hmidov Korrektor: Prinaz Smdova

Ylmaa verilmidir 08.11.2004.apa imzalanmdr 12.05.2005. Format 60x90 1/16. Fiziki ap vrqi 26,5. Ofset ap sulu. Tiraj 25000. Sifari 117.

Kitab "PROMAT" mtbsind ap olunmudur. 424