T.C.

MLL ETM BAKANLII

TFAYECLK VE YANGIN GVENL

TEMEL KMYA3
524KI0225

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................................... ii GR .............................................................................................................................................. 1 RENME FAALYET1 ........................................................................................................... 3 1. GAZLAR..................................................................................................................................... 3 1.1. Basn .................................................................................................................................. 3 1.1.1. Tanm .......................................................................................................................... 4 1.1.2. Basn Kuvveti ............................................................................................................. 4 1.1.3. Ak Hava Basnc (Atmosfer Basnc) ........................................................................ 5 1.1.4. Uluslararas Basn Birimleri ....................................................................................... 5 1.1.5. Basn Birimlerinin Birbirine Dnm .................................................................... 6 1.2. Ksmi Basn........................................................................................................................ 6 1.3. Barometre ve Kullanm ...................................................................................................... 8 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 11 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 14 RENME FAALYET2 ......................................................................................................... 16 2. MANOMETRELER.................................................................................................................. 16 2.1. Ak Ulu Manometre ....................................................................................................... 16 2.2. Kapal Ulu Manometre .................................................................................................... 20 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 23 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 26 RENME FAALYET-3 .......................................................................................................... 28 3. GAZLARDA HACM LE SICAKLIK LKS .................................................................... 28 3.1. Mutlak Scaklk.................................................................................................................. 28 3.2. Charles Kanunu ................................................................................................................. 29 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 33 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 37 4. GAZLARDA HACM LE BASIN LKS ........................................................................ 39 4.1. Boyle-Mariotte Yasas ....................................................................................................... 39 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 43 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 46 5. GAZLARDA SICAKLIK LE BASIN LKS .................................................................. 47 5.1. Gay-Lussac Yasas............................................................................................................. 47 5.2. Amontons Kanunu ............................................................................................................. 49 5.3. Avogadro lkesi ................................................................................................................. 50 5.4. Genel ve deal Gaz Denklemi ............................................................................................ 52 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 58 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 62 RENME FAALYET-6 .......................................................................................................... 64 6. GAZLARIN YAYILMA HIZLARI .......................................................................................... 64 6.1. Gazlarn Kinetik Teorisi .................................................................................................... 64 6.2. Gazlarn Yaylma Hzlar ................................................................................................... 65 6.2.1. Difzyon..................................................................................................................... 65 6.2.2. Efzyon ...................................................................................................................... 69 UYGULAMA FAALYET ..................................................................................................... 70 LME VE DEERLENDRME ........................................................................................... 73 MODL DEERLENDRME ..................................................................................................... 75 CEVAP ANAHTARLARI ............................................................................................................ 77 KAYNAKA ................................................................................................................................ 80

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE NKOUL YETERLK 524KI0225 tfaiyecilik ve Yangn Gvenlii Alan Ortak Temel Kimya-3 Ak hava basncn ve kapal kaplardaki gazlarn basncn barometre veya manometreleri kullanarak lme; gazlarn hacmi ile scaklk ilikisini, hacmi ile basn ilikisini, scaklk ile basn ilikisini inceleme ve yaylma hzlar ile ilgili konularn verildii renme materyalidir. 40/24 Temel Kimya2 modln baarm olmak Kimya temel ilemlerini yapmak Genel Ama Gerekli tm ortamlar salandnda maddenin hllerinden gazlar inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Kurallara uygun olarak barometre ile gaz basncn lebileceksiniz. 2. Kurallara uygun olarak manometre ile gaz basnc lebileceksiniz. 3. Kurallara uygun olarak gazn hacmi ile scaklk ilikisini inceleyebileceksiniz. 4. Kurallara uygun olarak gazn hacmi ile basn ilikisini inceleyebileceksiniz. 5. Kurallara uygun olarak gazn scaklk ile basn ilikisini inceleyebileceksiniz. 6. Kurallara uygun olarak gazlarn yaylma hzlarn inceleyebileceksiniz. Ortam: Laboratuvar, uygun ortam ve koullar, snf ortam, kendi kendine veya grupla allabilecek tm ortamlar Donanm: nternet, yazl, grsel yaynlar, tepegz, konuyla ilgili afi, bror vb. donanmlar, barometre, bir ucu kapal u borusu, manometre balonu, cetvel, cam balon,

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

mantar, cam boru, gaz toplama tp, beher, su, bek, ayak, amyant tel, destek, enjektr, pamuk, hidroklorik asit, amonyak
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modlde hedeflenen yeterlikleri edinmeniz durumunda gazlar hakknda yeterli bilgiye sahip olup ortam salandnda gaz basncn ve ak hava basncn lebileceksiniz. Gazlar; gnlk yaammzda nemli bir yer tutmaktadr. Svlatrlm petrol gazlar, doal gaz, amonyak gaz, hava, havay kirleten fosil yaktlarn oluturduu gazlar, ehir sularnn mikroplardan arndrlmasnda kullanlan klor gaz bunlardan bazlardr. Gazlar nasl kolay tanr? Gazlar gaz depolarna nasl doldurulur? Scakta, gaz dolu kaplar tehlikeli olur mu? Kapa aldnda kokulu bir maddenin kokusunu nasl duyarz? Bu sorularn cevaplarn bu modlde bulacaksnz. Bu modlde gazlarn scaklk, basn, hacim arasndaki ilikisini inceleyecek ve gazlarn yaylma hzn hesaplayabileceksiniz. Atmosferimiz zehirli gazlarla kirlendike gazlar hakknda bilgi sahibi olan siz deerli genlere ihtiya daha da artacaktr.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak barometre ile gaz basncn lebileceksiniz.

ARATIRMA
Hortumlar nasl oluur? Basn ile ilikisini aratrnz. Barometre iinde cvann yerine baka ne kullanlabilir? Hava durumlarnda sk sk duyduunuz alak ve yksek gelir? Aratrnz. Yksek yerlere ktmzda kulamzn nlamasnn nedeni nedir? Aklaynz.

1. GAZLAR
Gazlar, uzayn her dorultusunda ba dndrecek hzlarla rastgele hareket eden tanecik topluluudur. Maddenin gaz hli fiziksel ve kimyasal ynden incelendiinde sv ve kat hline gre en basit hlidir. Gaz moleklleri arasnda byk uzaklklar olduundan elle tutulamaz, gzle grlemez ve gaz taneciklerinin birbirine etkisi yok denecek kadar azdr. Bu yzden gazlar karmak grlebilir. Bu zelliklerinden dolay her oranda karabilirler. Birden fazla gaz, homojen bir karm oluturmak zere bir araya gelebilir ve iinde bulunduu kab tamamen kaplar. Gaz moleklleri birbirinden uzak ve serbest hareket ettiklerinden kat ve svlarla karlatrldnda sktrlabilirlii ve scaklkla genlemesi daha fazladr. Gaz moleklleri srekli olarak hareket ettii iin yaylabilir. rnein; kokusu olan bir gaz, bir odaya brakldnda moleklleri gelii gzel ekilde hareket eder ve gazn kokusu ksa srede odaya yaylr.

ekil 1.1: Maddenin tanecikli kat, sv, gaz plazma hlleri

1.1. Basn
Basn, bir yzey zerine etkide bulunan dik kuvvetin birim alana den miktardr. Kat, sv ve gazlar arlklar nedeniyle bulunduklar yzeye bir kuvvet uygular. Kuvvetin

kayna ne olursa olsun birim yzeye dik olarak etki eden kuvvete basn (P), btn yzeye dik olarak etki eden kuvvete de basn kuvveti (F) denir. Basn kuvvetinde birim yzeyin (S) yani alann nemi yoktur.

ekil 1.2: Basn

1.1.1. Tanm
Basn; birim yzeye dik olarak etkiyen kuvvettir.

Kuvvet Yzey (Alan )

F S

Basnc: P ( pascal) Kuvveti: F (newton) Yzey (alan): S ( metrekare ) ile gsterilir.

ekil 1.3: Birim yzeye etkiyen kuvvet

1.1.2. Basn Kuvveti

Basn kuvveti; btn yzeye dik olarak etkiyen kuvvete de basn kuvveti denir. Baka bir ifade ile gazn bulunduu kapal kabn i yzeyinin tamamna etki eden toplam basnca basn kuvveti denir.

Gazlar da arlklar sebebiyle iinde bulunduklar kaplarn yzeylerine belli bir basn uygular. Bu uygulanan basn, yzeyin her yerinde ayndr. Gazlarn kapal kaplara yapt basncn nedeni, gazlarn arl ve gaz molekllerinin hareketi sebebi ile snrlanan yzeylere kuvvet uygulamasndandr.

1.1.3. Ak Hava Basnc (Atmosfer Basnc)

Hava gazlardan oluan bir karm olduuna gre iinde bulunan cisimlere belli miktarda bir basn uygular. Bu basnca (atmosfer basnc) ak hava basnc denir. Ak hava basncnn nedeni, ok yksekteki gaz tabakasnn arlndan kaynaklanr. Bu ak hava basnc (atmosfer basnc) deniz seviyesinden yukarlara kldka azalr. Bu nedenle su, deniz seviyesinde 100 Cde kaynarken deniz seviyesinden yksek olan yerlerde daha dk scaklkta kaynar.

Resim 1.1: Ak hava basnc

1.1.4. Uluslararas Basn Birimleri

Genellikle uluslararas basn birimlerini iki ekilde yazabiliriz. Bunlar, C.G.S ve SI cinsinden yazlabilen birim sistemleridir. Bunlar aada tablodaki gibi gsterebiliriz. Birim Cinsleri Ksa yazllar C.G.S. SI (M.K.S.) Kuvvet F dyn N Yzey/ Alan S cm 2 m2 Basn P dyn / cm 2 (Bari) N/m 2 (Pascal)

Tablo 1.1: Uluslararas basn birimleri

1.1.5. Basn Birimlerinin Birbirine Dnm

1 Atmosfer 1 Atmosfer 1 Atmosfer 1 Pascal 1000 Pascal 10 5 Pascal 1Bar 1Bar 1Bar 1 cmHg 1 gf / cm 2 10 dyn / cm 2 10 5 Pascal 760 mmHg (milimetre cva) 76 cmHg ( santimetre cva ) 10 5 Bar 1 kPascal 1 Bar 100 kPascal 10 6 Bari 1000 mbar 10 mmHg 980 Bari 1 N / m2

Tablo 1.2: Basn birimlerinin birbirine dntrlmesi

1.2. Ksmi Basn

Bir kaptaki gaz karmnda, bileenlerin her birinin uygulad basnca o gazn ksmi basnc denir. Ksmi basn, gazn kapta yalnz bana bulunduu hlde iken uygulayaca basntr. Bir kaptaki gaz molekllerinin saysnn veya hzlarnn artmas, gazn basncn artrr. Ayn kaba iki farkl gaz konursa kabn basnc konan maddelerin miktarlarna bal olarak deiiklik gsterir. Buna gre kapal bir kaptaki gaz karmnn uygulad toplam basn, gazlarn ksmi basnlar toplamna eittir. Bunu Dalton yasasna gre ifade edersek bir gaz karmnn basnc bu karm oluturan gazlarn ksmi basnlarnn toplamna eittir. Bir gaz karmndaki bileenlerden birinin ksmi basnc, bu gazn ayn kab yalnz bana doldurduu zaman yapt basntr.

ekil 1.4: Dalton kanunu

PT = Gazlarn toplam basnc PA = A gaznn ksmi basnc PB = B gaznn ksmi basnc PC = C gaznn ksmi basnc nT = Gazlarn toplam mol says nA = A gaznn mol says nB = B gaznn mol says nC = C gaznn mol says olsun. Bu sembollerden yararlanarak ksmi basnc u ekildeki formlle gsterebiliriz: (Basn ile mol says arasnda bir orant vardr.) PA nA , PB nB, PC nC, PT nT, PT = PA + PB + PC, nT = nA + nB + nC olduunu dikkate alarak;

PA

nA P , T nT

PB

nB PT nT ,

PC

nC PT nT

eklinde yazabiliriz.

1.3. Barometre ve Kullanm

Gazlarn basncn lmek iin deiik aralar kullanlabilir. Ak hava (atmosfer) basncn len aletlere barometre denir. Baka bir deyile ak hava ortamnda bulunan gaz ve gaz karmlarn lmek iin kullanlan aralardr. Ak havada kat maddeler, svlar gibi havann iindeki molekllerin arlndan dolay hem yeryzne hem de kendi iindeki btn yzeylere bir kuvvet uygular. ok eitli ekillerde barometreler vardr. Bunlardan en ok kullanlan, sifonlu barometredir.

Resim 1.2: Sifonlu barometre

Atmosfer basnc tayini ilk defa Torrielli tarafndan deniz seviyesinde O C scaklkta ve cva ile yaplmtr. Yaplan bu almada; P cva = Cvann basnc

P d (hava) = Ak hava basnc ( Atmosfer basnc ) h = Cvann ykseklii d cva = Cvann younluu olarak kabul edilmi ve P cva = P d (hava) = h.d cva eklinde formle edilmitir. Elde edilen deerler yerine konularak, P d (hava) = 76 cm x 13,6 g / cm
3

P d (hava) = 1033,6 cm.Hg. g / cm 2 olarak ak hava basnc bulunmutur. Bu ilemi su ile yaparsak suyun younluu (1g/cm3) civann younluundan kk olduundan ok uzun bir cam boru (11 metre) kullanmalyz. Grld gibi ak hava tarafndan 1000 gdan fazla kuvvet uygulanmaktadr. rnek: Torricelli yapt deneyde cva yerine saf su kullansayd, su seviyesini ka santimetre olarak bulurdu? ( d su = 1 g / cm 3 , d cva = 13,6 g / cm 3 ) zm: P su = P cva . h su = 1033,6 cm Barometrede cva stununun uygulad basn, atmosferin kaptaki civann yzeyine uygulad basnca eittir. Atmosfer basnc normal artlar altnda ve deniz seviyesinde 76 cm Hg (santimetre cva) stununun yapt basnca eittir. Bu basnca 1 atmosfer ad verilir ve ksaca atm olarak yazlr. h su x d su = h cva x d cva h su x1 = 76.x13,6

ekil 1.5: Torrielli dzeneinin ekli

Ak hava basnc deneyinde h (cva) ykseklii baz deerlere bal olarak deiiklik gsterir. Bunlar u ekilde sralayabiliriz: Deneyde kullanlan svnn younluu Deneyde kullanlan borunun iinde havann bulunup bulunmamas Deneyin yapld scaklk Deneyin yapld yerin deniz seviyesinden ykseklii

Resim 1.3: breli barometre

10

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen barometreyle ak hava basnc lnz. Barometreyle ak hava basnc lmek iin kristalizuvarn yarsna kadar cva doldurunuz. Kullanacanz cam ubuk mutlaka bir ucu kapal ve cam kalnl fazla ince olmamaldr. Aksi takdirde cva basncna dayanmaz ve krlr.

Barometreyle ak hava gaz basnc lmek iin cva dolu ubuu kaba daldrnz. Cvann ykseklii llmelidir. Cva seviyesinin alalma veya ykselmesini bekledikten sonra okunabilen bir cetvel ya da metre ile gzlem yaplmaldr. Parmanzn u ksm ile iinde cva bulunan kristalizuvar cva seviyesi eitleninceye kadar parmanz ubuun ucundan ayrmaynz.

Barometreyle gaz basnc lmek iin kap iinde bulunan civann cam boruda ne kadar ykseldiini belirleyiniz. Cva seviyesinin alalma veya ykselmesini bekledikten sonra iyi okunabilen bir cetvel ya da metre ile cvann ykseklii doru llmelidir.

Basn birimlerini dntrnz.

birbirine Dnm hesaplamalar kullanmay unutmaynz.

11

Sonular rapor ediniz.

Sonular rapor etmeden nce Arkadalarnzn sonularyla karlatrnz. Bulduunuz sonu ok farkl ise retmeninizi bilgilendiriniz. Sifonlu barometre ile sonucu deerlendiriniz.

12

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Barometreyle ak hava basnc lmek iin kristalizuvarn yarsna kadar cva doldurdunuz mu? Barometreyle gaz basnc lmek iin kap iindeki bulunan civann cam boruda ne kadar ykseldiini belirlediniz mi? Barometreyle ak hava gaz basnc lmek iin cva dolu ubuu kaba daldrdnz m? Basn birimlerini birbirine dntrdnz m? Sonular rapor ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

13

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Bir gazn ksmi basnc aadakilerden hangisi ile orantldr? A) Mol says B) Civann miktar C) ubuun kalnl D) Zaman 5 atmosfer ka cm Hg basncdr? A) 360 B) 380 C) 3600 D) 3800 Bir kapta 4 g helyum ve 12 g hidrojen gaz bulunmaktadr. Kaptaki basn 2.8 atm olduuna gre hidrojenin ksmi basnc ka atmdr? (He: 4, H: 1 ) A) 0.4 B) 2.04 C) 2.4 D) 0.04 Yaplan deney sonunda cva ykseklii 80 cm olarak bulunmutur. Buna gre, lmn yapld yerin basnc ka g/cm 2 olur? (Civann younluu:13,6 g /cm 3 alnacak) A) 1008 B) 1068 C) 1090 D) 1088 1 atmosferlik cva basnc ka mm Hgdr A) 36 B) 76 C) 760 D) 1036

2.

3.

4.

5.

14

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 6. 7. 8. ( ) Basn, bir yzey zerine etkide bulunan dik kuvvetin bilekesidir. ( ) Gazlar, uzayn her dorultusunda ba dndrecek hzlarla rast gele hareket eder. ( ) Ak hava ( atmosfer ) basncn len aletlere barometre denir.

9. ( ) Gaz moleklleri srekli olarak hareket ettii iin yaylabilir. 10. ( ) Su deniz seviyesinden yksek olan yerlerde daha yksek scaklkta kaynar.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

15

RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak ak ulu manometre ile gaz basncn lebileceksiniz.

ARATIRMA
Evde kullanlan ddkl tencere niin yemekleri erken piirir? Aratrnz. Manometreler en ok nerelerde kullanlr? Aratrnz. Manometrelerin bulunmasndan sonra teknolojik gelimelerde ne tr deiiklikler olmutur? Aratrnz. Ara lastiinin basncn lmek iin kullanlan aletin alma prensibini aratrnz.

2. MANOMETRELER
Kapal kaplardaki gazlarn basncn lmek iin kullanlan aralara manometre denir. Manometreler yapl itibariyle iki eittir. Ak ulu ve kapal ulu manometrelerdir.

2.1. Ak Ulu Manometre

Manometre eitlerindendir. Bir ucu aktr. Kapal kapta bulunan bir gazn basncn lmek iin kullanlr. Ak hava basncndan etkilendii iin ilem yaplrken ak hava basncnn deeri dikkate alnarak hesaplama yaplr ve bu nedenle ak ulu manometre adn alr. Ak ulu manometrelerde U borusunun bir kolu havaya aktr, dier kolu ise iinde bir miktar gaz bulunduran ve basnc llecek kaba baldr. Bu tr manometreler, gaz basnc ile cva stunu ve cva stunun zerine etki yapan ak hava basncnn dengelenmesi esasna dayanmaktadr. Cva yerine baka sv maddeler de kullanlabilir. Ancak baka sv kullanlrsa hesaplamalar, kullanlan svnn younluu dikkate alnarak yaplacaktr.

16

ekil 2.1: Ak ulu manometre

P gaz < P hava(d) P gaz = P hava(d) P fark(h) rnek: D basncn 26 cm Hg olduu bir yerde cva seviyeleri arasndaki fark 76 cm ve ykseklik bo balon tarafnda olduuna gre bo kapn basncn bulunuz. zm: P gaz < P hava(d) P gaz = P hava(d) P fark(h) P gaz =76 26 = 50 cm Hg olur

17

Ak ulu manometrede civann yksekliinin bulunduu kol nemlidir. Cva seviyesi gaz tarafndaki kolda ykselmi ise; P gaz = P hava(d) P fark(h) forml kullanlmaldr. Burada, P gaz; Kapal kap iinde bulunan gazn basncn, P d(hava); ak hava basncn, P fark(h); cva seviyesindeki fark gsterir. Burada; P gaz < P hava(d)

ekil 2.2: Ak ulu manometre

P gaz < P hava(d)

P gaz = P hava(d) P fark(h)

18

rnek: D basncn 76 cm Hg olduu bir yerde cva seviyeleri arasndaki fark 30 cm ve ykseklik gaz tarafnda olduuna gre kapta bulunan gazn basncn bulunuz. zm: P gaz < P hava(d) P gaz = P hava(d) P fark(h) P gaz =76 30 = 46 cm Hg olur. rnek: D basncn 76 cm Hg olduu bir yerde cva seviyeleri arasndaki fark 50 cm ve ykseklik gaz tarafnda olduuna gre kapta bulunan gazn basncn bulunuz. zm: P gaz < P hava(d) P gaz = P hava(d) P fark(h) P gaz =76 50 = 26 cm Hg olur. Cva seviyesi ak ulu kolda ykselmi ise; P gaz = P d(hava) + P fark(h) forml kullanlmaldr. Ksaca ak ulu manometrede gaz basnc kollardaki sv seviyesi farkn ilave ederek veya kararak bulabiliriz. Burada; P gaz > P d(hava)

ekil 2.3: Ak ulu manometre

P gaz > P hava (d) P gaz = P hava (d)+P fark(h)

19

rnek: D basncn 76 cm Hg olduu bir yerde cva seviyeleri arasndaki fark 34 cm ve cva ak ulu kolda ykselmi ise kapta bulunan gazn basncn bulunuz. zm: P gaz > P hava (d) P gaz = P hava(d) + P fark(h) P gaz =76 + 34 = 110 cm Hg olur. rnek: Ak ulu manometrede 120 cm Hg basncnda bulunan bir gaz atmosfer basncnn bilinmedii bir yerde cva seviyesinin ak kolda 44 cm ykselmesine sebep olmutur. Bu lmn yapld yerdeki d basnc bulunuz. zm: P gaz > P hava (d) P gaz = P hava(d) + P fark(h) 120 = P hava(d) + 44 P hava(d) = 76 cm Hg olur.

2.2. Kapal Ulu Manometre

Manometre eitlerindendir. Kapal kapta bulunan bir gazn basncn lmek iin kullanlr. Kapal ulu manometrelerde, bir ucu kapal U borusu dier ucu iinde bir miktar gaz bulunduran ve basnc llmek istenen kap baldr. Kapal ulu kolun stnde boluk vardr. Cva yerine baka sv maddeler de kullanlabilir. Ancak baka sv kullanlrsa hesaplamalar kullanlan svnn younluu dikkate alnarak yaplacaktr.

ekil 2.4: Kapal ulu manometre

20

Kapal ulu bir manometrede kullanlan U borusunun kollar arasndaki svnn ykseklik fark, kapta bulunan gazn basncn verir. Kapal ulu manometreler, ak hava basncndan etkilenmez. Bu nedenle, ilem yaplrken ak hava basncnn deeri dikkate alnmadan hesaplama yaplr. Buna gre; P gaz = P fark forml kullanlmaldr. Burada, P gaz; Kapal kap iinde bulunan gazn basncn, P fark ; cva seviyesindeki fark gsterir.

ekil 2.5: Kaptaki gazn basnc

rnek: Cva ykseklii 60 cm olan kapal bir sistemde kapta bulunan gazn basnc ne olur? zm: P gaz = P fark P gaz = 60 cm Hg Ak ulu manometre ile kapal ulu manometreler bir arada da kullanlarak kapal kap veya kaplar iinde bulunan gazlarn basnlar bulunabilir.

21

ekil 2.6: Manometreler

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen manometre ile gaz basncn lnz. neriler Uygulama iin gerekli olan ara ve gereleri hazrlaynz. Daha sonra tam olup olmadndan emin olmak iin kontrol ediniz. Dzenek kurarken cam borunun sktrlmas esnasnda kskac fazla sktrarak atlatmaynz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Ak ulu manometre balonuna gaz alnz. lem Basamaklar U eklinde cam boru alnz.

Ani hareketlerden kannz.

Manometre koyunuz.

borusuna

sv

Manometre balonunun sktrlmas esnasnda dikkatli olunuz. nk balon atlayabilir. Balonun ucundaki mantar ve hortumlardan gaz kaann olup olmadn kontrol ediniz.

23

 U borusu tarafndaki vanay anz.

Vanay yava anz. nk ani basn ykselmesi sv maddenin yere dklmesine neden olabilir.

U borusundaki alalma veya ykselmeyi lnz. Sv seviyesinin alalma ykselmesi durduktan sonra lme yapnz. nk sv seviyeleri arasndaki fark, tam durulmam olabilir. Gzlem yapp deiiklikleri not alnz.

Svdaki ykselmeyi / belirleyerek hesap yapnz. Sonular rapor ediniz.

alalmay lme ilemi iin metre veya cetvel kullannz.

Sonular rapor etmeden nce arkadalarnzn sonularyla karlatrnz. Bulduunuz sonu ok farkl ise retmeninizi bilgilendiriniz.

24

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri U eklinde cam boru almadnz m? Ak ulu manometre balonuna gaz aldnz m? Manometre U borusuna sv koydunuz mu? U borusundaki vanay atnz m? U borusundaki alalma veya ykselmeyi ltnz m? Svdaki ykselmeyi/alalmaya bal olarak hesap yaptnz m? Sonular rapor ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. ( ) Ak hava basncnn miktar ak ulu manometredeki cva seviyelerini etkiler. ( ) Normal artlarda deniz seviyesinde basn 1 atmosferdir. ( ) Ak ulu manometrede gazn basnc d basntan fazla ise cva ykseklii gazn bulunduu tarafta olur. ( ) Ak ulu manometreye bal kapal kaba bir miktar daha gaz ilave edersek cva seviyelerinde deiiklik gzlenmez. ( ) Ak ulu manometre ile bulduumuz h (ykseklik ) deeri d basn deiirse ykseklik deimez. ( ) Kapal kapta bulunan gazdan bir miktar boaltrsak cva seviyesi deiir. ( ) Normal artlar altnda scaklk 0 C ve basn 1 atmosferdir. ( ) Ak ulu manometre iin kullanlan cam borunun kalnl nemlidir. ( ) alma esnasnda eldiven ve maskeyi zararl gazlardan korunmak iin kullanrz. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 10. Normal artlar altnda bir atmosferlik basn altnda scaklk ka santigrat derecedir? A) A)100 B) B)0 C) C)20 D) D)25 Bir ucu ak olan manometrede, d basncn 76 cmHg olduu bir yerde, cva seviyeleri arasndaki fark 24 cm ve ykseklik de gaz tarafnda ise gazn basnc ka cmHgdr? A) 100 B) 92 C) 110 D) 52

4.

5.

6. 7. 8. 9.

11.

26

12.

Bir ucu ak olan manometrede d basncn 756 mmHg olduu bir yerde, cva seviyeleri arasndaki fark 0 mm ise bu gazn basnc ka mmHgdr? A) 756 B) 768 C) 786 D) 746 Bir ucu ak olan manometrede d basncn 76 cmHg olduu bir yerde, cva seviyeleri arasndaki fark 56 cm ve ykseklik de ucu ak tarafnda ise gazn basnc ka cmHgdr? A) 122 B) 132 C) 112 D) 142 Bir ucu ak olan manometre sv seviyesi aadaki faktrlerden hangisini etkilemez? A) Ucu ak olan borunun kalnl B) Deneyin yapld yer C) Bulunulan yerin scakl D) Kapal kaba bir miktar gaz ilavesi

13.

14.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

27

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak gazn hacmi ile scaklk ilikisini inceleyebileceksiniz.

ARATIRMA
Bir gaz karm olan havadan baka bildiiniz gaz veya gazlar nelerdir? Aratrnz. Havann hangi gazlardan olutuunu aratrnz. Plastik balonu hava ile doldurup daha scak bir ortama tarsanz balon daha fazla ier mi? Aratrnz.

3. GAZLARDA HACM LE SICAKLIK LKS

3.1. Mutlak Scaklk
Kat ve svlarda olduu gibi sabit basn altnda belirli miktardaki gazn scakl artrlrsa gazlar da genleir. Sabit basn altnda belirli miktardaki gazn hacmini deiik scaklklarda lp aadaki gibi bir grafik izilir, grafikte elde edilen dorunun scaklk eksenini kestii nokta belirlenirse bu nokta da scaklk 273 C (Santigrat derece) dir.

28

Grafik 3.1de grld gibi 273 C scaklkta gazn hacminin sfr olmas gerekir. Bu nokta, eriilebilen en dk scaklk olup bu scaklkta hi bir madde gaz hlinde bulunmaz. Bu scakla, yani 273 C ye mutlak sfr noktas denir. 273 C kelvin (K) derecesi (mutlak scaklk derecesi ) iin balang noktas olup sfr Kelvine eittir. Scaklk; Celcius (C) trnden (t) ile Kelvin (K) trnden (T) ile gsterilir. Bu iki scaklk arasnda T = 273+ t bants vardr. rnek: 25 C scaklk derecesini, Kelvin (K) scaklk derecesi cinsinden bulunuz. Cevap : T = 273 + t formlnde bilinen deer yerine yazlrsa T = 273 + 25 = 298 K olarak bulunur. rnek : Bir gazn scakl 500 K ise bu gazn scakl ka Cdir? Hesaplaynz. Cevap : T = 273 + t formlnde bilinen deer yerine yazlrsa 500 = 273 + t t= 500 273 t = 227 C rnek : 45 C mi yoksa 315 K mi daha yksek scaklktr? Hesaplaynz. Cevap : Bu iki scaklk derecesi ayn birime dntrlmelidir. Bu rnekte scaklk derecesini Kye dntrelim T = 273 + t T = 273 + 45 T = 318 K 45 C nin K cinsinden karl 318 K Bu durumda 45 C, 315 Kden daha yksek scaklktr.

3.2. Charles Kanunu

Gazlar stldklarnda genleir. Gazlarn genlemesi kat ve svlardan farkl olarak gazn cinsine bal deildir. Hangi gaz olursa olsun scaklkla ayn oranda genleir.

29

ekil 3.1: Sabit basn altnda gazlarn scaklkla hacminin deiimi

ekil 3.1de grld gibi scaklk K cinsinden 2.5 kat artrldnda gazn hacmi de ayn oranda artmaktadr. Bu gazn ktlesi deimemitir fakat zktlesi 2.5 kat azalmtr. Gazlarn zktlesi azalnca atmosferde daha yukarlara kar. Uan balonlar gazlarn bu zelliinden yararlanlarak uurulmaktadr. Balonun iersindeki gaz stlarak genletirilir, genleen gazn zktlesi azalr. Bu durumda Resim 3.1de grld gibi balonlar havada uar.

Resim 3.1: Uan balonlar

30

Grafik 3.2: Sabit basn altnda gazlarn scaklkla hacim deiimi

Fransz bilim adam Jacques Charles sabit basn altnda belirli miktardaki gazlarn scaklkla hacimlerinin deiimini incelemitir. Charles kanunu olarak bilinen bu kanun; Sabit basn altnda belirli miktardaki bir gazn hacmi, mutlak scaklkla doru orantl olarak deiir. eklinde ifade edilmektedir.

ekil 3.2: Sabit basn altnda gazlarn scaklkla hacminin deiimi

T 1 :lk scaklk (K) V 1 : lk hacim ( L) T 2 :kinci scaklk (K)

31

V 2 :kinci hacim ( L )ise; Charles kanunu;

V1 V2 T1 T2

eklinde formle edilir. Bu formlde iler dlar arpm yaplrsa

aadaki ekilde de yazlabilir.

V1 T2 V2 T1
rnek : Belirli bir miktardaki gazn sabit basn altnda 0 Cdeki hacmi 1 litredir. Basn deiimi olmadan gazn scakl 273 Cye karlrsa hacmi ka litre olur? Hesaplaynz. Cevap: T 1 = 273 +t bantsnda t yerine 0 C yazlrsa T 1 = 273+0 =273 K olarak bulunur. Ayn ekilde T 2 yerine 273 C yazlrsa T 2 = 273+273 =546 K olarak bulunur. V 1 =1 litredir.

V1 V2 V 1 2 formlnde deerler yerine yazlrsa T1 T2 273 546

Gerekli hesaplama yaplrsa V 2 = 2 litre olarak bulunur. rnekte de grld gibi scaklk Kelvin (K) birimi cinsinden iki katna karlrsa hacim de iki katna kmaktadr.

32

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gazn hacmi ile scaklk ilikisini inceleyiniz. neriler lem Basamaklar Temiz cam balon alnz.

Balonun kuru ve temiz olmasna dikkat ediniz. Az ksmnn salam ve ilifli olmasna dikkat ediniz. Gaz szmasn nlemek iin az ksmn vazelinleyiniz.

Gaz toplama dzeneini kurunuz.

Tek delikli mantar seiniz. Gaz toplama borusunun ucuna mantar takarken vazelinleyiniz. Gaz toplama borusunu mantara takarken cam boruyu bez ile tutunuz.

Gaz toplama borusunun ucunu cam balona balaynz.

Cam balona mantar takarken hava szmasn nleyiniz. Mantar hafif evire evire cam balona taknz.

33

 Istma dzeneini kurunuz.

Laboratuvar gvenlik kurallarna uyunuz. Beki, kuralna uyarak yaknz.

Cam balonu stnz.

Beki gezdirerek havann genlemesini daha kolay ynlendirebilirsiniz. Bek alevini gezdirerek tutunuz.

Genleen havay toplaynz.

gaz toplama tpnde Genleen havay, gaz toplama tpnn dna karmaynz. Genleen hava miktarn gaz toplama tpnn leini geirmeyiniz. Gaz toplama tpnde toplanan miktarn lerek not ediniz. lemi durdurmaya, cam balonunun azndaki mantar kartarak balaynz. Beki kapatnz.

34

 Gaz toplama lnz.

tpndeki

gaz

hacmini

Toplanan gazn miktarn metre veya cetvelle dikkatli lm yapnz

Malzemeleri temizleyiniz. Sonular rapor ediniz.

Vazelini scak su ile temizleyiniz.

Toplanan ediniz.

hava

miktarn

rapor

35

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Temiz bir cam balon aldnz m? Gaz toplama dzeneini kurdunuz mu? Gaz toplama borusunun ucuna cam balonu baladnz m? Istma dzenei kurdunuz mu? Cam balonu sttnz m? Genleen gaz gaz toplama tpnde topladnz m? Gaz toplama tpndeki gaz hacmini ltnz m? Malzemeleri temizlediniz mi? Sonucu rapor ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

36

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. 127 Cnin K cinsinden deeri aadakilerden hangisidir? A) 273 B) 400 C) 300 D) 546 300 Knin C cinsinden deeri aadakilerden hangisidir? A) 27 B) 273 C) 127 D) 100 Mutlak scakln balang derecesi ka Cdir? A) 0 B) 273 C) -273 D) 27 Sabit basn altnda, 27 C scaklkta hacmi 10 litre olan bir gazn scakln 177 Cye kardmzda hacmi ka litre olur? A) 12 B) 15 C) 14 D) 20 Sabit basn altnda -23 C scaklkta hacmi 10 litre olan bir gazn scakln ka Cye kardmzda hacmi 15 litre olur? A) 375 B) 300 C) 272 D) 102

2.

3.

4.

5.

37

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 6. 7. Sabit basn altnda gazn scakl artrldnda ......... artar. Sabit basn altnda gazn hacmini artrmak iin ......... artrlmaldr.

8.
9. 10.

........... ......... noktasnda hi bir madde gaz hlinde bulunmaz.

0 K derecesi ...............scakln balangc saylr. Sabit basn altnda gazlarn hacimleri ile scaklklar.............orantldr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

38

RENME FAALYET4
AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak gazn hacmi ile basn ilikisini inceleyebileceksiniz.

ARATIRMA
Futbol topu ierisinde az hava varken top bastrldnda ekli deiir, ierisine ok miktarda hava doldurulursa bu olay gereklemez, nedenini aratrnz. Bisiklet pompasna hava doldurur ucunu kapatp pompann pistonunu bastrdnzda bir sre zorlanmazsnz. Pompann pistonunu daha fazla bastrdnzda zorlanrsnz, nedenini aratrnz. erisine helyum doldurulan uan balon atmosfere brakldnda atmosferin st katmanlarnda patlar, nedenini aratrnz.

4. GAZLARDA HACM LE BASIN LKS

4.1. Boyle-Mariotte Yasas
Gaz moleklleri arasnda byk boluklarn bulunmas, gazlara sktrlabilirlik zellii kazandrr. Kapal bir kaptaki, belirli miktardaki gazn scakl deitirilmeden gazn hacmi deitirilirse kaptaki gazn birim hacimdeki tanecik says deiir. Buna bal olarak kabn birim eperlerine arpan tanecik says da deiir. Bu da basnc deitirir. Hacim artrldnda birim hacimdeki tanecik says azalr, basn der. Hacim azaltldnda birim hacimdeki tanecik says artar, basn da artar. Gazlarn bu genel davrann inceleyen ve birbirlerinden habersiz alan Robert Boyle ve Mariotte kendi adlar ile anlan yasay bulmulardr. Boyle-Mariotte yasasna gre belirli miktardaki gazn sabit scaklktaki basnc ile hacminin arpm sabittir. P x V = sabit P: Basn (atm), V: Hacim (L) dir

39

Boyle-Mariotte yasas, sabit scaklkta belirli miktardaki gazn basnc ile hacmi ters orantldr. eklinde de belirtilir. P 1 :lk basn(atm) P 2 :kinci basn( atm) V 1 :lk hacim( L) V 2 :kinci hacim ( L) ise;

P 1 .V 1 = P 2 V 2 veya

Grafik 4.1: Sabit scaklkta gazlarn basn ile hacimlerinin deiimi

Scaklk deiimi olmadan grafik 4.1de grld gibi gazlarn basnlar azaltldnda hacimleri artar veya basnc artarsa hacmi azalr.

40

ekil 4.1: Basn ile hacim deiimi

ekil 4.2: Kap ierisindeki gazlarn basn ile hacim deiimi

Scaklk deiimi olmadan ekil 4.1 ve Grafik 4.1de grld gibi gazlarn basnlar artrldnda hacimleri azalr. rnek: Belirli bir scaklkta 1.0 litrelik bir pistonda bulunan karbondioksit gaznn

basnc, 1,0 atmdir. Gaz szdrmaz zellikteki bu pistonun, piston kolu ileriye doru itilerek karbondioksit gaznn basnc 2.0 atmye karlyor. Pistonda bulunan gazn
hacmi ne olur? Hesaplaynz.

41

zm: Balang basnc P 1 =1.0 atm, balang hacmi V1 =1,0 litredir. kinci durumda basnc P 2 = 2.0 atm olduuna gre; P1 x V1 = P 2 x V 2 formlnde bilinenler yerlerine yazlrsa 1 x 1 = 2 x V 2 eitlii oluur. Buradan V 2 hesaplanrsa V 2 =0.5 olarak bulunur.

Gazlarn basnla hacimlerinin azalmas, gazlarn bir yerden baka bir yere tanmasn kolaylatrr. Kk bir kaba ok miktarda gaz doldurarak daha ekonomik tama gerekletirilir. rnek: Sabit scaklkta hacmi 10 olan gazn basnc 5 atmdir. Gazn basnc scaklk deiimi olmadan 1atm yaplrsa hacmi ka olur? Hesaplaynz. zm: P1= 5 atm P2= 1 atm V1= 10 V2= ? bilinmiyor. Bilinenleri P 1 .V 1 = P 2 V 2 formlnde yerlerine yazalm, 5 x 10 = 1 x V2 V2=50 L olur.

42

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gazn hacmi ile basn ilikisini inceleyiniz. neriler Enjektrn hacminin 50 ml veya daha fazla olmasna dikkat ediniz. Enjektrn pistonu hava karmamaldr. Hava karyorsa vazelin kullannz. Enjektrn ucunda ine olmamaldr. Enjektrn ucunu parmanzla ile kapatnz. lem Basamaklar Bir adet temiz enjektr alnz.

Enjektr ucunun tam olarak kapal olduundan emin olunuz.

Enjektrn pistonunu ileri iterek iindeki gaza basn uygulaynz.

Enjektr ucunun tam olarak kapal olduundan emin olunuz.

43

 Enjektrdeki gazn hacmini gzlemleyiniz.

Enjektrn miktarn kaydediniz.

iindeki dikkatli

hava olarak

Uygulanan basnc kaldrnz. Pistonun tekrar eski konumuna gelmesini gzlemleyiniz. Enjektr ucundan hava kaarsa piston eski konumuna gelmeyecei iin hava kamamsna dikkat ediniz.

Piston iindeki hacmi gzlemleyiniz. Gzlemlediiniz hacim deerlerini karlatrmay unutmaynz.

Sonular rapor ediniz. Bulunduunuz ortamn ak hava basncn tespit ederek hesaplamalarnz yapnz. Miktarlar rapor ederken birimlerini yaznz.

44

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Temiz enjektr setiniz mi? 2. Enjektrn ucunu parmanzla kapattnz m? 3. Enjektrn pistonunu ileri iterek iindeki gaza basn uyguladnz m? 4. Enjektrdeki gazn hacmini gzlemlediniz mi? 5. Uygulanan basnc kaldrldnz m? 6. Piston iindeki hacmi gzlemlediniz mi? 7. Sonular rapor ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

45

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Sabit scaklkta 2 atm basn altnda hacmi 10 litre olan bir gazn basnc 4 atme kartldnda hacmi ka litre olur? A) 5 B) 20 C) 15 D) 40 Sabit scaklkta 5 atm basn altnda 8 litre hacim kaplayan bir gazn hacmini 20 litreye kartmak iin ka atm olmaldr? A) 4 B) 2 C) 3 D) 1 Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 3. 4. 5. 6. 7. Sabit scaklkta gazn basnc artrldnda,................ azalr. Sabit scaklkta gazn ........... azaltldnda hacmi artar. Sabit scaklkta gazlarn basnlar ile hacimleri .......... orantldr. Sabit scaklkta basn artrldnda gazn hacmi azalr, birim hacimdeki tanecik says ................... Sabit scaklkta gazn basnc azaltldnda gazn hacmi artar, birim ............. tanecik says azalr. Gazlar, basn altnda sktrld iin elik tpler iinde .... ....doldurulur. Gazlar, sktrlabilen..... maddelerdir. Gazlara uygulanan basn kaldrlrsa hacimleri ....

2.

8. 9. 10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

46

RENME FAALYET5
AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak gazn scaklk ile basn ilikisini inceleyebileceksiniz.

ARATIRMA
Bisiklet lastiini iirirken kullanlan hava pompasnn iindeki hava snr. Nedenini aratrnz. Maddelerin gaz hlindeki hacmi, kat ve sv hllerine gre daha fazladr. Nedenini aratrnz.

5. GAZLARDA SICAKLIK LE BASIN LKS

5.1. Gay-Lussac Yasas
Sabit hacimli kapal bir kapta bulunan belirli miktardaki gazn scakl artrlrsa gaz molekllerinin kinetik enerjisi artar. Kinetik enerji Ek=1/2 mv2 forml ile gsterilir. Formlde (m) gaz moleklnn ktlesini, (v) ise molekln hzn belirtir. Formlden de anlald gibi kinetik enerjinin artmas, molekln hznn (v) artmasndan dolaydr. Hzl hareket eden molekller, kabn eperlerine daha sk ve daha kuvvetlice arpar. Bu durumda gazn basnc artar. Kaptaki gazn scakl drlrse gaz basnc azalr. Gazlarda scaklkla basn arasndaki bu iliki, ilk defa Fransz bilim adam Joseph Gay-Lussac tarafndan incelenmitir. Gay-Lussac kanununa gre Kapal ve sabit hacimli bir kapta bulunan, belirli miktardaki bir gazn basnc, mutlak scaklkla doru orantldr. Bu kanun;

P P2 1 T1 T2

eklinde yazlr.

P 1 :lk basn (atm), P 2 :kinci basn(atm) V 1 :lk hacim () V 2 :kinci hacim () dir.

47

rnek: Resim 5.1 (a) da buza batrlm (0 C) kaptaki CO2 gaznn basnc, 1 atm dir. Bu kap (b) deki kaynamakta olan (100 C) suya batrldnda basn ka atm olur? Hesaplaynz. Cevap: P1 = 1 atm Scaklklar Kelvin cinsinden yazalm, T1=273+t den T1=273+0 T2=273+t den T2=273+100 Bulunan deerler edilir. Hesaplamalar yaplrsa P2= 1,37 atm olduu grlr. T1=273K T2=373K

1 273 P1 T1 formlnde yerlerine yazlrsa eitlii elde P2 373 P2 T2

(a)

(b)

Resim 5.1: (a) Buz iine batrlm CO 2 ieren cam balon (b) Kaynamakta olan suya batrlm CO 2 ieren cam balon

Gazlar sabit hacimli kaplara doldurulurken soutulursa hacmi azalacandan daha ok miktarda gaz, kaplara doldurularak tanabilir.

48

ekil 5.1: Sabit hacimdeki gazlarda scaklk-basn ilikisi

5.2. Amontons Kanunu

Bir kap iersindeki gazn basnc gaz stld zaman artmaktadr. Basn ve scaklk arasndaki matematiksel iliki, hacim ve scaklk ilikisine benzemektedir. Hacim sabit tutulduunda bir gazn basnc direkt olarak mutlak scaklk ile deiiklik gstermektedir. P=k x T P :Basn(atm) T: Scaklk(K) k : Sabit olup deeri gazn miktarna ve hacmine baldr. Bu genelletirme Amonton kanunu olarak adlandrlr. Amonton kanunu Gay Lussac kanununun baka bir ifade eklidir.

49

rnek: 0 Cde 10 litrelik bir kap 2.0 atmlik bir gaz ile doldurulmutur. Hangi scaklkta kabn iersindeki basn 2.5 atm olacaktr? zm: V sabit P 1 =2.0 atm, P 2 =2.5 atm T 1 =273 K, T 2 =? Bilinmiyor.

P P2 1 Formlnde deerler yerine yazlrsa T1 T2

2 2.5 eitlii elde edilir, gerekli hesaplamalar yaplrsa 273 T2
T2 = 341 K bulunur. T = 273 + t formlnde T yerine deeri yazlrsa 341 = 273 + t t 341-273 buradanda t 68 C bulunur.

5.3. Avogadro lkesi

Kat ve svlarn hacmi, basn ve scakla bal olarak byk oranlarda deimez. Gazlarn hacimleri ise basn ve scakla bal olarak byk oranlarda deiiklik gsterir. Bu durumda 1 mol gazn hacmi, basn ve scaklk koullarna gre farkllklar gsterir.

ekil 5.2: Ayn artlardaki gazlarn eit hacimlerinde eit sayda molekl iermesi

Avagadro ilkesine gre ayn scaklk ve basn koullarnda btn gazlarn eit hacimlerinde eit sayda tanecik bulunur ya da ayn koullardaki gazlarn birer mollerinin hacimleri birbirine eittir. eitli gazlarla yaplan lmlerde 0 C scaklk ve 1 atmosfer basnta (Normal artlar Altnda) tm gazlarn 1 mol 22.4 litre hacim kaplad grlmektedir. Bu hacme gazlarn normal artlar altndaki (N..A) molar hacmi denir Vo ile gsterilir. Ayn koullar altnda bulunan iki ayr gazn mol saylarnn oran gazlarn hacimlerinin oranna eittir. Buna gre bu ifadeyi bir orant ile formle edebiliriz.

50

n1 v1 n1 v 2
n 1 :birinci gazn mol says V 1 : birinci gazn hacmi(L) n 2 : ikinci gazn mol says V 2 : ikinci gazn hacmi(L) rnek : Belirli scaklk ve basn altnda 2 mol hidrojen gaznn 20 hacim kaplad koullarda 0,5 mol karbondioksit gaz ka L hacim kaplar? zm: n 1 = 2 mol (Hidrojen gaznn mol says ) V 1 = 20 ( Hidrojen gaznn hacmi) n 2 = 0.5 mol (karbondioksit gaznn mol says) V 2 = ? Bilinmiyor.(Karbondioksit gaznn hacmi) Bilinenleri,

n1 v1 n1 v 2

2 20 0.5 v 2
gerekli hesaplamalar yaplrsa V 2 = 5 L olarak bulunur. Gaz hlindeki elementler arasnda gerekleen kimyasal tepkimelerden nce ve sonra ayn koullardaki hacmi llerek Avogadro Yasas yardm ile molekl forml bulunabilir. Bunu bir rnekle aklayalm; hidrojen gaz ile oksijen gaz tepkimeye girerek su molekln oluturur. 2 hacim H2 + 1 hacim O2 2 hacim H2O buhar

Hacimlerin oran mol saylarnn oranna eit olduuna gre su moleklndeki hidrojenin mol says (n 1 ) ile oksijenin mol saysnn (n 2 ) oran ;

n1 2 dir n2 1

Su molekl; 2 mol hidrojen gaz ile 1 mol oksijen gaznn birlemesi ile olumutur. Su moleklnn forml de H 2 O olarak bulunur. Benzer ekilde amonyan forml de bulunur; 3 hacim H2+ 1 hacim N2 2 hacim NH3

51

Hacimlerin oran mol saylarnn oranna eit olduuna gre amonyak moleklnde, hidrojenin mol says (n 1 ) ile azotun mol saysnn (n 2 ) oran;

n1 3 dir. n2 1
Amonyak molekl; 3 mol hidrojen gaz ile 1 mol azot gaznn birlemesi ile olumutur. Amonyak gaznn molekl formlnde NH 3 olarak bulunur.

5.4. Genel ve deal Gaz Denklemi

Gazlar iin ileri srlen varsaymlara ve gaz yasalarna uyan gazlara ideal gaz denir. Gerekte hi bir gaz ideal deildir. Gazlar, ideallikten az yada ok sapma gsterir. ok yksek olmayan basnlar ve ok dk olmayan scaklklarda bu sapma nemsenmeyecek kadar azdr. Bundan nce bahsedilen Boyle-Mariotte, Gay- Lussac ve Charles yasalarndan yararlanarak belirli miktardaki gaz iin basn, hacim, scaklk deikenlerini bir eitlikte toplayabiliriz. Bu eitlii;

PV Sabit eklinde formle edilir. Bu formlde; T

P: Basn (atm) V:Hacim () T:Mutlak scaklk (K ) dir. Belirli miktardaki bir gaz bir deiime tabi tutulursa eitliin sa taraf her aamada ayn deeri alr. Bu durum aadaki formle edilir.

PV PV1 P2 V2 1 Sabit T T1 T2
Bu formle genel gaz denklemi denir. Bu formlden yararlanarak deikenlerden bilinmeyenler hesaplanabilir. rnek: 0 Cde 2 atm basn altnda hacmi 10 olan bir gazn; 273 C ve 1 atm basn altndaki hacmi ka dir? Hesaplaynz. zm: P = 2atm P 2 = 1atm

52

V 1 = 10 L T = 0C T 1 =273+t T 1 = 273+0 T 2 =273+ 273 T 1 = 273 K dir. T 2 = 546 K dir. T = 273 C T 2 = 273+t V 2 = Bilinmiyor.

P1V 1 P 2V 2 formlnde deerler yerine yazlrsa T1 T2 2.10 1.V 2 273 546

V 2 =40 L olarak bulunur.

Resim 5.2: a) 1. kaba basn uygulanrsa gazn hacmi azalr (Boyle Mariotte kanunu) b) 1. kabn scakl artrlrsa gazn hacmi artar (Charles kanunu) c) 1. kapdaki gazn mol saysn artrrsak hacmi artar (Avogadro kanunu)

1 mol ideal gazn; hacim, scaklk ve basn gibi deikenleri deiirse;

PV 0 0 Sabit eitliinde Vo ( 1 mol gazn hacmi) yerine; T

V Formlnden V0
53

VO

V yazlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa n

PV Sabit forml oluur. nT

Buradaki sabit R ile gsterilir ki, Bu R deerine genel gaz sabiti veya evrensel gaz sabiti denir. fadede yerine yazlrsa;

PV R forml oluur ve gerekli dzenlemeler yaplrsa nT

PV nRT forml elde edilir, bu eitlie ideal gaz denklemi denir. Bu formlde
P : Basn(atm) V : Hacim (L) n : Mol says, T : Scaklk (K) alndnda, R : 0.082. 05 L atm/mol K olur. Saysal deeri 0,08205 1,987 8,314 8,314.107 Birimi atm/mol K Kal/mol K Joule/mol K Erg /mol K

Tablo 5.1: R sabitinin baz birimlere bal olarak deeri

rnek : Normal artlar altnda 2 mol CO 2 gaznn hacmini ka dir? Hesaplaynz. zm: Normal artlar altndann anlam, 0 C ve 1 atm basn demektir. Buna gre; t= 0 C T = 273+ 0 =273 K P = 1atm n = 2 mol R = 0,082 atm/mol K dir.

54

Bilinenler formlde yerlerine yazlrsa;

PV nRT
1 x V = 2 x 0.082 x 273 V = 44.8 olur. rnek: 2 atm basn altnda 273 K scaklkta 10 litrelik bir kap ka mol H 2 gaz alabilir? Hesaplaynz. zm: P = 2 atm V = 10 T = 273K R = 0,082 atm/ K mol alnr,

PV nRT Formlde yerine yazlrsa;

2 x 10 n x 0,082 x 273 n 0.89 mol bulunur. Bu kap 0,89 mol H 2 gaz alabilir. deal gaz denkleminde n yerine ;

bantsndaki eitlik alnr ve yerine yazlrsa

P.V

m RT forml elde edilir. MA

Bu bantdaki, m: Gazn gram cinsinden ktlesidir. MA :Gazn gram cinsinden mol ktlesidir. rnek: 2 atm basn altnda 546 K scaklkta 1,6 g CH 4 gaz ka hacim kaplar? (CH 4 ) = 16 g/mol zm: P = 2atm T = 546 K M = 1,6 g MA= 16g/mol Bilinenleri formlde yerlerine yazarsak,

P.V

m RT MA

55

2x V=

V=2.24 hacim kaplar. d=

1.6 .0.082.546 16

m V

eitliine gre m =d x Vdir. Denklemde m yerine d x.V yazlrsa

forml elde edilir. d: Gazn zktlesi (g/) formlden de grld gibi bir gazn zktlesi, basnca, scakla ve gazn molekl ktlesine baldr. rnek: 2 atm de 273 Kde CO 2 zm : P = 2 atm T = 273 K MA = 44 g/mol d = Bilinmiyor. gaznn zktlesi ka g/dir? (CO 2 :44g/mol)

formlde yerlerine yazlrsa; 2x

d .0.082.273 44

d=3.93 g/dir. Sabit scaklkta ktlesi deimeyen bir gazn basnc, zktlesi (d) ile doru orantldr.

P 1 :lk basn (atm) d 1 :lk zktle (g/) P 2 :kinci basn (atm) d 2 :kinci zktle (g/)

56

rnek: Sabit scaklkta 1 atm basn altnda zktlesi 0,7 g/ olan bir gazn ayn scaklkta 4 atm basntaki zktlesi ka g/ olur? Hesaplaynz. zm: P 1 =1 atm P 2 = 4 atm d 1 = 0,7g/l d 2 = Bilinmiyor.

p1 d1

p2 d2

formlde bilinenler yerlerine yazlrsa,

1 4 eitlii elde edilir. 0.7 d 2

Gerekli hesaplamalar yaplrsa d 2 =2.8 g/ bulunur. rnekte de grld gibi gazn basnc artnca hacmi azalr, zktlesi artar. rnek: Sabit scaklkta 2 atm basn altnda zktlesi 2.6 g/ olan bir gazn zktlesini 0,647 g/ye getirmek iin gazn basnc ka atm olmaldr? Hesaplaynz. zm: P 1 = 2 atm d 1 = 2.6 g/ d 2 = 0.647 g/ P 2 =? Bilinmiyor.

p1 d1

p2 formlde bilinenler yerlerine yazlrsa, d2

2 p2 eitlii elde edilir. 2.6 0.647

Gerekli hesaplamalar yaplrsa P 2 = 0.497 atm veya yaklak olarak P 2 =0.5 atm olarak bulunur. Sabit scaklkta gazn zktlesini azaltmak iin basncn azaltmak gerekir veya hacmini artrmak gerekir.

57

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gazn scaklk ile basn ilikisini inceleyiniz. neriler lem Basamaklar U eklinde cam boru alnz.

U borusu kuru ve temiz olmaldr.

U borusunu balaynz.

manometre

balonuna

U borusunu plastik hortuma balarken U borusu bezle tutulmaldr. U borusunu plastik hortuma balarken U borusunun ucunu vazelinleyiniz.

Manometre U borusuna sv koyunuz.

U borusuna konacak svnn zktlesi byk olmaldr. (rnek: Cva) U borusu kolay krlabilir. U borusuna sv doldururken dikkatli olunuz. U borusundaki sv seviyesi her iki kolda da eit olmaldr.

58

 Istma dzenei kurunuz.

Dikkatli ve titiz alnz.

U borusu tarafndaki vanay anz.

Vanay dikkatli anz.

U borusundaki sv seviyesini lnz.

Sv seviyesi U borusunun yarsn gememelidir.

59

 Manometre balonunu stnz. Bek alevinin dk ayarda olmasna dikkat ediniz. Istma yaparken beki elle tutarak kontroll stma yapnz. Istma yaparken U borusundaki sv gzlenmelidir.

U borusundaki lnz.

sv

seviyesini

tekrar

effaf cetvel kullanmaya zen gsteriniz. U borusunun kollarndaki sv seviyeleri arasndaki farka dikkat ediniz.

Sonucu gzlemleyiniz. Sonular rapor ediniz.

Gazn basncndaki hesaplaynz.

deimeyi

Sonular retmeninize bildiriniz. Ara ve gereleri temizleyip retmeninize teslim ediniz.

60

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. U eklinde cam boru alnz m? 2. U borusunu manometre balonuna baladnz m? 3. Manometre U borusuna sv koydunuz mu? 4. Istma dzenei kurdunuz mu? 5. U borusu tarafndaki vanay atnz m? 6. U borusundaki sv seviyesini ltnz m? 7. Manometre balonunu sttnz m? 8. U borusundaki sv seviyesini tekrar ltnz m? 9. Sonucu gzlemlediniz mi? 10. Sonular rapor ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

61

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Sabit hacimli bir kapta bulunan bir gazn 0 C scaklktaki basnc 4 atmdir. Gazn scakln 546 Kye kartlrsa basnc ka atm olur? Hesaplaynz. A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 Sabit hacimli bir kapta bulunan bir gazn 273 C scaklktaki basnc 2 atmdir. Gazn scakln ka C olursa, basnc 6 atm olur? Hesaplaynz. A) 273 B) 546 C) 819 D) 1365 2 mol CO 2 gaz normal artlar altnda (0 C,1 atm) ka litre hacim kaplar? A) 10 B) 22,4 C) 20 D) 44,8 11,2 litrelik bir kaba normal artlar altnda (0 C,1 atm) ka mol CO 2 gaz doldurulabilir? A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 P x V n x R x T eitliinde hangi deikenin birimi atmosferdir? A) n B) V C) P D) T

2.

3.

4.

5.

62

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 6. 7. 8. 9. 10. Manometre balonundaki gaz stldnda, gazn ............ artar. Belirli miktardaki bir gazn basnc, mutlak ............ doru orantldr. 0 C de 1atm basn altnda 1 mol gazn hacmi ............ litredir. Btn gaz yasalarna uyan gazlara .............. gaz denir. Manometre kapal kaplardaki gazlarn ........... lmek iin kullanlan alettir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

63

RENME FAALYET6 RENME FAALYET-6

AMA
Gazlarn yaylma hzlarn hesaplayabileceksiniz.

ARATIRMA
Gazlar, kat ve svlardan farkl olarak sktrlabilir. Nedenini aratrnz. Odann bir kesinde kapa alan bir esansn kokusunu bir sre sonra dier kede hissederiz. Nedenini aratrnz. Gazlar niin homojen karm oluturur? Aratrnz.

6. GAZLARIN YAYILMA HIZLARI

6.1. Gazlarn Kinetik Teorisi
Gazlar, kat ve svlara gre farkl davran gsterir, gazlarn sktrlabilme, genleme, yaylma gibi farkl davranlarnn nedenlerini bilim adamlar aratrmlardr. Gazlarn zelliklerini aklamak iin kinetik teori (kuram) nerilmitir.

ekil 6.1: Kat, sv ve gaz taneciklerinin grn

64

ekil 6.2: Gaz molekllerinin hareketleri

Kinetik teoriye gre; Gazlar her yne doru hareket eden taneciklerden olumutur. Tanecikler (molekller) aras boluk yannda taneciklerin kendi hacimleri yok saylabilecek kadar kktr. Bu nedenle gazlar sktrlabilir. Taneciklerin her birinin davran dier taneciklerin bulunmasndan etkilenmez. Gazlar oluturan tanecikler birbirleriyle ve bulunduklar kabn i yzeyleriyle arpr. arpmalar srasnda hzlar ve hareket ynleri srekli deiir. Tanecikler arpmalar srasnda deiiklie uramaz. arpmadan sonraki toplam kinetik enerji, arpmadan ncekine eittir. Gaz moleklleri scaklk ykseldiinde daha hzl, scaklk dtnde daha yava hareket eder. Molekl ktleleri kk ya da byk olsun, ayn scaklkta tm gazlarn molekllerinin ortalama kinetik enerjileri ayndr. Gaz tanecikleri birbirlerinden olduka uzakta bulunduklarndan aralarnda ekim kuvveti yoktur. Bu nedenle birbirlerinden bamsz hareket eder.

6.2. Gazlarn Yaylma Hzlar

6.2.1. Difzyon
Aralarnda kimyasal bir tepkime vermeyen gazlar, birbiri iinde her oranda yaylarak homojen bir karm oluturur. Gazlarn birbirleri iersinde veya bolukta yaylmasna difzyon denir.

65

ekil 6.3: Gazlarn yaylmas

Molekl ktleleri farkl olan gazlarn yaylma hzlar da farkldr. Belirli scaklktaki bir gazn molekllerinin hz birbirinden farkl olduu hlde ortalama kinetik enerjileri birbirine eittir. Buna gre; (K.E)1 = (K.E)2 yazlabilir.

MA1 : Birinci gazn mol ktlesi MA2: kici gazn mol ktlesi v1 : Birinci gazn yaylma hz v2 : kinci gazn yaylma hz, olduuna gre,

forml oluturulur. Formle gre; ayn scaklktaki gazlarn difzyon hzlar, molekl ktlelerinin karekk ile ters orantldr. Bu kanuna Graham Difzyon yasas denir. rnek: Hidrojen gaznn yaylma hznn 10 m/s olduu koullarda oksijen gaznn yaylma hz ka m/s olur? Hesaplaynz. (H2: 2 g/mol, O2:32 g/mol ) zm v 1 =Hidrojen gaznn yaylma hz 10 m/s MA1 = Hidrojen gaznn ktlesi 2 g /mol MA2 = Oksijen gaznn ktlesi 32 g/mol v2 = ? Oksijen gaznn yaylma hzn bilinmiyor.

66

Bilinenler

v1 v2

M A2 formlnde yerine yazlrsa, M A1

10 v2

32 2 buradan

v2 = 2,5 m/s olarak bulunur.

Bu rnekte de grld gibi oksijen gaznn molekl ktlesi byk olduundan hidrojene gre daha yava yaylr.

Resim 6.1: Brom gaznn molekllerinin yaylmas

Gazlarn molekl ktleleri zktleleri ile doru orantldr. Bu nedenle Graham difzyon kanunu;

v1 v2

M A2 M A1

d2 eklinde formle edilir. Bu formlde gerekli dzenleme d1

yaplrsa;

formle edilir. Formlde; v1: Birinci gazn yaylma hz (m/s) d1: Birinci gazn zktlesi (g/) v2 : kinci gazn yaylma hz (m/s) d2: kinci gazn zktlesi (g/) Formlde de grld gibi gazlarn yaylma hz z ktlelerinin kare kk ile ters orantldr. zktlesi byk olan gaz daha yava yaylr.

v1 v2

d2 d1

67

rnek: zktlesi 0,18 g/ olan bir gazn yaylma hznn 20 m/s olduu koullarda yaylma hz 5 m/s olan gazn zktlesi katr? Hesaplaynz. zm: v1 = 20 m/s d1 = 0,18 g/ v2 = 5 m/s d2 = Bilinmiyor. Bilinenler

v1 v2

d2 formlde yerine yazlrsa, d1

20 5

d2 buradan d2 = 2,88 g/ olarak bulunur. 0.18

Ayn scaklkdaki kk ktleli gaz molekllerinin yaylma hzlar, byk ktleli gaz molekllerinin yaylma hzlarndan daha byktr. Kapta bulunan gazlar evreye yaylrken kk molekll gazlar kaptan daha ksa srede difzlenirler. Molekl ktleleri farkl iki gazn difzlenme sreleri t1 ve t2 difzlenme hzlar v1 ve v2 ile ters orantldr.

yazlabilir. Difzyon yolu ile gazlar bir birlerinden ayrlabilir. Bu yol U izotoplar U izotopundan ayrlr. Grahamn difzyon yasasna gre gazlarn molekl ktleleri dikkate alnr ve
235 238

v t V1 t2 = formln yeniden dzenlenirse 1 2 v2 t1 V 2 t1

forml oluur. Bu forml

M A2 M A1

t2 t1

M A2 eklinde yazlr. Bu formlde; M A1

t1: Birinci gazn difzlenme sresi, t2: kinci gazn difzlenme sresidir. rnek: Kk bir delikten 1 oksijen gaz ve 1 X gaznn ayn artlarda ayr ayr dfizyon sreleri sras ile 20 dakika ve 5 dakikadr. Oksijenin molekl ktlesi 32 g/mol olduuna gre X gaznn molekl ktlesi ka g /moldr? Hesaplaynz. zm: t1 = 20 dk. t2 = 5 dk. MA1 = 32 g/mol MA2 = X gaznn mol ktlesi bilinmiyor. Bilinenleri

t2 t1

M A2 formlde yerlerine yazalm M A1

68

5 20
bulunur.

M A2 Hesaplamalar yaplrsa MA2 (X gaznn mol ktlesi)= 2 g/mol olarak 20

6.2.2. Efzyon
Bir kapta bulunan gazn, kapta alan ok kk bir delikten bolua kamasna efzyon (da yaylma) denir. Difzyon sabit basnta gerekleen bir olay olduu hlde efzyon bir basn fark ile olumaktadr. Gazlarn efzyon hzlar Grahamn difzyon yasasna uygun olarak deiir.

ekil 6.4: Gazlarn difzyon ve efzyonu

69

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gazlarn yaylma hzlarn inceleyiniz. neriler lem Basamaklar Cam borusu alnz.

Cam boru temiz ve kuru olmasna dikkat ediniz.

Cam boruyu destee tutturunuz.

Cam boruyu destee tuttururken kskac fazla skmaynz. Cam boru krlabilir.

Hidroklorik aside batrlm pamuu cam borunun bir tarafna, amonyaa batrlm pamuu dier tarafa gelecek ekilde ayn anda taknz. Deriik hidroklorik asit ve deriik amonyak kullannz.

70

 Mantarla borunun ular kapatnz.

Bulunduunuz ortamda sis olumamas iin deriik hidroklorik asit ve deriik amonyaa batrdnz pamuu ok hzl bir ekilde cam boruya taknz. Asit ve amonyak solunum yollarna zarar verdii iin teneffs etmemeye alnz. Pamuu pens ile tutunuz.

Gazlarn karlat noktay iaretleyiniz. Pamuklarn olduu yeri iaretleyiniz. Cam borunun ularn kapatarak asit ve amonyak gazlarnn evreye yaylmasn nleyiniz. Cam borunun ularn kapadktan sonra bir sre bekleyiniz. Her iki gazn ald yolu lnz. Gazlar karlat yerde tepkimeye girerek beyaz kat amonyum klorr oluturur. Gazlarn ald yolu hesaplaynz. Oluan beyaz amonyum klorr daha iyi gzlemlemek iin siyah zemin kullannz.

Hesaplama yapnz.

Hesaplamalar Graham difzyon yasasndan faydalanarak yapnz.

Sonular rapor ediniz.

Sonular retmeninize bildiriniz.

71

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 80- 90 cm uzunluunda 2 cm apnda cam boru aldnz m? Cam boruyu destee tutturdunuz mu? Hidroklorik aside batrlm pamuu cam borunun bir tarafna, amonyaa batrlm pamuu dier tarafa gelecek ekilde ayn anda taktnz m? Mantarla borunun ularn kapatnz m? Gazlarn karlat noktay iaretlediniz mi? Her iki gazn ald yolu cetvelle ltnz m? Hesaplama yaptnz m? Sonular rapor ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

72

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadaki maddelerden hangisinin hacmi, artan basnla byk oranda azalr? A) Demir B) Su C) Hava D) Toprak Aadaki maddelerden C:12,N:14,S:32 P:31) A) B) C) D) 3. NH 3 H2 S PH 3 C 2 H 5 OH hangisinin yaylma hz en byktr? (H:1,O:16,

2.

zktlesi verilen gazlardan hangisinin yaylma hz en byktr? A) B) C) D) 0, 2 g/cm 0,1 g/cm 1,2 g/cm 3 g/cm
3 3 3 3

4.

Helyumun (He) yaylma hznn 100 m/s olduu koullarda yaylma hz 50 m/s olan gazn mol ktlesi ka g/moldr? (He:4) A) 2 B) 8 C) 16 D) 32 zktlesi 0,1 g/cm 3 olan bir gazn yaylma hznn 10 m/s olduu koullarda yaylma hz 5 m/s olan gazn zktlesi ka g/cm 3 tr? A) 1 B) 0,8 C) 0,2 D) 0,4

5. 6.

73

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 7. 8. 9. 10. 11. Gazlarn bolukta veya dier gazlar iersinde yaylmasna ................... denir. Gazlar her yne doru hareket eden ................................ olumutur. Molekl ktlesi kk olan gazlar dierlerinden daha ................. yaylr. Scaklklar eit olan gazlarn ................... enerjileri de eittir. Gazlarn yaylma hz molekl ktlelerinin kare kk ile ...........orantldr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

74

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. -273 A) B) C) D)
0

C (mutlak sfr noktas) ka Kdir? 0 100 273 546

2.

"Sabit basn altnda gazlarn hacimleri mutlak scaklkla doru orantldr." Hangi yasann ifadesidir. A) Charles B) Boyle-Mariotte C) Gay-Lussac D) Graham "Sabit scaklkta gazlarn hacimleri basnlar ile ters orantldr." yasas hangi adla anlr? A) Graham B) Boyle-Mariotte C) Gay-Lussac D) Charles " Sabit hacimli bir kapta bulunan bir gazn basnc, mutlak scaklkla doru orantldr." yasas hangi adla anlr? A) Graham B) Charles C) Boyle-Mariotte D) Gay-Lussac "Gazlarn yaylma hzlar molekl ktlelerinin kare kk ile ters orantldr." yasas hangi adla anlr? A) Gay-Lussac B) Charles C) Graham D) Boyle-Mariotte P x V n x R x T eitlilii ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? A) Pnin birimi atmosferdir. B) Vnin birimi litredir. C) Tnin birimi K D) nnim birimi kgdr.

3.

4.

5.

6.

75

7.

Oksijen gaznn yaylma hznn 5 m/s olduu koullarda hidrojen gaznn yaylma hz ka m/sdir? A) 1 B) 4 C) 20 D) 40

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 8. 9. ( ) Scaklklar ayn olan gazlarn ortalama kinetik enerjileri eittir. ( ) Normal artlar altnda (0 Cde 1 atm) btn gazlarn 1 molleri 22,4 litre hacim kaplar. .( ) Gazlar sktrlabilen akkanlardr.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

76

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A B C D C Yanl Doru Doru Doru Yanl

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Doru Yanl Yanl B D A B A

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B A C B D Hacmi Scaklk Mutlak Sfr Mutlak Dogru

77

RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A B Hacmi Basn Ters Artar Hacmdek Az Yere

Akkan Artar

RENME FAALYET-5N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B D D A C Basnc Scaklk 22.4 deal Basnc

RENME FAALYET-6NIN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C A B C D Difzyon Taneciklerden Hzl Kinetik Ters

78

MODL DEGERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

A A B D C D C Doru Doru Yanl

79

KAYNAKA KAYNAKA
DEMR Mustafa, ahinde DEMRC, Ali USANMAZ, Anorganik Kimya, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, Ankara,2002. DLEN Emre, Liseler iin Kimya I, zgl Yaynlar, stanbul,1994. ERDEM elik Necdet, Ali Rza GRLER Varol, Hasan KARABRK, Ayhan NAZLI, Uur Hulusi PATLI, Kimya 1, Srat Basm Yayn ve Datm, 1997. ERDK Ender, Yksel SARIKAYA, Temel niversite Kimyas, zkan Matbaaclk, Ankara, 1993. KARACA Faruk, Liseler iin Kimya I, MEGA Yaynclk Sanayi ve Tic. Ltd. ti, Ankara, 1994. MEB Komisyon, Liseler iin Kimya I, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1992. OXLADE Chris, Stockley CORNNE, Mikroskop, Tbitak Yaynlar, Ankara. YILMAZ Fahrettin, Kimya Lise 2, Serhat Yaynlar, stanbul, 1999. http://egitek.meb.gov.tr http://www.skoool.meb.gov.tr www.aof.edu.tr.

80