e Lamartin sonu BI~DUIC .~'~ 'lfOAKIVE TARiHi s.

cil SONUN BALANGICI C TRKYE TARH 1 beinci cilt Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslmtr Resimkopya: Remaver 1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz Tarihimize mn, mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi mill ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanmbinlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK Tercman Gazetesi Sahibi

XVI 1098 bir ara Kbrs valiliinde bulunmu ve deniz savala~ nnda Trklere ok yararlar dokunmutu. lstanbul'a getirdili ve dolaysyla Padiahn ve Donanmann hazinesini zenginletiren ganimetieri ve tutsaklan sayesinde h~lk arasnda byk bir hret yapmt; zarafeti, nezaketi, yakkld ve ustaca yrtt dalkavukluu ile gen Hkmdarn kalbini kazanmasn bilmiti. II. Osman, btn rakiplerini srmesi iin yeni Sadnizama izin verdi. Eski Sadrazam kz Mehmet Paa, btn serveti dinden alnm olarak Suriye'de hayatnn son gnlerini yaamaya mahkum edildi; iki hkmdaro Taht'tan indirUmesine ve kmasna karan Kzlaraas, geldii yer olan Habeistana srlerek entrikalarnn cezasn ekmeye yolland; Sultan Osman'n lalas olan Hoca, Padiah zerinde fazla etki sahibi olmaya balaynca Mekke llerine yollanmakta tereddt edilmedi. Bunca ehzadenin ve patHahn anneleri olan Safiye Sultan'n lm ile Saray onun hakimiyetinden kurtuldu. Ondrt ylbk srgnden sonra sahip olduu otoriteyi, I. Ahmet'in sevgili hanm Ksem Mabpeyker Sultan'a terkediyordu. Padiahn henz ocuk olan kal'deleri Murat, Sleyman, Kasm ve brahim bu Sultarim ot:u.klar idi. I. Ahr.1et'in gzdesi olduu yllarda, rakibesi ve ll. Osman'n annesi Mahfirii.z Haseki-Sultan ile sk bir arkadalk ba~ kurmutu. Bu iki Haseki, Sultan Ahmet'in lmnden sonra kaderleri ne olursa olsun, oullannm hayat iin birbirlerini sevmeye ve desteklemeye karar vermilerdi. Szne sadk kalan Mahfirii.z Sultan olu Osman', eski Saray'da kalan Ksem Sultan ziyaret etmeye ikna 1099 etmiti. itibarlarn ve gzelliklerini kaybeden Sultanlar iin bir nevi canl canl gmlneo trbe olan bu eski Saray imdiye kadar hibir Padiah tarafndan zi. yaret edilmemiti. Eski ve yeni harem arasndaki samirniyetn anneleri ve evdeleri kskandraca dnlmt. Babasnn bir gzdesi uruna ilk defa Il. Osman, saray maiyetinin kukularn uyandracak bir teebbste bulunuyordu. Ksem Sultan'n erefine verdili drt gn, drt gecelik elenceleri kabul ederek, eski saray'da zevk dolu gnler geirdi. XVII Bodan voyvodas Graziani ile Lehlilerin anlamas Bab- Ali ile Lehistan Cumhuriyetinin arasnda derin anlamazlklar dourdu. skender Paa, Lehistan ile ~dan ovasnda savalar verdi. Muharebe esnasnda kltan geirilen yirmibin asker ile savatan sonra bakaldrd. klan iin idam edilen onbin tutsak bu sratli muharebenin tek sonucu oldu. Lehliler, Dniestr'i gemeyecekler: ini, sava tazminat olarak yroin dka altn vereceklerini ve yllk vergiyi iki misline karacaklarn ne srerek bar istediler. Rehineler gndererek skender Paa'nn mitzakereler ei>:a:onda emin olmasn istediler. skender Paa, Trklerin rehinesi olarak Knm'h Prens Kantemir'i Lehlilere yollamay teklif etti. lskender Paa kendisine bu teklifi aklaynca Kanemir birden,

Sen gavur mu oldun? Otuz yldr khcm onlarn babalarnn ve oullannn kanlan ile suland ve sen kalkp beni onlara teslim ederek kaza geirilmemi, sonra da hafif atete kzartlmam istiyorsun! Lehliler ile ancak kl vastasyla konuulur dedi \'e Naima~ 100 nn naklettiine gre gzler arap kadehi gibi kpkrmz bir halde divan teketti. skender Paa'nn tekiifte bulunduu dier askerler de Kanemir'in rneini takip ettiler. Lehliler bozgun halinde Dniestr'in kysna ekHmilerdi. Nehri geerken dzeni bozmak istemeyen ve nce svari birliklerinin gemesini uygun bulan kumandanlarna kar, adetleri olduu zere, ayaklandlar. Ba bozukluk devam ederken, Trkler nehrin kysna eritiler. LehlUerin k.krtmasyla ayaklanm olan Bodan voyvodast Graziani, bozgun esnasnda ldrld ve kellesi stanbul'a gnder.ildi. Leh ordusu ileri gelenlerinden Kalnowski Dniestr'i gemeye alrken atyla bouldu; kar kyda yakalW,!an Zolkievsky'nin kellesi Saray'n kapsna asld;. bu cesur ve grltc soylular arasnda sa kalan Koniepolsky Yedi Kule zindanlarna atld. Krkbin Lehlinin cesedi Dnies~r kylarnda kald. Bu zaferler Giizelce Ali Paa'nn gururunu ve kstahln tahrik etti; btn Hristiyan devletlerin elilerine malupmu gibi muamele etti. Venedik Cumhuriyeti'nin stanbul temsilcisi ve Graziani'nin kaympederi Borissi, Devletinin ikayetlerini bildirdii iin boduruldu. Avusturya mparatorluunun boyunduruu altnda yaayan ve II. Ferdinand'a bakaldran Bohemya ve Macaristan elisi, Divan ortasnda bodurolmak veya falakaya yatrlmakla tehdit edildi. Sadrazarnn sert ve haris davranlar Padiabn hazinesini dolduruyordu. Kurban Bayram mnasebetiyle Hkmdarna onsekiz gen cariye, yirmi Acem at ve inci ilemeli yz kaftan armaan etti. imparatorluk ba 1101 defterdan vergi toplamada yumuak davrtcnd gerek., esi ile Yedikule'ye hapsedildi ve ahsi servetinden iki milyon altna el konuldu. Kbrs adas yll!k vergisinin d.,;nda krkbin dka altn daha vermeye mecbur edilc, ii. ran ile Bab- Ali arasnda dei toku edilen bediyelerin listesi bile Doulularn muhayyilesini aacak niteliktedir. Bin adet.in porsenetinden antika vazo, krk kadife hal, ana karnndan karlm deve tynden altm seccade, ksraklar, filler, kaplanlar, ge:gedanlar, nihayet fevkalade gzellikte cariye kzlar iki Devlet arasndaki sahte ve nankr dostluu salamlatrd. Bu debdebe arasnda bir Saray cinayeti ortal kartrd: Mahfiri'z ~ultan'n, zekas ve erkeke mizacndan dolay annesine bouna mit verdii ehzade 12 Ocak 1621 'de dilsizler tarafndan bouldu. Devletin ya. sas tabiatn yasasn dinlemiyordu; ancak zekaca gerilemi olanlara yaama hakk tannyordu. Kendisini anasnn kollarndan almaya gelen dilsizleri gren talihsiz ehzade, Osman, Osman dilerim Tann senin de mrn ksa klsn ve tahttan etsin. Nasl benim hayatm elimden alyorlarsa, senin de hayatn yle alsnlar diye yakarmtr. Bu gaddar tedbiri gen Hkmdara ilham

ettirdi~ srada zaten bbreklerinden hasta olan Gzelce Ali Paa, cinayetin zerinden birka gn ge. meden ld. Mutaassp ve akn bir Arnav1t olan Ohrili Hseyin Paa sadaret makamna getirildi. Yenieri ocandayken bostanc olmutu; hayatta kabul ettii tek dstur btn topraklarn Padiaha ait ve efendisinin iradesinin lahi bir buyruk olduudur. Her otori. teyi arla; dolays ile felakete gtren, cehaletin kkrtt mtehakkim adamlardan biriydi. Gen Osman' JJ02 onsekiz yana bast srada zaten malup olan Lehis. tan zerine bir sefer yapmaya tevik ediyordu. ~dirne. yolu zerinde ordusunun bamda ilerleyen Padiahn birden nne f,rlayan drt dilencinin hayknlar, yrtk elbiseleri ve hareketleri atm rkerek aha kalkmasna sebep oldu. Korkusu, bir anda gen Sultan zalim yap:verdi. Elinin iareti ile drt dilencinin kellesi yere yuvarland. XVIII Tona'nn sa kysna gelinip birliklerin karya ge. mesi iin kprler kurulurken Gen Osman atas Kanuni Sultan Sleyman'n zrhlann gitmi olarak askerlerinin nnde gzkt. Onun gibi byk iler baarmay mit ediyorsa da, sadece tutsaklara ok atmak ve gelii gzel vurmaktan baka birey yapamyordu. Soukkanl zulm askerlerini kzdnyordu. Hotin nlerine geldiklerinde altmbin Lehli, Osmanl ve Knm kuvvetlerinin darbesine kar koydu. Bu ~uraklamann acs Sadrazamdan kanld. Diyarbekir beylel'beyi Dilaver Paa Sadrizan oldu. Avusturya, Rus. yn, Fransa, Papa ve Macaristan'dan yardm gren Ldliler bu sefer de Trklerin yzbin kiilik ordusuna baaryla dayandlar. Uzun seferin sonunda her iki taraf da dkt ikiyzbin kiinin kanianna 'delecek bir kazan elde ederneden bar imzaladlar. Bir an nce stanbul'a dnine arzusuyla yanan Gen Osman, Edirne'de raslad odala iak oldu. Bu cariye de Hrrem Haseki Sultan gibi Slav kanndan geliyordu ve Osman' kendisine tutsak edecek meziyetlere sahipti. 1103 Asl ismi Miliclia olan bu cariye Knmllar tarafndan Kuyucu Murat Paa'ya armapn edilmi, onun lm zerine Kzlaraas'nm eline gemiti: kz baba gibi seven ve byten Kzlaraitas sonunda onu azad etmiti. lk grte gzelliline hayran kalan Gen Osman hemen Miliclia ile evlenmeye raz olmutu. Aklanndan bir <>ilu omu, baba olmann verdiji sevin ak.na eklenince bu kle kadn Harem'in tek bakimi haline gelmiti. stanbul'a dnen Padiah, rakibi Gzelce Ali Paa'mn lm zerine srgn bulunduu Mekke'den yeni gelmi olan lafas mer Efendi ile karlat. Lala ile Kziarajas Sleyman Efendi, daha nce ehzade Mehmet'in ldrlmesinde yaptklar gibi, gen Padiab tesir altna sokmak zere anlatlar~ Anne olan ve gitgide gen Hkmdann kalbini biraz daha fazla el~ eden Rus Haseki, saray'da durmadan elenceler tertip ediyorou. Bu eAiencelerin birinde Haseki-Sultan, Lehi.stan seferini temsil eden gsterileri seyredel1ken patlayan bir tfek kk ehzadenin lmne sebep oldu. mparatorluu veliahtsz brakmak endiesiyle hareket eden

Gen Osman eriatn msaade ettiji nisbette kadnla evlendi. lmparatorltiun yksek rtbeli kiilerinin kzlann seerek siyasette deta sahibi olduunu gsterdi. Pertev Paa'nn kzn aldtktan sonra eyhlislam'n kz ile nianland. XIX Bir diktatr iin yasalan inemek, hatkn geleneklerini iDemekten daha az tehlikelidir; Padiahlann, 1106 . ,., arsna giderek silah satm almak istediler; fakat silihlann yalvarmalara sonunda vazgetiler ve o geceyi kialarmda geirdiler. xx Kapal kaplan ar~mda Saray'da tam bir kargaa .. lk hkm sryor, her kafadan ayn bir ses kyordu, Haik tarafndan dncelerine daima sayg gsterilen ulemiy Saray'a aAnn olan Gen Osman onlara bu kankln sebeplerini soruyordu: cPadiahn Mekke' .. ye Hacca gitmesinin askerleri endielendirdiAini ve kendisine bu konuda At verdiini bildikteri Lala ile Kzlaratlsna di bilediklfrini anlattlar. Padiah inatla cevap verdi: Gidin onl~ra syleyin, Anadolu'ya sefere kmaktan vazgetim, ama ne Lala'ma, ne de Kzlaraasam azletmeyeceim! Vaktin ge olmas ulema'mn o gece bu haberi asrerlere iletmesine engel oldu; halbuki o gece bil" sr uydurma haber asker arasanda dolat durdu. Bostan cilarn Saray'da hazrlanarak yenieriler zerine ani bir saldrya geecekleri syleniyordu; bostanclara ise yer. ierilerin top getirerek Saray'n kaplannda ve duvarlannda gedikler aaca anlatlyordu. XXI 19 Mays 1622 gni.i gne, bu sylentilerle alkalanan ehir zerinde doAdu; Fatih Camii'nin avlusunda karargah kurmu olan yenieriler, grmeler yapmak zel'e ulema'y yanlarna davet ettiler. Ulema da kazan kaldrm askerlerin karargahiarna gitmeyeceklerini 1107 f~kat Atmeydan'nda toplanlrsa grmeyi kabul edeceklerini bildirdi. Bu szler zerine asiler sabah nama. zn kldlar ve defa Tanr'nn adn zikrettikten sonra dzen iinde Atmeydanna doru ilerlemeye baladlar. eyhlislam yannda stanbul Camilerinin en mehur oniki vaizi ile onlar Atmeydan'nda bekliyordu. Askerlerin iki katibi, Halil ile Feridun, Kapkulu Ocaklannn sulu grd ve idam edilerek cezalandrlmasn istedii alt kiinin adn tayan listeyi takdim etti. Kelleleri istenen alt ahs unlard: Lala mer Efendi, Kzlaraas Sleyman Aa, Sekbanba Nasub, Kaymakam Ahmet Paa, Badefterdar Baki Efendi ve nihayet Sadrazam Dilaver Paa. eyhlislam ile ulema bu adlar zerinde bir mddet mnakaa ettikten ve bilhassa o sefere kar olduunu bildikleri Dilaver Paa'nn adna itiraz ettikten sonra Gen Osman'a Kapkulu askerlerinin artlarn bildirmek zere Saray'a dndler. Padiah onlar dinledikten sonra, Brakn bu sefil ayak takmn; kardklan dzensizlik iinde boulup gidecekler dedi. Buna cevaben eyhler, Padiahm asilerin istedikleri verilmezse, kendiliklerinden alrlar;

anl dedeleriniz benzer durumlarda hep asilerin isteklerine ba7. fedakarlklar yaparak cevap vermilerdiro dediler. Birden sert bir k yapan Gen Osman: Susun, sanki asilerin szcs imi gibi konuuyorsunuz, bir kelime daha sylerseniz banz vurdururum diye bard. Bu buyruu alan ulema sustu, fakat Padiahn inat11 08 lndan dolay kzn deil de endie duymu bir ifade taknd. Eski sadrazamlardan yal Hseyin Paa, ya. nn ve hizmetlerinin sadakatine glge drmeyeceini bildiinden Gen Osman'n ayaklarna kapan';l. Padiahm biz senin nnde bir hiiz; eer asiler benim de bam isterlerse bizi unut ve kendini kurtar. mak iin bizi feda et!)) diye yakard. Sultan Osman bu sahneden duygulanmt, fakat yumuamad. eyhlisJam ile ulema rehine gibi Saray'da bir daireye kapatldlar ve isyann Saray'n dnda bymesine gz yu. muldu. XXII Padiahn cevabn getirecek olan ulema'nn gecikmesi, Atmeyda'nda bekleyen asilerin Saray'n bostanclar ve topular tarafndan korunmaya balad ve ulema'nn hapsedildii yolunda kanaat getirmesine sebep oldu. Aralarndan biri Saray'n iinde olup bitenleri anlamak maksadyla Ayasofya'nn minarelerinden birine kt ve Topkap Saray'nn iine bir gz att; bahede kimseyi gremedi. Herhangi bir direnme ile karlamayacaklarn anlayan csilerin creti daha da artt; hep beraber birinci aviuyu igal ettiler ve i;kinci aviuyu ayran duvarlarn zerine ktlar. Saray'n odunluuna da. lan yenieriler silah oJmayanlara odun dattlar; Pa~ diabm dnmesi ve isteklerini kabul etmesi iin birinci avluda birka saat beklediler: Arada srada il_s!rinden biri haykrarak Lala'nn, Kzlaraasnn ve Sadrazarnn kellelerini istediklerini h~trlatyordu. Dilaver Paa'nn tek kababati bir gn 1109 (;nce Sarayn asilere kar savunmas ve ilerinden bir kan ldrtmesiydi. XXIII Sonunda ikinci avlunun kaplar menteelerinden sarslmaya balad Ye asiler ikinci avluya dolutular. Ayn bekleyi, ayn sessizlik ve ayn ha)1krlar devam etti. Birka akaas tarafndan korunan Bab- Saadet odunlada saldran yenieriterin nnde ykld. Hanedana kar duyduklar saygdan dolay bir an tereddt eder gibi oldular. Saray'n i avlusunda bir ta sra zerinde oturan ulema'dan biri ayaa kalkt yavaa askerlere ilerleyerek, Bizim szmz bir ie yaramad; gidin kendiniz syleyin dedi. Kalabalk nce ekinerek ieri girdi; isternek cretinde bulunduu eylerden dolay tereddt eder gibiydiler. Her zaman olduu gibi bir tek ses kalabahn ortak duygusu oluverdi. Bir kiinin umutsuz bekleyiinden mi, yoksa su ortakl yapan birka haremaasnn kkrtmasndan m olduu anialamayan bu ses, Sultan Mustafa'y istiyoruz diye haykrd. Sanki bir anda kararszlktan kurtulmu gibi olan

knlabalk hep bir azdan, Evet, evet Sultan Mustafay isteriz!,, diye cevap verdi. Dncesiz bir buyruk alm olan asiler bir anda Sarayn ak kaplarndan ieri daldlar ve avlular ile daireleri igal ettiler. Nereye gideceini bilmeden saa sola kouuyorlar, labirent gibi koridorlarda ve kklerde doluarak giderek daha iddetle, Sultan Mustafay isteriz!,, diye haykryorlard. ? 1 D Kendileri iin mehul olan bahelerde, dairelerde, avlularda dolaan . uursuz kalabalk nne nihayet bir eyh kt ve eliyle }Jar~mi gsterdi., Haremin bulunduu yer bahe tarafnda kaln ve kapsz bir duvarla evrihniti.Kubbe;in pencerelerinden ieri girmek isteyen askerler odunlar duvarn nne ydlar. Durmadan Sultan Mustafay aran kalabalk pencereleri krmaya devam edenken, derinden bir ses, Sultan Mustafann bulunduunu bildirdi. Bu ses zerine bsbtn gayrete gelen yenieriler, son nefeslerine kadar efendilerine sadk olmaya karar 'ermi birka zenci haremaasnn aadan attklan oklara ramen kubbeyi deldiler, iple aa sarkarak mahrem sarayn avlusuna ayak bastlar. Nihayet ahmak Mustafa'y dairesinde bir sedirin zerinde yar yatm bir Ilalde buldular. Hemen ayaklarna kapanarak, Padiahm ordu darda sizi Taht'a oturtmak iin bekliyor dediler. Budala padiah, hal'edilmesinde olduu gibi yeniden Taht'a kmasn da anlamamt; sadece Susadm diyebiJdi. Ayaklanmann bandan beri yiyecek ve su verilmeyen Mustafa'ya kubbedeki yenieriler su yetitirdiler. Kubbe'den Harem'e giren yenierilerden biri eski Saray'a koarak Mustafainn annnesini buldu, olunun hayatta olduunu ve onu Taht'a geireceklerini bildirdi. XXIV Olunun bodurtalduunu sand iin mitsizlik iinde olan, fakat durumu renince sevincinden deliye dnen anne ne yapacan bilemezken, Mustafa yenierilerin dltri stnde "tanarak halka gsterilmek ze1111 e eyhlislam'm atma bindirilmiti. Fakat atm stnde dik durmas iin iki klesinin yardmlarana ramen akmhmdan ve ahmaklndan yerinde duramayan Mustafa, oradan alnm avluda kunlan bir Taht ze. rine oturtulmutu. Kalabaln aLkiar ve hayknlarndan kulaklan uuldayan Mustafa, gzleri. karanla alt iin, etrafndaki kllaran parldamasmdan fena halde rkyordu. I. Mustafa'nn Taht zerinde tehir edilrnai sarasanda, dardaki avlularda ulema ve asiler arasmda baka olaylar cereyan ediyordu. Mustafa'nn ordu tarafndan yeniden Taht'a geirilmesi olay, cretkarane bir ekilde gayesini aan ve halk veya orduyu kkartanlar bile elde ettikleri zaferin amh yznden kedere dren ihtilallerden biridir. Gen Osman'an kayanbabas eyhlislam ile ulema snf, aydn kiiler ve Mustafann ahmakln hekesden iyi bilen Devlet adamlan olarak, kt tlere kulak veren bir gen Padiah yerine hibir A\id anlamayacak derecedeki dengesiz yarata Taht'a geirmek gibi bir fikre asla sahip olamazlanh. Sadece Lala ile Kzlaraasnn aziedilmesini istemilerdi.

Hayret ve dehet iinde budala Sultan'n tahta oturtulmasn seyredenler, bu olayan halkn ve ordunun uursuz hareketlerinden biri olduunu ve sonunda Dev. let byklerinin karak askerleri do~ yola getireceine inanyorlard Bu yzden onlarla Mustafa'y kurtaranlar arasmda iddetli bir mnakaa balamt. I. Mustafa'y isteyen seslerin ilk duyulduu anlarda Gen Osman'n Harem'e smmasn ve Lala ile Kzlaraasm asilere teslim etmesini tlemilerdi. En son anda kendisini kurtarmak iin bu iki zavalhy rehine 112 olarak tutan Gen Osman Saray'n gizli bir kapsm aa. rak iki adamn askerlerin kucana att. Lala ile Kzlaraasnn paralanm cesetleri askerlerin gaddarln gidermemiti; hala ok yaa Sultan Mustafa sesleri duyuluyordu. Ulema askerlere bouna hitap ediyordu: lgnlar, daha fazla ne istiyorsunuz? stediklerinizi fazlasyla elde ettiniz; haydi ~mdi Padiahmz rahat brakm. Askerler ve halk buna alayl bir ekilde cevap veriyorlard: stediimizi elde ettik; Sultan Mustafa'y Taht'a geirdik. eyhlisH1m sonunda mdahale etmek zorunda kald: - Kardeler, yoldalar, Sultan Osman sizi selamlyor ve kutluyor. stediklerinizi size teslim etti, eer baka istedikleriniz var:sa onlar da verecektir; onun adna sz veriyoruz; fakat hak etmedii Taht'a oturan Sultan Mustafa'y korumakta devam ederseniz kendinizin ve btn Osmanllarn felaketini hazrlarsnz. Gelin szmz dinleyin. Askerler cevap verdiler. <<- :unu sylemek n ok ge kaldnz; biz imdi Padiahmz Mustafa'y bulduk, siz de bizimle beraber ona itaat edin. U!ema inatla srar ediyordu: Hayr, Sultan Osmari tahtta olduu srece bu mmkn deildir. Halkn ve askerin iinde en sabrsz olanlar birden parladlar. <<- Biz kanun falan dinlemeyiz; ite sizleri sessizlie veya imparatorluu verdiimiz Padiaha itaate mecbur edecek ey diyerek khlarn, baltalarn, odunlarn gsterdiler. eyhlislam ile eyhler kendiliinden 1113 bymesine izin verilen isyann artk bastnlamayacan anladlar. lerinden biri korkudan ld, dierleri ilerinden nefret ettikleri Sultan Mustafa'y yksek sesle tandlar. Buyruklar zerine minarelere kan mez. zinler btn ehre Osmanllarn yeni Padiahnn I. Sultan Mustufa olduunu ilan ettiler. Budala Padiah klelerinin ~ardmyla bir arabaya bindirildi, halk ve yenieriler atlar skerek ara:bay srklemeye baladlar ve annesine takdim etmek jizere eski Saray'a yollandlar. Anne ile oul birbirilerine sarlarak, birka gn nce Gen Osman'n buyruu ile bodurulan Mahfiiz Sultan ile olunun aki:betlerine uramadan baanya kavutuklar iin sevindiler. XXV Bu arada hala ortalkta grnmeyen Sultan Osman asil~ri endielendirmekte devam ediyordu. Kyafet deitirerek skdara kat&, orada kendisine sadk yenierHer ile ehre dnecei, asileri cezalandrp Sultan

Mustafa'y boduraca hakknda sylentiler alm yrmt. Padiahlarnn gvenini salamak endiesiyle hareket eden yenieriler Sultan Mustafa'y yanlarna almlar ve geceyi geirmek zere karargah kurduklar camiye gitmilerdi. Nitekim Osman, skdara kamak iin Harem daiesinden km ve deniz kysna inmiti, fakat Sa- ray iindeki kargaalklardan korkan kayklar ka. mlard; bu sefer eski veziri Hseyin Paa yenieriierin klasna yakn olan ehzadelerin camiine snm, desteklerini salamak iin grmelere hazrlamyord u. Hseyin Paa, yenierilerin a gzlln bildii iin yanna altn dolu keseler almay ih!flal etmemiti. 1114 Yolda giderlerken Hseyin Paa'yayaklaan hizmetkarlardan biri: uYenieriler baka bir padiah Taht'a geirmiler iken, Padiah onlarn kiasma bu kadar yakn bir yere gtrmek doru olur mu? diye sormutu. Mukadderata kar dini bir tevelcltl ile balh olan Hseyin Paa, Devlet ve kader kime nasipse onun olur; Padiahn kim olacann nemi yok, i ki dnyann nizam bozulmasn diye cevap verdi. Osmanl Devlet adamlarnn dilinde dnya demek mparatorluun bakenti demekti. XXVI ehzade Cami'i'ndeki bilinmeyen dairesinde, adamlarnn isyann ho karlamam olan Yenieriaasn huzuruna aran Sultan Osman eer yenierilerin dzenli bir ekilde klalanna dndkleri ve Mustafa'y teslim ettikleri takdirde, her birine elli dka altn, birer para atlas kuma vereceini ve gndeliklerine on ake zam yapacan syledi. Kumandanlarnn bu teklifle geldiini gren yenieri subaylar itaate ynelir gibi oldular. Gn doarken yenierileri avlularnda topladlar. Yenieri aas konumasnn her taraftan duyulmas iin ykseke bir yere kt; fakat gvensiz askerlerden b~zlar bir tuzaktan ekiniyorlard; Aalannn geceleyin Osman'n adamlar ile grtne dair baz eyler kulaklanna alnmt. Daha kumandanlar Sultan Osman ile anlamaya gitmeleri iin ilk szlerini sylerken, n aa, alak diye banmalar koptu. llerinden biri aniden yerinden frlad, Aa'y merdivcnlerden na ekti; havada parlayan binlerce kl 1115 Aa'y son nefesini vermeden parampara etti. Aa'nn kahyas ile avuu, Osman'n sakland Cami'ye kaarak cinayeti haber verdiler. Sultan Osman ve yanndakiler. kendi sonlarn iaretleyen bu cinayetin tafsih1tn dinlerler:ken, birka yenieri Eski Saray'a gidere,k hem Valide Sultan selamlamaya, hem de olunun ahmakln bildikleri iin mparatorluu idare edebilecek bir Sadrazam semesini is. terneye hazrlanyorlard. Okuma ve yazmas olmayan Valide Sultana yardm eden bir yenieri, asilerin rludaklar arasnda ilk telaffuz edilen isimleri Devletin yksCik. makamiarna tayin ediyordu. Durumdan haberi olmayan I. Ahmet'in damad Davut Paa, Sadrazam; halkn Sultan Mustafa'y oturttuu arabann yannda atyla refakat etmi olan Dervi Aa

imrahor; bu tayinleri yazan yenieri de Saray mabeynine getirildiler. XXVII Fakat halk ve yenieriler otoritelerini ve babozuk intikamlarn almak iin Sadrazarnn veya bir evhhlislamn msaadesine gerek grmyorlard. Aalarnn saraynda muhafaza etti.kleri Padiah msveddesinin etrafn evirmiler bir hareket, bir haykr veya bir di. leke ile askerlerin derhal yapmaya hazr olduklar emirleri kendi arzularna gre kartyorlard. Lala . mer Efendinin, eski Sadrazamn, Nasuh P~ann, Ba, defterdar Baki Efendinin idam fermanlar onlar ldrldkten sonra karlyor; Kaymakam Ahmet Paa ile btn vezirlerin adlar dmanlar veya rakipleri tarall 16 fndan sylendike idam fermaniarna alklar arasnda ilave ediliyordu; Gen Osman'n meyhaneler ve fuhu yuvalar hakknda son zamanlarda aldrd btn tedbirler ve yasaklamalar iptal edildi. Medeni haklarn ortadan kaldrlmasna her zaman mii.sait olan askerler, oyuncaklar olan yeni Sadrazamdan mparatorluun bundan byle bir Orta'nn yardmyla en sert ekilde idare edilmesini ne srdler. Ne kabul etmesini, ne de reddetmesini bilen Sultan Mustafa, yannda mrebbiye gibi duran iki klesinin ikaz etmesiyle ban sallyor ve hereyi kabul ediyordu. XXVIII Kialarnda Aalarn katleden yenieriler, ilerindeki baz hainterin yol gstermesi ile II. Osman'n peine dmlerdi. Gen Padiahn pek iyi saklanamad imaretin mutfan gsteren hainler sayesinde ieri gi~en yenieriler Sultan II. Osman' hasrlarn altnda saklanrken ele geirdiler zerinde e1bise olarak bir gmlek ve bir tnik, banda sank Qlarak Haremaalarnn giydii cinsten kee klal vard Belki ac bir ekilde alay etmek istediinden, belki de acdndan, bir yenieri kendi sann Padiah'a giydirdi Dierleri gen Hkmdan ite kaka ve ar .kfrler savurarak darya kardlar, temin edilen topal ve uyuz bir ata bindirdiler. Bu ekilde halka tehir ettikleri kimse bir gn nce, Osmanllarn deyimiyle, Yeryzne glgesini drerek herkesi titreten Hkmdar' d. Eski Vezir-i Azam Hseyin Paa ile hastancba Mahmud son ana kadar efindilerini te).ik etmek iste1117 medi klerinden ayn yerde yakalanmlard; onlar da yenieriler tarafndan uyuz atm ayaklar dibine atldlar. Daha nce meyhanelerde sarho olup rezalet karan yenierileri balam olan Mahmud'un hayatma kylmad. Fakat Lehistan seferi srasnda kendilerini ate hattna sren ve askerin krlacan ileri srenlere, <<Bana ne! Benim iin nemli olan .zaferdir. Padiah'n askere jhtiyac m var? Eer binecek eek bulamaz~ ak, atlara bineriz, diye cevap veren yal Sadrazam Hseyin Paa'y affetmediler. ine giydii zl'h sayesinde kalbine doru savrulan kl darbelerinden korunduu iin kafasn kestiler ve cesedini Gen Osman'n nne attlar. Kendi sefil durumunu bir an unutan II. Osman, '' Heyhat, hi olmazsa bu adam susuzdu; eer onun

tlerini dinleseydim, bu felakete uramazdm diyerek gz ya dkmtr. Bu asil serzeni bile askerleri yumuatmad; herey, hatta iinde bulundukian durum bile kubanla~ larn aleyhine dnyordu. Eer korkaka davranlrsa lanet ediliyor, cesur olursa nefret gryordu. Baz yeEieriler hal.k gldrrnek iin Osman'n bu gece de bostancilar ile ehri dolap mcyhanelerde ien askerleri yakalatp yakalatmayaca~n soruyor; daha ciddi ve daha kindar olanlar, Tuna'dan Frat'a kadar lkeler fethedenlerin Osman'n silah altna almak istedii Trkmenler mi olduunu soruyordu. lerinde daha alak ve hain olan bir yenieri atn yanndan gidiyor ve arada Padiah'n hacan skarak acdan haykrmasna sebep oluyorr.. .dl8 Halkn tutup getirdii Sultan I. Mustafa'nn yer ald cami'nin karsndaki Yenier.i kiasma getirilen Osman'a, halk, toplanm nefretle bakyordu. ki Padiah ve iki dnem kar karya gelmi, aralarnda sadece bir meydan bulunuyordu. Halkn bir ksm Sultan Mustafa'ya sevgi gsterilerinde bulunurken, dier ksm Gen Osman'a kfr ve lanet yadryordu. Bu kadar garip bir saltanat deiikliinin trajik grnm ve uyandrd merhamet nihayet kalabab etkilerneye balamt. le ezan iin minaretere rkan mezzinlerin sesini duyan bir ksm asi, bunun Osman'n idam iin bir iaret olduunu sand. Bunun zeine kalabalk klaya doru dnd ve yenierilere seslenerek, Osman'n Taht'tan indirilmesini kabul ettiklerini fakat asla ldrlmemesini istediler. Sultan Osman'n bulunduu odaya gelen Sadrazam Kara Davud Paa, gen hkmdan iteleyerek pencerenin nne kard ve henz idam edilmediini gstererek halk yattrd. XXIX Halkn kendi lehine bir tutum taknmasndan mitleneo II. Osman belki muhafzlarnn kalbini ve a.kln elebiiirim umuduyla, Hnkarnza ne yapmay tasarhyorsunuz? diye sordu. Bandaki gln bal atarak, gz yalar iinde yenierilerden zr diledi ve belki gnn birinde kendilerinin de byle merhamete muhta bir duruma debileceklerini hatrlatt. Davud Paa ile odada bulunan cebeciba hemen Osman'n soluunu keserek daha fazla ortal kar1119 trmasna engel olmak istedi ve elindeki kemendi Padiab'a doru sallad. Gz ucuyla onun hareketlerini takip eden Osman hemen elini kemendin dm ile boynu arasna soktu ve boulmasn nledi. Yenieri subaylan cebecibana, byle bir anda acele etmemesini, Osman'n bayatnn balanmasn isteyen balkn gz nnde kendilerinin sorumlu olacaklan bir harekete giriilmemesini tenbib ettiler. !damn, himayesi altndaki budala Padiah'n saltanatn, Valide Sultan'n nfuzunu ve kendi kudretini teminat altna alacaiJndan emin olan Kara Davud Paa baklan ile cellatlara cesaret veriyordu. Osman kendisine dnerek, Be hey zalim ben sana ne yaptm ? ki defa seni lmden kurtarmadm m? Divan'n elinden ald riitbeleri tekrar iade etmedim

mi? Bana bu kinin nereden geliyor? diye haykrd. Biraz ilerden durumun Sultan Osman lehine yumuadn farkeden Sultan Mustafa'nn annesi, cO ylandr, szn dinlemeyin; elinizden kurtulursa, bibirinizi canl koymaz. diye cellatlar tevik ediyordu. Valide Sultan'n sesini duyan Davud Paa ikinci defa cellatlara iaret etti; fakat araya giren subaylar balkn merhametine kar gelmek istemedikleri n kemendi kardlar. yice cesaretleneo II. Osman yenierilerin bana dnerek, Bu grevi sana kim verdi? diye sordu. Subay, Sultan Mustafa diye cevap vel'ince, - Sultan Mustafa delinin biridir; kendi adn bile bilmez; gel a u pencereyi kullarma hitap edeyim dedi. Tesir a1tnda kalan subay klann avlusuna bakan pencerelerden birini at. lmeyi kabul etmeyen 1120 gen bi: adamn hayatta kalma gds tahttan indiriten bir Hkmdar'n bir trl kaybolmayan irade g c, hayatta kalmas iin halktan gelen stekierin ruhuna verdii mit kendi yerine )kardklar rakibinin budalalnn herkes tarafndan bilinmesi ve nihayet yar plak grnm ile gz yalannn uyandraca etkiye olan gveni Gen Osman'a gerekten yreklere dokunan bir .konuma gc vermiti. Askerlerini kedere boarken, Sadrazam' peria:q etti; artk halkn aleyhine dnmesini beklemiyordu: Aalarm, sipahilerim, yenierilerim ve siz babalarm, beni beiimde koruyan, sava alanlannda savunan, divanlarda eiten, Taht'm esirgeyen sizler, eer cehalet, genlik ve aldatlm iyi niyetlerirole kt tlere kulak vermi isem, neden beni, kendi Hkmdarnz alaltacak derecede tahkir ediyorsunuz? Eer beni Padiah'nz olarak grmek istemiyorsanz, bunu bir kelime ile syleyin yeter; hemen Taht'tan iner ve Osmanl adnn erefini dr'en bu davranlarla ne sizi ne de beni lekelerneden bir kenarda lr giderim. Askerlerin arasnda bulunan halk bu szler zerine ~lamaya balad ve tek tk sesler duyulan pimanl belirtmeye balad. XXX Sultan Mustafa'nn annesi, H. Osman'n sesi ve kalabal sarar dalgalanmalar zerine Cami'nin dehlizler. inden km ve dehet bulranlar geiren olunu bir ocuk gibi teselli etmeye gelmiti. Bu Hkmdar msveddesi halk ile askerler arasnda meydana gelen mnaokaalarn grltsn her duyuta yerinF : 71 1121 den s.ryordu. Osman'n taraftarlarnn ieri grp kendisini alaca,n sanyor, bir trl yerinde durmuyor, kaplara, pencerelere koarak, gya kendisine kaacak delik aramak iin zayf parmaklarn kanatrcasna demir parmaklklar zorluyordu. ki klesi onu her defasnda yerine oturtmak iin bir hayli aba harcyorlard. Hem dehet hem de mer.hamet hisleri ile dolu olan seyirciler kendisine ramen Taht'a geirilmi byle bir Hkmdai-'a m., yoksa bir Hkmdar' kabul etmek zorunda kalacak Devlet'e mi acmak gerektiine karar veremiyorlard.

Sultan Osman ise, o sralarda, Cami'nin karsndaki binada hayat ve mparatorluu iin mcadele veriyordu. Yz solmu, yan plak, ba ak bir halde kah Davud Paa'dan, kah halktan, kah yenierilerden kendisine ve Devlet'e acmalarn istiyordu. VaLide Sultan'n hareketleri, Sultan Mustafa'nn lklar, Sultan Osman'n yakariar ve tekdirleri ay. r, ayr veya hep birden kalabahn dikkatini ekiyordu. Daima cellatlar ile kubannn arkasnda duran Davud Paa, halkn dikkatini Cami tarafna ekildii bir andan istifade ederek, nc defa cebecibaya kemendi atmas iin iaret etti. Daha nce de Sultan Osman' kemendden kurtarm olan Muhafzba ydne kemendi havada yakalad ve nefretle cellatlarn suratarna att. lk hrsiar geen ve yava yava yaptklarndan pimanbk duymaya balayan yenieriler subaylarnn bu hareketini alkladlar. Davud Paa bu durum zerine cinayetini ertelernek zorunda kald ve Sultan Osman bir avu yal yenierinin ortasnda lm ile hayat arasndaki Sinir bozucu bekleyiine devam etti. XXXI 1123 vam ettii sokaklardan geen bu kafile talihsiz Gen Osman' Y'edikule zindanlarna sevkediyordu. Deiik duygular altnda kalan halk, kafileyi sonuna kadar takip etti, ancak Zindan'n kaplar kapandktan sonra dald. Halk arasnda dolaan sylentilere gre, Sultan Mustafa'nn bir defa daha Saltanat'ta kalamayacana karar verilirse, piman olmu ve akl bana gelmi olan Sultan Osman yeniden Taht'a geirilecekti. Hanedan'n gelecei ile artk ilgisini kesen her Osmanl'nn ne ka~binde, ne de dileklerinde Sultan Osman'n katledilmesi hakknda bir meyil vard. Yalnzca hakaretlerinde iyice ileri gitmi ve Gen Osman'n hayatta kalinasyla kendi geleceklerinden mit kesmi olanlar gen Hkmdar'n lmn istiyorlard. En bata, iktidarlar ve zellikle hayatlar iin endie duyan Kar~ Davud Paa ile Valide Sultan geliyordu. Yedikule atosunun ar kapian henz kapanm ve dardaki sessizlik kalabaln daldn belirtmit ki, yannda cebeciba ve kUIV'Vetli avularla Davud Paa, Padiah'n odasna girdi. Yirmidrt saattir ektii zdrabn gcn yitir medii ve defa kementten kurtulmu olan Gen Osman, karsndaki drt cellat ile mitsizce dvt. Onsekiz yanda gen bir adamla idam ilerinde tecrbe sahi;bi olmu cellatlar arasnda meyda~a gelen mcadelenin getii odadan uzun mddet haykrlar, feryatlar, inittiler duyuldu. Sultan Osman ne kadar ~fazla dayanrsa Yedikule muhafzlarnn yardmna koabileceini veya dardaki halkn mq,thele edebileceini umuyordu; halbuki muhafzlar parayla kandnlm, halk ise oktan d"almt. (124 Cebeciba sonunda kemendi Osman'n bandan geirmeyi baarm, dm skarken, iki avu ile Davud Paa, Padiah'n bileklerini ayrmaya alyorlard. Buna ramen bu arslann gc ile baa kamyorlard

ki, bu tip iren ilere alm olan Kalenderolu adnda bir celHH Sultan Osman'n erkeklik organlarn skt; korkun acdan kendini kaybeden ve bir an geveklik gsteren Sultan Osman Han boulmutu bile ... Davud Paa Sultan Osman'n kulan keserek, ipek mendil iine koydu ve Gen Osman'n artk lm olduunun ve olunun Taht yolunda rakipsiz kaldnn deliLini Valide Sultan'a yollad. Bu olay Osmanllarn Tanr'nn glgesi dedikleri Hkmdarlarna kar yaptklar ilk affedilmez hakarettir. XXXII Tarih konusundaki derin bilgisi ile insan tecrbesine hizmet etmek isteyen Von Hammer sk sk rklar ve sular birbirleri ile karlatnr. Yine Bizans imparatoru Andronik ile buraya aktardmz sandmz Sultan Osman'n katli olaylar arasnda bir benzerlik bulmutur. Von Hammer yle anlatr: mparator Andronik ile II. Osman'n kaderleri byk benzerlikler gsterir. Andronik, bir zamanlar gazunu oydurduu Alexis Komnenos'u hapsettirdii Bebek'e getirildii vakit, sanki deniz bunca zamandr dalgaianna atlan cesetlerin msebbibini tanm gibi onu olanca hzyla kyya atmt. Okular tarafndan zincire vurulmu bir 1125 halde rakibi zak'n huzurunda bile en i~ren ikencelere maruz kalmtr. nce tokatland, sonra tekmelendi; eskiden gzlerini oydurduu erkeklerin kanlan salarn yoldular, dilerini krdlar; bir eli kesildi, bir. gz kanld ve Vlahernes (Tekfur) Saray'nn Anemas kulesine atlarak hibir yiyecek veya iecek verilmedi. Birka gn sonra teki gz. de karld; ayak takmnn maskaras olsun diye uyuz bir deveye bindirildi ve ehrin sokaklannda dolatnld. Bir ksm . bana topuzia vururken, di~er.leri bandan aaiD idrar dolu kaplar boaltyar ve burun deliklerine ainur tkyordu; bir baka grup her trl pislik emdirilmi sngerleri a~na skyordu. Sonra Atmeydan'na gtrlerek dii kurt ile srtlan heykellerinin arasna iki stun'un yamna asld; ekti~ bunca ac arasnda eYarabbi, ac bana; zaten krlm olan bu kam daha fazla krma diye yakaryordu. Birta.km sefil yaratklar elbi-selerini kopararak kardlar, ilerinden biri elindeki kaz grtlandan sokarak barsaklanna kadar iini paralad. ki Utin kllannn keskinli~ni zerinde denediler. Nihayet son nefesini verdi. Btn bu ikenceler tahtndan indirilmi bir Hkmdar; a imdiye kadar yaplan en ~ren ve en gaddar cezadr; fakat grld gibi Bizans'n vaheti Trklerin Padiahlarna reva grdkleri hakaretleri kat kat amaktadr!,. Bu iki cinayetten birini veya dierini daha iyi gsteniek veya affettirmek maksadyla Alman Tarihi'nin kanl benzetmesinin zerinde durmuyoruz. Sadece. unu diyebiliriz ki, Andronik lm haketmiti. Sultan Osman ise sadece merhamete muhtat. Fakat sulu bir Hkmdar'n yarglanmadan suunun cezaH26 sn grmesi de ayr bir sutur; hukuka, yarglara ve mehamete dayanmadan ceia vermeye kalkan halk~

btn mesuliyeti zerine alr ve intikamn alm olmaktan te insanln erefini lekeler. Sultan Il. Osman'n saltanat dnemi, Osmanl Tarihi'nde cesedinden baka bir iz brakmamtr. XXXIII Geceleyin Sultan Osman'n cesedi gizlice babalannn trbesine gmld. Damadnn idam edilmesine fevkalade zlen eyhiiiislam makamndan istifa etmi, yerine bakas getirilmiti. Sultan I. Mustafa'nn ikinci Saltanat dnemi, zafer ile sonulanan byk isyanlarn sonunda halkn ve askerlerin zihnini bulandran dalgalanmalar ve geriye dnlerle balad. Sultan Mustafa annesi ile Sadrazam Davud Paa'nn saraynda bir gsteriyi seyrederken, toplanan askerler Davud Paa'y ararak alana inmesini ve cinayetinin hesabn vermesini lstediler. , ccNeden sana emanet ettiimiz Sultan Osman' ldrdn? diye sordular. O da, ccOnu, Padiahmz Sultan Mustafa'nn iradesiyle ldrdm diye cevap ver. di. Cinayetin ktlnii bir budalann hayali iradesine mal eden bu cevap o gn iin askerleri tatmin eder gz.kt. Fakat ertesi gn daha .kalabalk bir halde gelerek ~ultan Osman'n ldrld gn kargaalktan istifade ederek kaanlarn kellelerini istemeye baladlar. Bunlar yine Sultan Osman'n Ialas mer Efendi, Kaymakam Ahmed Paa, Nasuh Paa ve dier birka vezir ile Gen Osman'n danmalar idi. Davud 1127 Paa kendi kellesini kurtarmak iin onlar tereddt etmeden teslim etti. Fakat daha nce askerlerin elinden kurtulmu olan kurbanlar Anadolu'nun almaz <la~lar arkasnda kaybolup gitmilerdi. Deli bir hkmdara hizmet etmekten utan duyan ve gururlar ile iht!rasla.rn okayan kendi yalanndaki Padiah'n katledilmesinden fazlasyla mteessir olan olanlar, Sultan Osman'n katledilmesinde J?arma oduu sanlan Kzlara~as'n paraladlar. Cesedini ayakarndan Atmeydan'na asarak, halka Bu Hadm, Valide Sultan ve damad Davud Paa'nn da tevi-. kiyle Sultan Osman Han'n kardelerini de idam ettirneyi dnyordu, dediler. o~lanlar tarafnda~ tahdk edilen yenieriler ve sipahi!er yeniden toplanarak, Hanedan'n son fertleri olan ehzadelerin ba.larn istedii iin Davud Paa'nn ban istediler. Yeni eyhlislam Yahya Efendi, Padiah katlinin sorumluluunun hakl olarak Davud Paa zerinden oldu~nu syleyerek Valide Sultan'dan Sadrazam' azietmesini istedi. Eski su ortaklarnm bile Davud Paa'ya srt evirdi~ ni gren ve mparatorluun eller.inin arasndan kayd~n hisseden Valide Sultan, Davud Paa'y aziederek yerine, ahktan Sancak ve Belerbelii'ne ykselmi Mere Hseyin Paa'y Sadrazam yaptrd. Arkas kesilmeyen ayaklanmalara kar sert davnmaca~ umulurken, Sultan Osman'n katlinde parra olduunun duyulmas tamamen baarsz kalmasna sebep olmutu. Askerlere uh1fe da~tld gn elinde klc bir yenieri yaklam ve Sultan Osman Han' r.e yaptnz? diye sormutur~ Halkn ve askerlerin 1128

pirnanl bu yenierinin sesinde kendisini buluyordu. Bu pimanlk giderek yerini kzgnl~a brakt. nikarnc asker klcn hafife Hseyin Paa'ya dokundurdu, fakat annda yetien avulann darbeleri altnda can verdi. Bu heyecan yaratan olay bir baka olay dourdu. Askerlerin ayaklanmasndan ekinen Sadrazam, sava bahanesiyle Ordu'yu bakent'ten uzaklatrmak istedi. Sultan Osman'n hal'edildii gn, Sultan Mustafa'nn dolatnld arabann yannda soylu bir irnrahor gibi giden Yenieri Aa's Dervi Paa'y azietmekle ie balad. Bu azli gizlernek isteyen Sadrazam Dervi Paa'y Kararnan Beler:bei yapt. Bir saltanat kay De~Y'i Paa'y Mudanya Jimanna brakt. Aa'larnn birden kaybolmasndan endielenen ve onun deniz ortasnda badurolduuna inanan yenieriler kazan devirdiler, silahlarn kuanarak Saray'n avlusunu bastlar, Sadrazam'n derhal aziedilmesini ve cezalandnlrnasn istediler. Askerlerin kard grlt ile telaianan Valide Sultan hemen oluna Kapkulu askerine hitaben bir hatt- erif yazdrd. Bu hatt- erif'de Sultan Mustafa yle diyordu: Davud Paa, Grc Mehrned Paa ve. Lefkeli Mustafa Paa'dan hangi sini isterseniz Sadrizarn sein, benim iin nemli deildir; sizin arzunuz, benim arzurndur.o Bu Hatt- erif Kapkulu askerinin kibrini ve hiddetini daha arttrd. Artk itaat etme yolundan ktklann farkediyorlar, fakat Devlet ynetme nn kendilerine gre olmadn t>k iyi anhyorlard. sternezko hayknlar daha oald. Hatt- erif'i oluna yazdrrn olan Valide Sultan askerlere ikinci defa 1129 gorunmesnn yine etkileyici olacan dnd. nce bir tlle rtl olarak Harem'den dar kt ve yakaran bir tavr taknd. Hint tl altnda farkedilen zarif yz hatlar ve nemli gzleri ile bir kadnn allmam bir ekilde grnmesi, Hkmdar'larnn annesine kar duyduklar sayg, ihtilalin ilk gn geri zekal oulunu kurtarmak ve ta ~ydirmek iin gsterdii gayretin hatralarda canlanmas, askerlerin ayaklarna kapanmasna yetti. Yeni Sadrazam' seme hakkn kendilerine brakan Hatt- erif'i yrtarak, Padiah'larnn serbeste scecei Sadrazam' tamyacaklarna dair sz verdiler. Padiah'n stanasnn kardei Lefke1i Mustafa Paa, Valide Sultan'n telkiniyle, Sadrazam olarak tayin edildi. Ksa bir mddet Devlet'i ynettikten sonra. Kilise'nin en byk rtbelerini bir eek srcs ile algcya verdii bahane edilerek aleyhine ayaklanmalar balad. ay sonra Grc Mehmed Paa nc Sadrazam olarak mhrleri devrald. XXXIV Kendi kaynanda itibarn kaybeden i.ktidar saygyla da tutunamaz duruma gelince ancak korku ile ynetimi srdrmeye alt. Sarayn btn kettrniyetine ramen Sultan Mustafa'nn delilikleri stanbul'da azdan aza al.kalanyordu. Bazen Sultan Mustafa bakclarnn elinden kurtuluyor, Saray'n bahesinde saa sola kouyor, yeeninin idamn. bizzat imzalarln unutarak, Taht' devretmek iin Sultan Osman' aryordu.

Bazen de aty!a kaya binerek, deni:z.i yle amak istiyordu. Bir keresinde kendisini peygamber i 130 olarak ilfm etmi, gkten vahiy indiini iddia etmiti, etrafndakiler de gerek merhametlerinden, gerekse dalkavukluklarridan sylediklerini kabul ed(;!r gorunmlerdir. Zihin geriliini bir masumiyet belirtisi olarak kaibul eden saf halk, Takdir-i lahi olarak kabul ettii bu zaafa hrmet gsteriyor, lgn Hkmdar'n uydurma vahiylerine inanyordu. mamlar ve eyhler halkn dini inanlarn salamlatrmak maksadyla Sultan Mustafa'nn uydurma ilhamlarn deii.k bir tarzda yorumluyorlard. Onun hergn odasna kapandn, alayarak dua ettiini, yeeni Gen Osman' cennette, banda Ta'larn en ulu olamn tarken grdn anlatyorlard; ve halk da alyor ve dua ediyordu. eyhleri ve imamlar memnun etmek isteyen Sadrazam arap satn iddetle yasaklayan tedbirler koyunca askerlerin hiddetini zerine ekti. Daha nce Sadaret'e getirildiini ve aziedildiini grdmz Dervi Paa ik,inci defa Sadrazam oldu ve tekrar az. ledildi. Mehmed adnda bir hadm Dervi Paa'nn arkasndan Sadaret mhrne sahip oldu. Yllarca Devlet hizmetlerinde bulunmu ve ne saray, ne de klay karhran olaylarn iinde gzknemi bir adamdan ok ey bekleniyordu. Yenierilerin durmadan ayaklanma~ ndan usanm olan stanbul halk, asileri ezmeyi ka. tasna koymu olai Sadrazam' destekliyordu. nce yenierilerin gzdesi haline gelmi olan Dervi Paa'y servetinin hesabn sormakla tehdit etti. Mehmed Paa'ya kar ilk defa kazan devirdiklerinde, halkn tepkisi ile karlaan yenierilere, ekmeini ve tuzunu yedi:kleri Sultan Osman'n hesab soruldu. Gen Osman'a kar gsterdikleri nankrlk ve 1131 saygszhkla btn itibarlarn kaybeden Kapkulu as. kerleri ne cevap vereceklerini bilemed.iler. Sultan Os. man'n intikamn almak bahanesiyle beler:beleri, pa. alar, kumandanlar Bab- Ali'nin emirlerini dinleme. yeceklerini ve eninde sonunda, gen hkmdaro lmne sebep olan yenierilerden bunun hesabn soracaklarn ilan ediyorlard. Bunlarn arasnda en fazla dikkati ekenler, Trablusam Belerbei Yusuf Paa ile Erzurum Belerbei Abaza Paa geliyordu. Hile ile ykselmesini bilmi, kan dkmesi ile tannm ve o ana kadar yapt zorbahklann cezasz kalmas sayesinde daha ar hareketlere cret edebi lecek bir duruma gelmi olan Yusuf Paa bir Trkmen'di. Bir mddet nce yenierileri eyaletinden kovvu, kendi adna, yer1i ahaliden tekil ettii Sekba: adndaki milis kuvvetleri ile zalim ynetimini devam ettirmeye alyordu. Bir" Padiah'n katledilmesi gibi gerek ve milli bir meseleyi bayrak edinmi byle bir dman, yenieriler iin bir hayli tehlikeli oluyordu. erkezlere komu Abaza airetinden geldii iin Abaza Paa denilen Erzurum Belevbei, Safevileri yenen Kuyucu Murad Paa'nn sonradan azad edilen klelerindendi. Kapdan- Derya Halil Paa'nn donanmasnda cesareti ile gze girmi, yava yava btn

rtbeleri alarak ykselmiti. II. Osman'n tacna ve hayatna mal olan, yenierilerden kurtulmak iin Suriye civarndan yeni asker toplama sevdasnda ba rol oynayacak olanlardan biri olan Yusuf Paa da yenierilerin koyu dmanyd. syan ettiinin stanbul'da duyulmas, Sadrazam Grc Mehmed Paa'ya kar yeni bir ayaklanmaya 132 sebep oldu. Kapdan- Derya Halil Paa ile Sadrazam, yenierilerin asi Yusuf Paa ile gizlice anlatklarn ve Mere Hseyin Paa'nn kzn ona verdiini sylyorlard. Halk arasnda hibir tepki yaratmayan bu iddialar rd gitt.i. Btn iyi mslmanlar tarafndan nefret ve utanla anlan cinayetleri, askerleri o .kadar fena duruma drmt ki ne pahasna olursa olsun bundan kurtulmaya karar verdiler. Sipahiler suu yenierilerin zerine atyor, yenieriler Davud Paa'ya yklyor, o da Sultan Mustafa'y sorumlu tutuyordu; biitn ruhlarda intikam diye baran bu kann sorumluluunu hi kimse daha fazla zerinde tamak istemiyordu. Btn bir milletin cezasz kalan bir suikasttan dolay byk bir sulu gibi huzursuz olmasn ve bir anlamda af isternek veya dklen masum kann kefaret ini demek iin lahi Adalet'e snmak istemesini grmek insaniyet iin ok sevindiricidir. XXXV Sultan Osman'n katlinde yenierilerle ibirlii yaptklan iin subaylar tarafndan bile nefret ve skutla karlandklarn gren spahiler dava arkadalar yenierileri tutmaktan vaz getiler. Gzleri nnde yeenin lm ve budalann Taht'a geirilmesinin cereyan ettii Atmeydan'nda toplanarak Sultan Mustafa'ya bir dileke sundular: Eer Padiah Sultan Osman'n idamn buyurmu ise, sylesin; biz de halkn iftiralarndan kurtulalm. Birka gn cevapsz kalan bu dileke halk, eyh leri ve ulemay, Sultan Osman'n katillerinin iddetl 1133 cezalandrlmas hakknda daha cretle talepte bulunmaya itti. Kendilerini temize karmaya iyice karar vermi olan Sipahiler Padiah kaatillerinin yakalanp yarglanmasn istemeye baladlar. Ulema'ya seslenerek, <<Kaatili bize teslim edin, biz onu yarglamasn bi liriz, dediler. Sipahilerin cretlerinin gitgide arttn farkeden Padiah ve evresi sonunda Gen Osman' kimin ldrdn aklayan bir Hatt- erif yollad. Bu Hatt- erif'de Sultan Mustafa, Ben kimseye Sultan Osman'n katledilmesi lazmdr demedim. Davud Paa yalan sylyor. Eer kaatiller mevcutsa, cinayetlerinin kefaretlerini deyecekler~ir> diyordu. Taht'a gemesini salayan katil olayn Sultan Mustafa'nn bile tasvib etmediini ortaya koyan bu dokumkl itiraf, halk sakinletirmek isteyen yenierilerio ve sipahilerin kendi zorbalrklarnn intikamn almaya sevketti. Hkmdar kaatillerinin ortaya karlp yakalanmasnda hal,ktan fazla gayret ve hiddetle altlar. Geceleyin kl elde sokaklarda dolaarak ad Sultan Osman'n katline karanlar topladlar. Drt cellattan biri olan ve gen hkmdan Yedikule'de

boan, sonra kulan keserek Valide Sultan'a yollayan Cebeciba evinden zorla karld, lme giden Sultan Osman'n su isteyip de verilmedii emenin bana srUklendi. Gaddarca esirgenen bir damla suyun kefaretini detmek istercesine kafas1 emenin banda kesildi, kan yalaa aktld. XXXVI -ki gn boyunca stanbul sokaklar ihtilalin en sulusu, en gls ve en zalimi olan Da,vud Paa'dan ! 134 intikam alma avazeleri ile alkaland durdu. Saray'nn ha~rri dairesinden gizlice kaan Davud Paa kendisine minnettar olan bir sipahinin Eyb semtindeki evine snmt. Askerlerin inatla aramalar sonunda nc gn sakland evin ahrnda atlarn arasnda melmi olarak ele geirildi. Elbiseleri paralanarak zerinden alnd, yrtk prtk, amur iinde bir hrka giydiriidi ve cezasn ekmek zere bir gbre arabas. na bindirilerek Yedikule atosuna sevkedildi. Gen Osman'n nc cellad Kalenderolu, su orta Davud Paa'nn sactareti srasnda getirildii stanbul lnzibat amirliinden zorla alnd, ayn bakaretiere maruz braklarak Yedikule'ye yolland. Kap~ kulu ocaklarnn sahte hiddeti ile halkn gerek kzgnl bu olaylar sonunda hafifler gibi oldu; fakat bu olaylar yine de masum Sultan Mustafa'dan ziyade Valide Sultan'n gvenine . dok).lnuyo:du. Harem'den ald gizli emirle Davud Paa'y kurtarmak isteyen Yenieri Aas, askeri Cami'nin avlusunda toplad ve askerlerin geleneksel merhametine hitap ederek, artk Davud Paa'y Rnkar'n adaletine bra.kma!Hn, kimse iin lm istememelerini ve dzen iinde kialarma ekilmelerini istedi. Bu szlere kanan asker, Aalarna sz vererek dzen iinde kiasma ekildi. XXXVII Askerlerin skunet bulmasndan istifade eden Valide Sultan ile Davud Paa'nn kars Sultan, elleri Devlet'in hazinesinde, biri damadn, dieri kocasn kurtarmr-k iin trl dalaverelere bavunyorlard. h1135 tirasiarna alet ettikleri Davud Paa'nn idamnn ken. di felaketlerinin balangc olacan gayet iyi biliyorlard. Rvet ve vaitleri geceleyin bir ksm askerin taraflarna gemesini salad. Hatta para verilerek elde edilen cellat bile Davut Paa taraftarlarnn birleip, suluyu kurtarmak iin vakit kazanmasn salamak iin id~m mmkn olduu kadar uzatmay ka. bul etti. Nitekim, ertesi gn Davud Paa yine zerinde yrt. k hrka olduu halde Cebeciba~nm idam edildii eme bana gtrld vakit, cellat idam mahkumlarna tannan dua zamann haddinden fazla uzun tuttu. Bann zerinde celhidn palas kalkm dururken, aniden koynundan bir Hatt- erif karan Davud Paa, onu etraftaki yenierilere okudu. Bu Hatt- erif Sultan Osman'n, Sultan Mustafa tarafndan idama mahkum edildiini aklyordu. Gelien durumdan a~ ran yenieriler, cellatlar kenara ektiler, Davud Pa~ a'y alarak zengin koumlu bir atn zerine bindirdiler

ve hep beraber mparatorluun kaderinde nemli olaylara sahne olmu Orta Camii'nin avlusuna gidildi. Yolda Davud Paa'y kurtaranlar yrtk elbisesinden bir para istiyorlar, bylece gnn birinde bu paray gstererek bir menfaat temini dnyorlard. Cami'nin avlusuna gelindiinde yenieriler Davud Paa'y tamamen soydular ve bana vezirlere has altn dilimli sar koydular. Bir avu asinin yardmyla bir anda en yksek makama gelen Davud Paa en ateli taraftariarna kahyalk, vezirlik, trnar datyor, l:ir Sadrazam gibi davranyordu. i 136 Fakat zamann, kaarak kurtuluuna harcayacana, iktidarn glendirmekte sarfeden Davud Paa'nn aleyhinde kuvvetli bir akm gelimekte idi. Sipahiler, yenierilere ierlerken, olaylarn dnda kalan halk Kapkulu askerlerine kzyordu. ki Sultan Hanrnn altnlar ile bir mddet iin kazanlm gibi grlen iktidar, Gen Osman'n kaatilinin cezasz kalmas ve zafere erimesi ile bsbtn alevlenen intikam duygular nnde yklyordu. Kapclar kethdas Da. madi Ahmet Aa, Saddizarn Mehmed Paa'ya Cami'yi basarak Davud Paa'y cezalandrmay teklif etti. Yanna birka yz bostanc ve kapc alarak cesaretle Or, ta Camii'ni bast, Davud Paa'nn taraftar yenieri ve spahileri datarak, kaatil Paa'y ellerinden ald. Sultan Osman'n bindirildii arabaya bindirerek, Kalenderolu ile birlikte kafalarn vurdurdu. Kaatilin idam edilmesiyle intikarn alnan Padiah katli esrar ile Tarih'in derinliklerine gmld. Cesetleri ayaklarndan srklenerek denize atld. XXXVIII Halkn alnmasn istedii intikamlar engel olacak gc bulamad iin acz iinde kabul etmek zorunda kalan Sadrazam Mehmed Paa, I. Mustafa'nn otoritesinden faydulanarak, I. Mustafa'y Taht'a geiren ihtilalin ba sorumlularn da azletmeye, srmeye ve hatta idam etmeye mecbur oldu. Rakibi Mere Hseyin Paa, Sadrazam' ve Valide Sultan' gzden drerek, birka gn mddetle tatt iktidan yeniden elde etmek ve lmparatorlukta itibar salamak iin el altndan halk tahrik ederek Sultan Osman'n ldrl1137 mesinde paylar olanlarn daha kanl bir ekilde cezalandrlmasn istiyordu. Adamlarndan Arnavut Sleyman Aa'y kullanarak, Kapkulu Ocaklar iinde isyan kartt. Divan' basan askerler, balarnda ihtiyar, gsz Sadrazamlar istemediklerini, eer kendi arzusu ile ekilmezse silah zoruyla Mehmed Paa'y Sadaret'ten indireceklerini akladlar. XXXIX Valide Sultan tarafndan bile terkedilen ihtiyar Sadrazam Devlet'in mhrlerini asilere teslim etmek zorunda kald; onlar da bu mhrleri Mere Hseyin'e verdiler. Ayaklanmann liderlerine datlan Hrka-i Saadet'ler, yenierilere verilen ikiyzbin dka altn Saray'n erefini ayaklar altna alan isyann Saray eliyle mklfatlandrlmasn salad. Mere Hseyin Paa. ihtiyar Sadrazam'n haremine ekilmesine birey demedi, fa.kat iktidar iin tehlikeli olabilecek btn kaLiliyetli

adamlar ~trafndan srd. XL Kapkulu Ocaklarn kendisine balamak iin her trl rveti vermeye hazr olan Mere Hseyin Paa, Orta Camii'nin iini ipek hahlarla detti; yenierilerin ihtiyalar olan maddeleri istedikleri dkkandan alabileceklerini ilan etti. Bir anda balayan yamalar, zorbalara ses karamayan fa,kat di bileyen halkn nefretini gn getike arttryordu. Halk da zorbala ve mitsizlie kar ayaklandn gstermek iin saa sola kundak koymaya balad. F: 72 1138 XLI Trablusam'da ayaklanan Abaza Paa, bakentte devam eden bu kargaalklardan istifade ederek II. Osman'n intikamn almaya yemin etmi ordusuyJa, kolaylkla Karaman'a kadar geldi. Sivas ve Ankara'ya hakim olarak, ayn sebepten Mara'da isyan . etmi olan Yusuf Paa'y yakalayarak idam ettirdi. Kayseri'ye muzaffer olarak girdi; kendisini karlayan eyhler hibir eyden ekinmemesini, zaferin iyi mslmanlarda olduunu haber verdiler. Altmbin kiilik ordusunun bamda ilerleyen A!baza Paa, her tarafta yenierilere ait mlke el koyuyor, bylelikle ordusunun giderlerini karlyordu. Nerede bir yenieri yakalarsa, ayaklarna nal aktrdktan sonra kafasn vurduruyordu. Btn Anadolu'yu eline geirdikten sonra, aydr Bursa'y kuatyordu. Zalim olarak tannm, yabanc rktan bir asinin mparator-luu paralamas, her gece stanbul'un semtlerini mahveden yangn, askerlerin kstahl, yenieriler ile spahilerin yolsuzlukta birbirleriyle adeta yar etmesi, Padiah'n budalah, annesinin kabiliyetsizlii, olu ehmde . Murad' Taht'a geirtmek isteyen Ksem Sultan'n, evirdii entrikalar zihinleri tarifsiz bir kargaabk iine srklemiti. Askerlerin babozuk hakimiyetinden fazlasyla bkm olan ulema eylislam' Ayasofya Camii'nde bir toplantya armt. Mere Hseyin'in Sadaret'te olduu mddete bu olaylarn sonu gelmeyeceine inandn ve aziedilmesi iin Padiah'n yanna kacan syleyen eyhlislam, ulema'nn yanndan ayrld .. eyhlislam'1139 n cesaretli davrann haber alan sipahiler Cami'nin etrafn sararak, onun Saray'a gitmesine engel olmak i,stediler, Fakat gerek. mslmanlardan kuvvet alan eyhlislam asilerin tehdit~erine kulak asmad ve aralarnpan geerek Saray'a doru ilerledi. Bu toplantnn sonucundan ekinen Mere Hseyin Paa parayla elde ettii yenierileri Ayasofya'ya yollayarak Ulema'nn dalmasn istedi. Fakat, saylarna, iyi mslmanlarn manevi de~teine :ve hakllklarna inanm olan Ulema dalma tekliflerini cesaretle reddetti. lerinden birka. r yenierilerin ~albindeki vatansev(lrlid< klrnttlarn harekete geirebiliriz umuduyla klalarna gittiler ve yle konutular: Sultan Mustafa aJ,clen maluldr; Harem'in veya zerinde etki sahibi olanlarn arzusuna gre Devlet paralanmaktadr; eninde sonunda mahvolacaz; brakn baka bir Hkmdar' Taht'a

karalm; ne dersiniz? Kumandanlarndan ayrlan askerler baklar ile ne olacan sorarken, lke'nin urayaca felaketleri dnyorlard. Nihayet, Efendimiz olan Ulema ne tarafta olursa, biz de o taraftayz. diyebildile:. XLII Askerlerin gsterdii saygdan memnun olan Ulema yeniden Ayasofya'ya giderek, arkadalarna askerlerin itaate geldiklerini anlattlar ve mparatorluun dt berbat durumdan nasl kurtulacan mzake- . re etmeye devam ettiler. Mere Hseyin durmadan onlara yeni eliler gndererek bouna dalmalarn istiyordu. slamiyetn bykTerinden olan Ak emseddin'in sarn alnrr:k dar kan Ulema'ya ehrin her ta' 140 rafndan gelen imamlar bayraklarla katlyorlard. Halk sevin iinde din adamlarnn bu gsterisini seyrediyordu. Fakat geceleyin, Sadrazam'n ve Valide Sultan'n hsanlar ile yeniden elde edilen yenieriler kar harekata gemeye hazrlanyorlard. Bir grup yenieri ile Arnavut, Mere Hseyin Paa tarafndan Ayasofya'ya gnderildi. Kaplar zorlayarak ieri giren zorbalar, direnmek isteyen Ulemadan birka kiiyi ldrdler ve cinayetleri ortaya kmasn diye cesetlerini lam ukuruna attlar. Halk, Ulema'nn tarafna ekmek iin ikna etmi olan bir dervi aslarak idam edildi. Halkn niyetleri askerlerin zor. bal nnde snmt; fakat tlema, Abaza Paa'ya gizlice haber salarak gelip stanbul'u kurtarmasn istedi. XLIII Bu arada, yenierileri takip etmekten vazgeen ve ulema'nn ayaklanmasnda katks olduu sanlan sipahileri hertaraf etmek isteyen Sadrazam harekete geti. Yakn arkadalarndan birka kii tarafndan bilinen tasarsna gre, Bayram namazndan sonra Sipahileri Saray'n avlusunda ulufe datmak bahanesiyle toplayacak, pencerelerden ve duvarlarn zerinden Arnavutlara atraca atele hepsini imha edecekti. Fakat bir tesadf bu tasarnn ortaya kmasna sebep oldu. Bayram namazndan sonra Kapalt ar'nn nnde cereyan edecek gsterileri seyretmek iin gelip oturan Badefterdar'a kan sipahiler'e, ulufe .iatldkt<n sonra belalarn bulacaklarn sylenince h sz a~zdan aza yayld. 1141 Sipahiler toplanarak Saray'n nne geldiler ve Hseyin Paa'nn ke!lesini istediler. llerde yeniden onu Sadrazam yap.can vaad eden Valide SuHan, Mere Hseyin Paa'nn imdi ekilmesini istiyordu. Yenierilere gvenen Sadn1zam, ancak onlar tarafndan istenirse Sadaret'ten ekileceini belirtti ve yenierileri klasna snd. Sadrazam'n kendilerine itimat ederek yanlarna geldiini gren yenieriler, onu byk tezahratla karladlar. Bu arada, Yenieri Aa'snn yokluundan istifade eden Kahya as.keri toplayarak, btn millet tarafndan sevilmeyen bir vezirin tarafn tutarak Sipahiler ile kanl bir dve girmenin anlamsz olduunu, her iki Kapkulu Oca'nn aralarnda anlaarak ortr,

klaa istfdikleri bir veziri Sadnizarn yapmalannn daha akll ve hayrl bir i olduunu anlatt. Bu teklif yenieriler .tarafndan kabul edildi. Klada, eit sayda yenieri ve spahinin katld bir toplant sonunda Mere Hseyin Paa'nn elinden De,v! et'in mhrleri alnd ve eyhlislam'a teslim edildi. Krpkulu Ocaklar tarafsz bir vezir olan Kemanke Ali Paa'y Sadrazam olarak grmek istediklerini bildirdiler. eyhi.\lislam ve Ulema'nn tlerini dinleyen Ke: nanke Ali Paa Yeni e ri ve Sipahi Ocaklar tarafn. dan desteklendii iin bsbtn cesaretlenerek o akam kawskerleri, eyhlislam' vezirleri, kumandanlar, imamlar, camiierin ve tekkelerin eyhlerini, yani Osmanllarn btn dini, kazai ve askeri liderlerini toplayarak Devlet'in maruz kald genel tehlikeyi grmeye balad. 1142 Sultan Mustafa'nn hal'edilmesi ve onun yerine yeeni ehzade Murat'n Taht'a geirilmesi hemen hemen hibir itirazla karlamadan kabul edildi. Yeni Padiah', annesi Ksem Sultan'n hareminden alarak Taht'a karmak iin gndzn olmasi beklenilmedi. Bir avu insann ihtiraslarna ve entrikalanna kar uyanan vatanseverliin ve meoburiyetin, hibir mukavemet ve cinayetle karlamadan tek bir inan haline gelerek kansz bir ihtilal yapmas Tarih'te nadir de olda grlmtr. Tabiat, daha doarken Sultan Mustafa'y terk etmiti. Askerler de ilk defa olarak ilerinde kalm bir nebze utanma duygusuyla, .memleketin felaketinin kendilerinin zenginlemesi iin bir frsat olmadn .kabul ederek yeni Padiah'n Taht'a gemesinde ul(fe istemediler. I. Mustafa, annesi, cariyeleri ve kleleri ile eski Saray'a dnd. imdiye kadar Taht'a geen ocuk Hkmdar'lardan -hibiri mparatorluu an, nizarn ve kuvvet bakmndan bu kadar zayflam bulmamt. Safeviler, Osmanllarn elinden yedi eyalet ile Badad' almlard; Abaza Paa btn Anadolu'y~ hkmediyordu; Kapkulu askeri'nin babozukluu ise geri kalan dolduruyordu. saltanat dnemi boyunca, Hanedan'n vera. set kanunu temellerinden sarsnt geirmiti. Veraset prensibi sayesinde otuz yl iinde i'ki ocuk ve bir budala Saltanat siirmt. imdi ise imparatorluk bir diktatre teslim ediliyordu. YRMtiNC' KiTAP Bir ocuun hkmdarlnn, annesnn saltanat saylaca phesizdi. Sultan IV. Murad'n annesi Ksem Sultan, ta I. Ahmed devrinden beri hiikm srmeye alm, gzelliini ve genliini henz kaybetmemi, devletin ileri gelenlerini gerek sevgi, gerekse kar balar ile elde etmi, nfuz edici bir zekaya, ihtiyatl bir akla sahip olmu, doutan olmasa bile durumunun zorlanmasyla ihtirasl olmu ve Eski Saray'n bir kesinde olunun istikbalini kurtarm ve onun tahta .kmasn salamtr. Ksem Sultan'n hem Divan, hem de halk arasnda itibar kazandn farkeden Sultan I. Mustafa'nn annesi Valide Sultan, rakibesinin sk sk ileri srd padiah katli olay ytiznden eli

kolu bal kalyordu. II. Osman'n katli o kadar nefret ve garaz uyandrmt ki, Sultan Ahmed'in dier ehzadelerine dokunnaya cesaret edemiyordu. Osmanllar, Valide Sultan'n dengesiz ve budala bir hkmdar uruna, hanedann hayat dolu kklerini kuruttuunu asla unutmamlard; ite endieleri sayesinde Sultan Murad hayatta kalabilmi ve imdi de tahta gemitir. Onu bu mevkiye ykselten annesinin eli, yine onu bu mevkide tutacak tek gt. IV. Murad henz ocuktu; fakat illetli bir ocuk. Eski Saray'da verilen eitim sayesinde zekas vaktin1144 den nce gelimi, olgunlam fakat doutan babasnn kt bir mirasna sahip olmutu. Ara sra geirdii sar'a nbetleri ilerde hayatnn ksa olacan ve saltanat dneminin de ruhu gibi sarsntl geeceini haber veriyordu. Dneeli ve etkili bir ifade tayan uzun, soluk ve malzun ehresi, Mahpeyker lakabyla anlan Ksem Sultan'n yz hatlarn andryordu; salar ve kalar annesininki gibi siyaht; iri ve koyu mavi gzlerinin, skun halinde tatl baklar vard; fakat ruhunun derinliklerinde en ufak bir heyecan kprts derhal bakiarna vuruyor ve Venedikli yazarlarn ifade~ ine gre, mstebit hkmdarn yan ok aan bir hezeyan ve tehdi.t haline brnyordu. Zamannn btn vakanvistlerinin kabul ettikleri gibi asil bir ruh tayan ve salam bir karaktere sahip olan annesi ona daha beikten, bir kadnn mutlak ve abuk kaprisiyle. hkmetmeyi retmiti. On iki yl boyunca taht ile eelIadn kemendi arasnda kalm, kurban m, yoksa karde .katili mi olacan bilerneden bocalam, fakat sonunda birincisi gibi kukulu, ikincisi gibi zalim olmutu. lm tehdidi altnda geen bir eitim kan dkc bir hkmdarn yetimesine mkemmel ekilde yardmc olmutu. ll Snnet dnnn hemen arkasndan Eyp Camiinde Osman Be'in kln kuand. Tek bana otoritesini kabul ettirecei gne kadar olduu gibi annesi Divan' tekil edecek olan vezirlerin adlarn oluna ret. ti. Ksem Sultan' Eski Saray'n iinden karp olunun tahtnn kenarna zetiren ihtilalin tertipisi Ke1145 manke Ali Paa, Va!ide Sultan tarafndan yeniden sad n1zamla getirildi. Yarattn sonuna kadar desteklemek hususunda Ali Paa'dan baka hi kimsenin bu kadar ok kar olamazd. Herkesin byk bir arzuyla destekledii bu harekette, kendisin~ en fazla yardm salayan eyhlish1m Yahya Efendi'nin manevi otoritesine hizmet etmi olmaktan ekinen Ali Paa az zaman sonra yakn arkada~ na srt evirdi; eyhlish1m, gerevinden aziedildi ve J stanbul dna srld. Yahya Efendi!ye yaplan hakszl rtrnek ve Ali Paa'nn kaynbabas Bostanzade'ye eyhlislamhk yolunu amak maksadyla nl Saadettin Efendi'nin torunu, faziletleri ile tannm Esad Efendi eyhlislam oldu. Gen padiaha kar sozum ona hkumet d::trbes; yapmay tasariarnakla sulanan eski Sadrazam Greli Mehmed ile Kaptan- Derya Halil Paa'lar tutuklanp Yedikule atosuna gnderildiler. Tek kabahatleri Divan'da .. ;Sadrazam n ihtiraslarna set ekmeye almalan idi. Klada yenierilere kar bir

nutuk ekt::rek askerin Mere Hseyin Paa'ya kar ba kaldrmasn ve dolaysyla I. Mustafa'nn tahttan indirilmesini salayan Yenieri Kahyas Bayram, Yenieri Aah'na getirildi ve Padiahn kzkardelerinden biri ile evlendirilerek damat oldu. Kaptan- derya Recep Paa da bir baka sultan ile evlenmitir. Hakknda byk .mutlar beslenen Diyarbekir Beler:beyi Hafz Paa da- ha nce bu kzkardein en bykleri ile evlenmiti. III IV. Murad'n tahta kmas sadece Anadolu'da Aba2a Mehmed Paa'nn isyanna deil, Badad'n SafeviIerin eline dmesine de tesadf etmiti. 1146 Sultan Sleyman'n Osmanllar arasnda Byk lakabna sahip olmas gibi ayn takaba oktan laylik olan ah Abbas, kendinden nceki hkmdarlar devrinde imparatorluk'tan kan eyaletlerin kendi yce hakimiyeti altnda yeniden fethedilni, itaat altna alnm ve dzene kavuturolmu bir ekilde toplanmas iin ocukluundan beri mzakereler yapmaya, ynetmeye ve savamaya almt. Cengiz Han'dan ve Temir'den daha makul davranan ah Abbas, milletinin gcn Hindistan'a ve Trkiye'ye yapaca sonusuz seferler ile yitirmek yerine ran'n etrafnda salam bir btn yapmakla yetinmi ve gelecek nesillerin macerapereslerden ziyade lke kurucuianna deer verdiini, byk adamlarn hretlerini katettikleri alann geniliinden ziyade arkalarnda braktklar imparatorluk sayesinde kazandklarn bir devlet adamnn ileri grtl ile farketmiti. Osmanllar ve z;bekler ile yapt son savalar bir savunma m~harebesinden teye gememi, Osmanllardan Tebriz'i ve Badad' koparabilmitir. Her sefer ve her savatan sonra, ya kendisi mtareke ve bar teklifinde bulunmu ya da kar taraftan gelen benzer teklifleri ilgiyle karlamtr. Son olarak elileri I. Mustafa'ya Dou'nun debdebesine layk armaanlar getirmiJerdi. Fakat bu eliler p&diahn budalaln. Saray'n iinde hkm sren kargaal, Abaza Paa'nn cezasz kalan isyann, mparatorluun gerileme dnemine girdiini ve kolaylkla eyaJetlerini geri alabilecekerini anlamlard. Buna ramen ah Abbas, olaylarn kendi lehlerine doru dndn kavrayan adamlarn sabrna sahipti. Zaten bir sr felaketin zerine reklendii 1147 bir milletle savaa girmedi. Olaylarn olgunlamasn beklerneye balad. Tebriz'i kurtarmak iin Osmanllar ile yapt son sa'vata az .kalsn hayatn kaybediyordu. Gn batmnuan sonra askerleri tutsak den Trk ve Krtleri bir araya toplayp nnden geirirlerken, o da otanda oturmu arap iiyordu. Bir ara tutsaklarn iinde incire vurulmu gayet iri yar bir adam farketti. Hemen tutsa yanna artt ve sorguya ekerek aireti ile ailesini renmek istedi. Dev adam, Krt airetlerinden birine ait olduunu syleyince, kumandanlar arasnda da ayn airetten birinin bulunduunu hatrlayan ah, kumandanna bu tutsa kabul edip etmeyeceini sordu. Kumandan, ah'n isteini nazike geri evirince, arabm verdii sarholukla her zamanki alicenaphn

unutan ah Abbas iri yar Krt'n kafasnn vurutmasn emretti. Fakat tutsak beklenmedik bir ekilde :rincirlerini krarak, yanndaki bir askerin klcni' kapt ve ah' ldrmek iin zerine yrd. Bir anda karan ortalkta, mealeler de s~nce tam bir kargaalk bagsterdi. Arkadalarn yaralamak istemeyen askerler karanlkta kllarn kullanamyorlard ki, aniden ah'n yardm istedi~i duyuldu. Hep birden dev adamn stne yi.i.klenen askerler bir anda tutsak Krt' para para ettiler. Mealeler yanp ta herkes yerine ekilince eski soukkanllndan hi bir ey kaybe~ memi olan ah Abbas, yine askerlerinin nnden gemesini seyretti. Bir zaman sonra Safeviler zengin Ormus liman ve ehrini Portekiziiierin elinden aldlar. Dodmore-Cottort ~dnda bir ngiliz el~si yannda soylu ngilizler olduu lalde bu fetibi tebrik etmek ve ran ile ticaret anlamas imzalamak zere kageldi. Hindistan Kumpanyas'nn temsilcileri olan bu ngilizler, yolladklar raporlarda By'k ah Abbas'n yannda nasl a~rlandkarn yle anlatmaktadrlar. eSir Dodmore-Cotton ile maiyetindeki soylular huzura kabul edilmeden nce yandaki bir odaya alndlar; benzer ziyaretlerde genellikle kahve ikram edilmesine karlk altn tabaklar iinde nefis yemekler ve yine som altn srahiler iinde arap sunuldu. Oradan alnan eliler, iieri gl suyu dolu, prlantalar kaklm, som a.Itndan vazolarn doldurduu iki salondan geirilerek kabul salonlma gtrldler; lkenin yiiksek rtbeli subaylar tahtn etrafn epeevre sarmlard; hepsi derin bir sessizlie gmlm, en ufak bir hareket yaP,maktan ekiniyorlard. Parlak sankl, ilemeli kaftanl iki iolan gelerek isteyenlere arap ikram etti. ah Abbas krmz kumatan sade bir elbise gitmiti; klcnn altn kabzasndan baka zerinde bir ss yoktu. Etrafnda oturmu olan derebeyleri de hkmdarlarn taklit ederek mtevazi bir ekilde giyinmilerdi. Belki de ah ve evresindekiler, dini inanlar gerei olara k topluluk iinde atafata ve gsterie kar duyd\i'c:. lar nefreti ortaya koymak istiyorlard. Eli, tercman vastasyla istediklerini aklad. Osmanl Trklerine kar ran'la bir ittifak yapmak istiyorlar ve bir ran derebeyi tarafndan hakarete maruz kalan ve yamalanan eski ngiliz elisi Robert Sherley'in cnn alnmasn diliyorlard. ah Abbas, ngiliz elilerine ok lutuf.kar davrand. Osmanllardan nefret ettiini syledi, Robert Sherley'i memnun etmek iin derebeyin oullarn zorlaya1149 cana dair sz verdi ve her yl ngiliz kumaiarna kar> hk bin balya ipek vermeyi kabul etti. Sylendiine gre, ah Abbas'n ~n fazla houna giden eyin Sir Dodmore-Cotton'un lkenin geleneklerine gre bada kurarak oturmay denemesi srasnda karlat g. Uiklerdi. Konuum memnun etmelr. iin bir kadeh arap istedi ve ngiltere Kral'nn shhatine iti. Eli, hkmdaro adna kalkp apkasn karnca, ah Ab has da ngiltere Kral'na sayg gsterdiini belirtmek iin sarn kard.,, Avrupal eliletin naklettiklerine gre; gucunun zirvesine km olan bu ah'n tek gayesi lkesinin

eyaJetlerini dzene kavuturmakt. Szn geirmesini bHen bir devletin, ancak hkmdaro salad mutlak ve korku verici bir otorite sayesinde kurulabileceini anlamt. Bu gayeyc mkemmel bir ekilde erimi; Iran'n sahip olduu uzun bar dnemi hep onun makUl tedbirleriyle gereklemiti. sfahan kentini, mparatorluu'nun mekezi yapm; O'nun dneminde eh rin nfusu iki misline kmt. Btn ran'n onarlmas ve yeni eserlerinin yaplmas O'nun sayesinde olmutur. Drt olunu daima mesafeli yetitirmiti; oullan hakknda besledii iyi niyetierin hepsi de gerekletii vakit, tebaasnn kendisinden bakasna bakmasna da tahamml edemedi. Oullarnn en by olan Sofu Mirza'nn vaktinden nce gelien ihtiraslar yznden bir takm endielere kaplmt. Babasnn alicenapln ve kahramanln alan bu ehzadenin ah Abbas'n hayatna kastedeceine inanlyordu. ah Abbsa da, Konstantin ve Kanuni 150 Sultan Sleyman gibi kral ve hakim olduunu hatrlayarak baba olduunu unutmutur. Olunu cezalandrma iini sadk kumandanlarndan Karai Han'a verdi; fakat ihtiyar han, efendisinin ayaklanna kapanarak, bylesine asil bir ehzadenin kaatili olmaktansa kendi caniu almasn diledi. ah Abbas daha fazla stelemedi; fakat ihtiras ile tannm Behbud Haq adndaki bir kumandanna bu iren ii kabul ettirdi. Bir frsattan yararlanan Behbud Han, ehzadeyi gafil aviad ve cansz yere serdi. Kaatiln cezalandrlmas gerekirken mdahale eden ah Abbas, ehzadenin henz ocuk olan olunun byyp babasnn intikamn alacak yaa gelmesine kadar her trl takibat durdurdu. Bir mddet sora hain kumandan gzn krpmadan yerine getirdii cinayetten dolay mkafatlandrlarak en yksek makamlara kanld. Lakin bir kere olu ldkten sonra derin bir zdraba gmlen ah Abbas, pimanlk duygusunun penesinde kvranrken olunu kendine gammazlayan btn dalkavuklarn idam ettirdi. Behbud iin ok daha :t.alim bir ceza saklyordu; kendi.sine bu kadar bal olan bu adama emrederek z olunun kellesini getirmesini istedi. Bebbud olunun kellesini ah'a gsterdii srada ne hissettiini soran hkmdar'a, ok bedbahtm dedi. ah Abbas cevap verdi: Madem ki sen bir muhterissin ve imdi de kalbin efendinin kalbi ile ayn aclar tadyor, sonunda mes'ud olacaksn Behbud! Sofu Mirza ldrld.kten sonra daima kukulu olan zalim baba, oullanndan ikisinin de gzlerini oy1151 durdu. Bir Fransz tarihisinin anlattna gre bu iki ouldan yaa kk olan ldrlen aabeyleri kadar hrete sahipti. Fakat o etrafndan dalkavuklan daima uzak tutmu ve babasnn kskanln zerine ekmemitir. Bir seferinde ehzadenin yakn arkadalarnn biri haksz yere ah tarafndan idama mahkum edilince, bu karann kendi yce nAmna bir hakaret olduuna kanaat getiren ehzade babasnn huzuruna km, iddetle kararn. hakszl zerinde konumu ve hatta klcn ekmitir. Bu hakaret ile babasnn btn kukularn eken Veliaht-ehzade hemen lm haketmi,

fakat ikinci bir acya dayannay gze alamayan ah, olunun gzlerini oydurmakla yetinmitir. Gn ndan. mahrum kalan Prens byk bir kedere ve mitsizlie gmlmtr. Art.k hi bir eyden zevk almyor; sadece felAketine sebep olan babasndan intikam almak iin hayali planlar kuruyordu. ehzadenin iki ocuu vard; bunlardan byk olan FAtima adnda bir gen kzd. Dedesi bu kzn her zaman yannda olmasn arzular, ancak onun tatl sesi sayesinde, her geen gn ruhunu saran korkun ihtiraslarn iddetli buhranlarn dindirebilirdi. Gen ehzade babasnn kz iin duyduu derin sevgiyi ve ona olan sonsuz ihtiyacn bakalarndan dinlerken zalim bir sevince kaplyordu. Bir gn kzn kollannda severken aniden bir lgn gibi davranmaya balad ve hemen ocuu bodu. Durumu gren anne dehet iinde lklar atar.ken, ~lgn ehzade kk olunu yakalam onu da ldrmek istiyordu; annesi ocuunu babasnn ellerinden zor ald ve hemen ah'a koarak korkun olay nakletti. ah Abbas'n bu ol~y karsnda duyduu derin elem ve hiddet, talihsiz ehzadenin bir an sevinmesine sebep oldu. Kendi z kznn hayat pahasna babasndan ald intikam ile artk ruhu tatmin olan ehzade byk bir miktar zehir yutarak sefil hayatna son verdi. ah Abbas da btn Dou'lu hkmdarlar gibi dta kazand kudretin ,k;,efaretini ailesi iindeki facialarla dyordu. Dou'daki taht veraset sistemi, oullan ve kardeleri kendi kanlarnn mstakbel dman haJine getiriyordu. Bu sistem, krallar veya padiahlan tabiata kar davranmaya zorluyor, tabiat da krallarn ve padiahlarn kalplerini manevi ikence altna alarak in- tkarnn alyordu. IV stanbul'da sar'al bir ocuun, budala amcasnn tahtna kt srada ran'n durumu ile ah Abbas'n kudreti ve aczinin en st noktas ite bu haldeydi. ran'n Osmanllar zerinde hak iddia ettikleri eylerden sadece Badad, ah Abbas'n ann ve ihtirasn tatmin edecek nitelikteydi. Her ne kadar Badad grnte Osmanl mparatorluu'na bal bulunuyarsa da, henz isyan ad verilmeyen bir bamszlk iinde kaynap duruyordu. Arabistan'n ve halifeterin bu eski ihtiaml bakenti Pa<: iah'a bakaldran paalarla, byk l airetlerinin bakanlar olan eyhterin arasnda ekime alan oluyordu. Tek bana Mezopotamya'nn usuz bucaksz toprakarnda kaybolmu bir imparatorluk gibiydi. Bu eyaletin ve bu bakentin i ihtillleri hem sfahan'da, hem de stanbul'da kararszla, sonu kt biten olaylara ve acmadan dklen kanlara mal oluyordu. Sultan IV. Murad'n tahta gemesinden hemen nce Badad'n yar Trk, yar Arap hkmeti fiilen sivil vali ile belerbei arasnda paylalmt. Sivil vali Arap, asker vali olan belerbei Trk't; bu yzden iki rakip ynetim arasnda rk ve sorumuluk anlamazlklarnn sonu gelmiyordu. Sivil vali grevini yapan Suba Bekir, ehirde ve lde byk nfuz sahibi olan bir airetin bakanyd. Gereinde Badad belerbei Yusuf Paann asker

kuvvetiyle boy lecek bin iki yz azap askerine sahip olan Bekir, ancak kendi lkesinde ynetimi elinde bulundurmak kaydyla Bb- li'ye baml kalmay kabul ediyordu. Bir gn Bekir ehir dndaki airetinin yannda bulunduu sraca, belerbei tarafndan tehdit edildiini ileri sren olu Muhammed, babasnn itibarndan istifade ederek ehirde isyan kard ve surlardaki toplar i kaleye doru evirtti. Ayaklanmann haberini alan Bekir, vergi toplamasnda kendisine yardm etmesi bahanesiyle yanna alp ehir dna kard be bin Trk askerini kallee katletti. Sonra Arap askerleri ile Badad'a dnd ve kalesinde mahsur kalan Yusuf Paa'y kuatmaya devam etti. ehirdeki rakiplerinden olup da Yusuf Paa'nn tarafn tutan Muhammed Aa ile oullar i kaleden kp yanna geldiler ve Bekir'in licenaplna snmak istediler. Merhametsiz Arap onu ve oullarn, ii atee verilmi kkrt ve zift bulunan bir kaya bindirdi ve Dicle'nin akntsF : 73 1153 1154 na brakt~ kendisi de kyya geerek, zevkle kurbanlarnn son hklar~ dinledi. Sonunda Yusuf Paa teslim olmak zorunda kald ve ehirden ekildi. V Bekir o zamandan beri szde Trklerin adna, hi bir ortak tanmadnn Badad' ynetiyordu. Bab- Ali'nin gnderdii Paa'larn Badad'a girmelerini kesinlikle yasaklamt. K.:mdi topraklarnda hakarete maruz kalan stanbul Hkumeti en nihayet Diyarbekr Belerbeyi Hafz Paa'y Bekir iizerine yollad. Mara, Mu~ ul, Amasya, Sivas ve btn Mezopotamya s~ncaklar Serdar'a yardm etmek zere grevlendirildi. syan halinde bulunan ve sa kanadn tehdit eden Abaza Paa'nn kuvvetlerini karlamak zorunda kalan Hafz Paa ancak kuvvetlerinin yarsn Badad nlerine gnderebildi. ehir ile l arasna skp kalan Tiirk ordusunun hareketsizliini farkeden Bekir, sk ~;k ehirden karak ani basknlarda orduyu rahatsz ediyordu. Btn kuvvetleri ile Badad'a koan Hafz Paa glleleri ile Be!<ir'in Araplarn perian etti ve zaferden sonra Ota'nn nne, ln ortasna iki bin asinin kellesinden bir piramid yd. Sonra Dicle'yi aarak, ehrin en zayf noktasi olan Ku Kalesi tarafndan Badad' zorlamaya balad. Teslim olmas halinde bile baianmayacam bilen Bekir, midini kaybetince, yollad elilerle, eer kendisini Hafz Paa'nn elinden kurtarrsa Badad' Safeviiere vaad etti. ran'n kaybettiinden dolay en 1155 fi. zia znt duyduu eyaleti ve en ihtiaml bakent. krinden birini yeniden kendine kazandracak olaylar byk bir dikkatle izleyen $ah Abbas, en iyi kumandanlarndan Safi Kulu Han'n idaresinde otuz bin seme Safevi'yi Badad'a yollad. Safevi ordusunun yaklamakta olduunu duyan Hekir bu sefer taraf deitirerek Hafz Paa'ya bir eli gnderdi ve eer kendisinin irsi olarak Badad valilii

kabul edilirse beraberce Safevi ordusuna kar ehri savunmay teklif etti. Hafz Paa bu teklife kar hanerini Arab'n grtlana sallamakla cevap verdi. Ertesi gn Bekir kendisini ah Abbas'n kulu ilan etti ve ah'n adna Hafz Paa'ya bir ihtarname gndererek ran topra'kiarn terketmesini istedi. Gnderilen Safevi elisine burasnn Safevi topra olmadn ve bir asiyi cezalandrmak iin orada kendi toprakiarnda bulunduunu hatrlatt. Karlkl at. ma halinde geen grmelerden sonra iki Tt1k Devleti'nin ordular arasnda atma balad. VI Bu muharebeler. mzakereler ve ihanetler Badad'n kaderini askda tutarken, stanbul'daki sadrazam, Bekir'e Paa nvann, ehrin rsi valiliini tevdh etti. Bu yeni nvanlar. ile ihtiras tatmin olan Bekir bu sefer daha berbat bir ekilde yeni efendisine iha~ net etmeye balad. Ku Kalesi'ne daha rtce sktu~ yz Safevi askerini tek tek yanna ard ve ldrtt; en sonuncusunu da sa brakarak ihanetinin haberini ehrin dnda bekleyen Safevi ordusunun kuman 1156 danna bildirmesi iin yollad. Yollad mesajda, istihzal bir ekilde yle diyordu: Allah, ah Abbas'a uzun mrler versin; onun sayesinde Trklerin zulmnden kurtulduk; imdi Badad'da hr ve hakimiz; hkmdarnza, Bekir'in ltuf ve borcunu gtrn.>> VII Hafz Paa, Bab. Ali'nin bu utan verici uzlama hareketinden sonra nemini kaybeden ordusunu Musul'a gtrd. Bu arada yeni Belerbei Bekir'in ihaneti ve nankrlnden dolay kendini hakarete uram kabul eden ah A:b'bas on drt gn sonra askerlerine ve anna kar yaplan hakaretlerin intikamn almak iin Badad nlerine geldi. Bekir hemen Hafz Paa'dan yardm istedi. Bu srada Abaza Paa'nn Musul zerine yollad asilerle megul olan Serdar, Badad'a ancak bir blk asker yoilayabildi. Hseyin Paa'nn emrinde olan bu blk, Safeviierin saflarn yarp ehre varamad; Safeviler tarafndan m:z:akereye arlan Hseyin Paa da, Bekir tarafndan daha nce katlect.ilmi olan yz Safevi askerine karlk olarak idam edildi. kuatma ay dar. beri devam ediyordu; pat !atIan humbaralar surbrda altm gedik amt; alk ve dehet yzlinden ehir halkinn byk ounluu .Safevi ordugiihna snmt. Daim: babasnn iki; yzl siyaseti iinde yetimi olan Bekir'in olu bile babasna kar dmanla ibirlii yapmaktan ekinmedi; ah .~bbas'n ;nu babasnn yeine Badad valiliine getire1157 cei vaadi ile 28 Kasm 1623 gecesi Badad'n kaplarn Safeviiere a_t. Bekir uykusundan, Safevi davutlannn ve ii mezzinlerinin sesi ile uyand~ vakit olunun kur.ban ve ah Abbas'n tutsa olduunu anlad. Btn mahallelere dalan tellallar. halk skiina davet ederek yle diyorlard: Badad ah'ndr. Safevi ah' btn eir halkn balamtr; pazarlar alsn ve kimse komusuna din veya rk yznden kt davranmasn.

ah'n balamas ve hogrs, alk ve dehet ehri olan Badad' bir anda bolluk ve gven beldesi haline soktu. ah Abbas'n gayesi ehirleri yok etmek deil, Lir imparatorluu yeniden kurmakt. len vakti ah'n nne kanlan Bekir, olunu kendisini yarglamak ve cezalandrmak iin hkmdaun yannda oturur buldu. Bu hayrsz oul szleri ve hareketleri ile babasna iyice hakaret eti, bizzat kendisinin yapt ihanet namna. ba:basnn Osrnanllara ve Safeviiere yapt ihanetleri bir bir sayd. Babasnn lmne sebep olan bu oula, mkiifat olarak yin~ babasnn serveti verildi. VIII Ancak ah Abbas'n yerletirmeye alt ba 'e hogr, ii olan Safevileri n. Osman h lar dneminde snni olan Badadhlara kar duyduklar hassasiyetin stesinden gelmeyi daha uzun mddet baaramad. Cezalar ve din uruna yaplm katliamlar fethedjlen ehri kana bulad. ehrin iki byk camiinin vaiz)eri olan Nuri ve mer Efendi'ler, Hz. mer ile Hz. Os1158 man'n adlarn ktlerneyi kabul etmediklerinden, boyunlarndan bir palmiye aacna asldlar ve lmlerinde herkesin bir pay omas iin yobaz kafal iiler tarafndan canl bir hedei gibi yava yava tilfekle vuruldular. Hayrsz olunun gzleri nnde demirden bir kafese konulan Bekir, alt gn, alt gece eitli ikencelere maruz brakld. Yedinci gn, yerin altnda saklc.d hazinesinin yerini itiraf etmesi iin kafesi ile <bir yere asld ve altnda ate yakld. Babasnn kafes iinde y~va yava kzarma~n seyreden olu bir elinde kadeh durmadan cellatlar tevik ediyordu. Sonunda Bekir, yanan zift ve kkiirt dolu bir kaya bindirilerek, Mu. hammed Aa'ya Jayk grd cezaya arptrld. Btn Badad halk, bir baka ihanetle cezasn bulan hainin Dicle zerinde can ekimesini acma duymadan seyretti. Yalnz Bekir'in olunun vahetinden endielenen ah, ona babasnn mirasn vaad etm olmasna ramen, Horasan'a srd; celH'ltlar. G~'iin. ve Tabiat'n intikamn almakta g:ecikmediler. Badaj ite bu ekilde Safevi hkmiine dt. al Abbas daha birka gn ehirde kalarak slam byklerinin mezarlarn zivaret etti. Ordusunu yollayarak Hafz Paa'nn birliklerini Musul surlarna kadar kovalad. Tarihi Peevi'ye gre bir kpein efendisine kar duyduu sadakat Musul ehrini ve Osmanl ordusunu kurtarmtr. Bir Safevi askerine ak olan bir Krt kadn geceleyin sevgilisine surlardaki gizli bir kapy amay sz vermiti. Gece yars vaadini verine getir. 1159 rnek iin ayaa kalkp kocasnn ban balta ile para. lamaya hazrlanrken, tehlikeyi sezen kpek, kadnn grtlana atlad ve onu yere drd; havlamalar ile btn muhafzar ayaa kaldrarak hem efendisinin hayatn, hem ehri ve hem de Trk ordusunu kurtar~ . Bugn bile geleneklerin hatrasna sayg iin bala muhafaza edilen o kpein mezarn Musul'un kena mahallelerinin birinde grmek mmkndr IX IV. Murad, Sadrazam Ali Paa'nn sebep olduu idamlar sayesinde kan grmeye ve zalim olmaya alyor.

du. nce Sadrazamlkta gz olduundan phelenilen Msr Belerbei Mehmed Paa idam edildi. ki gn sonra yenierilerin honutsuzluu sonunda kaymbiraderi Bayram Paa'y azietmek zorunda kalnca, onu Divan'a ard, yarglanmasn seyrettikten sonra kafas. nn vurulmasna ahit oldu. I. Ahmed'in zenci haremaasnn koruyucusu olan Ksem Sultan'n srarlar karsnda Sadrazam, haremaasn srgnde bulunduu Mekke'den geri ard. Dostlar bu zenci haremaasndan saknmasn tavsiye ediyorlard. Nitekim, eski itibarn bulan ve eyhlislan ile ibirliine girien haremaas Mustafa Efendi bu uyarlar doruiamakta gecikmedi. Sadrazam'n Padi,ah'tan Badad n dm olduunu, Abaza Paa'nn isyannn genilediini, Safeviierin yeni zaferler kazandn, hazinenin boaldn, askerin itaatsizletiini sakladr aklad ve eyaletleri tam bir kargaa1160 Ik iinde brakrken, zulm ile Saray' korku iinde tutan Sazn'tzam' ikayet etti. Venediklilerin naklettii rivayete gre, gizlice eyhlislam' Saray'a aran IV. Murad, Sadrazam'n kaynbabas iin gerekten makamn braknay arzu edip etmediini sordu. Hayretler iinde kalan eyhlislam, Sadrazam'a asla byle bir konuda mit vermediini belirtti. Sadn1zamnn sahtekar:lndan ve ihtirasndan artk emin olan Sultan Murad, hemen Saray'a at;tt Ali Paa'nn kafasn vurdurdu. Kasalarda nakit/pa a olarak saklanan yediyz milyon ake tutarndaki Sadrazam'n serveti devletin hazinesinin eksiini kapatt. mparatorluun b~na gelen felaketierin bir .ksmnn sorumlusu olan ve kendi yarattl entri!kalarn altnda kalan Mere Hseyin Paa da ayn gn bodurolarak idam edildi. Ellibin dka altn deerinde olduu talhmin edilen serveti temin edildii yerlere iade edildi. (' Padiahlarn eski mrahorlanndan Saray'da yeti$mi olan erkez Mehmed Paa istek-sizliine ramen Sadrazamla getirildi. Kuds ve baka yerlerdeki dini imtiyazlarn karln almak iin ~ristiyan devletlerin elilerine ve himayesindeki kiilere bir barbann kabat ile davrandktan sonra, Abaza Paa'nn isyann bastrmak iin hazrlanan ordunun banda sefere kt. X Aliaza Paa, IV. Murad .devrinde de art.k gayesn kayletmi olan Ge Osman'n inti.kam davasn yrtyordu. Tahta hakim olan Sultan Murad, aabeyinin bizzat en koyu intikamcsyd; fakat isvan Karaman'n 1161 geleneklerine yle derin kk salnt ki, asi Trkmenlere gre Abaza Paa'y takip etmek iin her bahane makbul geliyordu. Aslnda bakaldrma dorudan yenierilere kar~yd; asilerin kaplarn aan ehirlerde ve l;er yerde rastlanan yenieriler istisnasz, acmakszn katlediliyordu. Sivas'ta, Abaza Paa'nn kendisinden daha zalim kumancan Cafer tarafndan ele geirilen u yenieri subay develer zerine bindirilmi, srtanna saptanan yanan mealeler altnda halkn alkiar arasnda tehir ediliyordu. Sultan Osman'n katlinden sorumlu tutulan yenierllerin, spahilerin ve topulann cesetleri,

tsilerin getikleri yollarn kenarna yl kalyordu. Dilyk bir taassupla efendilerine sadk olan altm bin n:,rkmen'den meydana gelen Abaza Paa ordusu yeni.den Sivas zerine yryordu. Karasu kprs nlerinde knrargah kuran asiler durmadan eitim yaparak Sadr'fzam'n ordusunu bekliyorlard. Sivas Beler. bei Tayyar Paa, Abaza Paa'nn tarafn tutar gibi grnyorsa da el altndan Sadrazam ile anlamt. stelik Abaza Paa'nn kumandanlarndan biri ile Abaza Paa'nn arasn amaya alyordu. Cahil adamlara has bir safiyet iinde bulunan Abaza Paa ise Kayserili bir eyhin tesiri altnda bulunuyordu, onun kutsal dava olarak gsterdii yolda ilerlemekte tereddt etmiyor, gniin birinde eyh tarafndan vaad edildii zere, devleti kurtaracak bir Sadrazam olarak i bana geleceini umuyordu. Abaza Paa'nn yenilgisi, Sivas Belerbei Tayyar Paa'nn dalaverelerine inanmasyla balamt. Aslnca kendisine sadk olan kumandannn Bab- Ali'ye sa1162 tldna inandrlmt; tertipiedii bir yemek esnasnda gnahsz kumandannn kafasn vurdurdu. Sonra etrafndaki dalkavuklannn kkrtmasyla Yenieri Aas'na tehditlerle dolu bir mektup yazd; bylece Sadrazam'n ordusundaki yenieriterin bsbtn ken< iisine dman olmalarn salayan gayri siyasi mektup. ta yle yazyordu: Kardeimiz ve efendimiz Kahya, <<Askerlerini, Sadrazam'n emrinde asi Abaza'ya kar yrmeye tevik ediyorsun. Bu, phesiz yenieriler iin bir eref meselesidir; fakat beleri ve spahileri niin unutuyorsun? Cesaret! Padiah'n ekmeini Jzmetlerin ile hak etmeye al! Eer bu asil gayret sizi daha nce sarsayd, padiahmzn katiedilmesine skunet iinde seyirci kalmazdnz. Ne yazk ki kardeleriniz spahiler Divan'n kubbesi altnda en iyi yerleri beenmediler ve tahsildarlk, yneticilik gibi grevleri paylatlar; size birey kalmad; sorarm size, aslnda kardee yardmlarnz olmasayd, iin sonuna vara. bilirler miydi? te, stanbul'un en zengin saraylarn yamalarlktan sonra elinizde kalanlar! slamiyetn fe. laketine sebep oldunuz. Eer Sultan Osman spahilerin kiasma snsayd. muhakkak ki kaderi baka trl tecelli ederdi. Para yznden mi byle davrandnz; Halbuki talihsiz padiahmz her birinize elli dka altn veriyordu. Sultan Mustafa'nn annesi Abaza ailesinden olup, benim akrabam olmasna ve iktidara gelmesine sevinmem gereknesine ramen, Tanr ahidimtlir ki, eer silah elime aldysam, bunu sadece ha.ksz 'dklen kann intikamn almak iin yaptm. Btn :-skerlerini etrafna topla. Nasl Nabuodonosor, Hz. 1163 Yahya'nn haksz yere dklen kannn intikamn almak iin yetmi bin Yahudiyi kltan geirdiyse, ben cie padiah'n intikamn almak iin yetmi bin yenie: riyi ldrmek istiyorum. Seni muharebe gn greceiz; dm edecekler mi? Daha nce bir at bile besleyemeye- dm edecekler mi? Daha nce bir at bilebesleyemeyecek durumda olan bu adamlar sayenizde bugn byk topraklara sahiptirler. lgnlar! thanetinizle padiah kaatilleri adndan baka ne elde ettiniz? Halil Paa,

Yenieri Aas iken ben onun imrahoruydum; bu yzden genelkurmayda ilerin nasl yrdn y bilirim; her emir Kahya'nn ba altndan kar; eer cinayet olaynda hi bir payn olmadn iddia ediyorsan ve buna sebep olann sadece Davud Paa olduunu ileri sryorsan, o zaman kaatilleri teslim et! Allah selam et versin! Mektubu yksek sesle yenierilere okuyan Kahya, te bir kibirli adam daha, eer onu hareketl~rinde serbest brakrsak, btn mparatorluk'ta olduundan daha fazla yenieriyi katledecek dedi. Yal erkez Sadrazam, kumandanla alk olmad iin Sadrazamh ve serdarl, ran seferleri srasnda tannm Hafz Paa'ya brakt. Hafz Paa, Abaza Paa'nn rkndan olup, onun eski bir arkadayd; fakat mizacnn bilinen doruluu sayesinde kimsede en ufak bir kuku uyandrmad. Abaza Paa'ya di bileyen se.ksen bin kiilik ordusu ile sefere kt ve Konya ovasnda karargah kurdu. Geen zaman ve ihanetler asilerin ordusunu zayflatrken, kendi ordusunu kuvvetlendiriyordu. Devlet adamh vasfn ordu kumandanl ile birletirmiti; kargaaln stesinden gelmek iin beklemenin art olduunu biliyordu. 1164 Xl Askerleri ise sebebini anlamadklar durgunluu ynden kum(lndanlarn itharn ediyorlard. Abaza Paa'nn kiiliinde ahsi dmanlarn tepelemek istedikleri iin sabrszianan yenieriler, bir.ka defa h<. um emri verilmeden dmann zerine yrmek istediler. Hafz Paa yaln kl askerlerin ilk saflannn nlerine kt ve zamansz gayret gsterenleri sindirdi. Abaza Paa'nn balca kuvvetlerini tekil eden Tr:k menterin tamamen asilerden srt evirmesini bekliyordu. Nitekim, Osmanl ordusunun daha ilk top atlar balar balamaz Tayyar Paa ile Sadrazam'n tarafna Mndlar. Abaza'nn eski silah arkadalar olan Krtler ile Araplar bu duruma aldrmadlar; fakat baka bir olay panie kapimalanna sebep oldu. Abaza Paa savaa katlmadan nce namazn klar.ken, bir at ua tarafmdan tutulan at bir silkinite uan elJerinden kurtuldu ve drt nala Krtlerin saflarna doru komaya balad. ,Liderlerinin atn bo olarak gren Krtler, Trklerin ilk ateleri srasnda Abaza Paa'nn vurolduunu sandlar ve liderleri ile davann da k~y:boduunu sanarak dalmaya baladlar. Ordusunun daha muhal'ebeyegirimeden yok olduunu gren Abaza Paa, yedekte tutulan atlardan birine atlad ve Krt savalar ile kamaya balad. Btn yaya asiler Hafz Paa'n.n eline dtler ve eski isyanlarnn cezasn hayatlar ile dediler. Kellelerden meydana gelen ynlar bu bozgunun antlan oldu. Ka esnasnda ele geirilen Abaza Paa'nn karlar ve ocuklar ldriilmediJt"r 1165 . Erzurum'a varan Abaza Pa;a ise son askerleri ile kaleye l:apand . .Hala byk bir ehre ve dahk bir eyalete sahip olan isyann ba sorumlusunu cezalandrmak iini baka bir zamana brakan Hafz Paa Anadolu'yu temizlendinden

ve huzura kavuturduundan memnun kalarak geri ekildi. Ahaza Paa'nn ailesini Erzurum'a yollad, Bab- Ali'ye tabi olmasn salad ve Erzurum Relerbeiliini tev~ih ede-ceine sz verdi. O srada Krm'da bagsteren- karklklar acele stanbul'a dnmesini gerektiriyordu. XII Mehmed Giray ile ahin Giray kardeler, Han nvannn Bab- Ali tarafndan Hanedan'larndan baka 't:ir prense verilmi olmasndan dolay uzun zamandanberi Krm Taht'ndan uzak tutuluyorlard. Osmanllar tarafndan Yedikule zindanlarnda mahpus tutulan Mehned Giray ile ah Ahbas'a snm olan ahin Giray, haklarn aramak ve Krm' ayaklandrmak iin 1\Joga~ Ti.irklcrinden taraftar topluyorlard. Bir dervi, Dou mparatorluu'nun bir ku ad tayan Giray Hanedan'ndan birinin hkmne geecei hakknda kehanette bulunmu; ahin Giray da bu dervi'te olaanst zellikler grdndt:n bu kehanete sk skya balanmt, ki karde Bab- Ali tarafndan Taht'a geirilen Han'a kar birlemiler ve onu hem Taht'tan, hem de lkeden kovmulard. Mehmed Giray, Han nvann alrken, kardei ahin Giray, Krm anayasasnn gerei olarak Kalgay nvan ile onun emrind> lke'yi idare ediyordu. Zulmleri ksa zamanda Krm'da honutsuzlua ve ayrliklara sebep olmutu. stanbul'a giden Rus elilerini katlettirmiler ve Padiah iin hazrlanan ar. maanlara el koymulard. Lehistan' istila etmek bahanesiyle Krm'da kalabalk ve gl bir ordu tekil etmilerdi; asl maksatlar, budala Padiah I. Mustafa'nn devrinde Edirne'yi kuatmak ve ele geirmekti. Taht'ta bulunan glge .Hkmdar'n yaratt karklklardan istifade edeceklerini ve akrabalk haklarna dayanarak -snmek z~re olan Osman Be'in Hanedan'nn yerine silah zoruyla geeceklerini aka sylyorlard. Her iki kardein de ocuu olmad iin eski Han'lardan Fetih Giray'n gayrimeru ocuu olan bir prensi Nureddin olarak tayin ettiler. Bu tayin ile, Taht'tan indirdikleri eski Han'n tar.ftarlarn da kendi davalarna kazandrmak istiyorlard. Ahmed Giray adndaki bu Nureddin'in soyu etr< fnda mevcut olan esrar perdesi, oban milletleri bylemeye yetiyordu. Eski Krm Han', geleneklerin gerei olarak Badan'l asil bir Bayar'n kz olan prensesi rehin olarak almt; prensesin olaanst gzellii karsnda ona hayran olmasna ramen, babasna iade edecei gne kadar muhafaza edip bakmas iin prensesi Hac Ahmed adnda bir Hoca'ya emanet etmiti. Fakat bir akam Han, Kurul'unun yanndan ayrlp yatmaya giderken yakn arkadalarndan biri, bakire olarak bilinen Badan'l prensesin bir olan o. cuu dourduunu, glerek ve Han' tebrik ederek bildirdi. Bir Bayar'n kzna kar konukseverlikte ku~ t\,r ettiini ima eden bu arkada~na fena halde kzan 1167 Han, hemen ihtiyarn, prensesin ve ocuun ldrlmesini emretti. Fakat, bu emir be~ki Han'n akn gizlemek iin yalanc bir hiddet gsterisi iin verilmi

olsun, belki de gerekten Hac Ahmed idam ernrini nseden duymu olsun, ihtiyar, prenses ve ocuk kaarak ortadan kayboldular. O zamandanberi Krm'n bozkrlarnda obanlar tarafndan bytten ocuk, erginlik ana kadar Mustafa adyla anld. Mustafa'nn gerek veya tahmini babas Han' devirerek Taht' ellerine geiren iki Giray karde, ocuu .obanlarn adrlarmdan alarak Saray'a getirdiler ve dorudan ve kanuni varisierin itirazna ramen onu Nureddin olara~ ilan ettiler. Hakk yenen yeenierden gen Hasan Giray, Nureddin ile iddetle att. ocuka oyunlanndan birinde, Hasan Giray Nureddin olan Mustafa'y Bodan'l oban ve klenin pii olarak armak cretinde bulundu. Bu lakap Krm Taht'nn gen varisinin zerinde kald. XIII Bab- Ali kendisine tabi prensierin bir pii Nureddin seerek kendi kaniarna ihanet etmelerinden ve hatta stanbul Taht'na varis olarak, gstermelerinden fena halde alnmt, Divan Mehmed Giray' Han'lktan azietti ve eski Han' tandn bildirdi. Mehmed Giray ile kardei bu karara iddetle kar ktlar. Onlar itaat altna almakla grevli Kapdan- Derya'ya, Sizi Asya ve Lehistan'daki dmanlanmza kar korumak iin yzbin Krm Trk'n topladnz u srada bizi srgne yollamanz adalete ve siyasete sar m? Bozkrdaki soydalarmz arahalarn 1168 baladlar, en ufak bir iarette hareket edecekler. Bizi, bozkrn bir ucundaki YurtIarmza srmenin zaman m? Krm' terkettiimiz vakit, buras kafir Ruslarn eline derse, Kefe ile dier kalelerinize hakim olabileceinizi sanyor musunuz? XIV Btn bu iliraziara kulaklflrn kapayan Kapdan- Derya yzbin Krmh'ya ve mttefikleri binlerce Ukaynal Kazaa kar muharebeler vermeyi kabul etti. Sayca okluun karsnda ezilen Osmanllar, muharebe alannda ya tutsak, . ya l olarak . kaldlar. Tutsaklarn okluu karsnda Krm adrlarnda bir Osmanl'nn deeri bir ama}( boza'ya kadar dmt. Savunucularndan yoksun kalan Kefe ehri Mehmed Giray tarafndan igal edildi. Krm'n bu Jimann geri almak isteyen Kapdan- Derya, iki kardein ve Nureddir'in Hkmdarlklarn kabul etmek zorunda kald. Ordusundan, filosundan ve toplarndan geri kalanlar ile ba eik bir ekilde geri dnd. Bu zafer Krm'n iki Hiikmdar'nn kibrini bsbtn arttrd. Gvenlikleri uruna, Hanedan'n kanuni varisieri ile btn airet bakanlarn ve mirzalar ldrttiiler. ki kardee dman olan Krmllarn bakan Kanemir'in gebe kars hafif atete yakld. Kantemir'i de Eflak'a kadar kovaladlar. Fakat sonunda Kantemir, otuzbin Krm'l, Badan'l ve Efiakl'dan meydana gelen ordusu ile Tuna kylarnda Giray'larn ordusunu pe-. rian etti. Krml prensierin Kantemir ve Osmanltiara kar viiriittiikleri bu seferler srasnda. ht>m denizleri. hem de karalar yamalayan atl gebe veya korsan Kazaklar, Boazn Trkler eline gemesindenberi ilk defa

olarak stanbul'un yaknlarna kadar geldiler. Bir tarafa sapmadan her ynde manevra yapabilen iki proval, iki dmenli yzelli gemiyle gelmilerdi. Her gemide yirmi kreki ve yirmi sava bulunuyordu. Daha nceleri nehir ve denizde ayn ekilde korsanlk yapan Ruslar, onlara nehir azlarnda ve kk tabi limanlarda saklanmasn da tlemilerdi. ok eski devirlendenberi skitler, Ruslar ve Kazaklar yedi defa benzer seferlerle Karadeniz ve Boaz limanlarn tehdit etmilerdi. Karadeniz kylarn yakp yamaladktan sonra, bu sefer mttefikleri olduklar Krmllardan cesaret alan Kazaklar Bizans devrinde olduu gibi, imdi de Osmanllarn yazlk sayfiye kasabas Bykdereyi yakmlard. Bvkdere'den ykselen alevlerin grnts zerine limanda demirli altyz kadrga Boaza doru ilerlerken, kydan onbin yenieri donanmaya paralel olarak ilerliyor, bylelikle korsanlarn karaya kmasn engelliyordu. Kazaklar ise filolarndaki gemileri hill ekline sokarak Bykdere ile Anadolu kys arasndaki geni koyda cesaretle dizildiler ve onlar Karadenize srkleyecek olan akam rzgrnn kmasn beklediler. Yediyz vl nce, atalarnn Rumlara dehet salmak iin ayak bastklar kylardaki Boaz Fenerini de gider avak yakmay ihml etmediler. Bir daha gelmelerini nlemek isteven Trkler, stanbulun aln srasnda Halii Fatih Sultan Mehmede kapatan mehur zinciri Boazn azna geirdiler. F : 74 1169 1170 xv Hafz Paa stanbul'da kendini inandrdktan sonra yirmibin yenieri ile Diyarbekir'e hareket etti. Yeni birliklerle glenen ran'a kar ayaklanan Grcler'in Kafkasya'da otuzbin Safevi'yi katetmelerinden istifade eden Abaza Paa galibi ordu, Badad' kurtarmak iin Sefer'e kmt. Yeterince topu kuvvetinin olmayndan alt ay sren kuatma ah Abbas'a deerli bakenti kurtarma iin gerekli zaman salamt. Badad'daki Safevi garnizonu ah'larnn geldiini grnce, onu gn, gece boyunca top atei ile selamlad. Ertesi gn balayan muhabere sonu salamaktan ziyade, kanl oldu. ah Abbas'n gizli tuttuu onbin kiilik gz pek Trk atllar Osmanllar her yerde perian etti. Sipahi Aas bile bu korkun svarsinin nnde durama) acan anlaynca Yen ieri saflarna snd. Zalim yenieriler Aa'nn ban kurtarmasn salayan ayaklarn kestiler. Eline bir piyade mzra geiren Hafz Pqa Yenieri saflarnn nne geti, ilahi arklar sy. Jeyerek Ordu'nun erefini kurtard. Onun sayesinde Safeviierin kutsal svari birlii son ferdine kadar imha edildi. XVI Bu zaferden sonra ah Abbas ve Hafz Paa arasnda srdrlen mzakereler, yenierilerin sabrn taryordu. Aynklamm askerler Sadrazam'n Ota'n bana yktlar. Ku!'gaalk arasnda askerleri tarafndan \akalanan Hafz Paa, Dicle kvlarnda mam Kalesi

1171 adnda bir yere hapsedildL Askerin isteklerine taraf. tar gzken kumandanlarndan Murad Paa, Sadrazam ilan edildi. Lakin Hafz Paa'nn bayraktan Osman, asilerin bu kararna iddetle kar kt. Sadrazam indirip, karmak hakkn nereden buluyorsunuz? Bu Ota Padiah'mz Efendimizindir; onu savunacak bir koluro olduu mddete Kutsal Sancak burodan dar kmayacaktr dedi. Yiit asker, Sanca savunurken kollar kesildi, baltalada para para edildi. Cesareti asilere pimanlk verdi; yeniden Ota kurdular, Sanca ~iine diktiler ve Hafz Paa'y ge. tirerek ona sadakat yemini ettiler. Bunun zerine Sadrazam onlara hitap ederek, Bana, Bada d surlar nnde yenneyi veya lmeyi vaad eden askerlerim nerede? diye haykrd Askerlerin dnmesi iin iki gn mhlet verdi; sonunda hay. krlar arasnda ani bir ekilme iin emir vermesi istendi. <<Uzun bir klcn varsa, hemen Badad' al! Yok. sa derhal Kzlbalar'n nnden ekil! diye bardlar. Buna ramen Hafz Paa surlarn altncia alan bir lamn neticesini almak iin birka gn daha beklemek zere mhlet ald. Fakat ne yazk ki, ya ihmalden, ya da ihanetten, lam daha surlarn altna gelmeden patlad ve surlara hibir ey olmad. Dimdik duran surlarn grnm zerine ordu daha fazla bir hiddetle Sadrazam'a kar ayakland. Sadnizam'n Ota', Hazine, ykler ve yiyecekler yama edildi; top. lar sklerek Musul yolu zerindeki man Kalesi'ne gtrld. Hem yenieriler, hem de Sadrazam oraya snarak iinde bulunduklar kargaala son vermek istiyorlard. J 172 Osmanl ordusundaki dzensizlii ve ayaklanmalar duyan ah Abbas, <<ka halinde bir ordu ile mzakere yaplamayaca bahanesiyle bar grmelerini ipU'l etti. stanbul'dan getirilen ve kumlar arasnda saklanan Sultan Sleyman'n topu ah'n eline geti ve sfahan Saray'na yolland. Kt durumuna ramen Hafz Paa arkasndan gelen Safevi kuvvetlerini karlamak iin geri dnd ve Badad'dan iki gn mesafede onlar yenilgiye uratt. Zaferin kazanld akam, askeri isyana ve geri ekilmeye zorlayan Mumd Paa'nn ban vurdurdu. Bu zafer ve idam sayesinde Ordusunu salimen Musul'a kadar getirebildL Padiah kendisine yollad bir haberde, yeni kuvvetler yollayncaya kadar Ordu'yu. konaklalmasn ve Halep'te klamasn tledi. Hafz Paa gibi aruz vezninde fevkalade iirler yazalilen gen Padiah btn k boyunca Sadrazam' ile manzum haberleme yapt. Annesi Ksem Sultan, Saray'n entrikalarna kar olunun zihninde Abaza Paa'nn galibini tutturmay baaryordu. Valiele Sultan, dta hakimiyetini salayan, ite de edebi evklerini okayan bir Devlet adarnma ilk defa raslyorclu. IV. Murad imzasyla sivasi ve kutsal konular ileyen manzum mektuplar aslnda Valiele Sultan tarahndan iham ediliyordu. ran'da olduu kadar Trkiye'de de yaygn bir oyun olan satran Sadrazam ile gen Padiah arasnda ilgi ekici yazmalara malzeme oluyordu.

Mesela Hafz Paa Pacliah'a <<Bana Atl gn.dermck iin Vezir'iniz yok mu? diyor; Padiah da buna ccvabcn, <<ah demek iin Atl'nz yok mu? diyordu. Valide Sultan'n damad ve Padiah'n kayn-bira1173 deri olmas Sadrazam ile imparatorluk Ailesi arasnda byle edebi ve samimi yazmalara izin veriyordu. XVII Ancak Ordu'da ayaklanma ve bakent'te ihtilal ahkanl Valide Sultan'n maharetine ve Sadnham'n fedakarlna hala galebe alabiliyordu. Halep Ordu'su yeniden Badad'a yrmeyi kabul etmiyor, ve stanbul'daki birlikler her seferinde yeni bahaneler. icad r:derek Divan'dan mkafatlar koparyor, Padiah'n tayin ettii kiilerin kellelerini istiyordu. ran seferi srasnda stanbul'da Sadrazam'lk grevini yerine getiren Kaymakam Grc Mehmed Paa, tecrbesi ve sadakati ile Padiah'n gc ve olmasna ramen, yenierilerin kinini zerine ekmiti. Askerlerin alaka bir nankrlkle Kaymakam'n ban istemelerine cesaretle kendisinin ve olunun ban ortaya koyan Valide Sultan'a ramen, Grc Mehmed Paa Saray'nn merdivenlerinde katledildi. Sekiz Padiah devrinde Divan'n ve Ordu'nun en nemli mevkilerini igal etmi olan Grc Mehmed Paa, yaa kk Efendisi'ni korumak unma seksen va~ anda hayata gzlerini yumuyordu. Grc Mehmed Paa'nn kan henz kurumutu ki, yeni bir dengesizlik rnei veren yenieriler bu sefer Kaymakam' ldrenlerin kellelerini istediler; Grc Mehmed Paa'nn kanna girenleri katiettiler ve cesetlerini denize attlar. lerinden bir ksm eyhlislam'a giderek Sultan I. Mustafa'nn ldrlmesi iin l;tva isterken; dierleri nc hir ihtilalin teminat 174 iin deli Padiah'n muhafaza t'dilmesini talep ediyor. du. Bazen bu Padiah'n indirilmesinde katklar olanlar gklere karyorlar, bazen de, Davud Paa'ya yaptklar gibi, yarglamadan adaleti gerekletirmek istiyorlard. Gen Osman'n katiedildii gn Eski Saray'da Sultan Mustafa'nn Hatt- erif'lerini kaleme alan avu boazland ve cesedi Atmeydan'na atld. kan ayaklanmalarn bastrlmas ancak yeni ayaklanmalar sayesinde gerekleiyordu; Ordu iinde patlak veren kargaairklar hemen Bakent'e sryordu. Erzurum Belerbelii verilen ve isyann ekirdeini hala muhafaza eden Abaza Paa, btn otoritenin mahvolmasndan istifade ederek kendine yeni taraftarlar kazanmak iin abalyordu. Asileri memnun etmek iin Sadrazamlk'tan aziedilen Hafz Paa, erefini kaybetmi bir halde stanbul'a dnd. Kapdan- Deryllk makamnda mr tketmi olan Halil Paa, Abaza Paa'nn bir zamanlar klesi olmasndan dolay ona kar sayg :ve korku duymas yznden Sadrazamla getirildi. XVIII Halil Paa, Lehistan ile Krm Hanl arasnda mevcut anlamazlklar hallettikten sonra, Anadolu'da Sefcre kacak olan Sadrazamlarn ilk konak yeri olan skdar'da Ota'n kurdurdu. Sefer balamadan nce, istisnasz herkes tarafndan ok byk bir din

adam olarak tannan skdar'l eyh Mahmud'u tekkesinde ziyaret etti. Halil Paa da ilk Sadrazaml srasnda hayatn eyh Mahmud'un konukseverliine borluydu. eyh hakknda bir mezin duyduu saygy ve dini ball duyuyordu. 1175 Btn Anadolunun Tmarl askerleri Halep te Halil Paaya iltihak ettiler. Halil Paa, Abaza Paa'ya bir mektup yazarak hemen Halep'e gelmesini buyurdu. Eski asnin kukulu davranlar, Halil Paay bir kumandan m, yoksa bir dman olarak m grecei hakknda Ordu iinde bir meraka sebep olmutu. Halil Paa ona yazd mektubunda, Askerler seni artk Serasker olarak grmek istemiyorlar; ayan abuk tut, gnll olarak bana katl ki, hizmetlerinle Padiahmzn merhametine lyk ol! diyordu^ Halil Paa'ya katlacak olan sadk Belerbeleri nin ordular Erzurum surlar nnde karargh kurmutu. Kararszlk iinde bocalayan Abaza Paa, Erzurumun kaplarn ap amamakta tereddt ediyordu. Dardaki paalar ise Abazann bu tereddd karsnda sinirleniyorlar, silh zoru ile onu yola getireceklerini sylyorlard. Hakkndaki ikyetleri ve tehditleri renen Abaza Paa, Padiaha sadk davranr gibi yaparak, Paalarn gvenini kazand. Bir gece anszn surlarn dnda karargh kurmu olan Ordunun zerine saldr, d, uykusunda gafil avlad altbin yenieriyi kltan geirdi. Seraskerlerden Dilenk Hseyin Paa, gndzn slanan elbiselerini kurutmak iin adrnn dna astndan yar plak bir halde yaln kl atna bindi, kaarken, Abaza Paann Khyas mzra ile onu boynundan ar ekilde yaralad. Atndan inen Abaza Paa son nefesini vermek zere olan Dilenk Hseyin Paann ban kaldrd ve Asl Paa, eski islh arkadam, ne olur gzlerini a; bak olun hl yayor, dedi. Dilenk Paa ancak dudaklarn kprdatabildi ve ba nne dt. Abaza J76 Paa, yiit kumandann cesedini atnn zerine yerletirdi ve Erzurum'a gtrerek anna layk bir trbeye gmdrd. Ayn adamn kiiliinde toplanan merhamet, ihanet, alicenaplk ve katliam, Homerus'un bir yandan alayan bir yandan kan dken kahramanlarn hatrlatacak derecede, Kafkasya'nn bu kahraman ve vahi kavimlerinin bir zelliidir. Abaza Paa bir yandan dmanlarnn kumandann saygyla gmerken bir yandan askerleri tarafndan ele geirilen dier Paa'lar ve yenierileri acmakszn katlettiriyordu. Onbin askerden sadece biri ser.best braklarak stanbul'a bu yeni katliam anlatmak zere yollan d. Halil Paa birlikleri ile Hilep'tcn Erzurum'a ge. !erek katledilen askerlerinin ve kumandanlarnn intikamn almak istedi. Eski klesi Abaza Paa, btn arlarn cevapsz brakt ve ehrin kaplarn hibir surette amad. Bastran k Sadrazam' kuatmay kaldrmaya zorlad; Tokat'a ekilerek ordusunu k. !atmak istiyordu. Karla kapl da yollarnda ordunun te biri souk ve alktan krld. Bazen btn bir

blk den larn altnda kalyordu. Bu felaketler Sadrazam'a kar btn imparatorluk'ta itiraz sesleri .. nin ykselmesine sebep oldu. Sadrazamlktan aziedilen ve sava yapmadan mahvalan ordusunun arkasndau _eelen Halil Paa, stanbul'a giremeden, zgnlnden skdar'da vefat etti. Her zaman olduu gibi fazilet. leri ok sonra anlalabilen Halil Paa, lkesi iin sadece byk felaketierin yaratcs olarak anlmtr. 1177 Padiah, Sadrazamla, o srada Tokatta Erzurumdan dnen ordunun kalntlarna kumanda eden Diyarbekir Belerbei Hsrev Paay getirdi. Kan dkmeden hibir iin baarlamayacana inanm bir adam olan Hsrev Paa Bonakt. Ordunun balca birliklerinin balarnda olan kumandanlar idam ettirmekle ie balad. damlar olurken adrnn nnde ykseke bir yere kyor ve bandan sonuna kadar nezaret ediyordu. Ordu'yu yeniden tekil ettii Tokat ehri, bu ekilde defterdarn, hazinedarn, Manisa Belerbeinin, kazaskerin ve Hnedandan olmasna ramen Hac Paann balarnn vurulmasna tank oldu. Ksem Sultan, birliklerin maalarnn denmesi iin Hsrev Paaya bir milyon ake yollamt, denen maalar ile ihmlin lm ile cezalandrlmas birka hafta iinde Tokata, Msrdan Grcistana kadar btn belerin ve askerlerin koup gelmesini salad. gnde alnan ikiyzyirmi kilometrelik yol btn Ordu'yu ve topu birliklerini Erzurum Kalesi nne yd. Bu abukluktan rken Abaza Paa i kaleye snd. Abaza Paann danman Kayserili eyh, teslim olmaktan baka bir kar yol olmadn gstermek bakmndan, zerinde bir kefen, boynunda bir ilmik olduu halde Abazann huzuruna kt. Abaza Paa, askerlerini yannda muhafaza etmek artyla teslim oldu; Kaleden karak, Hsrev Paa'nn biraz ilersinde karargh kurdu. Teslim artlarna dokunmayan Hsrev Paa, Abaza Paay stanbula gtrd, Padiahn affn kaXIX zandrdktan sonra, bir nevi srgn olacak ekilde Bosna Belerbeliine tayin etti. Asi Paa'nn cehaleti o derecedeydi ki, Bosna'nn Rumeli'nde mi, Anadolu'da m olduunu soruyor, Avusturya ile Bohemya'y Ma~ aristan'n iki kalesi sanyordu. Fakat at kullanmakta ve cirit oynamakta son derece usta olduundan Padiah'n takdirini kczanyordu. xx Snr boylarnda Safevi ilerleyiinin durdurulmas, Ordu iinde yeniden tekilatlanmaya gidilmesi, asker. !erin ve Divan'n ksa zamanda itaat altna alnmas ve nihayet isyann tamamen sndrlmesi ile Abaza Paa'nn srdrlmesi Hsrev Paa'y milletin bana gerek bir diktatr yapmt; Divan'da ynetime katlmyor, dorudan doruya hkmediyordu. IV. Murad'n ve Valide Sultan'n gzdelerinden yenieri Kahyas Malkoolu Paa bazen Hsrev Paa'nn emirlerine itiraz etmek cesaretini gsterirdi. Bir seferinde Sadrazam'n uygunsuz emirlerinden birini kaleme almay reddettii iin yerirden azledilmi. ve basit bir kle o mevkiye getirilmiti. Padiah askerleri itaat altna almasn

bilen Sadrazam'nn her hareketiri ho gryordu. Krm'da Taht' zorla de geirenlerden biri olan ahin Giray, eski Han ve kumandan Kantemir tarafndan devrilince, doru Lehistan'a kant Bab- Ali'nin suluyu srarla geri istemesine ramen Lehistan, unun temize ktn ileri srerek istei kabul etmedi. Fransa'nn himayesinde olan din adamlarnn da kkrtt katalikler ile Rumlar arasndaki dini kav1179 galar stanbul'da Hristiyan diplomatlarn yeniden faaliyet gstermeleri ile sonuland. Bakent'te kurulan Rum basmevi saldrya urad ve yamaland. stanbul'daki bu karklklardan sorumlu tutularak srlen cizvitler, Naksos adasna yerleip, Ege Adalar'nn ve Kuds'n dini ynetimini ellerine geirmeye al. tlar. Adalarda sebep olduklar yeni huzursuzluklardan dolay Sakz Adas'na hapsedilen Cizvitler, Fransa ile lspanya'nn bu tarikat hakknda yaptklar srarlara ramen, tamamen mparatorluk dna srldler. Macaristan, Bodan ve Eflak Taht'na, Daklarn Kral nam ile gz diken ve uygulad iki yzl siyaset yznden hem stanbul'u hem de Viyana'y zor durumda brakan En.lel'in rsi Prensi Bethlen Gabor'un lm, iki bakenti devaml bir uyumazlk kaynandan kurtarm oldu. Macar Hkmdar'n lmnden sonra Avusturya ile Bab- Ali Sitvatorok anl:: .masn daha salam temellere oturtan Szoen Bar Anlamas'n imzaladlar. XXI O sralarda onyedi yana basan Sultan IV. Murat, Hafz Paa'nn dersleri ile yeter derecede olgunlam olduundan annesi Valide Sultan'n ve Harem'in gizli siyasi danman Haremaas Mustafa'nn haddinden fazla uzayan hakimiyetlerinden iyiden iyiye rahatsz oluyordu. Kendi i~teine kar olarak annesinin, 1' zkardelerinden birini Kapdan- Derya Hasan Paa'ya \ermesi zerine zor kullanarak Hasan Paa'nn Haren'inden kzkardeini kurtarmt. Birka gn sonra zandrdktan sonra, bir ntvi srgn olacak ekilde Bosna Belerbeliine tayin etti. Asi Paa'nn cehaleti o derecedeydi ki, Bosna'nn Rumeli'nde mi. Anadolu'da m olduunu soruyor, Avusturya ile Bohemya'y Ma;: aristan'n iki kalesi sanyordu. Fakat at kullanmakta ve cirit oynamakta son derece usta olduundan Padia; h'n takdirini kazanyordu. xx Snr boylarnda Safevi ilerleyiinin durdurulmas, Ordu iinde yeniden tekilatlanmaya gidilmesi, asker. !erin ve Divan'n' ksa zamanda itaat altna alnmas ve nihayet isyann tamamen sndi.iri.ilmesi ile Abaza Paa'nn srdrlmesi Hsrev Paa'y milletin bana gerek bir diktatr yapmt; Divan'da ynetime katlmyor, dorudan doruya hi.ikmediyordu. IV. Murad'n ve Valide Sultan'n gzdelerinden yenieri Kahyas Malkoolu Paa bazen Hsrev Paa'nn emirlerine itiraz etmek cesaretini gsterirdi. Bir seferinde Sadrazam'n uygunsuz emirlerinden birini kaleme almay rcddt:ttii iin yerirden aziedilmi ve basit bir kle o mevkiye getirilmiti. Padiah ask~rleri itaat altna almasn bilen Sadrazam'nn . her hareketini ho gri.iyordu. Krm'da Taht' zorla ele geirenlerden biri olan

ahin Giray, eski Han ve kumandan Kantemir tarafndan devrilince, doru Lehistan'a kant Bab- Ali'nin suluyu srarla geri istemesine ramen Lehistan, unun temize ktn ileri srerek istei kabul etmedi. Fransa'nn himayesinde olan din adamlarnn da kkrtt katolikler ile Rumlar arasndaki dini kav1179 galar stanbul'da Hristiyan diplomatlarn yeniden faaliyet gstermeleri ile sonuland. Bakent'te kurulan Rum basmevi saldrya urad ve yamaland. stan. bul'daki bu karklklardan sorumlu tutularak sr. len cizvitler, Naksos adasna yerleip, Ege Adalar'nn ve Kuds'n dini ynetimini ellerine geirmeye al. tlar. Adalarda sebep olduklan yeni huzursuzluklardan dolay Sakz Adas'na hapsedilen Cizvitler, Fransa ile hpanya'nn bu tarikat hakknda yaptklar srarlara ramen, tamamen imparatorluk dna srldler. Macaristan, Badan ve Eflak Taht'na, Daklarn Kral nam ile gz diken \'C uygulad iki yzl siyaset yznden hem stanbul'u hem de Viyana'y zor durumda brakan Enlel'in rsi Prensi Bethlen Gabor'un lm, iki bakenti devaml bir uyumazlk kaynandan kurtarm oldu. Macar Hkmdar'n lmnden sonra Avusturya ile Bab- Ali Sitvatorok anlamasn daha salam temellere oturtan Szoen Bar Anlamas'n imzaladlar. XXI O ~ralarda onyedi yana basan Sultan IV. Murat, Hafz Paa'nn dersleri ile yeter derecede olgunlam olduundan annesi Valide Sultan'n ve Harem'in gizli siyasi danman Haremaas Mustafa'nn haddinden fazla uzayan hakimiyetlerinden iyiden iyiye rahatsz oluyordu. Kendi i~teine kar olarak annesinin, \t zkardelerinden birini Kapdan- Derya Hasan Paa'ya \ermesi zerine zor kullanarak Hasan Paa'nn Han: n'inden kzkardeini kurtarmt. Birka gn sonra 1180 yine enitelerinden Kara Mustafa'y kzkardeinin gzleri nnde Haremi'nde bodurtmutu. Bu ani idamlar Valide Sultan' bir hayli korkutmutu. Olunun zulmn elenceler, gen ve gzel cariyeler ve eitli armaanlarla bastrmak istedi. Sonunda akll Valide Sultim olu zerinde yeniden etki kurmay baard. XXII ah Abba~'n lm haberi, Badad'n geri alnmas hakknda Divan'a cesaret ve mit verdi. Hiisrev Paa yzellibin kiilik Ordusu ile Halep'e gitti. Yol bo. yunca sert davranl.r ve idamlar ile etrafa dehet sayordu. Btn hayat boyunca Padisah'lara hizmet etmi olan ve bir tek gn bile entrikalara karmam olan Konya Belerbei Durmu Be, hazinelerini Hs ev Paa'ya devretmesi iin Sadrazam tarafndan zorlanmt. Zalim Sadrazam'n tehditlerine kulak asmayan seksen yandaki Be'in hizmetlerine aldnlmad~n kafas vuruldu. ' Ordunun nnde iki gn mesafede bulunan Defterdar Ebubekir'de katedildi ve serveti Ordu hazinesine devredildi. Serabad'a gelindiinde Sadrazam tarafndan huzura arlan Krt airet reisierinden Mir Muhammed bana gelecekleri anlad iin iine zvh

giymiti. Hsrev Paa, airet bakanna hakaret ettikten sonra eellada iaret etti. Fakat lmeden . nce Sadrazam' da ldrmek isteyen Mir Muhamrued klcn ekerek ileri atld; ikisinin arasna giren Kahya'nn eli kl darbesinden koptu. Etraftan yetiip ge1181 lenler Krt' cansz yae serdiler. Airet dier ileri gelenleri de silahl bir vuruma sonunda tamamen imha edildiler. XXIII ah Abbas'n lm ile mcadeleci ruhlarn kay. beden Safevi Trkleri, yzellibin Osmanl'nn en zengin eyaJetlerinde ilerlemelerine engel olamadlar. Hasan Abad'm ahane Saray' bir kl yn haline geldi; ilk Pers Hanedanlar'nn tarihi ba-;;kent'i, Babil ile Sus ehirlerinin rakibi, Bin bir Stunlu Camii ve mehur ran'l air Hafz'n trbesi ile nl Hemedan kenti Sadrazam'n buyruu ile ksmen yakld. Camiierin kutsal kubbeleri, saraylar, Hemedan Surlar alevlerin ve Osmanllarn baltalarnn etkisiyle ykildlar, mahvoldular. Srekli bir bahar ikliminin tesiriyle enfes meyveler vereP. aalar bile tahribattan kurtulamad. ehrin zerinde gnlerce tten duman ve kl, komu ehirlerde oturanlara, Hsrev Paa'nn tabiata bile zalim davrandn retiyordu. ran tarihlerinde bu Sadrazam'n seferi, Merhametsiz adamn seferi olarak anlr. skender, Cengiz Han ve Temir bile ran'n hafzasnda ve topranda bu kadar uurstiz bir iz brakmamtr. Ksem Sultan'n emri ile Badad zerine ynelen Hsrev Paa ile ordusu, Ferhad ile irin'in lmsz akiarna sahne olmu olan dalk Bastan top. raklarn atlar. Efsanede yazl olduu gibi Ferhad tarafndan sevgilisinin ayana kad&r siltten nehiri getirecek olan oluun ald muazzam da hayranlkla seyrettiler. 1182 ran'n bu bahesini savunmak isteyen bir Safevi Ordusu son ferdine kadar imha edildi. Geri kalanlar Badad'a sndlar. Hsrev'in en deerli kumandanlar ile ordusunun bir ksm saldrlar sonunda ldler. Badad bir defa daha Safevi mparatorluu'nu kurtaryordu. midini ka.}lbeden Hsrev Paa, Hafz Paa gibi, Dicle'yi at, arkasndan kprlerini yktrd ve lde perian olmu bir halde Musul'a eriti. Musul'a geldii vakit, ye;ilgilerden sorumlu tuttuu seraskerleri ve beleri cezalandrmaya karar verdi; hepsini yemee artt, salonda gizlenmi cellatlara verdii emirle gelenleri katlettirdi. Ordudaki kayplarndan dolay, K- nn'dan krkbin sava istedi ve k Mardin'de geirdi. XXIV A,ka arkaya gelen yenilgiler ve idamlar hibir surette stanbul'daki Saray elencelerini ve entrikalarn et-kilemiyordu. Divan siyasi yollardan Erdel, Eflak ve Bodan meselelerini halletmeye alyor, Erdel Taht'na Macar asilzadesi Rakoczy'nn seilmesinden sonra ortaya kan durumu gryordu. Kendinden nceki Hkmdar Bethlen- Gabor'u rnek olarak seen Rakoczy de Daklarn Kral ad altnda eyaletin krallna gz dikmiti. Trkiye ve Avusturya ile yrtt grmeler srasnda kah bir. mteri. kah pheli bir

mttefi-k, bazen de azl bir dman olarak grnyordu. Lehliler ve Ruslar ile durmadan savaan Krm Hanl, snrlarna ekilme ve birliklerini Hsrev Pa1183 a'ya yollama buyruunu ald. Krm ordusunun gayet yava hazrlanmas, ran zerine yaplacak ikinci seferi 1631 ylna -att. Hsrev Paa, Halep'te eli kolu bal bekledii iin itibarn yitirmi bir ekilde stanbul'a dnd. Padiahn ve Valide Sultan'n gzdelerinden Hasan Paa, .Hsrev Paa'nn aziedilmesini ve eski Sadrazamlardan Hafz Paa'nn hir defa daha Sactarete kmasn salad. Askerce sertliine ve ordu iinde salad itibara gvenen Hsrev Paa, padiahn emrine tevekklle baemi gibi yapt, fakat el altndan askerleri kkrtnaya devam etti. lk isyan Diyarbekir ve Halep'te patlak verdi; btn Anadolu'ya yaylarak stanbul klaianna kadar sirayet etti. Asiler adrlarn devirdiler ve kendilerini istanbul'a sevketmesi iin kumandanlarn sktrdlar. Yannda yeeni, arkasnda bir avu taraftar ile Hsrev Paa asilere nclk ediyordu. Tahrikler sonunda ba bozuk bir halde Atmeydam'nda toplanan sipahiler ile yenieriler gn gece mddetle hainlerin balarn istediler. Bu hainterin arasnda Hsrev Paa'nn aziedilmesinde ve ran savalarnda uranlan yenilgilerin ba sorumlular sanlan Sadrazam Hafz Paa, eyhlislam Yahya Efendi, Ba Defterdar Mustafa, Yenieri Aas Hasan Paa, Valide Sultan'n dalkavuklarndan Musa elebi vard. Bakaldran askerin barlarndan btn harem dehet iinde kalmt. Drdnc gn kaplan zorlanan Snray'dan ieri giren kalabalk taleplerinde devam ediyordu. Divan toplants yznden o gn leyin Saray'a gelmek zorunda olan Hafz Paa'y ldrmek :in hazrlanmlard. Durumu renen dostlar Sadn~zarn'a dii1184 manlarnn kucana gitmemesini syledi. O ise, Hayr, bu gece ryamda kaderimin sonunu grdm; devim urunda lmekten korkmuyorum, dedi. Atyla kalabal yararak ieri girdi; etrafn evreleyenler atn tekmelemeye, elbiselerini yrtp, sana soluna vurmaya baladlar. Tam ldrlecei srada yetien Saray muhafzlar, Sadrazam' yar plak, kan evan iinde asilerin elinden aldlar ve Saray'n iine kardlar. Yzndeki kan ve tozu temizledikten sonra, bostanclardan bir sark ald, bana koydu ve padiahn huzuruna karak, asilerin isteine uymasn ve hemen kendisini azietmesini salk verdi. Padiah, sadrazamna, Haydi git aam, Tanr seni korusun! Artk kimseyi saknamam! dedi. Hafz Paa gizli bir kapdan Saray'n bahesine kt, kyya indi ve skdar'a kamak zere hazr bekleyen kay. a bindi. XXV Yenieriler tarafndan arlan padiah, Divan odasnn eiinde gzkt. Vezirleri ile hizmetkarlar evresinde birbirlerine sokulmu duruyorlard. Sultan Murad ile en yaknndaki askerler arasnda, sk sk anlamsz haykriarta kesilen bir konuma oldu. - Padiahnzdan ne istiyorsunuz? - Vezirlerinden ve dalkavuklarndan on yedisinin ban. Ya onlar hemen teslim edersin, ya da sen

bilirsin. Kulaklar sar eden grlty ve tehditkar hareketleri .kastederek IV. Murad devam etti. - Benim syleyeceklerimi iitemeyeceksiniz; benimle grmek 1185 ve anlamak iin armadnz m beni? Sonra byle bir manzaray grmemek iin hiddetle arkasn dnd. olanlar hemen askerlerle hkmdarn arasna girdiler ve Saray'n d kaplarn kapadlar. Gittike hiddetleri artan askerler, c- On yedi kelleyi isterk! Yoksa sen de Gen Osman gibi tahttan inersin, diye barnalarma devam ettiler. Saray'n iinde ileri srlen teklifler, dardaki karkl ve bask havasn aratmyordu. Hafz Paa'nn dmanlar vezirlerin arasna szmt. lerinde en fazla itimat telkin edeni Recep Paa, szm ona zd rap ekiyormu gibi padiahn huzuruna kt ve ok eski devirlerden beri padiahlarn hukuk, siyaset ve gereklilii urundan yararl kullarnn bile kellelerini feda ettiklerini,. aksi takdirde Sultan Osman;n akibetine uranlacan hatrlatt. Gndzleyin asilere gsterdii msamaha sayesinde en sevgili dostu Hafz Paa'y affettireceini sanan padiah, geceleyin skdar'a haber salarak Hafz Pa] a'nn acele Saray'a dnmesini istedi. Henz tehlikeyi atatm olan Hafz Paa, efendisinin istei zerine geri dnmektc tereddt etmedi. Aceleyle karya .geti, Saray'n gizli bir kapsndan geerek, dmanlarnn kzgnlna veya merhametine gre lm veya hayat bulmak zere padiahn huzuruna kt. Avludaki kalabahn bekleme sessizliini fal'keden padiah, hiddetin getiini veya tesirini kaybettiini s~:nd. Bitiik odalardan birine geti, tahtna oturdu ve kaplar atrarak, asilerin mahkeme heyetini tekil edenlerin ieri alnmasn, onlarla konuarak anlaacan syledi. F: 75 ll86 Vaktin bir hayli ilerlemi olmasndan duyduu heyecan, annesi ve kendisi iin hissettii endie, tahtn arka tarafnda bir perdenin arkasndan duran Hafz Paa'ya duyduu merhamet, yznn solukluu, hare. ketleri, konuma tarz, hatta gz yalar, eer kin acmaya msaade etseydi, mutlaka asilerin gnlnde merhamet uyandrrd. Askerlerine yalvard, Sultan Os. man'n katli olaynn hem imparatorlua, hem de orduya nasl bir ac hatra ve pimanlk verdiini belirtti, isteklerine uyarak sadrazan azlettiini, arkadalarn yanndan uzaklatrdn, artk intikam almann gereksiz olduunu anlatt; savunmasz rakiplerine kar~ merhametli davranmalarn, onlan cezalandrmann alaklk olacan hatrlatt. Onlara genlii ve gelecekteki itibar adna, nankrlUk ve hakszlkla dolu bir saltanat dnemini kanla kirletmemelerini syleyerek bir defa daha yalvard. Bu szler zerine odada ve avlularda bazen olumlu, bazen de olumsuz mrltlar ykseliyordu; en yaknda olanlar iinde bulunduklar durumdan zgnlk ve pimanlk duymaya balarken, arka tarafta olanlar fedakarln yavah karsnda sabrszianyor ve lanet

cdiyorh,rd. Sultan Murad hala konumak niyetindeydi ki, grltden Ve yiizlerdeki ifadeden daha fazla direnmenin gereksizliini ve tehlikesini sezen Hafz Paa, li.i.me hr,zrlanmak iin abdest ald ve namazn kld; sonra kendisini kalabahn baklarndan gizl.eyen perdeyi boydan boya at. Bandaki bostanc sarna ramen hemen askerler tarafndan tannd. Padiahn ayaklarna kapand, sonra biiyk bir karara varm insanlarn heyecan iinde ayaa kalkt ve sert bir sesle yle konutu: 1187 - Yce padiahm, sann bir teli iin Hafz gibi bin kulun can versin! Yalnz senden rica ediyorum, bana elinle veya hizmetkalarnla vurma ki, ehit olaym ve kanm onlarn bann stne dklsn. Ruhsuz bedenimin skdar'daki trbeye gmlmesini de ltuflarmza arz ediyorum. Tekrar eildi yeri pt, asilere doru dnerek mrldand, BismilHihirralmanirrahim! Biz Tanr'dan geldik, O'na dnyoruz ... Padiahn hkrklar, iolanlarnn gz yalar, vezirlerin ne den baklar ve kederli ifadeleri bu fedakarln zamretini ve utancn gsteriyordu. Silahsz olmasna ramen Hafz Paa, eski Serdar'larna eli ile dokunnaya cesaret eden bir sipahiyi bir vuruta yere serdi; hemen kllarn eken dierleri, ayn sanda Paa'y on yedi yerinden yaraladlar. Yere den cesedi nnde melen yenierilerden biri Hafz Paa'nn kafasn kesti ve o gnn ganimeti gibi kalabala doru gsterdi. olanlar basz cesedin zerine yeil bir rt rttiiler ve skdar'daki trbeye gmlmesi iin sahilde bekleyen kaya gtrdler. Saray'n i ksmna geen padiah, Ne Tanr, ne peygamber, ne de padiah korkusu bilmeyen, rezil, alak kaatiller, diye bard, eninde sonunda sizleri bekleyen hakl intikam tadacaksnz. Asiler tarafndan ikinci kurban olarak istenen Yenieri Aas H~san Paa, kendiini almaya gelenleri imha eden bir avu sadk yenieri sayesinde kurtuldu; ba defterdar karkl-klardan istifade ederek kat; 1188 cyhlisUim'n azledilmesi, y~rine gz dikenierin ihtirasn tatmin ettii iin hayatnn kurtulmasna. sebep oldu. XXVI Sadrazann dklen kan ve yksek mevkilere isyann tevikilernn gemesi hereyi skunete kavuturmu gibiydi. Bu kanl olayn kkrtclarndan olan Recep Paa ihtirasnn en son kademesine erimiti; yerine gre i birlii yaptklarn ya terkediyor, ya da destekliyordu. Bu karklklarn balca yaratcs veya bahanesi olan Hsrev Paa, sonucu Konya'da beklerken, Recep Paa tarafndan haremin c alma duygusuna ilk kurtan edilen oldu. Diyarbekir Belerbeliine atanan Murteza Paa, giderken Konya'ya urayacak ve Hsrev Paa'y padiahn buyruu zerine idam edecekti. Bu hizmetine karlk, Hsrev Paa'nn serveti kendisine verilecekti. Bu arada Recep Paa, el altndan yollad bir

ulakla Hsrev Paa'y tehlikeden haberdar etti. Konya'daki evine kapanan Hsrev Paa emrindeki askerle e evinin etrafn sardrtt. ehrin kadlan na asi Paa'un idam fermann gsteren Murteza Paa, top atei ile evi ykmaya balad. Hasta olduunu iddia eden Hsrev Paa, kahyas Macar Ali'yi Murteza Paa'ya gndererek, p~diaha itaat edeceini, kendisi ile grmek zere Murteza Paa'nn evine gelmesini rica etti. Bir yere gizleyecei avular Murteza Paa'nn zerine atlacaklar, onu ldrdkten sonra idam fermann alacaklard. 1189 IV. Murad'n intikamn almaya yemin etmi olan Murteza Paa bu arda bir tuzak kokusu sezdi. Kahyas Zlfikar ile idam fermann Hsrev Paa'ya gnderdi. Murteza Paa tarafndan, padiahn ferman yerine getirildii takdirde, Hsrev Paa'nn servetinin bir ksm Konya halkna vaad edilmiti. Halkn da kendisini terkettiklerini gren Hsrev Paa, ferman okudukt~ m sonra teve~kl ile lme raz oldu. Namazn klp,_ gz yalar arasnda Tanr'dan mehamet diledikten sonra boynunu yal kemende uzatt. Yzbin dka altnndan fazla tutan serveti ile zengin kourolarna el kondu. Padiahn vaadine ramen Murteza Paa bu servetin bir kuruuna bile dokunmad. Hepsi padiaha yolland. Onu mkafatlaidrmak isteyen IV. Murad, ona, Hafz Paa'nn dul evdeini verdi. XXVII Hsrev Paa'nn idam ve hazinesi ile atlarnn stan: bul'a gelmesi Kapkulu askerinin yeni bir isyan iin uygun zemin hazrlyordu .. Kendi istikbali iin endie duyan Sadrazam Recep Paa, gizlice askerlere haber yollayarak, padiahn gzdelerinden Musa, Yenieri Aas Hasan Paa ve eski defterdar Mustafa Efendi'nin padiahn tevecchn hala kazanmaya devam ettikleri mddete, Hafz Paa'nn kaatilleri zerinde haremin inti.kamnn kol gezmeye devam edeceini bildirdi. Bu kkrmalar sonunda dkkanlar kapand, halk ve asker sokaklara dklerek ad geenlerin balarn istemeye balad. Bu ilk gnn akam stanbul'a dmeye balayan kar, kalabaln hemen dalmasm yctti. Ertesi giin daha kalabalk bir ekilde. U90 toplanan asiler Saray'n d avlularn igal ettiler, yine haykriarta kiinin ban istemeye devam ettiler; bu sefer ileri srdkleri babanede o kiilerin padiahn kardelerinin hayatiarna kastettiklerini ileri sryor. !ard. Geen sefer olduu gibi Saray'n i-inden kan IV. Murad, kalabaln nnde hesap vermek ve yalvarmak durumuna dt. Hafz Paa'nn ldrlmesinden beri Hasan Paa ile defterdarn nereye kap saklandklarn bilmedii hakknda yemin etti ve bodurulduklar iftirasna kar kardeleri Bayezid, Sleyman, Kbm ve brahim'i asilere gsterdi. Annelerini endie iinde brakacak ekilde dairelerinden alnan ehzadelerin en yais asilerin balanna yle hitap etti: - Bizden ne istiyorsunuz? Brakn, sa:-aymzda skun iinde yaayalm; adlarmz sylemekten ekinin, nk masum balarmz zerine kuku eke<-~'ksiniz.

Tanr'dan korkmuyor musunuz? Efendiniz padiaha sayg duymuyor musunuz? Siz olmadan da Tanr bizleri korur. Bu ithamlar halk yumuatt; drt ehzade dairelerine gtrld. Ayakianma bastrlm gitbiydi; lakin Sadrazam Recep Paa, ierde. danman, darda kkrtc olarak ifte oyun oynuyordu. IV. Murad'a ba vurarak Musa e!~bi'yi kendi muhafazasnda evine yollamasn, bylelikle askerlere ona duyduu sevgy gstermesini, ancak bu ekilde asilerin Hasan Paa ile defterdarn kellelerini isternekten vazgeebilecekledni anlatmaya alt. Musa elebi'nin ve kendi ba zeri., ne isyanclarn i~i davranaca hakknda yemin etti. 1191 Sultan Murad, bir karde gibi sevdii arkadann hayatn bu ekilde tehlikeye atmay doru bulmuyordu. Kahraman Canbulad'n olu olan Kapdan- Derya'nn da ayn ekilde srar etmesi zerine sonunda Musa elebi'yi yollamaya karar verdi. Kapdan- Derya'ya Sadrazamdan daha fazla itimat ediyordu. - Kabul ediyorum, fakat bilin ki sizler burada dostum iin rehinesiniz ve eer Musa'nn bir klna bir ~ey olacak olursa kellelerinizle dersiniz dedi. Musa elebi. Sadrazam'n sarayna yolland. Fakat henz Saray'a gelmiti .ki binay saran Kapkulu askerleri ve bir ksm halk, Musa elebi'nin kendilerine teslim edilmesini istemeye baladlar. Musa'y yanna aran hain vezir, Bak evadm, senin ve benim gibi bin hayat padiahmzn hayatn kurtarmak iin nemsiz kalr. midimizi kaybetmeyelim, asilerin ne istediklerini renmeye alalm, dedi. Yannda zavall delikanly asilerin iine gtren Recep Paa, uaklarna Musa'y asilerin zerine ilmelerini emretmiti. Bu emir yerine getirildii anda binlerce kl ve haner gen Musa elebi'yi para para etti. Hilekar vezir de sanki durumdan dehete dm gibi barp aryor, gya padiahn arkadan kurtarmaya alyordu. Ayn gn Bebek'teki ahane kknde ele geirilen Hasan Paa bin bir hakaret ve ikence arasnda Atmeydan'na gtrld, boazlandlktan sonra ayaklarndan bir nara asld, gnlerce orada kald. Birka gn sonra, para ile kandrlan uaklarn sayesinde yakalanan defterearn da, Recep Paa'nn emriyle kafas vuruldu ve hala Hasan Paa'nn cesedinin asl olduu ;nara asld. 1192 Sadrazam tarafndan ho grlen hatta tevik eelilen byle cinayetler IV. -Murad'n tahttan indirilmesinin ve helkicle katledilmesinin habercileri gibi gzkyordu. Recep Paa dorudan doruya ihanet etmeden padiaha ok hakaret etmiti; chzadelerden birini tahta kararak, kendi iktidarn teminat altna alaca. n aka sylyordu. Kapkulu askerlerinin ve ayak takmnn her yapt edepsizlie ses karmayarak onlarn gzdesi haline gelmiti; subaylarn askerler tarafndan katledilmesi, klalarn gnlk elencesi olmutu. Aalarn idam etmek isteyen cebeciler, spahiler tarafndan alaya alnyorlar, idam edilecek, olan aann Musa, Hasan ve Mustafa

ile ayn nara aslamayacan sylyorlard. Srt tu inatlama yiiznden cebecilerin yenierilere gsteri yapmak kaygusuyla aalar Yiit Sahip'i katiettikleri !>ylenir. Askerleri taklit eden ayak takm, ehrin bana tam bir bela kesilmiti. Cinayetierin fazlal halk piman ederken, sevdigi arkadann kaatilinden intikam alma duygusu padiaha sonsuz bir gayret vermiti. Aslen Rum olan Ksem Sultan, kimseye belli etmeden Recep Paa'nn yaknlar gibi gzklip aslnda ona ihanet etmeye hazr olan kendi milletinden iki ve. zir ile i birlii yapyord Asiler tarafndan Bab- Ali'nin en yksek mevkilerine karlm olan bu iki Rum, Yenieri Aas Kse Mehmed ile vezir Rum Mehmed Paa idi. Her)kisi de, durumlarn salamlatrmak isteyen ihtirasl insanlarn karar kldklar izgiyi gayet iyi tanyor ve Valide Sultan ile padiahn kran borcunu kazanmay, ne idi belirsiz kalabaln ovnak 1193 ltfuna ye buluyorlard. Bir ayaklanma sonunda ykseldikleri mevkide, sadakat gstererek yerlemek istiyorlard. Padiahn, Sadrazarnn ahsnda anariyi yok edecek dabeyi v4rmas iin halkn srt evirecei ve ::skerlerin de bkaca bir zaman drt gzle koliayarak Ksem Sultan ile gizli bir haberleme sistemi gelitirmilerdi. Bu nemli zaman gelip atnca, Valide Sultan oluna iaret verdi. ntikam arzularyla yanan IV. Murad, darbenin daha salam olmas iin hazrlklarn byk t,ir gizlilik iinde y,rtyordu. 18 Mays 1632 gn akam Divan toplantsndan sonra aceleyle Saray'a arlan Recep Paa hemen efendisinin hizmetine kotu. Saray'n bekleme salonuna alndktan sonra haremaalar, padiahn kendisi ile rek bana greceini syleyerek, Sadrazan yan tarafta kk bir odaya aldlar. eri girer girmez, odada hazr bekleyen haremaalarnn ve dilsizlerin yz ifadelerinden, zaten gut hastahndan muzdarip olan ayaklar zerinde sendeledi. Odann bir ucunda oturan padiah gzden gizleyen perde ar ar kalkt; IV. Murad tahtnn nnde ayakta duruyordu; kararl ifadesi ve duruu, on be yanda iken syledii ve kini belirtmek iin Osmanllar arasnda ata sz haline gelen intikam gecikir, fakat asla yalanmaz, szn hatrlatacak ekildeydi. Bir anda IV. M~rad'n hiU1zasndan hain vezirinin iktidarna gvenerek kendisine nasl hakaret ettii ve zorbalkla hakim olmaya alt canland. Bir seferinde ayaklanan birliklerin nne kmas istendiinde 11 !).j gu'l padlah tereddut ettnltl; kstah Sadrazam bunun zerine, Haydi padiahm abdest aln da yle kahm demiti. ttlrkl\!rde lme hazrlan demekle ayn anlam tayan bu cmle, hala IV. Murad'n htfzasnda bir celladn uursuz kelimeleri olarak yanklanyordu. Ayn ekilde kstah Recep Paa'dan intikamn alacakt. Gel bakalm, topal zorbaba, diye hitap etti. Sadrazam rahatszlndan ve hayretinden eikte dona kalmt. Birden iinde bulunduu durumu kavrayan Recep Paa, padiahtan af dilemeye, susuz olduuna dair yeminler etmeye balad.

Padiah hi bir szn dinlemiyordu; birden, kes sesini; hemen abdestini al, kafir! diye grledi; sonra ~.kaalarna dnerek, Bu hainin kafas hemen kesile! diye buyurdu. Herhangi bir ekilde idam olaynn nceden duyulmasna engel olmak iin cellatlara bile haber verilmemiti. Akaalar celladn grevini zerlerine aldlar, Sadrazamn kafasn vurdular ve cesedini Saray'n kapsnda bekleen hizmetkarlarnn, datkavuklarnn ve ibirlikilerinin zerine attlar. ntikamn creti Sadrazarnn taraftarlarn sindirdi; balarnn birden bire kaybolduunu farkedince, srann kendilerine gelmesinden korktular. Enselerinde, Recep Paa'y vuran palann souk temasn hisse. derek dehet iinde .ka.tlar. Bu defa, lmek veya hkm srmek hususunda kesin karara varm olan parliah, asilerin nefes almasna frsat vermedi. Kendinden, kamu oyundan, Dilran'da Rum Mehmed Paa'nn desteinden ve klalarda Yenieri Aasndan emin olan 1195 padiah, Ksem Sultan'a son derece bal olan Tabanyass Mehmed Paa adnda bir Arnavud'a devletin mhrlerini verdi. Btn birlikleri Atmeydan'nda toplad, kendisi Orta Camii'nin nnde yksek bir yere kuulan tahtna oturdu, etrafna asker ve halk zerinde f'tki sahibi olan vezirleri, paalar, aalar, kadlar, imamlar ve ulemay toplad; ilk gnden yenieriler ile spahileri birbirinden ayrmak iin, bir taraf methetmeye, dier tarafa ise itharnlarda bulunmaya balad. Sonra Sadrazarnma hazrlatt ve spahilerin kanunsuz ekilde sahip ktklar mevkileri ve haklar ulemaya devreden bir yasay okuttu. <<Eer sipahilerim uysal ve piman ise ler, ilerinuen susu;z olan bir ka yiiti bana gndererek affn ve merhametimi isterler, dedi. Sonra yenierilere hitap ederek, mrninleri Tanr'ya, peygambere Ye hkmdara itaate mecbur klan Kur'an- Kerim'in suresini okudu ve onlar tahtn sarslmaz askerleri olarak niteledi. air olduu .kadar iyi bir hatip de olan IV. Murad, hazen kudretsiz kalm fakat asla iradesini ve vekarn kaybetmemiti. Halkn nnde asilerle her trl ibirlii yapm grnmekten kanan ve devletin bana gelen felaketierin msebbibi olarak gsterilmekten usanan sipahiler, padiahn szleri zerine kalpten kendisine balandlar. Padiahn dmanlar bundan byle bizim de di.imanlarmzdr, artk asileri korumayacaz, diye hep bir azdan haykrdlar. Sonra eyhlislam'n elleri arasnda tuttuu Kuran Kerim zerine tek tek gelerek ballk yemini ettiler. ! 196 Sipahi ocann eski askerleri padiahtan af dile rnek iin yanna geldiklerinde, idam edilmek korkusuy. la titriyoriard. IV. Murad, sipahileri korkutnakla ye. tindi. Kmseyici bir tebessm ilc sipahilere dnerek, Sizler garip bir askersiniz, IM anlamamakta direnir, adaletten kaarsnz; btn devlet iinde saynz krk bini gemez iken, be yz kadar olan yksek mevkileri

ele geirmeye alrsnz. Ar istekleriniz ve hara. larmzla mparatorluu sarstnz ve kann kuruttunuz Mevki hrs aranzda ktlerin saysn arttrd; bunlar sizler gibi eski sipahilerin tlerine kulak asmadlar, durmadan halka eziyet etmeye, vakflar so~maya ve kendilerini zorbalk ile asili2;in lanetli 5hretleri olar' le tantmaya devam ettiler dedi. Temsilci olarak gelen spahiler kendi ocaklarnda ba gsteren zorbalktan asla memnun olmadklarn, fakat ktleri bastrmak iin glerinin yetmediini 'belirttiler. Padiah onlar da Kur'an- Kerim zerine sadakat yeminine ard. Asilerin tamamen bastrlmasndan sonra adaletin sesini duyurmaya balamas zerine kazaskerler ile .:yalet belebelcri asiler tarafndan sebeb olunan za. rar, ziyann tesbitine baladlar. . Anadolu'da bir kentte kadlk yapan bir Arap, askerlerin zorbalndan o kadar zarara uramt ki. ~:alkm padiahn huzuruna km ba bozuklarn kendisine istedikleri ekilde hkm vermesi iin evine :-sirip maln mlkn yamaladklarn anlatyordu. Bir ara padiahn huzurunda olduunu unutarak klcn ekti ve <<padiahm inann bana, hepsine iyi gelecek ila, kltr dedi. 1197 Hi sesini karmayan padiah, sakin olmasn ve yerine oturmasn istedi. XXVIII lk baarsndan sonra iyice cesaretleneo IV. Mu~ d. ertesi gn sipahilerin aas Ahmed Aa'y huzuruna ard ve ibret olsun diye en fazla sulu spahilerin idam edilmek zere kendisine teslim edilmesini istedi. Aznda bir eyler geveleyerek padiahla pazarla yelteneo Ahmed'in, padiahn bir iareti zerine hemen kafas vuruldu. syann en tannm elebalarndan Saka Mehmed &vanesi ile Sadrazam'n huzuruna kt; kstaka tavr. lar taknarak Sadrazam ile konumaya balar balamaz, vezir hemen bostanclarna iaret ederek, szi.in klla kesin diye emretti. Saka Mehmed ile yine asi elebalarndan Canm Ali ve dierlerinin kelleleri vuruldu. Hemen cesetleri srklenerek denize atld. isyan karan dier nderier ya kalar, ya da halkn en ufak bir tepkisi bile dmakszn asldlar. Tethi ile bastrlan isyandan daha alalan bir ey yoktu; nderlerine ilah gibi tapanlar bir mddet sonra onlarJan bozguncu olduklar iin nefret ettiklerini sylerler. Trklerin bir atasz yle der: Eein lm kpein bayramdr. Eyaletlerde bakaldrm olanlar su ortaklarnn gammazcs ve cellad olmakta biPhirleri ile yar ediyorlard. Kendi ba~larn. kurtarmak iin istanbul'a asilerin balarn gnderiyorlard. Anari iinde nasl kstahsalar, sert idare altnda o derece alak oluyorlard. Asi nderlerinin :?n gli.i olanlarndan I~as Paa ! 198 IV. Murad'n kumandanianna Manisa'da yenilmij, Bergama'da kuatlmt; hayatnn, nvaniarnn u :rtbelerinin muhafaza edilmesi artyla teslim oldu. Teslim artlarna uyarak TV. Murad'n huzuruna kmaya

raz oldu. Padiaha kendisini affettirmek iin eitli bahanelerbulmaya alt ise de, IV. Murad onu balanma. ya l~yk grmedii iin kafasn vurdurdu. o yln her gn tannm bir asinin idam haberi ile tarihe geiyordu. Hafz Paa'nn kaatillerinden Mahmudolu boduruldu ve cesedi denize atld; asiltrio gzde defterdan Yemii Mustafa, Saray'n frn nnde asld; Trklerin himayesinde Rum Elias ile Bodan Prenslii'ni ekien Leh Bernawski, Yedikule zindanlarna atld, sonra kafas vuruldu. stanbul kylarn yalayarak Karadeniz'e giden Marmara'nn akns her gece denize atlan asi yenieri ve sipahilerin cesetlerini ertesi gn Karadeniz kylarna atyordu. Yasalar bir kenara hraklm iken, gelecekteki intikam dnenler adlar, kiileri ve sular bir bir kaydetmilerdi; hi bir ey unutulmam ve balanmam. t. Padiah adaletini, siyasetini ve hiddetini bir araya getirmekle yetinmi~ti Recep Paa zamannda karanlk entrikalar ile tannm olan Kse Ali ile Feridun sularn hayatlar ile dediler. am Belerbeine kymetli bir al gtr,: n sanan Feridun, aslnda kapal zarf iinde kenc.! i idam lermann gt.ryordu. am'da fermann Luyruu derhal yerine getirildi. Osman!arn, pa:iiahlar IV. Murad hakknda ileri srdkleri tek ikayet, saraydaki gen Rum iolanlar ile pheli dostluudur. Srf bu phe y1nden Musa elebi lnlk tanfnd~H paralanmt_ 1199 Baz Osmanl tarihilerini kaynak gsteren Fran. ~z tarihisi M. de Salabery, IV. Murad'n sofuluu brakarak nasl araba ahtn nakleder. Mehur airlerden Bekri Mustafa'nn torunu olan, Bekri _Mustafa sefahat ve alkolikli~i ile tannmt. Bi: seferinde IV. Murad kyafet deitirmi bir halde dolarken, amurlar iine bulanm bir adamn yerlerde yattn grr ve onu yerden kaldrmak ister. Bekri Mustafa'dan bakas olmayan sarho, padiaha kenara ekilmesini syler. Kstakln bykl karsnda Gonakalan padiah, nasl olup da bir padiaha byle ha. karet ettiini sorunca, - Ben Bekri Mustafa'ym, eer ehrini satmak istersen, ben padiah olurum, sence Bekri Mustafa, der. stanbul'u satn almak iin ereden para bulacan soran padiaha, merak etme. mesini, isterse onun olunu bile satn alabileceini syler. IV. Murad tarafndan Saray'a gtrlen sarho, birka saat sonra aylnca, syledikleri kendisine hatrlathr. Padiah onu huzuruna arp, stanbul'u satn almak iin milyonlar vermesini ister; daima yannda saklad arap testisini karan Bekri Mustafa, - Yce padiahm, dn hana stanbul'u satn aldrtan ey ite budur, der. Sonra padiaha imesini tavsiye ede. rek, btn kainata sahip olacan syler. Bir kere de olsa Bekri Mustafa'nn ~zn dinlemeyi! karar veren IV. Murad, bol bol arap ier ve bir mddet sonra dnyay kendisine dar grmeye balar. Ertesi gn by.k bir ba ars ilc uy~ndnda, hiddetlenerek Bekri Mustafa'y artr. te ba armza iyi gelecek ili,x ''iyen Mustafa, padiaha yeniden arap ikram eder. a.

rabn tesiri ile ba ans geince, tekrar neesine kavu. ur, Bckri Mustafa'y artk yanndan ayrmaz. J M ' I XXIX Padiahn sert tedbirlerine karlk ttn, kahve ve arap tiryakileri adsz hicviyeler kaleme alyorlar, . Padiahn sertliini yeriyorlad. Tenkidlerinde daha cretli davranan vaizler ve mamlar, padiahn mevcudiyetinde bile kinayeler yapmaktan ekinmiyorlard. Byk kusurlarn ksmen ho gr ile karlanmasna mukabil, kk kusurlarn kanl bir ekilde bask altna alnmasn halka anlatmak iin, efsanelerden, Nasreddin Hoca'dan rnekler veriyorlard). Bu sessiz ikayetler, Bursa yolunun tamir edilmemesini bahane eden IV. Murad'n, znik Karls'n cppesi ve saryla astrmas sonunda iddetli bir fkeye dnt. (*) Meslektalarnn idam ile hakarete uaram olan ulema, stanbul'da ayaklanmaktan ve padiah hal'etmekten bahsetmeye balad. Haremin bir kesinden etrafta olup bitenleri y izleyen Ksem Sultan hemen oluna mekttp yazarak, Derhal stanbul'a dn, hal'edilmekt~n bahsediliyor dedi. Bu haber IV. Murad'a Uluda'da avianrken eriti. Bursa'ya uramadan don Marmara kysna kt, o srada deniz.1e iddetli bir frtna olmasna ramen bir yelkenliye atlayarak bir gecede Marmara'y geti. Ertesi gn beklenmedik bir anda Topkap Saray'nn kar(*) U lema snfndan kimse kanun en idam edilmezdi. Bu idam olay Osmanl tarihinde ilk defa vuku bulmak~ tadr. (J 1201 :; sndaki skiidar'a gden Sultan Murad, sert idaresini iyice kana bulad ve itikam almak suretiyle hrriyetini yeniden elde etti. Yeni bir hayatn e~iinc basn~ gi~iydi. Sava taaliyeti, at kullanmaktaki nahareti, ciritteki gc, her yerde grnmesi, askerleri balamas, kumandanlara kar tavizsiz davranmas, Divan'lardaki hitabet kaabiliycti, daha ilk itiraz veya isyan belirtilerini aniden bastrmakta gsterdii cesareti, asker veya halktan ba bozuk topluluklarn iine girerek kaatillerin haner darbelerinden korkmayacak kadar kadere inanmas, daha nce haremdeki kaytsz ve hareketsiz hayat ile tam bir tenakuz tekil ediyordu. Artk ocuk kaybolmu, olgun bir adam meydana gelmiti; fakat bu adam bunca zaman ektii basklar ve tatbik etmek zorunda kald zulm yznden .ahlakcn hozulmaya yz tutmutu. Gv.:nsizlik ve intikam srasyla kiiliine hf. kim oluyor ve yasalarn yerini alyordu; hatta minnet duygusu bile davranlarn engeleyemiyordu. Recep Paa zamannda tahttan indirilmesine engel olmaya alm olan Rum Mehmed Paa, Antep'te baz itaatsizlik belirtileri gsterir gstermez, eski asilerden olup, yeni asileri ezerek ballk gstermek gayretinde olan am Belerbei Deli Yusuf Paa'ya kuattnlm ve idam ettirilmiti; bir mddet sonra yeni bir grev iin stanbul'a arlan Deli Yusuf Paa ise Rum Meh. med Paa'y ldrd iin idam edilmiti. syan halinde olan Arabistan, anarrn bastrlmas iin en fazla yardmda bulunan Kr Mahmud Pa.

a'nn ordular sayesinde Haat altna alnmt. gn gece iinde stanbul'da yirmi bin evin yanmas, halk F : 76 i 202 arasndaki ilk memnuniyetsizlik belirtilerini ektii iin, lV. Murad bakentindeki btn kahvehaneterin kapatlmasn buyurdu. Geceleri yannda bir cellftlar mfrezesi ile stanbul sokaklarn dolayor ve yasaa uymayanlar cezalandryordu. imdiye kadar hi bir hkmdar bu kadar iddetle arap yasan uygulamamt; bostancban ar:: mk eyhlishim'a, stanbul kadlarna ve baz muhalif paalara o gece stanbul'u terketmelerini ve Kbrs'a srgn olarak gitmeleri hakkndaki buyruu tebli etmesini istedi. Sonra gizlice, ertesi gn stanhul'u terketmemi olanlarn kafalarnn vurolmasn syledi. eyhlislam'n, Musa'nn ldrrnesinde Recep Paa ile birHkte teminat verdiini hatrlyordu; aslnda eyhlislam hi bir zaman Recep Paa ile ibirlii yapmamt; bylelikle IV. Murad bir sulunun iledii bir su iin iki kurban gzden karm oluyordu. Sabah olunca, buyruunun yerine getirilip getirilmediini bizzat anlamak isteyen padiah, skdar'dan kar kyya geti, atma binerek sahil boyunca ilerledi, Yedikule atosu civarnda, ters esen rzgar yznden Kbrs'a gidecek olan kadrgaya binernemi olan eyllislam' grd. Bu durumu kendi buyruuna bir itantsizlik olarak yorumlayan Sultan Murad, hemen eyhlislam bostanclarna yakalatt, Yeil:ky'e gtrerek bir yenieri subaynn evinde badurarak idam ettirdi. eriat yasasnn uygulaycs, ulemfmn lideri eyhtilisHim kyda bir yere gmldii. stanbul'da zenerek yaptrd trbesi bouna sahibini bekliyordu. Padiahn sevdii bir gencin lmne karmaktan baka suu olmayan. aslnda yasalarn bir kenara brakld 1203 bir zamanda yasalann uygulaycs olmaktan dolay idam edilen bilgin Ahizade Efendi ite byle hayata veda etti. Ceza uygulamaktaki bu abukluk ve intikamdaki bu sehat vicdanlar bir hayli rahatsz etti, fakat :.;<ikayetleri tamamen ortadan kaldrd. XXX Sultan lV. Murad, tpk atas Kanuni Sultan Sleyman gibi, yz bin kiilik bir ordusu ile Badad' yeniden ele geirmeye hazrlanyordu. Sadrazam, ran'a kar hazrlklar yrtmek iin bir zaman nce Halep'e gitmiti. Daha nce bastrlan isyan, am ehri kadar kaynaan Halep'te de yeniden ba gsterdi. Yenieri Aas asiler tarafndan aziedildi ve Sadrazam, saraynda ta yamuruna tutuldu. Muhafzlar, asilerin hiddetinden canlarn zor kurtardlar. isyan sulularn kanlar ile bastrld; isyanclara kar sadakatic kar koymasna ramen avularn ba da lmden kurtulamad. Ar fedakarlndan dolay askerlerin husumetini zerine eken Aa, Sadrazam tarafndan stanbul'a yollanmt. Yolda kendi lm fermann tayan bir rnabeyinCiye raslad. Padiahn hatasn mabeyinciye anlatan Aa, stanbul'a gidip durumu dzltmek iin izin kopard.

Fakat Sadrazan kadar insafsz ve nankr olan IV. Murad, <<Seni adi yalanc, hem askerleri isyana te. vik ediyorsun, hem de sadakatini ispat etmek iin onlara kar dvyorsun. Tez kellesini vurun dedi. Sultan Murad, ordusunun bana gemeden nce, kiikken ve gsz iken meydana gelen karklklar. 1204 da phe uyandrm:;;. taraftar kazanm veya tevikilik yapm olanlarn hepsini bakentten, eyaJetlerden ve ordunun iinden temizlemek istedi. Yokluu esnasnda annesinin etrafnda sadece korku ve sessizlik brakmak istiyordu. Diktatrlerin gayreti ile aratrmalarna devam eden padiah, casuslarnn gznden kaan kul'banlarn bizzat izlemekten ekinmiyordu. Peygamber soyundan geldii sylenen emirlerinden Allame adnda biri, idam edilen eyhlislam ve dier ulema ile birlikte daha nceleri bir ziyafete itirak etmiti; bu ziyafette padiah hakknda ok atp tuttuu iin emir de bu szlerin danya szm olmasndan endie ediyordu. Bir gece sokakta giderken, arkasndan birinin ardn duydu ve padiahn sesini tand. At zerinde giden IV. Murad yannda yaya olarak koturduu ihtiyar emir'e o geeeki yemek hakknda bir sr soru sordu. Sonunda eyh in bir hayli korkmas ve yorul~as ile yetinerek hayatn balad. fakat ayrlrken, Ben btn kulla, rmn grnmez ziyaretisivim dedi. stanbul'da hu idamlar devam ederken, Sadrazam da Suriye'de adeta bamsz bir krallk kurmu olan Drzilerio ve Manmilerin nderi Fahreddin'i imha etmekle meguld. mparatorluun zayf anTarndan istifade eden Fahrcddin, hakimiyetini Msr snrna kaclar uzatnt. Sava be kabile, Di.irziler, Maruniler, Metuolilcr, lbraniler ve Filistin Araplar onun emrinde bir g olarak birlemiler, Arnavutlar gibi cesaretle devletn kurvvetlerine kar geliyorlard. Tekilat dehas, donannas, ticareti, Baalbek d'disindeki eriilmez kale1205 leri, iki yzl siyaseti ile ~ahreddin, bazen Trk ordular tarafndan kuathyorsa da Suriye'nin tek hakimi ve padiahlarn rakibi olmutu. Sahip olduu Trablus, am, Uzkiye, Bcyrut, Eski Sayda, Baalbek, Kuds, Nazaket, Safad, Tiberiyad, Dayrolkamer gibi ehirler, cna limanlar, bakentler, kaleler, gemiler iin deniziler, askerler, vergi ve usta iiler salyordu. Lbnan'da birka kavmi ayn kl altnda toplamaya al.>.n nderler gibi Fahreddin de hristiyanlarla hristiyan, Drzilerle drzi, Trklerle slam oluyordu. Suriye'de mevcut olan, fakat sk sk paralanan, ancak Fahreddin gibi emirlerin dneminde bir araya gelen vatanseverlik yine uyanmt. , Emir Fahreddin yirmibe yllk saltanat srasnda Suriye'yi Avrupa'nn yeni gelien medeniyetleri seviyesine karmt. Kendisine rnek olarak setii Toscana ile mttefii olan Medicis'ler, Floransa, Piza ve dier yerlerde yaptklar seferler sonunda Suriye'de olduu gibi zengin bir tarm hayat ve o derece incelmi gelenekler brakamamlard. Fahreddin tarafndan kale haline getirilmi Baalbck Akropol'nn hakim olduu Beyrut ovas ile Bkaa vadisi Kk Asya'nn baheleri

haline gelmilerdi. Gnmzde bile hem Arap, hem talyan stillerinin izlerini tayan saraylarn, villflarn, emelerin, su yollarnn; yollarn ve antlarn kalnllurn hayranlkla seyretmek mmkndr. ran seferi mnasebetiyle Halep'te toplanmaya balayan yzbin kiinin nc kuvvetlerini gren Fahreddin, bu korkun istila altnda il.k silinenin kendisi olacan hissedince, Halep ile Trabluam arasnda garnizon kurmu olan yirmibin sipahiyi katletti. Osmanl kuvvetleri tarafndan amansz bir takipten sonra 1206 Suriye Ordusu Kumandan Ahmet Paa'ya oullar ile birlikte teslim olmutu. ' Hepsi birden stanbul'a gnderilmi, lm sahip olduu hreti glgelememitir. Oullar Enderun'a verilmi, orada yetierek mparatorluun yksek mevkilerine gelmilerdir. Yenilgisi ile Suriye, ruhunu kaybetmi ve Mezopotamya yolu Sultan IV. Murat'a almtr. Bu nl asi ele geerken, yenierilerin eski as r\baza Paa'ya kar duyduklar kin, IV. Murat'n o asiden de intikamn almasna vesile oldu. Daha nce g. rld gibi Abaza Paa, Erzurum beylerbeyliini kay. betmi, buna karlk Bosna eyaletine yollanmt. Emrindeki yenierilere kars hala eski kindar davranlarn srdryordu; onlar da Paadan kurtulmak iin Bos. na'nn kudretli ailelerinden olan Loboullar ile ibirlii yapyorlard. Bir gn avianrken maiyetindeki yenieriler zerine ullanmlar, kl darbeleri ile yaralamlard. Gzpek ~baza Paa bir avu suikastya kar aslanlar gibi dvm, bu arada kendisine sadk adamlarn arm, yenierilerin ba Osman' elleri ile ldrm, dierlerini kartmt. Loboullar ailesinin toptan katliam ve Venedikli. !erin elinde bulunan Zara ehrine uygunsuz bir anda yapt sefer Padiah'n cann skmt. Vidin ehrine kumandan olarak tayin edildi. O sralarda Almanya nparatoru kendi i isyanlar ile megul olduu iin Lehistan'a kar ittifak yapm olan Ruslar ile Trklerin hareketlerine engel alamyordu. Krm Ham, Abaza Paa ile Kaminie blgesini igal etti. phe uyandran bu sefere katlan \baza Paa ace. leyle stanbul'a arld. Padiah, eyhlislam' kyda 1207 idam ettirdii gn Abaza Paa da atyla hkmdarn maiyetinde bulunuyordu, Don Kazaklarnn ard arkas kesilmeyen seferlerinin kkrtc s olan Lehistan 'n btn itirazlarna ramen IV. Murat, Abaza Paa ile krkbin kiinin banda Edirne'ye gitti. Yine Abaza Paa'ya braklan o sefer ksa srd ve ireti bir anlama yapld. Atl valyelerin ve askerlerin bitip tkenmeyen ekimeleri altnda yaayan Lehistan'dan o sralarda dzgn ve salbit bir siyaset beklenemezdi. Soylularn ihtiras ile ktatarn kar:gaah, savata olduu kadar barta da baarszl getiriyor, ayn yz yl iinde Trklerin, Macarlarn, Almanya'nn, Krmllann, sve'in, Don Kazaklarnn ve Rusya'nn mttefiki haline geliyorlard. Kumandanlarn izlemek iin Edirne'de kalan Sultan Murat, kanl seferlerin seyrini takip ediyordu. Bosna'l bir Rum tacirin olu olan Mustafa, Hkmdar'n

kabbinde Musa elebi'nin yerini tutmaya balamt. Bu gen, IV. Murat'n kalbini kazanmadan nce Bosna bey. lebeyi Hasan Paa'nn maiyetinde bulunuyordu. lk efendisinin kan ile klelik hayatnn hatralarn silmek istiyordu. Onun tarafndan iftiraya urayan Hasan Paa, gizli bir ferman ile idama mahkum edildi. Hasan Paa'nn yerine Bosna belerbeliine tayin edilen Sleyman Paa, ayn zamanda eski belebei'nin idamn da yerine getirecekti. Sleyman Paa krk atl ile ferman Bosna'ya ulatrmak zere Edirne'den hareket etti. Hasan Paa'nn, Padiahn maiyetindeki dostlarmdan biri olan aban. Sleyman Paa'nn hareketinden yirmidrt saat sonra seyahatin gayesini renmiti. Hemen atma atlayarak yeni Bet!lerbei'nden hirka saat nce Bosna'ya eriti. 120* Hasan Paa'ya akam namaz klarken rastlad; kula. a eilerek, halefinin ve celladnn biraz sonra Bosna kaplannda olacan bildirdi. Hemen camiden kaan H~san Paa kzkardeinin evine snd ve kadn elbi. .eleri giyerek haremde sakland. Sleyman Paa 'nn takthinden kurtulan Hasan Paa, Eflak'da Arighan Da'na gizlendi. Fakat bir oban tarafndan ihbar edilince, onu ldrp bu sefer stanbul'a kat. Orada btn phelerden uzak, ortaya k. mak iin en uygun zaman beklerneye hazr olarak ya~ amaya balad. Edirne'li otuz dervi, avdan dnecek olan Sultan Murat'n yolu zerine kmaya ve tekkcleri iin yardm istemeye karar vermilerdi. Fakat ani ve vahi grnleri Padiah'n atn rktm, Hkmdar'n yere dmesine ramak kalmt. Kaza, bir kabahat gibi cezalandrlm ve otuz derviin kelleleri annda vurulmutu. lm cezas vermek iin iyice kanaat getirmek ge rekmiyor, phe iyice aydnlatlmadan en iddetli ekil~ de karlk gryordu. Sonradan ortaya kan bir mcevherin kaybolmas srasnda Saray hizmetkarlarnt an biri kaza ekilmiti; Padiah'la yaplan bir cirit oyunu srasnda Hkmdar'n darbesini savuturmak iin eilen iolanlanndan biri Efendisi'nin maharetinl boa kard iin bodurulmutu; uzun zaman IV. Murat'n himayesinde yaayan ve sofra arkada olan b:; k air Nef'i, Kaymakam Bayram Paa aleyhinde kasideler yazmaya balaynca, Kaymakam tarafndan Padiah'a ika~et edilmi, o da eer ulema msaade ederse, 1209 idam fermann mhrleyecegini sylemiti. Daha nce Nef'i'nin iddetli kalemi ile bir hayli brpalanm olan ulema da istenilen fetvay vermekte gecikmemiti. Giderek Padiah'n en zarif gzdelerinden biri haline gelmi olan eski asi Abaza Paa da, yeni dalkavuklar Bayram Paa ile Mustafa elebi'nin kskanlndan kurtulamamt. Gen Osman'n Taht' iin balatlan bir isyann sahibi olmas dolaysyla Sultan Murat'n .ezdinde suunu affettirecek salam bir temele sahipti. Bir padiahn katiedilmesini cezalandrmak iin on yl boyunca mparatorluu sarsan bir isyann yrtlmesine sebep olan ve krkbin yenieriyi ldren Abaza Paa'ya. Sultan Murat kin duyamazd. hreti, zenginlii, valye.vari kahramanl, zarafeti,

doutan sahip olduu hitabet kabiliyeti, ince dalkavukluu ve zekas bu Paa'y aranan bir adam haline getirmiti. Padiah yannda Abaza Paa olmadan hibir zaman atyla Saray'ndan dar kmazd. Atlar, silahlar, tehizat ve giyinii Ordu'nun genleri arasnda snrla taklit edilirdi. Abaza Paa'nn, ran Ordusu serdarlna getirilecei ye bir seferde Safevi mparatorlugunu ykaca hakknda sylentiler alm yrmt. Bunca atafat ve yaknlk Abaza Paa'nn sonunu hzlandryordu. Gzdelerden Mustafa elebi, Abaza Paa'nn Bosna'da kendi ailesine yapt zulm bir trl unutmuyordu. stelik Abaza Paa'nn. Err.enilerden muazzam bir rvet alarak, Kuds'deki kutsal yerlerin muhafazasn Rumlardan alarak bu hristiyan kavme devredecei yolunda dedikodular da vard. Sultan Murat tarafndan samimi bir ekilde Ermeniler'den alnan hediyeterin miktar hakknda sorguya ekilen Abaza Paa, rakam iizerinde yalan syledi. IV. Murat bu va. 1210 i&n affetmedi. Abaza Paa'nn bu muazzam servetin toplam hakknda yalan sylemesini, IV. Murat'a kar1 hazrlad ikinci bir isyann mali destei olduu eklince sylentiler kuvvet kazand. Padiah'n kukular gitgide artyordu. Bir gece, ertesi gn kendisini ziyarete gelecek olan Ermeni liderlerinin, Abaza Paa'ya riivet verdikleri gerekesiyle idam edilmelerini istedi. Gizlict Kaymakam Bayram Paa'ya ulatrlan bu haber, Divan'a katlanlar iyice endielendirdi, fakat buyrua itaat edildi ve Ermeni liderlerinin .kelleleri ertesi gn Saray'a gnderidi. O gn, Padiah'r mutat atl gezintilerine refakat ltmek zere Abaza Paa da Saray'a geliyordu. Sultan Murat'n buyruu ile Sarayda bir yere hapsedildi. Bostancba ile getirilen bir fermanda Abaza Paa'nn idam yazlyd. Padiah'n fermann byk bir hrmetle okuyan Paa, Sultan'mn buyruu bamn stndedir dedi. Namazn klp Sre'nin son kelimelerini de telaffuz ettii srada ba gvdesinden ayrld. Hkmdarlk Tac'nn stnl iin dkt bunca kann intikam bir Hkmdar'n eliyle alnyordu. XXXI tkiyzbin ernn ortasnda skdar'da dikilmi olan Rnkar'n Ota' bu idamdan sonra ran Seferi iin kaldrld. stanbul'daki dehet havas, Padiahla birlikte imdi de Ordu'ya gemiti; her an ve her rtbeye yaylan itaat ve disiplin uruna yol boyunca bir sr ceset braklyordu. En ufak bir kabahat lmle r.ezalandrlyordu. Daha nce Hsrev Paa veya Sadrazam tarafn1211 can ezilmi olan asilerin tamamen imha edilmesi iin, Ordu'nun nnde bir cellatlar taburu ilerliyordu. Daima sessiz duran Sultan Murat, ehir veya airet nderlerini nne artyor, sa elinin iki parmann almas veya kapanmas, pheli kiinin hayat veya l. m oluyordu. ehirlerin giriine iki tarafl olarak idam edilenlerin cesetleri seriliyor, arkadan gelen Ordu bu dehet yolundan geerek ehre giriyordu. Btn sular ve kahahatlar celladn klc nnde eit oluyordu. Daha nce Sultan II. Osman'n katline tatld iin kalabalk bir atl mfrezesinin kumandan

olan Grc Osman idam edildi; Cevherizade adnda bir tmarl avu da ttn itii iin ayn cezaya arptrlci. Kayseri'de de ehrin kads, Ordu'nun iaesinde k:k bir ihmal gstedii iin kafas vuruldu. Gen Hkmdar'n fiziki gc ve vahi enerJs, Karamanl Trkmenlere atalarn hatrlatyordu. Kara Hisar nlerinde muazzam bir teke Hnkar'n taht- revann tayan atlara hcum etti. Gayet soukkanl bir ekilde atn vahi hayvann zerine sren IV. Murat, bir grz darbesi ile tekeyi ldrd. Hayret iinde seyreden askerler cengaver Hkmdarlarn gnlden alkladlar. Bir seferinde de Ordu'nun en iri kiisi olarak bilinen Mustafa Paa'y kemerinden tutarak havaya kaldrm ve bir mddet yle tutmutu. Yolda Sadnizarn Mehmet Paa tarafndan karlanan Sultan IV. Murat serhad ehri Erzurum'a, Temir'in ve skender'in dnlerini hatrlatan bir trenle girdi. ehrin kapsndan itibaren yedibuuk kilometre uzunluunda sal sollu iki sra halinde yzbin piyade ve <:tl padiahlarn kr:rlamak zere dizilmilerdi. Erte1212 si gn, at, silah, kle, tmarl asker veya altn para olarak padiaha armaanlar vermek isteyen paalar ile tmar sahipleri birbirleri ile yar ediyorlard. Birka gnlk bir yolculuktan sonra bu kalabalk Ordu, Safeviierin ilk mstahkem mevkii olan Revan nlerine vard. Binlerce eri ve atn yrynden havaya hl'kan toz bulutu ile frtna eklinde esen rzgar Revan'n surlarn gzlerden gizlemiti. Ans.zn grlerneye balayan kalenin toplar toz bulutunu datrken, glleler Sultan Murat'n atnn ayaklar di'binde patlamaya balad. Kumandanianna dnen Padiah, Neden endie ediyorsunuz? nsan kadcrin tespit ettii gnden nce lebilir mi?>> Ayn sz Sezar ve Napolyon gibi kadere inanan btn kumandanlar askerlerine sylemilerdir. Btn ordusunu sava dzenine soktu ve btn kumandanlarna tek tek taktik verdi. Erzurum belerbei Ahmet Paa'ya, Asi lyas' tutsak etmek, Fahreddin'i Lbnan naaralarnda sktrmak birey deildir, kim olduunu imdi gstereceksin. Canbuladolu'na, Hakh olarak tun yrekli denen adamn olu olan sen, imdi yapacan kahramanlklarla babannki gibi bir yrek tadn ispatlayacak ve vezirlie lay.k olacaksn; <Sen Murteza, emrinde ki gen atllarn bir at boyu bile geri ekilmemesini salayacaksn. Dostlarnn ve dmanlarnn sende yiitlik ve meziyet olarak tandklarn bugn ortaya dkmelisin. Sen, yenierilerimin Aas, beni iyi dinle: ehirde sarholara, ttn ienlere verilen cezalar bir kahramann vnecei zaferler degildir; ite zaman geldi! Yiitligini gster! Ben kendiminkini ispat ederken, kargaalk arasnda bile olsa 1213 A~alarmn erilerimi nasl ynettiklerine dikkat edeceim ; sonra askerlerine dnerek, Siz. kurtlarm, sakn gevemeyin, vurmak, ldrmek, ba kesrnek ve Kzlbalarn gllelerini toplayp yine onlara atmak iin yoruldum demeyin, doanlarm, kartallarm kanatlarnz an, penelerinizi sivriltin! Ve bana avm getirin; nme getireceiniz kelleler iin alacanz altn keseleri ite burada dedi.

Bu konumalara ve dve tank olanlarn naklettiine gre, dman kcllesi getirenierin serinletilmesi iin Padiah'n etrafnda iolanlar haztr bekliyor, yarallar tedavi etmek zere cerrahlar ayakta duruyorlard.Sekiz gnlk siper sava Revan'n cesaretini, yiyeceklerini ve. cephanesini tketti. ah Abbas'n ruhu artk Safevilerde gziikmyordu. Kukular uruna ehzade lerini ortadan kaldtran ah Abbas, hayata gzlerini yunarken, pimanlk iinde kvrandnd:.n, Taht' teslim edemedii oullarnn yerine hi olmazsa torunu Sam ah' geirmiti. Henz ocukluktan km_ olan Sam ah, annesini, cariyelerinden birini ve kendisini tenkid etme cesaretini gsteren vezirlerinin hepsini katietmekle kendini gstermiti. Zaferin, bozgun gibi hayatarna kastedip kastetmeyeciini bilemeyen kumandanlar yenilmek kadar yenmekten de ekini~orlard. mparatorluk'ta boyunduruk altna girmeyen herey cesaretsizlie ve ihanete mahkumdu. Biiyiik ah Abbas'n Mirza'larndan ve gzde kumandanlarndan Emirgfn Han (*) bylesine f*) Emirgan .<Jemi, bu Safevi Trk ham'nn adndan gelmektedir. () J14 Iiyakatsz bir Hkmdar'a hizmet etmekten utan duyuyordu. ah' kendi haline brakarak, kendi bana ba. msz bir ekilde talihini denemek istiyordu. Silahmn erefi iin ok ey, fakat ran'n selameti uruna pek a ey saylacak ekilde sekizinci gn, kendi hayatna karlk rehineler aldktan sonra, teslim artlarn gr. rnek zere Sultan Murat'n karargahna gitti. Peinden gelen kumandanlar kllarn boytmlarna asmlard; Padiah Revan'n kumandanna hl'at giydirdi. Dalkavukluuna ve me:rhep deitirmesine miikafat olarak Paa riltbesini a.ld ve Halep belerbelii'ne tayin edildi Revcin'dan ayrlan Safevi ordusu birka gn sonra am ve Karaman belerbeleri tarafndan imha edildi. Bu zaferin seYinci IV. Mrat'a, babasnn dier iki c.lunu katlettirmel( hususunda cret verdi. ki ulak, Bayazt ve Sleyman ehzadelerin idam fermanlarn !stanbul'a gtrdler. Bu ifte idamn yaratt tees. ~r stanbvl'da Revan'n fethedilmesi enliklerine olumsuz ekilde etkiledi, herkes chzadelerin lmne zl. dil. Bu kurbanlar daha yumuak bir ynetimin iimi1 k.aplarn <Jyordu. XXXII Sultan IV. Murat'n cesareti zalimlii kadar iddetliydi. Aras nchrini geerken ilk nce atyb azgn sular <mak is1eyen Padiah, ancak birka askerin hayatlar, r tehlikeye atmas He kar kyya sa salim varabiidi Cevres'in kap!' son derece sert ve kaln bir tahtadan ynpln olduu iin ko ba faydasz kalm, onun ze. rine Sultan Murat b8ltas ile saldrarak kapy yknt 1215 Savunmasz kalan Tebriz bir defa daha Osmanllarn nnde ald ve harabe haline geldi. Tebaasnn nnde zaferini kutlamak iin sabrszlanan IV. Murat kn yaklamas ile lstanbul'a dnd. Bu zaferin hemen arkasndan bir sr idamlar oldu. Dklen kanlarn arkasndan ykselen sesler yeni idamlarla hastnlmaya allyordu. Avusturya'ya kar Kut.

sal Yerlerin Fransa tarafndan korunmasn tevik ettii gerekesiyle Fransa elisinin tercmam idam edildi. Ruslarla mzakere yapan ve Fransa ile spanya'nn himayesindeki Cizvitlerin entrikalarn boa karan Rum Patrii hapsedildii Yedikule'de boazland. Patriklik, Carfila adnda Cizvitlere yakn bir adama ellibin ake karlnda devredildi. .ki ehzade'nin Saray'da bodurulmasndan dolay~ Kaymakam Bayram Paa'ya Sadrazamlk verildi. Sultan Murat sadece hizmetkarlar deil. su ortaklar istiyordu. kinci ran seferine kmadan nce, kardelerinin yedincisi olan Kazm' da bodurarak, Hanedan'n tek fakat en zayf mensubunu hayatta brakyordu. Arkasnda kalanlardan dolay ii rahat olarak 23 utJat 1638'de skdar'daki Ordusunun bana geti. Askerin bana getii vakit zerinde Hz. Muhammed devri Arap savalarnn kyafeti vard. At tamamen zrh. lr.ra brnmti.i; banda, krmz bir trbanta sarl r_elik bir mifer tayordu. Bir ay sonra Orduy-u Hmayun Badad'a iyke yaklamt. Btn imparatorluk silahlanm olarak Padiahlarm takip ediyor gibi idi. lk seferde olduu gibi, cellatlar, Ordu'nun konakind her yeri kana buluyor! ard. Masumluk, Hkiimdar'n zalimcc kaprisini nle. yemiyordu. znik'e vardklarnda istanbul'dan gelen bir ulak Padiahn bir ocuu olduunu mjdeledi. Fakat ocuun cinsiyetini bilmeyen ulak, cesaretle erkek ocuu olduunu syledi; ancak arkadan yetien ikinci bir ulak ocuun kz olduunu bildirince, ilk ulak cinsiyet. te yanld iin kaza geirildi. Mehur nktedan Nasreddin Hoca'nn memleketi Akehir'de, Padiah bir eme bandaki mermere birka satr yazd. Ilgun'da daha nce isyan etmi olan bir ,ervi ikence ile lme mahkum edildi. Konya'da gece teftii yaparken eski Sadrazam Re(, e.p Paa'nn hizmetkarlarndan zaptiye efi Hsrev Aa'ya rastlad ve hemen tand. Birka saat sonra Ota&, a ~rlan Hsrev, bana gelecekleri sezdiinden silahlarn da yanna almt. Nitekim, avular kendisine doru ilerlemeye balaynca, bir haner drrbesi ile adr yrtt ve gecenin karanlkianna kart. Emir Fahreddin'den sonra Drzilerio bana geen yeni Emir, Sultan Murat'n ayaklarna kapand ~rada kafas vuruldu. Halep'te Kara Hisar sancakbei, Padiah'n silahtarlarndan gen bir Rum kleyi ald iin idam edildi. Nizip'te ayn silahtar, Hekimba Emir elebi'nin hastalar iin hazrlad afyonlar kendi zevki iin de kullandm Padiah'a ihbar etti. IV. Murat. Hekimbann yanna giderek anszn Emir elebi'nin koynunda saklad afyon kesesini gstermesini istedi Hekimba bu afyonun hastalar iin hazrlanan zarars. L ir ila; olduunu syledi. insafsz Padiah bunun zerine, Mademki zararsz bir ila i bakalm dedi. Emir elebi birka hap ald, daha fazlasnn zehir gibi etki gstereceini syleyerek kesenin azn kapatt. 1217 Zalim olduu kadar akac da olan Hkmdar, Hekimbana kesedeki btn haplar imesini ve zehirin etkisini ortadan kaldracak bir panzehir almasn nlemek iin kendisiyle bir satran partisine oturmasn bu.

yurdu. Oyun boyunca zalim bir itina ile Hekimba'n bzen Sultan Murat, zehirin yava yava kurbannn zekas zerinde nasl etki yaptn inceliyordu. Oyunun nc partisinde bitkinlikten yere yuvarl~nan Emir elebi lm halinde adrna kaldrld. Hizmetkarlan iyiletirici ila iirmek iin bouna aba harcad; o hepsini geri evirerek, Byle bir Padiah ve silahtar gibi dmanlarmz varken, her gn lm tehdidi altnda yaamaktansa bir kere lmek yedir dedi. Afyonla zehirlenmede lm demek olan bir kase buzlu erheti iti ve son nefesini verdi. Birecik'te Sultan Murat, Frat' kayklardan yaplm kprler zerinde at; kuatma iin gerekli toplar ve yiyecekler sekizyz paralk kk bir filo tarafndan tanyordu. Ttn ien Araplarn ayaklar ve elleri bal. talarla kesildi. Culab'da, byle bir Hkmdara itaat etmeye zorlanan Sadrazam, istemeyerek alet olduu sularn gnah ile birlikte can wrdi. Musul belerbei Tayyar Paa Sa. daret'i devralmak zere Ordugah'a arld; Padiah'n clalkavuklar, Hkmdaro yannda daha etkili bir oto. riteye sahip bir adamn ynetimi eline geirmesini istemiyorlar; tannmam ve ckingen bir adamn i bana gelerek kendi dediklerini yapmasn arzuluyorlard. Musul'da, lkesinden yeni gelen Hindistan elisi, Efendisi'nin armaanlarn ve tebriklerini getirdi. Arrr; aanlar arasnda deerli talarla sslenmi ellibin dl a altn deerinde bir kemer ile ok ve kl darbelerine F: 77 !218 kar dayamkl olduu iddia edilen bir kalkan vard. Kalkan, fi kul3ndan ve gergedan derisinden yaplmt. Kuvvetini ve silahlarn denemek isteyen Sultan Murad, kalkana baltas ile vurdu ve ikiye bld. Krk kalkan kmseme ile Hindistan'a iade etti. stanbul'dan hareket edildiinin yzdoksanyedinci gn, Osmanl Ordusu Badad'n doksanyedi kulesi ile en bin admlk evresi olan surlar grebildi. Sultan IV. Murad'n ota, Dicle kenarlarnda mam- Azam'n trbesinin civarna kunldu. Ertesi gn i.iyi.izbin kii taratndan kazlan sipcrler ge korkun bir toz bulutu kaldrd. Vezirlerden ve paalardan her biri -ehrin kaplarndan veya hisartanndan birine saldrmak buyruunu ald. Zafere veya mkafata kar duyulan gpta askerin gayretini arttryo:;du. Saf~i ah Sam. Ba~dad' lCurtarmak iin yaklayordu. Dicle kylarnda meydana gelen ilk atma Osmanllar iin feci oldu. Sultan Murat, ukurlar doldurtmakta ve genel hcum emrini vermekte yava davrand iin Sadrazama bir hayli att. Tayyar Paa, Sana Badad'n, bana da lmn na. sip olmasm Tanr'dan dilerim diye cevap verdi. Ertesi gn iin genel hcum emri verildi. Zafer ve. ya ehitlie hazrlanan i.iyllbin askerin dualar gecenin karanlm dolduruyordtt. afak skerken, Kerim Allah nidas btn gediklere hcum iaretini vermi oldu. Btn ordu, surlarn zerine dalgalar halinde . kyordu. nnde surlarda, arkasnda Sultan Murat'n adrnda lm ile kar karya kalan Sadrazam, elinde klc gediklerden biri zerinde yiite dvyordu ki,

1219 atlan bir kurun alnndan girdi, ensesinden kt ve onu cansz yere yuvarlad. C::sedini ukurun kenarna brakan askerleri, l dahi olsa balatt savaa nt~zaret etmesini arzuluyorlard. Sadrazamnn ehit olduunu gren Sultan Murat, <~Ah Tayyar, sen Badad gibi yz Kal'aya bedeldin! diye hayflanmtr. Sonra yanndaki Kaptan- Derya'ya dnm, eline Devlet'in mhrlerini tututurara.k, Haydi gvenime layk olduunu gster; Badad' bana sen teslim edeceksin dedi. Tayyar Paa'nn lmii zerine biraz yavalam olan Ordu, yeni Sadrazamn banda griince yeniden ileri atld. len vakti Dicle'nin ak ynnde esmeye balayan rzgar isti:hkamlardan tten durnanlar datmadan nce, Trk toplar tarafndan pararnpara edilmi ikiyz hisar ehre ekilen Safeviler tarafndan boaltlmt. Padiah ile Badad'n kurnandan arasnda erefli bir rntarke yapld. ehrin anahtarlarn altn tepsi iinde alan Sultan Murat. steyenler ehri terkedebilin dedi. Fakat bu surlar nnde bunca arkadalarnn veya ikrabalarnn ehit olduunu gren askerler, Hkm. c~arlar kadar aticenap davranmadlar. Safeviierin ehir. de vurumaya baladklarn ileri srerek, akama kauar ehri yamaladlar, yakt1ar, tutsaklar ve halk l. diirdlcr. (*) (') Aslnda ehirdeki mutaassp ii Tilrkler, OsmanlZara kar koymulardr. Katledilenler sadece ii olanlar dr. () i 220 Kargaahk o kadar youn, katliam o kadar kanlyd ki, ehirde olup bitenleri ~renemeyen Sultan Murat, iolanlardan birini ehre yollamak zorunda kald. Geri dnen ocuk, Safeviierin i kalede toplandklarn, mit. ~izli.k iinde korkun bir savunma verdiklerini, silahtar da dahil olmak zere birok paann ehit dtn haber verdi. Padiah, Birecik'te dktrd toplardan birka tanesini hemen i kaleye sevketti ve kalenin kaplarn darmadan ettirdi. Badad garnizonunu tekil eden seksenbin Safevi Trknden geri kalan otuzbin eri, alan kapdan dar frladlar, nehri aarak, bir ksm sazlarla kapl araziye giderken, dier ksm erhan kayalklarndaki kovuklara gizlenmeye alt; fakat pelerine dm olan Msrl trnar askerleri hepsini yakalayarak imha etti. Bad~d cephanelii barutlarn ate almasyla herhava oldu. Bu kazada bir suikast arayan Sultan Murat, btn Badadllara kar bir ferman kararak, evinde ii konuu olanlarn derhal bu konuklarn ldrmelerini, aksi takdirde lm ile cezalandrlacaklann bildirdi. ehirde ele geen bin kadar Safevi Dicle nehri kylarnda Padiahn nezaretinde idam edildi. Sultan IV. Murat, Badad'dan dnerken mezhep ayrlndan ve intikam duygularndan krkbin Safevi daha ldrld. Badadda Kk Hasan Paa kumandasnda onbin kiilik bir Trk garnizonu brakld. Hibir sava, Safeviler iin Badad'n bu utan verici teslimi kadar kana mal olmamt.

Korkaklk yerine cesareti tercih eden mllletler ok daha az kan kaybederler. Sultan Murat, Badad' terkederken Safevi ah'na hakaretamiz bir mesaj yollad: E~er adam isen kendini 1221 gster; tahta sahip olduklarn iddia edenlertn surlar. nn arkasna saklanmas yakk almaz; attan rken ona binmesin; eli~in parlamas kimin gzn kamatnyor. sa o kl kuanmasn; ezelden beri yazl olan daima doru kar. XXXIII Sultan IV. Murad'nlstanbul'a dn, Fatih Sultan Mehmet'in ehre giriini hatrlatacak kadar parlak ol. du. Osmanltiara gurur, intikam ve Devlet ile dinin ka. lesinin anahtariarm getiriyordu. Btn sefer boyunca dehas ile manen olunun yamnda olan Ksem Sultan, tekerlekleri gmten bir araba iinde Padiahn nn ien gidiyordu. Atnn yannda zincire vunlmu elli Safevi Ham ile Sultan Murat Han, zerinde tran zrh, Jmuzlarnda pars srt ile ilerliyordu. Padiahn kazanc sadece Badad'n fethi olmam. :; Sadrizarn Mustafa Paa, tran ile bir bar anlamas ;mzalamt. Bu olumlu anlamaya gre Bab Ali, tran. n Badad zerindeki haklarndan vazgemesi kart. nda Revan' Safevi Devletine brakyordu. Padiahn yokluu srasnda bakenti saadet ve doruluk, iinde ynetmi olan Kaymakam Mehmet Paa, mkafat olarak boduruldu. tdamna bahane olarak, Eflak voyvodas Mathias Bessaraba'nn azli gsterildi. XXXIV an ve bar. IV. Murat' tekrar genlik yllarnn gnahlar iine att. Eski Safevi kumandan Emirgun Paa, Abaza Paa'nn :verini ald. Emirgi'n Paa'nn Sa1222 rayndaki elenceler sk sk Padiah oraya ekiyordu. Rezil bir sefahat ile sarholuklar, iki seferin tketemedii kudreti sndrmeye yetti. Sefih bir hayatn getirdii hastalk kudretli Hkmdan otuzbir yanda yakalad. Hayatnn son anlarn yaarken kardelerinin sonuncusu olan brahim'in idam edilmesini buyurdu. K5.em Sultan buyruun yerine getirildiini syledi, fakat Sultan Murat cesedi grmekte srar ediyordu. lrken mezara beraberinde srklemek istedii babasnn olunun cesedini grmekteki srarlar eitli bahanelerle batan savhyordu. Fakat o kendi gzleri ile idamn yerine getirilip getirilmediini anlamak iin yatandan dorulup Harem'e gitmek istedi; ancak bitkin bir halde siliihtarn kollarna dt. lrken, idamn yerine getirildiini sanyordu. XXXV Eer zalim bir Hkmdar olmasayd, byk bir adam olurdu. Kiiliinde kahraman ile cellad birletirmiti. Zulm, ocukluunu bask altna alan, milletin haysiyetine dokunan ve pek ok kana mal olan yenieriler ile spahilerin babozukluundan ileri gelmitir. Askeri ynetimlerin hakim olduu lkelerin talihsizlii olarak, bin zalimi ezmek iin mutlaka bir zalim kar. Hayatnn son yllarnda deien yz ifadesi Saltanat dneminin sertliini belirler gibiydi. ada olan Safevi airleri onu ksa bacakl, kaln gvdeli, iri maf5all eski devir greilerine benzetirler. Yine onlarn

ifadelerine gre, Salar ve sakal gr ve kara olup, oynak bir alevin kaynana benzeyen gzleri zerine kirJ". i,kleri me'um bir glge atmaktadr; iki gz arasnda. 1223 daima lm oku atmaya hazr gerili iki yay gibi duran, derin dnce rn iki knk vard; bir sz zerine binlerce kelle vurulur, kudretli kolundan kan ok, t. fekten atlan mermi kadar uzaa giderdi; savurduu cirit iki parmak kalnlnda levhalar delerdi; zevkleri de mizac gibi sert ve vahiydi. u Frtna yaklarken btn kular nasl yapraklarn altna siner ve cvltlarn keserse, onun korkun g. rnm ile etraf derin bir sessizlik kaplard diyen OsI!: lanh tarihileri, yle devam ediyorlar: Huzurunda iaretlerle konuma ihtiyac meydana geldiinden, saltanat dneminde dilsizlerin iaret lisam en mkemmel ekline kavumutur. Gz krpma, eitli dudak hareketleri, diierin ve parmaklarn akrts szn yerini c:lmt. nl Hasan Sabbah'a bile bylesine gayret ve fedakarhkla hizmet edilmemiti. Bir gn elinde tuttuu kad halkondan dren Sultan Murat'a, kad alp iade etmek isteyen iolanlar ylesine bir yara girmilerdi ki, ilerinden biri merdivenlerden yuvadanarak hacan krd, fakat kad Hkmdarna eritirdi. lme J.adar varabilecek bu fedakarla dikkat eden Padiah, !,en hizmetkarn devlette nemli mevkilere ykseltti. nceleri hakl ve siyasi sebeplere dayanan sertlii, !.onradan tamamen hedefini arp bezeyan haline geldi. Paalardan birinin olu bir gn tesadfen Saray'n c'uvarlar elibinden atyla geerken, Sultan Murad'n g~. ne arpm, att ok ile genci ldrmt. Sevdii bir musikiinas, nm musikisi ald diye idam edilmitir. Badad'da ele geirilen ve lme mahkum edilen i:nl Safevi musikiinast ahkulu, Sultan Murad'n hu1224 zurunda musikisini icra etmeye arlmt. almaya balamadan nce Padiaha hitap eden ahkulu yle demitir: Hayatm balansn diye al~yorum, benimle beraber lecek olan san'atn deerini. gstermek iin alyorum.,. Fevkalade bestesini icra eden Safevi musikiinasn IV. Murad ldrmeye kyamad; himayesine alarak stanbul'a gtrd. O sralarda stanbul'da yaayan talyanlardan biri, Sultan Murat'n, diktatrlk zerine tecrbesini arttr. ma'k iin srekli ve intizam~ bir ekilde Machiavelli'nin eserini okuduunu sylemektedir. En sevdii hkm. lt-:rden biri olan, ntikam gecikir, fakat asla yalanmaz fnl talyan yazarnn teorilerinden ok nce ortaya atlmtr. Zalim olarak dnyaya gelinir, zulmn mahiyeti renilmez, kendiliinden takip edilir. Sultan Mu. rat'n kin duymak ve intikam almak iin bir stada ih. tiyac yoktur. Btn hayat bir intikam olmu, siyaseti oaima alma zerine kurulmutur. XXXVI Saltanat dnemi srasnda mparatorluun sahip olduu atafat pek gz kamatrc idi. Som gmten yemHkleri ve yularlar olan dokuzyz kheylana sahip. ti. Av, ko ve sava at olarak snflandnlan atlarnn her biri iin soy kt_ tanzim edimiti. Padiah sefer. iere kt vakit, eyalarn tamak iin sekizyz yk

at kullanhrd. Maiyetinin eyalar iin be'?bin deve daima haztr beklerdi. Altyz devcye, nakit para olarak Devlet'in hazinesi yklenirdi. Sekizyz katr kleleri ve adrlar tard. Saray'daki i olanlannn her birine c tuzsoylu at tahsis edilmiti. 1225 En parlak devirlerinde bile Pers mparatorlar, As) a'nn gzn bu derece kamatrmamlard. mparatorluun bilgeleri bu debdebede kn izlerini gryorlard; IV. Murat bu tantanal yaayn tenkid edilmesine izin vermiti. Divan yelerinden filozof bir adam olan ve Dou'nun Montesquies's saylan Greceli Koi Be, Osmanllarn k sebeplerini dile getiren nefis bir eser yazm ve onu Hkmdara ithaf etmitir. Eserinde Padiaha, eski gelenekiere dnlmesini tlemi, baz geleneklerin ise kusurlarn gstermitir. alarnn ve rklarnn snrl ufuklarn ap da vatanlan iin an yarglarda bulunan insanlar pek azdr. Greceli Koi De'in tavsiye ettii ve Sultan Murat tarafndan kabul edilen iki faydal tten biri eyaletlerde ar bamsztp sahip belerbelerinin otoritelerinin ve o zamanlar saylar ikiyzbine yaklaan cretli ve devaml Kapkulu ocaklarnn slah ie orduya rnek olacak bir askeri birliin yaratlmas hususunda olmutur. Sultan Murat'n sllh etmeye alt bu iki kurum kn etkilerini yavalatmtr; fakat Padia. hn otoritesinin yeniden ihya edilmesi srasnda fazilet yerine tedhiin kullanlmas ancak kanla yorularak gereklemitir. Kl ve kement Devlet'in yegane sinirleri olmutur. Diktatrlere ihtiya duyan milletler ne kadar talihsizdirler! Y R M D R D N C K T A P 1228 kurtarm ve daima annesinin elinde uysal bir oyuncak olmutur. Bir kede unutulmaktan baka bir dilele sahip olmadan Harem'in yalnzlnda bym, buda la amcas I. Mustafa'nn srekli idam kararlarna ve yalar bydke Taht zerindeki rekabetleri de artan kardelerinin bodurulmasna tank olmu, eninde SO nunda zalim Hkmdaro kukularn ektii iin gzden okarlacana emin olmu, Harem'de meydana gelen kargaalktan, idam fermannn hazrlandn trenmi, baz haremaalar ile annesinin dairesinde gizli bir odaya saklanmt; dardaki her grlty dilsizlerin koumasna benzetiyor, her an Sultan Murat'n ka gelerek yerini kefedeceini sanyordu. lmle hayat arasnda sadece mevcut olduunu biliyordu. Vczirlerin, iolanlarn, bostanclarn padiahn ok yaa!,. haykriar ile koridorlarda koumalann, kendisini dar kartp bodurmak iin tertiplenmi bir hile olduunu sanyordu. Kapsn alp da, IV. Murat'n ldn ve kendisini Padiah olarak ilan ettiklerili bildirmelerine ramen, annesinin dorulamasn 1-ekleyeceini sylyordu. Valide Sultan hemen koup geldi; ancak annesinin bile sesi hayatnn gveni n uygun bir teminat olarak gzkmedi. Sakland delik ten dar kmas iin Sultan Murat'n cesedini getirip, kkn pencerelerinden birinden gstermek icap etti. Aabeyinin lsn grnce kendisinin hayatta olduunu

anlad. Nihayet kapnn kilitlerini at, vezirler ayakIanna kapandlar. Tebrikleri ve annesinin kucaklamalarn kabul ettikten sonra aabeyinin bir kefene sarl cenaiesinin Saray'a tanmasna yardm etti. ki defa hayatn borlu 1229 olduu annesine kendi adna hkmetme imkann verdi. Ksem Sultan, IV. Murat'n son devirlerinde durmadan destekleyerek ykselttii Kara Mustafa Paa'y Sadirette brakt. Aslen Macar olan Kara Mustafa Paa, cesareti, doruluu ve hizmetleri sayesinde basit bir yeni~ ri iken Devlet'in en yksek mevkilerine ykselebilmiti. Faziletleri sayesinde daima bulunduu makama layk olmutur; lakin kendi iradesinden stn bir irac~ enin itmesiyle i yapmaya alt iin, bir hakimiyetin ba deil, eli olmaya daha yatknd. radesini daima annesinkine teslim etmeye alkn olan Sultan brahim de, hkmetme arzusu duymadan yaamakla yetiniyordu; mahpus hayat yaayan ehzac'elere tannan tek elence olarak Harem'in sefahat alemleri yzlinden hitkin dmt. Annesi ile vezirleri, her Cuma gn kendisine deeiik lkelerden yeni cariyeler sunuyorlard. Tahrik edici kokular Sultan bral: im'in g.,;zln yenmi, saltanatnn ilk ylnda iki erkek ocua sahip olmutu. lll Don Kazaklannn en nemli kalelerinden biri olan Azak'a bir intikam seferi yapld, ehir batan baa yakld. Krm Ham Mehn1et Giray bu sefer iin yiizibin i iilik bir ordu tahsis etmiti. Osmanl Ordusu Serdar' Sultanzade Paa, Azak kalesini eline geirdi, Don Kazaklarna ve mttefikleri Ruslara kar tahkim ettirdi. Bu baarl seferin kendisine salad otoriteden istifade etmek isteyen Sadrazam IV. Murat'n gzdelerinden .ilahtar'n zalimliklerini ve hrszlklarn detmek yoluna gitti. Peinden yola karlan krk a\'lt, Edirne yo1230 lurda silahtan ellerine geirdiler ve idam ettiler. Zengin silahtar'a kzlarndan birini vermeyi tasarlayan Valide Sultan bu idamdan hi memnun kalmad ve almaya karar verdi. Frsat kendiliinden ortaya kt. Halep belerbeliine tayin edilen Nasuh Paa, burun bir tuzak olduunu, Halep'teki selefine daha nce kendi idam fermannn yollandn rendi. Askerleri geri dnd, hkumetten intikam alacan ve bakentte ,yan karacan aka syledi. Bakente yaklamas ve ortada dolaan eitli sylentiler, son hkmdar devrinde zulm ile bastrlan eski isyan tohumlarn harekete geirmeye balad. Sadrazam stanbul'daki yenieri ve spahileri Nasuh Paa'ya doru sevketti. Fakat bu Kapkulu askerleri znik meydannda pskrtldler. Muzaffer bir ekilde skdara gelen Nasuh Paa, Sa. ray'n kar kysnda adrlarn kurdurdu. Etrafndaki dalkavuklarnn her gn Sultan brahim'in zayflndan bahsederek onu kkrtmasndan, kendisine Sadrazam. lk verileceini umuyordu. Dostlar ve kahyas tarafndan ihanet gren Nasuh Paa, hazrlanan tuzaa derek, bir avu arkada ile Boaz'n kar kysna geerek Sadrazam ile grmeye ve gya Rumeli Belerbeliini almaya gitti. _Kar kyya

geldiinde kendisini bekleyen Sadrazanun muhafzlarnn klcndan arcak Trakya'ya kaarak kurtuldu, Birka gn sonra Rusuk'tan Krm topraklarna geer. ken tutuldu, zincire vurularak istanbul'a yollanch ve adi bir sulu gibi Atmeydan'nda kafas kesilerek idam edildi. Bir zamanlar tehdit ettii Saray'n kapsna kanl kafas asld. Sultan brahim'in Enderununa alnan olu i olanlarn arasnda bym, ailesinin adn tek1231 rar duyurmu~ ve .mpartorhun en tarafsz, en g<.reki tarihilerinden biri olmutur. Hayret ve memnuniyetsizlik gstermeden babasnn idam olayn anlatm~ r; Osmanl.larda kadercilik grnn intikam duygus.. u bu derece bastrdnlll mmtaz bir rneidir. Nasuh Paa'nn su ortaklarndan ve kumandanlarndan Zlfikar Paa ua Di\'an'n benzer !>ir oyununa ku:rban gitti. Kbrs belerbeliine tayin edildii sra<. ia, onu adaya gtrecek olan filonun amirali idam fermann almt. Ziyafet bahanesiyle Paa'y gemisine davet etti, yemein ortasnda lmenrini okudu. IV. Murat dnem:ni hatrlatan bu idamlar, Sadrazam Kara Mustafa Paa'nn deil, tamamen Harem'in siyasetinin sonu.;hryd. O, sadece verilen talimat yerine getiriyordu. IV Valide Sultan'n gizli konseyi olan kii, onun ad altnda hkm sryorlard. Bunlar, zarif fakat hafif bir adam ola Sult<.nzad.: P.:.~it; Sultan brahim'in imrahoru Yusuf Efendi ve Cinci Hoca idi. Padiahlarn hocaln yapan bu kiiler belirli bir rtbeye sahip olmadan btn dierleri zerinde hir hakimiyete sahiptiler. Cinci Hocann sihir ve hekimlikte n sahibi olmas, talebesine genlik ve kudret salayan ilalar temin etmesi, Hkmdaro birinci derecede tevecciihn kazan. masna seber> olmutu. Kendisine danlmadan silahtarn idam edilmesinden beri Ksem Sultan, Sadrazama kar bu adamn nefretini kkrtyordu. Her geen gn bu kin, cariyele1132 I"n ba olan Kahya Hatun tarafndan canlandrhyordu. Durmadan, SadrAzarnn Harem ynetiminde ok cimri davrandn sylyordu. Kadnlar tarafndan ynetilen. bir Hkmdar iin bu ithamlar beterin beteri oldu. Valide Sultan ve l ittifak ile aniam olan Kahya Hatun, Sultan brahim'e devaml olarak Sadrazam Kara Mustafa Paa'y ekitiriyor, Harem'de yakacak odun bile kalmadndan yaknyordu. Tahriklere kanan Sul an brahim, o srada toplant halinde Divan'n yanda kesilerek Sadrazarnn dernal huzuruna a~nlmasn bu. yurdu. Alel acele huzura gelen Sadrazama, Harem'in ihtiyac olan beyz araba odunun niin hala teslim edil. medii soruldu. Devlet ilerinin okluu yznden bu ufak mesele ile uraamad iin zr dileyen Sadrazam, dmanlarnn bir hatasn yakalamak iin frsat kolladklar bir zamanda ihtiyatsz saylabilecek bir ders vermek istedi: ccPadiahm, hepsi birden beyz ake bile etmeyen beyz arabalk odun iin Divan toplantsn yarda kesrnek ve en nemli Devlet ilerinin grlmesn aksatmak m gerekirdi? Ben ki senin temsilcin ve glgenim, neden Devlet'in durumu, milletinin bahtiyarh ve snrlarnn gveni hakknda bana soru sormuyor. sun? dedi.

Dmanlar tarafndan Padiaha ders ve hakaret olarak yorumlanan bu doru szler, Kara Mustafa Paann akibetini dnen dostlarn endielendirdi. htiyatszln ~zne vurdular; o ise: Onu sevdiim iin gerei anlatmakta bir saknca grmedim. Hizmet etmek yerine dalkavukluk mu yap. mak gerekirdi? Dalkavuk ve kle olarak yaamaktansa. hr ve namus lu olarak lmek vedir!,. dive cevap verdi. 1233 i.zere, l ittifakn iinde en tehlikeli olan, yenieri .;as Yusuf Paa'y hertaraf etmek iin harekete geti. Yanlarnda bol para tayan Sadrazanun adamlar ktatara geerek yenierileri, isyan iareti saylan ve y~ni eri aasn zor durumda brakan, piliv yememeye tevik ettiler. Bu abalar Yusuf Paa'nn kla iindeki casuslar tarafndan ortaya akarlnca, l ittifak somut deliliere dayanan bir ikayet sebebi bulmu oldu. Sad larnnn sulu davranlarn haber alan Sultan brahim, ulema arasnda en fazla itibar sahibi olan mollalardan birine nasl davranacan sordu: Lalam idam ettirirsem tebaam benden memnun kalr m? (*) Molla cevap verdi: Allah'a kr, kullarnn boyunlar hiddetinin a~rln ekecek kadar kuvvetli deildir, padiahm; hepsinin boynu senin nnde, balar zerinde sallanan klcnn kalnl .kadar incedir. Sadrizamn idam onlar sevince boacaktr. Artk emin olan Sultan brahim adet olduu zere Divan'n toplantsna katld ve sras geldii zaman, kendisini gzlerden gizleyen altn kafesin kenarna birka darbe vurdu. Bu iaret zerine Divan kesildi ve dald; Saray'da tek bana kalan Sadrazam, padiahla ~izli ve nemli devlet meseleleri hakknda grmek i.'zere hnkar dairesine doru ilerledi. Dilsizler ieri &:rmesini nlediler; o da endi~e iinde kendi sarayna e kildi son duasl' :ap:lbilmek iin koynuna br Ku~':l:- ( .. ) Osmanl Padiahlar ancak Tanr'ya kar sorumlu olurlard. Sultan brahim'in bu ekilde bir soru sormas, balangta ok makl bir padiah olduunu gsterir. Daha sonralar dalkavuklar !arafndan batan karlacaktr. (.j F: 78 1234 Kerim soktu. Padiah, dairesinde dneeli ve kararsz bir eda ile dolayordu; ahlmam bir ekilde Sadra. 1am'n aniden ieri girmesi onu artt, Sesinde ve baknda hiddetin izleri okunacak bir ~ekilde, Lala senin byle davet edilmeden, babann evine girer g~bi huzuruma girnieni takdir ediyorum! diye haykrd. Sonra Sadraz:!lln yenicrilerin l~uzursuzht! u tizcrideki c.i.incelt:rinin btmesini teklertcyen padiah, "Yalan sy-lyorsun, ham! Bu byen kkrtn: n sensin; devletin mhrlerine sahip olmaya senden fazla layk olan birini bulacam, dedi ve hazu bekleyen bostancbana dnerek, Aln onu diye buyurdu. Bostanc~ba, padiahn bu buyruk ile Sadrazarnn i.:zerinde tad mhrleri mi, yoksa bizzat kendisini ri kastettiini anlamad, buyruu en az zararl olacak ~ekilde yorumland ve mhrleri Kara Mustafa'nn elinden ald. Bu yanl anlalnann sayesinde hayatn kurtaran eski vezir hemen sarayna dnd, arkasnda

cellatlarn ayak seslerini duyma:ktan korkar bir ekilde tareminin damndan kat. Arka taraftaki bir camiin av. ltsunda satlan saman ynlar arasnda gizlenerek g.;. ccnin olmasn bekledi. Bu arada bostanc~ba Sadrazamdan ald mhiirlai padiaha gtrd; birden Mddetleneo padiah, "Kulaklar ve zihni sar adam! mhrleri deil o ada. m istiyorum. Git, derhal o hainin ban p;etir dedi .. Bu buyruk zerine be yz bostanc Sadrazarnn evini sardlar, kaplar zorlayarak ieri girdiler, hatta 1-:adnlarn dairelerine kadar aratrdlar, ama kurban1235 larn bulamadlar. Fakat ilerinden biri evin damndan komu avludaki saman ynlar altnda bir kprt vlduunu farketti. Hemen arkadalar ile oraya kotu, klc ile samanlar kantnrken, kaak veziri ortaya kard. Kara Mustafa Paa, klcn ekerek bouna kendini savunmaya alt; sayca stnlk galebe ald. Balanarak Hoca Paa Alanna gtrld, Kara Ali e. mesi kenarnda boularak idam edildi. V Sultanzade Sernin Mehmed Paa, feHiketini hazrlan adamdan Sadrazaml devrald. ekerbuli adnda yeni bir ranh gzde, Sultan brahim'in kalbinde Valiae Sultan'n sahip olduu nfuzu kendi lehine kazanmaya balad. Padiah annesinden ayrmak isteyen bu cariye, Sultan brahim'i Edirne'ye gtrmek zere Cinci Hoca ile anlat. Padiah etki alanlarndan kaldran bu uzaktamadan endie duyan Ksem Sultan ile Sadrazam, stanbul'da isyan km gibi gstererek Rnkarn acele bakente dnmesini istediler. Padiahn Edirne'ye yapt zevk ve elence gezisinde Selim ve Osman admda iki olu dnyaya geldi. KPm Ham Meiml'd Giray, hanlktan indiri.di, yerine kardei slam Giray geti. Tahta geiini salayan Sultan brahim'e kranlarn bildirmek zere Saray'a ~elen slam Giray, aknlk iinde padiah hrkas ve sarksz bir havuzun kenarnda serinlemeye alrken grd. Kendisine dnen Sultan brahim: Dinle slam, seni Han yaptm! Bundan byle de, atalarn gibi dostlarnn dostu, dmanlarnn dman ol! Yan .236 katr? dedi, slam Giray cevap verdi. Krk yama geldim, tutsak olarak geen yliarm yznden ilk defa ata bineceim; fakat bana armaan ettiin eref urur. a iyi hizmette bulunmak iin sava atm iyi idare edecein umuyorum. Kafir Ruslar ve Lehliler ile benim aramda sadece khcm olacaktr. Rus ar Aleksi Mihaylovi, Sultan brahim'e eliler gs,eruek tahta k!?n kutlad ve dostlul~ balarnn devam ettiini bdirtti. ara yollad haberde! Sultan brahim yle diyordu: Don Kazaklarn Karadeniz kylarnda durdurmak ve MosR.ova arlarnn daima yapt gibi Krm Hanlna vergi demek grevinizdir. Avusturya mparatorluu ile yaplan Szoen Bar Antlamasnn artlarna sadk kalmak isteyen Bab- Ali, Orta Macar ve Erde! Kral Rakoczi'nin Yukar Macaristan, Eflak ve Bodan zerindeki tasarlarn desteklerneyi kabul etmedi. Avusturya elisi Czermin ba.

ro nu stanbul'a mparatorluun armaanlarn getirdi. Roma mparatoru olduunu iddia eden imparatoru iin Kuds'teki Kutsal Mezar'n anahtarlarn srarla istedi, lakin her defasnda geri evrildi. Padiah bu istekler karsnda, Kuds'deki kutsal yerlerin himayesinin, Hz. Muhammed'in bizzat yapt bir anlama ge. eince Rum hristiyanlarna devredildiini ve ne pahasna olursa olsun bu anlamann maddelerini bozrnavacaklar sii::kdi. VI Harem, paui~ah dier btn ilerden daha fazla ne:ul L'divordu. Kadnlar. kokular ve krkler, ~er. 1237 :yznde yaratt~ cennetinin en bata gelen zevkleriyi i. Annesi, vezirleri, paalar ve gzdeleri kadn gzell. inin kayna~ talya, Kafkasya, ran, Lehistan gi'bi l: belerden cariyeter yetitirmekte zorluk ekiyorlard. Durmadan Saray'n kazanlarnda kaynayan Arabistan'. n en gzel ve en tahrik edici kokular, btn Asya'da rmber fiyatn arttrmt. Haremde hal ve elbise niyetine kullanlan sarnur krkiin fiyat ise her zamanki fiyatnn on misline f!rlar.t. Kokulu ;ieklere kar duydu~u zevk o kadar delicesine olmaya balamt ki, atalarnn gelenek baline getirdii balkikuu tylerinden sorgu yerine, sarnn kvrm yerlerine, saiarna kulaklarnn arkasna iekler sktryor( iu. Bu kadnca grn askerleri ve halk lgna dndryordu; btnyle sarnurdan yaplm, gayet bol, tene dokunuu son derece okayc bir elbise yaptrmtl. Bu ehevi giyintinin her bir dmesi deeri on binlerce dka altn olan kymetli talardan meydana gelmiti. Kalabalk haremindeki kadnlarn ss iin yapt hraf ola~an bir ticaret karlayamad !in, Ceneviz ve Vendik gemilerinin nn kesip yklerine el koymak iin adamlarn grevlendiriyordu. Yeni bir elence bulduu vakit bir tekini terketmeye tereddt gstermiyordu. Uzun sefahat aleminin sonunda zerine ken hzn sa;vmak iin flt ve tef algclar, arkclar, rakkaseler ve soytanlar dinlemek ve seyretmek zere ancak haremi terkediyordu. Gelenekleri inemede Neron, Kaligula ve Sardanapal gibi davranan Sultan brahim, en kaba elencelerinin yaratclarn mkatatlandrmak iin devletin ve ordunun en yksek mevkilerini aalatyordt. Mesela en baya so~tari1kla1238 ryla kendisini elendirdiinden Ahmed adndaki bir ingeneyi yenieri aalna, bir donanma elencesinde att fiekieric gkyznde kadrgalan temsil eden Rum Kr Musluolu'nu Kapdan- Deryala getirmiti. Kaprislerinin gzdeleri olan bu iki adam, padiahn kendilerine o mevkileri utanmadan sunmasna karlk, byk bir utan duygusu altmda grevleri kabul etme. cliler. Sanki zevk devletin tek nemli meselesiymi gibi, kendilerini sefahata adam adamlan etrafna toplamt. Geceleyin onlarla, Yeni Saray'dan Eski Saray'a gidiyor, terkedilmi kadnlar arasnda yeni gzellikler c.ramaya koyuluyordu. O zamana kadar yedi erkek ol: Uk babas olmu, haremindeki yedi kadn Haseki Sultan mertebesine karmt. Bu kadnlardan her birinin ~yr bir dairesi, maiyeti, haremaalar, hazineden deJ.

ei, kayklar, arabalar, kleleri vard. Bir o kadar hez anne olmam gzde cariyesine eyaJet gelirleri kadar denek ayrlyordu. stelik her birine trnarlar devredilerek cariyenin mstakbel ocuklar iin devlet kapsnda yksek mevkiler hazrlanyordu. Sultan brahim'in artk yolundan km hlyalar tabiat st eyler arzuluyordu. Btn lleri haddinden fazla byk olan bir cariye bulunmasn emretmiti; Kf.hya Hatun'un adamlar Asya'nn en cra kelerine kadar dalarak gayet iri, adeta dev gibi bir kz bulmak iin ab':l harcadlar. Sonunda, Asya'nn svire'si saylan Ermenistan'da istedikleri gibi bir kz tuldular. Sultan brahim bu tabiat st yarata ylt eelicesine baland ki, btn Haseki Sultanlar ile Ksem Sultan hile padiah zerindeki nfuzlarnn tehli1239 keye girmesinde derin endieye dtler. Ermeni cariyeye trnar olarak am eyaleti verildi. Olunun ilahesini kutlamak ister gibi davranan Ksem Sultan, Ermeni Hasekiyi saraynla tertipiedii bir elenceye amd; haremaalarna verilen gizli bir emirle Ermeni (.ariye boduruldu. Padiaha da, iman olmas iin ok fazla yemesinden dolay atlad eklinde bir haber iletildi. Sultan brahim onun arkasndan, tabiatn bir daha karsna karamayaca bir gzellik ant gibi gz ya dkt. 1 O zamanlarda Kzlaraas, Snbll adnda bir hadmd. Dou'nun gelenekleri, padiahlarn ve paalarn ~araylarnda kadnlarla ilikileri olan tek yabanclar saylan hadmlara, hamrolara izafeten iek adlar verilirdi. Snbll'nn de, Msr firavunlarnn, ran ahtarnn, stanbul'daki Rum imparatorlarnn ve Trk padiahlarnn btn harem aalar gibi kendine gre bir zevki vard. Dourma-s yakn bir kle kadn satn :lmt. Padiahn, Snbll'nn dairesinde sk sk raslad bu kle kadnn gzellii ve zarafeti Sultan brahim'i yesine bylemiti ki, Haseki Sultanlardan Tarhan Sutan dnyaya getirdii ehzadesi iin st anr elii yapmasn istedi. Padiahn olu Mehmed'in st annesi iin duyduu hayranlk o derece ilerlemiti ki, kle kadnn bakasndan olan ocuuna da kendi olu gibi yaknlk duyuyordu. Bir yaz gn Sultan brahim, Haseki Sultanlar ve ,ocuklar ile elenirken, st anneye kar duyduu kskanlktan Tarhan Sultan kle kadna bara bara hakaret etti; birden sinidenen padiah, Tarhan Sultan'n ocuunu ald gibi kuyulardan birine att. Ha1240 rem aalar tarafndan zorlukla kurtarlan kk ehade btn hayat boyunca alnnda babasnn hiddetinin izini tad. Bu arada, harerne soktuu kle kadn ve ocuu yznden bir sr karkla sebep olduu iin Ksem Sultan'n intikam almasndan ekinen Snbll, kendiliinden Kzlaraalndan ekildi, btn maiyetini bir gemiye ykteyerek Mekke'ye gitmek zere hareket etti. Fakat Karpat adalar civarnda bir Malta kadrgas yollarn kesti, Snbll cesaretle dvt, fakat sonunda ehit oldu, btn kleleri, bu arada o kle kadn ile ocuu valyelerin eline dt. Hristiyan imanyla bytlen ocuk, sonradan Saint-Dominique Tarikatna girdi, Avrupa'da padiahn olu gibi kabul

edildiinden, spanya ve talya'da pere Othman adyla tannd. VII Sarayda hkm sren sefahat ve lgnca hareketler Ksem Valide Sultan'n atlgan ve erkeke dehasn etkilemiyordu. mparatorlua yeni bir toprak eklemek hrs ona Girit seferini ilham etti. Girit adasn elinde bulunduran Venedik'e kklnden beri dman olan bir Dalmayal Kapdan- Derya olmu, Valide Sultan'n zihninde belirlenmi olan bu seteri bkmadan tevik ediyordu. Douunda Joseph Maskovi, sonradan Yusuf Paa olan bu Dalmayal, Venediklilerin elinde }?ulunan Zara ehrinin yaknlarndaki Vrana'da dnyaya gelmiti. Annesi yok. sul bir kleydi; maceral hayatna Nadin Sancakbel Sinan Be'in ahnnda seyis olarak balamrt; ilk zamanlarda o kadar yoksulrlu ki bein atiarn pl:k 1241 ~yakla srerdi. Venedikten gelipde Dalmaya'dan geen saray mabeyincileriden biri, ocuun g.zelliine ve zeUsna hayran kald. Yanna ald stanbul'a gtrd, Saray'da gnde yedi akeye kapclk buldu. Sultan lbrahim bu genci farketmekte gecikmedi, zekasn oldu?. u kadar zarafetini de takdir etti ve annesinin de tavsiyesini alarak katledilen silahtar Mustafa'nn yerine onu silahtar yapt. Her Dalmayal gibi intikamc, her dnme gibi gayretli, her sonradan grme gibi ihtirasl olan Yusuf, ;zun zamandan beri vatann ve ailesini inim inim t; eten Venedik'ten almak iin Kapdan- Deryaha gz dikmiti. Nihayet gayesine eriti. Ksem Sultan gizlice hazrlad sefer iin onu kara ve deniz kuatna birliklerinin serdan yapt. Sefere kmadan nce padiah onu henz iki yanda olan kzlanndan Fatma ile .l"ianlad. Be yz para gemiden meydana gelen iki donanma, zerinde yz otuz bin askerle 30 Nisan 1645 tarihinde Girit adasn fethetmek zere Marmara'dan VI! Sela:ik krfezinden ayrld. VIII Jpiter in mezar, bu tam mn tarunu da pers da'nn krall olan talibii Girit adas, tarihte insanolunun madenieri. iledii en eski yerlerden biri olarak bilinir. da dann Dactyleleri eski dnyann gerek ve ef.sanevi ilk demircileridir; ehirleri, kyleri, dalar ve emeleri Antik a'n tanrlarnn bir mzesi gitidir. Toprann verimi ile nfusunun kalabahkh~ bu aday ikinci bir Msr yapmt. Giritliler, Asya'da pek :742 o!{ kralln ve ehrin sonrad:l kullandklan ilk ~asaiar orte:y<o atmlard. Vatandalarnn eitliini bir kleler snf yaratarilk :-.urmaya ;,J~;<n tck tarafl bir demokrasilm sonunda imtivazl.ra ~ahip 1Jir s0vlular scf ortaya kmt. Yunanllarla daima savanlar, kah yenmil;!r, kah )enilmilcr, fakat Asyavari bir vatanperverlikle Mitrida'n Romahiara kar kurduu ittifaka girmilerdi. Triumvirliin yaratcs olan Antoine'n kumandas altnda Girit'e kar yaplan ilk Roma kuatmas, Girit. lilerin savunmas karsnda tamamen imha olmutu, Gemilerinin direklerine aslan Romal askerler, gemiler:

ile birlikte denizin dibini boylamlard. Pompeus'un kumandanlarndan Metellus, Giritiileri boyunduruk altna atamadan Girit'i fethetriiti. Vatanlarnn esare. tni grmek istemeyen soylular kitle halinde intihar etmiler, Roma boyunduruundan kamak isteyen halk ise da da mn e ;iln::!Z 'h.ovu~~arma sa klanmlar, oradan Rcmallara kar bitip tiil<.enmeyen bir sava yriitni!lerJir. Octavius'un ga!ebe alan dikatatrl zerine Brutus ile Cassius, Girit'c snmlard. Roma imparatorluunu paylaan Kunstantin, Girit'i orta Constance'a brakmt. Araplar aday Bizans'n elin aen almlar; Kuds kral Hal Baudouin de Araplarn dinden kurtarmt; Cenevizliler de Baudouin'den dev. almlar; nihayet Venedikliler Cenevizlileri adadan kovarak hakimiyetlerini ilan etmilerdi. yiiz yldr Venediklilere ait olan Girit, Ksem Sultan'n teviki, Yusuf Paa'nn gayretiyle balatlan ve yirmi be yl ~recek olan kuatma ile slamiyetn hkm srd ktann ortasnda hristiyan kalesi olmaktan kacak "'-' Osmanllarn eline geecektir. 1243 Adann asker bakenti olan Hanya Kalesi ay sren zorlu bir direnmeden sonra Osmanllara teslim oldu. Artk Trklerin ada zerinde bir dayanak noktalar oluyordu. Hasan Paa kumandasnda on iki bin Kiilik bir gamizon tekil edilerek, adann dier ehirlerinin ve dalarnn fethi ileriki yllara brakld. Dnnde Valide Sultann desteine ramen Yusuf Paa mkfat yerine lm buldu. Sall Paa yeni Sadrzam olmutu; Yusuf Paa'nn rekabetinden ekinildi iin. o ekilde davranld sanlmaktadr. Yusuf Paann Girit'teki mahkmlar serbest braktrarak fidye paralarndan servet sahibi olduu ve otoritesi ile nemini arttrma k iin sava uzatt ileri srlyordu. stanbula geldiinde padiahn huzuruna kan Yusuf Paa'ya hemen Grit'e dnmesi yoksa idam edilecei sylendi. Kn deniz muharebeleri yapmann ne demek olduunu bilmeyen padiaha zrlerini anlatmaya alan Yusuf Paann idam edilmesi istendi. Bostancba idam emrinin padiahn asab bir annda verildiine dikkat ederek, Yusuf Paay hemen ldrmedi, gzden den vezirlerin kapatld bir kke gtrd. Ne eski dostluk, ne padiah damad nvan, ne o gn bir olunun dnyaya geldii haberi, ne de Hanya ftihlii Yusuf Paann efendisi tarafndan balanmasn salad. Sultan brahim damadnnn idam edilmesinden sonra cesedini grmek istedi. Henz soumam cesedin yzne bakan padiah: Yazk olmu, ne kadar gzel krmz yanaklar var! diye mrldanmtr. IX 1244 Hanya ftihinin sahip olduu sanlan servetleri ele geirme ihtiras lmne sebep olmutur. Halbuki aslnda, o devir kumandanlarnda fevkalde ender bulunan bir dorulua sahip olan Yusuf Paa anndan ve vatan iin paha biilmez deerde bir adann fethini getiriyordu. Servetinin hesab kartld vakit, som altndan diye uydurulan stunun, krmz benekli sar Msr mermerinden olduu anlald. Bu stun Valide Sultan'n skdarda yaptrd camide padiahn balkonunu

tutmas iin mimar tarafndan kullanlmtr. X Giritte hl direni gsteren ve Mora sahillerine kartmalar yapan Venediklilerden c almak isteyen Sultan brahim, stanbulda yaayan btn Rumlarn ve hristiyanlann katledilmesini istemeye kadar gitti. Bu kanl emri karaca bir fetva ile desteklemesi istenen eyhlislm Ebu Said Efendi, bu emri desteklemeyi kesin olarak reddetti. Byle bir katliam sonunda stanbulun nfusunun nemli derecede azalacan, hatt ticaret hayatna darbe vurulacan belirtti. Cinayetten ziyade stanbulun felketine sebep olma korkusu Sultan brahim'i bu hareketinden vazgeirdi. Yalnz yabanc devletlerin elilerinin Hali'in kar kys olan Galata ile Beyou mntkasnda oturtulmas ile yetindi. Kutsal yerlerin hizmetlerini ellerine geirmek isteyen Cizvitler, rakipleri Fransisken papazlarn entrikalar ile srdrdkleri iin eitli ithamlara mruz kaldlar. 5 Mart 1646 tarihinde yaplan bir anlama ile Avusturya mparatorluu, Cizvitlere kar Fransiskenleri himayesi altna ald. 1245 Girit'in fethedilmesi iin Venedik ile sava srerken Avusturya'nn bu devlete yardm etmesini nlemek iin her trl ikayet sebebini ortadan kaldrmaya kar< r veren Sadrazam Salih Paa, Erdel Kral Rakoczy'. l'in Avusturya'ya ait topraklar rahatsz etmemesini istedi. Sadrazarnn Rakoczy'nin elisine bu yasaklama emrini syleme tarznn yle etkHi olduu sylenir ki, zavall eli lkesine dndkten birka gn sonra duy~ uu teessrden lmtr. Xl Gnl almasn bilen Sultanzade Sernin Mehmed Paa, Yusuf Paa'nn yerine ikinci Girit seferinin serdarlna getirildi. Bu dalkavuun uaka itaati kaprisli. padiah bile bazen hayretler iinde brakyordu. Bir seferinde padiah, Sultanzade'ye yle sormaktan kendini alamamtr: Nasl oluyor da iyi veya kt benim ler dediimi ve her yaptm itirazsz kabul ediyorsun?,. Dalkavuk vezir yle cevap verdi: Siz halifesiniz, Tanr'nn yeryzndeki glgesisiniz, aklnza gelen her ey ilahi bir ilhamdr. Bizim kk aklmzn makul bulmad, grnte hatat ve tenakuz dolu olan arzularnzda bile gizli bir hikmet vardr ve kulunuz Lu arzular anlamadan kabul etmek ve sayg gstermek mecburiyetindedir. (*) (* J Padiahn bu ekilde soru sormas mtevaziliini gs terir. Fakat Sultan ibrahim'i rndan karan grl d gibi dalkavuk Sultanzade Semin Paa gibi olan larclr. () J246 Sultanzade baz kereler sm1imi arkadalarna katIanmak zorunda olduu dalkavukluktan ikayeti olmutur. Bir gn Kazasker Abdlhalim Efendi'ye parliahn saholuk annda yazlm bir hatt- erifini gsterdi. Bu hatt- erifte yle yazyordu: <<Dinle beni, ttalarm Mekke ile Medine'ye ok fazla altn ve mn~ vher gndermiler; hemen onlar benim hazineme ge~ tir; yoksa derini yzdrr, iine saman doldurur kular iin korkuluk yaparm. Kazaskere hatt- erifi oku

duktan sonra Sultanzade iini dkt: Gryorsun ya, Saray'a hakim bir avu Rus, Lehli, Macar, Fransz, Acoli Vt: Rum cariyenin kapr!skri ile ;asl adi bir mevkiye dyonm. Bu:un nasl sor.ulanacan bir Tanr bilir. Sultanzade Sernin Paa Kbn~'a .ktktan bir mddet sonra ld. Hseyin Paa, serdarl zerine alarak adann fethine devam etti. Resmo kalesi ile adann daha bir ok kalesi Girit'te Trk hakimivetinin snrlarn geniletti. Bakent Kandiya daima direniyordu. Tekeli Paa tarafndan Venediklilerin elinden ehir ehir alnan Dalmaya, Ruslarn bir saldrsna kah ramanca dayanan Kapdan- Derya Musa Paa'nn ku. mandasndaki Azak kalesi, Saray'n rehavet ve rezaletlr: rle alkaland bir devirde Salih Paa'nn Sadrazam. lna eref veriyordu. XII Sefahatin arsn deneyen Sultan brahim imdi <ie kibrin arsn denemek istiyordu. ehir iinde yapt. gezilerde atlarnn sratini kesen engellere sk sk 1247 asladndan, Sadrazama emrederek ehre bundan byle yk arabalarnn sokulmamasn istedi; bu yasakla stanbul'un ihtiyac olan her trl ot, saman ve odurun ehre girmemesi istenmi oluyordu. Bu emre itaat batan savma ve hayall oldu. Buna ramen, bir gn J)avutpaa ayrnda atyla gezinti yapan Sultan lbraJim'in gzlerine ehre girmekte olan bir saman arabas arpt, hemen Sadrazan artt ve zr dinlemeden c:erhal bodurulmasn buyurdu. Cellat ve yal kemend bulunamamas Sultan lbra. tim'in bir an dnmesine ve soukkanll~n kazanmasna imkan verdi; lakin, karar vernede ne kadar cretliyse, idam kararlarnda da o kadar inat olan padiah civardaki imarnn evine girdi ve talihsiz Salih Paa'y kuyu ipiyle bodurttu. Sadaret mhrler, Azak'. ta Ruslar perian eden Kapdan- Derya Musa Paa'ya yolland. Birka gn sonra yaptndan piman olarak Musa Paa'y azletti, Ahmed Paa'y Sadrazamla getirdi. Harem'deki sultanlar ve geici gzdeler mparatorluu griilmemi bir ekilde etkiliyorlard. ki saraya Vt\ ;ultan hanmiann kklerine buz ve kar temin eden Bursa valisi Uluda'n karl tepelerinde kaybolunca ldne karar verilmi, Bursa valilii ise haremde amarclk yapan bir kadnn yaknna devredilmiti. eriat 'kanunlarna aykr hareket eden Sultan brahim sekizinci kadnla evlenmi ve bir gzdesi iin her i. \isi prlanta olan bir gezi arabas yaptrnt. Kandiye kalesi stanbul'dan Hseyin Paa'ya gn. cierilen kadrgalara ve yardmc kuvvetiere ramen clirenmeye devam ediyordu. Bir hcum srasnda yznden iki kurun yaras alan bu serdar, san ile e. 248 .esini sarm ve yenierilerinin banda dvmeye devam etmitir. Malta, Floransa ve Roma gibi katolik l keler Kandiye'ye nl savalarn gnll olarak yolluyorlard. Hseyin Paa, Kapdan- Deryann yava (avrandm ileri srerek, Kapdan'n ihmalden dolay bodurulmasna sebep oldu. Sadrazam, halefi Salih

Paa'nn btn akrabalar ve yaknlarnn intikamndan korktuu iin hepsini idam ettirdi. Her sabah halk sarayn kapsna gelerek dehet iinde bir gece nce kimlain kafasnn vurulduunu seyrediyordu. XIII Bu idamlar korkuyu isyana evirdi. Eski Sadrazam Salih Paa'nn olu Mehmed Paa o srada Erzurum Belerbei olduu iin, yerinin uzaklndan lmden kurtulmutu. Kars Belerbei Vardar Ali Paa ile an !aarak Sultan brahim'in zulmne kar koymaya karar verdi. Vardar Ali Paa, dostu bir Paa'nn nianls olan Grc prenses Perihan' Sultan brahim'in hare. mine gndermeyi reddettii iin idam edileceini bili. yordu. ki beleibei Tokat'ta buluarak isyan ilan etmeye ve stanbul zerine yrmeye karar verdiler. Mehmed Paa'nn erileri, <<talih bizimle olsun, Tanr adna ilerleyelim, dalarmzn kartallarna kar l:cm edelim veya tabuta girelim diye bardlar. Mehmed Paa muhafzlar ile Tokat'a doru giderken yolda, Sivas'ta bulunan amcas Murteza Paa'nn \Urulan kellelesini stanbul'a gtrmekte olan iki a\' Ua raslad. Amcasnn lmne sebep olan ferman 5stermeleri istendi. avular, ferman Erzurum'dan 1249 geerken Mehmed Paa'nn adamlar tarafndan ele gernenesi iin atlarnn eyer kayiarna ash olan su ~iesini: iine koyduklarn itiraf ettiler. Er veya ge kendisi iin de ayn akbeti farkeden Mehmed Paa su orta Vardar Ali Paa ile kendisinin zerlerine yryen doruluu ve tecritbesi ile tannm Kprl Paa ile anlamaya giderek hayatn kurtarnay dnd. Ankara'da bulunan Vardar Ali Paa'ya bir mektup yazarak Bab- Ali'nin tuzaklarndan ve zellikle lbir Paa'dan saknmasn belirtti. Bu uyanlara aldrmayan Vardar Ali Paa, bir l'aa'y karargahna kabul etti. Gizlice Bab- Ali tarafndan satn alnm olan bir Paa atllar ile aniden Vardar Ali Paa'nn silahsz askerleri zerine saldrd, Paa'y atndan drerek balad ve Kprl Paa'ya teslim etti. dannn hazrlklar devam ederken lbh l'aa'ya dnen Vardar Ali Paa, Hain, zorbalkla ele ge. irdiin nianln alkoyman iin seni zalimin elinden kurtarmarnn mkafat bu mu? diye haykrd. Vurolan ba Kprl tarafndan padiaha yollan, . hanetinden dolay bir Paa'y mkafatlandracana cezalandrmak yoluna giden Sultan brahim, nianls gzel Perihan' kalaibaln tecavzne mahkum t tti; fakat mslmanlarn byle ie rza gsternemesi l'u vahi cezadan vazgemesini salad. Sultan brahim Sadrazam Ahmed Paa'nn zevcesine gz koymutu; bu kadn eline geirebilmek iin kzlarndan birini Ahmed Paa'ya verdi. Dn treni mrasebetiyle Sultan brahim, Kaligula'nn bunakhklarn andran hareketlerde bulundu. Mesela bir seferinde, ~akalnn tellerine inciler geirilmi olarak halkn ya na kt; bir gece btn ar ve pazarlar ak tuttu, F: 79 1250 ertesi gn aksine ar ve pazarlar kapatarak, ehrin

kaplarn atrmad, bylece ehrin her zamanki grlsnden rahatsz olan gzdelerinin gnln ald. XIV Bu arada i ayrlklar haremi kartryor, kadnlarm kskanl Saray'da -yeni ihtilaller hazrlyordu. Ksem Valide Sultan, bunca rekabete ramen Haseki ekerbuli'nin padiah zerinde sahip olduu etkiden <:ndieleniyordu. Olu brahim'e elence olsun diye verdii pespaye kleler yava yava bklmetin di;ginlerini Valide Sultan'n elinden alyorlard. Kamu oyunun gznde, tahtn erefini ayaklar altna alan kiinin annesi de o devrio utancna ortak oluyordu. Ksem Sultan eninde sonunda Osmanllarn intikamnn onu da ayn cezaya veya aalamaya mahkum epeceini kendi kendine itiraf ediyordu. ekerbuli ile e:kek ve kadn btn avenesi, nfuzlarnn en etkili olduu srada ok alp rptklar iin Asya'nn cra bir kesine srldler. Sadrazam Ahmed Paa, amber ve samur vergisi adnda yeni bir vergi koyarak Sultan brahim'in halkn gznden bsbtn dmesine sebep oldu. Geceleri uyumadan nce Acem ve Arap cariyelerin anlattkl.: n masalda, her taraf sarnur krkle kapl bir padi~ ahtan bahsetmeleri Sultan brahim'in hayallerini geniletmi. btn eyaletlere emir gndererek ne pal> asna olursa olsun sarnur vergisinin alnmasn istemiti. Ayrca cariyelerin ban sslemek iin kullan. lm kymetli talarn israfn karlamak zere yeni bir \ergi daha uyguluyordu. 1251 ikayetler dzensizlikle birlikte artyordu. mparatorluiun kt gidiini anlatma-k isteyen Galata kads, dervi elbiseleri giyerek Divan'n huzuruna kt, a~na geleni syledi, sonra: Bana istediiinizi yapabilirs-ir. iz; sylediklerimden dolay bana ekilde davranabilirsiniz; ya beni ldrrsnz, o takdirde ehit olurum; ya beni srersiniz zaten rezaletlerle alkalanan bir ehirde oturmayacan nceden syled~m; ya da ~ervetimi elimden almaya teebbs edersiniz, ama grdnz gibi dervi klitna girerek nceden kendi kendimi yoksullua attm demitir. Valide Sultan olmasna ve eski otoritesine ramen Ksem Sultal' Qluna yapt uyarlardan dolay, skenc;' er elebi denen ehrin dnda bir baht!de oturmaya nahkiim edildi. nemli yenieri subaylar, Sadrazarnn c~lunun padiahn kzlarndan biri ile evlenmesi masebetiyle Topkap Saraynda verilen bir ziyafete davet edildil~r; aslnda bu ziyafetin sonunda yenieri ileri gelenleri katledilecekti. Saray'a giderken durumu haber alan yenieri subaylar ziyafetin ortasnda kaarak Orta Camii'nde toplandlar, eyhlislam, vaizleri, ulemay ve btn aalan grmek zere ardlar. Btn kalplerde can. l.nan isyan iin bir iaret ye_tecekti. Gn doiarken silahsz olarak, ellerini gslerinde kavuturmu olan yenieriler camiin etrafn sardlar; halk da sessi2ce ulemann grmeler sonunda aklayaca karar bektyordu. Terkedilen Saray korkudan titriyordu. Som,nLa Sultan brahim, mabeyincisini eyhlislama gndererek bu kanunsuz toplantnn sebebini sordurdu.

eyhlis.lam hepsinin adna cevap verdi: Padiah bize Sadrizarn teslim etsin, yoksa datmayaca~7.. 1252 Padiahn cevabn beklemeyen halk ve askerler Sadrazarn azlettiklerini, yerine, bazen hayatlarn gmdkleri karanlklar yi.iznden halkn hatnna geliveren in~ anlardan biri olan Sofu Mehmed Paa'y Sadrazam olarak ilan ettiler. Bu paa sipahi iken, Gen Osman devrinde Badefterdarha kadar ykselmi, o zamandan beri ehrin dnda bir baheye ekilmi, hayatn ibaLiet ve fazilet ile geiriyordu. Bahesinden ulema va aalar tarafndan alnan bu yiit ihtiyann Orta Camii'nde halka grnmesi herkesi alatt. Hak, balatt ihtilalini bu fazilet abidesine emanet ederek kurtaracana inanyordu. Bu ekilde Sadrazam ilfm edilen Sofu Mehmed Paa halkn zorla yapt bu tayini hkmdara da kahul ettirmek iin Saray'a gitti. Saygyla padiahn eteini ptkten sonra, Sultan !brahim ona: Ahmed'i c.zlettim, fakat kznn kocasn nasl olur da dmanlannn eline teslim ederim? Git ve ne istediklerini reno dedi. Sofu Mehmed Paa, camiye gelip Ahmed Paa'nn balanmasn istedi. Fakat bu ricalar halkn nefreti nnde baarsz kald. aresizlik iinde Saray'a dnc. Mehmed Paa'ya Koca kpek diye hitap eden padiah, gnahsz ihtiyara ok kt muamele ettirdi, hatta dayak attrd. ki taraf arasnda aresiz ve gsz kalan Sofu Mehmcd Paa, Saray'dan karak bahesine kat. Fakat peinden gelen yenieriler onu alarak tekrar Orta Camii'ne gtrdler. Habercilerin ehirden \karak eyaletlere gitmesini nlemek zere ehrin btiin kaplar muhafaza altna alnd; olunun suikastin1253 elen ekinildiA:i iin Ksem Sultan'a bir birlik gnderildi ve btn mparatorluun midi olan ~k ehzacl. elerin hayatlarnn korunmas iin Ksem Sultan a dikkatli olmas dea edildi. Srld bahesinin bir kesinden, Ksem Valide Sultan, btn birliklerdeki i<!damlar vastasyla isyan ynetiyordu. xv Asiler aka padiahn tahttan indirilmesinden bahsediyorlard. ccSalih Paa'y, devleti kurtaracak tek adam olan Vardar Ali Paa'y o l,drtmedi mi? Basz cesedi gnlerce Sarayn nnde kpeklere ve kulara yem olmad m? diyorlard. Camide bulunan daha lml olanlar, ccpadiah,. zorbalk ve zulm ile btn itibarn kaybetmitir; halk yoksul dt, k!firler Bos. na'da elli kaleyi ellerine geirdiler, anakkale'nin a~zn tuttular; Sadrazan azletsin, kellesini bize versin, rzde cariyelerini srsn, biz de dailalm eklinde lt.onuuyorlard. Sultan brahim'e nakledilen bu konumalar, gsz ikayetler 6!oi ;avsakland. Saray'n nnde ve ilerinde toplar ile hazrianm;..;. on bin top.u \e bostanc hayatnn gvenli~in tek!l ed~yordu; gece olurken, g:.indz attklar mtuklardan memnun olan ulerna birer birer camiden ekiliyor1ard. Ancak onlar ikaz eden yenieri subaylar, e!!er bu gece ayrlrlarsa bir daha toplanamayacaklarm, bakentt~ dzen salamneaya kadar camide beklemek zorunda olduklarn haurlattlar.

Yenieriler Orta Camii'ne bitiik olan klah. rnda ulemay o gece misafir ettiler. 1254 XVI Su ortaklarnn gevezdii yznden tasarlad cini: 4yeti ileyemeyen Sadrazam Ahmed Paa, Saray'n bahesinde verdirdii ziyafeti yarda keserek, yenierilerin isyanna kar hazrlkl olmak iin sarayna ekilmi, muhafziarna her taraf sardrmt. Camide patlak veren ve gelien isyan her an takip etmi, zaman getike hayat! iin umudunu daha fazla kaybetmitir. Bir yk beygirine alt bin dka altn yklemi parnaklarna paha biilmez yzk takm ve yannda sadk iol2.nlar Halil ve Abdi olduu halde, Deli Biraer adndaki ok sevdii bir dostunun evine snmt. Sakland yeri renen asiler yznden Uzun Ahned adnda baka bir dostunun yanna snnaya alt; fakat orada da peini brakmayan ulema'nn casuslar, onu H~c Bayram adnda bir baka arkadann evine kamasna sebep oldular. Hac Bayram Sadrazarnn kendi hareminde saklandn itiraf etti. avular gelip zorla eski Sadrazam oradan aldlar Sofu Mehmed Paa'nn huzuruna ~ ardlar. Rakibinin felaketinden ve aczinden istifade etmeyecek kadar yce ruhlu olan Sofu Mehmed Paa cnu iltifatla karlad, yanna oturttu. Ahmed Paa, mslmanlar iin bir nevi siyasi lm ve srgn olan Mekke'ye gitmesine izin vermesi iin Sadrazama yal\ ard. Eski Sadrazarnn kaderi hakknda bir karara varmas iin eyhlislam arld. Sofu Mehmed Pa. ':'a'dan daha az balayc olan eyhtilislam halkn byk tezahrat arasnda, Sultan brahim'in sularnn cileti olan Sadrazam'n idam edilmesi hakkmda bir fetva imzalad. lm emri kendisine tebli edilmeden 1255 hazinelerinin yerini sylemesi, itiraflar sayesinde hayatn kurtarabiecei hatrlatld. Bir cimri gibi onlarla pazarla oturdu, her tehdit sonunda muazzam bir mebla ortaya karyordu, sonunda, yine de servetinin byk bir ksmn aklamayarak anlamaya vard. ki hizmetkar ile babaa brakld. Balandna dair haberin gelmesini beklerken namazn kld, uykuya ekildi. Askerlerden balanmas iin ricada bulunmu olan Sofu Mehmed Paa'nn nne kanlaca bahaesiyle uyandrld. Karanlk merdivenin sonuna geldiinde iki kuvvetli el kollarn yakalad, hemen geri dnnce, mealenin altnda kendi devrinde pekok kiiyi idam ettirdii cellatba Kara Ali'yi tand. Dehet iinde, Ah gavur!,. diye haykrd. Sanki eteini Lpecekmi gibi alayl bir ekilde nnde eilen Kara Ali, Ltffkar efendim, diye karlk verdi. Sonra yardmcs ile koluna girerek, halkn ve askerlerin yuha sesleri arasnda bir gn nce yenieri kumandanlarn ldrtneyi tasarlad Topkap Saray'nn bahesi nne getirildi. Orada, bir kz k!-;rtmek iin yapld gibi alnnn ortasna bir yumnk atan Kara Ali, !..arn kard boynuna geirdii yal kemendi skt. Cesedi Atmeydan'na atld; sabahleyin Cami'de tekrar toplanan ulema, meydandaki dmanlarn~ ayak~

arnn dibinde cansz yatarken grnce bsblitn ceS<: retlendi. XVII Korkaklk ve alaklklarn unutturmak iin isyana balln gstermek isteyen Rumeli kazaskeri Mus1256 lieddin Efendi ulema ile Cami'ye giderken atndan aa ekildi, sar karld, yara bere iinde Cami'nin merdivenlerine kadar srnd. Ayaa kalkt, eyhlislamn zengisine aslarak efaat dilendi eyhlisUim'n beyaz elbiseleri din adamnn yalvarmalar suluyQ kurtarmaya yetmedi: askerler yeniden onu yere devirdiler, ban keserek, aynen kafidere yapld gibi yerde yatan cesedinin ayaklarnn ortasna koydular. P.adiah'n hocas Cinci Hoca da grmelere kaulmak cesaretini gstermiti. Sadrazam ile Rumeli kazaskerinin ~kibetleri kendi sonunu iaret ediyordu. Yoksul bir cami iman ile elbise ve sarn deitirdi tannmadan _ bahenin bir arka kapsndan svt. Yenieri aalar bu iki kanunsuz idamn sorumluluunu, ulema tarafndan kkrtlan daha alak ve da. ha ko:rkak olan ayak takmnn zerine atyorlard. Cami'nin nne karak, himayelerinde olan kiilerid I< anunsuz bir ekilde ldrlmesinden dolay yenierilere ktlar. Katliam deil ihtilal isteyen yenieriler durumdan zldler ve Atmeydan'nda hala kan dken ayak takmn dattlar. Grmelere balayan ulema, Mekke karls Hasan Efendi'yi Saray'a gidip Padiah' buraya getirtmek zere grevlendirdi. Bylece Padiah' Saray'da mevzilenmi onbin muhafzndan ayrabileceklerini sanyorlard. Sultan brahim'in istei kabul etmemesi zerine Ksem Sultan' Cami'ye ararak yanna ehzadelerin en by olan Mehmed Sultan' da almasn sylediler. XVIII Artk Ksem Sultan'n, Sultan brahim'den mid edecek hibir eyi kalmamt, stelik imdi ondan e1257 kinmesi de gerekiyordu. ki Saltanat dnemi boyunca o kadar saadetle uygulad nfuzundan mahrum kalmas, annesine aldrmayan bir olun baya cariyeleri uruna feda edilmesi, Sultan brahim'in kzlar Ay e, Fatma, Hanzade'yi ibrik tutmaya ve kaihve ikram ettirmeye zorlayarak onlara hakaret etmesi; Padiah'n bir kaprisi sonunda her an badurolabilecek olan ehzadelerin hayatlar iin endie etmesi; halen skender elebi bahesine srlm olmas ve Rodos'a srlmekle tehdit edilmesi, Valide Sultan'a kurtulmas iin ihtilalden baka kar yol braknuyordu. Faka1 gvenlii iin bir ihtilal nekadar gerekli grnyorsa, tahttan indirmeden sonra kanlmaz bir ekilde gelecek olan Hkmdar katli anne kalbine dokunduu kadar siyasetine de aykr geliyordu. Sultan brahim'in ~ahsnda IV. Murat'n zulmnden kard ocuu seviyor ve genlik alarnda onun sayesinde srd saltanat hatrhyordu. Kendi arzusuyla seilmi bir Di' an'n emrinde, kendi taraftar vezirleri arasnda her ynden balanm bir Padiah'n arkasnda eski nfuzunu kazanm olarak hkr.etmeyi, iddetli mizah, zayf akll, Taht' asilere borlu olan ve bu yzden kendisi iin arzulad~ otoriteyi onlara verecek olan bir ocuk hkmdarn Taht'ta bulunmasna tercih ediyordu.

Gc elinden alnm Sultan brahim ile kendi su ortaklar ulema arasmda hakem rol oynamay, torununu Taht'a karmak iin olunu boduran zalim anne olmaya ye tutuyordu. Camideki ulema'ya, eyhlislam'a ve ihtiyar yenieri Aas'na mparatorluun selameti iin Sultan bra. him'e itaat edilmesinin daha doru olacan, sulu vezirleri cezalandrmann gerektiini, yoksa bir Padi125$ ah'n hal'i gibi kt bir rnei gelecek nesillere brakacaklarn syledi. Hemen Saray'a giderek Padiah'n yanna kacan ve herkesden fazla kendisini zen rezaletiere bir son verilmesi iin gereken teminat alacan belirtti; ulema, eyhler ve faziletleri, kabiliyetleri ve otoriteleri ile tannm aalardan meydana gelen bir Divan'n HL~fmet'i tekil edeceine dair sz verdi. Bu grleri ile onlara tesir ettikten sonra, matemliymi gibi tamamen karalar giyinerek bana kara bir tr.ban, yzne de kara bir pee koydurdu, yanndaki iki kk ehzade ile kaya binerek Saray'a doru yola kt. Saray'a geldiinde avlularn ve koridorlarn ulema, aalar, kadlar, eyhlislam ve yenieriler ile dotciurulmu olduunu grd. syann geniliinden ve sebatndan ekinen bostanclar, Orta Cami'nin nderlerine ve hatiplerine Saray'n kaplarn amlard; halk ve askerden meydana gelmi silahsz bir topluluk onlarn arkasndan Saray'n iini igal ediyordu; her bir azdan Ksem Sultan' ve ehzadeleri aryorlard. Birden matem elbiseleri iinde Bab- Saadet'in nnde ortaya kt. Grn ile kalabaln uultusu bir anda kesiliverdi: bu kadn Osmanllarn gznde krk yllk saltanat hatras hayrla anlan bir Padiah'n zevcesini; kadn elleriyle erkeke idare edilen iki Saltanat dt::~1emini; u anda muhafaza ettii ehzadeler ile Osman Be'in Hanedam'nn devamn ve mparatorluun btn geleceini temsil ediyordu. XIX Hayatnda iki defa halkn ve askerlerin yaratt olaylan ve faciala:- grerek alm olan Valide Sultan, 1259 uzun zaman Devlet ilerinin iinde olmann verdii alkanlk ve annelik, vatanseverlik ve ihtirasn yaratt enerji ile kalabala hitap etti. Daha iJ.k kelimelerde ulemaya atmak suretiyle cesaretini gsterdi: Byle hareketleri tevik ve tahrik etmeniz doru mu, makul mu, hakl m? Hepiniz bu Saray'n imtiyazl kullar deil misiniz? Valide Sultan n bu szleri zerine yenieri Aa's Muslieddin szn kesrnek cretini gstererek yle dedi: Btn dedikleriniz dorudur; hepimiz bu Saray'dan nimetlerimizi aldk ve hele ben seksen yama geldiime gre herkesden fazla burann ekmeini yemiimdir; fakat soyunuza olan ballmz ve bu hanedan ile Devlet'in yklmasna sulu bir aldrmazlkla daha uzun mddet tahamml edemediimiz iin imdi buradayz. Tanr'dan dilerim bana yle gnler gstermesin! Artk neye ihtiyacm var? nmde kalan rnrn ksal ile ters decek bir ihtirasn bana salayaca zenginlikler veya nvanardan stifade etmem iin ka gnm var? smanllann valdesi! size layk olmayan olunuz

Padiah'n lgnlklar ve adaletsizlii btn alemi tehlikeye sokmutur. Snrlarmz yklrken o, utanmadan satlan trnarlar sayesinde bsbtn yoksul den hazinenin parasyla zevk, sefahat ve elence iir. e dalm gidiyor. Ulema toplanm, Sultan brahim'in hal'ini ve yerine torununuz Sultan Mehmed'in geirilmesi iin bir fetva hazrlamtr. Bu iki istek gerekletirilmedike, halk ve asker arasnda diizen beklemek bouna olur; sarslmaz kararnzdan vazgein; .:er direnmektc dt!vam ederseniz bu, ba kaldranlara lJ60 kar deil, yasalarn, dinin ve vatann kararna kar olacaktr. Valide Sultan uleminn grmeler sonunda ald karar ile dinin en selahiyetli adam olan eyhUlislam'n verdii fetva nnde yaplacak birey kalmadn anlad. Bun:: ramen nc defa Sultan brahim'in tamamen Taht'tan indirilmesine_ kar karak, bir naipllk divannn tekil edilmesini, onun Padiah'n adna Devlet'i ynetmesi hakknda kanun ve din adamlarnn akln elmeye alt. Anadolu Kazaskeri Hanefizade, ulenft'nn adna sz ald: Biz buraya sizin itidalinize ve vatanseverliinize gvenerek geldik; siz sadece Padiah'n valdesi de~il btn m'minlerin sayg gsterdii valdesisiniz; Devletin iine dt bu buhran ne kadar ksaltrsanz, herkes iin o kadar iyi olacaktr. Dmanlar her tarafta orduhirmza galip geliyorlar; yalnzca zevklerini tatmin e.tmekle megul olan Padiah, imann yollanndan ayrlyor. Ayasofya minarelerinden okunan ezana Saray'dan ykselen kaval, bon ve davul sesleri kanyor. Sizi~ de bizzat tecriibe ettiiniz gib! hi kimse tehHkeye atlmadan Padiah'a t veremiyor. Pazar yerleri va~maland; rr.asumlar idam edildi gzde cari~ eler alemi idare ediyorlar. Valide Sultan genel istee kar yine direndi; Btn felaketler ktlerin eseridir; onlar uzaklatrmak, yerlerine akll ve iyi kiiler getirmek gerekmektedir. Hanefizade cevap verdi. eBu neye yarayacak? Kara Mustafa ve Hanya fatibi Yusuf Paa gibi iyi adamlar idam ettirilmedi mi? Validc Sultan itirazna devam etti: Fakat yedi yamda bir ouu nasl 1261 Taht'a geirirsiniz? Hanefizade durumu aklad: Kanun adamlarmzn kararna gre ya ne olursa olsun bir lgn Hkmdarl!k edemez; fakat onun yerine akl bamda olan bir ocuk geirilebilir Makul bir ocuk hkmdaro bilgili bir Sadrazam' alemi dzene l'avuturur, halbuki lgn bir Padiah cinayet, utan ve sefahat ile Devlet'i uuruma gtriir. Griimelere tahamml edilemeyecek bir anda bu szlerin uygunluu ile karlkl konumann uzamas baz Kapkulu aalarn ve zellikle Kara elebi adnCia birini, bir kadnn haya ve prensesin layk olduu saygya son derece h~karetamiz den davran~ ve szlere itti. Vakanvisler bile o szleri nakletmekten utan duyduklarn belirtmilerdir; fakat daha sonralar Kara elebi bu terbiyesizliini hayat ile deyecektir. Halkn ve askerin sabr tkeniyordu; Ksem Sultan, ihtilalin iradesine uyduu mddete ihtilal tarafndan

sayg greceini zlerek anlamt. Kara elebi'nin hakaretlerini duymamazhktan gelerek, Peki, imdi gidip torunuro Mehmed'e sarn giydireyim, dedi. Kalabahn iddetli alkiar ve haykriar yeni Padiah ile VaHde Sultan' kutluyordu. Ksem Sultan Bab- Saadet nnde, yannda Mehmed olduu halele grnd. Kk Hkmdar hemen Taht'a oturtuldu, herkes., kadnlarn elinden alnan ocuun kargaalk, kalabalk, haykn ve silahlarn griintsnden korkuya kaplp alamamas iin sessizce nnden ge~,~ ivor ve biat ediyordu. 1262 xx Bab- Saadet'in olduu yerde halkn biat treni devam ederken, Saray'n etrafn eriven kalabaln i~adesini temsil eden eyhlislam, ulema, silahdar ve bostancba Sultan brahim'in huzuruna kmlar, Taht'tan indirildiini ve olunun Padiah ilan edildini bildirmilerdi Bu szler zerine Sultan brahim, Hainler, ben sizin Padiahnz deil miyim? Bu ne demek oluyor? diye haykrmtr. Ulemanm iinde en kararl ve en kstah olan Abdlaziz Efendi yle cevap verdi: Hayr, sen hibir zaman bizim Padiahmz olmadn; orada bulunman ancak yasalann sayesinde mmkn oldu, halbuki sen bizzat btn y3'Salar inedin, adaleti ve dini ayaklar altna aldn. Alemi bamza yktn; zamann elencelerde ve sefahatta harcadn; pis ve gnah dolu arzularn yerine .getirmek iin Devlet'in l'azinesini harcadn. Senin yerine sefahat ve zulm Devlet'i yn etti... imdiye kadar duyulmam bu hakaretler karsnda perian olan Sultan brahim, saygl durular ile kendisine daha ilgili :ve merhametli gelen eyhlis! am ile yal Muslieddin Efendi'ye doru dnd: Siz syleyin, artk Padiahnz deil miyim? Neden Taht'tan ineyim ?. Hkmdar'n inatla direnmesinin baz aalar daha kt davranlara itmemesi iin, Birka gn iin ineceksini'z efendim diye cevap verdiler. Karsnda maruz kald kuvveti, zaman ve tehlikeyi lerneyen bir hiddetle parlad: Anlyorum, he1263 pnz alak ve hainsiniz. stelik aklsz adamlarsmz. Yedi yanda hacaksz bir ocu~ mu Padiah yap. mak istiyorsunuz? Fakat bu ocuk nasl Devlet'i ynetecek? Sonra eliyle ihtiyar Muslieddin'i gstererek, <.Demek ki bu buna da Padiah seersiniz. Hem bu ocuk benim ehzadem deil mi? Abdlaziz Padiah'n szn le iren hakaretierle kesti ki, olaya tank olan tarihi bile sadece hakaret edildiinden bahsetmektedir. Sultan brahim nasl Taht' rezil etmise, o da Sultan brahim'i rezil etmitir. Birgn iinde edepsiz olan bu eski dalkavua Sultan brahim cevap vermek tenezzlnde bulunmad. Yeniden eyhlisUim'a dnerek, nan.krln yzne vurmak istedi: Seni bu duruma getiren ben deil miyim? rliye sordu. Sahip olduu talihini bir adama borlu olmamak iin kaderin stne atmakta maUr olan eyhlislam, Hayr, sen deilsin; Tanr'dr.

dedi. eyhlislam'n kzn, baba ve kzn arzular hilafma zevce olarak iteyen brahim, daha sonra kz babasna iade etmiti. eyhlislam sadece imparatorluun deil, hakarete uram olan kznn da intikamn alyo:du. Sultan brahim'in yalvarmalarna ve hakaretlerine. aldrmayan yenieri aalar kollarndan tuttuklar gibi onu havaya kaldrdlar ;ve abalarnalarna aldrmadan dar kardlar. Serbest kalan kollarn gsne ka, uturarak nihayet tevekkl gsterdi: Btn bunlar alnmzn yazsym; Tanr yle istedi, haydi gidelim dedi. . ki gzde cariyesi ile bir kke kapatld. Btn imparatorlttktan ve ptn hareminden imdi kendisine 1264 bir hcre, bir yatak ve iki cariye kalmt. Annesi bile, ulem~'nn phesini ekmernek iin onu ziyaret etmeye cesaret edemiyordu. XXI Hkmdar'n ahl~kszlndan Istifade edere.k bir nevi sessiz destek bulan ayak takm, tpk Romada Neron u olduu gibi, stanbul'da da Sultan brahim'i meyhanelerde ve klalarda destekliyorlard. Kahvehanelerde ve sipahilerin toplant yerlerinde, ulem~nn. eyhterin ve aalarn nasl olup da yasalara uygun bir ekilde Taht'ta bulunan bir Padiah' indirip, yerine bi ocuk Hkmdar' geirerek onun arkasndan Devlet'i ynetmeyi tertip ettikleri tarthyordu. Bir glge Padiah'n yannda kurulacak Hkumete kar silahlanmak dnlyordu. Vezirler ile aalar, Kap.kulu askerinin bu tehlikeli pimanlk duygusuna bir mit veya bir bahane vermekten ok ekiniyorlard. Devlet'in yce makamlarn ticaret y:par gibi saa sola satan bir Padiah'n hal'edilmesinin ve katledilmesinin vacip olup olmad eyhlislam'a soruldu. O da gayet veciz olarak cevap verdi: Madem ki Kur'an Kerim, (eer iki halife varsa, birini katledin) diye yazyor, o takdirde mmkndr. Hkmdar'n katiedilmesini mmkn klan bu fetvadan sonra, hkm yerine getirmek zere eyhlislam, Sadrazam, Kazaskerler, yenieri Aalar, spahiler ve dier Kapkulu askerleri Saray'a geldiler. Padiah' Iradin verdii dehet, ilk defa ldrlen Padiah'da olduu gibi, eninde sonunda cinayete itirak edenler1265 den alnan intikam, kullan tarafndan nefret edilmekten ziyade kmsenen bir Padiah'a kar duyulan acma duygusu herkesin Saray'dan kamasna sebep olmutu. olanlan, bostanclar1 ve .kapclar gorunmemek iin svyorlar, veya idam olayna karmak istemediklerini sylyorlard. Kimse Sultan brahim' in kapal tutulduu kkn kapsn amaynca, ey. blisl!m ile vezirler kaplan zorlamak meoburiyetin de kaldlar. Darbelerine dayamayan kaplar ykhnca SadrAzam, ,,cetHit nerede? diye sordu. CellAtba Kara Ali, ellerini bir Padiah'n kutsal kanna :bulatrmamak iin kamt. Nihayet bir kede yakaland; beti benzi atm bir halde vezirlerin nne getirildi; Sadrazam'n ayaklarna kapanarak Padiah'

ldrmeye zorlan'fnaktansa kendisinin ldrlmesi iin yalvard. Kara Ali ile yardmcs Hammal Ali avularn zoru ile kkn kapsndan ieri itildiler. O srada ve. zirler, eyhlislam ve aalar Padiah'n hapsedildii .odann yukarsnda, n parmaklkla kapal bir yere sessizce diziiditer. Odann katn duvarlar yznden darda Sadrizam ile cellatba arasnda geen mnakaalar iitrr. emi olan S,ltan brahim, elinde Kur'an- Kerim divann bir kenannda bada kurmutu; ayakta, elleri kavuturulmu duran iki cariyesi Kur'an-n okunmasn dinliyorlard. Padiah'n zerinde siyah bir kaftan, beli pskll bir kuakla sklm krmz bir pantalon vard; bamda koyu krmz bir kh~h tayordu. Yll :80 1266 zunun solukluu, zayfl ve mahzunluu, hapsedildii odann loluunu aksettiriyordu. Odann yukansnda dman olan eyhlislam ile vezirleri farkeden ve kiilii ile lm temsil eden Kara Ali'nin ieri girdiini gren Sultan brahim birden ayaa frlad, balkondaki vezirlere hitap ederek:, kend~sini balamalarn diledi. Sonra dorudan do. uya eyhlislam'a haykrarak, bir zamanlar onu ldrtmedii iin imdi ok piman olduunu syledi. Cellatba ile yardmcs Hkmdar'n kollanndan tutmak istediler, bir silkinite ellerinden kurtuldu; cariyeler zayf elleri ile bir mddet padiahlarn korumaya altlarsa da sonunda yal kemend Sultan brahim'in boynuna geti. Son nefesini verirken milletine lanetler yadnyordu. Daha sonra cesedi karld, gerekli dini iler yapldktan sonra, Ayasofya, Camii yanndaki I. Sultan Mustafa'nn trbesine gmld. Mezar zerinde Kur'an- Kerim okundu, arnher i:e sar sabr yakld. Suluyu veya lgn gerek Kad'ya gnderen milletin dini inanc ldriilen zulm temsilcisini kutsa klyordu. XXII Yedi yanda bir ocuk Hkmdar'n ksa, karkhk ve rekabet dolu saltanat dnemi, kendi eseri olan siyasi gruplarn kah etkisinde kalan, kah etkileyen Ksem Sultan'n saltanat oldu. Sultan brahim'in gzdeleri Eski Saray'a gnde ildi. Ksem Sultan n bu srgnnden sadece Sultan IV. Mehmed in annesi olan Tarhan Sultan, cehaleti ve Ksem Sultan n iradesine bovun emesi sayesinde kur1267 tuldu. Sultan brahim'in cariyeler iin sarfettii servet yznden Devlet hazinesi tarotakr kalmt; fa. kat yakalanan gzdelerinin servetleri Devlet'in hazinesmi yeniden doldurdu. Orta Camii'ndeki toplantdan kaan Cinci Hoca, cellat tarafndan ele geirilmi, ikence yoluyla muazzam servetinin yerleri renilmiti. Sonunda syleyecek bireyi kalmaynca havaya kalkan kl iini bitirdi. Sultan brahim'in gzdelerinden elde edilen servet yzelli milyon akeyi buluyordu; bu parann byk bir ksm, ihtilalin nderlerine kar ba kaldrmaya balayan yenierilere ulufe olarak datld. Mkafatlandrlan isyan rnei stanbul'daki

Saray'da askeri "e sivil maksattarla eitilen iolanlarn da etkilemiti. Kapaas tarafndan bir itaat. sizlik halinde bedeni cezalarla cezalandrlacaklann renen iolanlan a~ aklanmlar, Saraylarn kaplarnda barikatlar kurarak bostanetiara kar koymulard. syanlar ancak ilerinden ikiyz tanesine sipahi ve yenieri ocaklannda eitli subay rtbeleri verilerek bastrlabildi. Her paa, Sadrazam Sofu Mehmed Paa ile sadakatini P,_azarhk ediyordu. Bu ihtiyar, Devlet'i ynete( eine herkesi memnun etme yoluna gidiyordu; istemeyerek aleti olduu ihtilal onu bir vezir gibi deil, arzularnn bir oyunca olarak gryordu. Sipahiler, yenierikr, ulema ve aalar Sultan brahim'in idamnn sorumluluunu birbirlerinin zerine atyorlard; pimanlk duygular klalar sarmt. Yenierileri n generallerinden Muslieddin, Yemin ederim ki bu kati olaynda hibir itirakimiz olma1268 mtr; onu gerek sorumlular olan eyhlislam ile Sadrazam'a sorun diye baryordu. Sipahilerle bir olan iolanlar Sultanahmed meyCannda toplanarak sulularn cezalandrlmas n haykrmaya baladlar. Hakl olarak tehdit edilen Sadrazam ile eyhlislam kialardaki yenierileri kkrttlar. eyhlislam karkhk karanlarn imha t:dilmesi 'hakknda Kur'an- Kerim'den bir sureyi rek gstererek fetva verdi. Bu fetva isyan bastrr gtbi oldu; fakat geceleyin nbetten dnen Sadrazam'n kahyas, yolda spahinin kafalarn vurdurup, cesetledni Sultanahmed Meydan'nda brakmca, ertesi gn btn klalarda intikam sesleri duyulmaya balad. mtiyazlar ile badamayacak kadar iren bir ceza usul ile karlaan sipahiler, skdar'dan karya geerek Sultanahmed Meydan'nda isyan bayraklarn atlar. iddetli tsen rzgar spahilerin mealelerinden kan kvlcmlar ehrin zerine savuruyordu. Padiah katlini uygun bulan Sadrazam aziedildL yerine eski eyhlislam Ebusaid Efendi getirildi. Bu yal eyhlislam asilerin kendisine tevcih ettikleri makam kabul etmedi ve akllarn balarna toplamalar iin onlar uyard. Ksem Sultan oluna bir Hatt- erif yazdrd; bu yazda Padiah spahilerin silahlarn brakmalarn, luna karlk kendilerine ihtilalin ba sorumlular olan Sadrazam ile eyhlislam'n teslim edileceine ve arzularna gre bir Sadrazam semeleri iin onlar sertest braktna dair sz veriyordu. Bu Hatt- erif'in vkunmas zerine, Saray'da toplanm olan yenieri Aalar, kendi eserleri olan evhiilislam ise Sadrazam' 1269 sonuna kadar savunacaktarm syleyerek itiraz ettiler. Kelle bana elli ake evrilecei vaadi ile yenieriterin gayreti tevik edildi; iki Kapukulu oca Konstantin'in stunu nnde bibirlerine girdiler; nce yenilir gibi olan yenieriler sonra toparianarak rakiplerini perian ettiler. Binlerce ceset Sultanahmed Meydan'na ferit di. Bu karde kavgasna katlan ve tank olan tarihi Naima, sipahilerin miferlerinin altnda grnen aklam salar, iolanlarnn da kara veya sarn buklelerinden

tanndn belirtmitir. Her tarafta yenieriler tarafndan kavalanan sipahiler ve iolanlar cami ilerinde ve hatta minarelerde bile yakalanarak katIediliyordu Yiit olduu kadar merhametli de olan Muslieddin kaaklar minarelerden indirterek hayatlarn balad ve kendi himayesine ald. Maktut denlerin ailtllerine yaknlarn gelip almalarn ve gmmelerine izin verildi. syanlar eyaletlere de srad. Asi nderlerine. arzuladklar rtbeler ve makamlar verilerek isyann nne geilmesi iin Divan'a t verildi. Sadrazam bu teklifi hemen kabul etti; ancak elik iradeli ihtiyar Muslieddin Bir Devlet iin felaketierin en bynii.n, bnyesi iinde karde kavgasnn balamas deil, fakat isyanclara rtbe ve mkafanlarn verilmesi olduunu belirierek karara itiraz etti. XXIII Sultanahmed olaylarnda elde ettikleri zaferden istifade eden yenieriler, bakenti ve eyaletleri kstaha lzmeye kalktJar: stanbul'da kzlar" karyorlar; 1270 Gelibolu'da bir hamama saldryorlar; aalar her dediklerini Sadrazam'a kabul ettirirken, bir yandan da nu ortadan kaldnnak iin gizli tertipiere girliyorlard. Hi olmazsa olunun ldrlm~sine engeJ olmak isteyen Ksem Sultan, abalarna ramen Sultan brahim'in katiedilmesini bir trl affetmiyor, Divan' ve eyhlislam' devirmek iin yenieri aalar ile gr. meler yapyordu. Bu i kargaalklar devam ederken Osmanl ordularnn urad yenilgiler Valide Sultan'a c almas iin elverili bahaneler hazrlyordu. Yardmc kuvvet alamayan Hseyin Paa Girit'te Kandiye kuatmasn kaldrd; Venedik filosu Kapdan Deryil'nn bir ksm gemilerini Ege denizinde yakalayp imha etti. Aalar ile ittifak halinde olan K.sem Valide Sultan Ordunun ve donanmann ura~ yenilgileri grmek zere ayak divan tertip etti. Tutumunu, yznn ifadesini ve szlerini da.ha nceden talim ettirdii tarunu IV. Mehmed Kanuni Sultan Sleyman'n Taht'nda oturmu mzakerelere nezaret ediyordu. Sadrazam iinde bulunduklar kt durum yznden zr diledi. Babaannesinin baklarndan ne yapacan kestiren ocuk Hkmdar kalarn atarak Sadrazam'na cevap verdi: ekil, sen Sadrazam olmaya layk deilsin; Devlet'in mhrlerini iade et dedi, onlar ac~rak yenieri Aas Kara Murad Paa'ya vererek, imdi senin neler yapabileceini grelim, .. diye ilave etti. Sonra Sadnizam'n en byk su orta olan eyhlislfm Aziz Efendi'ye dnerek. makamna ait mevkileri menfaat karl bakalarna peke ektiini syledi. eyhlislam gayet kstah bir ekilde, Evladm bunlar kim "ana retti, diye karlk verince, kendisinin kastedildiini anlayan Ksem Sultari 1271 hiddetle bard: Padiah kullarna bir ey syledii zaman bu ekilde mi karlk verilir? ocuklar bile iinde bulunduumuz felaketleri anlyor ve adaletsizliine kar ba kaldryor. Zorla el koyduunuz btn servetiere ramen lke iinde isyan, snrlarda ise yenilgiler elde ettiniz. Baklarm sizi rahatsz ettii iin

beni bile ldrmeyi tasarlyorsunuz. Yedi Padiah dneminde yaadm nde Saltanat srdm, Tanr'ya ~krler olsun! Eer bugn lrsem dnya yklp yeni batan kurulmaz. Bazen beni ldrmek, bazen de Padiah' boyunduruk altna almak istiyorsunuz; fakat artk sizinle O'nun arasnda bir tercih yapmak sa: t i geldi att. Bu szlerin arkasndaP lm geliyordu; yeni Sadrazam Kara Murad Paa, Saltanat Naibesi Ksem Sultan'dan Sofu Mehmed Paa'y ka:hyasn ve su ortaklarn idam ettirme buyruunu ald. eyhlislam ancak kaarak ha~atn kurtarabildL Bir mddet sonra eyhlisliimhk, afyon ekmekten btn duygular zayflam o!an Bahai Ef~ndi'ye verildi. XXIV Yirmiiki )ldr Avusturya mparatorluu ile sregelen bar anlamas yenilendi; Hseyin Paa yeni bir ~ayretle Kandiya kuatmasna devam etti. Fakat gerek kumandanlannn, gerekse askerlerinin durmadan kendisine kar isyan etmeleri cesaretini ve kabiliyetlerini !'.nrhyordu. Kara Murad Paa Anadolu'da birka ce. !ali isyann bastrnca, askerlik hayatnn ilk yllarnoaki sefahate. arklklara ve avarelie balad. Utan '~rici kusurlar ba'kentte ,vanklanyordu; stanbul 1272 civarndaki Rum kylerinden dar kmyor, durmadan itii arap zihnini bulandryordu. Sk sk yannda sefahat arkadalar ile sarho bir halde arklar nridamrken grnyordu. Devlet adarnma kar duyulan nefret HkCmetin zerine dyordu. Padiah yaca ve aklca byyordu; annesi Tarhan Sultan, Kara Murad' itharn eden ve kafasn vurdurmakla tehdit eden bir Hatt- erif'i oluna yazdrd. Umulmadk bir anda Padiah'tan alnan bu Hatt- erif zerine Kara Murad Paa hayret ve dehete dt, bu yazy Padiah'a kimin yazdrdn aratrd. Padiah'n katibini artarak bu Hatt- erif ve yaratcs hakknda bilgi sahibi olup olmadn anlamak istedi. Hi birinden haberi olmadna dair yemin eden katip, phe zerine mevkiinden azledildi. Tarhan Sultan annelik imtiyaziarna kar yaplan bu hakaretten hi holanmad. O zamana kadar Ksem Sultan'n iradesine kar uysal davranan bu gen Sultan, olu zerindeki etkisini bozacak bir hakimiyete kar isyan etmeye balamt. Divan iinde birbirine rakip partilerin olumas aynen Harem'de de yanklanyordu. Gen Valide Sultan, olunun gznde kayn valdesi Ksem Sultan'n eseri olan Kara Murad Paay ktlerneyi baard Kara Murad Paa, yenieri Aas Bekta Aa'nn tlerine uyarak, kendiliinden grevinden ayrdd. Padiah'a veda ederken yle konumutur: Padiah'm Devlet'te sadece bir tek S<\drazam olmaldr; ite mhrler; alemin nizarnn bozmamak iin onlar bir yenieriye verme. Sonra Budin Belerbei nvann alarak Macaristan'a hareket etti. O zamana kadar kimsenin dikka1273 tini ekmemi, fakat Tarhan Sultan'n gzdesi olan Melek Ahmed Paa Sadrazam oldu. Saray'n nl astronomu, Medina kads ve Kara Murad Paa'nn dostu

Hseyin Efendi de arkarla gibi gzden dt. nce Bosna'da Steneia'ya srlen, sonra Ksem Sultan'n aracl ile stanbula dnen Hseyin Efendi, yldzlan incelemek suretiyle gelecei hakknda baz kehanetlerde bulunmutur. Bir zamanlar kendisine minnettar olan eyhlislam Bahai Efendi dinsizlikle itharn ettii Hseyin Efendi'yi, 2.slnda Ta:han Sultan'n arzusunu yerine getirmek iin, lme mahkum eden bir fetva ) aynlad. Hseyin Efendi gizli fetvann ertesi gn yerine getirileceini bilmeden yldzlara bakarak ertesi gnn kendisi iin felaketli olduuna hkmederek atn hazrlad ve kyya giderek bir kaya bindi. Henz denize almt ki celliltlar evini sardlar, orada bulamaynca peine dtler anakkale hisar civarnda ellt: rine geirdiler ve Osmanl Trklerinde astronomi iJ. mini Msr ve Arabistan seviyesine wkaran ilk alimi boarak, cesedini denize attlar. XXV Yeni Sadrazam Melek Ahmed Paa aslen Grc olup, ocukluunda Saray'a alnm, erkeke gzellii yznden melek lakalbna layk grlmt. Kimseye garaz. duyamayan, namus lu ve yiit bir kii olan Melek Ahmed Paa, Hazine'nin nemli bir ksmn tketen vezir, aa, askeri birlik ve bilhassa din adamlarnn maalarnn zerinde deiiklikler ve ksntlar yapmak zere Divan'a tekiifte bulundu. Halkn din1 1274 mahkemelerini tekil eden dervilerin ikayetlerin~ sebep olacak bu teklifiere Ksem Sultan tarafndan iddetle kar kld. Byk alim Hseyin Efendi'nin rencilerinden olan yeni Saray serkatibi Ksem Sultan'a cevap verdi: Devletimiz mevcut olduundanberi kalelerio ve cyaletlerin derviterin veya mallarn dualan ile fethedildii veya savunulduu duyulmamtr. MeselA sorsanz, bu kaleyi kim ald, u sava kim kazand diye, size, Sal'ho brahim Paa veya sefih bilmem ne Pa:, riiye cevap vereceklerdir; dervilerin ve mollalarn lanetleri dualar kadar gszdr; ben, onlarn yapaca btn beddualar zerime alyorum. Devlet btesinde yaplan kstlamalar ile altn sikkelerin deerlerinin drlmesi buhran geici olarak nledi. Drziler Suriye'de ayaklanrken, Krtler de ran snrnda ba kaldrmaya baladlar; mpa. ratorluun iki ticaret kalesi saylan zmir ve Selanik balarndaki paalar tanmadklarn ilan et~iler; Harem'in, Saray maiyetinin ve sofralarn debdebesi btn eyaletlerin gelirlerinin stanbul'da harcanmasna sebep oluyordu. Tarihi Evliya elebi, koruyucusu Abaza Mehmed Paa'nn, deeri llemeyecek kadar kymet; u gmten ve in pco4rseleninden yemek tnk.mna sahip olduunu ve nereye giderse gitsin krk asnn daima beraberinde geldiini; yedi ayr kahyann bu alar ordusunu ynettiini kaydetmektedir. Her zaman olduu gibi, Devlet byklerinin bu debdebesi, yannda halkn sefaleti geliyordu. Yurttalarn deme gcnn ok stne kan vergiler tarm ile ticareti eziyorrlu stanbul'un btn tccarlarnn 1275 ve esnafnn ayaklanmas sonunda Sadrazam Melek

A1hmed Paa yerinden olmutur. Ksem Valide Sultan onun yerine, klelikten yksele yksele Budin Belerbeine kadar erimi olan Abaza Siyavu Paa'y Sadrazam olarak atad. Ksem Sultan'n tavsiyelerine uyan Siyavu Paa yenierilerin klalarna giderek, onlarn ocuk Padiah' korumalarn istedi. Yenieri aalar iinde en hilekar, ve en muhteris olan Bekta Aa, yenieriterin yardmn, ancak Sadrazam'n tam anlamyla kendi arzularna boyun emesi ile mmkn olacan belirttikten sonra vermeyi kabul etti. Yenieriler hala Saray'n kaplarnda grlt karan ayaklanm halk dattlar. XXVI Bu siikfn ancak geici olabildi; Harem'de yuvalanan kin atei darda patlak vermekte gecikmeyecekti. Tarhan Sultan'n, nce Melek Ahmed Paa'y, sonra cesur Siyavu Paa'y Sadaret'e ykseltmesiyle mparatorluu yava yava eline geirdiini farkeden Ksem Sultan ne pahasna olursa olsun nfuzunu kaybe . nemeye alyordu; kendi gibi Rum olan Bekta Aa da, ihtiras, entrika evirmektedi dehas ile ayn soydan olmas yznden tamamen onun tarafna gemi, askerler arasnda taraftar kazanmaya bakyordu. Tarhan Sultan Harem'de, Saray'da ve klalarda, Ksem Sultn'n iktidar hrs ile IV. Mehmed'i tahttan indirmek ve hatta katietmek iin Bekta Aa ile anlatn yayyordu. Sylentilere gre, Ksem Sultan !?76 Tarhan Sultan'n gen Padiah zerindeki nfuzundan ekindiinde ehzade Sleyman' tahta geirmek ve onun adndan istifade ederek saltanatma devam etmek niyetindeydi. Padiah'n itii erhetleri kontrol eden cariyelerden biri, erbetba veys Aa'nn hazrlad erl>etlerden birinde, gerek veya uydurma, zehir olduunu tespit etti. Olunun hayat iin telaa den veya d m gibi grnen Tarhan Sultan Saray'da bir dehet havas yaymay baard. Ortada su olduunu gste~ recek hibir delil yoktu; fakat bir tarafn ithamlar, dier tarafn bunlar iddetle reddetmesi, bakentte 'c eyaletlerde mstakbel bir i savan ilk belirtileri gibi idi. lm istenen haremde, oluan tehlikeleri yenierilere ulatran Ksem Sultan ile Bekta Aa'nn gayretleri Saray'n kaplarna on:bin yenieri askeri topla. d; hep bir azdan Tar.han Sultan'n danmanlannn kelleleri isteniyor, Osmanllarn valdesi, askerin koruyucu melei Ksem Sultan'a iftira atanlar lanetleni. ~ordu. Bu arada, koruyucularnn ve aalarnn d. mannn olu olan Padiah'a bile dil uzatmaktan ekin. miyorlar, Tarhan Sultan aleyhinde atp tutarlarken, gnllerince Tahta geirdikleri Sultan Siileyman'm adn anyorlard. O gece haremin karanlnda ve klalarn grltsnde iki ocuun haberi olmadan gtzli bir ihtilal tezgahlanyordu. Harem aalar ve cariyeleri ile daire. >ine kapanm olan Ksem Sultan, gvencini kaybetmeden sknt iinde, kurtarcs Bekta Ara ile yenie. 127',

rilerin Harem'in kaplann almasn, ona rakbesinin ban getirmesini ve ehzade Sleyman' Taht'a geirmek zere istemesini bekliyordu. XXVII Ancak, siyasi hareketlerin kaderini tayin eden kamuoyu birka zamandanberi yenierilerin ve Ksem tuttan'n aleyhine geliiyordu. htiras ve ihanet tuzaklar ile evrili krpt' Padiah, Sultan IV. Mehmed'in masumiyetinden ve zaafndan ileri gelen, Osmanllarn padiahlarna kar duyduklar makul ve dini sadakat; uzun zamandanberi bir mparatorie gibi Devlet'i ynetmi bir kadnn artk yan aan ihtirasndan duyulan bkknlk; doru ve yanl olduu bilinmeyen habere gre Ksem Sultan'n torununu zehirlerneye kalkmas, Tarhan Sultan'n katledilmesi, IV. Mehmed'in hal'edihnesi ve ehzade Sleyman'n tahta geirilmesi karlnda B ek ta Aa'ya Sadaret'i ;vaad ettii hakknda'ki rivayet ve nihayet, Tarhan Sultan'n gayet mahirane bir ekilde Saray'da ve bakentte yayd zehirierne olayna kar duyulan nefret ve hiddet. kamuoyunu Sultan IV. Mehmed ve annesinin lehine evirmiti. Bir avu yenieri ile birka ulemann haricinde btn imparatorluk gen anne ile ocuk Hkmdar'n yannda yer almt. XXVIII Olaylarn sratli gelimesinden ve gecenin sndan aknla den Siyavu Paa, her eye olma. ra1278 men Padiah'n hayat ve hrriyeti hakknda iyimserdi. Her trl olaya kar bostanclar, iolanhtr ve sadk harem aalar tarafndan korunan Saray, Sultan IV, Mehmed'i babaannesinin herhangi bir tecavznden saknyordu. Sava mizac, asker olarak yapt n, hizmetleri ve yahh, eski silat arkadalar olan spahiler ve halk zerine ylesine derin etkiler yaratmt ki, )enieriler bile boyun emek zorunda kalmlard. Hibir ihtilal, Sadrazam'n itiraki, tarafszl veya kanl lm olmakszn meydana gelmemiti; fakat Siyavu Paa'nn lm halinde rekipleri, bu yiit ihtiyarn kan iin askerlerin ve milletin nnde hesap vermek zorunda k'llacaklard. Bekta Aa teebbsnr nne dikilecek bu engelin farkna varm ve onu ortadan kaldrmay dene~ meden tesirini yok etmeyi dnmt. Askerleri, Sadrazam'n Saray'a giripde Padiah' korumasn nlemek iin btn kaplar ve yollar tutmutu; Bekta Aa da Sar ay' n d kapsna yakn bir camide vezirlcri, ulemay, aalar ve yenieri kumandanlarn topbmt. Btn bu fesatlarn okluk olmasndan, ibirlii yapmaktan kanmayacaklarndan emin olduu in Sadrazam'n derhal oraya arlmasn ve geceleyin bakentte meydana gelen harekat hakknda kendisine bilgi vermesini istedi. Saraynda silahsz ve her trl teddide ak kalan Sadrazam, cretinin ve soukkanllnn mparatorluu ve Padiah'n kurtarabiieceini tahmin ediyordu. Sahte bir memnuniyet iinde Bekta Aa'nn arsna raz oldu. Talibin kendilerine ne zaman gleceini pek kestirerneyen

asilerin gsterili saygsna brnen yenie1279 riler ile ulema, Sadrazam' korkutmaya teebbs etmeden nce ayartmay tasarlyorlard. Bekta Aa hepsinin adna sz ald; eski Sadrazam Melek Ahmed Paa'nn dneminde askeri zaferierin azaldn, snrlarn ihlal edildiini, donanmalarn yakldn, parann deerinin drldn aklad; kabiliyelsiz bir an~ nenin yannda Devlet'in hakiki efendileri gibi davranan haremaalannn, bir ocuk Hkmdar'n saflndan istifade ederek Devlet'in yksek mevkilerinde bu. lunan adamlarn ilmini ve faziletlerini hie saydklarn anlatt. Orada hazr bulunan aalarn ve ulemann ~.dna Qyksine zayf bir saltanatn Osmanllarn ykrnma sebep olacan; eer Sadrazam hala bo direnilerinden vazgemez ise btn felaketlerin, utancn veya lmnn tek sorumlusu olacan; yklmak zere olan Devlet'i kurtaracak tek kiinin, yedi Saltanat C.nemi grm, ya kadar cesareti ve tecrhesi ile stn bir yaratk olan Ksem Sultan olduunu; dinin ve vatamn gerek savunucular iin, Tarhan Sultan' ulu ile Taht'tan indirmek ve yerine ehzade Sleyman ile Ksem Sultan' geirmekten baka kar yol dmadn ilan etti. Sonra Siyavu Paa'ya dnen Bekta Aa. Bu kut~ al grevde bize yardmc olacamza dair lm atalarnzn adna yemin edin, dedi. Gerei kaatillerin azndan renemiyeceini gayet iyi bilen Siyavu Paa, topluluun tasarlad suikast rkabui edermi gibi gzkt ve vatan kurtaracagma dair Kur'an- Kerim'e el bast. Fazileti ile mehur lir adam sava~madan veya katietmeden yollarnn iizerinden kaldrdklar iin memnun kalan asiler, 1280 Sadrazam'n camiden serbeste kmasna izin verdiier. XXIX Artk ondan emin olan asiler, Saray'n evresindeki kuatmay aarak bir bahe kapsndan ieri girmesine ses karmadlar. Ksem Sultan'n taraftarlar, zaman geldii vakit Bekta Aa ile yenierilerinin ieri girerek Valide Sultan'dan ehzade Sleyman' istemeye gelmelerini salamak iin bu kapy devaml ak tutuyorlard. Bu durum Sadrazarn'n, Ksem Sultan'n IV. Mehmed'i gerekten ldrtneye :karar verdiini anlamasna sebep oldu. Arkasndan btn kaplan kapattrd; bostancilar her tarafa gndererek emniyet tedbirlerini aldrd ocuk Padiah'la beraber kurtulmaya veya lmeye karar vererek Saray'a girdi. Bu arada Darssade Aas Sleyman Aa, zincir1e baladklan tahtnn yannda lmeyi tercih eden ehliietirilmi aslan gibi Padia<h'a kar dzenlenen suikast sezmi, Sadrazam gelmeden her trl tedbiri almt. ars zerine uyanan iolanlar, yanllkla yenieriler ile ibirlii yaptn sandklar aalarn katletmiler, odalarnn kaplarn zorlayarak amlar; kendilerine silah temin etmiler, baltaclar, bostanclar, hadmlar ve aalar ayaklandrmlar, Bab- Saadet'in nnde vaziyet almlard. Bu kap nne gelen Siyavu Paa atndan inmi, Saray'n savunucularna kar cesaret verici bir konuma yapm, sonra Sleyman Aa ile birlikte, Tar.

1-.an Sultan'n olu ile beraber oturduu dairenin ka. psn almlard, ieriye girmelerine engel olmaya kalkan kzlar aas, Sleyman Aa'nn bir haner darbesi ile yere serilmiti; sonra ocuun ve annesinin muhafazas ile grevli yzyirmi hadm arm, darda yenierilerin toplanp Saray' igale hazrlandklar srada onlarn hareketsizliini tenkit etmi ve hepsini i-e komutu. XXX Bu szler zerine kaplar alm, yzyirmi kzlaraas hanerlerini almlar, Sadrzam ile Sleyman Aa Tarhan Sultan'n odasna gitmilerdir. Gen Valide Sultan' uykusundan uyandrmlar ve tehlikenin bykln anlatmlardr. Bu szleri iiten Tarhan Sultan birden yannda yatan olunun zerine kapanm, onu kollar arasnda skarak Tanrm mahvolduk, demitir. aknlk iinde yatanda dorulan Padiah, Sleyman Aa'ya ellerini uzatarak, lala, beni kurtar! diye yalvarmtr. Hkmdar'n kullarna yalvarmas karsnda fevkalde duygulanan Sadrzam ile Darssaade Aas, ocuk ile annesinin ayaklarna kapanmlar ve onun uruna her trl fedakrl yapacaklarna dair yemin etmilerdir. ocuu yatak kyafeti ile kucana alan Sleyman Aa, salonda bekleen Saray'n savunucularnn karsna km, Padiah'n ekmek ve tuzunu yiyenler, onun yardmna kosun, diye haykrmtr. Salonun loluunun, padiahn grnmnn, Sleyman Aa'nn dokunakl sesinin etkisiyle vezirler, aalar, mabeyinciler, bostanclar ve baltaclar bu hakF : 81 12*1 i 282 kaniyet, masumiyet ve saltanat timsali nnde yere. kapandlar, kanlannn son damlasna kadar kendisini .avunacaklurna dair yemin ettiler. Sleymal! Aa, Padiah' ieri gtrrken, Sakin ol Padiah'm, Tanr izin verirst! btn dmanlarnzn kelleleri yarn &yaklarnzn dibine atlacaktr dedi. XXXI Harem'de bu heyecan ve merhamet sahneleri ceydana gelirken, Sadrazam Saray'dan yapt arda ptn paalara, belerbelerine, generallere, aalara, levendlere ve Devlet'in dier yksek rtbeli memurlarna ellerindeki silahl muhafzlar ile derhal Saray'a gemelerini, bir saat bile gecikeceklere lm cezas verileceini ilan ediyordu. Herkesin bana bela olmu olan yenierilere kar duyulan sessiz nefret, Padiah'a olan sadakat yemini, Siyavu Paa'ya duyulan gven afak skmeden Saray'n btn rhtmlarn, bahele rini, avlularn, dairelerini, fedakarlk heyecan ile yanp tutuan muazzam bir kalabalk ile doldurmutu. Donanmann rbtn yk gemileri ile kayklar uzun bir kuatmaya dayanacak sila hlar, toplar ve tersanenin cephanesini sessizce kyya karmlard. Bir gece nce duyulan korku yerini, bylesine irkin bir suikast tertip edenlere kar duyulan hiddete brakmt. Ksem Sultan'n ad btn azlarda nefretle anlyordu. Balarnda Sleyman Aa olduu halde yz iolan ve bostanc, kalabalktan ayrlarak,

ehzadenin varlna dayanarak saltanat srmeyi ta~ arlavan Ksen Sultan'n yanndan ehzade Sle~1283 man' almak iizere sessizce Valide Sultan'n dairesine ilerlemeye baladlar. Kapdaki haremaas nce kapy amakta direndi; fakat iolanlar hanerlerini ekince, yere kapanarak, Padiah'a aklayaca itiraflar iin hayatnn ba~ lamasn istedi. Onu IV. Mehmed'in nne ,kardlar; Padiah'a babaannesinin hazinesinin anahtarlarn verdi; fakat yalvarmaya balaynca hazrda bekleyen baltaclardan biri, baltas ile kafasn uurdu; gzleri nnde cereyan eden sahnenin korkunluundan ok korkan ocuk, elleri ile yzn kapayarak Sleyman Aa'nn gsne snd. XXXII Bu arada Ksem Sultan'n zel muhafzlar olan yz iolan ile ak ve kara haremaalar kkn d kapsn cesaretle savunuyorlar ve eie cansz seriliyorlard. Sleyman Aa padiah Sadrazarnn ellerine emanet ederek iolanlar ve bostanclan ile saldranlarn yardmna kotu. Klcndan kan damlayarak ilk 0larak Harem ile girii ayran ksma girmeyi baard. Koridorlarda ayak sesleri duyan Ksem Sultan, Bekta Aa'nn yenierilerinin kendisini kurtarmaya ve tahta karmaya yetitiklerini sand. Kapy a~layaak, alak bir sesle, Geldiler mi? diye sordu. SUleyman Aa, Evet, yenieriler burda diye cev~.p verdi. Fakat Darssaade Aasnn sesini tanyan Ksem Sultan bir hata ilediinin farkna vard, dairesinin en iicra odalarna kaarak, yataklarn durduu dolaplardan birine sakland .. Orada, Bekta Aa'nn harekete geip, kendisini kurtaraca ana kadar sak1anacan *284 umuyordu; lakin iolanlar ile baltaclarn hiddeti ne haremin dokunulmazl, ne de bunca padiahn annesi ve babaannesi olan ahsiyetin ycelii nnde duracak gibi deildi; Sleyman Aa'nn peinden haremin i ksmlarna getiler, aviarn bouna aradlar. Fedakar bir cariye, zerine gsterili elbiseler giyerek saldrganlarn karsna kt ve Ksem Sultan'. n kendisi olduunu syledi. Tam hanerlenecekti ki, };atay anlayan Sleyman Aa onlar durdurdu. Fakat aann, Ksem Sultan ile anlaarak onun hayatn kurtarnay tasarlad iddia edilerek, adamlar tarafndan lmle tehdit edildi. Sleyman Aa bir trl onlar inandramaxken, dotapiar aratran baltaclardan biri, yataklarn arasnda Ksem Sultan'n ayaklarn grd. Sustuu takdirde kendisine korkun bir servet vereceini vaad eden Ksem Sultan'a ramen, duyduu nefret haltacnn Valde Sultan' ortaya karmasn salad. Ksem Sultan, lazm olur dncesi ile elinde bir kese altn tutuyor, zerinde en zengin elbiseleri bulunuyor, parmaklarnda, .kocas, Sultan I. Ahmed'den kalma prlanta yzkler parlyordu. Karlarnda revkalade ssler iinde yatan eskiden saydklar kadnn grnm ile gzleri kamaan bir avu baltac ve iolan, hiddet ve hrmet arasnda tereddd ediyor gibiydi. Bak~11artndaki t~eddd sezen Ksem Valide Sultan, birden ayaa kalkar ve

elindeki keseden mcevherleri ve altnlar havaya savurur. Cellatlar yerdeki mcevherat toplamak iin eildikleri vakit, derhal yandaki odahra geer, oradan haremin baka tr~raflarna kaar, baheye kar ve ka~ anlktan istifade ederek dar kmak ister. Fakat 1285 balaclardan daha kindar olan bir iolan peinden komu, tam dar kacakken yakalam, aralarndaki korkun mcadeleye ramen onu yere ykarak, baltaclardan yardm istemiti. lerinden Mehmed adnda biri, cellat kemendi bulamad:ndan, civardaki oda!ardan birinin perdesinin ipek kor.:!crunu skm \'e Valide Sultan'n bcynun: doi~yarak, baylt:-caya k.d::r skmt. Sarnur kiirkleri, kpeleri, bilezikleri, yzkleri, kolyeleri kaatillerin ganimeti olmutu. Hemen hemen plak hale gelen Valide Sultan'n vcudu, eyhlislamn fetvasna gre sulularn ceset~ ierinin atld yere kondu. Ban tayan baltacnn parma cansz azn arasnda ylesine skmt ki, parman kurtarmak iin grtlana haneri ile vurmak zorunda kalmt. Kadnn ldn sanan kaatilleri, idam haberini ulatrmak iin cesedi braktklar vakit, birden canlandn, ayaa kalkarak kamaya baladn dehetle izlediler. ini bitirmek iin peine dtler; yakaladklar vakit, Ksem S!ltan ola~ anst bir gayretle onlarla boutu, ancak sayca stnln altnda yenHdi. Balta sap ile sklan kemend nihayet son nefesini ald. Bu dev gibi kadnn yaralarndan, gzleriden ve kulaklarndan fkran bol kan, yetmi yan am olmasma ramen, dinliini ve er~ keke enerjisini ispat ediyordu; imparatorluu elinden almak iin onu iki defa ldrmek zorunda kalmlard. Torununu tahttan indirmek, zehirlernek veya katletmek iin gizli tertipiere giritii hakknda halkta uyanan nefret salam temellere dayanmyordu. Halbuk meziyetleri, mparatorlua yapt hizmetleri, erkekc siirdiirdiiii saltanat naiplii de birer gerektir. J 286 Eer bu 3 saltanat dnemi mddetince elinde tuttuu Trkiye, adn tarihe yaznazsa bile, ister istemez onun izlerini tayacaktr. Genliinde hayranlk, anndiinde sevgi, yalhnda hrmet uyandrm olan Ksem Sultan, belirsizlikler yznde esrarn tam anlamyla aydnlanmad saray facialar sonunda zekasnn en gl olduu bir dnemde naiblikten :ve hayatndan olmutu. Hayat, Dou milletlerinin devlet anlayna tatbik e~ilmi annelik deMsnn bir abidesi gibidir. Hrrem Haseki Sultan daha batan karc ve daha iyi bir zevce idi, Ksem Sultan ise daha erkeke ve daha ziyade anne olarak davranmtr. lkir cazi'besi ile, ikincisi dehas ile hkm srmtr. Yine ilkinin saltimat gzelliinin sonu ile biterken, tekininki ancak hayatnn sonu ile nihayet bulmutur. Hrrem Sultan her eyini tabiata borlu iken, Ksem Sultan her eyini ince siyasetine borludur. Her ikisi de, kadnlar hrriyetten ve cemiyet hayatndan mahrum eden yasalarn varlna ramen, mslman lkelerde bile bunlarn gsz kalacan ortaya koymular; yasalarn kskanl ve nankrlkle

kadnlarn ellerinden almaya kalkt, tabiatn verdii baz haklarn, evlilik hayatnda duyulan a:k veya ocuu yznden sahip olduu merhamet sayesinde, tnpatatorluk h~umctleri .izerindc bile etki sahibi olacak ekilde glendiini de ispat etmilerdir. Bir kocann duyduu ak veva bir c.lun s3hip olduu saygyla salta&.t ~rr e;\: hir kadn iin taht cncle k~lnak d.>il, hilftki~ iki defa o;;altanat srmt.k demektir. 1287 XX."'< lll Kf.em Sultan'n kathd:;mesi ile Siyavu Paa'nn Saray'da at Sancak ertf etrafna halkn toplanmas, isyan sebepleri ortadan kalkan yenierileri sinctirdi ve camide toplanm olan aalar ile ulemay korkutmaya balad. lerinde en fazla sulu olduu iin, durumdan en fazla etkilenen Bekta Aa, isyan karmaya, hatta Saray'n evresine toplanm halkn ailelerini ve evlerini kurtarmak zere dalmalarn salamak iin ehri kundaklamay teklif etti. Atma bindi ve umutsuz bir ekilde kialarma dnen yenierilerin nne karak, askerin validesini katleden haremaalarnn boyunduruuna kar ayaklanmalarn istedi. Bir gn nceki tasarlarndan vazgetiini, arhk padiah hal' etmek i,s. temediini, fakat Valide Sultan'n intikamnn alnmasnn gerektiini anlatmaya alt. Kararsz yenieriler belirli bir souklukla aalarn dinliyorlard. Dmanlarn topluluk nnde itharn ederek kk drmek isteyenlerin her zaman yaptklar gibi. yenierilerden biri yle bard: <<Sen Valide Sultan'n varisisi, olu veya kocas msn ki, padiaha kar onun davasn savununyorsun? Daha nceden beri ihtiyar Kscm Sultan'n koca. olmak istedii hakknda bir dedikodu mevcut olmas, bu alayl szlerin btn yenieriler arasnda kahkahalarta karlanmasna sebep oldu. Yenieriler aalarn dertleriyle babaa brakarak, itaat iinde kla1288 Jarna ekildiler. Sipahiler ile baz akl banda yenieri ortalarnn mensuplar geeeki isyan desteklemediklerinden, sabahleyin Saray'n kapsna gelerek savunuculann saflarna katldlar. Siyavu Paa'nn tavsiyesine uyan padiah, asiler tarafndan oktan terkedilmi olan Orta Camii'ne bir hatt- erif yollayarak, btn yenieri aalai'~. Kulkahya'y, Bekta Aa'y derhal huzuruna ard. Her eyin sonu demek olduunu anlayan Bekta Aa, bu hatt- edfi alnca askerleri yeniden ayaklandrabilmek iin klalarn nne altn ve gm dolu uvallar yollad; yenieriler, bir asinin parasna dokunmak korkusuyla uvallar amaya cesaret edemediler. Ancak hayat bahis konusu olduu zaman kesenin azn at iin Bekta Aa'y itharn ettiler. Aalar, ulema ve ikinci derecede kumandanlar zr mektupian yazarak bir muhteris tarafpdan kandrldklarn belirttiler ve Saray'a teslim oldular; padiahn arzularn yerine getirdiklerini sandklarndan byle davrandklarn da sylemeyi unutmadlar. Bekta Aa da sonunda onlar takip etmeye mecbur kald. Klalarda sahip olduu itibarn, onu Saray'n intikamndan koruyacan

sanyordu. Nitekim Siyavu Paa pimanlk getiren sulular sahte bir msamaha ile karlad. Bekta Aa'y Bursa'ya tayin etti ve hi bir vakit kaybetmeden hemen Bursa'ya hareket etmesini istedi. Belki kstahlndan belki de korkusundan Bekta Aa, ehri terkedeceine, kap bir yere sakland. Ertesi gn yeni yenieri aas Hasan Paa tarafndan ele geirilince, bir uyuz tein zerine baland, bir gn nce kendisini alkla1289 yan askerlerin arasnda yuha ve lanet sesleri arasnda Saray'a sevkedildL Haksz olarak halkn sevgisini kazanm olanlar iktidar mevkiinden indikleri vakit o sevginin artk pelerinden gelmedi~ini grrler; halk, bymesine sebep olduu isyann btn gnahn bir kiinin zerine ykmay sever; baanya ulaamam is) anlarn sonunda, ayaklanmaya tevik eden hatiplerin kaniarinda ykanmaktan holanr. Dolabn iinde yakalad~ Ksem Sultan' ayakta. rndan sryerek dan karan ve bodurulurken baltasnn sapn v~ren Baltac Mehmed, Bekta A~a'. ya hakaret eden kalabala raslad. Ma~lub Aa'ya, Hain! sana ne yaptm ki, dn benim bam istedin? diye haykrd. Saray n ilk avlusunda dilsizler tarafndan idam edildi, cesedi denize atld. A gzlllt sonunda ihtirasn etkisiz hale getirmiti. Hamamlarndan birinin :io.azan altnda duvara gml, Valide Sultan'n ve a. pullannn serveti olarak iki kp dolusu altn ve mcevherat ele geirildi. Suorta~ Kara avu, padiahn huzuruna karllli vakit, kadnlar gibi alad; Suu ilemeden nce ~lamahydn, hain diye baran bostancba, dilsizlere iaret ederek lmle gz yalarn kesmelerini istedi. Suikastin nc nderi KulldUya'nn kellesi bir :t.a gn sonra Ferecik taraflarndan bir kyl tarafndan lstanbul'a getirildi ve Sancy'n kapsna asld. Divan serkatibi ve mehur astronom, suikastin iinde olmamasna ramen, Ksem Sultan ile olan yaknhnn kurban oldu. Bir istihzas bu mehur Osmanl i\liminin (astronom) hayatna mal olmutur. j290 Sondan bi nceki Sadn'zan.m deneminde Saray, mevkilerin para karlnda satlmas rezaletleriyle alkalanrken, bir gn Saray'dan km yolda arkadalarndan birine rasgelmiti, nereden geldiini soran akadana, ses ifadeside byk bir kmseme ile, Kle pazarndan geliyorum, demiti. Cellat beklemeden hanerle intihar etmi ve lrken mparatorluun kmeye baladn belirtmitir. Zenci Darssade aas Sleyman Aa, soukkanlu ve cesareti ile geceleyin Sadrazarnn yokluunda efendisini kurtarmak iin byk gayretler sarfettii iin Saray'daki hizmetlerin .en yksek rtbesi olan Kzlaraalna getirlidi. O gece gerekten bir Sadra. zam gibi davranmt. imdi gerek Valide ve padiah naibesi olan Tarhan Sultan, Sleyman Aa'ya Kzlaraas rtbesini vererek, padiahn bakmn tamamen ona brakt. mparatorluun sonuncudan bir nceki basamana kadar ykselen bu Habe kle, biitiln imkanlar ile nfuzunu kullanmasn bilmitir.

XXXIV Siyavu Paa, bir ocuk ile kadnn azndan kendisine buyruklar veren bir hadm gzdenin altnda sadece ad olarak kalm olan Sadrazamlktan bkt. Zenci haremaalar ile beni mahkum etmeye altklar bu utan verici kulluk bir Sadrazarnn iktidar olamaz diyordu. Bu ikayetler ona bir su isnat edilmesine sebep oldu. Eski Darssaade Aasna duyduu krann esiri olan Valide Sultan, hem mparatorluu ayakta tutabilecek kuvvette, hem de Si.ileyman Aa gibi hir ha1291 dna tahamml ectcbilcct:k 1c\'ckkld.:! bir Sadrazam aryordu. Bu zellikleri toplayan :bir te},: adam vard, o da Kprl Paa idi; bu Paa mparatorluu paralayan partilerden hi birine dahil olman, btn mrn savalarda ve divanlarda tketmi, imdiye kadar ltuf aramay kmsedii iin dikkati ekmemi ve kiiliklerinde mparatorluun selametinin yceliini salayacak kabiliyetler olduu halde ancak devletin k anlarnda grev bana arlm adamlardan biriydi. Ad yine azlarda dolayordu; fakat stn kabiliyetlerinden ekinen Valide Sultan bir defa daha kulaklarn onun adna tkamt. Sleyman Aa, Valide Sultan'dan, Siyavu Paa'nn aziini ve idamn istedi; Tarhan Sultan !se Sadrazarnna Malkara'da erefli bir srgn layk grd. Kzlaraas onun yerine, ikinci ocukluk dnemini yaayan doksan iki yandaki Grc Mehmed Paa'y Sadrizarn yaptrd. Zaten yall sayesinde o mevkiye layk grlmt. Sleyman Aa bu glge Sadrazarnn arkasndan devleti ynetmek istiyordu. Valide Sultan'n kulana Kprl'nn adn fsldayan danmanlarn ve bizzat Kprl Mehmed Paa'y da bakentten nzaklatrd. Ar vergiler hazinenin yeniden dalmasn salad; yenieri aah, de~terdarlk, bamabeyincilik, vezirlik gibi makarnlar Saray'n dalkavuklarna ve Sleyman Aa'nn soytaniarna verildi. brr Paa ile byk asinin olu Abaza Paa Karaman'da isyan bayra ekerek Bursa'ya kadar ilerlediler. Onlarla utanmadan pazarlk edildi ve ekilmeleri ile itaat altna girmeleri ancak eyaletler ve ihsanbr verilerek saland. 292 Ayaklanmalarn ve karga<.lln avucunda kvranan Msr'n Bab- Ali'den dorudan doruya idaresi mmkn alamyordu. Padiah, bu nemli eyalette ahnaca~ tedbirleri grmek zere muhteem bir Divan tertip ettirdi. Valide Sultan olunun yannda n kafesli bal, kondan grmeleri takip ediyordu. Sadrazam, ihtiyarln verdii msamaha ve yann verdii geveze! ik ile sz alarak Msr'da hayat boyu valilik usulnn uygulanmasn savundu. O Divan'daki konumas ile sonradan tannacak bir devlet adan olan Mesud Paa bu teklife iddetle kar koydu. Sadrazam cevabnda srarla teklifinin kabul edilmesini istedi ve hatta bu konuda ilerlemi yana sayg iin bunu kabul etme. lerini diledi. Artk daha fazla sabredemeyen Valide Sultan yerinden kalkt, nndeki kafesi aarak, Lala, burada ak veya kara saka! meselesi grlmyor, nemli olan

en iyi teklifi ve en mkemmel zm yolunu bulmaktr, diye haykrd. Mesud Paa bu Divan esnasnda Valide Sultan'n gvenini kazanmt. Akam st Deniz Kk denilen yerde ikinci bir defa Divan topland. Burada grlecek mesele denizcilikti; Sadrazam, Msr zerine yapt konuma gibi yine bir takm garip tekliflerde srar etti; Valide Sultan'n desteinden cesaret alan Mesud Paa, Sadrazan cehalet ve beceriksizlikle sutad. D~ha nceden yapacaklan annesi tarafndan retJmi alan padiah,_ Giirc Mehmed Paa'ya bir hatt- erif yollad. Sadrazam, hatt- erif'i okuvamayacan syleyince, eyhlislam kad eline ald ve ksa cmleyi okudu: Vezir-i azamm, derhal Devletin mhrlerini g-eri ver! 1293 htiyarn titrek elleri boynunda asl mhr ke:: esinin ipini bir trl zmeyi baaramyordu. nsanlarn nankrl ve adaletsizlii zerinde birka ikayet ~rldand. Onun felaketi zerine kendi baarsn ina etmeyi tasarlayan Mesud Paa, duygularnda bi merhamet ve szlerinde bir utanma duymadan nefretle Grc Mehmed Paa'ya hakqret etti, htiyar Paa alayarak Divan'dan ekildi. Yall Tanr'nn bh: vergisi ve tecrbeyi dnya ilerinin canl bir vahyi gibi g'en Osmanllarda yallara kar byle hakaretler gayet ender grnr. Padiah ertesi gn Divan' tekrar toplad ve ilk olarak bir Sadrazam seilmesi iini sordu. eyhlislam bu seimi tamamen padiaha brakt. Mesud Pa~ a, mparatorluun bana kaymakam birinin getirilme. sini ve bir mddet bu ekilde idare edilmesini teklif etti; dierleri, Ordu arasnda ok sevilen ve saylan Girit Seroor- El<rem'i Hseyin Paa'nn Sadrazam olmasn savundular. Hseyin Paa'nn kumandasnda}ci ordunun basz kalacan, bunun da Venediklilerin iine geleceini ileri sren yenieri ve sipahi aalar bu teklife kar ktlar. Devlet meseleleri zerinde sz sylemek cesaretine git gide daha fazla sahip olan Tarhan Sultan, aalarn tekliflerini destekleyerek onlarn gzne girmeyi istediinden, Yiit Hseyin P~a'nn seilmesine itiraz etti. O zamana kadar adndan pek bahsedilmeyen bir paann zerinde ittifakla karar klnd; bu, merhametsiz sertlii ile bir Sadrazamdan ziyade bir cellad mjdeleyen Ahmed Paa idi. olanlan, Sultanahmed J1.1cvdan'nda pr:rabnan l.ir Sadrazarnn katipliine 1294 kadar ykselmi, o suikastten zorlukla yakasm kurtarm, bir zamanlar kendisine dehet veren anariyle ancak tedhi yaparak mcadele edebileceine inanm, eski bir Arnavud devirmesiydi. Hareketlerinde mut~ ak bir bamszlk artyla Sadrazaml kabul etti. XXXV Ksa sren ynetimi esnasnda son zamanlarda isyanlara sebep olanlara kar iddetli ve devaml bir tedhi havas yrtt. Sleyman Aa'ya hakaret etti, hatta bu gzde hadm Msr'n cra bir blgesine srdrd. Krm'daki Kefe kadsnn, bir hiddet esna~ nda, sakahndan tel kopard iin eyhlislam azletti.

Kapdan- Derya ile yapt iddetH bir mnakaa vezirlerin, aalarn ve haremin aleyhine dnmesini sala. d. Valide Sultan'n boyunduruundan kurtulmak iin, Bekta Aa gibi bir baka Sullan'n olunu IV. Mehmed'in yerine getirmeyi tasarlad hakknda sylentiler oalmaya balad. Haremin safl aziedilmesine ve ldrlmesine yol at. Hazrlad tuzan farkedilmemesi iin Tarhan Sultan ona bir sr ihsanda hulundu; elencelerden bir gn nce sarnur krk ile sap mcevher ili bir haner gnderdi. Bu ihsanlar grenler onu tebrik etmeye balaynca, Cahiller, Saray" ne kadar az tandnz belli; btn bunlar katledileceimi gsteriyor. Padiahma hizmet etmek iin herkesi aleyhime evirdim; hereye direnerek, felaketimi hazrladrnn farkna varmadm; ektiimi biiyorum, demitir. Geceleyin beklenmedik bir anda Saray'a arld. dam edileceini anlaynca, abdest ald, namazn kl1295 d ve lme gitmeden nce, Tanr ma krler olsun, dmaniarm da benden sonra pek fazla yaamayacak- lardr, dedi. Kendisini huzuruna kabul eden Padiah, yandan umutmayacak bir hiddetle Sadrazama att, sonra bostancilara dnerek bodurolmas iin iaret verdi. Talihsiz vezir, nnde eilerek yle cevap verdi: Padiahm beni haksz yere ldrtyorsun; kyamet gn iki elim yakanda olacaktr. ocuk, gzlerini evirdi ve dilsizlere ilerini bitirmeleri iin iaret verdi. Cesedini kzna verdiler, o da babasnn skdar'da hazrlatt trbeye defnetti. Btn suu, kendisine hizmet edenleri destekleyemeyecek kadar zayf bir iktidara fazla hizmet etmekten ileri geliyordu. Dmanlarndan Kapdan- Deryi Dervi Mehmed Paa, yerine Sadrazam olarak atand. XXXVI Eyaletlerdeki karklklar bakente srad. Kendini peygamber sanan Urmiyeli bir eyh, stanbul'da. cami cami dolayor ve Osmanllarn bana gelen her trl felaketin Tarhan Sultan yznden olduunu, onun iin bu kadn srmek 'veya bir Paa ile evlendirrnek gerektiini sylyordu. Bu iddialar halk tahrik t:tmeye balaynca, ey.h geceleyin. yakaland, bir kaya bindirilerek bakentten uzaklatnld, dalara srld. Msr Belerbei Abdurrahman Paa, Sadrazaml satn almak zere Kahire'de edindii servetle lstanbul'a kotu, fakat Sultan brahim'in katli olayna karmakla itharn edildi. Eski bir haremaas olan Abdurrahman Pr,a. Sar~y'a girerken idam edildi. 1296 Bu idam olay hadmlar korkuttu; bundan byle kadniann nfuzu daha da artt. Ksem Sultan tarafnelan Saray'n kahvecibasna verilen IV. Mehmed'in stanas ile yine Ksem Sultan'n gzdelerinden Erzurum Belebei Murteza Paa'ya verilen Antar adndaki cariye haremin hakimiyetini ellerine geirmek zere birbirleri ile zorlu bir mcadele veriyorlard. Bunca olaya sebebiyet vermi olan padiahn kardei ehzade Sleyman, lmle taht arasnda bir nevi araf olan bir kke kapatld. Sultan IV. Mehmed'in kzlaraas olan Bayram

Aa, Sleyman Aa'nn sahip olduu nfuzu elde etmeye balad. Padiahn oyun ve eitim a:kadalar olan iolanlar bile annesine kar kskanlk duyuyoriard. olanlar ve padiah arasnda doan samimi hava iin hocalar Bayram Aa'y uyardlar; bir gn pat~ iahn yat ocuklarla oyun oynarken fevkalade zevk aldn anlayan Bayram Aa Sultan Mehmed'e iaret ederek ier~ girmesini istedi. Padiah, Kizlaraasna iddetle itiraz etti. Valide Sultan' bulan Bayram Aa, padiahn itaatsizliini anlatt. Fakat oluna kar efkatli davranan Valide Sultan, Sultan IV. Mehmed'in iolanlar ile istedii gibi vakit geirmesine msaade etti. Yine de kendi bildiini okumaya kararl olan Bayram Aa, padiahn odasna girer!k, ocuu kolundan tuttu ve zorla dar karmak istedi. Durumdan mteessir olan iolanlar hanerlerini ekerek Kzlaraasnn zerine saldrdlar; dilsizler zorlukla Bayram Aa'y kzgn genlerin elinden kurtardlar. Maalannn eksik para1nrla dendi~ini anlayan sip::hileri kendi taraflarna 1297 eken iolanlar bir isyana sebep oldular. Sipahiler defteniarn saraym yanaladlar; ttn imelerini yasaklayan yenieri a~asnm emirlerini tanmudklarn ilin ettiler. Saray'n a,;lulannda, brakn ttn ielim, yoksa bizi mahrum ettiiniz bu duman size: kar isyann atei olacaktr,,. diye baArtlar. XXXVII Dervi Mehmed Paa, mparatorluun bu skntl' gnlerinde vefat etti. Korku ve rvet, Anadolu'da isyan karm, fakat sonradan ba~lanm olan bir Paa'nn Sadrizarn olmasn salad. Sadrazamlk riitbesi kstahhklarn arttrmaktan baka bir ie yaramad. Anadolu'da bastrlmas gerekli isyanlan bahane ederek. belerbelii yapt Halep'ten ayrlmay reddetti. lkbaharda btn belerbelerinin Konya'da toplanmasn isteyerek, stanbul'a Sadrazam olarak deil bir fatih olarak girmeyi tasarlyordu. Btn Anadolu ona mparatorluu anariden kurtaracak ve yenHeyecek adam gzyle bakyorlard; Saray ve bakent bylesine kstah bir adama bir Sadrazam rtbesini verdii iin korkmaya balamt. Divan toplantlarndaki kararszlk, toplantlar bir d~ alanna eviriyordu. Kapdan- Derya, 'padiahn gz nnde kendisini Sultan brahim'in kanndan sorumlu tutan haremaalarnn hanerleri altnda can vermekten ancak kaarak kurtuldu. lzmit'e kadar gelmi olan bir Paa muzaffer bir ekilde stanbul'a ~irdi. Paa'nn ihtirasn kamlamak isteyen Valide Sultan, IV. Mehmed'in kzkardei Aye Sultan' SadF : 82 1298 razama zevce olarak verdi. bir Paa, Divan'daki biltn muhaHflerini srd veya katlettirdi. Defterdar Moral Paa, Valide Sultan'n buyru~ ile drt avu tarafndan evinden alnd ve yol kenarnda bouldu. Bu arada yenieriler Sadrazama kar kkirtlmlard. bir Paa'nn Anadolu'dan getirdii birHkleri, yenieri ocan kaldrarak onlarn yerine yerletirecei hakknda dedikodular iyice yaylmt.

Sultanahmed Meydan'nda yenierilerin mealelerin altnda ileri srdkleri itiraz, bir anda btn ehri lbir Paa'ya kar ayaklandrd. Sadrazam Saray'dan kaarken, asiler evini yamahyo~ lar ve orada rvet ve zorbaltk yolu ile elde edilmi drt yz bin dka altnlk servetini buluyorlard. Divan toplantsnda padiah, imdi ne yapacaz? diye sordu. Herkes susuyordu; .bir Paa'nn iinde bulunduu feci durumdan cesaret alan ve herkesin ikayeti olduu zalime kar duyulan ortak dmanl dile getirmek isteyen yenieri aas ayaa kalkarak, eHyle Sadrazan gsterdi ve, Padiahm, kullarn senden memnundurlar; fakat !alan istemiyorlar.o Kapdan- Derya devam etti: Sadrazam ile eyhlislam yaadka askerler dalmayacaklardr.o f,htirasn kurban olan lbir Paa mhrleri vermek iin eildi; kudretliyken ne kadar kstahsa, g~ z kald zaman da o kadar mtevazi olmutu. Saray'n kaplarnn arkasna birikmi olan askerler Bize ban gerek! diye baryorlard. l'bir Paa'nn kesilen kafas Sultanahmed Meydan'nda Kapkulu askerine gsterildi. Halk bir oyuncak gibi bu kafay elden ele dolatryordu; sonunda yenieriler bir mzran ucuna geirdiler. Taraftarlar da onunda beraber ortadan 1299 ekildiler; askerler arasmda salanan itibarn, kamuoyundakine nazaran daha az derin kkleri vardr; sadece isyan arkada Abaza Paa, skdar'daki bir avu askeriyle idamndan sonra bile bir Paa'nn davasn gtmekte devam etti. Abaza Paa'nn emrindeki birliin yar mevcudu skdar'dan stanbul'a geerek ayaklanm olan yenieriler ile sipahilere katlmt. Daha nce hir Paa'nn kahyas olan Krd Mehmed adnda biri imdi skdar'a gemi, Abaza Paa'y yeni Sadrazama itaate zorluyordu. Bu kadar alakla tahamml edemeyen Abaza Paa, kahyaya bir hayli hakaret ettikten sonra askerlerini yanna alarak Karaman dalarna ekildi. XXXVIII Haremden bir sultann kocas olan Ermeni Sleyman Paa, Valide Sultan tarafndan sadarete layk giild. Tereddt ve zaaf iindeki eli hkiimetin umumi kn yavalatamazd. O da duruma boyun e. di; yenielen Kpiil Mehmed Paa'nn ad duyuluyordu; fakat devlete itaatin bite parayla satn alnd bir devirde Kprl\i Paa'nm mtevazi serveti, rakipleri iin uygun bir bahae oluyordu. Sleyman Paa bile, Serveti olmayan bir adam nasl alemi ynetebilir? diye hayretle barmtr. Devletin miihr bu sefer Girit fatibi Serdar Ekrem Hseyin Paa!ya yolland. Gelinceye kadar stanbul'da bir kaymakam Sadrazam grevini yrtecekti. Bu, muhteris ve hilekar bir adam olan Kapdan- Derya Zurnazen Paa idi; Sadaret'i kendisi j.in dnyor1.: 100 du. Kapkulu askerleri arasnda kkrtt isyan, Paciah Ayak Divan toplamaya mebur kld. Askerler, gelenekiere aykr bir ekilde padiahn Bab- Saadet'ten karak, toplandklar meydann kesinde olan Alay Kk'nn balkonunda grnmesini

istediler. Sultan IV. Mehmed balkanda bir kafesin arkasnda oturdu; fa:kat yaplan tezahrat sonunda kafcsi kaldrtmak zorunda kald. ocukluk yllarnn da nmanlar yanna yaklaarak sorulacak sorulara uygun cevaplar vermesini salam~k iin kulana fsldyorlard; artk padiahn tek bana dniip karar verecek yaa geldiini haykran askerler, danmanlarn uzaklamalarn istediler. Buna ramen, biri ak, dieri kara iki haremaas balkonda, kalabala grnmeden ayaklarnn dibine melerek cevaplar fsldamaya devam ettiler. Halkn adna sz alan Hasan adnda bir kad, ar hareketlere bir son verilmesini ve bir listeyle sunulan otuz kiinin kellelerini istedi. Padiah ikna etmek iin ayar bozulmu paralardan bir avu yere savurdu. Adlar listede yazl olan iki haremaas Padiah'a mpbem vaadler vermesini tlyorlard. Kaymakam pencereye gelerek Padiah'n adna, otuz kiinin yakaIanarak srleceine dair sz verdi. Fakat Padiah'n gzne girmek iin,"Ama onlarn kellelerini istemeyin diye bitirdi. Gz dnm olan kalabalk, Sen kendi kelleni muhafaza etmeye bak diye cevap verdi. Talihsiz Padiah ayaklarnn dibinde deminden beri hayatlarn kurtarmak iin alt iki haremaasnn zorla alnarak gtriiidne tank oldu. Gzleri nn1301 de her ikisi de katledildi, cesetleri balkondan kalabaln zerine atld. Lala, Badefterdar, Kapuaas, Kzlaraas, Bagmrk Hasan Efendi, Saray Amiri aban Halife, Kahveciba, her iki Valide Sultan'n gzdesi Meleki Hanm ve daha dierleri kalabalk tarafndan . istendike, Padiah gzyalar iinde reddediyor, fakat sonunda hepsi badurularak balkondan aa frlatlyordu. Cesetlerden meydana gelen yn kkn balko. nunun hi:zasna kadar kmt.Kaymakam Zurnazen Paa, tasarlad gibi bunca cana kydrdktan sonra Devlet'in mhrnesahip oldu. Fakat henz IV. Mehmed tarafndan Sadrazam ilan edilmiti ki, onun da talihine engel oldular. Mhr teslim aldn grnce, hep bi azdan, uSefil herif! Sadrazam olmak iin mi bizi ayaklandrdn? diye haykrdlar. XXXIX Bu hakl ayplama lklar henz elde ettii makamdan uzaklatnlmasna sebep oldu. Eski Sadrazam Siyavu Paa Malkara'dan arlarak bu gzi.i kan bi.irUm aznln vasiliine atand. Ye1ieriler ve halk tarafndan srklenen otuz ceset o civardaki muazzam bir nara aya'klarndan asld. Ayn nara, anzda Sultan II. Mahmud atalarr: n intikamn almak iin son defa isyan eden yenierileri astrm v~ bu oca tarih sahnesinden silmitk. Kur~anlarn .ve katillerinin srasyla tehir edildikleri bu aa sayesinde, Sultan IV. Mehmed'in genlik alannn lanetli gnlerini anmak iin unar Vak'as denir. Bu uzun katliam ve iren ganimetler yenieri1erin arzularn tatmin etmemiti. Siyavu Paa'nn tst::mbul'a gelmesinden nceki on gn iinde halk her sabah o r. ara gelerek geceleyin aslm olan yeni cesetleri sayard. Harem hayatnn ve sefahatin hastal olan nikristen (gut) muzdarip olan Siyfwu Paa, geldikten pek az

sonra dman defterdan bodurttuu gece hayata gzlerini yumdu. Kurban ve katili beraberce mezarla g. trlerek, lahi Adalet nnde itharn etmek veya z dilemek zere son yolculuklarna ktlar. Suriye belerbei Boynueik Mehmed Paa Sadrazamla getirildi. ran ile yaplan savalar srasnda al. a krk yaradan biri boyun adalesini zedeleyip ban eik yaptndan kendisine bu lakap verilmiti. stanbul'a gelmesi beklenirken, yeni Kaymakam Yusuf Paa, Sultanahmet Meydan'nda geceleri kol gezerek, yeni ~.urbanlar nara asmaya hazrlanan asiltri temizledi. Sancak- erif etrafnda toplanm yenierilerin arasnrl. a bulunan elebalarn tek tek yakalatarak heps,inin kafalarn vurdurdu. XL Bu katliamlarn ertesi gn Kenan Paa kumanda!. ndaki Osmanl Donanmasnn anakkale aznda Venedikliler tarafndan bozguna uratld :haberi duyuldu. Bu deniz muharebesinde amiral Marcello ynetimindeki Venedikliler, seksen Trk kadrgasm yakm. lar veya batrmlard. Bu arniralin ad, tnebaht bozgunundan sonra don Juan'n Trkler arasnda sahip olduu korkulu ne edeer olclu. Devlet'in kalbi say1303 lacak bir mevkide bulunan Bozcaada, Limni ve Serneodirek adalar Venedik hakimiyetine geti. Boynueik Mehmed Paa lstanbul'a gelir gelmez, Tarhan Sultan'n hitabetine hayran olduu iin eyhlislamha getirdii Mesud Efendinin bir gizli tertibini ortaya pkard. ehzade Sleyman'n vasiliine getirileceini tasarlad iin Sultan IV. Mehmed'in Tahttan indirilip, yerine o ehzadenin gemesi iin faaliyetiere girimiti. Bursa'ya srgn e gnderildii halde oradan Karaman'n ayaklandrlmas iin faaliyetlerine ara vermemi, gizli tasarlarn renen Bursa karls da bunlar Bab- Ali'ye bildirmiti. Padiah'tan gelen bir yaz, Bursa kadsnn eski eyhlislam' idam etmesini buyuruyordu. Bu buyruk zerine Mesud Efendi'nin evi kuatld, ieri giren Kad'nn adamlar onu hanmlarndan biri ile meyve yerken yakalad. Sonunun ne olacan an!a'yan eski eyhlislam, dini hviyetini bir kenara brakarak klcna sarld ve hayat iin vurumaya balad. Bir yaz gecesinin tadn karmak iin geldii eme bana braklan cesedi ertesi gn meraklarn yenerneyen mslman ve hristiyan bir kalabalk tarafndan ziyaret edileli. Mslmanlar onu bir ehit olarak grrlerken, hristiyanlar, stanbul'da pek ok ki!ise kapatan bu dmanlarn lanetle amyorlard. dam edilerek len eyhlislamiarn ikincisi olan Mesud Efendi., inansz bir zalim, iki yziii bir. mutaassp idi. evirdii entrikalar, ihtiras, hayatnn olaylarla dolu olmas, kabiliyetleri ve hitabet kudreti onu, Fransa'daki Retz Kardineline benz~tir. Her ikisi de hrsla arzu ettikleri gayelerine eriememiler', sadece olay yaratmlanlr. 1304 XLI Btn bu idamlar Venedikliler tarafndan kapatlm olan anakkale'yi amyor, Kandiye kuatmasna devam eden orduya yardm gtremiyor, hazine'nin a~ n dolduramyor, donannay onararnyar ve ordu'yu glendiremiyordu. Yaa ve aklca byyen Padiah,

mparatorlua yeni bir g kazandrmak iin, divan zerine divan topluyor, durmadan vezirlerine kyordu. Boynueik Mehmed Paa'nn aziedilmesi gen Padiahn bir sabrszlnn sonunda meydana gelmitir. Bir gn Divan'da, Yunanistan'daki eyaletlerimizi yakp ykan Venedikliler zerine bizzat bir sefere 'kmak istiyorum~ bana, bir Padiaha layk bir ordu ile bir donanma ha, zrla! diye buyurmutu. Sadrazam. itaatsizliin birlikler arasnda hiikm ~rd, isyanlarn btn mparatorluu bplad, vergilerin hazine'nin an bir trl kapayamad bir zamanda bir dona . ma hazrlamann mmkn olamayacan, ancak, 'kazanrken son derece a gzl, verirken de o kadar tutuk olan zenginlerin kendi istekleri ile balar sayesinde hazine'yi doldurabileceini belirterek zr diledi. Padiah bu cevab annesine iletince, Valide Sultan o gece yal vezir Kprl'y yanna ard. Ona: Her. eyi kknden tutup, halledecek bir elin yokluundan Devletimizc~e her ey malvolmak zere; byle bir durumda, sylendii gibi Devlet'in ykn alacak kadar kendinde cesaret ve akl buluyor musun? dedi. htiyar vezir cevap verdi: ,,Tanr'nn iznr ve Validemizin hayr dualar ile, btn iktidara sahip olmak, Pa1305 diabm ve annesinin mutlak gvenlerinde hibir rakip ile karlatrlmamak, btn isteklerimin Padiah tarafndan kr krne imza edilmek ve hem o, hem de sizin dmantarmn iftiralarna de~il. benim szme inanmas artyla btn sorumluluu zerime almaya sz veriyorum. Valide Sultan, olunun ve kendisinin adna, Devlet'e lazm olan adamn ileri srd mutlak diktatrik artlarna uyacana dair yemin etti. Ertesi gn Kprl Mehme,it Paa, Divan toplantsnda Padiah'n elinden Devlet'in miihrlerini ald, Boynu~~ik Mehmed Paa da aziedilerek srgiine yolland. Bir adamn ge de olsa tari}) sahnesine kmas btn bir milletin kendisine gelmesine sebep olmutur. Gen Valide Sultan'n eli bunca ba zerinde tesadfen dolatktan sonra, nihayet mparatorlu~n mukadderafl zerine dm\.it. Y I R M B E N C K T A P 1308 larn Richelieu's olan Kprl'nn de btn meziyeti milletinin tvbesine olan inanc, btn saadeti de Trkiye'nin gerekten ynetilmeye ihtiyac olduu bir anda Hkmet'in bana arlmasyd. Bir yl nce olsayd o da olaylarn ve insanlarn umumi ak iinde ezilip gidecekti; bir yl gecikseydi artk imparatorlukta kurtarlacak birey kalmayacakt. Olaylarn uygunluu sonucunda meydana gelen tarihler, filozof tari,hilerin Devlet adamlarn deerlendirmesinde pek nemli yer tutmazlar. Tarih sahnesine ktklar yllar, onlarn adlarna yaplan haklln veya hakszln en belli bal un~ urlardr. Siyasi zaferlerde Tanr, tahmin edildiinden daha fazla olarak kendine pay brakmtr; kader'in arsndan nce ortaya kan, bir musibet, an en nemli ~.nnda gelen ise by'k adam olur. Il

Kprl Mehmed Paa'y o zamana kadar hibir ey yce iktidar iin aday gstermemi ve erefiyle fakat ksr grevieric geen yetmiiki yl onu Devlet'in faal ilerinden srm gibiydi. Ailesinin Fransa mene!i olduu sylenmitir; bu iddiay don!ayacak veya yalaniayacak hibir delile raslanmamtr. O sralar Fransa'da hkm siiren din ve rk hareketleri yznden onun ailesi de dier pek ok aile gibi vatann terketmi, talya zerinden Arnavutlua gelerek orada yerlemi olabilir. Kpriii'nn babas evini 'c eyasn Arnasya'dan pek uzak olmayan verimli bir ovaya tarrt. Aile ad olarak ald kyn ~d Kpr idi; bugn ayn yere, mparatorlua bvUk Devlet adam veren bu ailenin adna hiirmeten Ve1309 zirkpr denir. Karadenize dklen Kzlrmakn iki kk kolu zerinde, ulu bir dan eteklerinde kurulmu olan Vezirkpr, sular, tahl, armutu, elmas, zm, kirazlar ve koyun postu ite mehurdur. Karadeniz yolu ile babasnn otlak ve bahe rnlerini stanbul'a pazara gtren Kprl Mehmed Paa, Saray vekilharlarnn gzne girmi, Saraya a yama olarak alnm sonra aba olmutur. Bir Arnavut oban gibi cahil olmasna ramen, zeks ile ada Sadrzam Kara Mustafa Paa'nn dikkatini ekmi, yeni girdii orduda kademe kademe ilerleyerek mirahorlua kadar gelmiti. Karklk iinde geen o yllar, garip bir tesadf eseri olarak onu daima Saraydan uzak tutmutur; kh Kudsde, kh am ve Trablus'ta belerbelii yapm, btn bu nemli grevlerde doruluu ve kabiliyetleri ile dikkati ekmi, ynettii eyaletlerden geen paalara daima iyi bir intiba brakm, silerin korkulu ryas, halkn sevgilisi olmu ve istisnasz herkesin hayranln ve dostluunu kazanarak, hibir ihtirasn kskanln zerine ekmemi, bylece lekesiz ve parlak bir ekilde ihtiyar yana gelmiti. Artk snecei bir anda dehs farkedilen kiilerden biriydi. Ad Saray'da fsldalmaya balaynca, Boynueik Mehmed Paa onu am belerbeliinden alarak daha nemsiz bir eyalet olan Kstence'ye yollamt. Bu lyk olmad muamele yznden bir kenara ekilen Kprl, mparatorluu uuruma gtren anariyi seyrediyordu. Sadrzamla getirilmesi, iktidar hrs ile rpnan bir sr adam artt. Ulem takm onun iin, Okumas, yazmas olmayan bir cahil, askerler, Harpten anlamayan sivil bir yneticidir, nitekim si Vardar Pa1310 a'ya da yenilmiti; maliyeciler, <<Bu varhksz adam hazinenin an asla kapayamaz; herkes birden, Bir insana irade gc _wren kannn scakl ya ile kam bir ihtiyar; iktidara o kadar abuk ve ge kt ki, artk bu yatan sonra dnmek zorunda olduu meza a iner diyorlard. lll Kpriii'nn ilk davranlar, ekememezlik ve tanmamazlktan ileri gelen btn bu dUnceleri haksz kard. Daha ilk gnlerden nemli servet karlna sebep olan rvet ve zirnnete para geirme olaylarn nledi ve altn sikkeleri tekrar piyasaya kararak tccara gi.iven kazandrd. Halefi Boynueik Mehmed Paa'nn servetini yamalamak isteyenlerin srar karsnda,

eski Saddizamn idam edilmesine ve servetine el konulmasna Padiahn nezdinde iddetle kar koydu. ktidara getikten birka gi.in sonra snni mslmanlar ile rakipleri derviterin ve sofularn arasmda patlak veren olaylar bastrdktan sonra, btn kat mutaassph.r bir gemiye daldurarak Kbrs'a srm. ti.i. Din uruna nefse eziyeti ok vahi bir 5ekilde uygulad iin Trk adyla anlan bir gezgin dervi, elbiseleri, atal,' ka, gm takmlar, sanatlar, kumalar, musikiyi, raks hep insanolunu felakete gtren eyler olarak tanmlyor, bunlarn te:k olunmasn istiyordu. Bu lgn adam, Jean-Jacques Rousseau'dan ok daha edepsiz bir dil kullanarak medeni duruma lanetler yadryor; fakat onyedinci yzyl hristiyan Hak a~klar yanlmazl iinde ilave ediyordu: Ancak bir 1311 defa doru yola gelen, takdis edilen kii, gizlice sefahalin her trlsn yapabilir. Onu ldrerek halkn gznde bir ehit yaratmaktansa, Kprl onu srdrmeyi tercih etti; slamiyetn pritenleri saylan sofulara kar kan snni mslmanlarn partisinin Sadrazam tarafndan takip edilmesine itiraz eden eyhlislam grevinden azledildi. Maa datlna gn yenieriler tarafndan evinin camlan talanan d~fterdara, Benim gibi sabrl ol, ta ki sabr bize gereken gc versin; asilerin krd camlar yenile; beklediimiz gn gelecektir demitir. htiyarlarn siyaseti olan vakit kazanma, kuvvetin paralayamayacan andrmt. Asiler, Sadrazarnn arkasnda, en gl vezir olan kamuoyunun birletiini farkediyorlard. IV ran elileri bar fidyelerini getirdiler; Almanya lmparatoru I. Leopold mtarekenin yenilenmesi teklifinde bulundu; sve Krah Gstav, Ruslara kar Kprl'ye ittifak teklif etti. Ruslarn tabii dman olan Lehlilerle anlamas karlnda Kprl bu teklifi kabul etti. L6!hliler ise, Padiahn toprakarnda yaayan btn ortodoks tebaay ayaklandrmay hedef gden bir Rus komplosunu haber verdiler. Sadrazam be silahl mslmana karlk, bir silahsz Rum 'un dt o devirde bu komplonun gszln anlad. mparatorluun gneyinde Venedik ile olan muharebelerin btn dikkatini ve gcn gerektirdii Dr anda, Lehlilerin kuzey'de onu srklemek istedikleri gereksiz bir sava kahul etmedi. Fransz soylularnn dini ve valyevari 1312 bir arzuyla Venedik iin Girit'te savamak zere XIV. Louis'ye yaphklar baskya ramen, Trkiye'nin kmesinin, Fransa'nn ezeli dman olan Avusturya'nn nfuz kazanrr.asna sebep olaca endiesine gvenerek, bu lke ile I. Franois'den beri devam eden geleneksel dostluu devam ettirmekte bir zorlukla karlamad. V nar Olay'nn yaratt halk dalkavuklar yine deh- et havas yaratarak sahip olduklar nfuzu arttrmak iin gizli toplantlara balamlard. Kprl Mehmed P&.a, eyhlislama giderek, yapaca btn ileri ncec. itn meru klan bir fetva almak istediini syledi. Buun neye yarayacan soran eyhlislama, Eer bir

gn dzenin dmanlar gelip sizi, halefleriniz gibi, ayartnaya veya korkutmaya ahrlarsa, bu fetva Parliahn nnde sizin benimle biriik olarak Devlet'in selameti uruna altnz _gsterecek bir sadakat akti olacaktro dedi. Bu yaknlktan memnun olan eyhlislam, gvenle istenen fetvay verdi. Bu fetvada btn isyanlarn yaatcs olan spahilerin datlmas da vard. Eski isyan arkadalarndan ayrd yenierilerin bana geen :...prl, birlikler ve toplar ile sipahilerin kiasm sard. Gn aarrken Saray'a arlan btn Devlet k.vvetlerinin ter.silcilerine Padiahn bir hatt- erifi okundu. Padiah yle diyordu: Taht'a ktm gnden beri sipahiler itaatsizlik etmekten, bana ve Devlet'in erefine mecbur olduklar saygy gstermernekten vazgemediler; bundan dolay Sadrazam'rr.' onlar imha etmekle rrevlendirdim: sadk olanlar sa'drazam'ma yardm et1313 ~inler. Asilerin balar yakalanacak ve kafalar vurula. caktr. Tedbirler alnm, listeler hazrlanm, sulular tespit edilmi, karlan fetva ile btn otorite eriat yasalanna balanmt; gece devriyesinden dnen btn elebalar Sadrazarnn ve yenieri aasnn eline dm, cellatJara teslim edilmiti. Aralannda Cebeci Kilyas Halil Aa, banabeyinci Mustafa Aa'nn da bulunduklar atm kelle, iki yl nce Padiahn asilere teslim etmek zorunda kald adamlarn atld kafesli pencereden dar frlatld. Padiah, sulularn zafer kazandklan yerde ocukluunun zaafn ve maruz kald bakaretierin intikamn alm oluyordu. Otoritesi bir zamanlar teslim olduu yerde, intikam alnm ve dehet verici bir ekilde geri geliyordu. Taht'n tarnamiyle kendine gelme saati atnca, mehul ve ekingen I<prl, mslmanlara Tanr'nn intikamn almaya gelmi, adaletin kle olarak gzkt. Harem zerindeki etkisine gvenen ve gemi zamanda baz isyanlara ad karan eski Sacirazam Siyavu Paa, srgnde geen zaman iinde yeniden glenmeye balaynca Kprl, perde arkasndaki sulular da cezalandracana bir rnek vermek zere onu da idam ettirmek istedi. Annesinin etkisiyle bu idama iti az etmeye kalkan Padiaha, Madem ki, aramzda mevcut btn anlamalara ramen, selametiniz iin gerekli grdm eyi yapnama engel oluyorsunuz, buyrun mhrleri aln! dedi. Bunun zerine IV. Mehmed, Lala, istediini yapmakta serbcstsin; emellerine aykr gelen btn balar sana veriyorum diye cevap verdi. Tehdit, Siyavu Paay uzaklatrmaya yetti. F: 83 1314 VI Bylece ierde dzen salamnca, orduyu ve donan~ may yeniden tekilatlandrd, iradesi sayesinde genliinin sava gcn bulmu bir halde, ordunun bana geerek, donanma bir yandan ilerlerken, o da karadan anakkale kuatmasn kaldrmaya gitti. Kadrgalar zerine bindirilmi yenieriler, Venediklilerle ilk karlamada gerileyince, Kprl sahideki toptarla kamaya alan Trk gemileri zerine ihtar .atlar

yaptrd. Venedik amirali Mocenigo'nun kadrgas, amikkale hisarndan atlan bir glle ile tam cephaneliinden vuruldu ve denizin dibini boylad. Boazn her iki tarafndan alan ate arasnda kalan ikiyz Venedik kadlligas ate ald. Gney rzgar ile Boaz'n zerine ken kaln bir duman tabakas, i'ki saat mddetle bu insanlar, gemiler, ateler, rzgar ve dalgalar arasnda meydana gelen mcadeleyi gzlerden saklad. Osmanl fiosu da Venedik donannas ie birlikte mahvolmutu. anakkale Boaz, sadece g::mi iskeletlerinin gzkt geni bir donanma mezarlna dnmt. Ancak Ege Denizi ve Girit yolu yeniden Osmanhlara almt. Venedik amiral gemisini bir atta batran topv Kara Mehmed'i huzuruna kabul eden Padiah: Gel benim doanmi Padiahn ekme$i sana helal olsun! Tanr senin gibi kahramanlar daima memnun etsin! diye haykrd. Onu gzlerinden pt, bandaki sarndan kard iki sorgut ona takt. Sipahileri sindirirken yararland yenierilerin korkakhn Kprl saklamak gereini hissetmedi; askerlerinin hatasn rt bas etmeyi, onlara riivet ver1315 rnek kadar siyaset d bir davran olarak gryordu, Askerlerin kamasna sebep olan Kahya ile yedi subay adrnn arkasnda idam edildi, cesetleri nefretle denize atld. Sadrazarnn inti'kamndan korkan kapdan- Derya birka kadrgayla Afrika sahillerine kat. Kprl yollad mektuplarla ona dokunmayacama dair ternirat verdi. Buyruu zerine hemen tekil edilen yeni bir filo Bozcaada'y, bil'ka gn sonra da Limni'yi Venediklilerin ellerinden kurtard. VII Kprl Mehmed Paa Limni'de iken, Padiahn muhterislerin, entrikalarndan ve halkn honutsuzluun( an bkmasndan endie ederek Saray'n Edirne'ye ta~ masn istedi. Sultan IV. Mehmed'in ava olan sonsuz meyli, bu Saray gne bahane tekil etti. ocukluundan beri ava kar byk bir merak duyan Padiahn btn mr avla gemitir. Sekiz yandayken okla vurduu bir gvercin, zamann btn airleri tarafndan vlm, bu hareket atalarna layk bir meziyet olarak gsterilmiti. Bu Padiahn bakaca hibir vnc yoktu. 1658 ylnda Erdel Kral Rakoczy'e kar tertiplenen bir sefer yznden Kprl, k ortasnda Edirne'den ayrlmak zorunda kald. Kendisine atmbin atl veren Don Kazaklarnn Hatnian' ile ittifak yapm olan Rakoczy bir yandan Sadrazam, dier yandan yiit Krm atllar ile sktrhnca, sava alannda yiizbin l brakarak Theis rmann tesine kaarak cann kurtard. Erdel ordusunda ele geirilen binlerce gen, tutsak olarak Krm'a yolland. Barcsay Bab- Ali tarafndan 5316 Erdel prensliine getirildi: Erd(J in ylk vergisi de krk bin dkaya kard. VIII Abaza Hasan Paa'nn Anadolu'da kard bir isyan Kprl'y yeniden ordu'nun bana ard. Daha nce grld gibi, bir Paann Sadrazamlktan azleoilip, katledilmesi zerine bu asi yanndaki bir avu Trkmen askerle skdar' terketmiti. Sipahilerin ezilmesi

zerine yzbin atl ile Bursa zerine yrd. Oradan Padiaha eliler gndererek, spahilerin ba dman Kprl Mehmed Paa'nn derhal aziedilmesini istedi. Sultan IV. Mehmed, Sadece benim buyruumu yerine getiren saclk vezirimi asla azletmem! diye cevap verdi. Abaza ile savamaya giden Kpriii'y ski.idara kadar uurlad. Kumandanlarndan Murteza Paa ellibin yenieri ile zerine yrd Abaza Paa ile yapt ilk vurumada sekizbin asker kaybetti. Yenilgisinden dolay kendisine hibir sz sylemeyen Kprl, stelik ikinci bir ordu ile kuvvetlerini tazeledi. Yeniden meydana gelen muharebeler sonunda Abaza Paa Frat'a kadar srld. Halep'in surlar altnda iki yzl pazarlklar yaplmaya baland. Murteza Paa, Abaza Paa'ya yollad haberde, eer Halep'i brakrsa, Kprl'nn onu balamasmn daha mmkn olduunu bildirdi. Abaza ~ehri terkederken, Murteza Paa ieri girdi. Her iki ordu ~rasnda mtareke ilan edildi. Bir barma ziyafetini bahane eden Murteza Paa, Alaza'y bir mUfreze atlyla: 1317 Halep'e davet etti. Ziyafet esnasnda her konuun yanna ehrin ileri gelenlerinden biri oturtulmutu ve bunlarn hepsi yanlarodakini uygun bir anda katietmek em. rini almt. Yemen sonunda su verilmek bahanesiyle yaplan bir ia:et zerine Alaza Paa ile otuz kumandan katledildL Diktatrlkle ynetilen Devletlerde karlalan lazin bir tertip sayesinde, isyan ihanetle yok ediliyordu. IX an artk efsanelemi kahraman, Girit fatibi Deli Hseyin Paa, bunca yl kan dkt Kandiye'den arlarak, Devlet'in gveni iin deil de, Kprl'nn kukular zerine feda edildi. Deli Hseyin Paa fetihleri sayesinde ykselmiti, byle bir cinayete layk deildi. Yeniehir'de basit bir oduncunun ocuu olarak dnyaya gelmi, IV. Murat de\'rinde Saray'a baltac olarak alnmt. ran elisi Padiaha, armaan olarak ba. kentteki hiitn pehlivanlarn bkemedii bir yay getirmiti. Kzlaraasnn odasna odun getiren Deli Hseyin, tesadfen orada asl olan yay grmt. Odada tek bana olmasndan cesaret alarak yay emi her iki ucuna kirii geirmeyi baarmt; sonra kzlaraasnn ayak sesini duyunca, yay gerili olarak odada brakm ve kamt.. eri girdiinde yay gerili olarak bulan Kzlaraas akna dnmt. Hseyin sorguya ekildiinde, hatasn itiraf etmiti; bu itiraf talibini deitirmeye yetti. Kendisi de gl qir oku olan Padiah, kendisinden daha giilii bir okuyla karlat iin onu ilsanlara 1318 bomu, yanna alarak imrahorlua kadar ykseltmiti. Savamakt: gsterdii maharet ve talihi ge!isini tamamlamt. Odu onun adndan bakasnnkini bilmezdi. ki defa Sadrazamlk iin teklif edilmiti. Kprl, bu ukeri dehann kendi siyasi kudretini glgdeyeceinden ekinmiti. ekememezliine ramen, kam~oyunun tep, l isinden ekindii iin oni. Kapdan- De!"yala getirmiti. Donanma hazinesinde duyulan belirsiz zirnnete para

geirme itharnlar nefretini ortaya karmak iin ge. rekli babaneyi verdi. Hemen Padiaha haber verdi; uysal Padiah, Deli Hseyin Paa'y huzuruna ararak cna bir hayli hakaret etti. Yedikule atosuna kapatlan Hseyin Pta, iki gn sonra parlak annn kefaretini 11ankr bir lmle dedi. Bu idam Kprl'nn tek kusuudur; belki, Deli Hseyin Paa'nn amndan istifade etmek isteyen bozgunculann onun kiiliinde bir nder bulmasndan ekinerek byle harel<et etmi; belki de mparatorluk iinde tek byk adam olmak gereklilii yznden onu feda etmitir. Diktatrlkle ynetilen Uevletlerde bir Devlet adamnn ruhunda vicdan ile siyaset birbirilerine yle karmaktadr ki, tarihiler bazen dev olan eyi su, su olan da dev olarak gstermilerdir. X Sonradan ann tarihisi olan air Aibdi Paa Ye. men'e belerbei olmutu. Suriye'de dalarda yeniden faaliyet gstermeye balayan Drzi nderleri Kprlr: n kumandan Ali Paa tarafndan tcmizlcnmiti. 1319 Tuna zerinde Rum asll Mihnea, rahipler tarafn. dan kendisini Eflak aridk setirmi, btn eyaleti Trkler aleyhine ayaklandrmt. Knmllardan, Lehlilerden ve Don Kazaklarndan oluan bir Imparatorluk ordusu onu Ya Kenti civarnda kstrm, onbebin ta. raftarn kltan geirmiti. Mihnea aresiz kalarak, hala onu destekleyen Erdel Prensi Ra.:koczy'nin yanna snmt. Muhteris Rakoczy'nin Avusturya'ya snma hakk tannmas, Kpr'l ile Avusturya elisi arasnda, sonu savala bitecek karlkl sulamalara sebep olmutu. O zamana kadar Osmanl diplomatlar mtareke artlarna sonuna kadar sadk kalmlard. Rakoczy'nin Avusturya topraklarna yapt seferler iddetle engellenmiti. Zaten Erdel'lilerin Trkler aleyhine ayaklanmalarnn bir sebebi de buydu. Yenilen ve Tahtndan edilen prensin yerine Alman generalleri Macar kaleieini ve kentlerini ellerine geirmeye balar..lard. Kendini hakarete uram kabul eden Budin belerbei Varadio (Grosswardein) kalesi zerine yrd. Alnmaz olarak hret yapan kale Belcrbein nnde fazla dayanamad. Bu fetibe tank olan Osmanhvakanvisi oray yle anlatmaktadr: Surlar o kadar yksekti ki, kular bile zirvesine kamazlar; hendekleri de o kadar derindi ki insan dUneesi bile oray amav hayal edemezdi. Almanlarn bu oyalamasndan istifade eden Ruslar, Krm'a saldrmak i-in Don Kazaklarn kendi taraflarna ekmek iin kkrtyor!ard. Ruslarn bu dal&erelerini haber alan Krm Han, Ruslar bezdirrnek iin krkbin atiy yola kard. Kumandan Fera Be, Ruslarn nc kuvvetini Aral kylarnda perian etmiti. mo Yetmibin Rus bu bo~unun cn almak zere yakla~ yordu. Krm Ham Mehmed Giray kalabalk atl kuvvetiyle Rus ordusunun zerine t; Moskoflar bozkr zerinde otuzbin ,l braktlar, bir o kadar da Krm Han'n& tutsak dt, Lehliler, stanbul'a eliler gndererek. ortak . d~ manlarna kar Trkiye'nin elde ettii zaferi kutladlar. Ruslar da B3b- Ali'ye eli gndererek Knmllarn salcimlarndan

ikayet ettiler. Kprl Mehmed Paa cevaplarnda daima yuvarlak konuuyor, talepleri saV"sakhyordu. Avusturya jle muhtemel bir savan belirtileri, onu Osmanl kuvvetlerini sa~tmaktan engelliyordu. Ceza. landrmay baka bir zamana brakt~ eski asilerden Sidi Ahmed Paa'y Budin'den a~rd ve Macaristan Seraskeri Ali Paa'ya bu asinin kellesini yollamasn istedi. xt Kprl tarafndan tevik edilen bir Lehistan-Krm ortak se.feri, Azak'ta bu sefer Ruslarn tarafnda yer alm olan yirmibin Kaza~' ortadan kaldrd. Kuzey tarafndan ok ak olan mparatorl"!u iyi savunabilmek iin Kprl, biri Don nehrinin aznda Seddlislam adnda, ikincisi Dniepr kylarnda, ncs, ayn za. manda tabi devletlerin iinde en kalabalk, soyda fakat en dikkafal olan Krm'a da hakim olmak gayesiyle Dniepr ve Don arasnda, drdncs de, zaman zaman sel gibi ordularn gneye aktklar Hazar Denizi ile Karadeniz arasnda olmak zere son derece gl kaleler ina ettirdi. 1321 Venediin bir daha mparatorluun kalbine yapabilecei herhangi bir saldnsn daha banda nlemek iin anakkale Boaz hisariar geniletildi ve kuvvetlendirildi. Btn bu iler bittikten sonra, Varadin'in alnmasndan dolay ikayetlerini bildiren Avusturya elisine, Etendim olan arslan hibir eyden ekinmez; isterse btn hrstiyan gler bjrlcerek denizden ve karadan gelsinler ve kuvvetlerini denesinler. yice yalamama ramen Padiahmn Tahtn ve Hz. Peygamberin dinini yeniden yerletirmek iin yeter derecede yaadm. XII Zihni snerken en parlak nlarn sayordu. Geen yllardan iyice ken ve ana doyan Kprl, lmn kendisini kederlendirmeden hayatnn sonuna yaklatn hissediyordu. Ona bir baba gibi sayg gsteren Padiaha yalvararak lm deinin yannda onunla gizli bir konuma yapmasn istedi. Bu giz1i grmede ona uzun uzun siyasetinin esaslarn anlatt: ocukluunuz srasnda gelen btn felaketler kadnlarn Hkumet zerindeki etkisinden ileri gelmitir; onlara kalbinizi an, ama siyasetinizi asla; avareliin askerlerinizi bozma~ndan ekinin; ite isyanclarn korkmas, dta da gf.vurlarn sayg gstermesi iin sk sk ordunuzun banda bulunun. Hazineye gelince, onun bo katmasna asla msaade etmeyin, zira bu kadar geni bir imparatorluun drt bir ,Yanndan daima bir felaket gelebilir; fakat dolu bir hazine ve itaat altna alnm bir miltetle onarlnayacak felaket yoktur. Gen Hkmdannn hafzasna ve kalbine btn te<7riibesini akltktan sonra huur iinde gzlerini yum1322 du. Devlet'in bana yetmiiki yanda gelmi, ancak be vl o grevde kalabilmiti; fakat o be yl Trkiye'yi yeniden diriltmeye yetmiti. XIII Kprl Mehmed Paa son nefesini henz vermiti ki Padiah, olu Kprlolu Ahmed Paa'y Edirneye ard Bu, yirmialt yandaki gen adam stanbulda Kaymakamlk grevindeydi. Sultan IV. Mehmed sanki bir miras, devreder gibi, Devlet in mhrlerini ona ver.

d. (1 Kasm 1661) Kprlolu Fzl Ahmed Paa doutan babasnn mizacna ve eitim grmemi dehsna sahipti; stelik tabiatn verdii meziyetleri arttran salam edeb ve siyas bir eitimden gemiti. Sadrzamln defa vera set takp eder gibi el deitirdii bu ailenin tarihi o yirmiyedi yl boyunca mparatorluun tarihi ile adet akmaktadr. Fzl Ahmet paa Kprl iinde en bydr. Milletler adsz olarak tarihe geerler, gelecek nesiller iin onlar yeniden dirilten ey sadece birka bvk adamn addr. XIV Adarn beraberce hkm srdkleri Hkmdarlarn devrinde byk eserlere koyan Devlet adamlar iinde Kprlolu Fzl Ahmed Paa'ya en fazla benzeyen byk ngiliz Devlet adam, Pitt'dir. Ayn onun gibi taht zerinde silinmi bir Hkmdarn yannda hakim bir ekilde saltanat srm; onun gibi, kendinden sonra gelecek olu iin hereyi hazrlam bir ba1323 bann dehasn ve eserlerini genliinin baharnda devralmt; onun gibi bacbasnnkine e, fakat onunkinden farkl bir dehaya sahip olmutu; onun gibi, sadece ynetmek iin yaad; kiisel tek ihtiras, milletinin ze. rinde otorite kurmak ihtiras, lkenin savunmas, H. kmdarhn bykl olmutur; yine onun gibi, ge~ yanda ve eserinin zirvesinde lm, asla gzden d~ rnemi, lkesinin dmanlar iin ac bir hret brakm, fakat hem ngilizler, hem de Osmanllar onlar vatanseverlik kavram ile bir tutmulardr. Fazl Ahmed Paa'nn hemen hemen hi ocukluu olmamtr; Trkiyede yksek mevkilerde bulunan adamlarn eninde sonunda gzden dtklerini ve mal. Iannn gasp edildiini bilen Kprl Mehmed Paa, olunu byle bir sonutan kurtarmak iin onu mevkice daha nemsiz fakat tehlikelere daha az maruz olan ulema snfna sokmutu. Onun ilerde sivil kadlk veya mftlk yapmasm istiyordu. ocuun e~itimi oR nce balam ve kendisi okumad iin e~itimin deerini ok iyi bilen babas kadar sert olmustur. Gen Kp~ rl'nn istidad da bunca ar dersin iyi haznedilmesine yol amt. Din bilgisi, er'i hukuk, siyaset, hitabet' tarih, iir ve edebivat, Arapa, Farsa, Trke ve hal. yanca lisanlar zekasn besliyor veya hafzasn sslyordu. nsann benliine dnce giiveni ve ship al. hnh veren fikir olgunluu ve sttip zarafeti hakknda durmadan pek ok kitap okumutu. Zihninin sade zevkleri uruna yaplan bu alma ve hevesler erken yata davraniarna ve yznn hatlarna yle bir yumuak dnce ve arlk mizacnn damgasn vurmutu ki etrafndakilere saygy zorla deil de ilham eder-..k duyu~yo-du. D grn vaktinden nce olgunlatnn bir deliliydi. Boyu uzun ve heybetli olup, bir az ne doru eikti; aln geni, gzleri iyice ak, teninin rengi ktphanelerin glgesinde yaayan insanlarnki gibi beyazd; tavrlar mtevazi, uygun ve zarifti, babadan grlen kyllk ve kabalk oulda kaybolmutu; Sadrzamn olu Unvann hatrlatmaktan ziyade unutturmak ister gibi bir hli vard. Kendisine retilen felsefeye sk skya bal kalarak fazilet ve n gibi gerek ve deimeyen

deerlere nem verir ihtiras, ehvet, para gibi kaybolmaya mahkm deerlere hi itibar etmezdi; fedakrl herkese bir rnek olacak kadar yce olup, kendisine hediye verilmesini bir hakaret sayard. Kaide ve dzeni, hiddet veya ihtirasn tesiriyle deil, grevi icab sever, babasnn devrinde de Divann siyasetini lekeleyen idamlarn leti olan avular ve sipahileri hi sevmez, milletinin kar urunda, akl yolu ile dzeltilemeyeceine inand eyler iin ancak ceza verilmesi gerektiini sylerdi. Kprlnn hocas Osman Efendi ona faziletlerini devretmiti. Sultan IV. Mehmedin taht ve imparatorluu emanet ettii adam ite byle birisiydi. Beiinin etrafnda dnen karklklardan yorulmu, bir sadrzamn vesayeti altnda gven ve huzuru bulmakta mesut olmu, kendi zevk, elence iinde vakit geirirken sadrzam tek bana btn zorluklara gs germi, bir Trkmen ocuu gibi kendini avcla adam olan bu padiah, siyasetinden ziyade igdsyle hareket ede. rek tek bana hkmetmeye karar vermi bylece devletin getirdii korkun sorumluluklardan ve karklklardan kurtulacan hesaplamt; fakat seimlerinde doru ve tavizsiz davranarak, sadrzamlar semeyi ve U24 1325 onlar desteklerneyi renmiti. Kpriil ad, onu tayann meziyetlerinden bamsz olarak, ona ilahi bir tayin, taht ve hanedam iin mutlu bir iaret olarak grnyordu. xv Fazl Ahmed Paa bu kehanetlerin hi birini yalanci karmad. O kadar gen olmasna ramen Krtler ve Dziler zerine yapt birka sefer ve nihayet son defa stanbul'da kaymakamlk grevinde bulunmas, babasnn rnek olmas ve onun ile yapt konumalar kadar, onu devlet meselelerine altrmt. ekinmeden balayc olmak iin kendisini nce gayet sert gstermekle ie balad. Hissettirmeden mparatorluun kanl yaylarn gevetmek istiyor, fakat yumuaklnn zayflk olarak kabul edilmemesi iin byle davranma'k zorunda olduunu hissediyor, ilerde deitii vakit mparatorluun da saygda kusur etmemesini arzuluyordu. Kprl Mehmed Paa'nn dman olan bamabeyinci Deli Hafz, Sadrazarnn cenazesi evinin nnden geerken ar bir ekilde sevincini gsterdii iin Ahmed Paa tarafndan Kbrs'a sriild. Son devirlerde meydana gelen baz idamlar Divan toplantsnda sulamaya kalkan eyhlislam'a bu idam fetvalarn kimin imzaladn sorunca, eyhlislam, ben imzaladm, fakat kendi sonurodan korktuum iin byle davrandm dedi. Sert bir ekilde kan Fazl Ahmed Paa, Efen. di, Tanr yerine bir vezirden korkmak senin gibi bir din adarnma yakr mt? diye sordu. 1326 XVI 1327 si gibi daima Osmanlarn yardrnma koan Krmllar, Ali Paa'nn ars zerine krk bin atl yollamlard.

Hermanstadt ve Tenr~~var _yaklmaktan ancak Trkiere zorla balatlan savan tazminat olarak iki yz Lin dka al P fidyt: vererek kurtuldular. Erdel taht ?l:rindc gz!.! olan Kemeny, Avusturya tarafmdan dola).l eki:de desteklenmesinden cesaret C'larak Ali Paa ile Krmllarn ekilmesinden sonra yeniden lkeye girdi. Bir yl nce Rakoczy'nin, Ali Paa'nn kumandan Kk Mehmed Paa nnde yenilmesi g~bi, Kemeny de Paa'nn atllar altnda kalarak can verdi. XVI Her ey, yaknda istemeden iki imparatorluun atacan gsteriyordu. Kprl yaasayd bu sava Venedik savann ve Girit'in fethinin sonuna brakmay tasarlard. Genlii ve tecrbesizlii ile harerne yah babasndan dc.1ha az sayg ilham eden Fazl Ahmed Paa sabr yznden sulanyor ve mutlak otoritesi ikayet konusu oluyordu. Kendi eseri olan Defterdarn ~zledilmesini haznedemeyen Valide Sultan, bir ihtiyara sayg gstermenin erefli olduu kadar, kibrinden baka bykl olmayan bir gence ayn saygy gstermenin o kaqar alaltc olduunu oluna telkin etmeye alyordu. Padiah Uzerine etki kurarak hkmetmek iin cariyelerin cilvesinden, eyhlerin dualarna kadar her eyi deniyordu. Bit gn Sult:m IV. Mehmed Edirne'cl!'! Gl Camii" n~n nnden. atla geerken ierde ok mehur bir va. zin konutuunu duyunca, kutsal konumacy kar1228 11amak iin atndan indi ve camiye girdi. Padiahn ieri girdiini gren vaiz birden konuma konusunu dej! itirerek, dolayl ekilde padiaha hitap etmeye balad; Kur'an- Kerim'den birka satrla demek istediini anlatmaya alt. Biz seni peygambere halifelik ede~. in diye yeryzne yoll~dk; u halde sana emanet et. tiimiz insanlar adil bir ekilde bizzat kendin yargla. Padiah, annesinin tavsiyelerine uyarak bir seferinde ava gitmemi, halkn ikayetlerini Sadrazama anlatt kkn iinde kafes arkasna gizlenmiti. Fakat huzura gelen hristiyanlarn yasalann aksine mslmanlara has elbiseler giydiklerini grnce hepsini iddete cezalandrmt. Otoritesini bylesine alaka ve vahice kullanmas btn Edirne'yi telflandrm, bizzat padiah ile annesi, byle ellerdt; kalan mparatorluun cehaletin ve zulmn tesadfne deceine inanmlardr. Tarhan Sultan Gen Kprl ile hant. Faz! Ahmed Paa da, Valide Sultan'n srda amizfde'ye .bir hayli ltUfdr davrand. Saray'a etki eden bu kiinin ittifak t.tmesi iktidarn Sadrazarnn ellerinde mutlak ekilde toplanmas ile sonuland. XVIII Durmadan maliyesini ve tersanelerini kemiren savatan bkan Venedik, gizli ajan Ballarro vastasyla el altndan Edirne'ye yaklama ortam ~myordu. Bir kara sava karmaya niyetli gibi gri.inen Almanya nn davrann dikkatle izleyen Kprli.iolu, Venedik (umhuriyeti ile Girit'i paylamaya ve o tarafta bar yaparak kuvvetlerini kara tarafna ekmeye hazrd1. Sakz Adas sularnda Venedik ve Osmanl donanmalarnn atmas beklenmedik bir anda gizli grmeleri

kesti. Bb- li ile Avusturya arasnda Erdel yznden srdrlen grmeler ise, imdiye kadar mtareke ad altnda be defa uzatlan barn 1662 ylnda kesin olarak bozulmas ile sonuland. Bb- li, Erdel prenslerini atama yetkisinden hi bir surette vazgemiyordu. 16 Mart 1663 gn, kaynbiraderi Merzifonlu Kara Mustafa Paay stanbulda kaymakam olarak brakan Kprlolu Fazl Ahmed Paa, ordunun bana geerek Edirneden hareket etti. Padiah, sadrzamn Edirne'nin dna kadar uurlad, gsterili bir trenle Sancak- erfi ve kabzas mcevher ili bir klc verdi. Fzl Ahmed Paa'nn iki kardei Mustafa ve Ali Beler aabeylerinin yannda yryorlard. Peleriden giden ordu, Tuna ile Savann birbirlerine kart tepelerin eteklerinde ko. naklamak zere ar ar ilerlemeye balad. Avusturya mparatorluu babakan Sagan Dknn tam yetkili adamlar Goes Baronu ile Edirne deki Avusturya temsilcisi Reninger son defa bar kurtarmak iin Kprlolunu Belgradda bekliyorlard. Sadrzam onlar souk fakat nezaketli bir ekilde karlad; fazla bir ey konumadan elileri yanna alarak, Osmanl ordusuna btnyle hkim tepelerin birinin zerine kard. Trk ordusunda yzyirmibebin seme asker, yzyirmibe sahra, on iki kuatma topu, altm bin deve ve on iki bin katr vard. Bozkrlar darmadan eden yzyirmibin kiilik Krm svari ordusu da bir yandan ilerliyordu. Krmllarn banda Hann olu Ahmed Giray bulunuyordu. Byle gl bir orduF : 84 1329 330 nun bir de Kprl adnda birinin eli altnda olmas dman fevkalade rktyor, en mkemmel bir diplomatn yapaca konumadan da!ha fazla etkiliyordu. Bu hava altnda grmelere. balad. Kprlolu Fazl Ahmed Paa geri ekilmek iin, bir zamanlar Avusturya tarafndan kabul edilmi olan Kanuni Sultan Sleyman'n artlarnn, yani Bab- Ali'nin Erdel zerindeki himayesinin, Avusturyallar tarafndan ele geirilmi baz Macar kalelerinin iadesinin ve uzun zaman Avusturya tarafndan deneri fakat son zamanlarda savsaklanan otu~bin dka altnlk yllk verginin yeniden verilmesinin kabul edilmesini istedi. Tam yetkili eliler ilk maddeler zerinde anlatklarn ancak byk bir imparatorluun am ile bada. samayacak olan son maddenin Sagan Dk tarafndan nasl karlanacan bilmediklerini ilave ettiler; bar adalet, hrmet ile kurtarabileceklerini ama tabi olma anlamna gelen bir zillet ilc asla anlamaya yanamayacaklarn da belirttiler. XIX Fazl Ahmed Paa, orduyu Osiyek'e kadar gtrd; orada Budin Belerbei ve Osmanl ordusu nc kuvvetleri kumandan Ali Paa ile ayn Avusturyal eliler arasnda grmeler yeniden ald. Ali ile Mehmed Paa'lar, Uyvar kalesindeki For.gacs ve Palfy'nin ordusuna saldrmak iin Viyana'nn cevabn beklemediler. Otuz bin Macar, Trk ordusu ile nehir arasnda yok oldu gitti. Kont Forgacs elinde kalan kuvvetlerle

Uyvar'a ekildi. Kumandan Palfy maiyeti ve iki askerden bakasn kurtaramadan kat; bandan sonuna 1331 kadar sava ynetmi olan Sadrazarnn nne binlerlerce kelleden meydana gelmi piramilter yld. Yz yirmibebin Krm atis akam zeri Osmanl ordusu:. a kavutu. Kuanda klc, haneri, srtndaki sada, zerinde krk yakal altn ilemeli bir kaftan, banda sarnur krk ile Ahmed Giray erilerinin ortasnda, en parlak devirlerindeki Aksak Temir'i hatrla. tyordu. Fazl Ahmed Paa bu muazzam kalabal Uyvar kalesinin drt bir yanna pay etti ve btn saldr planarn hazrlad. ehirin Macar ahalisi, kale surlar. nn yksekliine ve kalnlna ramen kumandanlar Pio ile Forgacs' teslim olmaya zorlad. O zamana kadar alnmaz diye hret yapan Macaristan'n en nemIi kalelerinden biri olan Uyvar'n fetbedilmesi btn Almanya'y hayrete ve kedere drd. Bu zaferler Kprlolu'na, otoritesini arttrmak iin kendi ordusunda kkl bir deiiklik yapma cesaretini verdi. Valiele Sultan'n samimi srda amizade, Sadra:?. am bir dosttan ziyade kskan bir gzleyici olarak takip etmi, Kprlolu'nun ilk yenilgisinde onu Sadaret'ten drerek yerine kendi kaynbabas brahim Paa'y geirmek zere Valide Sultan ile ibirlii yap. )Ordu. brahim Paa, o srada Fazl Ahmed Paa'nn ordusunda bir kumandand. Bu tertibi haber alan Ahmed Paa hemen padiaha bir mektup yazarak, eer Sadaret'ten indirilecei haberi, yerine Sadrazam olacaklarn iddia ederek vnen hainlerin ba vurularak yalanlanmazsa, itibarnn kaybolmasnn ordu iin felaket olacan hatrlatt. Annesine dammayan Sultan IV. Mehmed, Kpriii Ahmed Paa'ya verdij cevapta mparatorluun se1332 lametinden baka bir ey dnmemesini istedi. Bu cevabn geldiinin ertesi gn amizade ile su ortaihrahim Paa'nn kafalan vuruldu; ordunun byk tasviibini gren bu idam olaylanndan sonra Edirne'ye yollanan hainlerin kelleleri bir defa daha Kprl Ahmed Paa'nn padiahn kesin desteine sahip oduunu onaylyordu. Kendi nfuzundan endie eden Tarhan Sultan annelik nvan arkasna snarak durumu kurtard. xx Bu arada Erdel prensi Apafi taraftarlar ile Trk ordusunun himayesine snnaya geldi. Prensliin kendisine verileceini hesaplayan Erdeili bir soylu olan Haler adnda biri de Apafi'nin arkasndan Sadrazarnn yanna gelmiti. Kpriii Fazl Ahmed Paa, Apafi'yi kmseyerek karlad, Haller'in kafasn vurdurdu ve cesedini nehre attrd. Uyvar'a komu olan Lewenz, Novigrad, Neutra, Freystad, Schintau gibi kaleler birer birer Trklerin etine geti. Moravya ve Silezya'ya yaylan Krm svarileri dnlerinde binlerce tutsak getirdiler; ellerinde kl ve meale tayan Trk aknclar Olmtz'dei mil ieri girerek Dietrichstein ve Liechtenstein prensliklerinin topraklarn yakp ykt; orala dan toplanan on bin tutsak Uyvar pazarnda satld. Bratislava kalesi yksek surlarnn zer-inde on iki zengin kynn

yamalanp, yakldn seyretti. Krm aknclarmm gtt binyz araba dolusu kadn ve ocuk ile seksen bin Macar Rumeli ovalarna veya Krm bozk-riarna sriildii. niinde artk diinan ordusu kalmayan 1333 Kprlolu Fazl Ahmed Paa klamak iin Belgrad'a ekilirken, Krm ordusunu Macaristan' istihi etmek zere brakt. Ruslarla mcadele etmek isteyen Lehistan, Krmllann yardmna komas iin Sadrazamdan izin isteyince isteklerini geri evirdi ve kendisi Almanya ile sava halinde iken Lehistan'n Avusturya ile bar iinde yaamamasn, yoksa ordularn Lebistan'a da srebilcceini hatrlatt. 1664 ilkbaharnda Kprl Fazl Ahmed Paa kumandasndaki Trk ordusu dinlenmi ve glenmi bir ekilde yeniden Macaristan' istilaya ba~lad. Padiah ise, bareminin kesinden ve ormandaki av partilerinden ve.irinin baarlarn izliyordu. Bir yl nce Giritli bir Rum kz ile evlcnmiti. Girit ordular serdan Deli Hseyin Paa bu kzn gzelliine hayran olunca, onu Padiahna layk grm ve vaktiyle stanbul'a gndermiti. Trke'de ilkbahar gllerini ien ar anlamna gelen Rebia Glm adn tayordu. Sultan IV. Mehmed'in bu kara sal earlyeye kar duyduu ak, kalbinde Valide Sultan'a kar duyduu sevginin yerini almaya balamt. lkbaharda, Rebia Glm, padiaha Mustafa adno~ ilk ehzadesini verdi. Bylelikle ehzade annesi ola ak itibarn salamlatrm oluyordu. XXI Bu arada, daha derin bir istila tehlikesi karsnda kalan Almanya yedi aydan beri btn gc ile savunmak zere seferber olmutu. Demir Kazk lakab le anlan Zriny, Macarlar bir araya toplam Erdel'de ilerliyordu; Souches Kontu da Neutra zerine yr1: 34 yordu, Avusturyal generallerden Rohenloe ile Strozzi kuattklar Kanije nlerinde, ellerindeki talyan ve Fransz birlikleri ile bir istila seferini tasarlyorlard . .Btn kuvvetlerini Serinwar (Yenikale)'a yarak mstahkem mevkilerinin arkasndan Kprl'nn basksna kar koyacaklarn hesaphyorlard. Bir atma t-snasnda Strozzi ldrld. talya ve Almanya'nn bir numaral sava adam Mareal Montecuculli, Birleik Avrupa ordusunun bakumancanhna getirildi. Mur ve Sava nehirleri ile Serinwar kalesinin arkasnda kalan ta!bii bir gen6 yerleti. Fazl Ahmed Paa kale tarafndan savunulan bu geni amadka arka tarafa geerneyecek durumdayd. Trklerin sayca stnl ve azinieri Serinwar savunucularn yendi; Montecuculli'nin kumandanlarndan Thum Kontu seme bin Macar askeri ile surlarn zerinde eridi. Montecuculli ile Colignx birleik ordular ile gelip Mur nehrini atlar ve Kprlolu'nun yolunu kapadlar. Otuz, krk binlik alaylara ayrlm olan Trk ordusu Avusturya ve Fransz birliklerinin hareketlerini gzlerken hAla direnen kaleleri dryordu. Bu Trk kuvvetleri ile kar karya gelmenin malvolmas demek olduunu bilen Montecuculli, Avusturya'y evreleyen

Raab suyuna kadar ekilmiti. Peinden gelen Kprlolu, rman kar kysnda durdu. O civardaki Saint Gorhard kasabasnda, Almanya'nn yaklnasna ve binlerce insann kle olarak gtrtmesine tar. k olan Avusturya temsilcilerini kabul etti. imdi Avusturya'y tehdit eden ayn tehlike, Montecuculli ile Kprlolu'nun ordular arasndaki nis1335 betsizlik, nparatar Let?pold'u boyun emeye zorlam, t; babakan Sagan Dk, elilerin her trl artlar kapsayan bir anlama yapmalarna izin vermiti. Onlara daha mkemmef ve daha zor artlar kabul ettirmek isteyen Fazl Ahmed Paa, Montecuculli'nin ordusunun nnde Raab suyunu amak istiyordu. a. nn en iyi askeri saylan bu general, Raab suyunu aan ilk Osmanl birliklerinin cesareti karsnda hayrete dm, hatta mevkiinin ortasnda bulunan Moggersdorf kyn yenienlere kaptrmt. Askerleri ka. yor, en deerli kumandanlar Trklerin kllar altnda can veriyordu; kendisi ise mizacnn dehas icab sahip olduu soukkanllkla pskrtlen askerlerini toplamaya alyordu. Onlara kendi cesur ruhunu alad vakit, biri lorraine Dk Charles, dieri Fransz . soylularndan meydana gelen ve Coligny Kontu tarafndan ynetilen iki kanadn dzene soktu. Bu byk kumandan Raab suyunu geebilen bir avu Osmanl kuvveti zerine t, hepsini nehrin taan yatana itti. Moggersdorf kasabasna kapanan binlerce yenieri teslim olmaktansa lmeyi tercih ederek vuroa vuroa ehit oldular (*). Coligny'nin ve La Feuillade Dk'nn bin Fransz askeri nehrin kysna kadar inerek sipahileri hepsini kltan geirdiler. Kar kydan Fransz svarilerinin parlak zrhlarn, zarif miferlerini, uzun salarn gren Kprlolu ('"') Sait t- Gothard muharebesi aslnda Osmanl kuvvet leri iin bir majJlubiyet saylmaz. Z'ra Raab suyunu an cak 10 - 15 bin kii geebtlmi, yamurdan sular ta tjJ iin. dijJer kuvvetler geememitir. Hristiyanlar bunu daima byk 2ater olarak gsterirler. 1336 yanndaki Macarlara, Bu gen kzlar da kim? diye wrunca, onlarn Fransz svarileri olduunu sylediler. Bu savan sonunda La Feuillade'a s.ipahiler ile yenieriler, eUk adam anlamna gelen Fuladi adn tak. lar. Bunca kahramanlk ve gaHbiyet kaybedildi, arkas gelmeyen Saint-Gorhard zaferi sadece Montecuculli'nin ann arttrd. Hristiyan ordusunun erefi kurtanim fakat feci yenilgilerin tesiri silinememiti. Kaybettii yirmibin eriye ramen Fazl Ahmed Paa btn Macar ovalarnda muzaffer olan ikiyzbin kiiye sahipti. Saint-Gothard kasabas ve kilisesi bu gnn nemini belirten tek ant olarak kaldlar. Bunca dJ. len kan mparator Leopold tarafndan daha nce kabul edilen bar artlarnda hi bir deiiklik yapmad. Kprlolu'nun Belgrad'da istedii tarzda Vasvar Kasabas'nda 10 Austosta imzaland. Trk taraftar olan Apafi, Osmanl Devleti'nin himayesinde Erde! prensliini muhafaza edecek; Macar valilikleri Bab- Ali'ye bal kalacak, bu sefer srasnda

ele geirilen kaleler padiahn mlk kabul edile.: ek; Serinwar kalesinde Avusturya'nn yeniden inaat ~apmasna izin verilmeyecek; eli armaan ad altnda yllk vergi yeniden konulacakt. Bir sr zaferden sonra bir tek kk yenilgiyle biten bu sefer! btn mparatorlukta ve padiahn kalbinde en gzel zaferlerden biri olarak yer alacaktr. Faz! Ahmed Paa Ordu-yu Hmayfnu Belgrad'a getirdi, Macaristan ve Gney Avusturya'dan kaldrlan yz bin kle ile ayrlan Krm Ham'n deerine layk bir armaan ile uurlad. Rumeli Belerbei Kara Mt:hmed Pa~a. padiahn imzalad han anlamasn m1337 paratora gtrmek zere Bab- Ali'nin Viyana elisi olarak atand. Yz elli kiilik maiyetiyle I. Leopold'a deerli kumalar, saf kan Arap ve Acem atlar, sorgular gi!bi ,armaanla~_gtrvordu. XXII Edirne'ye gelen Kprlolu, fatih \C mparatorluun intikamcs olarak artan hreti ile kudretinin bir kat daha salamlatn anlad. Yokluu srasnda padiah, Edirne ormanlarnda vahi hayvaniara kar av seferleri dzenlemekten baka bir ey yapmamt. Vakan\'is Abdi sanki tarihi olaylar anlatvormu gibi, tkmdarn av seferleri srasnda geen btn olaylar kaydetmitir. Haseki Sultan Glm ile gen srda Yusuf, bu elence seferlerinde padiaha refakat ediyorlard. Genellikle konaklad yerlerde:r ay nda yrlr, ky camilerinde sabah namazm klar, ormanda nar altlarnda baz davalara bakar, dininin dmanarna kar her zaman sert ve kanl bir ekilde davranr ve en ufak bir pheyi sumu gibi cezalandrrd. Bir seferinde atma kt muamele yapan bir nalhantn kafasn vurdurmu, bir baka defa da ineinin }'~ vrulamagna tank olduu bir hristiyan kyly slamiyete geirmek iin zorlamt. Padiah btn bu davranlarn Abdi'ye anlatr, o hasta olduu zaman kendi eliyle vakayinameye yazar. :h. ~dm o devre yazdrmaktan baka bir grevi olduunu tamamen unutmu grnen hiikn.dar, devleti ve savala :. ynetmeyi, sanki kendisine layk olmayan :iler gibi Saray byklerine brakmt. Onun iin namaz, av ve elence bir hkmdaro yapaca tek eylerdi. 1338 XXIII Btn dikkatini imdi Girit zerine toplamakta serbest olan Fazl Ahmed Paa, padiah alarak lstanbul'a dnd, o rada Valide Sultan tarafndan bir milyon beyzbin ake deerindeki armaanlarla karland. Sutan IV. Mehmed, stanbu'da Avusturya elisi Kont Walter Von Leslie'nin getirdi~i armaanlar kabul eti. Bu arma~anlar o devrio Avusturya'snn sa. nat ve el sanayii ba!<:mridan ne durumda olduunu gz. .ier nne sermektedir. Ilenmi gm ereveler iinde adam boyutda aynalar, oluklu ayaklar veya sac . yaklar zerine oturtulmu ilenmi gm ve altndan i.brikler; kokulu sular fkrtan altn yaldzl ve kapa! havuzlar ok kollu kandiller; mercandan kaplar; tfekler; hanerler; akik tandan sehpalar; drbnler; <.ltn ilemtli Hollanda hallar; saatler; sonra Val~de Sultan'n ve hasekiterin kullanmas iin .bir sr benzer

armaanlar mparator Leopold'un T!"kler nnde t.ilmesinin . ve bar satn almasnn delilleriydi. Eliyi takip eden. Alman, talyan ve ngiliz soyluian getirilen armaanlara laykt. Bunlarn arasnda Norfolk Dk, Lord Arundel, Lichtenstein prensleri, Trautmannsdorf Kontu, Herberstein prensi, Floransal Pecori, Cenevizli Durazzo, Milanolu Casanova. Fran~ z Chateauvieux saylabilir. Roma ve Venedik'in temsilcileri hari Avrupa'nn yzelli devletinin temsilideri i copold'un elisinin deerini arttryordu. lstanbul'a dnen Fransa elisi M. de La Haye, Fransa'nn dotayl ekilde Girit'e ve Macaristan'a yarmlar yapmasndan Sadrazarnn hakaretlerine maruz kald. Fazl Ahmed Paa, Siz Franszlar bizim en ivi 1339 ,:ostunuz olduunuu ikrl srerken, sizi her yerde t:.manlar;mzn ara.o,nda gryoruz, dedi. Bu ac serzeni amda daha bir anlam kazanmtr. Napoleon'un Osmanllar atmak iin Msr'a kmas ve Erfurth'ta Ruslar'a Osmanl devletine saldrmalarn t vermesi; biz Franszlarn toplarnn Rus ve ngiliz toplar ile Navarin'de Sultan Mahmud'un donanmasna lgnca saldrmas ve imdi Rusya'ya uyarak, Kuds'deki Kutsal Yerler'in ynetiminin katolik papazlara devredilmesini isteyerek Trkiye'yi Rusya ile savaa itmemiz asl bu serzenie yeterli gereke olacak ekildedir. (Nisan 1855) XXIV Sinirli ve gururlu bir adam olan, de La Haye aya! ga kalkarak elinde tuttuu kapitHisyonlarm katlarn yere savurdu. Sadrazam onu, o zamanlar hakaret :onlamna gelen, yahudi diyerek tehdit etti. Banabeyinci yerden bir sehpa alarak elinin zerine yrd, o da klcn ekti; avular atlarak klcn elinden almak istediler. gn sonra, hatasn anlayan Sadrazam, Fransz elisini yeniden huzuruna rarak danya duyurulmamasn, yoksa eski Fransz - Osman. h dostluuna dokunabileceini syledi. Gerei sylemek gerekirse, bu eski dostluk daima Trkiye'ye bal ve tarafsz olduunu iddia eden Fran~ a tarafndan gizli dmanhklarla bozuluyordu. Fransa'nn bu iki yzl siyaseti devaml bir siyaset olmayp, dinin siyaset zerine yapt srekli baskdan douyordu. Nitekim Fnnsz soylularn Macaristan'da oldu~ gibi Girit'te de greceiz. Franszlarda iki ayr millet, B40 XIV. Louis'de de iki ayr kiilik yayordu. Siyaset /krala ve r.illete, Avusturya hanedanna kar kendile. rini koruyabilecek tek ittifakn peinde inatla gitmelelerini tlerken, din, hallar devrinden kalan muta; ssplar, Roma'nn srarlar ve can ekimektc olan ~valyelik, barbar olarak nitelenen Hz. Muhammed'in kullarna kar alan hristiyan seferlerine katlmama. y ereferine ve dinlerine bir hakaret olarak kabul ediyordu. te bu ift anlay, Fransa'nn Osmanlara kar ~zlerinin ve davranlarnn farkllk gstermesine sebep oluyordu. Bu, Fransz Saray'nn iki yzliilQ deil, bir zaafyd. O zamanlar genliinin ve kudretinin zirvesinde olan XIV. Louis bile bundan kurtulam.

yordu; nitekim, Bab- Ali'nin, Macaristan'da Avustur. )a, Girit'te Venedik'e kar yrtt sava, destekle yen bir tarafszlkla kabul ettiini sylerken. soylularn basks altnda d altndan Fransz biriklerini Tuna kylarna veya K.>.ndiye denizine yolluyordu. valye ruhu siyaset, hrstiyanlk da kral zerinde daha etkili ohbiliyordu. O ada Fransa'nn Dou siyasetinin iki yzl davra,ma!'~nn v.; htt:l ~i!l.~i. 1352 y~!mda Kut.s.:l Ycr!cr meselesini !-:<orrken 1854 ylnda Trkiye uruna kann dk1resinn sebeplerini burad:i aramak gerekir; bu d siyaset Devleti daima zor durumda b. rakmtr. Bat! in:mlar ak! !!e mcadele halindedir. Trkler dostumuzdur, msHinan lar ise hatralarm. ;, n eski dman lardr. (") Okuyucunun bu s(jzlere dikkatini ekeriz. alar de imi. fakat zihniyet ayn kalmtr. () 1341 XXV Kprlolu, Fransz elisinin kendisine sammyetic sebeplerini anlatmaya alt bu tenakuza aniay gsterdi. ifte mahiyetli de olsa byk bir gle srdrd dostluun kendi lkesine salayaca fay. <.!alan dnerek, iki devletin balarnn kopmamasna ok dikkat gsterdi. Girit'te Venedik'e kar sefer. ber edecei muazzam kara ve deniz kuvvetleri sayesinde, XIV. Louis'in gndermek zorunda kald bir ~vu an ve din meraklsna aldrmyordu. Kprlo~ u iin Kandiye'nin fethi sadece sl:lmiyetin am iin gerekli deildi; bir de Sultan IV. Mehmed'in kalbinde gitgide daha fazla yer tutan Girit'li Gl'll Sultan'a ~aplacak bir armaan vard. Ret imo'da domu olan bu Girit'li Haseki, Padiahn ordular tarafndan Girit'in tamamen ele geirilmesini, da'ma kzlar ve kzkardeleri olarak tandg Girit hristi~anlarn ~tnmakhkla ynetmek iin oraya kralie olmak isityordu. Glm'n desteini salamak iin onun bu tasarlarn tevik eden Kprlolu, gzde haseki tarafndan padiahn yannda daima gzetiliyor, IV. Mehmed'. in iki srda Yusuf ilc Mustafa'nn aleyhtcki dcdikociular nlenm.!yc ahhycrdu. Bir byiik adamla ok sevilen bir gzdenin ibirlii sayesinde Faz! Ahmed Paa Edfrne'de, Kanuni Sutan Sleyman'n en byk ;eferler iin bile yaprmad kadar muazzam kuvvetler ve servet yyordu. Glmii Sultan'dan emin olan Faz! Ahmed Paa. kendi-:ini bir mddet iin pa1342 diahtan uzaklatracak olan Girit seferine serdarlk etmekte te; eddt gstermedi. Kyya kadar padiahn bakanlnda giden ordu, gemilere binerken hnkarn son defe seHimlad. Edirne'ye dnen IV. Mehmed, yol boyunca uzun uzun avla, arak vaktini geirdi. Yzyirmi bin (iiika altn deerinde yeni bir sarayn inaas padiahn btn dikkatini ekiyordu. XXVI Sahatav adnda zmirli bir yahudinin peyJamberlik veya mesihlik iddialar ile etrafna bir miktar taraftar toplamas, mparatorluu bir mddet megul etti; Faz! Ahmed Paa sefere kmadan nce onu Yedikule'ye l.apsettirmiti. Taraftarlar bu eziyette yeni bir peygam.

berlik iar('ti grdler. Sahatay Levi zindandan galip clarak ke>cak, bir arslann zerine binecek yedi bal ylr:nyla d~imanlarna saldracakt. Lehistanl bir baka sahtekar Sabatay' kendisine rakip olarak grd iin onu halkn arasnda isyan . karan bir adam olarak Kaymakam Kara Mustafa Paaya ihbar etmiti. Sabatay' Edirne'ye getirten Sultan IV. Mehmed, bu sahtekarn gerekten bir peygamber gibi yaralanmaz olduunu anlamak iin plak olarak bir 8aca balanmasn, okularn zerine at yapmalarn istedi. DurLmun kiln kavrayan sahtekar yahudi lslamiyete geerek cann kurtard. () XXVII Orduy-u Hmayun 14 Mays 1666 gn hareket etti. Drt aydan fazla sren bir yolculuktan sonra Rodos un (*) Seldnikli d(jnmeler denen yahudiler, hep bu Sabatay Levi nin tarattarlardr. (.) 1343 karsndaki sdin'e vard. 16 Kasm 1666 gn Hanya kylanna ayak basyordu. Kahire birliklerini getiren yirmialt Msr kadrgas Venedik Donanmasnn atei altnda Trklerin g. z nnde mahvoldu. stanbul'dan hareket eden ikinci bir filo ilkbaharda Sadrazarnn ordusunu seksen bine kard. 20 Mays C:a Venedi'klilerin Girit'te ve hristiyanlarn Doudaki son kalesi olan Kandiye nlerinde siperler kazld. Ve. nediin bir numaral sava adam Morosini, bunca fedakarhna karlk nankrlk ve haset ile karlamtt, fakat lkenin karlan bahis konusu olunca Senato tarafndan Venedie gnderildi. Dmanlannn kendi~ ine yaptklarn affetti ve her trl intikam duygusundan uzaklat. Venedik ordu ve donanmasnn bakumandam olarak ikibin adamyla Girit'e kt. Deli H. seyin Paa ile olan uzun muharebelerde pimi olan dokuzbin Venedik askeri son derece salam istihkam" larn arkasnda onu bekliyordu. Surlarda drtyz ar top mevzilenmiti; ok kaln ve enli yedi hisar, uuruma benzeyen granitten oyulmu hendekleri ve kuatanlan kendi istihkamlannda yutmaya hazr yer altnda ::lm binlerce lam yolu Kandiye'yi Trklere mezar yapyordu. Bu ehir imdiye kadar Trklere iki filoya v.e orduya mal olmutu. Tehlikenin daha fazla iinde olmak isteyen Morosini tabyalarn tam altndaki bir mahzcne yerlemiti. Oradan devaml olarak tabyalan gzlyor kendi icad olan bir makine ile Trklerin doldurmaya altklar hendekleri hoaltyor, hun hareketlerini 2344 ynetiyor ve Trklerden rendii gibi askerlerinin kestik,leri dman. kellelerinin nne ylmasn seyrediyordu. 22 Maystan 18 Kasma kadar ehri dumana, denizi kana ve kara}i cesetlere boan altyzonsekiz patlama ve otuziki hcum olmutu. Civar sahillerden, bir volkan gibi p:...tla)an humbaralarn parlts ve grlt~ duyuluyordu. Kuatmann bu ilk aylarnda can veren drtyz hristiyan subay, bin Venedikli ve sekizbin Osmanl savaanlarn ne kadar hrsl olduunun delilidir. Faz! Ahmed Paa'nn dev toplar ile nihayet yklan hisariardan biri yenierilerin saldrs iin uygun bir yol

am gibi grnd. Morosini, Trklerden nce davra. narak btn garnizonu yklan hisarn zerine kard ve bylece Osmanl saldrsn nledi. Fakat Trkler ye. niden saldrarak Venediklileri pskrttler; tam o sracia hristiyanlar tarafndan patlatlan ikiyz varillik bir Uim y~dibin Trkn ~ehit olmasn:< sebep oldu. Kprlolu bir defada sakat kalm drtbin askerini Anadolu'ya yollamaya mecbur kald. Binlerce cesedin kokumasndan yaylan veba Osmanl ordugruun krp geiriyordu; srekli frtnalar Trk filolarnn kylara yanamasna engel oluyor; bastran k yamurlar alan gedikleri ve lamlar dolduruyordu. Surlarnn iinde yenilmez olduu kadar denizde de ~tlg~m olan Moro~ ini yeni bir Msr fiiosunun ya.klamakta olduunu haber alnca yirmi kadrgasnn bana geti, Msr filownu akta yakalad ve Saddizamn gzleri nnde onu y~karak denizin dibine yollad. A~-de Lamartine . ~ ... \ ,; sonun IBDUICI ' 20 TL.--