Professional Documents
Culture Documents
ekonomi, yerini 24 Ocak 1980 kararlar ile serbest piyasa ekonomisine brakmtr. Bylelikle 1980den sonra devletin kltlmesi ve Kamu ktisadi Teebbslerinin (KT) zelletirilmesi hedeflenerek neo-liberal bir politika izlenmeye balanmtr. Bu politikayla, piyasa her alanda serbestleirken devletin de giriimcilikten ayrlmas ile zel giriime hz kazandrlmak istenmitir. Ancak, ekonomi de giderek dnya fiyatlarnn egemenliine girmitir. Trkiyenin yaad bu dnm, Kazgan, liberal ekonomi ideolojisinden tretilen serbest piyasa ekonomisi modelinin evre lkesi1 biimindeydi eklinde aklamaktadr (Kazgan, 1999: 148-150). Bu balamda Trkiyenin ttn politikasnda2 da bir dnm yaanm, 1986ya kadar ttn tekeli devletin elinde iken, 1986 sonrasnda karlan 3291 sayl yasa3 ile ttnde devlet tekeli kaldrlarak ttn piyasas aama aama yabanc sermayeye almtr. Bu sre, bylelikle, 1980li yllarda serbest piyasa ekonomisine geme almalar ile balam ve gerek IMF gerekse Dnya Bankasnn (DB) mali basks sonucunda, gnmzde, TEKELin zelletirilmesi almalar ile hz kazanmtr. Ttn politikasnda yaanan bu deiimin aktrleri, resmi aktrler ve gayri-resmi aktrler olarak ifade edilebilir. Bu politika deiikliinin resmi aktrleri unlardr: IMF / DB (Trkiye zerinde mali bask kurarak kendi politikalarn uygulatmalar nedeniyle)
Bu makale, Mlkiye Dergisinin 247. saysnda (Cilt: XXIX, Yl: 2005) yaymlanmtr. Ar. Gr., Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Anabilim Dal.. 1 Kazgan tarafndan evre lkesi terimiyle ifade edilmek istenen, kendi karlarn koruyacak kararlar verme gcnden yoksun olup gl lkelerin (merkez lkeler) karlar iin uygulatlan politikalar benimseme durumunda kalan lkelerdir. Bkz. Glten Kazgan, (1999), Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar Yay. 2 Politika, bir problem veya konu szkonusu olduunda bir aktr veya aktrler tarafndan izlenen amal bir hareket tarzdr. Bkz. James Anderson (1994), Public Policymaking, HOUGHTON MIFFLIN COMPANY, U.S.A., s.5. 3 1177 Sayl Ttn Tekeli Kanunun Baz Maddelerinin Yrrlkten Kaldrlmas ve Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesi Hakknda 3291 Sayl Kanun, R.G. 03.06.1986, Say: 19126.
Hkmetler
(IMF
ve
DBnn
politikalarnn
Trkiyede
uygulaycln yaptklar iin) TBMM (Bu d kaynakl politikann hayata gemesi iin gereken yasal dzenlemeler Meclis tarafndan yaplmtr) Be Yllk Kalknma Planlarn hazrlayanlar dahil olmak zere brokrasi. Ttn politikas deiikliinin gayri-resmi aktrleri ise unlardr: ok Uluslu irketler4 (Bu irketler, zellikle British American Tobacco ve Philip Morris irketleri, ttn piyasasnn serbest rekabete almas iin faaliyette bulunmaktadrlar) TSAD, TOBB vb. (zel sektre dayal bir byme stratejisi izlenmelidir anlaynn savunuculuunu yapmaktadrlar) Ttn politikasnn incelendii bu alma, yukarda belirtilen resmi ve gayriresmi aktrlerin etkisiyle ttn politikasnda 1986da yaanan szkonusu krlma nedeniyle, 1986-2003 tarihlerini kapsamaktadr. DBndan alnan yapsal uyarlama kredileri tm sosyal yapy dntrmeye ynelik krediler iken, 1985ten itibaren alnan sektrel uyarlanma kredileri belli sektrleri dntrmeyi hedeflemitir. Tarm sektr de bu krediler kapsamnda dntrlmeye allan sektrler arasndadr (Gler, 1996: 84). Dolaysyla 1986dan sonra yaanan bu dnm, ttn politikas yapmada uygulanan karar verme modelini de deitirmitir. te bu karar verme modeli de, bir problem hakknda btn alternatiflerin analizini yapmay ieren rasyonel model deil, marjinal deiiklikleri ieren, btn zm alternatiflerini deil snrl sayda
Aren, ok uluslu irketleri u ekilde tanmlamaktadr: Kapitalizmin tekelci aamasnda byk irketler ortaya kar ve bunlar gerek i pazar gerekse d pazarlar tekellerine alp aralarnda blrler. ok defa bu byk tekeller kendi aralarnda birleip uluslar aras tekeller olutururlar ve kendi aralarnda btn dnyaya (kapitalist dnyaya) egemen olmaya alrlar. Bunlara ok uluslu irketler denir. ok uluslu irketlerin mutlaka ok uluslu olmalar gerekmez. Tek bir lkeye ait olup da eitli lkelerde iler ve yatrmlar yapan irketlere de bu ad verilir. Bkz. Sadun Aren, 100 Soruda Ekonomi El Kitab, Gerek Yay., 13. Bask, stanbul 2000, s. 23.
4
alternatifi incelemeyi, varolan dzenin gelitirilmesini kapsayan ilaveci model (Anderson, 1994: 121-123) olmutur. Gerek ttn politikasnda yaanan dnm, gerekse bu politikann somut grnm olan Ttn Yasasnn sosyo-ekonomik olas etkilerinin nemi bu konuya gsterilen ilgiyi giderek artrmaktadr. Bu almada, 1986 ylndan itibaren ttn politikasnda yaanan gelimeler yasal sre gznnde bulundurularak bu srece etki eden aktrleriyle ele alnmakta ve bylelikle 1980 sonras Trkiyede uygulanan ttn politikasnn bir analizi yaplmaktadr. Analiz yaplrken Andersonn (Anderson, 1994) kulland kamu politikas analizi aamalar temel alnmtr. Bu modele gre kamu politikas analizi aamalar problemi tanmlama, politikann oluturulmas (gndem5 ve formlasyon6) ve benimsenmesi, politikann uygulanmas ve politikann deerlendirilmesidir. almada kullanlan veriler, bu konudaki bilimsel ve teknik yaynlar, ilgili kurumlarn internet siteleri, Resmi Gazete, IMFe ve Dnya Bankasna verilen Mektuplar, VII. ve VIII. Be Yllk Kalknma Planlar, 1980 sonras hkmet programlar ve gazeteler taranarak elde edilmitir. Ttn Politikas Analizinin Aamalar 1. Problemi Tanmlama Bu analizin konusu, Ttn piyasasnn serbest rekabete almas dr. Trk hkmetleri asndan bu problemin anlam, bor demelerinin srdrlebilirliini salamaktr. Yani, bugnk ttn politikasnn altnda yatan unsur, IMFten kredi alabilmektir. Bu problemin IMF/DB asndan anlam ise, byle karl bir alann, gelimi lke sermayelerine almasn salamaktr.
Politika gndemi, politika yapclarn setikleri veya verilen zaman iinde faaliyette bulunmaya mecbur hissettikleri veya en azndan faaliyette bulunuyor grndkleri taleplerden oluur. Bir kamu problemi, gndem stats kazanmak iin kamusal ilgi gerektiren bir meseleye dnmelidir. Bkz. Anderson (1994), a.g.e., s.296. 6 Politika formlasyonu, kamu problemleri ile ilgili olarak yerinde ve kabul edilebilir olarak nerilen hareket tarzlarn (alternatifler, neriler veya seenekler) gelitirmeyi gerektirir. Anderson (1994), a.g.e., s.102.
Bu balamda 1980lerden itibaren Trkiyenin tarm politikas, devletin tarmsal retimde dorudan rol almaktan ekilmesi ve sektrdeki devlet varlklarnn zelletirilmesini kapsamaktadr. Bu sre iinde tarm politikasnda gerekleen deiiklikler byk lde d dinamiklerle ilgilidir denilebilir. Bunun en nemli kant, IMF ve DBna Trk hkmetleri tarafndan verilen resmi belgelerdir (Niyet Mektuplar, Kalknma Politikas Mektubu vb.). Bu dorultuda, IMF ve DBnn mali basklar sonucunda devletin ttn piyasasndan elini ekmesi ve bu piyasay serbest rekabete ama uygulamalar 1980lerden sonraki ttn politikasnn temel unsurlarn ifade etmektedir. 4733 sayl yasa7 kana kadar ttn politikasnn uygulaycs olan TEKEL, Trkiye ttn piyasasnda % 69luk bir paya sahiptir ve 1980 sonras ttn politikasnn somut grnm olan 4733 sayl Ttn Yasas bu kurumun zelletirilmesinin yolunu amtr. zelletirme daresi Bakanl ise TEKELin bal ortakl olan Sigara Sanayii letmeleri ve Ticareti Anonim irketinde bulunan % 100 oranndaki kamu hisselerini sat yntemiyle blok olarak zelletirilmek zere ihaleye karmtr. Fakat bu ihale ilanna gre Sigara Sanayii letmeleri ve Ticareti A.. hale artnamesi ve Tantm Dkman bedeli olarak 20.000 ABD dolarnn Ziraat Bankasna yatrlaca, hale artnamesi ve Tantm Dkman alm teklif sahiplerine istedikleri takdirde, kendilerine verilen bilgileri incelemek zere ihaleye teklif verme ncesinde Bilgi Odasn ve irkete ait tesisleri ziyaret etme imkan salanaca ve bu imkandan yararlanmak isteyen teklif sahiplerinin 50.000 ABD dolarn Ziraat Bankasna yatrmas gerekecei belirtilmektedir. Ayrca teklif sahiplerinden ihaleye katlabilmek iin 30.000.000 (otuz milyon) ABD dolar tutarnda geici teminat alnaca yine ihale duyurusunda yer almaktadr. Yani bu ihaleye girmek isteyenlerin en azndan 30.070.000 ABD dolarna sahip olmas gerekmektedir. Dolaysyla bu ihaleye kk yerli sermayenin girme olasl ok dktr. Bu adan bu politikann olas sonucunun, u an TEKELin sahip olduu ttn piyasasnn bu % 69luk ksmnn, Uler arasnda paylatrlmas eklinde olaca ileri srlebilir.
Ttn, Ttn Mamlleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas le Ttn ve Ttn Mamllerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair 4733 Sayl Kanun, R.G. 9.1.2002, Say: 24635.
7
2.Politikann Oluturulmas Gndem ve Formlasyon Problem, gayri-resmi olarak ok Uluslu irketler tarafndan ifade edilmitir. Buna iyi bir rnek, Philip Morrisin genel mdr tarafndan 4 Eyll 1997 tarihinde Trkiyenin iyi bir pazar olduu, TEKELin zelletirilmesi gerektii ve zelletirme tek tek de yaplsa, topyekun de yaplsa Philip Morrisin zelletirmede her artla rol alaca sylenerek, bir zel problem8 olarak ifade edilmesi ve bu zel problemin gndeme sokulmaya allmasdr (Ttn Platformu Bildirisi no:9, http://www.tutuneksper.org.tr, 2003). Problem, resmi olarak da d dinamiklerin etkisiyle gndeme gelmitir denebilir. IMF ve Dnya Bankas kredilerinin koulu olarak Ttn Yasasnn karlmasnn ve TEKELin zelletirilmesinin ileri srlmesi bu sav glendirmektedir. 10 Mart 2000de Dnya Bankas'na verilen Trkiye Ekonomik Reform Kredisi Kalknma Politikas Mektubunda, daha sonra 22 Haziran 2000 tarihli Niyet Mektubunda 2000 yl iinde Ttn Yasasnn kaca ifade edilmi, IMFe verilen tm Niyet Mektuplarnda, Gl Ekonomiye Gei Programnda, VII. VIII. Be Yllk Kalknma Planlarnda ve hkmet programlarnda (dorudan TEKELin zelletirilmesi olmamakla birlikte doal tekel durumundaki KTlerin zelletirilecei eklinde) Ttn Yasasna ve TEKELe ilikin ifadelere yer verilerek problem, kurumsal gndemdeki yerini korumutur. Bu metinlerden de anlald gibi Ttn Yasas, IMFe verilen taahhtler erevesinde karlmas gereken yasalar arasnda bulunmaktadr. IMFe verilen Niyet Mektuplarnda ttn ve TEKEL ile ilgili ifadeler izelge 1de grlmektedir.
zel problemler, sadece bir ya da birka kiiyi gerekten ilgilendiren konu veya sorunlardr. Bkz. Anderson, a.g.e., s. 297.
izelge 1. IMFye Verilen Niyet Mektuplarnda ve DBna Verilen Trkiye Ekonomik Reform Kredisi Kalknma Politikas Mektubunda Ttn ve Tekel:
Konu bal IMF Heyetinin 1998 Ziyaretinin Sonu Bildirgesi Trkiye Ekonomik Reform Kredisi Kalknma Politikas Mektubu 10.03.2000 Hkmet, TEKELin alkoll iki, tuz ve ttn rn retim tesislerinin zelletirilmesine imkan vermek amacyla 2000 ylnda yrrlk kazanmasn bekledii bir yasa hazrlamaktadr. NYET MEKTUPLARI 22.06.2000 2000 yl iinde TEKELi reforma tabi tutmak ve ttn destekleme fiyat mekanizmasn kaldrmak iin gerekli yeni yasa karlacaktr. . 18.12.2000 Ttn iin destekleme alm politikalarn ortadan kaldran, ttn almlarnda ihale mekanizmasn oluturacak Ttn Yasas 2001 Ocak ay sonuna kadar karlacaktr. 30.01.2001 Ttn sektrn yeniden yaplandran ve ttn destekleme almlarn kademeli olarak kaldran bir yasa ubat ay sonuna kadar yrrle alnacaktr. 03.05.2001 Ttn sektrn serbestletiren, ttn destekleme almlarn tedricen kaldran ve TEKELin varlklarnn satna izin veren Ttn Yasasnn Mecliste Mays ay iinde kabul edilmesi beklenmektedir.
TEKELin Yeniden Yaplandrlmas TEKELin zelletirilmesi Szkonusu tesislerin fiili zelletirilmeleri 2001de balayacaktr. Bu, zelletirme Yksek Kurulunun szkonusu varlklar zelletirme daresine devretme ynnde bir karar almasn ierecektir. karlacak nc yasa ile TEKELin iki, tuz ve ttn rnlerini reten tesislerinin zelletirilmesi salanacaktr.TEKELin ticari varlklarnn sat 2001 ylnda balayacak ve 2002 sonuna kadar tamamlanacaktr. TEKELin destekleme alm yapan birimi, satlmayan ttn ayn kalitedeki rne mzayedede verilen en dk fiyattan en az % 15 daha dk bir fiyata satn alacaktr. lk yasa TEKELin destek alm yapan birimini dier ticari faaliyet gsteren birimlerinden ayracak ve ttnn sat iin mzayede mekanizmasn hayata geirecektir.
TEKELi yeniden yaplandran bir kararname karlacaktr .TEKELin tm ttn ileme birimlerinin zelletirme daresi portfyne devrine izin veren zelletirme Yksek Kurulu karar Ocak 2001 yl sonuna kadar karlacaktr. Kamu tekel kuruluu olan TEKELin kendisi, sadece ttn ileme niteleri yerine, zelletirme daresine devredilecektir. 2002 sonuna kadar tamamlanmas beklenen TEKELin zelletirilmesi, DB kredileri ile desteklenmesini beklediimiz tarm reformu programnn dier blmleri ile koordine edilecektir.
Ttnde Destekleme Fiyatlarnn Destekleme Alm yksek olduu, girdilere uygulanan sbvansiyonlarn drlmesi gerektii, ttn almna kat kotalar uygulanmas gerektii ifade edilmitir. Ttn Almnda hale Mekanizmas
NYET MEKTUPLARI 18.01.2002 03.04.2002 Ttn Yasas Meclis tarafndan kabul edilmitir.
30.07.2002
05.04.2003
DB tarafndan desteklenen tarmsal reform program kapsamnda ttn fabrikalarnn zelletirilmesi balatlacaktr.
..B., Ekonomik Reform Kredisi altnda DBna verilen taahhtlerimiz ile tutarl, TEKELin zelletirme plannn 2001 yl sonuna kadar hazrlayacaktr.
Bir sonraki aama olarak TEKEL iin bir zelletirme plan hazrlanacak ve Eyll ay sonuna kadar Bakanlar Kurulu tarafnfdan kabul edilecektir.2002 ylnda TEKELin zelletirilmesine ilikin tm hazrlk almalarnn tamamlanmas taahht edilmitir.
TEKELin zelletirme plannn hazrlayacak danmanlar Temmuz aynda seilmi olup szkonusu plan Eyll aynda Bakanlar Kuruluna sunulacaktr.
TEKELin zelletirme plan uluslararas danmanlarla hazrlanm, zelletirme Yksek Kurulu bu plan, 31.03.2003te onaylamtr.
Bu dorultuda ttn piyasasnn serbest rekabete almas probleminin gndeme gelii aadaki gibi (izelge 2) ifade edilebilir. izelge 2. Problemin Gndeme Gelii: zel Problem (Uler)
Kurumsal Gndem (IMF/DB talebi zerine TEKELin zelletirilmesi iin alt yapy hazrlayacak yasa almalarna hkmet tarafndan balanmas)
Kamusal Problem (Ttn Yasasnn karlmas ile bu Yasann olas sonularnn tartlmaya balanmas) Ttn piyasasnn tamamen serbest rekabete almas balangta Ulerin talebi eklinde zel bir problem iken 4733 sayl Ttn Yasasnn kmas ile TEKELin zelletirilmesinin yolunun almas sonucunda bir kamusal problem10 haline gelmitir. nk bu Yasann ttn reticisi ve iisi zerinde yarataca olas ekonomik etkiler, bu kiilerin isiz kalmas sonucunda aile yapsn olumsuz etkileyecek, g olaylarna veya terre neden olabilecek, lke saln tehdit edebilecek, yabanc salksz ttn kullanm kkenli salk problemlerinin art sonucunda salk harcamalarnda art yaanabilecek ve tm bu sorunlar gerek ekonomik gerekse sosyolojik adan tm topluma yansyacaktr. Dolaysyla ilk bata
Sistemik gndem, toplumun yelerinin ou tarafndan tartlan, maddelerinin ou belirli ve ayrntl olmaktan ok genel nitelikte olan gndemdir. Kurumsal gndem ise bir faaliyet gndemidir, sistemik gndemden daha somut bir ieriktedir ve Meclis gibi zel ynetsel kurumlarn yelerini ilgilendiren problemler grubunu kapsamaktadr. Bkz. Anderson, a.g.e., s.90. 10 Kamusal problemler, dorudan ilgili olmayan kiiler iin sonular ieren, yaygn bir etkiye sahip olan problemlerdir. Bkz. Anderson, a.g.e., s. 297.
9
zel bir problem olarak ifade edilen bu problem 4733 sayl Ttn Yasasnn kmasyla artk byk bir kamusal problemdir. Problem bu ekilde saptandktan sonra politikann formlasyon sreci balar. 1986 ylndan itibaren ttn piyasasnn serbest rekabete almas politikasnn somut grnmnn ortaya kmas iin 2002 ylna kadar beklemek gerekmitir. nk piyasada bir devlet tekeli vardr. Bu sre iinde karlan yasalarla serbest rekabetin nndeki engelleri kaldrmak istenmitir. Tm bu faaliyetleri kapsayan sre politikann formlasyonu srecidir. Bu srece ksaca bakmak, 1980 sonras ttn politikasn bir btn olarak grebilmek asndan yararl olabilir. Mays 1969: Ttn ilemek, ilenmi maml satmak, bununla ilgili her trl dalm yapmak devlet tekelindedir.11 Ekim 1983: getirilmitir.12 Mays 1986: 3291 sayl Yasann 17. maddesi ile 1177 sayl Ttn ve Ttn Tekeli Yasasnn ttnde devlet tekelini dzenleyen 38. maddesinin kaldrlmas sonucunda, bu alanda devlet tekeline son verilerek ttn piyasasna yabanc irketlerin girmesine imkan verilmitir.13 Austos 1986: TEKELin yerli ve yabanc kiilerle ortaklk kurmas serbest braklmtr.14 Tekel Genel Mdrl katma bteli, dner sermayeli bir
devlet messesesi olarak faaliyette bulunurken, bir Kamu ktisadi Kuruluu haline
1177 Sayl Ttn ve Ttn Tekeli Kanunu, R.G. 30.05.1969, Say: 13210. 2929 Sayl ktisadi Devlet Teekklleri ve Kamu ktisadi Kurulular Hakknda Kanun, R.G. 22.10.1983, Say: 18199. 13 1177 Sayl Ttn Tekeli Kanununun Baz Maddelerinin Yrrlkten Kaldrlmas ve Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesi Hakknda 3291 Sayl Kanun, R.G. 03.06.1986, Say:19126. 1177 Sayl Ttn ve Ttn Tekeli Kanununun 38. maddesi yledir: a) Yurt iinde tketim iin ttn, tmbeki kymak, sigara, yaprak sigaras, enfiye, az ve pipo ttn ve kylm ttn yapmak ve bunlar alameti farikal kutularda veya paketlerde sata hazrlamak ve satmak, b) yabanc memleketlerden tmbeki, yaprak sigaras ve ttn ve dier ttn mamlat ve sigara kad getirmek, Devlet Tekelindedir. Bu Tekel, Tekel daresi tarafndan iletilir. 1177 Sayl Ttn Tekeli Kanununun bu maddesi, 3291 Sayl Kanun ile kaldrlmtr. 14 86/10911 Sayl Bakanlar Kurulu Karar, R.G. 20.08.1986, Say: 19197.
12
11
Mays 1991: Bakanlar Kurulu kararnn 5. maddesi ile, TEKELin katlm olmakszn yerli ve yabanclarn ttn mamlleri retimi serbest braklmtr.15 Kasm 1996: Ttn ve ttn mamlerinin isim, marka veya alametler kullanlarak her ne suretle olursa olsun reklam ve tantmnn yaplmas veya bunlarn kullanlmasn tevik ve zendirici kampanyalar dzenlenmesi yasaklanmtr.16 Aralk 1997: TEKELin kendine ait sigara markalarn, fabrikalarn ve dier varlklarn tahsis etmek suretiyle ortaklklar kurabilmesi ynnde Tobacco (BAT) firmasna tahsisine imkan yaratlmtr.17 Haziran 1999: Ttn ve Ttn Mamlleri Yasa tasars hazrlanm fakat geri alnmtr. ubat 2001: zelletirme Yksek Kurulu (.Y.K.) karar ile TEKEL, mlkiyetin devri dndaki yntemlerle zelletirme kapsamna alnmtr.18 Mays 2001: zelletirmeden Sorumlu Devlet Bakan Yksel Yalova istifa etmi ve yerine Ylmaz Karakoyunlu greve getirilmitir. Yasama Sreci: Haziran 2001: Ttn Yasa tasars, Bakanlar Kurulunca T.B.M.M.ye sunulmutur (Komisyonu Raporlar 1/875, http://www.tbmm.gov.tr, 2003). Tasarnn genel gerekesi, hkmetin ttn politikasnda gerek gemiteki gerekse gelecekteki tavrn aka ortaya koymas bakmndan nemlidir. Tasarnn genel gerekesi yle ifade edilmitir. Tasarnn amac; Ttn, Ttn mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn yeniden yaplandrlmas ve hem de 4046 sayl Yasa dorultusunda mlkiyetin devri dahil
91/1755 sayl Bakanlar Kurulu Karar, R.G., 03.05.1991, Say: 20860. 4207 sayl Ttn Mamllerinin Zararlarnn nlenmesine Dair Yasa, R.G., 26/11/1996 Say: 22829. . 17 25.12.1997 tarih, 97/10387 sayl Yaprak Ttn Mamllerinin retimi, Sat ve thalat, Fon Alnmas ve Bu Fonun Kullanlmasna Dair Usul ve Esaslarda Deiiklik yaplmasna likin Karar. 18 05 ubat 2001 tarih ve 2001/6 sayl zelletirme Yksek Kurulu (.Y.K.) Karar.
16 15
dzenleme
her trl yntem kullanlarak zelletirilmesi yolu ile bu kuruluun grev alanna giren konularda verimliliin arttrlmas, serbest rekabetin tesisi ve sermayenin tabana yaygnlatrlmas amalanmtr eklinde ifade edilmitir. Gerekesi bu ekilde ifade edilen tasar zerinde, gerek yasa tasar halinde iken gerekse 4685 sayl yasa Cumhurbakannca veto edildikten sonra hkmet tarafndan ileri srlen tezler unlardr: 1. Serbest piyasa ekonomisi, KTlerin zelletirilmesini gerektirir. 2. KTler ekonomiye yktr, TEKEL zarar etmektedir. TEKEL ihtiyatan fazla retilen ttnleri ald iin grev zarar yapmaktadr. lke ekonomisi bu yk kaldramamaktadr (Oysa TEKELin zarar etmesinin balca nedenlerinden biri, populist politikalarla baz hkmetlerin yksek fiyat belirlemesi ve bundan kaynaklanan ar ttn retimi, dieri de TEKELin, sigara kullanclarnn iim zevkindeki farkllama19 nedeniyle, ttn ithal etmesi olabilir). 3. Ttn sektrnde serbest rekabet artlarnn oluturulmas ile ttn retiminde kalite artacaktr ve fiyatn daha uygun artlarda olumas salanacaktr. 4. Bu yasa ile i piyasa, yabanc ttn tekellerinin insafna terkedilmemektedir, nk 15 yldr sigara ithalat belli kurallar erevesinde serbesttir (fadede de yer ald gibi sigara ithalat 15 yldr belli kurallar erevesinde serbesttir ama artk TEKELin zelletirilmesi ile belli bir bykl aan Ulerin ithalat yapabilmesi iin belli kurallar kalmamtr). 5. Alternatif rn, iftiyi sefaletten kurtaracaktr (Oysa uzmanlar tarafndan ttn topranda alternatif bir rn yetitirilemeyecei, baz sulak ttn arazilerinde alternatif rn yetitirilse bile bu toprak
19
TEKEL, TEKEL 2000 marka sigarasn, sigara tketicilerinin iim zevkindeki farkllama sonucu blended tr sigaray tercih etmeye balamas nedeniyle, sektrdeki rakipleri ile rekabet edebilmek iin piyasaya srmtr.
ttnn zararl maddelerini iinde barndrdndan dolay sala zararl olaca ifade edilmektedir). 6. Destekleme sistemi deitirilerek kamu kaynaklar daha rasyonel kullanlacak ve ttnde kalite ykselecektir. Bu tr tezler ileri srlerek Mecliste koalisyon partilerinin milletvekilleri tarafndan savunulan Ttn Yasa tasars ile Ttn Kurumu kurulmas, TEKELin KK (Kamu ktisadi Kuruluu) statsnden karlp ktisadi Devlet Teekkl (DT) haline getirilmesi, ttnde destekleme almna son verilmesi ve ttn alm satmnn ak arttrma yntemi ile yaplmas konular gndeme getirilmitir. Tasar ile yaplmaya allan bu dzenlemeler yledir: Ttn Kurumu kurulmas: 4685 Sayl Yasa tasars ile kamu tzel kiiliini haiz, idari ve mali zerklie sahip, Ttn, Ttn Mamlleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumu kurulmas ngrlm ve tasar yasalatktan sonra da szkonusu kurum kurulmutur.20 TEKELin KK statsnden karlp DT haline getirilmesi: Bylece TEKELin zelletirilmesinin yolu almtr. KKler, 4046 sayl zelletirme Yasasna gre zelletirme kapsam ve programna alnsa dahi mlkiyetin devri suretiyle zelletirilemezler. Bu nedenle zel bir yasa karlmas gerektiinden bu tasaryla gerekli dzenleme yaplmtr. Destekleme almna son verilmesi ve ttn alm satmnda ak arttrma yntemi: Bu tasar ile retim kotasnn belirlenmemesi, 2002 ylndan sonra destekleme alm fiyat aklanmamas konusunda dzenlenme yaplmtr. Ayrca bundan sonra ttn alm satm, szleme ve ak artrma yntemiyle yaplacaktr.
Tasarnn yasalatktan sonraki metnine gre Ttn Kurulunun yeleri; Maliye Bakanl, Salk Bakanl, Tarm ve Kyileri Bakanl, Hazine Mstearl, D Ticaret Mstearl, Trkiye Ziraat Odalar Birlii ve Genel Mdrln ilgilendirildii Bakanln nerecei ikier aday arasndan Bakanlar Kurulunca atanr. Bkz. 03.01.2002 tarih ve 4733 sayl Ttn Yasas.
20
Komisyonlar: 13 Haziran 2001 tarihinde Ttn Yasa tasars Sanayi, Ticaret, Enerji ve Tabii Kaynaklar Komisyonunda (tali komisyon) grlmtr. Grme srasnda, Ttn Kurulunun yelerinden birisinin, reticiyi temsilen Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Bakanlnn olmas nerisi getirilmitir. Bu neri kabul edilip hkmetin teklif ettii tasarya eklenmitir (Grld gibi Ttn Yasa tasarsnn ilk halinde retici temsilcisi yoktur). 15 Haziran 2001de Ttn Yasa tasars, Plan ve Bte Komisyonunda (esas komisyon) grlmtr. Grme srasnda, Ttn Kurulunun yelerinden birisinin, Sanayi, Ticaret, Enerji ve Tabii Kaynaklar Komisyonun istedii gibi reticiyi temsilen Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Bakanlnn deil, Trkiye Ziraat Odalar Birliinin olmas kabul edilmi ve tasarda bu ynde deiiklik yaplmtr. kinci tali komisyon olan Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu, tartlan politika bir tarm politikas olmasna ramen raporunu vermemitir. 21 20 Haziran 2001 tarihinde Ttn Yasas tasars, T.B.M.M. Genel Kurulunda kabul edilmitir. Ttn Yasa tasarsnn T.B.M.M.de grlmesi srasnda u nemli deiiklik yaplmtr: 20.6.2001 tarihli Genel Kurul grmesinde Plan ve Bte Komisyonunun kabul ettii metinde yer alan 6. maddenin 7. fkrasndaki Trkiyede, marka baznda sigara iin yllk retim kapasitesi tek vardiyada en az iki milyar adet, dier ttn mamulleri iin yllk retim kapasitesi tek vardiyada en az onbe ton retenler, ayn markadan olmak zere serbeste ithalat yapabilirler ifadesindeki ithalat iin retim kapasitesi tek vardiyada ibaresi, yasa tasarsndan karlmtr. Buna ynelik nergenin gerekesi ise bahse konu ibarelerin metinden karlmasyla mevcut ithalat rejiminin korunaca eklinde ifade edilmitir ( T. B. M. M. Tutanak Dergisi,
Avni Doan (Kahramanmara milletvekili) tarafndan Genel kurul grmelerinde, Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonunun yelerini toplantya armad ifade edilmitir. Bkz. Genel Kurul Tutana, 21. Dnem 3. Yasama Yl 119. Birleim, 18 Haziran 2001, Dnem : 21,Yasama Yl: 3, S. Says : 719, http://www.tbmm.gov.tr, Eriim: 28.06.2003.
21
http://www.tbmm.gov.tr, 2003). Oyan, bu koulun kaldrlmasn uluslararas tekellere avantaj salanmas olarak deerlendirmektedir (Oyan, 2003). 20 Haziran 2001 tarih ve 4685 sayl Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas ile Ttn ve Ttn Mamullerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 sayl Yasada ve 233 sayl Yasa Gcnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair Yasa T.B.M.M tarafndan kabul edildikten sonra Cumhurbakan tarafndan 06 Temmuz 2001 tarihinde veto edilmitir. Cumhurbakannn Yasay veto gerekeleri arasnda, szkonusu yasada geimini ttn tarmyla salayan iftilerin sorunlarn zmleyecek herhangi bir dzenlemeye yer verilmedii, Anayasann Sosyal Devlet ilkesinin, sosyal sorunlar ve huzursuzluklarn yaanmamas iin yerli ttn reticilerinin, geimini ttn tarmyla salayan ailelerin gelir kayplarnn hangi yntemle giderileceinin ve ttn retiminin nasl srdrleceinin yasada dzenlenmesini zorunlu kld, bu yasa ile i pazarn tmyle yabanc sigara tekeline alm olduu ifadeleri vardr (http://www.tbmm.gov.tr, 2003). Austos 2001: Ttn retiminden vazgeip alternatif rn yetitiren Dou ve Gneydou Anadoluda faaliyet gsteren reticilere bir yllk girdi demesi ile bakm ve hasat masraflarnn karlanmas amacyla bir yllk net gelir fark demesinin yaplmas kararlatrlmtr.22 Cumhurbakan tarafndan veto edilen 4685 sayl Yasa, 23 Kasm 2001 tarihinde, Cumhurbakannn veto gerekesi zerinden T.B.M.M. Plan ve Bte Komisyonunda tekrar grlmtr (Komisyon Raporu 1/888, http://www.tbmm.gov.tr, 2003).
13 Austos 2001 tarih, 2001/2705 numaral Bakanlar Kurulu Karar Ttn retiminden Vazgeip Alternatif rn Yetitiren reticilerin Desteklenmesine Dair Karar
22
Ocak 2002: Cumhurbakan tarafndan 06 Temmuz 2001 tarihinde veto edilen 4685 sayl Yasa, hibir deiiklik yaplmadan T.B.M.M.de aynen kabul edilmitir.23 Tm bu sre, politika formlasyonu srecidir ve bu aamann belkemiini oluturan yasal sre, izelge 3te zetlenmitir.
Ttn, Ttn Mamlleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas le Ttn ve Ttn Mamllerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair 4733 Sayl Kanun, R.G. 9.1.2002, Say: 24635.
23
25.12.1997, 97/10387 sayl Bakanlar Kurulu Karar TEKEL, kendi markalarn tahsis etmek suretiyle ortaklk kurabilir kararnn alnmas. (Akhisar sigara fabrikasnn baz markalarnn BAT firmasna tahsiline imkan yaratlmas).
13.08.2001, 2001/2705 nolu Bakanlar Kurulu karar Ttn retiminden Vazgeip Alternatif rn Yetitiren reticilerin Desteklenmesine Dair Karar
03.01.2002, 4733 sayl Ttn Yasas (Cumhurbakannca veto edilen 4685 sayl yasann Mecliste aynen kabul edilmesi).
05.02.2002, 2002/06 sayl .Y.K.Karar TEKELin zelletirme yntemleri arasna mlkiyetin devrinin de dahil edilmesi
Aktrler: Yukarda ifade edilen politika formlasyonu srecinin de dier srelerde olduu gibi resmi ve gayri-resmi aktrleri vardr. Politika formlasyonuna katlan resmi aktrler unlardr: IMF/DB: Politika formlasyonu srecinde, Trk hkmetleri zerinde mali bask yaparak etkili olmulardr. Yrtme: Tasar grmelerinde ve komisyonlarda yer alan, zellikle Maliye Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Hazine Mstearl, DPT Mstearl szkonusu politika formlasyonunda etkili olmutur.
T.B.M.M.: Bu sre iinde gerekli yasal dzenlemeleri yapmtr. ..B., zelletirme Yksek Kurulu, TEKELi zelletirme
kapsamna alarak politika formlasyonuna katlmtr. Politika formlasyonuna katlan gayri-resmi aktrler unlardr: Uler (Philip Morris, BAT, JTI ) Toraks Dernei: Toraks Dernei, 14 Haziran 2001 tarihinde ttn yasa tasars hakknda bir basn duyurusu yapmtr. Ayrca Cumhurbakanna 26 haziran 2001 tarihinde ttn yasa tasars hakknda bir mektup gndermilerdir (http://www.toraks.org.tr, 2003). TEMA: 4685 sayl Ttn Yasasn deerlendiren bir ttn raporu hazrlamtr ve szkonusu yasa bu raporda, yalnzca mali dengeyi gzeten, uluslararas finans kurulularnn yararlar dorultusunda karlm bir yasa olarak deerlendirilmitir (http://www.tema.org.tr, 2003). Ziraat Mhendisleri Odas ve Ziraat Odalar Birlii: Yaynlaryla ve basn aklamalaryla formlasyona katkda bulunmulardr. Ttn Eksperleri Dernei, Ttn Platformu: Ttn Eksperleri Dernei ve Ttn Platformu da bildiriler yaynlayarak bu srete bir aktr olarak yer almaktadrlar.24 Ttn reticileri Kurultay: 15 Eyll 2001de Kk retici ve ithalatlarn piyasaya girileri bu yasa ile yasaklanm durumdadr eklinde bir sonu bildirgesi aklamlardr.
1996 ylnda Trk ttncl ile ttn reticilerinin sesi olmak amac ile yola kan Ttn Platformunu oluturan kurulular; Eme Ttn Tarm Sat Kooperatifi, Menderes Ttn Tarm Sat Kooperatifi, Tarm Ekonomisi Dernei, Tek Gda Sendikas, Tmgda Sendikas, Ttn Eksperleri Dernei, Ziraatlar Dernei, Ziraat Mhendisleri Odas zmir ubesidir. Bkz. http://www.tutuneksper.org.tr, Eriim: 25.06.2003.
24
TEK-GIDA Sendikas ve KGEM: Gerek TEK GIDA Sendikas gerekse KGEM, basn aklamalar yaparak, ilgili bakana mektup gndererek, TEKEL iilerini rgtleyerek TEKELin zelletirilmemesi iin aba gstermektedirler.
niversite (Akademisyenler): zzettin nder, lk Azrak, Ouz Oyan, Grol Ergin, Elif Dal vb. akademisyenler bir yandan bu konularda televizyon programlar, makaleler yoluyla halk bilinlendirmeye alrken bir yandan da siyasilerle grmeler yaparak bu srecin durdurulmas ynnde aba gstermektedirler.
Dolayl olarak TSAD: Bamsz dari Otoriteleri savunan TSAD da bu srete dolayl yoldan da olsa bir aktrdr. Nitekim, Ttn Yasas ile kurulan Ttn Kurumu da bir Bamsz dari Otoritedir.
TOBB: TOBB, TEKELin zelletirilmesi iin basn aklamas yapmtr, ayrca ttn yasasnn karlmas gerektii ynnde de aklamalar vardr (08.07.2001 tarihli Hrriyet Gazetesi, http://www.hurriyetim.com.tr, 2003).
Medya: zelletirme yanls yayn yaparak medya da formlasyon srecinin nemli bir aktr olmutur.
Sigara ve Salk Ulusal Komitesi (SSUK)25: Bu komite, 11 Nisan 2001 tarihli bir Ttn Yasas Raporu hazrlamtr (http://www.sigara.gen.tr, 2003). Ayrca 14 Haziran 2001 tarihinde Ttn Yasa Tasarsnn grlecei TBMM Bte Plan Komisyonu toplantsna Toraks Dernei adna Dr. Ali Kocaba, Dr. Elif Dal ve Trk Tabibler Birlii adna Dr. Fsun Sayek katlmtr. Dr. Ali Kocaba, konu ile ilgili olarak Toraks Derneinin grlerini
SSUK, 1995 ylnda kurulmutur. SSUKnin yeleri arasnda halen Salk Bakanl, Milli Eitim Bakanl, ileri Bakanl, alma Bakanl, Kltr Bakanl, TRT gibi resmi kurulular bulunmaktadr.Ancak, SSUK arlkl olarak Sivil Toplum Kurulularnn oluturduu bir rgtlenmedir. SSUKde temsil edilen kurulular arasnda, Trk Tabipler Birlii, Toraks Dernei, Halk Sal Kurumu Dernei, Tketici Haklar Dernei, Trk-, Genel Pratisyenlik Dernei, Sal
25
toplantda bulunan Bakan, uzmanlar ve 50-60 milletvekiline bir kez daha anlatmtr (Toraks Blten 2001, http://www.toraks.org.tr, 2003). Semen: Ttn ekimi yapan iftilerin baz milletvekillerine gnderdii mektuplar, Ttn Yasa tasars grlrken Mecliste okunmutur (Tutanak Dergisi, http://www.tbmm.gov.tr, 2003).
3. Politikann Uygulanmas Politikann uygulanmas aamasnda, Ttn Yasa tasars artk yasa haline gelmi ve bir kamu politikas26 olmutur. 10 Ocak 2002 tarihinde DYP, 4733 sayl Ttn Yasasnn baz maddelerinin iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurmu fakat bu bavuru, usulne uygun grup kararna dayanmad gerekesiyle Anayasa Mahkemesi tarafndan reddedilmitir (http://www.radikal.gov.tr, 2003). 05 ubat 2002 tarih ve 2002/06 sayl zelletirme Yksek Kurulu karar ile TEKELin zelletirme yntemleri arasna mlkiyetin devri dahil edilmitir. Ttn Yasas ile 2002 ylndan itibaren ttnde destekleme alm yaplmamas dzenlemesi getirilmesinin bir sonucu olarak destekleme alm fiyat aklanmamtr. 04.12.2002 tarih, 24956 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 03 Aralk 2002 tarihli Ttn retimi, retici Ttn Pazar, ve D Ticaret Denetimi ve Ttn Eksperlii le lgili Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik, dzenleme bulunmamaktadr. Schroders Salomon Smith Barney (SSSB) adl uluslararas danman irket tarafndan hazrlanan TEKELin zelletirme plan, 31 Mart 2003 tarihinde ..B. tarafndan onaylanmtr. Ttn Kurumu tarafndan karlmtr. Ynetmelikte yine reticiye ynelik iyiletirici bir
Gelitirme ve Sigara ile Mcadele Dernei bulunmaktadr. Bkz. http://www.ttb.org.tr, Eriim:25.06.2003. 26 Kamu politikas, bir problem veya konu szkonusu olduunda, hkmet tarafndan izlenen amal bir hareket tarzdr. Bkz. Anderson, a.g.e., s.297.
TEKEL Sigara Sanayi letmeleri ve Ticareti A..'de bulunan % 100 oranndaki kamu hisselerinin blok sat yntemiyle zelletirilmesi amacyla 7 Haziran 2003 tarihinden itibaren verilen ilanlarla ihale almtr. halede son teklif verme tarihi 26 Eyll 2003 olarak belirlenmitir. Yine irkete verilen yetki erevesinde irket bnyesinde bulunan 60 adet gayrimenkulun zelletirilmesine ilikin 11 Haziran 2003 tarihinden itibaren verilen ilanlarla ihale almtr. halede son teklif verme tarihi 14 Temmuz 2003 olarak belirlenmitir (http://www.oib.gov.tr, 2003). TEKEL Sigara Sanayi letmeleri ve Ticareti A..'nin zelletirilmesi srecini tam anlamyla grebilmek asndan izelge 4. yararl olacaktr. izelge 4. 2003 Yl zelletirme Program
lana klp teklif alma aamasnda olan kurulular (OB tarafndan alan ihaleler) lan Tarihi Son Teklif Verme Tarihi TEKEL Sigara 7 Haziran 2003 26 Eyll 2003 San.l.Tic.A.. irketlere verilen yetki erevesinde alan ihaleler TEKEL (Gayrimenkuller) 2 Bina,1 Ev,Depo,Bahe 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 (Adana) 1 Adet Arsa, 23 Bina (Bursa) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 4 Ba,2 Tarla,1 Fab. 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 (anakkale) 1 Adet m.-Loj.-Mis. 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 (anakkale) 3 Adet Sosyal Tesis (Hatay) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 1 Arsa,2 Ambar,1 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 Dkkan(st.) 1 Depo, 1 Bahe (stanbul) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 3 Tarla, 1 Mze (stanbul) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 3 yeri, 5 Depo (zmir) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 1 Sosyal Tes.,Loj.,1 Dk. 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 (Mula) 1 Tarla (Sivas) 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 Depo, Lojman, Arsa 11 Haziran 2003 14 Temmuz 2003 (Tekirda)
TEKEL, TTN, TTN MAMLLER, TUZ VE ALKOL LETMELER RKET ADI TEKEL, Ttn,Ttn Mamlleri, Tuz ve Alkol letmeleri RKET ADRES Atatrk Bulvar No: 27 34277 Unkapan/ STANBUL RKET TEL. / FAX (0-212) 533 19 00, Fax: (0-212) 532 05 27
GENEL MDR Sezai A. ENSAR FAALYET ALANI Her trl ttn ve ttn mamulleri, alkol, alkoll ve alkolsz ikiler, tuz, kibrit, ay ve kahve alanna giren retim, sat ve d ticaret dahil tm faaliyetleri icra etmek KAPSAMA ALINMA TARH 05.02.2001 tarih ve 2001/06 sayl, 05.02.2002 tarih ve 2002 tarih ve 2002/06 sayl YK kararlar SERMAYES (2002/3) 300 Trilyon TL denmi: 120 Trilyon TL. SERMAYE DAILIMI % 100 T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl NET SATILAR (31.12.2002) 1.215.645 (Milyar TL) NET SATILAR (30.4.2003) 893.391 (Milyar TL) NET KAR / ZARAR (31.12.2002) 318.632 (Milyar TL) ESAS FAALYET KAR / ZARAR (30.4.2003) 118.561 (Milyar TL) TOPLAM PERSONEL SAYISI 29.273 PAZAR PAYI Tuz % 100 , bira % 1,3, arap % 13,5, alkoll ikiler % 93,5 (rak, votka, cin) Sigara % 58 ZELLETRME STRATEJS YK'nn 05.02.2001 tarihli ve 2001/6 sayl, 05.02.2002 tarih ve 2002/06 sayl kararlar ile Tekel'in sat, kiralama, iletme hakk devri, mlkiyetin gayri ayni haklarnn tesisi ve iin gereine uygun sair hukuki tasarruflar yntemlerinden biri veya birkann birlikte veya ayr ayr uygulanmas suretiyle zelletirilmesine karar verilmitir. ZELLETRME ALIMALARI TEKEL A..'nin bal ortaklklar olan Sigara Sanayii letmeleri ve Ticareti A.. ve Alkoll kiler Sanayii ve Ticareti A..'de bulunan %100 oranndaki kamu hisselerinin sat yntemi ile blok olarak zelletirilmesine ilikin olarak ilan metinleri 07.06.2003 tarihi itibariyle gazetelerde yaymlanmtr. Alan ihalelerde son teklif verme tarihi 26 Eyll 2003 olarak belirlenmitir. dare tarafndan irkete verilen yetki erevesinde muhtelif yerlerdeki bulunan 60 adet gayrimenkulun zelletirilmesi amacyla ihale almtr. halelerde son teklif verme tarihi 14 Temmuz 2003 olarak belirlenmitir.
TEKELin zelletirilmesi amacyla alan ihalede Tekele ait Sigara Sanayi letmesi A..ye en yksek teklifi 1.150 milyar dolar ile Japan Tobacco
International Ttn rnleri retim ve Datm A.. vermitir. zelletirme daresi Bakanl tarafndan 11 Kasm 2003 tarihinde yaplan basn aklamasyla, 5 Kasm 2003 tarihinde alnan nihai tekliflerin hale Komisyonu tarafndan deerlendirildii ve ihalenin iptaline karar verildii aklanmtr. Maliye Bakan kararl olduklar ifade edilmitir. Aktrler: Uygulamaya giren politikann bu aamasnn resmi aktrleri (asl uygulayclar) unlardr: Ttn Kurumu: Ttn Yasas ile kendisine verilen ttn piyasasn ynlendirme grevi nedeniyle Ttn Kurumu bu politikann asl uygulaycs durumundadr. SSSB Danmanlk: TEKELin yeniden yaplandrlmas uluslararas ve tarafndan da, ihaleye verilen teklifin yeterli bulunmad fakat, TEKELin zelletirilmesinde
zelletirme
stratejisinin
belirlenmesinde
danman
kurulu olarak Schroders Salomon Smith Barney (SSSB) ve SSSB ile almalar ortak yrtecek ve muhtemel bir halka arz projesinde yurt ii lider kurum olarak grev alacak yerli kurulu olarak da Yatrm Menkul Deerler A.. almalar yrtmek zere grevlendirilmitir (www.isyatirim.com.tr/Rapor, 2003). ..B.: TEKELin zelletirme kararn alarak ve zelletirme ilemlerini yrterek ..B. da politikann bir uygulaycs olmutur. Anayasa Mahkemesi: DYPnin, 4733 sayl Ttn Yasasnn baz maddelerinin iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurusu, Anayasa mahkemesini de politikann uygulanmas aamasnda bir aktr haline getirmitir. Politikann uygulanmas aamasnn gayri-resmi aktrleri ise unlardr: Uler (Philip Morris, BAT, JTI): ocuklarmz Sigaradan Uzak Tutalm kampanyasn, Tekel Genel Mdrl, JTI ve Philip Morris/Sabanc ile birlikte yeniden balatarak lobi almas yapmtr
(21.01.2001 tarihli Hrriyet Gazetesi, http://www.hurriyetim.com.tr, 2003). Camel, Winston ve Salem sigaralarnn reticisi Japan Tobacco International (JTI), TEKELe talip olduunu aklamtr (http://www.milliyet.com.tr, 2003). British American Tobacco (BAT) irketinin szcs, irketin zelletirme kapsamndaki TEKELi satn almak iin teklif vermeyi dndn, TEKELin satn alnmasnn irketin genileme planna uygun olacan aklamtr (http://www.ntv.com.tr, 2003). Grld gibi bu ve buna benzer aklama ve faaliyetlerle Uler politikann uygulanmas aamasnn birer aktr durumundadr. Medya: ou medya kuruluu sadece olaylardan haber verirken daha duyarl baz gazete ve televizyonlarda szkonusu Ttn Yasasnn olas sonular hakknda daha bilinlendirici tespitler yaplmaktadr. Medyann bir blmnn bu konuya duyarszlnn en ak gstergesi ise TEKEL iilerinin yapt eylemleri topluma yanstmamas ve bu eylemlerin sadece tek bir televizyon kanal tarafndan yaynlanmasdr. Semen: Halk, zelletirmeye kar ktn ve hkmete gven duymadn her ortamda ifade ederek bu politikann uygulanmasnda bir aktr olarak yerini almaktadr. Ziraat Mhendisleri Odas, Ziraat Odalar Birlii: eitli yaynlarla, basn aklamalar ile almalarn srdrmektedirler. Ttn Eksperleri Dernei ve Ttn Platformu: Ttn Platformu 31 Mart 2003 tarihinde TEKELin zelletirilmesine kar bir basn aklamas yapmtr. TEK GIDA Sendikas: Sendika, her Cuma gn saat 18:00 de AKP il binas nnde eylem yapmaktadr (http://www.tekgida.org.tr, 2003).
niversite (Akademisyenler): Ttn politikasnn yanlln ve olas sonularn ortaya koyan yayn ve aklamalar bu konuya duyarl akademisyenler tarafndan srekli yaplmaktadr.
Sigara ve Salk Ulusal Komitesi (SSUK): Komite, konferans, seminer, radyo ve televizyon programlar ile etkinliklerini srdrmektedir. TEKELin zelletirilmesine kar kan SSUK, Maliye Bakanln TEKELe talip yabanc firmalarn vergileri sabitleyin ynndeki basksna kar uyarmaktadr (Tp Dnyas Dergisi, http://www.ttb.org.tr, 2003). Ayrca Sigara ve Salk Ulusal Komitesi, Tek Gda- Sendikas, KGEM, Ttn Platformu, Ttn Eksperleri Dernei, Tarm-Orman ve Gda Sen. ve Ziraat Mhendisleri Odas Tekelin zelletirilmesine kar ortak basn aklamas yapmtr (Toraks Blten, 00/12, http://www.toraks.org.tr, 2003).
Grld gibi 1980lerden itibaren Trkiye ttn piyasasn serbest rekabete ama politikas uygulanmaktadr. Bu politikann somut grnm olan 4733 sayl Ttn Yasasnn yapt dzenlemelerden biri de Trkiyede 1980 ylna kadar ttnde devlet tekelinin uygulaycs olan TEKELin zelletirilmesinin hukuki yolunun almasdr. TEKEL, Uler iin nemli bir kurumdur nk sat hacmi itibariyle sigara pazarndaki % 69luk pay ile szkonusu irketlerin yaylmac politikalarnn nnde nemli bir engeldir. Ayn zamanda TEKEL, Trkiye iin de nemli bir kurumdur. TEKELin nemi rakamlarla izelge 5te gsterilmitir. izelge 5. TEKELin nemi:
2001 yl fiyatlaryla TEKELin GSMHya Katks (trilyon TL.) 2.030 GSMH iinde TEKELin pay Hazinenin salad toplam vergi ve fon gelirleri ierisinde TEKEL'in pay % 4,9 TEKELin 2001 yl dnem kar (trilyon TL.) TEKELin 2002 yl dnem kar (trilyon TL.) 2001 yl itibariyle ttn ihracat (milyon $) Ttn ihracatnn genel tarm rnleri ihracat iindeki pay %5 Dnya'nn sigara retici firmalar arasndaki yeri
%2
221.9
303.8
120
TEKEL'in Gayri Safi Milli Haslaya Katma Deer olarak katks 2001 yl fiyatlaryla 2,030 trilyon TL's olmutur. Trkiyenin Gayri Safi Milli Haslas iinde TEKELin pay % 2'ler civarnda seyretmektedir. Hazinenin salad toplam vergi ve fon gelirleri ierisinde TEKEL'in pay % 4.9'dur. TEKELin 2001 yl dnem kr 221,9 trilyon lira olarak gereklemitir. Tekel, Trkiyenin en byk ttn ihracats olup, 2001 ylnda 120 milyon $lk ttn ihracat gerekletirilmitir. Yaplan ttn ihracatnn genel tarm rnleri ihracat iindeki pay % 5 civarndadr. Tekel, sat hacmi itibariyle, Trkiyede sigara pazarn % 69unu elinde bulundurmaktadr. Dnya'nn be sigara retici firmas arasnda yer almaktadr (http://www.tekel.gov.tr, 2003). Tekel Genel Mdrlnn kendi verilerine gre, TEKELin 1999 ylnda, - 54,799 trilyon TL, 2000 ylnda 80,827 trilyon TL dnem kar vardr. 2001 ylnda ise TEKELin dnem kar 221,943 trilyon TL.dir (http://www.tekel.gov.tr, 2003). TEKELin kar/zarar durumunu 1999 ylndan itibaren grebilmek iin izelge 6 yararl olacaktr. izelge 6. Tekel Genel Mdrlnn Karlatrmal zet Gelir Tablosu
1999 Gayri Safi Sat Haslat Vergi, Fon ve Pay Beyiye Safi Sat Haslat Maliyetler Dnem Giderleri (Pazarlama vs.) letme Faaliyet Kar Faaliyet D Haslat (+) Faaliyet D Giderler (-) Dnem Kar Kurumlar Vergisi ve Fon Paylar Kanuni Ykmllk Pay Safi Dnem Kar 1,107,814 710,495 96,440 300,879 299,393 45,343 -43,857 12,409 23,351 -54,799 3,585 336 -58,720 2000 2,116,396 1,329,967 190,170 596,259 449,310 74,332 72,617 27,760 19,550 80,827 11,128 766 68,933 2001 3,192,116 1,979,922 290,449 921,745 633,769 103,764 184,212 86,225 48,534 221,943 76,407 7,649 137,887 (Milyar TL) 2001-00 Deiim % 50,8 48,9 52,7 54,6 41,1 39,6 153,7 210,8 148,3 174,6 586,6 898,6 100,0
TEKELin ttn ihracat miktar izelge 7de grlmektedir. 1999 ylnda 95,758 milyon dolar ttn ihracat yaplm iken bu rakam 2000 ylnda byk bir d kaydederek 328 bin dolara 2001 ylnda ise 353 bin dolara dmtr. Destekleme yaprak ttn ihracat ise 2000 ylndan itibaren yaplmamtr.
2000
328 328
2001
353 353
TEKELin 2001 ylnda yapt ttn ithalat miktar 26.297 tondur (http://www.tutuneksper.org.tr/turkiye). izelge 8, TEKEL tarafndan ithal edilen ttn miktarn gstermektedir. izelge 8. Tekel Tarafndan thal Edilen Ttn Miktarlar Ve Deerleri
TEKEL TARAFINDAN THAL EDLEN TTN MKTARLARI VE DEERLER FLUE-CURED (TON) 1999 2000 2001 15.991 12.534 13.819 F.C.DAMAR BURLEY RECON TOPLAM (F.O.B.$) (TON) 19.975 14.075 (F.O.B.$)
YILLAR MKTAR DEER MKTAR DEER MKTAR DEER MKTAR DEER MKTAR DEER (F.O.B.$) (TON) 74.208 62.553 57.087 4.410 2.868 3.143 (F.O.B.$) (TON) 1.970 1.701 1.372 7.429 7.429 9.335 (F.O.B.$) (TON) 37.200 45.438 53.733 12.500 11.260 40.330 133.353 34.091 123.767 26.297 112.192
TEKELin internet sitesinde kuruluun faaliyetleri ierisinde yatrmlarn nemli bir yer ald ifade edilmektedir. Buradaki bilgilere gre, talep ve ihtiyalara uygun retim kapasitelerinin yaratlmas, kalitenin iyiletirilmesi, mevcut tesislerin modernize edilmesi, yzyln teknolojisini kullanan yeni tesislerin inaas ve evre
kirliliinin
nlenmesine
ynelik
projeler,
yllk
yatrm
programlarnda
gerekletirilmektedir. Kuruluun 2003 yl yatrm hacmi 89 Trilyon TLdr. ekil 1. TEKELin Yatrmlar:
Ttn sektr toplamnda yaplan yatrm faaliyeti incelendiinde yle bir tablo ortaya kmaktadr: 2000 ylnda ayrlan toplam denek yaklak 94 trilyon TL. olup bu denekten 41 trilyon TL. kadar harcama yaplmtr. 2001 ylnda ayrlan toplam denek 65 trilyon olup, bu denekten yaplan harcama miktar 38 trilyon TL.dir. 2002 ylnda yatrm iin ayrlan toplam denek miktar 70 trilyon TL. olup, bu denein yaklak 59,6 trilyon TL.si harcanmtr (Tekel Dergisi, http://www.tekel.gov.tr, 2003). Rakamlarn da ortaya koyduu gibi 2002 ylna gelinceye kadar 2000 ve 2001 yllarnda yatrm iin ayrlan denein sadece yars harcanmtr. TEKELin ttn sektr toplam yatrm denek ve harcamalar izelge 9da grlmektedir. izelge 9. Tekelin Yatrm Faaliyeti:
(Milyon TL.) 2000 denek Ttn Sektr Toplam 28.400.000 (65.550.000)* Harcama 22.271.809 (18.798.006)* denek 45.000.000 (20.000.000)* 2001 Harcama 38.090.419 denek 2002 Harcama
70.250.000 59.604.299
Ayrca stanbul Sanayi Odasnn Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu sralamasnda TEKEL, 2001 ylnda, sekizinci srada yer almaktadr. nceki yllara gre sralamada gerilemi olmakla birlikte TEKELin sektrndeki nemi izelge 10da grlmektedir.
izelge 10. Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu Sralamasnda TEKEL ve Rakipleri
500 Byk Firma Sra No 10 18 64 6 20 53 8 24 46 TRKYE'NN 500 BYK SANAY KURULUU 1999 Firma ve Messeseler retimden Satlar Net (milyon TL) Tekel Ttn,Ttn Mamulleri,Tuz ve Alkol letmeleri 271.993.769 Genel Mdrl Phlsa Philip Morris Sabanc Sigara ve Ttnclk Sanayi 144.509.108 ve Ticaret Anonim irketi. R.J.Reynolds Ttn Sanayi Anonim irketi. 66.433.985 TRKYE'NN 500 BYK SANAY KURULUU 2000 Tekel Ttn,Ttn Mamulleri,Tuz ve Alkol letmeleri 565.979.069 Genel Mdrl Philsa Phlp Morrs Sabanc Sigara ve Ttnclk Sanayi 233.500.223 ve Ticaret Anonim irketi JTI Ttn rnleri Sanayi A.. 116.714.923 TRKYE'NN 500 BYK SANAY KURULUU 2001 Tekel Ttn,Ttn Mamulleri,Tuz ve Alkol letmeleri 865.061.319 Genel Mdrl Philsa Philip Morris Sabanc Sigara ve Ttnclk Sanayi 324.267.830 ve Ticaret Anonim irketi JTI Ttn rnleri Sanayi A.. 206.563.254
Sonu Bu almada analiz edilen ttn politikas u an uygulama aamasndadr. Bu nedenle politikann ktlar ve sonular henz kesinlemi deildir. Tabii ki beklenen olas sonular (isizlik, g, salk problemleri, yabanc irketlerin tekellemesi vb.) vardr. Fakat bu sonularn analizi ancak szkonusu politikann uygulama aamas sona erdikten sonra yani TEKELin zelletirilmesi tamamlandktan sonra yaplabilecektir. Bu nedenle TEKELin nemini ortaya koyan ve bu almada politikann uygulama aamas aklandktan sonra yer verilen TEKEL ile ilgili izelgeler nda, TEKELin zelletirilmesi tamamlandktan sonra ttn politikasnn bir deerlendirmesi yaplacaktr. Trkiyede 1980 sonras uygulanan bu ttn politikas nitelii asndan deerlendirilecek olursa, bu politikann isizlik, terr, salk sorunlar vb. olas sonular, sadece TEKEL iilerini deil, 520 bin ekici ile ailelerini ve dolaysyla tm toplumu etkileyecei iin, uygulanan bu politikann makro nitelikli bir politika olduu sylenebilir. Ttn politikas, ayn zamanda toplum zerindeki etkileri bakmndan, kazananlar/kaybedenleri ieren ve kiilerin faaliyetlerindeki takdir yetkilerini ve
zgrlklerini azaltan dzenleyici politikalara rnek gsterilebilir, ilgi alan bakmndan ise tamamen ekonomik nitelikli bir politika olarak tanmlanabilir. Trkiyede ttn politikasnda izlenen karar verme modeli nedir? Trkiyede bu politikada izlenen karar tr ilavecidir. nk, zelletirme 1980den beri her hkmet programnda, Gl Ekonomiye Gei Programnda (Mays 2001), kalknma planlarnda, niyet mektuplarnda vs. bulunmaktadr. Ttn Yasasnn karlmas almalar ise 57. hkmet dneminde balam, 58. hkmet ile somutlamtr. Politikann bugnk haline geli sreci incelendii taktirde grlmektedir ki hkmetler ve kiiler deise de politikada bir devamllk szkonusudur. Ancak, kiilerin fikirleri iktidarda olup olmamasna gre deimektedir. rnein o dnemde muhalefette olan bir partinin lideri, 1986da ttn tekelinin kaldrlmasna kar karken, Ttnclmz darbe yiyecek TEKELin yerini trstler alacak (Yetkin, 2003) demi fakat kendi iktidar dneminde Ttn Yasasnn kmas iin elinden geleni yapmtr. Bu analiz neyi ortaya koymaktadr? Bu analiz, hkmetlerin, IMF ve DBndan koullu kredi alabilmek iin ttn piyasasn serbest rekabete ac bir politika izlediini ve izlenen bu politikann hkmetler iin bor demelerinin srekliliini salamak anlamna geldiini ortaya koymaktadr. Yani, bu dnemde izlenen ttn politikasn byk lde d dinamikler ekillendirmektedir. Ayrca bu alma ile 1980lerden beri Trkiyede uygulanan ttn politikasnn aktrleri de daha net bir ekilde grlmtr.
KAYNAKA Anderson, James (1994), Public Policymaking, HOUGHTON MIFFLIN COMPANY, U.S.A. Aren, Sadun (2000), 100 Soruda Ekonomi El Kitab, Gerek Yay., 13. Bask, stanbul. okuluslu Firmalarn Oyununa Gelmeyin Tp Dnyas Dergisi, Say:105, http://www.ttb.org.tr (06.06.2003). Genel Kurul Tutana, 21. Dnem, 3. Yasama Yl 119. Birleim, 18 Haziran 2001, Dnem : 21,Yasama Yl: 3, S. Says : 719, http://www.tbmm.gov.tr, (28.06.2003).
Gler, Birgl (1996), Yeni Sa ve Devletin Deiimi, TODAE Yay., Ankara. Kazgan, Glten (1999), Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar Yay., stanbul.
YASALAR VE BAKANLAR KURULU KARARLARI
1177 Sayl Ttn ve Ttn Tekeli Kanunu, R.G. 30.05.1969, Say: 13210. 2929 Sayl ktisadi Devlet Teekklleri ve Kamu ktisadi Kurulular Hakknda Kanun, R.G. 22.10.1983, Say: 18199. 1177 Sayl Ttn Tekeli Kanununun Baz Maddelerinin Yrrlkten Kaldrlmas ve Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesi Hakknda 3291 Sayl Kanun, R.G. 03.06.1986, Say:19126. 86/10911 Sayl Bakanlar Kurulu Karar, R.G. 20.08.1986, Say: 19197. 91/1755 sayl Bakanlar Kurulu Karar, R.G., 03.05.1991, Say: 20860. 07.11.1996 tarih ve 4207 sayl Ttn Mamllerinin Zararlarnn nlenmesine Dair Yasa. 25.12.1997 tarih, 97/10387 sayl Yaprak Ttn Mamllerinin retimi, Sat ve thalat, Fon Alnmas ve Bu Fonun Kullanlmasna Dair Usul ve Esaslarda Deiiklik yaplmasna likin Karar. 13 Austos 2001 tarih, 2001/2705 numaral Bakanlar Kurulu Karar Ttn retiminden Vazgeip Alternatif rn Yetitiren reticilerin Desteklenmesine Dair Karar. Ttn, Ttn Mamlleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas le Ttn ve Ttn Mamllerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair 4733 Sayl Kanun, Kabul tarihi:03.01.2002.
NTERNET ADRESLER
(http://www.koc.com.tr 23.06.2003). (http://www.oib.gov.tr, 2003). (http://www.sigara.gen.tr, 29.06.2003). (http://www.tekel.gov.tr, 2003). (http://www.tekgida.org.tr, 2003). (http://www.tema.org.tr, 21.06.2003). (http://www.toraks.org.tr, 2003). (http://www.treasury.gov.tr, 10.06.2003). (http://www.tutuneksper.org.tr, 25.06.2003). KAN.KAR.:39-18/A-2-2001-492, 06.07.2001 tarihli Cumhurbakannn veto gerekesi, http://www.tbmm.gov.tr (30.06.2003). Oyan, Ouz Ttnde Ne Yaplmak steniyor?,
http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org (10.06.2003). Philsa Genel Mdr Bay Terribilininin Beyanat Ve Zorunlu Bir Aklama, Ttn Platformu Bildirisi, Bildiri No:9 (26.09.1997), http://www.tutuneksper.org.tr (25.03.2003). T. B. M. M. Tutanak Dergisi, Dnem : 21, Cilt : 67, Yasama Yl : 3, 121. Birleim 20.6.2001, http://www.tbmm.gov.tr (28.06.2003). Toraks Blten 00/12, http://www.toraks.org.tr (01.07.2003). Toraks Dernei T.B.M.Mde, Toraks Blten, Ekim 2001,
http://www.toraks.org.tr (02.07.2003). Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas ile Ttn ve Ttn Mamullerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde
Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars ve Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabi Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu ve Plan ve Bte Komisyonu Raporlar (1/875), Dnem: 21,Yasama Yl: 3 (S. Says : 719), http://www.tbmm.gov.tr (28.06.2003). Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas ile Ttn ve Ttn Mamullerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair 20.6.2001 Tarihli ve 4685 Sayl Kanun ve Anayasann 89 uncu Maddesi Gereince Cumhurbakannca Bir Daha Grlmek zere Geri Gnderme Tezkeresi ve Plan ve Bte Komisyonu Raporu (1/888), Dnem : 21 Yasama Yl : 4 (S. Says : 777), http://www.tbmm.gov.tr (28.06.2003). Yetkin, etin, Ecevit Gemite Ttn in Ne Dedi,
http://www.toplumsalbellek.org (22.06.2003). 08.07.2001 (28.06.2003). 13.06.2003 (22.06.2003). 21.01.2001 (20.06.2003). 23.01.2002 tarihli Radikal Gazetesi, http://www.radikal.gov.tr (24.06.2003). 28.05.2003 tarihli yayn, http://www.ntv.com.tr (03.06.2003). tarihli Hrriyet Gazetesi, http://www.hurriyetim.com.tr tarihli Milliyet Gazetesi, http://www.milliyet.com.tr tarihli Hrriyet Gazetesi, http://www.hurriyetim.com.tr