OGNJEN

ALDAROVI

URBANA SOCIOLOGIJA
Socijalna teorija i urbano pitanje

GLOBUS / Z A G R E B

C o p y r i g h t G L O B U S , Z a g r e b , Jugoslavij

Predgovor

M n o g i od o n i h koji se b a v e u r b a n o m sociologijom, vjero j a t n o e se sloiti s n a m a da postoji d u b o k i nesklad i z m e u postojeih ideja t o m e to ine k o n c e p t u a l n i okvir djelo vanja u r b a n e sociologije i najeeg n i v o a na k o m e se p r o v o d e r a z n o l i k a istraivanja. Osim r a z l i k e koja postoji, dakle, i z m e u teorijske namjere i p r a k t i n o g r e z u l t a t a u pojedi n i m istraivanjima, oita je i r a z d v o j e n o s t i n e u s k l a e n o s t izmeu htijenja koja se u p r o g r a m s k o m smislu izriu i m a l e ili g o t o v o n i k a k v e s t v a r n e usluge k o j u u r b a n a sociologija ini popravljanju u r b a n e svakidanjice. Z a b r i n u t o s t n a d g l o b a l n o m u r b a n o m situacijom, c r n e p e r s p e k t i v e koje se od s t r a n e sociologa g r a d a izriu u vezi s b u d u i m oblicima g r a d s k o g ivota, opa globalizacija tzv. u r b a n o g pitanja, k a o i sve mogue vrste urbanih kriza na koje s v a k o d n e v n o iznova ukazuju raznolike publikacije, sve ozbiljnije zahtije vaju da se r a z m o t r i poloaj u r b a n e sociologije. Socioloki interes za g r a d stariji je od pojave sociologije k a o znanosti, a proces k o n s t i t u i r a n j a sociologije g r a d a , p r e m a m n o g i m tvrdnjama, jo uvijek traje. N e r a d i s e p r o s t o t o m e da se postojanje sociologije g r a d a ne priznaje, r a d i se t o m e da se precizira p r e d m e t njenog interesa, pa p r e m a t o m e i oblast prouavanja. J o od v r e m e n a prvih sociolokih istraivanja uinjenih u okviru tzv. ikake kole u r b a n e sociologije, p r e d m e t u r b a n e sociologije inio se definiranim, jasnim i n e u p i t n i m . U r b a n a sociologija se formirala k a o deskriptivna, analitika z n a n o s t koja je p r o u a v a l a r a z n o l i k e oblike manifestacija tzv. u r b a n o g ivota, opisujui ih, klasi ficirajui ih i t u m a e i ih na p r i k l a d a n nain. U svojim p r o uavanjima p o s e b n u je panju posveivala f e n o m e n u p r o s t o r n i h o b r a z a c a u kojima su se p o j e d i n e d r u t v e n e p o j a v e

Recenzenti
D R M I L A N P R E L OG DR S T I P E SUVAR

odvijale, to je p o s t u p n o d o v e l o do p r o u a v a n j a p r o s t o r a esto izoliranog od svog socijalnog sadraja, pa su se dru tveni procesi i pojave t r a n s f o r m i r a l i u p r o s t o r n e pojave i p r o c e s e . O s o b i t o je t a k a v nain razmiljanja p o s t a o pri sutniji k a d a se razvija u r b a n o planiranje, o d n o s n o , p r o s t o r n o p l a n i r a n j e koje poinje p o s e b n o v o d i t i r a u n a p r o s t o r u k a o e l e m e n t u planiranja. T a k a v r a z v o j p o s t u p n o d o v o d i d o r e l a t i v n e vulgarizacije eksplikacionih s h e m a i do o p r a v d a n i h n e z a d o v o l j s t a v a po stojeim o b r a s c i m a eksplikacije u t e r m i n i m a r a z n o l i k i h va rijanti e k o l o k i h teorija. Premoivanje e k o l o k o g determi n i z m a k a o eksplikacione sheme, deavalo se u n e k i m sluaje v i m a eksplikacija u k o j i m a se p r o s t o r n a p r o b l e m a t i k a globalizirala u k a z i v a n j e m na ire d r u t v e n e uzroke p r o s t o r n i h pojava, to je vodilo, r e l a t i v n o n a i v n o izreenom, o p e n i t o m zahtjevu elimo li promijeniti p r o s t o r n e (urbane) procese i situacije koje s m a t r a m o n e p o t r e b n i m a , p o t r e b n o je izmije niti u z r o k e , a oni lee u irim d r u t v e n i m p r o c e s i m a . T a k a v se z a h v a t u ire d r u t v e n e procese nije m o g a o izvravati p r i l i k o m svakog od poziva, pa su p o s t u p n o aplikativna, p r a g m a t i n a , tehnika u r b a n a socioloka istraivanja na ilazila na vie razumijevanja negoli o n a kritiki usmjerena koja su poizvala na preispitivanje d r u t v e n i h u z r o k a pretje' r a n o g u r b a n o g rasta, e k o l o k e ugroenosti, ili p a k , p o r a s t a individualnog p r o m e t a , socijalne segregacije, ilegalne izgrad nje i tsl. Neadekvatnost ekolokog okvira kao osnovnog koncep t u a l n o g o k v i r a n a r o i t o se poinje osjeati u toj, naglaeno politizirano, razvijenoj u r b a n o j sociologiji, koja se poinje p o s t u p n o javljati k o n c e m ezdesetih godina. Politizacija u r b a n e sociologije razvija se i n t e n z i v n o i u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a , da bi postala, koliko m o e m o procijeniti, domi n a n t n a linija razvoja d a n a s . Uinilo n a m se i n t e r e s a n t n i m p r o u i t i o s n o v n e tendencije koje se u o k v i r u t o g novog vala do s a d a ocrtavaju, kritiki r a z m o t r i t i njihovu u t e m e ljenost i orijentiranost, te m o g u e p u t o v e r a z v o j a u b u d u nosti. I n t e r e s za p r o u a v a n j e novijih tendencija razvoja urba ne sociologije, o d n o s n o , o n o g a to se u irem smislu m o e 6

n a z v a t i o d n o s o m s u v r e m e n e u r b a n e sociologije i s u v r e m e nog grada, o b u h v a t i o je j e d a n d o s t a uzak krug istraivaa i t e o r e t i a r a iz raznih zemalja koje ujedinjuje interes i pri hvaanje relativno ujednaenog teorijskog okvira koji se d o s t a razlikuje od okvira r a z m a t r a n j a tzv. t r a d i c i o n a l n e u r b a n e sociologije. Prouavajui l i t e r a t u r u , uvidjeli smo da se polje djelovanja nove u r b a n e sociologije ispreplee s n e k i m t a k o e r novo u s m j e r e n i m disciplinama, k a o to su, na primjer, r a d i k a l n a (marksistika) geografija, k a o i tzv. u r b a n a (politika) ekonomija. U p o m e n u t i m disciplinama deavaju se o d r e e n e p r o m j e n e koje pokazuju dosta slino sti s o n i m a koje se deavaju u o k v i r u u r b a n e sociologije. Ovdje elimo naglasiti da se u o v o m r a d u nismo u p u t a l i u p o k u a j operacionalizacije veine t e m a koje se najee p o m i n j u k a d a se u r b a n a kriza raspravlja, k a o to n i s m o p o k u a v a l i u r b a n o j krizi govoriti na openitoj razini, n e g o s m o se s t r i k t n o ograniili na praenje i kritiko valoriziranje e l e m e n a t a koji (za sada) ine dijelove k o n c e p t a n o v e u r b a n e sociologije i njenih o b r a z a c a eksplikacije oblika krize suvre m e n o g g r a d a . Stoga e u o v o m r a d u izostati t e m a t i z i r a n j e m n o g o b r o j n i h a s p e k a t a k o j i m a se obino razmilja k a d a se spominje tzv. u r b a n a kriza, a r a z m a t r a t e se o p e t feno m e n i koji se tematiziraju u o k v i r u novih tendencija k a o f u n d a m e n t a l n i elementi n o v e koncepcije. N e k e e l e m e n t e , koji su isuvie p o z n a t i i ve m n o g o p u t a raspravljani i u nas i u inozemstvu, k a o to su, na primjer, aspekti partici pacije (samoupravljanja), d e m o k r a t i z a c i j e procesa d o n o e nja o d l u k a , disperzije p r o c e s a upravljanja g r a d o m i tsl., ni s m o ovaj p u t t a k o e r r a z m a t r a l i smatrajui ih dovoljno p o z n a t i m a , ve u t v r e n i m i valoriziranim, a t a k v a orijen tacija je svjesno i z a b r a n a jer s m o eljeli izbjei globalizirano o p e n i t o r a z m a t r a n j e e l e m e n a t a urbane krize, smatrajui da je t a k v i h diskusija i suvie te da m n o g o ne d o p r i n o s e poboljavanju situacije. Koliko je p a k ovakvo, r e l a t i v n o u s k o r a z m a t r a n j e p r o b l e m a t i k e koje je v e z a n o uz n e k o l i k o novijih orijentacija u u r b a n o j sociologiji u novije vrijeme bolje, interesantnije ili potrebnije, ostaje da se p r o s u d i . Osnovicu ovog r a d a ine m o j magistarski rad Socioloki aspekti urbanog planiranja (1976) i disertacija Novije ten-

r u k o p i s ikakoj koli u r b a n e sociologije koji je n a s t a o p r i l i k o m mog b o r a v k a u SAD k a o F u l b r i g h t o v o g s t i p e n d i s t a u t o k u kolske godine 1982/83. N e k i dijelovi iz n a v e d e n i h r a d o v a su u m e u v r e m e n u objavljivani u n a o j s t r u n o j periodici. Zahvaljujui se svima koji su direktnije ili indirektnije doprinijeli da se o v a k v a publikacija p o j a v i u naoj javnosti, elim naglasiti da e sve sugestije i k r i t i k e biti d o b r o d o l e i s t i m u l a t i v n e za m o j daljnji r a d na o v o m p o d r u j u suvre m e n e sociologije. U Z a g r e b u , l i s t o p a d a 1983. Autor

dencije razvoja sociologije grada iz

1980. godine,

kao

II.

Uvod

Rasprava tome kada je nastala, da li je konstituirana i to zapravo ini polje djelovanja sociologije grada, jo uvijek traje. Neki autori koji se bave prouavanjem povije sti i nastanka ove discipline, smatraju da sociologija grada jo nije konstituirana te da je potrebno razlikovati na jednoj strani deskripciju gradova i gradskog naina ivota, a s druge strane, sociologiju grada koja e se razviti iz ovakve deskrip tivne orijentacije (Chevalier, 1966, str. 309). Neki drugi autori naglaavaju nedostatak opih sociolokih teorija koje bi mogle posluiti fundiranju sociologije grada, pa se stoga veina istraivanja i rasprava kree bilo na analitiko-deskriptivnom, bilo na individualno-psiholokom planu (Todorovi, 1965, str. 23). Neki autori pak smatraju da je so ciologija grada centralna nauka suvremenom urbanizira nom drutvu, te stoga njen cilj treba da bude ope socioloka teorija razvoju suvremenog drutva (Berge/, 1955, str. X). Pitanje konstituiranja, dakle, ostaje otvoreno, slino kao i pitanje utvrivanja momenta nastanka, kao i zajednikog teorijskog koncepta koji karakterizira ovu disciplinu. Kada

N a s u p r o t idejama postojanja p o s e b n e , k o n s t i t u i r a n e i teorijski i disciplinarno definirane sociologije grada, na t r a g u historijskih tendencija r a z v o j a sociologije grada, na t r a g u r a d o v a Maxa Webera e k o n o m s k i h funkcijama g r a d o v a , teoriji njihovog razvitka, k a o i Simmelovim i d e j a m a utje caju m e t r o p o l i s a na m e n t a l n i ivot, razvija se p a k m i s a o t o m e da je u r b a n a sociologija pozvana da rekonstruira ivota, o d n o s n o , izgradnjom n o v i h i lijeenjem s t a r i h g r a d o va, to se i s p r a v n o p r o g l a a v a iluzijom (Chombart de Laume, 1965, str. 3). Istraivanje Maxa Webera e k o n o m s k i m funk cijama g r a d a , t r g o v a k o m gradu, politikim d i m e n z i j a m a g r a d o v a nisu nala svoje sljedbenike u kasnijem p e r i o d u . J o je m a n j e sljedbenika bilo koji su nastavili istraivanje poloaja r a d n i k e klase u gradovima, klasne odnose, p r o c e s s t r u k t u r i r a n j a g r a d o v a p o d djelovanjem e k o n o m s k i h z a k o n a d r u t v e n o g razvoja, o d n o s n o , klasno postavljenim pitanji ma rjeavanja tzv. u r b a n o g pitanja to je z a p o e o Engels (Engels, 1 9 5 1 ; Engels, 1957). Pitanje p o v e z a n o s t i u r b a n o g f e n o m e n a s p r o c e s o m u k u p n o g d r u t v e n o g razvoja, transfor macije d r u t v a i transformacije u r b a n i h f e n o m e n a u razvoju u r b a n e sociologije, bilo je r a z m a t r a n o t e k s p o r a d i n o p r e k o istraivanja p o s e b n i h situacija, na primjer, poloaja r a d n i k e k l a s e (u F r a n c u s k o j radovi, na primjer, M. Halbwachs drutvenoj morfologiji), a i n d i r e k t n o , ne u d i s c i p l i n a r n o m smislu, pokuaji izgradnje socijalistikog grada p o k l a p a l i su se s p o k u a j i m a k o n s t i t u i r a n j a socijalistikog d r u t v a n a k o n revolucije u SSSR-u k a d a su diskusije obliku grad skog n a i n a ivota, u r b a n o m razvoju, teritorijalnoj disperziji u r b a n i h t e k o v i n a , oblicima stanovanja, i tsl. bile v e o m a in t e n z i v n e i raznolike. Diskusije drutveno-politikim i prije svega e k o n o m s k i m funkcijama g r a d s k o g naina ivota se, m e u t i m , nisu p o s e b n o vodile u n u t a r u r b a n e sociologije u i r o k o m r a s p o n u od p e d e s e t a k godina od v r e m e n a p r o v o e n j a p r v i h istraivanja u okviru tzv. ikake kole urba ne sociologije. 10

drutveni

poredak

mijenjanjem

strukture

gradskog

naina

Socioloki interes za grad javlja se, d a k a k o , z n a t n o prije no to smo s p r e m n i utvrditi t r e n u t a k u k o m e je sociologija g r a d a postala konstituirana disciplina. O n o to naglaava Chevalier (1966) deskripciji gradskog n a i n a ivota, bilo je k a r a k t e r i s t i n o za predsocioloka t u m a e n j a g r a d a . Pose b a n impuls za t a k o difuzno orijentirano raspravljanje utje caju g r a d o v a na ljude d a o je dio r a d a G. Simmela. J o je vaniji utjecaj koji su r a d o v i Simmela izvrili na njegovog u e n i k a R. Parka, utemeljivaa ikake kole u r b a n e socio logije. Simmel je u t v r d i o da . . . najdublji p r o b l e m m o d e r nog ivota proistjee iz n a p o r a individue da odri nezavisnost i individualitet svoje egzistencije p r o t i v vladajuih snaga drutva, p r o t i v teine historijskog nasljea, k u l t u r e i t e h n i k e ivota (Simmel, 1971, str. 324). Simmel je svojim t v r d n j a m a t o m e da m e t r o p o l i s s t v a r a psiholoke uvjete za formiranje specifinog m e t r o p o l i t e n s k o g senzitiviteta, intelektualisti kog o d n o s a p r e m a m e t r o p o l i s u i konstelacije meuljudskih o d n o s a koja je specifina za m e t r o p o l i s stvorio osnovicu za prenoenje p o z n a t i h dihotomija zajednici d r u t v u na p l a n mali grad veliki grad, o d n o s n o za transformaciju ideje folk-urban, drutva. Osim toga, Simmel je u k a z a o na kalkulativni i d u b o k o racionalistiki o d n o s m o d e r n o g ovje ka iz m e t r o p o l i s a p r e m a gradskoj s v a k o d n e v n i c i . i v o t u velikom g r a d u je p o s t a o punktualan, m a s i v a n i transcendira sve individualne varijacije p o n a a n j a . M e t r o p o l i s je i k o z m o p o l i t a n s k a zajednica koja p r u a m o g u n o s t i za proi rivanje individualnih horizonta koji se ire u okviru m e t r o politanske kulture. Veina n a p o r a za utemeljivanjem nove u r b a n e socio logije, o d n o s n o , za ocrtavanjem n o v o g teorijskog o b z o r a s u v r e m e n e sociologije i f e n o m e n a s u v r e m e n o g grada, kritiki se oslanja na nain k a k o je u r b a n a sociologija bila konstitu i r a n a u okviru tzv. ikake kole. Zbog t o g a je i n t e r e s a n t n o poblie r a z m o t r i t i k a k o su se formirale o s n o v n e ideje na kojima je izgraena teorijska o s n o v a u r b a n e sociologije u Chicagu. Na p r v o m mjestu t r e b a naglasiti injenicu da je osniva ikake kole u r b a n e sociologije R. Park veinu ideja t o m e k a k o t r e b a orijentirati u r b a n u sociologiju u t e o r i j s k o m smi

li

slu asimilirao u p r a v o od Simmela, koga je k a o s t u d e n t (i bivi) n o v i n a r sluao j e d a n s e m e s t a r u N j e m a k o j na s a m o m p o e t k u o v o g stoljea. Park je Simmelove ideje utjecaju m e t r o p o l i s a n a s u v r e m e n o g ovjeka shvatio n a svoj nain (eklektian. Levin, 1971, str. LI), to je p o m o g l o da ideje izgube na svojoj teorijskoj jasnoi, ali da im se n a s u p r o t t o m e p r a g m a t i z i r a s t r u k t u r a i da time p o s t a n u prikladnije za operacionaliziranje. N. Levin u k r a t k o sistematizira ideje koje je R. Park asimilirao od Simmela i p r e t o i o ih u p r i n c i p e koje t r e b a istraivati u r b a n a sociologija. On spominje slije dee ideje: sociologija t r e b a da opisuje idealne f o r m e dru t v e n e interakcije a p s t r a h i r a n e od njihovog sadraja u t o m smislu da se p r o u a v a j u odnosi imeu u s p o s t a v l j e n i h i spontanih procesa, ideju socijalne distance p o t r e b n o je p r o u a v a t i p o s e b n o na p l a n u g r a d s k o g ivota to se svodi na ispitivanje pozicije m a r g i n a l n o g ovjeka, o d n o s n o , pozi cije stranaca, i p o s e b n o , ideju konflikata i relacija i z m e u p r i l a g o a v a n j a i konflikata, to je dobilo operacionalizaciju u postojanju razliitih g r u p a u u r b a n o j okolici koje se raz liito postavljaju p r e m a d r u g i m g r u p a m a i d r u t v u u o p e (Levin, 1971, str. LII). O v a k v a filozofija d o v e l a je do stva ranja o s n o v n o g k o n c e p t u a l n o g o k v i r a p r o u a v a n j a g r a d a k a o socijalne laboratorije, a pojave koje su se p r o u a v a l e u k l a p a l e su se u opu ideju funkcioniranja o d r e e n o g orga n i z m a g r a d a . P o s e b a n je utjecaj, izgleda, Simmel i m a o na m i s a o L. Wirtha u r b a n o m fenomenu, p o s e b n o na nje g o v o uenje urbanizmu k a o nainu ivota. O n o to je Simmel z v a o m e t r o p o l i s o m , Wirth je n a z v a o u r b a n i z m o m . M a r k s i s t i k a tradicija istraivanja u r b a n i h f e n o m e n a zapoeta, k a k o s m o to naglasili, r a d o v i m a Engelsa pitanju r a d n i k e klase u gradu, s t a m b e n o m pitanju, nije nala svoju primjenu u r a d o v i m a tzv. ikake kole u r b a n e socio logije. M a r k s i z a m nije, p r e m a n e k i m miljenjima, d o b r o opremljen da se nosi s f e n o m e n o m urbanizacije, a M a r x i Engels nisu dali n i k a k v u s i s t e m a t s k u misao f e n o m e n u m o d e r n o g g r a d a i m a s o v n o j urbanizaciji i z m e u 1844. go d i n e i kasnijih f r a g m e n a t a iz III t o m a Kapitala. Za njih je urbanizacija bila d e m o n s t r a c i j a iracionaliteta k a p i t a l i z m a , a g r a d s a m o p o z o r n i c a za d r a m u koja se odvijala na ulici 12

(Mellor, 1977, str. XIII). Bez obzira koliko je ovo miljenje prihvatljivo ili ne, i n t e r e s a n t n o je u t v r d i t i da je m a r k s i s t i k a tradicija u posljednjim g o d i n a m a d o s t a s h e m a t i n o ili p a k nekritiki p r i h v a e n a . S a m o n e k e o s n o v n e p o s t a v k e marksi stikog uenja (na primjer, klasnoj borbi) su se p o k u a l e primijeniti na pouavanje u r b a n o g fenomena, ali bez o p e r a cionaliziranja koje bi bilo p l o d o n o s n o .

1. Rani p e r i o d razvoja sociologije g r a d a U r b a n a sociologija intenzivnije se poinje razvijati dva desetih i tridesetih godina ovog stoljea, n a r o i t o u SAD, a p o s e b n o u Chicagu. Chicago je bio g r a d koji je intenzivno r a s t a o , p r v e n s t v e n o imigracijom stanovnitva, u kojem su ivjele m n o g e etnike skupine, koji je, dakle, bio z a h v a l n o podruje za socijalnu analizu.* Sociolozi tzv. ikake kole bili su, dakle, p o s e b n o stimulirani i socijalnim milieu-om koji je p r u a o m n o t v o socijalnih situacija koje su zahtije vale svoje p r o u a v a n j e . Sociolozi u Chicagu m n o g o su se koristili s t a t i s t i k o m g r a o m u svojim analizama, p o s e b n o u prouavanju tzv. devijantnog ponaanja. Statistika m e t o d a posluila je k a o o s n o v a za razvoj teorije maloljetnikoj delinkvenciji, koju su n a r o i t o p r o u a v a l i McKay i Shaw u Chicagu i d r u g i m g r a d o v i m a u SAD pokuavajui u t v r d i t i ekoloke o b r a s ce distribucije maloljetnike delinkvencije u p r o s t o r u g r a d a . N a t r a g u p r o u a v a n j a g r a d a k a o e k s p l a n a t o r n e varijable (odnosno, nezavisne varijable), p o k u a l i su razviti niz teori ja s t r u k t u r i g r a d a k a o r e l a t i v n o diferenciranoj zajednici koja ima svoje z a k o n e r a z v i t k a i a u t o n o m n e t o k o v e p r o mjene. E k o l o k a teorija, k a o opi naziv za skupinu p o k u a j a korienja p r o s t o r n i h k a r a k t e r i s t i k a k a o objanjavajuih ka tegorija, postaje o s n o v n a teorija k o j o m se oni slue.
* N e k o l i k o p o d a t a k a rastu Chicaga. 1880. u Chicagu je ivjelo 550.000 stanovnika, 1900. ve 1,100.000, 1910. 1,600,000, 1920. 2,700.000 i 1930. 3,300.000 stanovnika. N a v e d e n o p r e m a Mellor, 1977, str. 291.

13

Uporedo s razvojem urbane sociologije uope, razvija se niz disciplina koje su nastale znatno prije urbane sociologije. Pitanje nastanka urbane sociologije, stvarnih osnova njene znanstvene fundiranosti i problema nedovoljno jasne odre enosti njenog predmeta istraivanja, metodologije, te na roito teorijskih osnova, upitno je od najranijih dana njenog nastanka, iako se tek u posljednje vrijeme ozbiljnije dovodi u pitanje. Socijalna geografija razvija se prije znaajnijeg razvoja urbane sociologije. Slino je i s nizom drugih disci plina kao to su, na primjer, demografija i sociologija sela. Jedna od disciplina, meutim, koja je doivjela vrlo snaan razvoj je human ecology (ljudska ili humana ekolo gija). Ta disciplina nastaje po analogiji ekologije koja se razvija u okviru biologije, pa analogno bioloki orijentira noj ekologiji dolazi do stvaranja humane ili ljudske ekologije. Ljudska ekologija se, dakle, bavi prouavanjem ovjeka i njegove okolice u najirem smislu, kao to se kla sina (bioloka) ekologija bavi prouavanjem odnosa biljnog i ivotinjskog svijeta i njegove okoline. Ljudska ekologi ja .. . predstavlja prouavanje prostorne distribucije ljudi, grupa i institucija,- odnose izmeu njih; promjene do kojih dolazi kroz distribuciju preko procesa adaptacije, kompeticije i prilagoavanja. (Abrams, 1971, str. 97). Ljudsku eko logiju se, dakle, definira veoma jednostavno po analogiji s biolokom ekologijom. Po jednom miljenju, ona e . . . biti definirana kao teorija meuodnosa izmeu habitata i ovje ka (Bergel, 1955, str. 4), odnosno, kao . . . prouavanje prostorne distribucije osoba i institucija u gradu i procesa ukljuenih u formiranje obrazaca distribucije (Gist i Halpert, 1950, str. 95). Intenzivan razvoj ideje humanoj ekologiji posluio je kao osnovna postavka razvoja raznolikih istraivanja i teo rija klasine sociologije grada. Ekoloko tumaenje grada postaje osnovni obrazac ponaanja i primjenjuje se kao kauzalni model objanjenja odreenih pojava. Tako, na pri mjer, problem socijalne delinkvencije postaje problem po jedinih dijelova grada (zona) koji imaju lou ekoloku struk turu, a takva struktura onda izaziva vei stupanj devijantnog ponaanja od strukture nekog drugog dijela grada
14

s boljim ekolokim sastavom. Devijantno ponaanje se, dakle, ne dovodi u vezu sa irim drutvenim procesima, s drutvom uope, s konkretnim odnosima koji vladaju u odreenom drutvu, nego sa specifinom ekolokom struk turom grada. Ideja tome da socijalno zlo moe biti iskorijenjeno poboljavanjem ekoloke strukture, ima i svoj nastavak, naroito u SAD ezdesetih godina, kada su mnogi programi tzv. ienja slumova ili tzv. urbane obnove (slum clearance, urban renewal) bili motivirani eljom za mijenjanjem ekoloke strukture, a u stvari prikrivali pravi interes kapitala za to profitnijim iskoritavanjem gradskog zemljita (Goodman, 1972). Razvoj humane ekologije doveo je do nastanka i razvoja posebnih ekolokih teorija strukturi grada. Primjena ideje mogunostima kauzalne analize strukture grada dovodi do razvitka nekoliko teorija osnovanih na ideji ekoloke eksplikacije. Meu najpoznatijima su koncentrino-zonalna teorija koju je razvio Burgess u knjizi The City (Burgess, 1925). Prema toj teoriji, grad se sastoji od pet zona ili pod ruja. Prva zona je CBD (central business district), odnosno, poslovno sredite grada. Druga zona, koja se prostire iza prve kao koncentrini krug, je zona tranzicije ili prijelaza i nema posebno jasno definiranu strukturu. Trea zona, trei koncentrini krug, je zona loijeg stanovanja u kojoj uglav nom stanuju stanovnici nieg socijalnog statusa, etvrta zona je zona rezidencijalnog stanovanja u kojoj obitavaju stanov nici vieg kao i srednjeg socijalnog statusa. Peta i po sljednja zona je zona prometa koja se protee i do 60 minuta vonje automobilom od centra grada. Teorija sektora koju je razvio Hoyt (Hoyt, 1939), slina je teoriji koncentrinih zona, no umjesto da govori poseb nim koncentrinim zonama koje se u pravilnim razmacima razvijaju od centra prema periferiji, govori posebnim sektorima koji imaju specifian sastav. Moda je u okviru razvoja i primjene razliith teorija izraslih na tragu razvoja ekoloke teorije grada, najkarakteristiniji pokuaj sistematizacije gradskog teritorija prema nekim neadministrativnim odlikama. Sociolozi u Chicagu su uoili da u raznim dijelovima grada obitavaju vie ili manje 15

h o m o g e n i z i r a n i slojevi p r e m a kriteriju socijalnog poloaja, etnikom, ili n e k o m d r u g o m kriteriju. Uoili su da dolazi do pojave grupiranja pojedinih s k u p i n a vie na n e k i m , nego n a drugim podrujima. T a k v a p o d r u j a nesluajnog o k u p ljanja n a z v a l i su prirodnim podrujima i na t o m e izgradili j e d n o od t u m a e n j a g r a d a . Po toj v a r i j a n t i e k o l o k e teorije s t r u k t u r u g r a d a najlake je mogue oitati i objasniti p r o matrajui distribuciju tzv. p r i r o d n i h p o d r u j a u s t r u k t u r i grada, k a o i s a m u s t r u k t u r u svakog od prirodnih p o d r u ja.* E k o l o k a teorija g r a d u m a n i f e s t i r a l a se jo k a o teorija simbolikih vrijednosti (Firev, 1946), p r e m a kojoj je struk t u r u g r a d a najlake m o g u e shvatiti i objasniti p r o u a v a njem simbolikih vrijednosti i njihove r a s p r o s t r a n j e n o s t i u p r o s t o r u g r a d a . P o s e b n u v r s t u p r i m j e n e e k o l o k e teorije ini i tzv. p r o m e t n a teorija s t r u k t u r i grada, k a o i specifina primjena o d r e e n i h statistikih p o k a z a t e l j a k a o e l e m e n a t a za stvaranje tzv. statistike teorije g r a d a (Mann, 1970, str. 7 2 9 6 , Bergel, 1955, str. 100114). Znaaj i utjecaj ekolokog n a i n a razmiljanja vidljiv je i iz injenice da je Duncan i 1969. g o d i n e izradio j e d n u od modifikacija proirujui e l e m e n t e k l a s i n e e k o l o k e analize s n e k o l i k o novih. E k o l o k a s t r u k t u r a se moe, p r e m a t o m a u t o r u , r a z u m j e t i i objasniti a k o se p r o u a v a j u etiri osnov na e l e m e n t a : stanovnitvo, okolica, tehnologija i socijalna organizacija (Duncan, 1969, str. 61). O v a k v a klasifikacija e l e m e n a t a ekoloke analize, n a r a v n o , d o p u n j a v a analizu, ali u biti s a m o g r u p i r a o d r e e n e i n d i k a t o r e u grublje kategorije b i t n o ne proirujui klasine e k o l o k e analize. M. Castells z a t o D u n c a n o v o j ideji govori k a o e k o l o k o m tehnologizmu (Castells, 1977 a, str. 119). Poeci razvoja u r b a n e sociologije obiljeeni su, dakle, raznolikim i vrlo i n t e r e s a n t n i m a n a l i z a m a pojedinih feno m e n a u g r a d o v i m a , no bez o d g o v a r a j u e teorijske ideje p o v e z a n o s t i p r o u a v a n i h pojava i globalnih p r o c e s a u dru* O v a k o pojednostavljeno shvaanje n a r a v n o ne moe zadovoljavati, ali je i n t e r e s a n t n o da je ve o n d a bilo p r i m j e e n o da je socioloka struk t u r a grada specifina, drugaija od bilo kakve administrativne podjele i s njom p o v e z a n e eventualne socioloke relevantnosti.

tvu. G r a d kao grad bio je p r o m a t r a n k a o socijalni labo ratorij, a procesi koji su p r o u a v a n i t r e t i r a n i su na fenomenolokoj razini, bez u p u t a n j a u dublju analizu. U veini studija i prouavanja, k a o i u istraivanjima klasine u r b a n e sociologije, o p e r i r a se sa stabilizirajuim e l e m e n t i m a t u m a enja socijalnih p r o c e s a u g r a d o v i m a (ekoloki obrasci, diferencijacija funkcija, klasna separacija, kulturna se gregacija, ekoloka d i n a m i k a infiltracija, invazija i suk cesija; Bergel, 1955, str. 75100), a izbjegava se k o n t e k stualiziranje pojava, u o a v a n j e politinosti pojava i procesa, k a o i socioloka r e l e v a n t n o s t t a k v i h p r o c e s a u drutvu. Klasinoj sociologiji g r a d a m o e m o , dakle, p r e d b a c i t i za stupanje ideje n e u t r a l n o s t i p o j a v a u u r b a n i m okvirima, kon centraciju na primjenu razliitih t e h n i k a za p r o u a v a n j e socijalnog laboratorija, k a o i inzistiranje na naivnoj pri mjeni ekoloke teorije k a o objanjavajue teorije s t r u k t u r i i funkcioniranju g r a d a i njegovih itelja. M e u p r e d s t a v n i c i m a ekoloki orijentirane u r b a n e socio logije u Chicagu t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea p o s e b n o se istie L. Wirth, iji je esej Urbanism as a Way of Life (ob javljen 1938. godine) i m a o d a l e k o s e a n utjecaj na p r a v a c razvoja u r b a n e sociologije. T e r m i n urbanizam drugaije je definiran u SAD, n a r o i t o u o n o vrijeme, a a u t o r s p o m e n u t o g eseja je njime elio p o s t a v i t i o s n o v e opoj teoriji g r a d a z a s n o v a n o j na ideji da g r a d predstavlja p o s e b a n k u l t u r n i f e n o m e n sa svojim p o s e b n i m s i s t e m o m vrijednosti i n o r m i , s p o s e b n i m p o n a a n j e m ljudi koje je k a r a k t e r i z i r a n o speci finostima i koje odvaja u r b a n o od ruralnog ponaanja, i tsl. W i r t h je izjednaio pojavu u r b a n i z m a s p o j m o m progresa, s p o j m o m t e k o v i n a z a p a d n e k u l t u r e i razvoja p o s e b n o g na ina ivota. Na t o m t r a g u razvila se o s n o v n a ideja r a z n i m urbanim specifinostima (urbani promet, u r b a n a kul tura, urbana muzika, urbani problemi, urbano zagae nje urbani karakter, urbani folklor, i tsl.), ali i neu m i t n o s t i sudbine u r b a n o g (urbana civilizacija). Budui su Wirthove analize i p o s t a v k e posluile k a o j e d a n od najznaajnih e l e m e n a t a (povoda) k r i t i k e tzv. klasine u r b a n e so ciologije, na tu emo se r a s p r a v u p o n o v n o v r a t i t i u kasnijim poglavljima.
2 U r b a n a sociologija

16

17

III.

ikaka kola u r b a n e sociologije

Z a t o se postavlja p o s e b n a p o t r e b a da se pie sociolo koj koli u Chicagu d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea? N a m a se ini v a n i m u t v r d i t i da li je ta kola, a k o je m o g u e govoriti koli, bila t o l i k o r e l e v a n t n a u razvoju socioloke misli, da li postoji d o v o l j n o o p r a v d a n j e da se koli m o e govoriti, te u k o m smislu je ta kola utjecala na daljnji razvoj sociologije, te koje su njene p o s e b n e zna ajke, o s o b i t o s o b z i r o m na r a z v o j u r b a n e sociologije? U posljednjih p e t n a e s t a k g o d i n a diskusija u r b a n o j so ciologiji, koja se prije svega vodi u o k v i r u tzv. nove u r b a n e sociologije, d o v o d i u pitanje g o t o v o sve one t e k o v i n e koje su realizirane u o k v i r u o n o g a to je g o t o v o kolokvijalno z n a n o k a o ikaka kola sociologije u sociolokim krugovi ma, o d n o s n o , u u e m smislu i k a k e kole u r b a n e sociolo gije. To je bio j e d a n od m o t i v a da p o d r o b n i j e o b r a d i m po j a m koji je p o z n a t p o d n a z i v o m ikaka kola u r b a n e so ciologije. U svojim k r i t i k a m a koje se izriu p r e m a ikakoj koli, p o s e b n o p r e m a u r b a n o j sociologiji koja se razvijala u to vrijeme i n a r o i t o u n e k i h p r e d s t a v n i k a , p o s e b n o se istiu M. Castells i sociolozi koji se b a v e p r o u a v a n j e m urba nog fenomena, a koji su prihvatili njegov k o n c e p t u a l n i apa r a t i k r i t i k u ranijih paradigmi, a vie ili manje izraena k r i t i k a te kole p r i s u t n a je i u d r u g i h p r e d s t a v n i k a tzv. novog vala u r b a n e sociologije koji se razvija k o n c e m ezdesetih i u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a (M. Harloe, Ch. Pickvance, E. Lebas, D. Harvey, i drugi). Kritike, o p r a v d a n e ili ne, o d n o s e se prilino p a u a l n o i u krajnjoj k o n z e k v e n c i p o k u a v a j u diskreditirati cijelu ik a k u kolu. M. Castells, iako vri d o s t a esto generalizaciju pa ikakoj koli g o v o r i k a o ideologijskom t u m a e n j u 18

odnosa p r o s t o r n o g i socijalnog, pokuaju westernizacije u r b a n e sociologije, ipak, specifino n a p o m i n j e koje a u t o r e s m a t r a osobito krivim za specifian tip razvoja ikake kole. On p o s e b n o kritizira R. Parka i L. Wirtha, iako u biti razvija dalje n e k e Wirthove ideje (usp. na primjer u La question urbaine, 1972), a drugi a u t o r i k o r i s t e p o j a m ika ka kola u r b a n e sociologije k a o oslonac za razvijanje kri tike orijentacije koju onda, manje ili vie uspjeno, razvi jaju u okviru s t r u k t u r a l i s t i k i h ili d r u g i h n e o m a r k s i s t i k i h pravaca razmiljanja. O n o to je i n t e r e s a n t n o je da se u posljednjih d e s e t a k godina pojam ikaka kola u r b a n e so ciologije u tim k r u g o v i m a doivljava prije svega s negativ n o m konotacijom, k a o generalizirani p o j a m koji supsum i ra sva dostignua i sve a u t o r e koje m o e m o svrstati u navede nu kolu. U t o m e p o s e b n o prednjai r a d R o s e m a r y Mellor, Urban Sociology in an Urbanized Society, 1977, koja taj po jam koristi u n e o p e r a c i o n a l i z i r a n o m n e g a t i v n o obojenom smislu, a i s t o d o b n o p o k u a v a razviti i k r i t i k u distancu pre ma najnovijim s t r u k t u r a l i s t i k i m t e n d e n c i j a m a . Nedefiniranost p o j m a ikaka kola ne proistjee samo iz nedovoljne u p u e n o s t i a u t o r a koji v r e k r i t i k u te kole, nego i iz, koliko se to n a m a ini, r a z n o l i k o s t i pojava koje se mogu ukljuiti u p o j a m ikaka kola sociologije. toj je koli mogue govoriti s m n o g o s t a n o v i t a . S j e d n e strane, p o s e b a n poloaj sociologije u Chicagu koji je imala u to d o b a jer je bila prvi i najvaniji socioloki c e n t a r u p o e t k u ovog stoljea u Sjedinjenim D r a v a m a . Odjel je o s n o v a n 1892. godine, a ostali su odjeli u d r u g i m u n i v e r z i t e t i m a osni vani m n o g o kasnije k o n c e m d v a d e s e t i h i u tridesetim godinama ovog stoljea. Samim t i m j e r je sociologija bila slubeno prva u Chicagu, a u vrijeme k a d a se nije moglo veoma lako definirati to z a p r a v o znai socioloki (nadajui se da je to d a n a s z n a t n o lake) razvio se g o d i n a m a po seban pijetet p r e m a t o m centru socioloke z n a n o s t i . Odre ena doza nostalgije p r e m a tim danima t a k o e r nije za odbaciti k a d a se govori p o j m u ikaka kola, pri emu se, n a r a v n o , referira na globalni pojam, esto neznajui emu se z a p r a v o govori.
2*

19

o s n o v n a metodologija u r a d o v i m a W. I. Thomasa, R. E. Par ka, ali ne i k o d n e k i h drugih p r e d s t a v n i k a . Statistiki duh razvio se na odjelu u t r i d e s e t i m g o d i n a m a k a d a je na odjel d o a o Ogburn i koji je o d m a h poeo s p r e d a v a n j i m a sta tistici koja su sluali ak i n e k i profesori - Burgess k r i o m od Parka, koji nije i m a o m n o g o povjerenja u statistike po kazatelje i o b r a d e p o d a t a k a , slino k a o i Thomas, koji je t e k poslije dugog n a g o v a r a n j a p r i s t a o da se n a p i e m e t o d o loki d o d a t a k The Polish Peasant in Europe and America i koji je na k o n c u n a p i s a o Znaniecki! Slijedei a s p e k t koji se m o e navesti u k o r i s t p o t r e b e diskutiranja a s p e k a t a tzv. ikake kole sociologije je po kuaj definiranja sub-aspekta, posebnog a s p e k t a koji bi se o n d a m o g a o n a z v a t i ikaka kola u r b a n e sociologije to je t a k o e r j e d a n od eih n a i n a i m e n o v a n j a ove socio loke grupacije u d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljea. M n o g a istraivanja, pa i s a m p o e t a k ikake kole, nisu o d r e e n a p r e v e l i k o m r a z n o v r s n o u razliitih orijenta cija u istraivanjima, nego, prije svega, k o n c e n t r a c i j o m istra ivakih p o k u a j a na n e k o l i k o p o d r u j a koja se kasnije su sreu u o n o m e to se naziva u r b a n a sociologija. Razvojem istraivakih aktivnosti, n a r o i t o iza 1913. g o d i n e k a d a na odjel za sociologiju u Chicagu dolazi Robert . Park, ne p o b i t n o dolazi d o stimulacije u p r a v o o n i h istraivanja koja bi se mogla n a z v a t i u r b a n o m sociologijom. T a k v a orijen tacija, p r a e n a i a n g a m a n o m drugih istraivaa, prije svega E. W. Burgessom, n a s t a v i l a se do t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea. P o s e b n o su i n t e r e s a n t n e r a z n e urbane monografi20

history,

S d r u g e strane, specifina metodologija koja je bila pri mjenjivana u r a d o v i m a sociologa u Chicagu d v a d e s e t i h i tridesetih g o d i n a ovog stoljea, i koja se esto n a z i v a kva litativna metodologija, t a k o e r g o v o r e u prilog postojanja j e d n e p o s e b n e ideje, j e d n e specifine metodologije. T r e b a istai da se kvalitativna metodologija razvijala u Chicagu intenzivno negdje do p o e t k a t r i d e s e t i h godina, a o n d a je p o d utjecajem n e k i h p r e d s t a v n i k a prela u d r u g u k r a j n o s t p r e t v o r i l a se u statistiku c e n t r a l u o b r a d e r a z n i h masov nih pojava. Kvalitativna m e t o d o l o g i j a case study, life

participant observation,

content analysis bila je

je pojedinim a s p e k t i m a ivota u v e l i k o m gradu, emu e u n a s t a v k u biti vie rijei. Dakle, u p r v i m g o d i n a m a svog intenzivnijeg djelovanja odjel za sociologiju se, prije svega bavio istraivanjima koja se m o g u najloginije svrstati u istraivanja u r b a n e sociologije. A s p e k t u r b a n e sociologije je, u o n o vrijeme, ukljuivao dva k r u g a p r o b l e m a . J e d a n a s p e k t p r o b l e m a su istraivanja koja su se p r o v o d i l a u okviru discipline human ecology ( h u m a n a ekologija), koja se k a o disciplina u to vrijeme i k o n s t i t u i r a i s n a n o razvija, to je osobito vidljivo u n e k i m r a d o v i m a R. E. Parka, E. W. Burgessa, a n a r o i t o u r a d o v i m a njenog najuvjerenijeg zastup nika R. McKenzie-a. Drugi a s p e k t istraivanja, koja n a s pribliavaju p o j m u ikaka kola u r b a n e sociologije, su r a z n o l i k e studije in dividua u gradu, procesi adaptacije ljudi na njihovu okolinu, migracije s t a n o v n i k a iz jednog u drugi dio grada, studije ivotnih historija pojedinih p r e d s t a v n i k a s t a n o v n i k a urba nizirane okolice, i tsl. U k o l i k o se o v e dvije g r u p e p r o b l e m a podrazumijevaju dijelovima p r o b l e m a t i k e kojom se inae bavi u r b a n a sociologije, o n d a se s m n o g o o p r a v d a n j a m o e rei da je tzv. ikaka kola sociologije bila, prije svega, ikaka kola u r b a n e sociologije d v a d e s e t i h i tridesetih go dina ovog stoljea. Zbog toga n a m se i ini o p o r t u n i m da se ispitivanju e l e m e n a t a u r b a n e sociologije u vrijeme n a s t a n k a i intenzivnog r a z v o j a ikake kole p o s v e t i o s n o v n a panja. ikakoj koli je mogue govoriti, k a k o smo to v e n a p o m e n u l i , i s a s p e k t a koritenja p o s e b n i h m e t o d a koje se najee svrstavaju u tzv. k v a l i t a t i v n u metodologiju (po gledaj t o m e , Kupai, 1973). M e t o d o l o g i j a koja je bila pri mjenjivana u ispitivanju razliitih a s p e k a t a adaptacija indi vidua na grad, zahtijevala je p r i m j e n u razliitih t i p o v a analiza, koje su t a k o e r j e d n a od k a r a k t e r i s t i k a orijentacije sociologije u Chicagu u d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljea. Kvalitativna metodologija e u kasnijim godi n a m a biti zamijenjena k v a n t i t a t i v n i m m e t o d a m a , pa e so ciologija u Chicagu biti p o z n a t a po koritenju statistikih m e t o d a z n a t n o vie negoli n e k i h d r u g i h kvalitativnih m e toda. 21

Postoji jo nekoliko e l e m e n a t a koji se m o g u uzeti u razm a t r a n j e k a d a se ikakoj sociologiji d v a d e s e t i h i tridese tih g o d i n a ovog stoljea g o v o r i k a o o, prije svega, u r b a n o j sociologiji. Do s a d a su, na primjer, objavljene dvije knjige (jedna u p r o i r e n o m i s k r a e n o m izdanju) koje svojim naslo vima eksplicitno g o v o r e t o m e da se ikakoj koli moe govoriti g o t o v o iskljuivo k a o koli u r b a n e sociologije (Burgess, Bogue, 1964, Contributions to Urban Sociology, Short, 1971, The Social Fabric of the Metropolis. Contribu tions of the Chicago School of Urban Sociology). Knjiga koja je eksplicitno p o s v e e n a analizi ikake kole je i Chicago School 1 9 2 0 1 9 3 2 . od R. Farisa (Chicago School 1920 do 1932), ali ne n o s i naslov koji bi a s o c i r a o na u r b a n u sociolo giju, iako je analiza p r o v e d e n a u t o m smislu da su u okviru ikake kole p r o v o e n a g o t o v o iskljuivo u r b a n a istrai vanja. Bez o b z i r a r e d u c i r a m o li ili ne p o j a m ikake kole na p o j a m ikaka kola u r b a n e sociologije, ostaje jo m n o g o nejasnoa t o m e m o e li se u o p e govoriti p o j m u kola. Ovdje t r e b a n a p o m e n u t i da se ne radi s k o l a s t i k o m raz m a t r a n j u p o j m a kola, nego miljenjima koja se esto spominju k a d a se govori historiji socioloke misli, p o s e b n o u Sjedinjenim A m e r i k i m D r a v a m a . Pitanje je, n a r a v n o , da li se u o p e n e k i m u t v r e n i m k o l a m a do sada u sociologiji m o e govoriti, pa p r e m a t o m e i ikakoj koli. Ostaje, na r a v n o , i p r o b l e m definiranja razlika i z m e u p o j m a orijen tacije i kola. Postoji i stav da je cijela orijen tacija (kola) kojoj se govori bila p r i m j e r o m velike teori je ( p r e m a Millsu), te da bi se prije m o g l o r a d i t i specifinoj etnografskoj, a ne sociolokoj orijentaciji (Schwendinger, . i /., 1974, str. 389). Isti a u t o r i s m a t r a j u da bi p r e d s t a v n i k e ikake kole d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea t r e b a l o zvati k o l o m t e h n o k r a t s k i h u r b a n i h etnografa ili j e d n o s t a v n o u r b a n i m tehnografima (Ibid., str. 389). O s i m o v a k o radikalnih ocjena kvalifikaciji orijenta cije koju r a z m a t r a m o , p o s t o j e i drugaiji stavovi. John Madge, na primjer, (1964) k a e slijedee: F a m a ikake kole . . . ne osniva se na j e d n o j knjizi ili j e d n o m a u t o r u , pa ak niti na j e d n o m p o s e b n o m a s p e k t u . O n a se osniva na 22

v e o m a k a r a k t e r i s t i n o m p r i s t u p u i v e o m a razvijenom intere su za s t v a r n i svijet (Madge, 1964, str. 88). Ovaj a u t o r ne dovodi u pitanje postojanje ili nepostoja nje p o s e b n e orijentacije, on je kvalificira. M e u t i m , kvalifi kacija interesa za stvarni svijet koji je, oigledno, bio p o s e b n o stimulativan za g o t o v o sve istraivae u Chicagu d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stoljea, a n a r o i t o za R. P a r k a , koji je u vie n a v r a t a i z r a a v a o elju da se bavi p r o u a v a n j e m stvarnog dogaanja, a ne p r o u a v a n j e m iz knjiga n a m nee m n o g o p o m o i u odreivanju o s n o v n e usmjerenosti ikake kole. Madge t a k o e r istie v a n u ulogu R. Parka i dalje kae slijedee: R. E. Park je bio m o d a p r v a vanija linost u sociologiji iji su interes bili p r i m a r n o ljudi i njihovo n o r m a l n o socijalno p o n a a n j e negoli njihov povi jesni razvoj, ili njihovi socijalni problemi (Ibid., str. 8889). M. Janowitz je s v a k a k o j e d a n od boljih p o z n a v a l a c a pro b l e m a t i k e ikake kole jer je glavni u r e d n i k svih r e p r i n t izdanja djela a u t o r a iz t r i d e s e t i h i d v a d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea to su se pojavila p o n o v n o u ezdesetim i sedam d e s e t i m godinama. I s t o d o b n o , on je pisac mnogih instruk tivnih u v o d a u pojedine od publikacija. P r e m a to m e, njegovo miljenje k a o p r e d s t a v n i k a ikake kole poslijeratne gene racije, t r e b a respektirati. Janowitz s m a t r a da se ikaka kola sociologije p r o m a t r a k a o j e d n a od o s n o v n i h e t a p a historijskog razvoja discipline u Sjedinjenim D r a v a m a . Ali, pitanje je da li je postojao j e d i n s t v e n i d i s t i n k t i v a n Chi cago p r i s t u p sociologiji? O n o to nije u sumnji je da je odjel za sociologiju na i k a k o m u n i v e r z i t e t u bio m e u p r v i m i da je u periodu od s k o r o p o l a stoljea d o m i n i r a o i n t e l e k t u a l n i m i profesionalnim r a z v o j e m discipline e m i n e n t nou svojih lanova i p r o m i n e n t n o u svojih d i m p l o m a n a da (Janowitz, 1966, str. VII). Kao to vidimo, ovaj a u t o r s m a t r a da je najvaniji d o p r i n o s k r o z koji m o e m o valori zirati d o p r i n o s ikake kole, njen znaaj za o s n o v n u orijen taciju i razvoj sociologije u Sjedinjenim A m e r i k i m D r a v a ma, ali, isto tako, ostavlja o t v o r e n o pitanje da li se m o e govoriti s a m o posebnoj orijentaciji, r a z n i m pa i p a k sli nim orijentacijama, ili p a k koli koja ima svoj definirani k a r a k t e r ? Pojedine discipline i p o d r u j a i n t e r e s a kojim su 23

se bavili predstavnici to su djelovali u okviru ikakog odjela za sociologiju predstavljale su linosti koje su imale svoje ideje t o m e to i k a k o t r e b a istraivati u d r u t v u te bi se cjelovitom p r i s t u p u ili ak koli, t e k o moglo govoriti. E l e m e n t koji m o d a d o p r i n o s i ideji t o m e da je postojala p o s e b n a kola sociologije je i u d b e n i k to su ga, o d m a h na p o e t k u dvadesetih g o d i n a ovog stoljea, objavili z a j e d n o R. Park i E. Burgess i koji je b i o cjeloviti p r e g l e d raznolikih p r i s t u p a prouavanju d r u t v a s obiljem original n i h t e k s t o v a koji su se oslanjali, uglavnom, na e v r o p s k u filozofsko socioloku tradiciju. Osim toga, svako poglav lje bilo je p o p r a e n o iz bo r o m t e m a za daljnje p r o u a v a n j e i diskusiju pojedinih pojava, to je znaajno p o m o g l o stu d e n t i m a u njihovom daljnjem r a d u . Ta knjiga, t a m p a n a u v e l i k o m broju p r i m j e r a k a i u k r a t k o m v r e m e n u r a s p r o d a n a , s m a t r a l a se, p r e m a miljenju Janowitza, zelenom biblijom onog v r e m e n a za sociologiju (zelene korice). Pojava ovakvog, v o l u m i n o z n o g u d b e n i k a (preko 1000 stranica) s velikim pretenzijama, s v a k a k o je jo j e d a n od e l e m e n a t a da se odjelu za sociologiju iz d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h godina ovog stoljea govori k a o specifinoj koli miljenja. I n t e r e s a n t n o je, m e u t i m , da se u tridesetim g o d i n a m a nije pojavila ni j e d n a knjiga koja bi, eventualno, nosila n a z i v ikaka kola i koja bi r e z i m i r a l a teorijske i m e t o d o l o k e d o p r i n o s e nave d e n e kole u p r o t e k l o m p e r i o d u . Knjiga R. Farisa je intere s a n t n a vie k a o pregled situacije i djelovanja pojedinih o s o b a s, po n a e m miljenju, p r e t j e r a n i m naglaavanjem znaajno sti djelovanja E. Farisa (koji je bio njegov r o a k ) , p r e g l e d o m pojedinanih djelatnosti i aktivnosti, a ne s p o k u a j e m siste m a t s k o g i sintetikog iznoenja d o p r i n o s a ikake kole (usp. u Faris, 1967). U svom k o m e n t a r u o p r a v d a n o s t i koritenja naziva i k a k a kola, Janowitz dalje n a p o m i n j e da su sociolozi u Chicagu eljeli fundirati sociologiju k a o z n a n o s t (zbog toga i ne udi da je n a z i v s p o m e n u t o g u d b e n i k a Parka i Burgessa Introduction to the Science of Sociology), a p r o u a v a l i su socijalne p r o m j e n e u z r o k o v a n e industrijalizacijom i u r b a n i zacijom, te su sociologiju z a s n o v a l i u i r o k o m dijapazonu i t e k o je bilo povlaiti granice i z m e u pojedinih disciplina. 24

Osim toga, s m a t r a Janowitz, sociolozi u Chicagu su vjerovali da sociologija ima vanu ulogu u rjeavanju r a z n i h socijalnih problema. Isti a u t o r naglaava i j e d a n d o s t a v a a n e l e m e n t socio lozi u Chicagu su prouavali f e n o m e n d r u t v a u t o t a l i t e t u , to je e l e m e n t s kojim se ne bismo mogli do kraja sloiti zbog razliitog shvaanja p o j m a t o t a l i t e t a . t o t a l i t e t u , u smislu u k o j e m ga J a n o w i t z n a p o m i n j e , m o e se g o v o r i t i s a m o utoliko, ukoliko se shvaanje t o t a l i t e t a svede na r a z n o l i k o s t p r i s t u p a koji su bili primjenjivani i na brisanje razlika m e u pojedinim disciplinama koje, dodue, i nisu ba bile p o s e b n o razvijene u dvadesetim g o d i n a m a ovog stoljea, to osobito vrijedi za samu sociologiju. T e r m i n koji bi, po n a e m milje nju, z n a t n o bolje o d g o v a r a o , a k o se eli referirati na cjelo vitost z a h v a t a p r o u a v a n j a ikakih sociologa d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stoljea, je u k u p n o s t d r u t v e n i h po java, to n i k a k o ne znai da je shvaanje t o t a l i t e t a p r a t i l o s p o m e n u t e analize. Dapae, moglo bi se isto t a k o t v r d i t i i s u p r o t n o shvaanje t o t a l i t e t a je u p r a v o o n o to je ne dostajalo ikakim sociolozima i njihova o s n o v n a p r e d n o s t je minucioznost parcijalnih i specifinih analiza, a ne shvaa nje t o t a l i t e t a . Koliko je to n a m a p o z n a t o , p o j a m t o t a l i t e t a , u o n o m smislu u k o m e se on d a n a s k a o filozofsko-socioloka kategorija koristi u s u v r e m e n o j (marksistikoj) sociologiji, nije se koristio u okviru ikake kole, pa niti p o j e d i n e a n t r o poloke, a jo manje socio-psiholoke dimenzije drutva u totalitetu. N a r o i t o iznenauje g o t o v o p o t p u n o izostajanje diskusije politikih i e k o n o m s k i h uzroka bilo koje p r o u a v a ne pojave. Izostajanje uvianja o s n o v n e p o v e z a n o s t i poli tikih i e k o n o m s k i h u z r o k a pojedinih d r u t v e n i h p o j a v a je o s n o v n a k a r a k t e r i s t i k a ikake kole, pa je inzistiranje na pojmu t o t a l i t e t a vie v e z a n o za p o j a m t o t a l i t e t a d r u t v e n i h pojava koje o d g o v a r a vie, k a k o smo to ve n a p o m e n u l i , ideji multidimenzionalnosti d r u t v e n i h pojava u njihovoj pojavnosti, a ne u njihovoj uzrono-posljedinoj p o j a v n o s t i . N e a d e k v a t n o s t Janowitzove p r o s u d b e t o t a l i t e t u k a o p r e d n o s t i ikake kole, vidljiva je i u njegovom inzistiranju na t o m e da se kroz t o t a l i t e t m o e govoriti i s a m o m nazivu ikaka kola: Prema t o m e , u stupnju u k o m e je p o s t o j a l a 25

ikaka kola, njena identifikacija je bila u e m p i r i j s k o m pri s t u p u t o t a l i t e t u drutva (Janowitz, 1966, str. X). N e s p r e t n o s t p o j m a t o t a l i t e t a nije jedini p r o b l e m . Kategorija empi rijski implicira u p o t r e b u p o s e b n i h t e h n i k a p r i s t u p a d r u t v u , to b a i nije bilo k a r a k t e r i s t i n o za p r v i p e r i o d r a z v o j a i k a k e kole. Empirijski p r i s t u p k o m b i n i r a n s u p o t r e b o m r a z n o l i k i h k v a n t i t a t i v n i h t e h n i k a p o s t a t e o z n a k a za ik a k u k a t e d r u t e k u t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljea, da bi se, k a o o s n o v n a orijentacija, z a d r a o sve do dananjih d a n a i t i m e oigledno p o k a z u j u i da je kvalitativna tradici ja n a p u t e n a . P r o b l e m a t i k a p o s e b n e orijentacije ili p o s e b n e kole m o e biti i l u s t r i r a n a ovdje jo j e d n i m s t a v o m . James F. Short, jr. s m a t r a da . . . (ja) nisam n i k a d a s m a t r a o Chicago v r h u n c e m sociolokog postignua, n e g o vie p r e d s t a v n i k o m p o s e b n o g n a g l a s k a na field istraivanja i e m p i r i z a m . . . (Short, 1971, str. IX). Na d r u g o m mjestu isti a u t o r k o n s t a t i r a da se . . . o s o b i t o s t Chicago stila osniva na k o n t i n u i r a n o m p r o m a t r a n j u ili p r a e n j u d o g a a j a u njihovim p r i r o d n i m okviri ma i d i s k r e t n i m a n k e t i r a n j i m a , ili d r u g i m r e l e v a n t n i m po d a c i m a p r i k u p l j e n i m uz p o m o a n k e t e ili studiranja arani r a n i h situacija u l a b o r a t o r i j s k i m uvjetima. Puni utjecaj i k a k e kole jo uvijek nije u p o t p u n o s t i realiziran (Ibid., str. XLIV). Kao to v i d i m o , ovaj a u t o r , koji je i s a m bio s t u d e n t na odjelu za sociologiju Chicago U n i v e r s i t y i koji je t a k o e r u r e d n i k r a z n i h reedicija p o j e d i n i h originalnih djela iz p e r i o da d v a d e s e t i h t r i d e s e t i h godina ovog stoljea, nije do kraja eksplicitan k a d a se r a d i pitanju postojanja kole. M o g l o bi se rei iako eksplicitno n a g l a a v a da se ne r a d i koli, implicitno p r i h v a a p o j a m kole. Ipak, njegova kri tinost ide do te mjere da se uenje p r e d velikim gradom, fasciniranost m e t r o p o l i s o m i drugi e l e m e n t originalnih i m p u l s a za orijentiranje p o j e d i n i h istraivanja, m o g u po traiti i u e l e m e n t a r n o j injenici socijalno p r o s t o r n o g po rijekla m n o g i h osnovnih p r e d s t a v n i k a ikake kole koji su, doavi iz m a l i h mjesta srednjeg z a p a d a A m e r i k e (Middle West), m e t r o p o l i s o m u nastajanju j e d n o s t a v n o bili fascini rani. I s a m Short u t o m smislu n a v o d i . . . jer s a m bio 26

m o m a k iz ,malog g r a d a ' u Illinois-u t r a n s p l a n t i r a n po prvi p u t u . . . veliki g r a d . . . (Ibid., str. IX). Osim ,malog g r a d a ' postoje i drugi razlozi zato je ,veliki g r a d ' bio u z e t k a o socioloka laboratorija, z a t o se p o j a m fasciniranosti g r a d o m , metropolisom koristi g o t o v o uvijek k a d a se eli dati n e k a konstatacija ikakoj koli, te u k o m smislu je grad posluio k a o sretno z n a n s t v e n o lovite (Burgess) za p r o u a v a n j e raznolikih d r u t v e n i h odnosa, za p r o u a v a n j e socijalne psihologije, za p r o u a v a n j e raznolikih abnormalnih pojava koje se u njemu odvijaju. Poslije itanja m n o g o b r o j n i h djela sociologa ikake kole, i poslije konzultiranja r e f e r e n t n e l i t e r a t u r e , m o e se d o s t a b r z o i lako doi do zakljuka, koji ne m o r a biti blizak zakljuku Schwendinger, H. i /. t o m e da je, m e u ostalim, na primjer, R. Park bio rasista (Schwendinger, M. i /., 1974, str. 386), i a k o zakljuak koji izvodi /. Short jr., iz oiglednog izostajanja uvianja irih d r u t v e n o - e k o n o m s k i h u z r o k a r a z n i h p r o u a v a n i h pojava u m e t r o p o l i s u , koja su provodili ikaki sociolozi t a k o e r , po n a e m miljenju, ne z a d o v o ljava. S h o r t s m a t r a d a : . . . ope d e t e r m i n a n t e u r b a n i h si tuacija e k o n o m s k e , demografske, e k o l o k e i a d m i n i s t r a tivne ograniavaju i uvjetuju ljudsko p o n a a n j e , ali ga ne kreiraju t a k v a t r d n j a je, po n a e m miljenju, impli cirana u g o t o v o svim a n a l i z a m a ikakih sociologa, ali je tek u rijetkim p r i l i k a m a eksplicirana. Najekspliciranije su izraene u z r o n o posljedine veze p o v e z a n o s t i ekolokih determinanti, to je posljedica intenzivnog razvoja hu man ecology na t r a g u prihvaanja koncepcija a n i m a l n e i biljne ekologije. N i v o ekspliciranosti d r u g i h p r e t p o s t a v k i u u z r o n o posljedinom lancu v e o m a je oscilantan, k o d n e k i h p r e d s t a v n i k a g o t o v o nikad p r i s u t a n , k o d n e k i h tek t u i t a m o . Zbog toga s m a t r a m o da t r e b a biti krajnje o p r e z a n k a d a se konstatacije ikakih sociologa ele p r e d s t a v i t i u n j i h o v o m totalitetu, ili p a k k a o k o n s t a t a c i j e koje nisu eksplicitno govorile u u z r o c i m a n e k i h d r u t v e n i h pojava, ali su te uvjete d e t e r m i n i r a n o s t i pojava implicirali. Nerevo lucionarni k a r a k t e r ikake sociologije nije grijeh koji se m o e s a m o njima pripisati. U k o l i k o se njihovo djelovanje p r i h v a t i skoro iskljuivo u okvirima disciplinarnih granica 27

u r b a n e sociologije, o n d a nije niti u d n o da su njihove ideje bile, prije svega, reformski orijentirane, a manje revolucio n a r n o . Cijela u r b a n a sociologija je, p r e m a m n o g i m miljenji ma i z r a e n i m u posljednjoj d e k a d i u o k v i r i m a tzv. n o v e u r b a n e sociologije, j e d n a reformska, a ne r e v o l u c i o n a r n a disciplina. Short, m e u t i m , osjea p o t r e b u da brani ikaku ori jentaciju u sociologiji od k r i t i k e koja je bila i z r e e n a u slije d e e m stilu : ikaki sociolozi nisu doveli do formuliranja n i k a k v i h teorijskih h i p o t e z a iz svojih analiza, nego su se kasnije s a m o ponavljali u svojim m i k r o i d e s k r i p t i v n i m ana lizama (Shills). N e d o s t a t a k ekspliciranosti pojedinih u z r o k a o d r e e n i h urbanih situacija, koje su se do krajnjih detalja istraivale, su, po n a e m miljenju, j e d a n od razloga zato se nisu izvukli n i k a k v i znaajniji teorijski zakljuci od ireg sociolokog znaenja. N o , t o m e e biti rijei kasnije, u slijedeim poglavljima. M n o g i p r o b l e m i s k o j i m a se istraiva susree k a d a po k u a a n a l i z i r a t i d o p r i n o s ikake kole sociologije ili speci finije ikake kole u r b a n e sociologije, p r i s u t n i su i dan-danas k a d a s e pokuaju u t v r d i t i d o p r i n o s i s u v r e m e n e urba ne sociologije. Koliko g o d se u r b a n a sociologija razvila u posljednjih p e d e s e t godina od k a k o su p r o v e d e n a p r v a zna ajnija istraivanja ba u o k v i r u ikake kole, ne m o e m o rei da je uspjela uspjeno definirati svoj p r e d m e t i svoje polje djelovanja. t o m e se d o s t a pisalo u t o k u s e d a m d e s e t i h g o d i n a i te s t a v o v e n e e m o ovdje ponavljati u p o t p u n o s t i , n e g o e m o u p o z o r i t i n a n e k e o s n o v n e t o k e koje m o g u biti i n d i k a t i v n e za n a s t a v a k r a s p r a v e k a r a k t e r i s t i k a m a razvo ja sociologije u okviru ikake kole (vidi p o d r o b n i j e aldarovi, 1980). U r b a n o j sociologiji m n o g i kritiari, p o s e b n o Castells i njegovi sljedbenici, odriu p r a v o postojanja k a o nezavisne e p i s t e m o l o k i i teorijski utemeljene discipline jer se njen teorijski p r e d m e t n e m o e k o n s t i t u i r a t i i z p o j m a urbano. Taj p o j a m n e referira n a n e k i p o s e b a n materijalni objekt, p r e d m e t , n e g o predstavlja o d g o v a r a j u u s k u p i n u p r o b l e m a , p o j a v a ili a s p e k a t a koji djeluju na osobu i utjeu na njeno p o n a a n j e u u r b a n i z i r a n o j sredini. To p o n a a n j e o n d a po28

staje p r e d m e t o m sociolokih ispitivanja, ali konceptualizacija ispitivanja sa stanovita urbanog je teorijski n e u t e m e ljena. T a k a v k o n c e p t djelovanje g r a d a na individuu koji je bio osnovni koncepcijski okvir istraivanja u o k v i r i m a ikake orijentacije, doveo je do ideologijskog razvoja u r b a n e sociologije. D a p a e , ideologijska prezentacija proble ma u u r b a n i z i r a n o j sredini imalo je za zadatak da p r u i j e d n u drugaiju sliku svijeta, ali i da prikrije s t v a r n e u z r o k e pojedinih socijalnih, e k o n o m s k i h i politikih u z r o k a p o j a v e m a l a d a p t a c i j e individua v i s o k o u r b a n i z i r a n o j sredini. Sennett nedefiniranosti u r b a n e sociologije kae, na primjer, slijedee: Polje u r b a n i h studija d a n a s je preplav ljeno p o s e b n o m v r s t o m praznovjerja u z n a n s t v e n u istou, pa o n d a , k a o Faust, a k o i m a m o isto i p e r f e k t n o znanje, svijet o k o nas e se iznenada izmijeniti. Kao h u m a n i s t i k a disciplina, u r b a n a sociologija pokazuje sve z n a k o v e r a p i d n o g nestajanja. (Sennett, 1969, str. 19). O v o miljenje nije u s a m ljeno, i a k o postoje varijacije u procjeni hoe li doi do ie zavanja, ili e doi do p r e t v a r a n j a u r b a n e sociologije u o p u sociologiju zbog toga jer se s u v r e m e n a u r b a n a sociologija, z a p r a v o , bavi p r o u a v a n j e m p o j a v a s u v r e m e n o g visokou r b a n i z i r a n o g drutva. I n t e r e s a n t a n je i s t a v izreen prije 25 godina, a koji se v a r i r a u o t r i m k r i t i k a m a klasine u r b a n e sociologije od s t r a n e novog n e o m a r k s i s t i k o g vala. N. Gist kae slijedee: Urbana sociologija je m o d a naj manje jasno definirana oblast od svih sociolokih podruja. N j e n e su granice, ako postoje, ( p o d v u k a o O. .) indistinktivne i n e m a u n i v e r z a l n o g s p o r a z u m a n j e n o m s u b s t a n t i v n o m ili t e o r i j s k o m k a r a k t e r u . (Gist, 1957, str. 159). N e d e f i n i r a n o s t u r b a n e sociologije d a n a s proistjee, m o d a , iz nedefini r a n o s t i tradicije te discipline koja je s m a t r a l a da se u r b a n o m sociologijom m o g u ispitivati g o t o v o sve pojave. Reeno d r u gaije: o b r a z a c prouavanja drutva, referencijalni o k v i r koji je bio primijenjivan u ikakoj koli d v a d e s e t i h i tri desetih godina ovog stoljea, bio je p r i m a r n o u r b a n o sociologijski orijentiran, te se i zbog toga m o e govoriti p o s e b n o m dijelu ikake kole, n a z v a n e ikaka kola u r b a ne sociologije.

29

Razlozi zbog kojih se p r o b l e m a t i k a k o n s t i t u i r a n j a u r b a n e sociologije k a o socioloke discipline t o l i k o esto n a v o d e , imaju, po n a e m miljenju, osnovni u z r o k u n e z a v i s n o m razvoju discipline koja je u t r i d e s e t i m g o d i n a m a dobila naj znaajnije mjesto u sociolokim istraivanjima sociologa i k a k e k o l e human ecology. Human ecology je p r o u a vala o d n o s e interakcije ovjeka i njegove okolice, a n a l o g n o i n t e r a k t i v n i m p r o c e s i m a koji se razvijaju i z m e u biljaka/i votinja i njihove okolice. N e z a v i s a n r a z v o j human ecology d o v e o je p o s t u p n o do nezavisnog r a z m a t r a n j a p r o s t o r n i h e l e m e n a t a k a o decizivnih e l e m e n a t a i do p o z n a t e teorije p r o s t o r u k a o u z r o n o m e l e m e n t u o d r e e n i h oblika socijalnog p o n a a n j a . Implicitna p r e t p o s t a v k a m n o g i h sociolokih istraivanja u Chicagu, a i kasnije u d r u g i m c e n t r i m a i zemljama, je da prostorna oko vanje na pojedinca. Ostavivi sada po s t r a n i m o g u u disku siju t o m e da li okolica m o e biti s h v a e n a s a m o iskljuivo k a o fizika okolica, ili se p a k uvijek radi socijalnoj okolici (o t o m e pogledaj n a stav aldarovi, O., 1980), v a n o je u t v r d i t i da se okolica u z i m a k a o u z r o n i e l e m e n t u postavljanju o d n o s a i z m e u h a b i t a t a i ovjeka. S h o d n o implicitnoj p r e t p o s t a v c i djelovanju okolice na pojedinca, proistjee i logian zakljuak: ako p o j e d i n c a p r e m j e s t i m o iz nezdrave u zdravu okolicu, njegovo e se p o n a a n j e promijeniti. O v a j se stav, n a r a v n o , ne m o e do kraja od baciti k a o i r e l e v a n t a n , ovisno stupnju u k o m e s m o sprem ni p r i h v a t i t i relativizaciju i n t e n z i t e t a djelovanja okolice na p o n a a n j e ljudi. Relativizirajui pojam a p s o l u t n o g u relativ no djelovanje, u d o b r o j sociolokoj tradiciji, p o t r e b n o je u t o m sluaju u s p o s t a v i t i p o j a m socio-prostorne ili p r o s t o r n o -socijalne okolice, ali i p o j a m interakcije k a o kljuni p o j a m koji ne daje za p r a v o niti j e d n o m e l e m e n t u da b u d e a p s o l u t n o p r i m a r a n u izazivanju pojedinih utjecaja. U d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a , u poecima inten zivnijeg razvoja sociologije u Chicagu, inzistiranje na p r o s t o r n i m e l e m e n t i m a dovelo j e p o s t u p n o d o t u m a e n j a pojava koje se temeljilo na u v a a v a n j u p r o s t o r a k a o u z r o n o g ele m e n t a . Kasniji razvoj, n a r o i t o u e l e m e n t i m a fizikog i so-

lica,

environment,

vri stimulativno ili nestimulativno

djelo

cijalnog planiranja, o d n o s n o u r b a n i z m a ili u r b a n o g plani ranja u e v r o p s k i m zemljama, d o v e o je do daljnjeg irenja ideje da se manipulacijom fizike okolice d a d u m a n i p u l i r a t i i socijalni odnosi. Zbog t o g a je bilo i mogue da se razvoj planiranja odvija relativno n e z a v i s n o s jedne strane, po stojalo je p r o s t o r n o , a s d r u g e r a z n a d r u g a planiranja, kao, na primjer, socijalno, e k o n o m s k o . . . Problemi integracije p r o s t o r n i h a s p e k a t a s d r u g i m p o s e b n o su istaknuti u suvre m e n o vrijeme, no k a k o o n i nisu o s n o v n a t e m a ovog r a d a njima dalje n e e m o raspravljati. H i p o s t a z i r a n j e p r o s t o r n o g elementa, k a o s e p a r a t n o g e l e m e n t a , p o s e b n o je dolo do izraaja u a r h i t e k t u r i gdje je teorija fizikog ili ekolokog d e t e r m i n i z m a jo uvijek o s n o v n a teorija. P o s e b n o n e g a t i v a n tip razvoja d e a v a o se, pak, u o n i m sluajevima u kojima je planiranje bilo r u k o v o e n o , prije svega, nejasnim estetsko-oblikovno-prostornim e l e m e n t i m a , koji su u p o t p u n o s t i distorzirali sliku socijalne r e a l n o s t i u kojoj se proces plani ranja odvijao. A r h i t e k t o n s k a s t r u n a frazeologija, p l a n e r s k i jezik esto su p u t a toliko nerazumljivi i nabijeni pojmo vima bez s a d r i n e d a j e t e k o v o d i t i bilo k a k v u r a s p r a v u koja e imati sadrinski r e z u l t a t . Simulacija p r o s t o r n e oko lice u a t e m p o r a l n o j dimenziji oduvijek je bila, i bit e, z n a k totalnog izostajanja shvaanja socijalne realnosti p r o s t o r a planiranja, emu m n o g o b r o j n i k o m p l i c i r a n i i s u v r e m e n i mo deli p l a n i r a n j a nee p o m o i rijeiti egzistencijalne p r o b l e m e svakodnevnice. J e d a n od razloga nedefiniranosti u r b a n e sociologije u s u v r e m e n o d o b a je i nain k a k o se tretiranje p r o s t o r n o g i socijalnog poelo razvijati u o k v i r u tzv. ikake kole, na roito u o k v i r u discipline human ecology. P o j a m zajednice (community), koji u SAD i m a p o s e b n u tradiciju, nije p o j a m koji se p r i m a r n o odreuje p r o s t o r n i m varijablama. Pojam zajednice se, u tradiciji a m e r i k e socio logije, definira, prije svega, uz p o m o socijalnih varijabli k a o to su, na primjer, obitelj, grupa, pojedinac, m e u s o b n i od nosi, itsl., a k a o k o r e k t i v n a ili varijabla drugog r e d a se p o javljuje odgovarajua dimenzija p r o s t o r n i h o d n o s a . Zajed nica je uvijek smjetena u odgovarajui p r o s t o r n i okvir, a Prouavanje zajednice obitelji, grupe, institucije, malog

30

31

g r a d a odvijalo se uvijek k r o z p o k u a j e ispitivanja aspe k a t a interakcije izmeu p r o s t o r n i h i socijalnih e l e m e n a t a zajednice. M n o g o b r o j n a istraivanja su u t o k u posljednjih g o d i n a i bila p r o v e d e n a u SAD u o k v i r i m a tzv. istraivanja malog grada. Pojam zajednice, k a k o emo to kasnije p r e ciznije vidjeti u r a d o v i m a Parka i d r u g i h p r e d s t a v n i k a ika ke kole, z a u z i m a c e n t r a l n o mjesto. Osim do s a d a n a b r o j a n i h e l e m e n a t a u prilog diskusiji n a z i v u ikaka kola (urbane) sociologije, k a o i p o e t n i m u z r o c i m a r a z v o j a te kole, postoji i niz objektivnijih ele m e n a t a koje m o e m o s p o m e n u t i k a d a se govori o s n o v n i m u z r o c i m a njenog n a s t a n k a . M e u objektivnim razlozima n a s t a n k a ikaka kole koji se u l i t e r a t u r i n a v o d e su, prije svega, intenzivan p o r a s t gra d o v a u SAD p o e t k o m ovog stoljea, pri emu je Chicago u m n o g i m e l e m e n t i m a p o r a s t a ak i prednjaio, zatim, inten zivno doseljavanje, k a k o crnaca s juga koji su ostali bez svog z a n i m a n j a p r o p a d a n j e m n e o r g a n i z i r a n e poljoprivrede, t a k o , jo vie, i n t e n z i v n i m doseljavanjem s t a n o v n i t v a iz e v r o p s k i h zemalja, razliitih etniciteta, to je, n a r a v n o , do velo d o s t v a r a n j a n e b r o j e n i h p r o b l e m a adaptacije stanovni tva, k a k o sa sela i manjih g r a d o v a , t a k o i iz p o t p u n o druga ijih k u l t u r n i h sredina. Brzo doseljavanje dovelo je do in tenzivnog mijenjanja e k o l o k e s t r u k t u r e gradova, do inten zivnog p o r a s t a k r i m i n a l i t e t a , do p o j a v e slumova k a o regu l a r n i h p r o s t o r a stanovanja, esto u n e p o s r e d n o j blizini naj bogatijih k r a j e v a (to e poslije biti vidljivo iz Burgessove teorije s t r u k t u r i grada), vrlo b r z e i intenzivne izgradnje g r a d s k e i n f r a s t r u k t u r e i o b j e k a t a za stanovanje to su n e k i od p r o c e s a koji su se odvijali g o t o v o p r e d oima za i n t e r e s i r a n i h istraivaa, a koji su imali nerv za p r o v o e nje t a k v i h istraivanja i koji se nisu sustezali da ih i p r o v o d e . Bilo je sasvim oigledno da je o s n o v n i p r o b l e m koji je za i n t e r e s i r a o sociologe bio problem adaptacije pojedinca gradu i utjecaj grada na pojedinca. Iz te dvije o s n o v n e cjeline m o g u se o p e r a c i o n a l i z i r a t i p o s e b n e t e m e koje su nale mjesta u t o k u istraivanja p r o b l e m usamljenih ljudi, p r o b l e m i v o t a u p r e d j e l i m a g r a d a u k o j i m a se iznajmljuju sobe, hotel sko s t a n o v a n j e , n e p r i l a g o e n o s t , b a n d e , itsl. Drugi znaajni 32

krug p r o b l e m a koji je t a k o e r bio ispitivan bio je p r o b l e m rasnih odnosa koji su se poeli t a k o e r manifestirati inten zivnijim doseljavanjem s t a n o v n i t v a iz e v r o p s k i h zemalja, a n a r o i t o doseljavanjem crnaca iz junih d r a v a SAD u g r a d o v e sjeveroistonog dijela. Osim ovih objektivnijih razloga za razvoj specifino usmjerene u r b a n e sociologije u Chicago d v a d e s e t i h i tridese tih godina ovog stoljea, m o g u e je navesti i druge razloge, subjektivnije p r i r o d e . U l i t e r a t u r i se m n o g o govori ka r a k t e r i s t i k a m a pojedinih istraivaa koji su dali osobit p e a t v l a s t i t o m stilu istraivanja. W. I. Thomas, k a o j e d a n od os n o v n i h p r e d s t a v n i k a p r v e generacije ikakih sociologa, bio je, na primjer, p o s e b n o z a i n t e r e s i r a n za p r o u a v a n j e p r o c e s a adaptacije i m i g r a n a t a . N j e g o v i n t e r e s za p r o u a v a n j e dose ljavanja imigrantskih s k u p i n a r e z u l t i r a o je publiciranjem studije koja se i d a n a s s m a t r a j e d n o m od k a p i t a l n i h studija u sociologiji u o p e The Polish Peasant in Europe and America koju je Thomas i z r a d i o zajedno s poljsko-amerikim sociologom Znanieckim. Robert . Park, koji je p o e o karijeru k a o n o v i n a r i koji je u k a s n i m g o d i n a m a z a p o e o svoju a k a d e m s k u karijeru, p r o v e o je t a k o e r j e d n o vrijeme prouavajui r a s n e o d n o s e . Kao g r a d s k i n o v i n a r dolazio j e u d o d i r sa s t v a r n i m i v o t o m u g r a d u i te je pojave kasnije u t o k u svoju a k a d e m s k e karijere bilo s a m p r o u a v a o , bilo stimulirao izradu m a g i s t a r s k i h ili d o k t o r s k i h radnji po jedinim a s p e k t i m a g r a d s k o g ivota. Te su d o k t o r s k e i ma gistarske radnje u m n o g o sluajeva posluile kasnije za iz r a d u monografija koje se d a n a s s m a t r a j u k l a s i n o m literatu r o m u sociologiji. Osim ova dva, m o g l o bi se rei glavna p r e d s t a v n i k a i kake kole, od kojih prvi predstavlja prvu, a drugi d r u g u generaciju, i drugi p r e d s t a v n i c i ikake kole su pokazivali posebne sklonosti p r e m a p o j e d i n i m a s p e k t i m a . P r e d s t a v n i c i druge generacije, u g l a v n o m bivi s t u d e n t i R. Parka, u kasni jim g o d i n a m a pokazivali su i n t e r e s e za pojedine a s p e k t e koji su se dosta razlikovali od o s n o v n i h orijentacija to ih je p o s t a v i o Park. Burgess je, na primjer, p o k a z i v a o i n t e r e s p r e m a human ecology, k a o i p r e m a p r o b l e m a t i c i sociologije Porodice, R. McKenzie je p o z n a t g o t o v o k a o iskljuivi predUrbana sociologija

33

stavnik human ecology, a L. Wirth, i a k o se b a v i o i sociolo gijom saznanja, p l a n i r a n j e m i n e k i m drugim o b l a s t i m a so ciologije, u okviru u r b a n e sociologije spominje se u g l a v n o m po eseju Urbanism as a Way of Life, koji je j e d a n od naj ee citiranih eseja u sociolokoj publicistici.* Osim d o s a d a n a v e d e n i h razloga pojave i k a k e kole sociologije, p o t r e b n o je n a p o m e n u t i i da su p r o c e s i inten zivnog doseljavanja i sve pojave koje su p r a t i l e te p r o c e s e vanje o n o g a to e se u kasnijim g o d i n a m a z v a t i urbana kriza. Pojava slumova, k r i m i n a l i t e t a , s a m o u b o j s t a v a , n a v e l a je n a c i o n a l n e organizacije da pokuaju p r o n a i k o n k r e t n e mjere za rjeavanje, ili p a k u b l a a v a n j e neeljenih posljedi ca. Odjel za sociologiju u Chicagu d o b i o je n e o p h o d n a fi nancijska s r e d s t v a s k o j i m a je m o g a o z a p o e t i r a z n a socio loka istraivanja i koja su t r e b a l a d o v e s t i do n i z a p r a k t i nih zakljuaka i e v e n t u a l n i h mjera koje e popraviti situa ciju u velikim, b r z o r a s t u i m g r a d o v i m a Sjeverne A m e r i k e d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljea. Odsjek za socio logiju ikakog u n i v e r z i t e t a n a a o se u v e o m a povoljnoj situaciji stajao je financijski veoma dobro, t o je inje nica s k o j o m se u d an a n j e vrijeme rijetko koji odjel m o e pohvaliti! Ako b i s m o sve ove do s a d a s p o m e n u t e razloge aglomerirali, mogli b i s m o rei da se u jednoj r e l a t i v n o p o v o l j n o j si tuaciji nala g r u p a z a i n t e r e s i r a n i h sociologa, s r e l a t i v n o m s l o b o d o m r a s p o l a g a n j a znaajnim financijskim s r e d s t v i m a i koja je, s h o d n o svojim i n t e l e k t u a l n i m i n t e r e s i m a , te i ntere se znala i materijalizirati u i s t r a i v a k i m p o d u h v a t i m a . Na o v o m se p r i m j e r u m o e vidjeti dijalektika veza i z m e u d r u t v e n i h uvjeta za irenje sociologije i s t v a r n o g irenja koje se d e a v a k a d a su ti uvjeti povoljni, k a o i izostajanje stvarnog a n g a m a n a k a d a j e d r u t v e n a okolina n e p o v o l j n a . Osim ovih do sada n a p o m e n u t i h razloga i n t e n z i v n o g so ciolokog r a z v o j a u Chicagu, j e d a n razlog koji b i s m o mogli n a z v a t i filozofskim, i koji je t a k o e r djelovao s t i m u l a t i v n o
* p o j e d i n i m p r e d s t a v n i c i m a i njihovim interesima i djelima bit e vie rijei u n a s t a v k u ovog r a d a .

dovele

do

hitne potrebe

ispitivanja raznih naina za

rjea

klasinu dihotomiju koja je posluila za izvoenje mnogih drugih Gemeinschaft Gesellschaft, a koje su implicitno p r i s u t n e u g o t o v o svim studijama ikake sociologije, a koje se o p e t poklapaju, u najveem b r o j u sluajeva, s dihotomij o m mali grad (community) veliki grad. Odbijanje velikog g r a d a k a o uzroka zla j e d a n je od e l e m e n a t a koji t a k o e r t r e b a uzeti u r a z m a t r a n j e k a d a se g o v o r i irim o k v i r i m a i u z r o c i m a pojave o d g o v a r a j u e orijentacije ikake socio logije d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h godina ovog stoljea. Specifinu orijentaciju, koju su n a r o i t o z a s t u p a l i neki p r e d s t a v n i c i i k a k e kole (Thomas, Park, d o n e k l e Wirth), p o n e k i a u t o r i povezuju s njemakim utjecajima, o d n o s n o , sa kolovanjem pojedinih od p r e d s t a v n i k a . Thomas je p r o veo, k a o i Park, o d r e e n o vrijeme na kolovanju u Njema koj, a Wirth je N i j e m a c po porijeklu, pa se ta njegova k a r a k teristika p o n e k a d a istie k a o o d r e e n a specifinost. P a r k je, k a k o je to i sam izjavio, bio fasciniran Simmelovim pre davanjima, koja je, dodue, sluao s a m o j e d a n semestar, emu e kasnije biti vie rijei. Ne t r e b a z a b o r a v i t i i da je R. Park svoju disertaciju masi i publici r a d i o p o d m e n t o r stvom Windelbanda, to je t a k o e r j e d a n od m o g u i h utje caja na njegov daljnji i n t e l e k t u a l n i i n t e r e s . O s i m ovih a u t o ra, i M. Weber, iako u manjoj mjeri, t a k o e r je utjecao na formiranje o s n o v n e orijentacije i k a k e sociologije. Indirekt3

folk urban drutva, sveta sekularna drutva, drutva mehanike drutva organske solidarnosti, k a o i, n a r a v n o ,

na razvoj sociologije u Chicagu, m o e m o p o t r a i t i u klasi n o m tvrenju t o m e da grad predstavlja artificijelnu sredi nu za ivot ovjeka i, p r e m a t o m e , p o t r e b i p o v r a t k a u malu zajednicu u kojoj p r e v l a d a v a j u p r i m a r n i , a ne sekun darni odnosi, u kojoj s v a t k o svakog poznaje, u kojoj se mogu k o n t r o l i r a t i okviri vlastite egzistencije (community). Filozofsko-utopijska k r i t i k a g r a d s k o g n a i n a ivota vidljiva je kasnije u r a d o v i m a L. Mumforda i J. Jacobs, k a o i u drugih a u t o r a . Kritika ivota u velikom g r a d u , p o t r a g a za m a l o m community, implicitno je p r i s u t n a u g o t o v o svim istraiva njima koja su realizirana u Chicagu. Nije p o t r e b n o p o s e b n o naglaavati r a z n e d i h o t o m n e podjele k a o to su, na primjer,

34

35

nije se t a k o e r moe govoriti i u utjecaju F. Tnnisa, k a o i n e k i h drugih a u t o r a . Osim ovih njemakih utjecaja na formiranje osnovnih ideja ikake socioloke misli s p o e t k a ovog stoljea, vid ljivi su i r a z n i organicistiki utjecaji koji se pripisuju djelu H. Spencera, a indirektnije Darwinu i G. T a r e - u . Ti su utje caji, n a r a v n o , n a r o i t o izraeni u human ecology, ali ih, k a k o e m o kasnije vidjeti, m o e m o susresti u g o t o v o svim koncep t i m a koje je razvio R. Park. Osim o v i h utjecaja, vjerojatno je na p r a v a c r a z v o j a ika ke kole (urbane) sociologije utjecao i H. Mead, i s a m lan ikakog univerziteta, n a r o i t o na ispitivanje p r o c e s a socijal ne interakcije kojom se b a v e s k o r o sve pojedine monografije n a s t a l e u okviru ikake kole. M o g u e je g o v o r i t i i utje caju J. Dewey-]a, o d n o s n o , p r a g m a t i z m a k a o orijentacije. U P i t t s b u r g h u je i z m e u 1909. i 1914. godine p r o v e d e n o znaajno istraivanje urbanim u v j e t i m a (koje je publici r a n o u 6 knjiga) stanovanju, sanitaciji, k r i m i n a l i t e t u , siromatvu, rekreaciji, z a r a d a m a , industrijskim ozljedama, i n e k i m d r u g i m a s p e k t i m a . O s n o v n a orijentacija ovih studija, a koja m o e posluiti k a o p o t v r d a objektivnom uzro ku pojave ikake socioloke misli, je k a k o p o p r a v i t i posto jee uvjete ivota u velikim g r a d o v i m a ? O v a p r v a studija u SAD bila je brzo p r i h v a e n a k a o v a a n d o p r i n o s u tim p o k u a j i m a i u b r z o je Rssel Sage Foundation p o d u z e l a u suradnji s v l a d o m organiziranje niza slinih istraivanja u m n o g i m g r a d o v i m a SAD. 1928. g o d i n e moglo se n a b r o j a t i ak 154 velike a n k e t e i 2.021 specijalnih a n k e t a , to naj bolje govori b r z o m irenju istraivanja (Faris, 1967, str. 8). Zakljuujui p r o b l e m a t i k u n a z i v a ikake kole, te za okruujui uvjete u k o j i m a se o n a pojavila, s m a t r a m o da se toj orijentaciji u ispitivanju d r u t v e n i h p o j a v a m o e govoriti prije svega k a o orijentaciji, a ne o d r e e n o j koli. Istraivai Chicago School su iskoristili g r a d k a o o s n o v n i referencijalni okvir, a ne d r u t v o uope. U v j e t n o je mo gue izvriti daljnju podjelu pojedinih t e m a u o k v i r u meu ovisnosti djelovanja grada i pojedinca. J e d a n a s p e k t pro uavanja s v a k a k o je zajednica (community), drugi je ispiti vanje socio-psiholokih karakteristika adaptacije, posebno 36

izdvojen razvoj human ecology, a j e d n a od podcjelina p r o uavanja s v a k a k o je metodologija koja je bila primjenjivana u r a z n i m istraivanjima, (kvalitativna metodologija). Ta metodologija k a r a k t e r i s t i n a je po primjeni field istraiva kih t e h n i k a , t e h n i k e koritenja life-history tehnike, k a o i o n o g a to se u sociologiji n a z i v a field work istraivanjima, o d n o s n o , o n o g a to se u irem smislu s u p s u m i r a pod n a z i v o m community studies (prouavanja zajednica). D r u g a faza raz voja ikake kole manje je k a r a k t e r i s t i n a po razvoju kva litativne metodologije. Iza 1930. g o d i n e sve je prisutnija statistika i druge k v a n t i t a t i v n e m e t o d e . I p r v a i d r u g a faza razvoja kole s v a k a k o su k a r a k t e r i s t i n e po r a z n o v r s n i m pokuajima povezivanja ekolokih i sociolokih, p r o s t o r n i h i socijalnih analiza. Posebna t e h n i k a koja se u r a n o j fazi koristila je bila t e h n i k a mapiranja, k a o to je to Burgess i sam i s t a k a o (Burgess, Bogue, 1964).
* * *

U k o l i k o bi se saeto p o k u a l a p o v u i paralela i z m e u najnovijeg razvoja u r b a n e sociologije i razvoja koji se od vijao u Chicagu, o n d a bi se moglo rei da je osnovni poticaj razvoju ikake sociologije bila p r o b l e m a t i k a doseljavanja i p r o b l e m a t i k a rasnih o d n o s a u velikim g r a d o v i m a sjeverne Amerike koji su zahtijevali analize koje su, pak, t r e b a l e predloiti mjere za ublaavanje u r b a n e krize. E k o l o k a se analiza najbolje razvila i prilagodila p r o u a v a n j i m a sociopsiholokih a s p e k a t a prilagoavanja pojedinca p r o s t o r u . Iz raznolikih t i p o v a maladaptacija r a z v i o se i i n t e r e s za p r o uavanje delinkvencije, za p r o u a v a n j e razliitih studija slu ajeva, interes za pojedine profile s t a n o v n i k a g r a d o v a , i slino. Sve do izrastanja referencijalnog okvira, koji je pred loio L. Wirth 1938. godine*, i koji je, u r e t r o a k t i v n o m smi slu, v a l o r i z i r a o i r e k o n s t i t u i r a o o s n o v n e teorijske p r e m i s e ikake kole, o s n o v n a teorijska p o d l o g a ikake kole urba ne sociologije je human ecology s j e d n e s t r a n e i m o d i f i c i r a n a organicistika teorija koju je r a z v i o R. Park. D o p r i n o s L. Wirtha izraen u p o m e n u t o m napisu, a koji je bio i z u z e t n o
* Urbanism as a Way of Life.

37

m n o g o hvaljen, ali i n a p a d a n , je u t o m e da je analizirani p r o b l e m o d n o s a ovjeka i p r o s t o r a t r a n s p o n i r a o u o d n o s ovjeka i u r b a n i z m a , to je jo vie z a k o m p l i c i r a l o situaciju jer je t e r m i n u r b a n i z a m prilino razliito s h v a a n i od raz liitih istraivaa, ali i u kolikvijalnom smislu je teko rei na to se on tono odnosi i to se misli k a d a se kae urba nizam. Na n e s r e u ili sreu, o v a k a v k o n c e p t je posluio za dalj nju orijentaciju razvoja u r b a n e sociologije i, po n a e m milje nju, on je u g l a v n o m kriv za jo uvijek n e s i g u r n o tlo po k o m e se k r e e u r b a n a sociologija d a n a s . Krivica se sastoji u t o m e to je ideologijski okvir d a t p o j m o m urbanizma posluio i s p r a z n o m teoretiziranju s jedne, a s druge s t r a n e p r a g m a t i z i r a n j u pojava kojima se bavila u r b a n a sociologija. Drugi a s p e k t krivice sastoji se u t o m e to je t a k a v razvoj posluio k a o osnovica za v e h e m e n t n u k r i t i k u koju je z a p o e o Castells, a nastavili mnogi drugi. K a k o se destruiranje kla sine u r b a n e sociologije nije z a u s t a v i l o s a m o na t o m e , po sljedice su jo pogubnije. D e s t r u i r a n u klasinu u r b a n u socio logiju je t r e b a l o zamijeniti n o v o m , ovaj p u t a z a s n o v a n o m n a s t r u k t u r a l i s t i k o m n e o - m a r k s i s t i k o m k o n c e p t u , o p e t razvijneom principijelno od s t r a n e M. Castellsa, a na tragu Althusseropog simptomatinog itanja Marxa. I a k o je reorijentacija razvoja u r b a n e sociologije d o v e l a do niza plodo nosnih diskusija i izbora novih teorijskih p r e d m e t a z a n i m a nja u posljednjoj dekadi, ona je d o v e l a i do ispraznog t e o r e tiziranja, eshatologizacije klasne b o r b e k a o o s n o v n o g refe r e n t n o g o k v i r a i g o t o v o se m o e rei ukidanja u r b a n e sociologije k a o discipline*. Wirth je dio svog o p u s a posvetio i p r o b l e m i m a planiranja pokazujui da se u planiranju vidi j e d a n od principjelnih naina rjeavanja p r o b l e m a t i k e i v o t a u s u v r e m e n i m u r b a niziranim s r e d i n a m a . Planiranje j e v i e n o k a o r a c i o n a l n o sredstvo k o n t r o l e , prije svega, u r b a n o g r a s t a . D r u g i m rijei ma, k a k o se r a c i o n a l n o prilagoditi artificijelnoj sredini sva* R e e n o m o e biti vidljivo i iz injenice da u r b a n a sociologija ne postoji kao jedan od k o m i t e t a I n t e r n a c i o n a l n e socioloke asocijacije, n e g o postoji Committee for Urban and Regional Research, a m n o g i a u t o r i vie niti i ne govore u r b a n o j sociologiji.

kodnevnice, ili k a k o blas linost (Simmel) p r e o k r e n u t i u odgovarajui tip k r e a t i v n o g p o n a a n j a u okolici koja e biti stimulativna? T a k v a orijentacija na planiranje p o s t u p n o je d o v e l a do jedne n a i v n e utopijske vjere u to da se p l a n i r a n j e m m o g u rijeiti drutveni p r o b l e m i do kraja. Od jednog h u m a n i s t i ki izraenog interesa, uenja i motivacije p r e m a ovjeku u velikim aglomeracijama, p o s t u p n o se dolo do racionalizi r a n e ideje t o m e da je svijet mogue popraviti racional n i m planiranjem. J e d a n autor, koji se p o s e b n o bavio p r o u a v a n j e m do p r i n o s a Roberta Parka, je na d o s t a i n t e r e s a n t a n n a i n uka zao na razliitost porijekla orijentacija ikake sociologije i e v r o p s k e tradicije. On tvrdi slijedee: Izabravi Chicago za svoj dom, ,socijalnu laboratoriju', R o b e r t P a r k je po tvrdio i n t e r p r e t a t i v n u p r o s u d b u itave legije pjesnika, pisa ca, n o v i n a r a i drugih, da je g r a d p r i r o d a n d o m ljudske v r s t e . F a s c i n a n t a n o d n o s ljubav/mrnja, o d n o s e v r o p s k e i a m e r i k e inteligencije i m e t r o p o l i s a . . . ( p o k a z a o je) da i u v e l i k o m g r a d u o s n o v n a d i n a m i k a ljudskog p o n a a n j a postaje p r o blematina, svjesna i, p r e m a t o m e , vidljiva (Matthews, str. 121). N e t o kasnije, u svojoj knjizi isti a u t o r p o k u a v a t r a s i r a t i u neto irem smislu k a k o je e v r o p s k a k o n c e p t u a l n a s h e m a bila t r a s p o n i r a n a u a m e r i k e uvjete. ,Urbanizam' je bio p o n u e n n a r o i t o od a m e r i k e inteligencije, k o j a je esto bila nevoljna da p r i h v a t i teoriju koja je uinila distri buciju politike i e k o n o m s k e moi p r i m a r n o m . . . A m e r i k i liberalni mislioci tendirali su da kategoriziraju k a o , u r b a n o ' o n o to je bilo r e z u l t a t specijalnih funkcija i s t r u k t u r a i to rezultira iz posebnog iskustva, gustoe, h e t e r o g e n i t e t a spe cijaliziranog grada, o d n o s n o , p r o b l e m a koje su socijalisti pripisivali .kapitalistikoj eksploataciji', a k o n z e r v a t i v c i ,de mokraciji'. T a k a v p e r c e p t i v n i izbor utjecao je na r a z v o j a m e r i k e sociologije odvraajui r a n u generaciju od a n a l i z e klasne s t r u k t u r e p r e m a diferencijaciji ljudskih t i p o v a iz raenih u p r o s t o r n i m , e k o l o k i m obrascima. (Ibid., str. 124). Ovaj se k o m e n t a r m o e s m a t r a t i j e d n i m od uspjenijih pokuaja objanjavanja t r a n s p o n i r a n j a ekspinacije p r o b l e m a t i k e s ekonomsko-socijalno-politike r a v n i na e k o l o k u .

38

39

U k o l i k o se o v a k v o objanjenje p r i h v a t i , bit e m n o g o lake shvatiti budui razvoj a m e r i k e sociologije, a p o s e b n o u r b a n e sociologije. Matthews dalje n a v o d i da je s p o m e n u t i izbor orijentacije i o v a k a v nain tretiranja sociolokih istraivanja u forma t ivnim g o d i n a m a a m e r i k e sociologije utjecao n a u k u p a n razvoj a m e r i k e sociologije i na specifian p r i s t u p koji se kasnije diferencirao u specifine socioloke subdiscipline. On k a e slijedee: Prema t o m e , m o d e r n e teorije koje su brinule e v r o p s k e k o n z e r v a t i v c e i ljutite socijaliste s obje s t r a n e Atlantika, bile su p r i p i s i v a n e ,gradu' prije negoli .amerikoj demokraciji' ili sistemu industrijskog kapitaliz ma. T a k v a evoluciona definicija o s n o v n o g sociolokog in t e r e s a k a o , u r b a n o g ' imala je znaajne, iako nesvjesne, p o litike implikacije koje e kasnije u b r z a t i p r o m j e n u Parkove teorije s m n o g o a p s t r a k t n i j i m s t r u k t u r a l n i m k o n c e p t i m a koji su se, izgleda, inili n u n i m kasnijim teorijskim g e n e r a cijama (Matthews, 1977, str. 125). K a o to je vidljivo, ovaj a u t o r s u g e r i r a da se t r a g o v e funkcionalizma i drugih teorijskih orijentacija u a m e r i k o j sociologiji t r e b a p o t r a i t i u tzv. formativnim g o d i n a m a . Vizuelni senzibilitet, koji je bio razvijen u ikakoj koli, moe i m a t i i svoje e p i s t e m o l o k e korijene koji se daju p o traiti u irem k o n t e k s t u r a z v o j a a m e r i k o g d r u t v a i n a u k e . E l e m e n t i koje smo do s a d a spomenuli, a koji su mogli povoljnije ili nepovoljnije utjecati na razvoj ikake kole u d v a d e s e t i m i tridesetim g o d i n a m a ovog stoljea, p o t r e b n o je n a d o p u n i t i s jo n e k i m a s p e k t i m a . P o j a m zajednice i malog g r a d a p o t r e b n o je p o v e z a t i i s p o l o a j e m i n d i v i d u e u t a k v o j prirodnoj sredini. ira javnost, a n a r a v n o i d r u tveni istraivai, gotovo uvijek povezuju p o j a m n o r m a l n e individue s p o j m o m n o r m a l n a okolica. D r u g i m rijeima, community je predstavljala normalan o k v i r za r a z v o j normalne individue. S h o d n o t o m e , u k o l i k o individua r a s t e u nenormalnoj okolici, sasvim je logino oekivati i njen nenormalan razvoj. P r e t p o s t a v k a za daljnju akciju (koja je logino slijedila) bila je p r e m j e s t i m o n e n o r m a l n u individuu u normalnu okolicu i situacije e se poboljati. To se, n a r a v n o , m o e p r o t e g n u t i i na grad, zajednicu i cjeli40

da bi se ponovo uveo mir, p o t r e b n o je odstraniti ni negativne elemente.* Dakle, k a d a se govori razvoju e k o l o k e orijentacije u r a n o j amerikoj sociologiji, p o t r e b n o je voditi r a u n a i koncepciji, vie ili manje eksplicitnoj, n o r m a l n o s t i ekolo kih okvira (kao p r e d u v j e t a normalnosti individua), a o n d a i ljudskih grupa. Community, p r e m a t o m e , predstavlja sredinu u kojoj postoji i specifian moralni konsenzus. Moglo bi se p r e t p o s t a v i t i i da je ideja zajednice bila implicitno pri s u t n a i u kasnijem razvoju ikake orijentacije, a koja se osnivala na pretpostavci da odnosi community m o r a j u po stojati i specifino djelovati i u manjim g r u p a m a koje obita vaju tzv. p r i r o d n a podruja. Prirodnost p o d r u j a m o e se identificirati i p r e k o spleta meuljudskih o d n o s a k a r a k t e r i stinih za te prilike, a koji se t a k o e r m o g u nai i u za jednici.** K a d a se govori n a s t a n k u i razvoju ikake socioloke kole, o n d a t r e b a voditi r a u n a nekoliko e l e m e n a t a koje smo do sada n a p o m e n u l i . Realni elementi koji su objek tivno djelovali su; izuzetno b r z razvoj g r a d o v a , visoka imi gracija arolikog stanovnitva, konsenzualni/konfliktni od nosi stanovnitva u gradovima, p o k r e t i za r e f o r m u gradskog ivota, k a o i stvarni p r o b l e m i koji su tu r e f o r m u p o t a k n u l i . Na subjektivnom nivou t r e b a voditi r a u n a k a r a k t e r i s t i k a m a intelektualne klime u d v a d e s e t i m g o d i n a m a ovog sto ljea, linostima i teorijskim orijentacijama glavnih pred stavnika ove sociologije, te injenici da sociologija u smislu u k o j e m d a n a s njoj g o v o r i m o (kada se jo uvijek v o d e diskusije stupnju njene k o n s t i t u i r a n o s t i k a o znanosti), u Chicagu z a p r a v o nije niti postojala, o d n o s n o , da se socio lokom moglo govoriti u m n o g o s t r u k o m smislu. Z b o g toga je

indikativno to Vidich i Lyman n a v o d e toj p r o b l e m a t i c i :

Ono to je d a n a s p o z n a t o k a o ,ikaka kola', proistjee.
* Bezbrojni likovi erifa u amerikim westernima, uglednih g r a a n a (suci, advokati, bankari) su elementi koji u v o d e r e d u p o r e m e e n u m o r a l n u klimu malog grada u S A D , N e n o r m a l n e individue su bile pak oni e l e m e n t u koje je, za ope d o b r o , trebalo odstraniti. ** prirodnim podrujima e kasnije biti vie rijei.

41

prije svega, iz radova R. E. Parka, W. I. Thomasa i G. H. Meada . . . Oni dijele zajedniki interes za problem indivi dualne moralnosti i bratstva ljudskog roda u okviru nadirue urbane i industrijske civilizacije (Vidich, Lyman, 1982, poglavlje XV).

III.

Linosti koje su utjecale na formiranje osnovnih usmjerenja ikake sociologije

Kada se govori primarnim utjecajima na formiranje osnovne orijentacije ikake kole, postoji dosta veliko sla ganje meu pojedinim teoretiarima koji su istraivali feno men ikake kole primarni je utjecaj vidljiv, prije svega, u njemakoj filozofiji i sociologiji izraen u radovima ne kolicine autora. Prije svega se misli na Georga Simmela, koji je ponajvie utjecao na Roberta Parka, koji je smatrao da je Simmelov esej mentalnom ivotu u metropolisu jedan od najvanijih eseja koji je do tada uope bio napisan problematici ivota u gradovima. Matthews, na primjer, tome kae slijedee: Georg Simmel. . . e biti moda naj vaniji utjecaj na osnove Parkove teorije {Matthews, 1977, str. 34). Ovaj autor je jo eksplicitniji kada navodi da: . . . ukoliko se jedna osoba moe zvati sociologom za Parka to je svakako bio Simmel. . . Simmelov proslavljeni esej Metropolis and the Mental Life izgleda da je predloio mnoge sugestije koje je Park kasnije razvio u svom eseju The City. Simmelove spekulacije socijalnoj geometriji, znaaju distance u drutvenom prostoru u objanjavanju fenomena drutvenog ivota, nalaze se kao podloga mnogih formulacija Parkove ekologije. Ne samo osnovne ideje Parkove teorije, nego i njegove metodoloke premise i mnoge od njegovih interpretacija razvijene su od Simmelove speku lativne panorame drutvenog ivota. (Ibid., str. 41). Ovaj je utjecaj utoliko lake prihvatiti kao stvaran jer je u Parkovoj biografiji vidljivo da je on proveo u Njemakoj 4 go dine. U te 4 godine Park je ukupno sluao jedan semestar predavanja G. Simmela, koji je kao pripatdozent djelovao na fakultetu. stimulativnom djelovanju G. Simmela na 42 43

pojedine predstavnike ikake kole, pa prema tome i na osnovnu orijentaciju kole u cjelini, moe se govoriti i u sluaju L. Wirtha. Ukoliko se R. Park smatra jednom od kljunih figura urbane sociologije u ikakoj koli, onda se njegovom formiranju treba spomenuti i utjecaj Windelbanda koji je takoer vidljiv u njegovim radovima. Ne treba zaboraviti niti injenicu da je Park doktorirao kod Windelbanda radei na temi problemu mase i publike.* Osoba koja je takoer znaajno utjecala na razvoj i kake kole i iji je utjecaj direktno vidljiv u nekim Parkovim radovima*, je Oswald Spengler**. itajui Spengleroou knji gu Propast zapada, Park je dobio dosta ideja koje je po kuao interpretirati kasnije u svojim djelima. Osim navedenih osoba, kojima postoji vie ili manje dokumentirana analiza njihovom utjecaju na formiranje ikake sociologije, postoji i uvjerenje da je preko osoba koje su djelovale u Chicagu poetkom ovog stoljea, njema ka filozofska i socioloka tradicija bila prenesena u ameri ku sociologiju. Postoji, naravno, neslaganje oko toga da li je i u kojoj je mjeri navedena tradicija utjecaja na orijenta ciju amerike sociologije. Na primjer, M. Janowitz smatra da: . . . ideja da su ameriki sociolozi dobili svoje interese u socijalnim ciljevima iz Evrope, jednostavno je nekorektna (Janomitz, 1969, str. VI). Vidich i Lyman pak smatraju da . . . (je) Parkovo evropsko obrazovanje dalo . . . njegovoj sociologiji filozofsko-historijsku dimenziju koja ga je usmje rila da socijalne aspekte vidi u internacionalnoj i globalnoj perspektivi. . . (Vidich, Lyman, poglavlje XV). Mi bismo se prije sloili s drugim stavom, jer je svakako
* U literaturi ikakoj koli ne m o e se n a i objanjenje zato je Park r a d i o svoj d o k t o r a t k o d Windelbanda a ne, na primjer, k o d Simmela. M o d a je jedan od r a z l o g a f o r m a l n e , ali i sutinske p r i r o d e : Park je bio filozof po o s n o v n o m obrazovanju, a katedra na kojoj je d o k t o r i r a o je t a k o e r bila filozofska. Vjerojatno je i Simmel i m a o o g r a n i e n e m o g u nosti k a o privatdozent u r u k o v o e n j u doktorskim r a d n j a m a . * Mogli b i s m o rei da je utjecaj Simmela i n d i r e k t n o vidljiv. Simmel je j e d a n od a u t o r a iji su tekstovi g o t o v o najee p r i s u t n i u knjizi koju je i z d a o R. Park Introduction to the Science of Sociology. ** U s p o r e d i , na primjer, p o e t n e stavove u Parkovom eseju The City.

nesumnjivo da je evropski utjecaj znaajno prisutan u ranoj amerikoj sociologiji. Dapae, moe se s dosta sigur nosti tvrditi da su osnovne ideje njemake filozofske i so cioloke misli s konca prolog i poetka ovog stoljea bile jednostavno pragmatizirane u kasnijem razvoju amerike sociologije.* Evropsko obrazovanje, odnosno-specijalizacija, nije bi la sudbina samo R. Parka. Osniva ikake kole. A. Small takoer je proveo jedno vrijeme na kolovanju u Njema koj, slino kao i W. I. Thomas koji je takoer jedno vrije me bio na kolovanju u Njemakoj. L. E. Wirth, predstav nik tzv. druge generacije ikake sociologije, takoer je i sam esto putovao tridesetih godina u Evropu, sura ujui sa sociolozima i filozofima u Njemakoj, posebno s . Mannheimom iju je, na primjer, knjigu Ideologija i utopija on preveo na engleski jezik. Ukoliko je utjecaj fi lozofske i socioloke tradicije evropske provenijencije bio karakteristian za iri krug aspekata ikake kole, interes ikakih sociologa za evropsku sociologiju takoer je bio izraen i u kasnijim godinama, to je vidljivo ne samo iz do sada navedenih primjera, nego i iz intenzivnog studiranja problema poljskih imigranata, na emu je radio W. I. Tho mas zajedno s poljsko-amerikim sociologom F. Znanieckim. Thomas je i u tridesetim godinama esto boravio u Evropi i njegova suradnja s institutom za sociologiju u Stockholmu bila je znaajna. Burgess je takoer bio zainteresiran za komparativno prouavanje porodice pa je u vie navrata boravio, na primjer, u SSSR-u. I mnogi drugi ikaki socio lozi, kojima se neto rijee pie, su takoer boravili u Evropi studirajui pojedine aspekte evropske kulture i ci vilizacije na primjer, F. Frazier je prouavao probleme obrazovanja u Danskoj.
* M i , n a r a v n o , ne m o e m o ulaziti detaljno u diskusijo procjeni jaine utjecaja. U odbacivanju bilo kakvog utjecaja oigledno se eli naglasiti samostalnost razvoja a m e r i k e sociologije koju pretjerano vezi vanje uz evropsku tradiciju, oito, d o v o d i u pitanje. Ne treba zaboraviti da su najznaajniji sociolozi prve polovice ovog stoljea u S A D bili iz evrop skih zemalja. Osim Parsonsa, Mertona i j o nekih a u t o r a , a m e r i k a socio logija se i d a n a s u g l a v n o m poziva na Weber a i Durkheima.

44

45

Osim linosti iz povijesti filozofske i socioloke misli za koje se manje-vie definitivno moe utvrditi da su imale utjecaja na formiranje orijentacije u ikakoj sociologiji, osoba koja se rijee spominje, a za koju mi smatramo da je apsolutno imala moda najznaajniji utjecaj na formiranje ikake kole je Ferdinand Tnnies. Njegov doprinos raz voju, ne samo ikake kole, vidljiv je naravno, u impli citnom prihvaanju nekih elemenata njegove teorije Gemeinschafta i Gesellschafta. Nekada se, kada se govori formativnim utjecajima na ikaku kolu, spominje i E. Drkheim, zatim A. Comte i, kao to smo ve napomenuli, H. Spencer, a u irem smislu i Darwin, odnosno, biologizam u sociologiji openito.* Mi nismo stekli dojam da se moe govoriti distinktivnom utjecaju Durkheima na razvoj ikake kole. Durkheimova teorija mehanikoj i organskoj solidarnosti je svakako implicitno prisutna u radovima ikake sociologije, no znat no manje od, na primjer, Tnniesove zajednice i drutva. Utjecaj A. Comtea se, pa naem miljenju, direktno ne osjea i njegovom utjecaju moe se vie govoriti kao implicitnom utjecaju na pretvaranje sociologije od spekula tivne u pozitivnu znanost.* U nastavku emo se osvrnuti na one elemente za koje se moe s vie sigurnosti rei da su utjecali na formiranje ikake kole, odnosno, preciznije, na formiranje osnovnih sociolokih postavki nekih od njenih autora, pa emo se u tom smislu osvrnuti na neke elemente djela G. Simmela, O. Spenglera i F. Tnniesa, kao predstavnike socioloke i filo zofske misli za koje se s vie sigurnosti moe rei da su, naroito u nekim svojim koncepcijama, znaajno utjecali na formiranje osnovne orijentacije ikake kole. posebnom utjecaju W. I. Thomasa na kasniji razvoj ikake kole ukoliko se prihvati da je on predstavnik
biologizmu u sociolokoj misli pogledaj S u p e k , R., Herbert Spen cer i biologizam u sociologiji, M a t i c a Hrvatska, Z a g r e b , 1964. * . M o d a s e t a k v a implicitna tenja, naslijeena o d Comtea m o e pri mijetiti i u naslovu o s n o v n o g teorijskog-sintetikog djela R. Parka i E. Burgessa Introduction to the Science of Sociology. U svakom sluaju, t e r m i n science nije sluajan.

prve a Park, Burgess, Wirth i ostali predstavnici druge generacije ikakih sociologa takoer se moe govoriti prije svega, sa stanovita karakteristika Thomasooe lino sti i njegovog djela. 1. GEORG SIMMEL (18581918) G. Simmela moemo smatrati jednim od osnovnih autora koji su utjecali na formiranje ikake kole, posebno urba ne sociologije. Simmelov esej The Metropolis and Mental Life* je u svakom sluaju, kako smo to pokazali ranije, prilog koji se openito smatra osnovnim za formiranje misli R. Parka nekim aspektima urbane sociologije. Simmel se, zajedno s M. Weberom i . Spenglerom, smatra predstav nikom njemake kole klasine urbane sociologije (Sennett, 1969). Budui se u tradiciji urbane sociologije, odnosno, u okviru tzv. klasine urbane sociologije, mogu razlikovati samo dvije kole njemaka i ikaka kola, oigledno je da treba posvetiti panju mislima pojedinih predstavnika tzv. njemake kole. Iako Sennett, kao to vidimo, stavlja i M. Webera uz bok Simmelu, po naem se miljenju njegovom utjecaju moe govoriti vrlo indirektno. Misli M. Webera trgovakim i ekonomskim funkcijama grada, meuzavisnosti grada i njegove okolice, gotovo i da nisu nale svoje mjesto u kasnijim radovima ikakih sociologa. Jo je upitnije ravnopravno ukljuivanje O. Spenglera kao jednog od predstavnika njemake kole urbane sociologije, a izostavljanje, na primjer, F. Tnniesa. No, kako se mi ovdje ne bavimo pokuajima iscrpnih sistematizacija razvoja socioloke misli, vratit emo se razmiljanjima G. Simmela metropolisu i mentalnom ivotu. Simmelov interes zainterakciju individue i drutva za karakteristike ponaanja i socijalnog udruivanja ljudi u razliitim socijalnim okolicama, predstavljao je izvanredno povoljno tlo za razvoj vie manje sistematski usmjerenog razmatranja odnosa ovjeka i njegove okolice, prije svega izraenih u velikom gradu. Zbog toga se moe rei, bez
* Die Grostadt und das Geistesleben, 1903.

46

47

straha od pretjeravanja, da je spomenuti Simmelov esej gotovo formativno utjecao na R. Parka i njegov kasniji do prinos ikakoj sociologiji. U eseju Metropolis i mentalni ivot (Simmel G., 1969, str. 4761). Simmel prouava poloaj ovjeka u suvreme noj visokorazvijenoj, urbaniziranoj okolici. Njega zanima ovjekova autonomija, metode i naini kako da se ovjek opire nadiruim i prevladavajuim silama historijskog na sljea, vanjske kulture i tehnike koje su najefektivnije ma terijalizirane u slici velikog metropolisa. U tom smislu on kae: . . . ovjek se opire da bude sputan, zbrisan od strane sociotehnolokog mehanizma. Jedno ispitivanje u unutarnje znaenje specifino modernog ivota i njegovih proizvoda, u duu kulturnog tijela, . . . mora se truditi da rijei izjedna avanje koje strukture kao to je metropolis, postavljaju iz meu individualnog i superindividualnog sadraja ivota. Takvo ispitivanje mora odgovoriti na pitanje: Kako linost sebe prilagoava u prilagoavanju vanjskim silama? Aspekt prilagoavanja je osnovni koncept koji je kasnije razvijan u ikakoj koli u gotovo identinom znaenju u kome ga Simmel koristi. Moglo bi se, dapae, rei da se gotovo cijela ikaka kola (urbane) sociologije sastoji u analizama razno likih aspekata prilagoavanja ovjeka drugaijoj sredini od one u kojoj je odrastao community, pri emu se ova druga smatra nenormalnom, a ova prva normalnom. Simmel smatra da se u suvremenom velikom gradu, metropolisu (ne treba zaboraviti da je ovaj esej pisan na samom poetku ovog stoljea!) razvija poseban metropoli tanski tip osobe, ija je osnovna karakteristika intenzifika cija njegove nervne stimulacije. Da bi se ovjek zatitio od pretjerane nervne stimulacije koja se posebno intenzivira u velikom gradu, a koja bi mogla da dovede do rastrojstva, potrebno je da razvije poseban oblik ponaanja, odnosno, poseban izgled, Simmel ga naziva blas. Budui je ovjekov mozak stimuliran razliitou momentalne impresije i one koja joj je prethodila, pretjerana stimulacija, oito prezenti rana preko mnotva impresija koje se ne stiu apsorbira ti, moe negativno djelovati na ovjeka. U metropolisu je koncentrirana novana ekonomija po48

vezana s dominacijom intelekta nad instinktima i emocijama. Novac je zainteresiran za razmjenu vrijednosti i sve poten cijalne ljudske kvalitete reducira na dimenziju koliko mnogo? U visokourbaniziranoj sredini pojedinca jedino za nima objektivno mjerljivo postignue izraeno preko kolii ne novca. Metropolis je, dakle, i sredina koja stvara i poseb ne psiholoke uvjete za ivot. Duboki kontrast izmeu grada malog naselja sela najjae je izraen upravo u metro polisu. Svi stanovnici koji se sa sela doseljavaju u grad, susret e se s problemom adaptacije grad trai drugaiji iznos svjesnosti nego to je to sluaj u seoskom ivotu. Kako smo ve naveli, Simmel inzistira na pretjeranoj nervnoj stimulaciji koja se razvija u metropolisu. Budui da, po njegovom miljenju, ovjekov intelekt izbjegava pre tjeranu stimulaciju, metropolitanski ovjek razvija razno like tipove protektivnih elemenata. On reagira glavom, umjesto srcem . . . Intelekt, dakle, uva subjektivni ivot od prevladavajue snage metropolitanskog ivota .. .. Ranije spomenuta karakteristika metropolisa kao sjedi ta novane ekonomije je znaajna za daljnje prouavanje poloaja ovjeka u velikom gradu. Metropolis je kao sjedite ekonomske moi povezan s pojmom dominacije. Protektivni mehanizmi, udrueni s otporom prema reduciranju svih vri jednosti ljudskog ivota na pitanje koliko mnogo?, dovode do znaajnih promjena u oblicima ponaanja ovjeka. Topli tonovi ponaanja koje su karakteristini za male grupe, za seosku sredinu nestaju, a zamijenjuje ga prije opisano blas ponaanje. Gradovi se specijaliziraju prema njihovim uloga ma u meunarodnoj podjeli rada, pa tako, na primjer, prema Simmelu London nije nikada bio tretiran kao srce Engleske, nego kao njena novana vrea. Budui ovjek sve vie reagira glavom, a ne srcem, i moderna ovjekova svijest postaje sve vie kalkulativna. Osnovno pitanje koje postavlja Simmel j e : Kako transformi rati svijet u aritmetike probleme gdje svaki dio moe biti matematiki formuliran?*
* P o l a stoljea kasnije transformacija je trijumfalno z a p o e l a i, k a k o se ini, napreduje velikim k o r a c i m a u b u d u n o s t , u kojoj e aritme tika kontrola biti o s n o v a svakog drutvenog sistema.
4 Urbana sociologija

49

Jedna od kljunih ideja u ovom SimmeloOom tekstu, koja je po naem miljenju bitno utjecala na razvoj ikake sociologije, je njegova postavka ljudskom grupiranju. Sim mel smatra da je agregiranje veeg broja individua s razlii tim interesima svela njihove aktivnosti u vrlo kompleksan organizam. Ideja da je grad kompleksan organizam, proima gotovo sva djela iz podruja ikake kole urbane sociologi je. Zapravo, veina prouavanih relacija u gradu dade se svesti na osnovnu dimenziju; odnos pojedinca i organike cjeline, odnos meusobnog prilagoavanja pojedinca sredi ni, sredine pojedincu. Kao to je vidljivo, ideja organikoj povezanosti individua i drutva vidljiva je i u ovom Simmelovom radu. Simmel smatra da moderni metropolis zahtijeva punktuabilnost, kalkulativnost; tonost kao osnovne karakteri stike ivota ljudi u takvoj kompleksnoj sredini. Iracionalni oblici ponaanja moraju se iskljuiti. Nema moda nijednog psihikog fenomena koji je bio bezuvjetno rezerviran za metropolis kao to je blas ponaanje. Blas ponaanje re zultira prvo iz rapidne mijenjajue i koncentrirane stimula cije nerava . . .. Blas ponaanje (koje uvodi Simmel) nije bilo kasnije posebno razmatrano od strane sociologa u Chicagu, a, po naem miljenju, predstavlja jednu od centralnih doprinosa Simmela sociolokoj teoriji gradu.* Za razliku od pretjerane nervne stimulacije, koja je bila, prema Simmelu, osnovni razlog za stvaranje blas ponaanja, ini nam se da se danas moe govoriti blaziranim oblicima ponaanja u velikom gradu kao odreenim kulturnim standardi ma, s jedne strane prihvaenim od posebnih dobnih i socijal nih (adolescentnih) skupina (modernost nezainteresiranog blaziranog ponaanja, poseban rjenik koji se koristi u omla dinskim i studentskim krugovima), ali je znaajniji oblik
* Parkov i Burgessov interes b i o je, prije svega, usmjeren na utvri vanje oblika malfunkcioniranja p o j e d i n c a u u r b a n o j sredini. Njih nisu interesirali uzroci, ili pak opi okvir razloga alijeniranosti ovjeka u m o d e r n o m gradu. P r o b l e m alijeniranosti se, to je interesantno, p o s e b n o obra uje u nekim od monografskih studija p o l o a j u pojedinca i ljudskih grupa u velikom gradu, e m u e kasnije biti vie rijei. Z b o g ovog izostajanja, Parka i Burgessa se m o e smatrati prvenstveno p r a g m a t i s t i m a .

blaziranog ponaanja prisutan u smislu pokuaja stvaranja zatite pojedinca u velikom gradu. Blazirani izgled i pona anje trebaju pomoi procesu iskljuivanja iz potencijalnog angamana u raznolikim socijalnim situacijama. Interesantno je da Simmel smatra da se blas izgled po vremeno javlja, ali se postupno pretvara u stalni oblik po naanja. Meutim, takav izgled je karakteristian samo za inteligentna stvorenja Glupe osobe koje nisu intelektual no aktivne nisu niti blase. Ovo ponaanje je karakterizirano i promatranjem svega oko sebe kao sivog. Simmel povezu je blazirano ponaanje s novanom vrijednosti jer je novac zajedniki imenitelj svih vrijednosti. Za razliku od nova nih uzroka pretjerane nervne stimulacije, nama se ini da se u jednoj modernijoj varijanti blaziranom ponaanju moe govoriti kada se pokua kontekstualizirati blazirani izgled u odnosima iskljuivanja iz socijalnih odnosa, kako smo to pokazali na prethodnim stranicama. Meutim, okvir klasine urbane sociologije, koji e biti kasnije apliciran u radovima ikake kole, vidljiv je poseb no iz slijedeih misli G. Simmela. Ako bi se ovjek angairao emocionalno, onako kako se angaira u malom naselju gdje svatko svakog poznaje, naao bi se u metropolisu u ne izdrljivom psihikom stanju. ovjek mora s rezervom pri mati impulse, pa zbog te rezerviranosti ne zna, na primjer, godinama tko su njegovi susjedi. Ukoliko bi se preveliki broj socijalnih kontakata na koje Simmel upuuje uzeli kao jedna od osnovnih karakteristika, a blazirani oblik ponaanja kao druga osnovna karakteristika, odnosno, kao obrambeni stav prema pretjeranoj stimulaciji koja proistjee od mnoine socijalnih odnosa, onda bi se dobila jedna nova konceptualna cjelina, koja se kasnije u radovima ikakih sociologa treti rala u raznim varijantama kao nedostatak primarnih, prisnih odnosa, a predominacija sekundarnih, indirektnih odnosa meu ljudima. Simmel naglaava jo jednu karakteristiku, koja e kas nije biti znaajno eksploatirana od ikakih sociologa: metro polis nije mali, autarkini grad on je, nasuprot tome, kozmopolitanski centar. ovjek ne zavrava s granicama svog tijela ili s podrujem koje ini njegovo neposredno
4*

50

51

p o d r u j e aktivnosti. M e t r o p o l i s k a o v e l i k i grad je i m j e s t o specijalizacije raznolikih funkcija ljudskih aktivnosti. Meu tim, m e t r o p o l i s nije vie prirodna sredina ljudskog obitava nja on je artificijelna sredina u k o j o j se b o r b a ljudi s pri r o d o m p r e t v o r i l a u b o r b u ljudi s ljudima. K o z m o p o l i t a n s k i k a r a k t e r suvremenog grada v r l o j e lako p o v e z a t i s k a s n i j i m razmiljanjima, na primjer, Louisa Wirtha i njegovim r a z m a t r a n j i m a u r b a n i z m u k a o nainu ivo ta. Osim k a t e g o r i j e blas p o n a a n j a i svih i z v e d e n i c a k o j e se iz tog o b l i k a p o n a a n j a dadu nainiti, k a t e g o r i j a m e t r o p o l i t a n i z m a j e bila druga osnovna k a t e g o r i j a k o j a j e kasnije t a k o e r bila k o r i t e n a u r a z n i m z n a e n j i m a u okviru i k a k e kole. K a o to se m o g l o vidjeti, u o v o m Simmelovom prilogu m o g u se nai mnogi korijeni kasnijih k a t e g o r i j a i njihovih d e r i v a t a u r a d o v i m a i k a k i h sociologa. O s n o v n e k a t e g o r i j e k o j e koristi Simmel su: k a t e g o r i j a m e t r o p o l i s a , k a t e g o r i j a malog naselja sa svim njegovim k a r a k t e r i s t i k a m a , kategori j a nervne stimulacije k o j a utjee n a o b l i k e p o n a a n j a indi vidue u socijalnim odnosima, a k o j a se m o d a m o e danas o p e r a c i o n a l i z i r a t i na p r e t j e r a n o s t socijalnih k o n t a k a t a u su v r e m e n o m gradu, zatim k a t e g o r i j a b l a z i r a n o g p o n a a n j a k a o j e d n a od najoperabilnijih k a t e g o r i j a i k o j a se, k a k o smo t o pokazali n a p r e t h o d n i m stranicama, m o e d o b r o povezati i osuvremeniti u p o j m o v i m a iskljuivanja, indiferentnosti i apatije (od tih tipinih opasnosti m e t r o p o l i s a titi nas indiferentnost i antipatija). Osim navedenog, Simmel koristi i kategoriju rezerviranosti u ponaanju, k a o j e d n o m od o b l i k a p o n a a n j a u m e t r o p o l i s u k o j a i m a z a d a t a k da titi individuu od p r e t j e r a n o g stimuliranja. Simmel k o r i s t i i k a t e goriju specijalizacije ljudi, ali dijeli i g r a d o v e p r e m a naj vanijim funkcijama k o j e imaju, o d n o s n o , k a t e g o r i j e parti k u l a r n o s t i individua i p a r t i k u l a r n o s t i pojedinih gradskih naselja. Simmel o p e r i r a i s p o j m o v i m a o b j e k t i v n e i subjek tivne vrijednosti te s njima povezane ideje n o v c a k a o jedin stvenog m j e r i l a i zajednikog i m e n i t e l j a svih p o j a v a u dru tvu. Osim k a t e g o r i j a k o j e smo naveli, v a n o je s p o m e n u t i z n a e n j e k a t e g o r i j e k o z m o p o l i t a n i z m a k o j u Simmel vezuje uz p o j a m velikog grada. M o g l o bi se t a k o e r r e i da je u

o v o m Simmelovom prilogu implicitno prisutna i jedna, r e k l o bi se, vjena t e m a zlu velikog g r a d a i n e p o v r a t n o m toku ljudske historije k o j a se vie n i k a d a n e e v r a t i t i na one p r o s t o r n e i socijalne okvire i v o t a to su bili k a r a k t e r i stini za community. G o t o v o sve o v e n a p o m e n u t e k a t e g o r i j e i dimenzije su u k a s n i j e m razvoju i k a k e sociologije bile u manje-vie istom ili neto p r o m i j e n j e n o m i i n s t r u m e n t a l i z i r a n o m znae nju k o r i t e n e . Socio-psiholoke analize, k o j e je inicirao Sim mel n a r o i t o u pojmu p r e t j e r a n e n e r v n e stimulacije, nisu, k o l i k o je to n a m a u slinom ili i d e n t i n o m k o n t e k s t u poznato, nale svoju u p o t r e b u u r a d o v i m a ikakih sociolo ga, i a k o je j a s n o da su svi derivati t a k v e stimulacije bili p r o u a v a n i od strane sociologa u Chicagu.* U v e o m a instruktivnom uvodu izdanja n e k i h Simmelovih dijela, k o j a su r e l e v a n t n a za p r o u a v a n j e i k a k e kole, od D. Levina,** veza izmeu G. Simmela i R. Parka i drugih p r e d s t a v n i k a i k a k e kole d a t a je e k s p l i c i t n o u tvrdnji da su Simmelove filozofske ideje bile p r a g m a t i z i r a n e u i k a k o j koli. O n o to je, n a p o m i n j e Levine, Simmel z v a o m e t r o polisom, Wirth je kasnije n a z v a o u r b a n i z m o m . Ma k o l i k o lapidarno izreena, ova v e z a j e n e o s p o r n a .

2 . OSWALD S P E N G L E R ( 1 8 8 0 1 9 3 6 ) O s i m n e k i h r a d o v a G. Simmela, s m a t r a se i da je O. Spen gler u t j e c a o na n e k e p e r d s t a v n i k e i k a k e sociologije, prije svega na R. Parka. K a o t o s m o vidjeli, n e k i a u t o r i Spenglera ubrajaju meu predstavnike tzv. n j e m a k e kole k l a s i n e u r b a n e sociologije (Usp. Sennett, R., 1 9 6 9 ) . U s v o m radu The Soul of the City (Sennett, 1 9 6 9 , str. 61 9 1 ) , * * * Spengler iznosi i n t e r e s a n t n e misli gradu, k o j e su
* Preciznije se navedenim k a r a k t e r i s t i k a m a , na to u p u u j e i s a m Simmel, m o e p o g l e d a t i u Philosophie des Geldes, o d n o s n o u e n g l e s k o m prijevodu, Philosophy of Money, N a p o m e n e o blas p o n a a n j u m o g u se nai p o s e b n o n a stranicama 256258. ** U s p . u Levine, D . , 1971. *** Propast zapada, t o m I I , B e o g r a d , 1937, str. 101130.

52

53

p o s e b n o u t j e c a l e na Roberta . Parka* Spengler s m a t r a da grad slii biljci, da je grad sjedite s v j e t s k e kulture, od nosno, da su sve velike kulture b i l e gradske. S v i veliki mislioci su ivjeli u gradu, a s v j e t s k a p o v i j e s t j e , z a p r a v o , povijest o v j e k a u grad, gradskog o v j e k a . S p e n g l e r vri o t r o razlikovanje s e l j a k a i g r a a n i n a s v a k i od tih tipo va ima svoje p o s e b n e svjetonazore, o d n o s n o , o b z o r e . In telekt, samosvijest, predstavljaju o b l i k u r b a n o g razumijeva nja stvarnosti, a ne ruralnog. I n t e l e k t je, dakle, s m j e t e n iskljuivo u gradu. U ranijim v r e m e n i m a o v j e k o v vidik je b i o odreen i d o m i n i r a n p r i r o d n o m o k o l i c o m . O n a m u j e dala oblik dui i v i b r i r a l a je zajedno s njim. Spengler inzistira na t o m e da je s v j e t s k a povijest g o t o v o iskljuivo v e z a n a uz grad. Z a p r a v o , svjetska historija je historija grada. Nije m o g u e r a z u m j e t i politiku i e k o n o m sku historiju a k o se ne shvati da je grad d e t e r m i n a n t a n oblik, e m u se t o k i smisao vie h i s t o r i j e o p e n i t o k o n f o r mira. Spengler s m a t r a da su sve v e l i k e kulture g r a d s k e kulture, a bile su s m j e t e n e u v e l i k i m c e n t r i m a . S e l j a t v o k a o opozitan primjer, ne s a m o da stoji izvan svjetske povijesti, o n o j e , po miljenju Spenglera, bezpovijesno. Grad je intelekt. M e g a l o p o l i s je ,slobodni i n t e l e k t ' . U gradu se prestaje p o n a a t i p r e m a primitivnim s t a n d a r d i m a vrijed nosti zemlje, nego uz p o m o a p s o l u t n e ideje n o v c a . G r a d ne znai s a m o intelekt, nego t a k o e r i n o v a c . N a s t a v l j a j u i svoju distinkciju i z m e u s e l j a k a i graani na, Spengler je dalje v a r i r a na slijedei n a i n : U m o d e r n o m v r e m e n u m o e se govoriti s a m o k o z m o p o l i t u i provincijal cu, a svi drugi k o n t r a s t i su v r e m e n o m izblijedjeli. enja za v e l i k i m g r a d o m zamijenila j e bilo k a k v u drugu nostalgiju. S l i n o k a o i k o d Simmela, i k o d Spenglera m o e m o pri mijetiti d a j e o s n o v n a podloga r a z m a t r a n j a r a z n i h k a r a k t e r i s t i k a grada implicitna p r e t p o s t a v k a d i h o t o m n i m k a r a k * D j e l o O. Spenglera se m a l o koristi u sociologiji. Ne ulazei u p r o c j e n u njegovog djela i z n a a j a za sociologiju, k a o niti u a u t o r o v o ire djelovanje, a p o g o t o v o u interpretacije r a z n i h vrsta pogubnosti nje govog djela, s m a t r a m o da su njegove opaske p r o b l e m u g r a d a i te k a k o r e l e v a n t n e , p o g o t o v o u vezi s razvojem ikake kole.

t e r i s t i k a m a sela i grada. T a k o , na primjer, u p r e t h o d n o m k r a t k o m izvodu iz Spenglerove knjige m o e m o primijetiti da o p e r i r a s dihotomijom selo grad (veliki grad ili Simm e l o v metropolis), zatim da implicira p r e t p o s t a v k u inte r a k t i v n o m odnosu o v j e k a i njegove o k o l i c e i u v j e t o v a n o s t i k o j a postoji izmeu k a r a k t e r a okolice i s v j e t o n a z o r a ovje ka, dihotomiji k o j a postoji izmeu grada k a o sjedita kulture, intelekta, velikih linosti, odnosno, k a o sredita svjetske povijesti i bezpovijesnog sela. D i s t i n k c i j a izmeu pojedinih tipova ljudskih linosti koju Spengler upotrebljava, dade se lako povezati s mnogim tipovima linosti k o j e n a l a z i m o i u r a d o v i m a i k a k i h sociologa (seljak graa nin, provincijalac k o z m o p o l i t ) . K r a j n j a k o n z e k v e n c a pro irivanja ideje razliitim tipovima vodi k r a z m a t r a n j u jednih tipova k o j e k a r a k t e r i z i r a primitivizam u ponaanju, i drugih k o j e karakterizira rafiniranost, intelektualizam. I Spengler i Simmel su u osnovnim c r t a m a opisali dihot o m n e k a r a k t e r i s t i k e dvaju osnovnih ekoloko-socijalnih n a s e o b i n a ljudskog o b i t a v a n j a sela, s j e d n e s t r a n e i grada, s druge strane. G o t o v o sve k a t e g o r i j e k o j e k o r i s t e p o m e n u t a dva autora, nalaze svoju kasniju operacionalizaciju u rado v i m a ikakih sociologa. D a p a e , v e i n a nagovijetenih raz l i k a se materijalizira na nivou pojedinca, obitelji i grupe, pa a k i na nivou mase, a ikaki sociolozi su s a m o bili p o t a k n u t i b o g a t s t v o m materijala. O s i m ove dvojice a u t o r a iji se utjecaj e k s p l i c i t n o spo minje u analizama n a s t a n k a i k a k e kole ( S p e n g l e r o v znat no m a n j e (i rjee), F. Tnnies j e , b e z sumnje, j e d a n od a u t o r a k o j i se, naalost, j o rjee spominje, ali koji j e , po n a e m miljenju, g o t o v o najvie u t j e c a o na odreivanje opeg okvi ra r a n e i k a k e sociologije.

3. F E R D I N A N D T N N I E S (18551936)
I a k o je F. Tnnies p o z n a t u s o c i o l o k i m k r u g o v i m a go t o v o iskljuivo po svojoj dihotomiji na Gemeinschaft i Ge sellschaft, odnosno, na zajednicu i drutvo, njegov utjecaj na sociologiju uope, pa i na ikaku r a n u sociologiju, v e i je

54

55

no to se to obino misli. Ca.nhma.nn i Heberle, na primjer, u uvodu u izbor iz djela F. Tnniesa na engleskom jeziku (Canhmann, Heberle, 1971) kau slijedee: . . . svi priaju Gemeinschaft i Gesellschaft, ali je rijetko tko proitao knjigu od korica do korica, a oni koji su je i proitali, vie nego esto su krivo razumjeli njenu poruku (poglavlje VIII). Isti autori smatraju da je . . . (Tnnies) bio citiran i, ak, koriten bez citiranja, ali nije bio itan. Canhmann i Heberle smatraju da je utjecaj Tnniesa na ameriku sociologiju bio posebno vidljiv u djelu R. Parka i L. Wirtha. R. Park je dobro poznavao Tnniesov rad i Parkova dihotomija obitelj trite je . . . jedna adaptacija Tnnisa, preokretanje idealnog u realni tip to je vrlo parkijanska procedura (Ibid., poglavlje XVII). Kao to vidi mo, ovdje se konstatira ne samo postojanje direktne veze izmeu amerike sociologije izraene u djelu Roberta Parka i Tnniesovog doprinosa, nego se izraava i kritika na koji nain je koncept idealnog tipa apliciran kao realni tip. Canhmann i Heberle smatraju da je i L. Wirth bio ne sumnjivo inspiriran Tnniesovom konceptualizacijom, to se posebno moe vidjeti u Wirthovu eseju Urbanism as a Way of Life. U prilogu pod nazivom Koncept Gemeinschaf ta*, Tnnies smatra da je najvei kontrast u odnosu na zajedniki ivot (ivjeti zajedno) izmeu sela i grada. Ova se razlika, kao to je vidljivo, kontinuirano provlai u svim analizama po jedinih autora za koje moemo s manje ili vie sigurnosti rei da su implicirali razvoj ikake sociologije. Iako se grad razvija, smatra Tnnies, u drugom smislu nego selo, on ipak ostaje trajno ovisan selu. Ovakvu konstataciju moemo susresti i kod drugih autora, posebno kod M. Webera. Pojam metropolisa uvodi Tnnies takoer preko pojma intenzivnijeg odvajanja grada od sela. to se grad vie od vaja od sela, postaje blii metropolisu. Tnnies upozorava da je potrebno uvaavati i mnoge razlike izmeu naselja, posebno one geografskog karaktera, a upozorava i na raz like izmeu gustine naseljenosti pojedinih naselja, to moe
* Orig. Der Begriff der Gemeinschaft, 1925.

imati uinka na karakter drutvenih odnosa. Ne treba po sebno napominjati da je ideja gustoe naseljenosti jedna od osnovnih ideja koja e biti primijenjena u kasnijim radovima ikakih sociologa, posebno onih koji e se baviti tzv. human ecology. Kao to veliki grad predstavlja kontrast malom gradu ili selu, tako veliki grad ili metropolis prema selu ili malim gradovima uzetim zajedno predstavlja kontrast, tovie, kontrast izmeu glavnog grada i provincijalnih gra dova je najvei. (Tnnies, 1971, str. 6272). Kod Tnniesa je, dakle, mogue nai razlikovanja dihotomnog karaktera na naselja s obzirom na gustou, prirodne karakteristike, veliinu i ulogu u okviru zemlje u cjelini. Tnnies je smatrao da je principjelna razlika koja se nalazi u korijenu svih drugih dihitomija, a koju je ve Marx na znaio, ali nije dalje prouavao, razlika izmeu sela i grada.* Ekonomski ivot je, na primjer, ovisan nizu inilaca. Kada se pie ekonomskom ivotu, moraju se uvaavati razlike koje proistjeu iz razlika izmeu sela i grada, izmeu rijetko i gusto naseljenih mjesta, kao i izmeu metropolisa i provincijalnih naselja. Ostale institucionalne konfigura cije, kako ih naziva Tnnies, razvijaju se u odnosu na ove koje smo spomenuli. Interesantno je uoiti da Tnnies ko risti ekonomske elemente kao osnovne elemente koji su im plicirani svakoj daljnjoj razlici koja se poslije moe sumirati. Osim ovih elemenata kojima se moe s vie ili manje sigurnosti govoriti da su relevantni za daljnje irenje urbane sociologije u Chicagu, Tnnies je razvijao i neke druge ideje, koje su nale svoju primjenu u kasnijem razvoju sociologije. Prije svega, radi se Tnniesovom doprinosu organicistikim koncepcijama. Tnnies dosta pie socijalnoj biologiji i ona ga zanima jedino kada se pojavljaju u vezi s zajedni kim ivotom ljudi. On smatra da se u podruju zajednikog ljudskog obitavanja socijalna biologija manifestira u podru jima socijalne antropologije i psihologije, a manjim dijelom
* Uvidjevi to Marx pie: O s n o v a svake razvijene podjele r a d a . . . je podjela na selo i grad. M o g l o bi se rei da je cijela e k o n o m s k a historija drutva s u m i r a n a u kretanju te kontradikcije', e m u je naalost d o d a o ' . . . ali mi se time s a d a n e e m o baviti'. (Tnnies, 1971, str. 212.)

56

57

i sociologije. Kako se ljudski ivot moe promatrati kao suma prirodnih dogaaja koji su predmet opih prirodnih zakona rasta i pada? Tnnies ovdje ukazuje na dva sklopa problema koji su relevantni za naa razmatranja. Prva ka rakteristika je prirodnost ljudskog ivljenja koja se povezuje s prirodnou teritorija u kojem se prirodno ivljenje odvi ja, u kome se obitava, a drugi element je prirodnost opih zakona rasta i pada. Najoitija primjena ovakvog referencijalnog okvira moe se veoma lako nai u kasnijem razvoju human ecology, u kojoj se velika panja posveivala upravo ovim prirodnim zakonima rasta i propasti pojedinih pri rodnih ljudskih zajednica koje su, naravno, determinirane socijalno-biolokim iniocima. Osim navedenog, interesantno je analizirati Tnniesovo razmatranje elemenata socijalne strukture koje on raspravlja u podruju svoje iste sociologije. Pojam socijalnog enti teta koji koristi i koji se moe shvatiti kroz proces medijacije mnogih individua koje ine sadraj socijalnog entiteta, odnosno, kroz interakciju individua, u svakom sluaju je pojam koji je mogao biti apliciran i u radovima ikake kole. Mislimo prije svega na sadraj pojma prirodnog pro stora, na grupu, zajednicu, susjedstvo i sline kategorije koje su kako ekoloki, tako i interaktivno definirane. Tn nies u tom smislu, analizirajui tipove socijalnih entiteta, razlikuje socijalni i prirodni odnos. Prirodni odnosi su od nosi bioloke naravi, a socijalni odnosi ukljuuju pozitivne psiholoke odnose koji nisu samo osjeajni, nego su i afirmi rani i ele biti stalni. Socijalni odnosi su, dakle, uvjetovani odreenim psiholokim odnosima i mogu biti dvostrukog karaktera karaktera privlaenja ili karaktera odbijanja. Ovi elementi Tnniesovog razmiljanja, u kombinaciji s Spenceroim biologizmom i darwinizmom, prenesenim kroz djelo G. Tardea, mogli su posluiti kao solidan referentni okvir za objanjenje nekih procesa, naroito procesa imigracije i adaptacije doseljenika u novoj sredini. Meutim, svakako je najznaajniji utjecaj Tnniesovog djela na razvoj sociologije uope, a posebno na razvoj ika ke kole i u okviru nje urbane orijentacije, autorovo razmiljanje zajednici i drutvu. Tnnies esto naziva svoje 58

idealne tipove parovima koncepata i pokuava ih formi rati na taj nain da budu shvaeni iskljuivo kao idealni tipovi, dakle kao tipovi koji trebaju kontrastirati realnosti u cilju lake stistematizacije i daljnjeg prouavanja. Tnnies smatra da je razdvajanje izmeu realnosti i ideal nih tipova veoma bitno. Konceptualni parovi mogu se deri virati iz razliitih oblasti iz ekonomske, politike, duhov ne i moralne oblasti. Najvaniji konceptualni parovi u ekonomskoj oblasti su slijedei: selo grad mali grad metropolis osnovna zemlja kolonija primarna sekundarna proizvodnja proizvodnja trgovina domainstvo trite veliko poduzee malo poduzee pretkapitalistiki kapitalistiki nain proizvodnje i trgovine. Na nivou politikog ivota konceptualni parovi se sa stoje u slijedeim kombinacijama: folk drutvo dravno drutvo aristokracija demokracija federalizam unitarizam konzervativne mutativne partije obiajni zakon revolucionarna legislativa. Na nivou duhovnog, odnosno, moralnog ivota, mogue je razlikovati slijedee parove: enski um muki um vjerovanje u uda poznavanje zakona prirode religija znanstvena spoznaja crkva sekta ortodoksija hereza umjetnost nauka distributivna komutativna pravda. Tnnies upozorava da se svi spomenuti konceptualni parovi nalaze u meusobnom odnosu (to se gotovo uvijek zaboravlja!) i da treba voditi rauna tome da je prvi lan u horizontalnom smislu uvijek stariji, a drugi je mlai jer se razvija od prvog. Tnnies posebno upozorava: (Parovi)
59

moraju biti koriteni samo kao sredstva da se osiguraju sigurno toke razmiljanju injenicama; oni nude . . . dvije stvari: raiavanje konfuzije koja vlada u svijetu iskustva i ine iskustvene podatke komparabilnim (Tnnies, 1971, str. 214). Druga vana opaska koju napominje Tnnies, a koja se takoer esto zaboravlja, je da su sve spomenute kategorije, konceptualni parovi, operabilnog karaktera, da se pojav ljuju simultano ili parcijalno, odnosno, da ih se ne smije apsolutizirati i kontekstualizirati kao toke oslonca u iz gradnji teorija.* Heberle i Canhmann posebno ukazuju na problematinu upotrebu konceptualnih parova u smislu raz matranja realnih tipova, to je posebno dolo do izraaja u pokuajima stvaranja kontrastnih teorija i hipoteza. Tnniesov doprinos koji smo ovdje u kratkim crtama naznaili, svakako predstavlja jedan od najznaajnijih iz vora tzv. njemakog utjecaja na razvoj amerike sociologije uope, a posebno na razvoj amerike sociologije u Chicagu dvadesetih i tridesetih godina ovog stoljea. Po naem miljenju, implicitna pretpostavka u Tnniesovom razlikovanju izmeu Gemeinschaft i Gessellschaft je pretpostavka postupnom jaanju procesa racionalizacije u drutvenom razvitku. Ideja razvojnosti drutva od manje organiziranih i iracionalnijih, ali istodobno i prisnijih oblika, ka organiziranijim, racionalnijim, ali i otuenijim oblicima meuljudskih odnosa prisutna je u mnogih mislioca, poseb no kod M. Webera.** Racionalizacija i individualizacija ovje* Sklonost ka pretjerivanju, ka pojaavanju razlika i inzistiranje na p o j e d i n i m e l e m e n t i m a su, naalost, g o t o v o uvijek prisutni elementi izgradnje sociolokih teorija i tvrdnji. Adorno je d o b r o primjetio da su socioloke teorije ili t o l i k o rivijalne da ih je besmisleno dokazivati, ili su pak, t o l i k o k o m p l e k s n e da ih je n e m o g u e dokazati. Pretjerivanje opsjednutost idejom, su m o d a jedini naini izgradnje sociolokih teo rija uope. * * N a o v o m mjestu m i n e m o e m o ulaziti u r a z m a t r a n j e u k u p n o g d o p r i n o s a F. Tnniesa razvoju sociologije u o p e , niti koji su sve autori d o b r o ili loe primjenjivali neke elemente njegove sociologije, niti m o e m o u l a z i t i u p r o s u d b u Canhmana i Heberlea k r i v o m Dahrendorfovom shvaanju Tnniesa koji ga je s m a t r a o p r o t i v n i k o m moderniteta.

ka u modernom drutvu su, po naem miljenju, rezultati procesa historijske transformacije i promjene razliitih od nosa koji su konstatirani kao tipini za Gemeinschaft. Prema tome, postupni prijelaz od Gemeinschafta ka Gesellschaftu je neizbjean i praen je procesom individualizacije, metropolitanizacije, pretvaranja malih naselja u velika naselja, procesom racionalizacije poslovanja, preovlaivanjem nov anih nad afektivnim odnosima, promjenom primarnih u sekundarne meuljudske odnose, itd. Sve ove teme, koje su implicirane ili eksplicirane u djelu Tnniesa i drugih pred stavnika njemake filozofije i sociologije s konca prolog i poetka ovog stoljea, oigledno su nale svoje mjesto u razvoju ne samo amerike, nego sociologije uope. Tnniesovi konceptualni parovi nisu jedini parovi koji su se u povijesti sociologije iskristalizirali kao relevantni. Osim razlike izmeu zajednice i drutva, a zatim i podjele direktno proistekla iz Tnniesove podjele. Naravno. Cooleyova upotreba pojmova primarnih i sekundarnih grupa je u ovom kontestu takoer relevantna. Meutim, tema koja se nalazi ispod nabrojanih i drugih podjela u sociologiji, je slabost socioloke metodologije, odnosno, potreba za re feriranjem na idealne tipove kao apstraktne primjere spram kojih se realna situacija takoer konstituira kao sreeni kaos. Ono to se pri tome esto zaboravlja, a na to ispravno upozorava i Tnnies, je da su idealni tipovi historijske kate gorije koje nisu jednom zauvijek fiksirane i ograniene odre enim historijskim prostorom. Drugi problem na koji Tn nies upozorava, a koji jo vie ograniava slobodno korite nje idealnih tipova, je problem simultanosti pojavljivanja razliitih kategorija, odnosno, njihova relativizacija, to jo vie komplicira ustanovljavanje odreene sistematizacije koja moe imati prediktivni karakter. To dalje komplicira poloaj sociologije i vraa je u prostor historijskog rekonstituiranja povijesti, to je onda mala razlika spram historije. Tnnies samo upozorava da njegovi konceptualni parovi trebaju doprinijeti raiavanju konfuzije koja vlada u svi jetu iskustva i lakem stvaranju komparativnih nizova, pri emu ovo drugo i dalje ostaje principjelni problem socioloke analize.
61

60

Interesantno je napomenuti da je F. Tnnies na poziv A. Smalla, osnivaa katedre za sociologiju u Chicagu, bio 1904. godine u SAD na jednoj konferenciji na kojoj je podnio saopenje.
* * *

V.

Poetak sociologije u Chicagu

Osim navedenih utjecaja pojedinih autora na glavne predstavnike ikake sociologije, a koji se mogu grupirati u filozofsku i socioloku tradiciju Njemake s konca prolog i poetka ovog stoljea, vidljivi su i utjecaji nekih autora, kao to je, na primjer, Max Weber. Tenja pretvaranja so ciologije iz apstraktnog filozofiranja u znanstvenu disci plinu dijelom je moda proistjecala od, kako smo to ranije naglasili, Comteovog utjecaja iako se takva veza teko moe dokumentirati. iri utjecaj biologizma, ispoljen prije svega u radovima H. Spencera, dade se lake utvrditi. Na pomenuli smo da se odgovarajuim utjecajima dade go voriti i u sluaju G. Tardea, a u irem smislu i utjecaju E. Haeckela kao osnivaa ekologije. Utjecaj znanstvenika iz amerikog kruga dade se svesti na djelovanje Cooleyja, na njegove radove primarnim i sekundarnim grupama. G. H. Mead je svakako mogao utjecati na osnovne tokove razvoja ikake sociologije uope, no njemu se moe govoriti kao lanu akademske zajednice jer je preko trideset godina djelovao na ikakom sveuilitu, pa je na Parka i suradnike mogao djelovati u hodu. Simboliki interakcionizam moemo nai u mnogim razmiljanjima R. Parka i suradnika, pa se utjecaj G. H. Meada ne moe u potpunosti zanemariti. To je posebno vid ljivo u analizi rasnih odnosa, u analizi procesa adaptacije na individualnom nivou i drugim individualno i grupno psiho lokim analizama pojedinih elemenata prirodnih podruja.

Poetak sociologije u Chicagu relativno je lako utvrditi budui se zna godina osnivanja katedre za sociologiju na ikakom univerzitetu. Odjel za sociologiju osnovan je 1892. kada je Albion Woodbury Small (18541926) dobio poziv da osnuje socioloku katedru. Small nije izuzetno zanimljiv autor, posebno za problematiku urbane sociologije, pa se s njegovim opusom neemo posebno baviti. Interesantno je da je i on proveo odreeno vrijeme na usavravanju u Nje makoj (u vremenu od 18791881) studirajui njemaku filozofiju u Berlinu i Leipzigu i mnogi ga smatraju jednim od najznaajnijih autora koji su utjecali na proirenje nje make filozofske tradicije u SAD. stavnik prve generacije ikakih sociologa bio je William Isaac Thomas (18631947), kome e biti vie rijei u na stavku. On je doao na socioloki odjel 1895. godine. Po trebno je naglasiti da je i Thomas bio jedan od prenosilaca njemake filozofsko socioloke tradicije jer je i on 1888 1889 bio u Berlinu i Gttingenu na specijalizaciji. Period od 1892. do 1915. godine uglavnom se smatra osnovnim, formativnim godinama ikake socioloke kole. Period pak najsnanijeg razvoja ikake sociologije, onaj period po kome je ta kola moda najvie poznata i u kome se s obzirom na tipove istraivanja i orijentacija koje su se tada razvijale moe govoriti predominaciji tzv. urbane sociologije, je period izmeu 1920. i 1932. g., kako to navodi i Faris, kada se djelovanje R. Parka najvie osjealo (Faris, 1967, str. 3). Faris smatra da nema razloga da se tvrdi da je ikaka kola poslije tridesetih godina ovog stoljea do63
Henderson

Osim A. Smalla,
i George

kome su se uskoro pridruili Charles

. Vincent, najznaajniji autor i

pred

62

ivjela izvjestan pad, kako se to moe susresti u nekim pre gledima razvoja amerike sociologije, nego da su se u perio du iza tridesete godine poeli intenzivnije razvijati i socio loki centri u drugim univerzitetima u SAD, kako to Faris naziva dolo je do zdravog irenja. Mi smatramo da se ipak moe govoriti opadanju znaaja ikake kole, to je prije svega rezultat odlaska nekih vanijih linosti sa so cioloke katedre 1 9 1 8 . godine W. I. Thomasa i, odmah na poetku tridesetih godina, odlazak R. E. Parka u miro vinu. To baca i novo svjetlo tome u kom se smislu moe govoriti ikakoj koli, ili pak samo pojedinim snanim linostima koje su u Chicagu djelovale i dale lini peat sociolokoj orijentaciji. W. I. Thomas se od lanova prve generacije ikakih sociologa smatra najsnanijom figurom, a period od cea 1 9 0 0 . pa sve do njegovog odlaska ( 1 9 1 8 ) je dominiran njego vom linou. Matthews upozorava da je situacija u ikakom univer zitetu kada je, na primjer, JR. E. Park 1 9 1 3 . doao na so cioloki odjel, bila dominirana . . . raspravama prirodi drutva, kranskom filantropijom i deskriptivnim studijama dizajniranim da se opie sva mnogostranost drutvenih pro va da je razvoj sociologije u Chicagu u poetku dvadesetog stoljea (period do 1 9 2 0 . godine), karakteriziran brzim po rastom institucionalnih uvjeta za dobar rad. Historija so ciologije u Americi u 1 9 2 0 . godinama stvarno je historija in stitucionalnog, a ne intelektualnog uspjeha. (Hawthorne, 1 9 7 6 , str. 2 0 9 ) . Ovaj autor ilustrira brzi porast sociologije i institucionalnih preduvjeta u SAD u prva dva desetljea ovog stoljea podatkom, na primjer, da se 1 8 8 0 . g. samo na 6 koleda ili sveuilita predavala sociologija, 1 8 9 4 . se socio logija predavala ve na oko 2 0 0 koleda ili sveuilita, a 1 9 0 9 . na 4 0 0 . Drugi element, kojim ovaj autor ilustrira brzi institucionalni porast sociologije, je porast broja redovitih profesora, a koji je u istom periodu (od 1 8 8 0 1 9 0 9 ) narastao na ak 50 osoba. Interesantan je i podatak da je 1 9 1 6 . godine bilo ve 26 raznolikih tipova sociolokih udbenika. (Ibid., str. 1 9 1 ) .
64

Short upozorava da je zadatak prve generacije sociologa koji su djelovali u Chicagu bio da fundiraju sociologiju, dok je druga generacija sociologa, to su je predstavljali R. Park i suradnici, bila odgovorna za tip i karakter sociologije koji e ona uzeti u slijedeim godinama. Osnovna ideja koju je druga generacija sociologa u Chicagu provodila je bila, po miljenju ovog autora, pretvoriti sociologiju od spekulativne discipline u pravu znanost (Short, 1 9 7 1 , poglavlje XI). Jo jedan podatak koji moe dobro ilustrirati institucio nalni porast sociologije, to naravno ne iskljuuje i porast njenog intelektualnog znaaja budui je institucionalna os novica stvarna baza za odvijanje bilo kakvog znanstvenog rada, daju i Vidich i Lyman u svom pregledu historije ame rike sociologije. Oni istiu da je izmeu 1 8 9 5 . i 1 9 1 7 . godine izgraeno u Chicagu 68 objekata koji su imali fakultetsku
namjenu. (Vidich, Lyman, 1 9 8 2 , poglavlje XV).

blema . . . (Matthews, 1 9 7 7 , str. 1 ) . Hawthorn pak upozora

Osim predstavnika prve generacije koje smo spomenuli ranije, predstavnici tzv. druge generacije ikakih sociologa* obiljeeni su prije svega linou Roberta . Parka ( 1 8 6 4 1 9 4 4 ) . Osim Parka, vaan predstavnik ikake sociologije druge generacije je E. W. Burgess ( 1 8 8 6 1 9 6 6 ) . Osoba koja je podjednako predstavnik i prve i druge generacije je George Herbert Mead ( 1 8 6 3 1 9 3 1 ) , ijim se mi djelom ovdje neemo baviti jer ono preteno pripada podruju socijalne psihologije, iako se odreeni meuutjecaji, kako smo to ranije napomenuli, ne daju iskljuiti.** William Fielding Ogburn ( 1 8 8 6 1 9 5 9 ) takoer je predstavnik druge generacije ikakih sociologa, kao i Louis Wirth ( 1 8 9 7 1 9 5 2 ) . Meu znaajnije sociologe u Chicagu u dvadesetim i tridesetim godinama ovog stoljea esto se navodi i Ellsworth Faris ( 1 8 7 4 1 9 5 3 ) . Osim navedenih autora, koji se s vie ili manje opravdanja mogu smatrati osnovnim predstavnicima so ciolokog djelovanja u dvadesetim i tridesetim godinama u Chicagu, postoji i niz autora koji su svojim djelovanjem do* Podjela na p r v u i d r u g u generaciju uvjetnog je i g o t o v o iskljuivo kronolokog k a r a k t e r a jer se djelovanje jedne i druge, n a r a v n o , ispreplie. ** Vrlo interesantan prikaz djelovanja H. G. Meada u C h i cag u i nje govog doprinosa a m e r i k o j socijalnoj psihologiji pogledaj u Lewis i Smith, 1980.
5 U r b a n a sociologija

65

(Street

prinijeli da danas moemo s vie ili manje prava govoriti posebnosti ikake sociologije. Interesantan je sluaj R. McKenziea, koji nikada nije djelovao na ikakoj sociolokoj katedri, ali je gotovo cijelo svoje znanstveno djelovanje po svetio irenju i razmatranju problematike human ecology koja se, oito, poela razvijati u nekim radovima Parka i Burgessa. Slian je sluaj i s . Frazierom koji se pak bavio posebnom problematikom sociologije porodice i to prije svega sociologijom crnake porodice i koji je, kao i McKen zie, bio ikaki student. Dakle, ovim autorima, i jo nekim drugim kojima e kasnije biti vie rijei, moe se govoriti kao indirektnim predstavnicima ikake sociologije, ije je djelovanje obiljeeno, prije svega, prihvaanjem nekih od osnovnih postavki ikake socioloke kole i njihovom raz radom u vlastitim radovima. U veini sluajeva radi se bivim studentima sociologije u Chicagu. Najpoznatiji radovi iz podruja tzv. sociolokih monografija nastali su upravo za vrijeme studiranja njihovih autora u najveem broju sluajeva radi se preraenim doktorskim disertacijama. Meu znaajnijim studentima, ija karijera je tek u ma njem broju sluajeva bila kasnije karijera sveuilinih nastav nika u Chicagu ili u nekim drugim sveuilinim centrima u Americi ili drugdje, svakako je i Nels Anderson, poznat po svojoj monografiji hobo-u ovjeku lutalici, zatim Ernest Momrer (autor studije dezorganizaciji obitelji) i Clifford Shaw, koji je posebno ispitivao delinkvenciju i kri minalitet maloljetnika i napisao par studija t o m problemu (najpoznatija je studija distribuciji delinkvenata u urbanim podrujima u Chicagu). Klasinom se smatra i studija H. W. Zorbaugha jednom predjelu Chicaga (The Gold Coast and the Slum), zatim studija F. M. Thrashera maloljetnikim bandama, studija L. Wirtha (njegova doktorska diserta cija) idovskom getu (The Ghetto), i kasnija studija, tako er klasina literatura sociologije, W. F. Whytea o slumu
Corner Society).

A. Smalla,

M i d d l e t o w n in Transition). Thomas je napisao i interesantnu monografiju neprilagoenim pod naslovom The Unadjust ed Girl, a . . Sutherland je napisao studiju lopovima na osnovi ivotne prie pravog lopova (The Professional Thief, By a Professional Thief). Mi emo se u posebnom poglavlju osvrnuti na neke znaajnije monografske studije i njihove osnovne zakljuke kao i metodologiju koja je bila primije njena. U doba kada se utemeljuje sociologija u Chicagu, dosta je snaan bio i teoloki utjecaj. Taj se utjecaj nije osjeao samo indirektno, nego i direktno u djelovanju, na primjer,
Ch. Hemdersona, Vincenta, a kasnije u djelovanju

E. Farisa, koji je i sam prije svoje socio-psiholoke karijere bio sveenik. Moglo bi se rei da je, osim W. I. Thomasa, gotovo cijela prva generacija sociologa u Chicagu bila u iz vjesnom smislu teoloki orijentirana. Na tu injenicu is R. Faris upozorava da se do momenta ustanovljenja so cioloke katedre u Chicagu 1892. godine, sociologiji u Americi moe govoriti s velikim rezervama. Sociologija nije niti postojala, pa prema tome nijedan od originalnih la nova ikakog odjela nije studirao sociologiju, zato to nije bilo nikakvog odjela da ih koluje (Faris, 1967, str. 9). W. I. Thomas je bio vie zainteresiran za probleme etno logije, to je vidljivo i iz udbenika koji je napisao 1907. go dine (Source Book for Social Origins), a koji je, u doba kada sociologija nije bila osobito definirana znanost, vjerojatno sluio i kao udbenik za sociologiju. U toj obimnoj knjizi Thomas je ukljuio mnogobrojne originalne tekstove naj znaajnijih autora, slino kao to e to kasnije uiniti i Park i Burgess radei na svojem udbeniku Introduction to the Science of Sociology (1921). Thomasov specifini interes za sociologiju zadrao se i u kasnijim godinama kada je, pri premajui reviziju izdanja spomenute knjige, zapravo na pisao novu pod naslovom Primitive Behavior (1937).
* U p i t n o je, m e u t i m , s koliko o p r a v d a n j a Vidich i Lyman r a z m a t raju formativne godine amerike sociologije iskljuivo kroz r a z m a t r a n j e distinkcije i z m e u svetog i sekularnog, naglaavajui znaenje irenja protestantske etike.
5*

pravno upozoravaju i Vidich i Lyman, kao i R. Faris*

Najznaajnija studija iz povijesti socioloke misli u Ame rici je studija Thomasa i Znanieckog poljskim doseljenici
ma u SAD (The Polish Peasant in Europe and America),

kao i studije middletownu od Lyndtoih (Middletown i

66

67

U nastavku emo vie panje posvetiti opusima onih autora za koje se s vie sigurnosti moe rei da su utemeljili odreenu orijentaciju u sociologiji koja je bila karakteristi na za Chicago tridesetih godina ovog stoljea. Posebno nas, naravno, interesiraju radovi onih autora koji se klasino svrstavaju u podruje tzv. urbane sociologije. W. I. Thomas se indirektnije moe vezati uz pojam urbane sociologije, no svakako je najznaajniji predstavnik tzv. prve generacije sociologa u Chicagu i njegov je utjecaj, posebno na R. Parka, neosporan. Osim Thomasa, najveu panju posvetit emo radovima samog Parka, koji je, oigledno, bio centralna fi gura uope u tridesetim godinama na ikakom sociolokom odjelu, a posebnu u podruju urbane sociologije. Klasian predstavnik urbane sociologije u Chicagu svakako je i E. Louis Wirth je pak autor koji se moe smatrati najznaajni jim za usmjerenje daljnjeg razvoja urbane sociologije u Americi, ali i u Evropi.
W. Burgess, a human ecology je razraivao i R. McKenzie.

VI.

Osnovni predstavnici ikake kole

1. M . I . T H O M A S (18631947) W. I. Thomas je roen u Virginiji, SAD 1863 godine, a 1880 je upisao fakultet, 1886. godine je doktorirao na sve uilitu u Tennessee-ju dobivi prvi doktorat uope koje je to sveuilite dodijelilo. Na istom fakultetu je poeo raditi, a razdoblje izmeu 18881889. Thomas je proveo u Nje makoj na studijama u Berlinu i Gttingenu. Po povratku iz Njemake zaposlio se na jednom koledu sve do 1893. go dine. Zainteresiravi se sa socioloke probleme, 1893. godine odluuje da pone studij sociologije na ikakom univerzite tu, dakle, samo jednu godinu iza njegovog osnivanja. Socio logiju je studirao kod A. Smalla i Ch. Hendersona i poslije studija 1895. godine preselio se u Chicago i poeo drati predavanja na ikakom univerzitetu u svojstvu predavaa. Kada je obranio svoj drugi doktorat, ovaj puta iz sociologije, postao je docent (assistant professor) 1896. godine i od tada pa sve do 1918. godine je bio stalni lan katedre za socio logiju u Chicagu. Njegova akademska karijera bila je na prasno prekinuta 1918. godine.* Poslije naprasno prekinute akademske karijere** Thomas se poeo prije svega baviti istraivanjima. Ve 1908. godine
* -Thomasova f o r m a l n a a k a d e m s k a karijera zavrila se 1918. g o d i n e jer je b i o u h a p e n u j e d n o m ikakom h o t e l u s m l a d o m e n o m p o d o p t u b o m p r o t u p r o p i s n o m ponaanju, lanoj registraciji i p o v r e d i zakonitosti. Javnost je bila z g r a n u t a jer je suprug m l a d e ene (vojnik) u p r a v o otplovio u F r a n c u s k u , k a o i injenicom da je Thomas b i o veliki zastupnik enske emancipacije (Matthews, 1977, str. 102). ** O d n o s R. Parka p r e m a Thomasu b i o je p o s e b n o i n t e r e s a n t a n . Park je osjeao i obavezu p r e m a Thomasu k a o p r e m a osobi koja ga je i p o z v a l a na ikako sveuilite. K a d a fakultet nije z a u z e o vrst stav prilikom Thomasovog hapenja 1918. godine, on je m o r a o napustiti fakultet. K a d a je, m e u t i m , R. Park b i o predsjednik sociolokog u d r u -

68

69

on je bio angairan za Helen Culoer Fund for Race Psycho logy i zbog toga je esto putovao u Evropu prikupljajui materijal, prije svega, za studiju poljskim doseljenicima. U tim je putovanjima susreo i Znanieckog, koji je mnogo doprinijeo izradi studije The Polish Peasant in Europe and America. Thomasova suradnja za navedenu fundaciju trajala je sve do 1919 godine kada je zbog navedenih potekoa takoer prekinuta. Janowitz navodi da je sluaj Thomas dijelom isceniran te da je angairan da bi se diskreditirala njegova ena, aktivistkinja u mirovnom pokretu H. Forda. Thomas je suraivao i na izradi knjige Old Worlds Transplanted, takoer s R. Parkom, ali sve do 1931 godine nije se znalo (nije se smjelo znati?) da je Thomas principijelni pisac te knjige. Od 1920. do 1923. godine Thomas je radio na istraivanjima u Chicagu, a od 1923. do 1928. se nastanio u New Yorku i predavao na New School for Social Research, koja e se kasnije, u etrdesetim godinama ovog stoljea, nazvati simbolino univerzitetom u egzilu, jer je pruila utoite mnogim intelektualcima koji nisu mogli predavati ili djelovati u svojim zemljama. Djelomina rehabilitacija Thomasa uslijedila je njegovim izborom za potpredsjednika amerike socioloke asociacije, to je, kako smo ve napomenuli, aranirao Park, a provela grupa mladoturaka. Izmeu 1930. i 1936. godine Thomas esto putuje u Evropu, prije svega u vedsku gdje radi na problemima kriminolokih istraivanja. esto surauje sa sociolokim institutom u Stockholmu. Ve u poodmaklim godinama svog ivota, Thomas je u 19361937. godini nastavnik na Harvardu, a 1939. godine provodi istraivanja u New Hawenu, na sveuilitu Yale, a 1940. se povlai u Berkeley, gdje je 1947. godine umro. Thomasova biografija je dosta interesantna i daje niz podataka, kako njegovoj linosti, tako i sredini u kojoj
zenja S A D , p o z v a o je Thomasa 1925. g o d i n e na skuptinu gdje je p o d n i o i saopenje, a kasnije je Park organizirao p o s e b a n sastanak sa s t u d e n t i m a koji su Thomasa izabrali za potpredsjednika sa sukcesijom. D u g o vre m e n a je t r e b a l o da se Thomas rehabilitira i m o e se rei da to niie do kraja n i k a d a uspio. U svakom sluaju, vie n i k a d a nije p r e d a v a o na sveuilitu u Chicagu iako je p r e d a v a o na d r u g i m f a k u l t e t i m a

je djelovao. Thomas je, prema Farisu, bio veoma aktivan i iva osoba. Thomas je bio snaan, iv, aktivan i produktivan i, kako nije bio ogranien vlastitim kriticizmom, perfekcionizmom ili bilo kojom karakteristinom inhibicijom kon vencionalnog akademizma, on je mnogo znaajnije dopri nio amerikoj sociologiji negoli je to uinio bilo tko od njegovih kolega u Chicagu. (Faris, 1967, str. 13). Thomas je bio neumoran istraiva, to je vidljivo i iz njegovog opusa (usporedi u bibliografskom dodatku). Janowitz daje interesantan anegdotski opis jedne od situacija koja je bila karakteristina za Thomasa. Dok je prouavao problem poljskih iseljenika u Chicagu, jednog jutra je, hodajui plonikom, opazio na ulici, meu smeem, mnogo pisama. Na ulici ih je poeo itati, zatim ih je pokupio, i tako se poeo baviti studiranjem poljskih doseljenika me todom linih dokumenata! Poznato je da je to jedna od najvanijih publikacija koju je Thomas u suradnji za Znanieckim objavio u nekoliko tomova i ije je objavljivanje bilo unekoliko oteano skan dalom iz 1918 godine.* Thomasa je interesirao, kako to navodi Janowitz, . . . stvarni svijet imigranata, prostitutki i intelektualaca . . . (Janowitz, 1966, str. XXXIV). Tema koju smo zapoeli kada smo govorili osnovnim okvirima nastanka ikake kole, i kada smo, meu ostalim, spomenuli socijalno prostorno porijeklo pojedinih predstav nika ikake kole, eksplicitno se naglaava u komentaru M. Janowitza, koji je napisao predgovor knjizi izbora iz djela W. I. Thomasa. (Thomas) se nije konformirao obrascu sociologa roenih na selu moralizatora koji su mrzili kulturu grada; on je bio previe gradski orijentiran i dugo vremena posveen prouavanjima primitivnog i ruralnog drutva (Ibid., str. XXXI).
* U vezi s autorstvom The Polish Peasent in Europe and America, p o s t o j e razliita miljenja t o m e t k o je od dvojice a u t o r a vie d o p r i n i o n j e n o m nastanku. Veina miljenja se slae, ipak, da je glavni a u t o r bio Thomas, a da je, k a k o to s m a t r a , na primjer, i Janowitz, Znaniecki i m a o m i n o r n u ulogu inzistirajui n a pisanju p o s e b n o g m e t o d o l o k o g d o d a t k a , koji se Thomasu, koji je i inae p o k a z i v a o rezerve p r e m a vrstim m e t o d a m a , nije inilo n u n i m ( p r e m a Janowitz, 1966, str. XIX).

70

71

Osim studije poljskim doseljenicima objavljene u est tomova, znaajna knjiga, koja je, kako smo to naglasili ranije, imala pretenzije udbenikog karaktera, je Spurce Book for Social Origins iz 1907. godine. Primitive Behavior je novija varijanta tog udbenika iz 1937. godine, dakle, poslije punih trideset godina. Budui da je Thomasovo podruje interesa izuzetno iroko, a kako se on ipak ne moe smatrati jednim od predstavnika ikake kole urbane sociologije, mi emo se u nastavku orijentirati samo na neke najznaajnije teme koje su mogle vie ili manje da utjeu na formiranje stavova, na primjer, R. Parka i Burgessa. Thomasovi interesi locirali su se u podruje sociologije porodice, u prouavanjima odnosa spolova, u probleme adaptacije individue, u poloaju djeteta u drutvu, u analizi problema kriminaliteta, a na ravno, i u mnogim etnolokim aspektima. Ono to je, moda, najznaajnije u Thomasovom djelu su njegovi koncepti, dijelom metodoloke prirode, u definiranju situacija i etiri osnovne elje koje rukovode ponaanjem pojedinca. Njegovo prouavanje linosti dovelo ga je do spoznaje postojanju tri osnovna tipa linosti: filistra, boema i kreativ nog ovjeka. Analiza radova R. Parka pokazuje da je Thomas imao znaajnog utjecaja na njegove stavove, posebno preko teorije etiri elje i potrebe uvaavanja metodolokog principa definiranja situacije. Osim ovih kategorija koje Thomas koristi, vana je i njegova ideja marginalnom ovjeku do koje dolazi na osnovu ispitivanja problema adaptacije imigranata u novoj sredini. Thomas se, gotovo iskljuivo, sluio nekvantitativnim metodama oslanjajui se, prije svega, na analizu dokumenata, na pisma, na tzv. life history (ivotne historije), i zbog toga ga se moe smatrati jednim od osnovnih predstavnika one orijentacije u sociolo gijskoj metodologiji koja se esto naziva kvalitativnom metodologijom. djelu W. I. Thomasa mi emo navesti jo neke karakte ristike, kasnije, kada budemo analizirali metodoloke karak teristike ikake kole, i kada budemo zakljuno rasprav ljali status i znaaj ikake kole u sociologiji.
72

2. ROBERT . PARK (18641944) R. Park je jedan od osnovnih predstavnika ikake kole, i to posebno ikake kole urbane sociologije, pa emo njemu posvetiti neto veu panju. Linost R. Parka se, i u radovima autora koji su pisali ikakoj koli, izdvaja kao posebno znaajna, ne zbog njegovog djelovanja na orijentiranju urbane sociologije, nego s obzirom na njegovo ukupno djelovanje. Smatramo li period izmeu 1920. i 1930. godine zlatnom dobom ikake sociologije, onda ga moramo povezati posebno s djelovanjem R. E. Parka, koji nekoliko godina prije 1920. dolazi na ikako sveuilite, a odmah iza 1930. ga i naputa. Parkov utjecaj nije vidljiv samo u njegovim radovima, nego i u njegovom stimulativnom dje lovanju na kolege s kojima je suraivao na katedri. to se posebno odnosi na E. W. Burgessa. Park je takoer znaajan jer je kao nastavnik usmjerio mnogobrojne studente na prouavanje raznolikih aspekata iz podruja socioloke laboratorije (grada). Iz njihovih su istraivanja kasnije nastale mnogobrojne disertacije, a zatim, najee, i publika cije od kojih danas mnoge smatramo klasinom literaturom sociologije. Zavrivi kolovanje 1892. godine. Park dolazi u New York gdje poinje svoju novinarsku karijeru. Radei kao gradski reporter, kretao se po razliitim podrujima New Yorka i bio je, kako je to sam isticao, zainteresiran za prouavanje svih oblika gradskog ivota.* Poslije odreenog vremena novinarskog zaposlenja u New Yorku, Park provodi pet godina u Detroitu, takoer kao novinar, a 189798, radi u Chicagu takoer kao novinar. U tim godinama Park je osjeao sve vee nezadovoljstvo svojim pozivom i, kako su postojale povoljne okolnosti (njegov otac je bio spreman financirati njegovo eventualno daljnje kolovanje). Park je 1898 otiao na Harvard University. Na Harvardu je, za razliku od svog prethodnog filozofskog obrazovanja, slu* U autobiografskoj biljeci, Park n a v o d i slijedee: Radei svoj novinarski posao, d o b i o s a m . . . . koncepciju g r a d a , zajednice i regije ne k a o geografskog fenomena, nego kao socijalnog o r g a n i z m a ( p r e m a Matthews, 1977, str. 10).

73

ao druge kolegije i posebno bio zadovoljan predavanjima W. Jamesa, u emu neki autori nalaze razloge velikog utjecaja W. Jamesa na Parka, emu, po naem miljenju, ne postoje tako oiti pokazatelji.* Zavrivi svoje dokolovanje. Park odluuje provesti neko vrijeme u Evropi, posebno u Njemakoj, te 1899. s obitelji (ena i troje djece) odlazi u Berlin. U jesen 1899. godine upi suje zimski semestar i slua F. Paulsena i G. Simmela. Svoje kolovanje Park je nastavio u Strassburgu gdje je sluao pre davanja Windelbanda, kao i neke predmete iz politike eko nomije i geografije. Park je proveo ukupno 4 godine u Nje makoj radei na svojoj disertaciji koju je dovrio kasnije u SAD. Parkova disertacija Masse und Publikum, eine me thodologische und soziologische Untersuchung, Bern 1904 tek je nedavno objavljena na engleskom jeziku pod naslovom The Crowd and the Public, 1972. g. Parkova disertacija bila je prezentirana filozofskoj katedri u Heidelbergu, na koju je u meuvremenu doao Windelband. Vrativi se u SAD, Park je i dalje intenzivno razmiljao svojoj buduoj karijeri.** Jedno vrijeme radio je kao novinar za agenciju koja je ispitivala karakter belgijske vladavine u Kongu i provjeravala tvrdnje loem odnosu prema domoro dakom stanovnitvu. 1905. godine, zainteresiravi se preciz nije za crnaki problem u SAD, zapoljava se kod Booker T. Washingtona koji je tada vodio Tuskegee Institute. Park je u Tuskegeeu proveo punih 7 godina. U prvo vrijeme posao je bio interesantan i Park je, kako i sam navodi, s poslom bio zadovoljan. Meutim, odvojeni ivot i porast nezadovolj stva bavljenjem ovim poslom naveli su ga da pone opet razmiljati promjeni zaposlenja. 1921. godine na jednoj konferenciji imigracijskim problemima sluajno je susreo W. I. Thomasa koji ga poziva na ikaki univerzitet.
* Ideje vie nisu bile n i k a k o z a m j e n a ili surogat za stvarnost i svijet stvari. Z a t o je m o j interes b i o prije u znanosti negoli u filozofiji. ( P r e m a Matthews, 1977, str. 33.) ** P a r k je t a d a i m a o 40 g o d i n a i . . . sve to m o g u p o k a z a t i je ova m a l a knjiga i stidim se toga (disertacija), ( p r e m a Matthews, 1977, str. 57).

Prihvatii tu ponudu. Park slijedee, 1913. godine, dolazi u Chicago i poinje svoju akademsku karijeru u 49. godini. Interesantno je da sve do 1919 godine Park nema znaaj niju ulogu kao nastavnik u ikakom sociolokom odjelu predavao je jedan, manje vaan kurs. Punu profesorsku plau poeo je dobivati tek 1923. godine.* Park radi na Odjelu za sociologiju sve do 1932. godine kada se povlai u mirovinu. U tom periodu Park dosta pu tuje, istrauje rasne i meuetnike odnose na Pacifikoj obali, na Zapadnoindijskim otocima, na Hawaima, pa ak i u Kini, Africi, Brazilu, a predavao je na univerzitetu na Hawaima i na univerzitetu u Pekingu. Izmeu 1932 godine i svoje smrti. Park je jedno vrijeme predavao na Fisk University, a uglav nom je pisao eseje, knjige i suraivao aktivno u sociolokom ivotu SAD. Njegova veza s fakultetom odrala se jo niz godina preko suradnje na izradi mnogobrojnih disertacija ko jima je bio sam rukovodio, bilo bio jedan od savjetnika u izradi. Faris, kao bivi student ikakog sveuilita, navodi da je Park uvijek bio u urbi, elio je stei dijelove organizira nog znanja vie no to to ovjek moe stei u svom ivotu . . . (on je) preferirao iroka otkria i proirene generalizacije ispred intenzivnih istraivanja u okviru uskog problema {Faris, 1967, str. 39). Kod Parka je, izgleda, bila razvijena jedna odbojnost prema upotrebi kvantitativnih metoda, to navodi i Matthews. Jednom je (Park) zapoeo nau istrai vaku grupu rekavi da sociologiju ne interesiraju injeni ce .. . Prikupljanje injenica je posao historiara. Brojevi i njenica i njihova analiza su posao statistiara. Sociologija, rekao je, je zainteresirana za znaenje injenica, za ljude koji su ukljueni, kao i za prouavanje namjera i njihovih promena (E. Bogardus, u pismu Matthewsu, Matthews, 1977, str. 114115). Sam Park je svom odnosu prema sociologiji izjavio slije dee: Istraivanja su mi otkrila da u sociologiji imamo mno* Matthews navodi da je P a r k bio krajnje neformalan, rastresen, pa ak i siromaan. K a d a je t r e b a l o da se f o r m a l n o u p o z n a s A. Smallom, p r o e l n i k o m , na primjer, studija sociologije, Thomas mu je p o s u d i o svoje odijelo jer je Parkovo bilo nezadovoljavajue kvalitete!

74

75

go teorije, ali malo radnih koncepata . . . Ne vidim druge mo gunosti za provoenje znanstvenog istraivanja negoli po stavljanja, prije svega, sistema klasifikacije i konceptualnog okvira prema kojem moemo sortirati i, u opim pojmovi ma, opisati pojave koje elimo istraivati . . . Moj doprinos sociologiji nije ono to sam elio, pa niti ono to bi moj originalni interes indicirao, nego potreba da napravim siste matsko ispitivanje socijalnog rada u kome sam sebe naao. Problem koji me uvijek interesirao bio je prije teorijski, ne goli praktiki. Uglavnom sam istraivao tri podruja: kolek tivno ponaanje, human ecology i rasne odnose. (Prema Odum, 1969, str. 132133). U svom profesionalnom radu. Park je suraivao s mnogim istraivaima i bio je hvaljen kao osoba koja moe vrlo sti mulativno i vrlo dobro da orijentira studente u izradi njiho vih disertacija. Meutim, njegova suradnja, kako navodi Matthews, s . W. Burgessom bila je najintenzivnija. Burgess je bio veliki radnik, spretan meneder, vie orijentiran na rje avanje konkretnih problema sociologijom, a Park je imao drugaije, vie teorijske pretenzije. /. Short takoer navodi da je Park bio relativno slabo zainteresiran za kvantitativnu obradu i koritenje podataka. Park je bio sumnjiav prema kvantitativnim metodama, ali je ipak smatrao da je sistematsko mjerenje nuno (Short, 1971, str. XVI). Postoji gotovo ope slaganje da je Robert Park osoba koja je najznaajnije utjecala na razvoj sociologie u Chicagu u tridesetim godinama ovog stoljea. Naravno, osim uvjere nja da je Parkoo djelovanje bilo uglavnom pozitivno, ima i drugaijih ocjena. G. Hawthorn navodi jedno negativno vie nje Parkovog doprinosa: Parkova karijera (je) bila razmilja jui progresivizam . . . Njegova koncepcija Chicaga kao socio loke laboratorije, mjesta u kojem se (dijelom zato to je okolica ravna) vrlo jasno vide naini na koji se socijalne in terakcije grupiraju u geografski distinktivne asocijacije, je proizvoljna (Hawthorn, 1976, str. 210). Teko bismo se mogli sloiti s ovakvim linearnim, geografskim zakljuivanjem, pri emu bi trebalo uvaiti karakter ikake okolice kao 76

osnovnu varijablu koja je utjecala na formiranje ikake orijentacije u urbanoj sociologiji. Postoji i miljenje da je Park bio konzervativac, dapae rasista kako ga nazivaju neki analitiari povijesti amerike sociologije.* Osim ovakvog radikalnog prosui vanja, Parku se moe nai i slijedei stav: Zbog Parkovog interesa za rasne odnose, zauuje da se postignue ekonom ske i socijalne jednakosti nije nikada pojavilo kao dominan tan cilj u njegovim razmiljanjima (Turner, 1967, str. XVII). Turner, koji je napisao jedan od predgovora za izbor iz nekih Parkovih djela, navodi takoer da Park nije nikada do kraja odbacio bioloku ideju vioj i nioj rasi. Koliko je Park dobro suraivao s Burgessom vidljivo je i po tome da se ta dva autora spominju isti broj puta poseb no, a isto toliko puta oni se spominju i kao nerazdvojni tim, pa je najee susretanje spominjanja njihovih imena u obliku kovanice, tako da bi neupueni mogao pomisliti da se radi jednoj osobi; Park Burgess. Oigledno je da postoji raznolikost u prosuivanju tome koliko je Park doprinio, i koliko je svojim djelovanjem utjecao na aktualni oblik razvoja amerike sociologije u kas nijim godinama. Kada se rade kompletni pregledi povijesti razvoja jedne znanstvene discipline u odreenom drutvu, onda se za donoenje ocjene moraju imati u vidu mnogobrojni inioci. Kako se mi ovdje ne bavimo pisanjem povijesti ame rike sociologije, mi emo se zadrati na prosuivanju Parkovog doprinosa razvoju, prije svega, urbane sociologije, od nosno, na onim njegovim kategorijama i pretpostavkama koje ine pojam urbane sociologije u Chicagu vezanim uz njegovo ime. U jednoj prilici i sam Park je (u svojoj autobiografskoj biljeci) naveo svoje osnovne interese u sociologiji i svoje vienje sociolokog rada. (U Njemakoj) sluajui preda* Schwendinger, . i J. s m a t r a j u da je Park bio rasista, te da n i k a d a nije p o n u d i o n e k o r e v o l u c i o n a r n o rjeenje rasnih o d n o s a , iako ih je v r l o d o b r o p o z n a v a o . Osim ove primjedbe, ovi autori smatraju da cijela Parkova i Burgessova teorija predstavlja primjer velike teorije u M i l l s o v o m smislu {Schwendinger, . i J., 1974, str. 389).

77

vanja Georga Simmela u Berlinu, primio sam moje jedino formalno obrazovanje sociologiji. . . . nikad nisam odustao od ambicije koju sam dobio itajui Fausta ambiciju da upoznam ljudsku prirodu, da je upoznam u njenoj irini, u njenoj intimnosti. . . Kada sam postao umoran od itanja knjiga i kada sam poeo traiti neto interesantnije nego to su logike formule, otiao sam meu ljude da istraujem meuljudske odnose . .. Vjerujem u znanje iz prve ruke, ne kao zamjenu, nego kao osnovicu za vie formalno i sistematizirano istraivanje (Prema, Hughes, et. all., ed., 1974, str. VIX). Oigledno je da se u linosti R. Parka krila jedna dina mina, intelektualno zainteresirana, angairana i zanimljiva osoba, koja je cijeli ivot pokuavala da upozna ljudsku duu, elei, ne da prouava probleme samo iz knjiga, da iz prve ruke upozna sve one bitne socioloke probleme s kojima se ameriko drutvo susretalo u ono doba. injenica da Park i njegove kolege s ikakog univerziteta nisu pred lagali neka revolucionarna rjeenja, ne mora istovremeno znaiti da i njega, a indirektno i ostale, moemo kvalificirati kako su to uinili neki od spomenutih autora, nego da su djelovali u klasinom reformistikom uvjerenju poprav ljanju stvarnosti kroz racionalnu akciju. Parkov ivot bi bio daleko laki i akademskiji da se povukao u sjenu svoje katedre, a ne da je umjesto toga istraivao najosjetljivije probleme amerikog drutva koji su to bili, i ostali do dananjeg dana probleme rasnih i meuetnikih odnosa i s njima povezanim problemima ivota u velikim grado vima.*
* to se rasni p r o b l e m i u a m e r i k o m drutvu vie upoznaju, to se vie dobiva utisak da je njihovo definitivno rjeavanje utoliko tee. U k o l i k o se takav utisak, kakav mi i m a m o d a n a s poslije p u n i h 70 g o d i n a od prvih sociolokih istraivanja u Chicagu, m o e stei, vjero j a t n o ga je bilo jo lake dobiti u vrijeme ikake sociologije. U p i t n o pokazivao je: probleme communityposlije niza reformi, r a t a protiv siromatva i za koliko se situacija i adaptacije ljudi na drugih akcija stvarno popravila? U n e p r e k i d n i m akcijama za pobolja vanje je objavljeno 1921. g., a mi smo koristili izdanje * Prvi puta djelo svakidanjice lei, po naem miljenju, j e d a n od razloga shvaanja socijalnih znanosti k a o aplikabilnih n a u k a , kao n e e g a to p r u a osnovu za r a c i o n a l n u socijalnu akciju.

a. Osnovni radovi R. E. Parka Kada se govori djelima R. E. Parka, onda se esto moe susresti miljenje da on niti u jednom svom djelu nije izrazito kondenzirano iznio svoje vienje sociologije, odnono, svoje vienje teorije. Meutim, kada se govori manje ili vie vrijednim radovima, onda se obino na prvo mjesto stavlja njegov rad izveden u koautorstvu s E. W. Burgessom Introduction to the Science of Sociology* u kome se na najsistematskiji nain iznosi vienje sociologije. Knjiga je zapravo jedan reader iz sociologije u kome se nalaze mnogobrojni originalni tekstovi i upute za praktian rad studenata u vidu check pitanja i komentara pojedinih origi nalnih tekstova. Osim ove knjige koja je, kao to je vidljivo, napisana u koautorstvu s Burgessom, ali za koju se istovremeno zna da je Burgess napisao samo jedno poglavlje, te da je, dakle, ne samo duhovni otac te knjige Park, pa ga manje vie moemo smatrati jedinim autorom, drugi Parkov prilog koji je posebno znaajan i u kome se mogu vidjeti osnove Parkove socioloke analize je esej pod naslovom The City-, Suggestions for the Investigations of Human Behavior in an Urban Envi ronment, prvi puta objavljen 1916 godine, dakle, tri godine od kako je Park zapoeo svoju akademsku karijeru. U tom je eseju autor iznio osnovne elemente svoje analize, koju je kasnije u nizu radova varirao i primjenjivao bilo sam, ili je usmjeravao svoje studente da primjenjuju u mnogobrojnim istraivanjima. Ukoliko se pokuaju operacionalizirati Parkovi interesi u sociologiji, onda se oni mogu svesti na problematiku prouavanja grada i odnosa ljudi u gradu. Odreena podjela tih interesa bi pokazala da se Park i dalje, cijelo vrijeme interesirao za problem novina kao masovnog medija te da je i tome posvetio odreen dio svojih radova, da se, gotovo stalno zanima za rasne odnose, a da je neprestani interes

T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o a n d L o n o d n , 1969, 1040 stranica.

78

79

vanjske uvjete njihove egzistencije. U tom smislu posebno je instruktivan Parkov esej Community Organizations and Juvenile Delikvency. Esej, pak, koji ukazuje na osnovne elemente metodolokog pristupa prouavanja grada je po znati esej pod naslovom The City as a Social Laboratory.* U predgovoru novom izdanju knjige Introduction to the Science of Sociology, M. Janowitz istie da se ta knjiga meu studentima nazivala zelenom biblijom te da je do 1943. godine, dakle, u rasponu od neto vie od dvadeset godina od prvog izdanja, prodano preko 30.000 kopija {Janowitz, 1969, str. VI). Knjiga je podijeljena na 14 velikih poglavlja, a iza svakog poglavlja, u kome se iznose teorijski problemi i historijski pregled razvoja pojedine ideje, slijedi izbor iz djela najvanijih autora koji najbolje reprezentiraju aro likost pristupa temi, a onda slijedi komentar sintetikog karaktera u kome se iznose osnovne misli i kritike napo mene, iza ega, pak, slijedi niz praktinih pitanja i sugestija za daljnji studentski rad na prouavanim problemima. etrnaest osnovnih poglavlja predstavljaju samostalne cjeline, od kojih su se dijelovi pojavili i prije 1921. godine u pojedinim asopisima. Svako od poglavlja podijeljeno je na niz potpoglavlja u ije detalje mi ne moemo ulaziti, nego emo knjigu predstaviti po osnovnim tematskim cje linama i problemima koji se istiu. Osnovna poglavlja su: 1. Sociologija i drutvene nauke, 2. Ljudska priroda, 3. Ljudska grupa, 4. Izolacija, 5. Socijalni kontakti, 6. Socijalna interakcija, 7. Socijalne snage (sile), 8. Kompeticija, 9. Kon flikt, 10. Akomodacija, 11. Asimilacija, 12. Socijalna kon trola, 13. Kolektivno ponaanje i 14. Progres. U prvom poglavlju Sociology and Social Sciences (Socio logija i drutvene nauke), str. 164, iznose se osnove socio lokog prouavanja u osam potpoglavlja: 1. Sociologija kao znanstvena historija, 2. Historijske i socioloke injenice.
* 1974. godine Hughes et all, eds., su objavili djelo p o d naslovom The Collected Papers of R. E. Park skupljene sve znaajnije r a d o v e od ovog a u t o r a u tri t o m a ( T o m I, 403 str., t o m I I , 278 str., t o m I I I , 358 str.) i u ta tri t o m a se m o g u nai sva r e l e v a n t n a djela. Mi e m o u nastavku na voditi iz tog izdanja Parkovih djela, a u p u u j e m o na bibliografski d o d a t a k na kraju ovog r a d a u k o m e su n a b r o j a n a i d r u g a izdanja Parkovih djela.

3. Ljudska priroda i zakon, 4. Historija, prirodna historija i sociologija, 5. Socijalni organizam: Humanitet ili Levia than?, 6. Socijalna kontrola i kole miljenja, 7. Socijalna kontrola i kolektivni um i 8. Sociologija i socijalno istrai vanje. U ovom se poglavlju raspravlja odnos sociologije i drugih znanosti, to je gotovo klasian pristup u svim socio lokim udbenicima, ali se osnovni akcent stavlja na proua vanje meuodnosa sociologije i povijesti. Sociologija se odreuje kao ona koja . . . pokuava objasniti.. . prirodu konkretnog procesa . . . Pod prirodom smatramo onaj aspekt i karakter stvari u odnosu na koji je mogue utvrditi ope postavke i formulirati zakone (str. 11). Odmah na poetku autori naglaavaju da sociologija spada meu prirodne zna nosti, a karakteristike prirodne znanosti su da operira s hipotezama i utvruje injenice na takav nain da one meusobno mogu biti komparirane i verificirane kasnijim promatranjem i eksperimentom. Porijeklo sociologije je u historiji, a kada je historija poela interpretirati institucije, pretvorila se u povijest institucija. To je rani stupanj razvoja sociologije. Daljnji stupanj razvoja sociologije oznaen je naporom da se pokuaju objasniti znanstvenim metodama pojedine historijske inenice. itav se problem moe sumirati u ovu opu postavku: historija interpretira, prirodna znanost ob janjava (str. 17). Nominalistiki i organicistiki karakter shvaanja drut vene organizacije vidljiv je u slijedeem razmiljanju Parka i Burgessa: Osnovno je utvrditi da je drutvo odvojeno od individua koje ga ine i nema nikakvog ureaja za osjeaj bola ili zadovoljstva. Nema nikakvih drutvenih senzacija. Percepcija i mentalna imaginacija su individualni, a ne socijalni fenomeni. Drutvo ivi. . . jedino u svojim odvo jenim organima ili lanovima, i svaki od tih organa ima svoj vlastiti um i organ kontrole koji mu daje . . . mo neza visnog pokretanja (locomotion)* str. 27). Svaka akcija u drutvu pokretana je od individua koje esto nisu svjesne u potpunosti svojih sila to pokreu nji hove akcije, a jo manje su svjesne svojih motiva, sentime6 Urbana sociologija

80

81

nata. Nivo nesvjesnosti motiviranosti ljudskih aktivnosti utoliko je vii ukoliko ljudi djeluju instiktivno ili pod utje cajem obiaja. Tada, pak najee djeluju u okviru grupe, a ne individualno. Park i Burgess u ovo prvom poglavlju ukazuju takoer i na interesantnu distinkciju izmeu prouavanja jednog procesa u njegovoj akciji i kasnije resistematizacije (restrukturacije) tog procesa. Inzistiranje na prouavanju procesa, posluilo je kasnije nekim analitiarima ikake kole za utvrde da je Parkova sociologija bila, zapravo, sociologija razumijevanja procesa. Objaviti ili dati publicitet jednom dogaaju, znai uiniti od dogaaja neto drugo od onoga to je bio prije publiciranja. tovie, dogaaj kao publiciran jo uvijek je razliit od dogaaja kao reflektiranog u svi jesti individua kojima je publikacija namijenjena. str. 38.)* Ralika izmeu individualne i drutvene akcije moe se odrediti, prije svega, preko osnovnih karakteristika same akcije. Smislenost djelovanja pojedinih individua u grupi moe se verificirati kroz konzistentnost akcije, odnosno, svjesnost akcije proistjee iz cilja koji se treba, postaviti. Pokuavajui premostiti distinkciju izmeu pojedinanog i grupnog, individualnog i kolektivnog, autori uvode kategoriju socijalne kontrole, koja se kasnije puno koristi u istraiva njima, te se s mnogo opravdanja moe govoriti da je to jedna od osnovnih kategorija koja je koritena u okviru ikake kole urbane sociologije. Kada se u jednoj grupi moe konstatirati stanje konzistentne akcije, onda se moe govoriti grupnom djelovanju. Od tada, socijalna kontrola je osnovna injenica i problem drutva. . . sociologija, striktno govorei, je stanovite i metod za ispitivanje procesa putem koga su individue uklju ene u neku vrstu permanentne korporativne egzistencije koju zovemo drutvom. Sociologija . . . moe biti opisana kao nauka kolektivnom ponaanju. (str. 42).
* Prezentacija, publiciranje i rekonstituiranje d o g a a j a , k a o socioloki p r o b l e m i spoznaje i razumijevanja, m o g u d o b r o ilustrirati dugogodinji Parkov novinarski sta. M o d a bi d o b a r k o m p a r a t i v n i primjer bio i primjer koji koristi M. Weber k a d a govori biciklisti na ulici.

Iz prvog poglavlja je vidljivo da je sociologija shvaena kao prirodna znanost, da je ona znanost koja, prije svega, treba posluiti boljem razumijevanju ljudskog ponaanja, a da su motivi ljudskog djelovanja uvijek individualni. grupnom se djelovanju moe govoriti tek kad su zadovoljeni izvjesni uvjeti. Osnovni zadatak sociologije je prouavanje odgovarajuih oblika kolektivnog (grupnog) ponaanja. U drugom poglavlju. Human Nature (Ljudska priroda, str. 64161), navode se razliiti aspekti ljudske prirode. Raspravljaju se razlike izmeu steenih i socijalno naslije enih elemenata, ljudske prirode, neke karakteristine uloge procesa socijalizacije. Ljudska priroda u cjelini moe biti promatrana kao superstruktura osnovana na instiktima, dispozicijama i tendencijama naslijeenim od predaka (str. 80). U treem poglavlju, The Society and the Group (Drutvo i grupa, str. 161226), odnosi izmeu linosti i grupe, a zatim grupe i drutva, se dalje razmatraju na osnovi odre enja pojma grupe s obzirom na ranije iznesene karakte ristike ljudske prirode. U ovom se poglavlju takoer defi niraju razni pojmovi koji su se koristili u istraivanjima u okviru ikake kole. Treba, naravno, imati na umu i injenicu da je Park esto mijenjao definicije pojmova koje je koristio, pa je zbog toga esto teko rei to predstavlja onu pravu definiciju. To zatim oteava uspostavljanje bilo kakvog pojma Parkove socioloke teorije. Drutvo je apstraktan i inkluzivan pojam, a ine ga socijalne grupe od kojih svaka ima svoj poseban tip organizacije, no isto dobno i ope karakteristike drutva. Zajednica je pojam koji je primijenjen na drutvo i socijalne grupe kada su one prouavane sa stanovita geografske distribucije individua i institucija koje ih ine. Prema tome, slijedi da je svaka zajednica drutvo, ali ne i svako drutvo zajednica. . . (str. 163.) U daljnjem ekspliciranju pojmova drutva i za jednice. Park i Burgess posiu za komparabilnim uspored bama s biljnim svijetom i, moda se s pravom moe tvrditi da je cijela ikaka kola urbane sociologije bilo pod prili nim biologistikim utjecajem (naroito human ecology), oni u ovom poglavlju eksplicitno naglaavaju da biljne zajednice
6-

82

83

nisu drutva u h u m a n o m smislu. U b i l j n i m z a j e d n i c a m a oni ele utvrditi p o s t o j a n j e o d n o s a k o m p e t i c i j e i konflikta, ije o d n o s e oni utvruju i u h u m a n i m z a j e d n i c a m a . U t o m smislu i n t e r e s a n t a n j e i ovaj s t a v : B o r b a z a egzistenciju . . . j e u biti nuna za p o s t o j a n j e drutva. K o m p e t i c i j a , segregacija i a k o m o d a c i j a slue da odre socijalnu distancu, da fiksiraju status, da uvaju nezavisnost individua u drutvenim od n o s i m a . . . P r o c e s k o m p e t i c i j e , segregacije i a k o m o d a c i j e . . . k o m p a r a b i l a n je s istim p r o c e s i m a u i v o t i n j s k i m i biljnim z a j e d n i c a m a . S e l o , gradi, grad ili n a c i j a m o g u biti proua v a n i sa s t a n o v i t a adaptacije, b o r b e za egzistenciju i preiv l j a v a n j e njegovih individualnih l a n o v a u o k o l i c i k r e i r a n o j o d s t r a n e zajednice k a o cjeline (str. 1 6 5 1 6 6 ) . Ovi procesi k o j i su u o e n i u biljnim i ivotinjskim z a j e d n i c a m a , a koji su ovdje posluili da se definiraju o s n o v n i pojmovi, kasnije se detaljnije p r o u a v a j u u p o s e b n i m p o g l a v l j i m a o v e knjige, pa e n j i m a biti vie rijei kasnije. U etvrtom poglavlju (str. 2 2 6 2 7 9 ) g o v o r i se p r o b l e m u izolacije, te se n a v o d e razliita stajalita i p r i m j e r i povijesnih i z o l a c i j a individua i o d n o s a tog p o s t u p k a p r e m a ljudskom stvaralatvu. O v o poglavlje, k o j e nije o s o b i t o r e l e v a n t n o z a utvrivanje o s n o v n i h sociolokih p o j m o v a i k a k e kole, i n t e r e s a n t n o j e k a o p r o u a v a n j e t e m e k o j a nije t a k o esta u sociologiji. P o s e b a n a s p e k t k o j i p o j a m i z o l i r a n o s t i pove zuje sa kasnijim a s p e k t i m a i k a k e kole, je v e z a izmeu p r o s t o r n e izoliranosti i p r e s t a n k a k o m u n i k a c i j e , to dovodi do a u t o h t o n i h o b l i k a r a z v o j a pojedinih grupa. U slijedeem ( p e t o m ) poglavlju Social Contacts [Soci jalni kontakti, str. 2 8 0 3 3 9 ) analiziraju se p r o b l e m i o d n o s a drutva k a o individualnih l a n o v a , i k a o predstav n i k a pojedinih drutvenih grupa. lanovi drutva p r o s t o r n o se odvajaju, ali s o c i j a l n o su u k o n t a k t u k r o z o s j e a j percep cije i k r o z k o m u n i k a c i j u ideja, pa se a k m o g u organizirati i u k o l e k t i v n o p o n a a n j e . S o c i o l o k i i n t e r e s u tim situacijama lei u injenici da razliite vrste socijalnih k o n t a k a t a izmeu o s o b a i grupa d e t e r m i n i r a j u ponaanje (str. 2 8 1 ) . I d e j a p o s t o j a n j u socijalnih k o n t a k a t a k o j i nisu pro s t o r n o limitirani, prisutna je i u suvremenijim r a z m a t r a n j i m a o d n o s a p r o s t o r a i ovjeka, a k a o to vidimo, ovdje su 84

postavljeni elementi z a t a k a v o b l i k razumijevanja. Diskusija, k o j a g o t o v o neprekidno traje u u r b a n o j sociologiji, meuuvjetovanosti prostornog i socijalnog p o e l a j e , dakle, d o s t a odavno. U o b i a j e n o j e . . . shvatiti k o n t a k t u p r o s t o r u . Kon t a k t i o s o b a i grupa m o g u biti o n d a ispitivani u j e d i n i c a m a ,socijalne distance' . . . a p r o s t o r n i k o n c e p t m o e biti apli ciran na objanjavanje p r i m j e r a socijalnim k o n t a k t i m a (str. 2 7 2 ) . Park i Burgess smatraju da p o s t o j i n e k o l i k o o s n o v n i h o b l i k a k o n t a k a t a . O s n o v i c a k o n t a k a t a j e zemljite. Drugi tip r e l e v a n t n i h k o n t a k a t a j e dodir, k o j i predstavlja psiho loku osnovicu socijalnih k o n t a k a t a , a k o n t a k t i k o j i se realiziraju na grupnom nivou m o g u se r a z l i k o v a t i u n u t a r grupe i van grupe, a p o s e b a n o b l i k predstavljaju p r i m a r n i i sekundarni k o n t a k t i . U estom poglavlju Social Interactions (Socijalne interakcije, str. 3 3 9 4 3 5 ) o d m a h se primjeuje da je n o m i n a l i s t i k a k o n c e p c i j a b i l a n e i z b j e n a da bi se o b j a s n i l i p r o c e s i socijalne interakcije. Z b o g t o g a nije niti zauujue da o v a dva a u t o r a na slijedei nain definiraju s o c i j a l n u i n t e r a k c i j u : Sociologija, k a o i druge p r i r o d n e n a u k e , tei predikciji i k o n t r o l i o s n o v a n o j na ispitivanju p r i r o d e ov j e k a i drutva . . . S o c i o l o g i j a j e prisiljena d a r e d u c i r a k o m pleksnosti i bogastvo i v o t a na j e d n o s t a v n e p o j m o v e , o d n o s n o , e l e m e n t e i sile. J e d n o m , k a d a j e k o n c e p c i j a e l e m e n a t a ili sila bila p r i h v a e n a , p o j a m i n t e r a k c i j e je p o s t a o neizbjean, logian r a z v o j . . . U sociologiji su te sile institucije, tendencije, ljudska bia, ideje . . . U principu . . . sile i elementi u sociologiji m o g u biti k o m p a r i r a n i sa s i l a m a ili e l e m e n t i m a u b i l o k o j o j p r i r o d n o j n a u c i (str. 3 3 9 3 4 0 ) . U s e d m o m poglavlju se r a z p r a v l j a socijalnim snagama odnosno, silama (Social Forces, str. 4 3 5 5 0 4 ) . I n t e r a k c i j a individua se r a z m a t r a k a o i n t e r a k c i j a o d r e e n i h s o c i j a l n i h snaga k o j e su r e p r e z e n t i r a n e p o j e d i n i m n o s i o c i m a u drutvu. T e r m i n ,socijalne snage' p o s t a o je i n t e r e s a n t a n u A m e rici . . . s p o r a s t o m opeg i n t e r e s a z a p r o b l e m e g r a d s k o g ivota, odnosno, rad i kapital, o p i n s k e r e f o r m e i s o c i j a l n o 85

blagostanje, problemi socijalne politike. (str. 491.) Nomina listiku vienje odnosa pojedinca i drutva prenosi se s nivoa grupe na nivo drutva u cjelini, pa se onda drutvu govori kao posebnoj konstelaciji kompleksa socijalnih snaga ugraenih u institucije i organizacije. Shodno ree nom, prouavanje problema odnosa u zajednici, posebno tzv. urbane zajednice, moe biti vrlo lako transponirano u problematiku prouavanja odnosa konstelacije pojedinih institucija i organizacija. Slijedea etiri poglavlja posveena su osnovici koncep cije Parka i Burgessa koja se u razliitim analizama njihove sociologije najee povezuje s biologistikim koncepcijama. Osnovna etiri elemenata koja ine konceptualni okvir za analizu drutva su: kompeticija, konflikt, akomodacija i asimilacija. U osmom poglavlju Competition (Kompeticija, str. 5045.74) iznose se preciznije karaktristike procesa tak mienja u ljudskim grupama. Od navedena etiri elementa, kompeticija se u procesu intrakcije smatra fundamentalnom. Ona se definira kao . . . interakcija bez socijalnog kontakta (str. 506). Za razliku od konflikta koji predstavlja svjesni tip kompeticije, kompeticija predstavlja nesvjesni tip kon flikta i najbolje se moe prouavati u biljnim zajednicama u kojima se, logino, konflikt ne pojavljuje jer su biljke nesvjesne. Vaan pojam, koji se takoer u ovom poglavlju uvodi, je pojam vanjskog prostora, kao i pojam slobodnog kretanja (locomotion). Drutvo se sastoji od prostorno odvojenih individua koje su teritorijalno rasprene i sposobne za nezavisno kretanje. Kapacitet nezavisnog kre tanja je osnova i simbol svakog oblika nezavisnosti. Sloboda je fundamentalna sloboda slobodnog kretanja . . . (str. 508). Meutim, postavlja se i vano pitanje: Kako spojiti slobodu individue i njenog nezavisnog kretanja i potrebe provoenja kontrole koju zajednica mora postavljati* nad individuom? Autori priznaju da drutvo moe jedino posto jati ako kontrolira neovisno kretanje ljudi u interesu grupe kao cjeline. Prilikom realiziranja socijalne kontrole nad pojedincem institucije koje to provedu susreu se nuno s procesom kompeticije. Kompeticija je proces kroz koji je
86

distributivna i ekoloka organizacija drutva stvorena . . . Podjela rada i cijela ekonomska meuzavisnost individua . . . proizvod je kompeticije. S druge strane, moralni i politiki poredak koji se postavlja iznad kompetativne organizacije, proizvod je konflikta, akomodacije i asimilacije (str. 508). Kompeticija je univerzalni proces u svijetu ivih bia i ona djeluje neprekidno, esto neopaena i od individua koje su ukljuene u kompetitivne procese. Meutim, u periodima kriza, kada ljudi postaju svjesni kompeticije, ona se esto preokree u direktan konflikt. Park uzima klasian primjer rata kao pojave koja pokazuje prelazak kompeticije u konflikt.* Objanjavajui proces kompeticije. Park i Burgess uvode i proces akomodacije koji predstavlja, u izvjesnom smislu, prilagoavanje individua restriktiranom svijetu drutvenog ivota. Nikada, po miljenju Parka, ovjek ne moe imati odjednom sve, te prema tome, po njegovom miljenju, cijela socijalna organizacija ... u biti predstavlja akomoda ciju, odnosno, ograniavanje prirodnih elja individue (str. 510). Dakle, akomodacija je proces koji se mora povezivati s uspostavljenim socijalnim poretkom iji su elementi fiksirani i u obiajima i tradiciji. Osim navedenog, u ovom se poglavlju uvodi i vana di stinkcija i kategorizacija dvaju procesa. Autori, kao to je to vidljivo iz dosadanjeg izlaganja, razlikuju dvije razine: s jedne strane socijalne procese, a s druge strane soci jalni poredak. Socijalni proces je karakteriziran s etiri osnov na procesa koji neprikidno cirkularno djeluju. Socijalni po redak, za razliku od procesa, sastoji se iz nekoliko potporedaka; iz ekonomskog, politikog, iz socijalnih organizacija i iz linog i kulturnog nasljea. Iako je ova podjela prisutna u sistematskom izlaganju elemenata socioloke analize. Park je u cijelom svojim dje lovanju bio manje vie orijentiran gotovo iskljuivo na prouavanje procesa. Njegov interes za socijalne institucije.
* Politike organizacije postoje za potrebu noenja s konfliktnim situacijama. Partije, p a r l a m e n t i i sudovi, javna r a s p r a v a i glasanje su j e d n o s t a v n o zamjena za rat (str. 509).

87

sira za prouavanje socijalnog procesa da bi unaprijedila raznolike elemente socijalnog poretka i metode za njegovo odravanje elementima socijalne kontrole.

za instituciju zajednice, to e biti vidljivije iz n e k i h njegovih drugih r a d o v a k o j i m a e m o r e f e r i r a t i neto kasnije, pred stavljaju p o k u a j e povezivanja ovih dvaju p o r e d a k a . S o c i o logija j e , p r e m a t o m e , o z n a e n a kao znanost koja se intere

konfliktu (Conflict, str. 5 7 4 6 6 3 ) se raspravlja u deve t o m poglavlju. Konflikt je drugi e l e m e n t u c i r k u l a r n o m l a n c u s o c i j a l n o g p r o c e s a . Park i Burgess utvruju da je k o n f l i k t uvijek svjestan i da ga ta dimenzija o d v a j a od k o m p e t i c i j e . K o m p e t i c i j a je stalna i i m p e r s o n a l n a , konflikt je i n t e r m i t e n t a n i p e r s o n a l a n . . .. O p e n i t o m o e m o rei da k o m p e t i c i j a odreuje p o l o a j individue u zajednici; konflikt fiksira n j e n o m j e s t o u drutvu. Lokacija, poloaj, e k o l o k a m e u z a v i s n o s t to su k a r a k t e r i s t i k e zajednice. Status, subordinacija, sup e r o r d i n a c i j a , k o n t r o l a to su k a r a k t e r i s t i k e drutva. (Str. 547575.) B o r b a za opstanak, k o j a se u normalnim u v j e t i m a p r e p o z n a j e k a o p r o c e s k o m p e t i c i j e , u k o l i k o postaje svjes na, p r e t v a r a se u konflikt, a lanovi drutva se iz svojih k o m p e t i t i v n i h uloga p r e t v a r a j u u rivale i neprijatelje. Z b o g toga, a u t o r i s m a t r a j u da je k o n f l i k t organizacioni princip d r u t v a k o j i dovodi do s t v a r a n j a grupnog jedinstva, do stva r a n j a svjesnosti u grupi, do p o s t i z a n j a zajednikih c i l j e v a i o r i j e n t a c i j e grupe p r e m a z a j e d n i k o m djelovanju.

Ovaj se p r o c e s odnosi na onaj p o j a m koji se e s t o u kolokvi j a l n o m g o v o r u u p o t r e b l j a v a na p o t r e b u usvajanja kulturne tradicije i kulturnih normi odreene zajednice od s t r a n e do seljenika u tu zajednicu. Park i Burgess n a g l a a v a j u da u S A D asimilacija n e m a negativnu k o n o t a c i j u , za razliku od E v r o p e gdje o z n a a v a unitavanje a u t e n t i n e kulture j e d n e zemlje i n a m e t a n j e pravila j e d n e druge kulture ili sredine. Asimilacija se u S A D s m a t r a s r e d s t v o m s o c i j a l n e k o n t r o l e i k a o prirodan, poeljan proces i praksa, a k o ne i p o l i t i k a da se postigne v e e jedinstvo razliitih n a r o d a k o j a su naselili Ameriku. To vidljivo u a m e r i k o m drutvu i teoriji tzv. meltingpot-a (izmjeanosti rasa). Asimilacija je p r o c e s prodiranja i fuzije pri e m u o s o b e i grupe prihvaaju uspomene, s e n t i m e n t e i tenje drugih o s o b a ili grupa, te dijelei njihovo iskustvo i historiju po staju i n k o r p o r i r a n i u jedinstveni kulturni ivot (str. 7 3 5 ) . O n a se s m a t r a p r o i z v o d o m n o r m a l n e socijalne interakcije.* U o v o m se poglavlju p o j a m asimilacije dijelom o p e r a c i o nalizira u okviru p o j m a amerikanizacije, pri emu se na glaava p o t r e b a postupne, a nenasilne a d a p t a c i j e i m i g r a n a t a . U p r e o s t a l a tri poglavlja o v e o b i m n e knjige raspravljaju se p r o b l e m i socijalne k o n t r o l e , k o l e k t i v n o g p o n a a n j a i pro gresa, ai k a k o ne donose p o s e b n o n o v e e l e m e n t e za prosu ivanje z n a a j a Parkove i Burgessove sociologije, njih nee mo k o m e n t i r a t i . S o c i j a l n a k o n t r o l a je i m p l i c i r a n a u objanjivanju ranijih e l e m e n a t a socijalnog p o r e t k a , a a u t o r i razlikuju tri o s n o v n a o b l i k a : e l e m e n t a r n i oblici, j a v n o mnijenje i drut v e n e institucije. K o l e k t i v n o p o n a a n j e j e p o n a a n j e individua pod u t j e c a j e m impulsa koji se razvija u grupi za postiza njem pojedinog cilja i za ostvarivanje zajednikih ideja. O v o m se djelu, j e d n o j od prvih s i s t e m a t i z a c i j a sociolo kih k a t e g o r i j a u S A D u okviru i k a k e sociologije, m o g u dati, n a r a v n o , mnogi kritiki k o m e n t a r i k o j i e se oslanjati bilo na prihvaanje raznih utjecaja, bilo na n e p r i l a g o e n o s t
* Oito je da su mnogi autori, a n a r o i t o , na primjer, Schwendingeri, dobili inspiraciju u ovim mislima Parka i Burgessa da Parka p r o g l a s e rasistom! N a r a v n o , pacifizam ove vizije asimilacije u p i t a n je s o b z i r o m na r a z n e historijske primjere pojedinih n a r o d a u S A D , a jedinstven p r i m jer je o d n o s doseljenika p r e m a a u t o h t o n o j indijanskoj kulturi.

U d e s e t o m poglavlju Acomodation (Akomodacija,

str.

6 6 3 7 3 4 ) dalje se r a z m a t r a j u k a r a k t e r i s t i k e a k o m o d a c i j e k a o t r e e g l a n a u lancu socijalnog p r o c e s a . A k o m o d a c i j a je p r o c e s socijalne k o n t r o l e i o n a se ispoljava p r e k o tradicije, s e n t i m e n a t a , k u l t u r e i t e h n i k e . Park i Burgess s m a t r a j u da su a k o m o d a c i j e postignuta prilagoavanja k o j a su s o c i j a l n o , a n e b i o l o k i p r e n e s e n a . A d a p t a c i j a j e posljedica k o m p e t i c i j e , a a k o m o d a c i j a je rezultat k o n f l i k t a . O n a moe biti izjedna e n a s postignutim ekvilibrijem k o j i i dalje ostaje d i n a m i a n . Autori razlikuju dva o s n o v n a tipa a k o m o d a c i j e j e d a n je aklimatizacija, a drugi naturalizacija. e t v r t i lan socijalnog p r o c e s a je asimilacija (Asimilation, str. 7 3 4 7 8 5 ) , e m u se r a s p r a v l j a u n a r e d n o m poglavlju. 88

89

pojedinih upotrijebljenih kategorija. Osnovni kvalitet ovog djela je njegova irina, mnotvo autentinih tekstova i pri loga koji ine ovo djelo utoliko vrijednijim.

b) Ostala znaajnija djela Roberta . Parka Kada se analiziraju druga znaajnija djela Roberta Parka, onda se jo vie uoavaju tekoe konstruiranja i rekapitu lacije odgovarajue teorijske cjeline. Jedno od rijetkih djela u kojima se na relativno sistematski nain iznosi koncept sociologije koja je bila primijenjena u njegovim radovima i u radovima nekih njegovih suradnika, je upravo djelo kome smo ve referirali (Introduction to the Science of Sociology). Park, prema mnogim miljenjima, nije mnogo pisao i nije pisao u sistematskom obliku njegova su razmatranja vie usmjerena na poticanje prouavanja razliitih aspekata socijalnih procesa nego to je to on sam sustavno provodio. To je jo jedan od razloga zato je njegove analize teko rekonstituirati kao sistematizirano iznoenje socioloke teorije. Najvjerojatnije, on nije niti imao namjeru stvoriti neku sve obuhvatnu teoriju koja e posluiti kao teorija koja bi mogla dati trajnu osnovicu za sustavno prouavanje ljudskog drutva. Od ostalih Parkovih radova, od kojih emo mi u nastavku spomenuti neke najvanije, isprepliu se mnoge teme to smo ih susreli u Introduction to the Science of Sociology. Najvea panja je posveena pojmu grada, odnosno, poku ajima njegove operacionalizacije. Meutim, pojam grada se stalno ispreplie s pojmom community, kao i s pojmovima prirodnog podruja, ljudske grupe ili pojedinca u gradu. Drugi, iri krug problema koji se mogu utvrditi u djelu R. Parka su razliiti tipovi drutvenog poretka, koji se takoer mogu situirati u podruje grada kao socioloku laboratoriju. Problematika posebnih podruja, najee zvanih prirodnih podruja, je takoer jedan od uglova pro matranja kompleksne socio-ekoloke strukture grada. U 90

daljnjoj operacionalizaciji pojma prirodnog podruja. Park nije bio dovoljno konzekventan da se izbjegnu eventualna pogrena tumaenja. Naime, pojam prirodnog podruja se isto tako lako moe poklopiti i s moralnim podrujem u kome prevladava tzv. moralni poredak, a ponekada je prirodnom podruju, takoer u smislu moralnog podruja koje je, dakle, rukovoeno i podreeno moralnom poretku, mogue govoriti u istom smislu ak u smislu grada kao cjeline, odnosno, kao specifinog moralnog podruja. Na drugom mjestu, pak, moemo se susresti s odreenjem gra da kao prirodnog podruja bez referiranja na moralni aspekt,* odnosno, u jednom drugom smislu, gradu koji se sastoji iz mnotva moralnih i prirodnih podruja koja mogu, ali ne moraju biti meusobno preklopljena. Trei aspekt problematike kojom se Park bavio, a koji se moe detektirati u njegovom djelu, su pojedinana raz matranja karakteristinih aspekata strukture grada. U razma tranju raznolikih aspekata strukture grada. Park se ponovno koristi pojmovima community, susjedstvo, ponovno s kate gorijom moralnog podruja, s pojmom prirodnog podruja u uem smislu rijei i s pojmom razliitih oblika instituciona lne organizacije grada. Problem institucionalne organizacije Park razmatra kao nezavisan problem, odvojen od proua vanja grada kao spleta prirodnih, odnosno, moralnih po druja. Institucije predstavljaju elemente socijalne kontrole, socijalizacije grada, dakle, sasvim neprirodne elemente koji slue da se suzbiju prirodne nepravilnosti koje se ne uspije vaju rijeiti normalnim procesima kompeticije. etvrti aspekt, kome se kao relativno nezavisnom moe govoriti kada se analizira Parkova sociologija, takoer je vezan uz opi pojam grada, ali je ee referiran na specifini aspekt prouavanja jedne socijalne pojave i odnosa spram grada delinkvenciju. U irem smislu, to je podruje odno sa patolokog ponaanja i strukture grada, to je podruje koje e posebno u radovima McKay-ja i Shaw-a nai svoje pristalice.
* Park p o j a m moralnosti koristi u p o s e b n o m smislu, e m u e m o kasnije vie rei.

91

U irem smislu bi se moglo govoriti da je mogue razli kovati i peti aspekt Parkovog interesa u kome je problem delinkvencije supsumiran. To je podruje klasine human ecology, kroz koju Park daje neka osnovna razmatranja, a koje je kasnije bilo razvijeno naroito od strane McKenzie-a. Jedan od najznaajnijih Parkovih tekstova, po miljenju mnogih autora, je The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment (usp. u Park, 1974 a, str. 1352). Prvi put je objavljen 1916. godine i predstavlja ne samo prvi Parkov tekst koji se sustavno bavi pojmom grada, nego i osnovni prilog uope u podruju urba ne ikake kole, to je kasnije posluio za mnoge operacio nalizacije gradskih pojava. U tom se prilogu Park uglavnom bavi opisivanjem ekoloke organizacije grada, problemom planiranja grada i ograniavanja administrativnih podruja u gradovima, analizira se i aspekt susjedstva, razmatraju se osnovni elementi industrijske organizacije grada i moralnog poretka u gradu, utjecaj komunikacije i irenja vijesti u gradu a analiziraju se, takoer, i elementi uspostavljanja so cijalne kontrole u gradu. Parkova definicija grada ili bolje reeno podui opis, toliko puta je citiran da emo ga ovdje prezentirati u skra enoj varijanti. Grad je, prema njemu, i stanje svjesti i duha, ali istodobno i geografska, ekoloka jedinica, koncentracija ljudi, ali i prirodno boravite civiliziranog ovjeka.* Grad s razvojem civilizacije sve manje predstavlja prirodna, a sve vie poinje bivati artificijelna sredina, naroito s jaanjem procesa planiranja koji esto postavlja artificijelnu mreu odnosa iznad prirodne mree odnosa. Prirodna ili moralna organizacija je, dakle, isto tako prezentna kao i ova, vjetaki stvorena. Grad je, po njegovu miljenju, dvostruko interesantna organizacija. S jedne strane, grad predstavlja ekspresiju ljudske prirode, to je jedan od pojmova koje Park nije sustavno razraivao, a koji se u najveem broju
* Stanje d u h a n a s n a r a v n o najvie pribliava p o i m a n j u g r a d a koje s u s r e e m o k o d Spenglera koga on, neto kasnije, u o v o m tekstu i sam pominje.

sluajeva odnosi na moralni aspekt, civilizaciju, odnosno, pojam razvijenog, prirodnog doma civiliziranog ovjeka koji vie ne stanuje u umi i bori se sa svakodnevnim nedaama preivljavanja. Drugi aspekt prirode grada je njegova artificijelnost, postavljanje organizacija iznad ovjekovog nor malnog ponaanja. Jo jedan put da se opie na koji nain grad predstavlja ekspresiju ovjeka je i Parkova ideja postojanju tzv. pri rodnih podruja. Ona u ovom smislu mogu biti najbolje de finirana kao socijalno konstruirana podruja, koja se mogu identificirati, prije svega, preko stanovnika koji obitavaju ta podruja, odnosno, podruja se mogu prepoznati kao relevantna ba po tome to ih pojedine skupine stanovnika specifino obiljeavaju. U tom smislu Park kae i slijedee: Kako vrijeme prolazi, svaki dio i kvar grada poprima ka rakter i kvalitet svojih stanovnika. Svaki poseban dio grada je neizbjeno povezan s posebnim sentimentima svog sta novnitva (Park, 1974 a, str. 17). Meutim, grad nije samo moralni fenomen i nije samo prostor, zajednica u kome se mogu otkriti tzv. prirodna podruja, nego je on, gledajui ga kroz prizmu artificijelnosti prostor ivota u kome su ljudski odnosi sve vie impersonalni i racionalni, definirani u termi nima interesa i novca te se u tom transformiranom obliku, smatra Park moe smatrati odgovarajuom laboratorijom za istraivanje kolektivnog ponaanja.* Laboratorijski kara kter grada (Usp. posebno u tekstu The City as a Social La boratory) proistjee i iz Parkove tvrdnje da se u gradu, na primjer, i trajkovi, koji su endemini gradskoj sredini naj bolje i prouavaju, jer su gradovi kao veliki organizmi stalno u stanju nestabilnog ekvilibrijuma. Karakteristine elemente, koji su se kasnije gotovo institucionalizirali u urbanoj soci ologiji, a meu kojima je jedan od najkarakteristinijih, na primjer, slabljenje primarnih i jaanje sekundarnih meu ljudskih odnosa, takoer moemo susreti u ovom prvom znaajnijem radu R. Parka. Intimni su odnosi u velikom
* I a k o se ovdje eksplicitno ne spominje G. Simmel, njegova prisutnost nije neto to se s m u k o m primjeuje. On nije s a m o implicitno, n e g o i eksplicitno prisutan.

92

93

gradu oslabili i moralni poredak koji se osnivao na njima i postupno postao razrijeen. U ovom, a i u kasnijim prilozima. Park esto koristi u eksplanatornom smislu reenicu pod dezintegrirajuim utjecajima gradskog ivota dolo je do . . . koja vrlo dobro ilustrira osnovni referencijalni okvir koji je postavljen u njegovoj sociologiji, a to je da se grad, kao specifino organizirani prostor, organizam, moe u sociolokom smislu prouavati kao da djeluje na ovjeka. Grad, meutim, nije jedinstven organizam, kao to bi se moglo pomisliti iz dosadanjeg izlaganja, nego je on, sli jedei nominalistiku koncepciju strukture drutvenih enti teta, sastavljen od raznolikih podruja koja mogu biti defi nirana fiziki (ekoloki), artificijelno, moralno, odnosno, kao tzv. prirodna podruja. Grad je, prema tome, mozaik razli itih podruja od kojih svako ima svoj poseban ivot i svoje posebne karakteristike, to se dade opisati kao svojevrstan duh stanovnika koji ive na tom podruju. Iako se grad moe prouavati i kao cjelina u kojoj postoji niz ovakvih mikrokozama, izostajanje poimanja pojma cjeline grada ne kada se javlja zbog nepostojanja suradnje izmeu pojedinih podruja koja ine gradsku strukturu. Proces segragcije je, smatra Park, odredio moralne distance koje ine grad mozaikom malih svjetova to se dodiruju, ali se meusobno ne mijeaju (Ibid., str. 47). Grad predstavlja i vrlo privlano tlo za ekspresiju svakog pojedinca, te u tom smislu naroito privlai mnoge mlade nerve. Obian stanovnik esto nema to traiti u gradu, a izuzetan stanovnik, koji se razlikuje od obinog, je da pae, privuen gradskim ivotom. Svaki takav stanovnik na lazi u gradu vrlo povoljnu klimu koja stimulira njegovo djelovanje. Ovakvo razmiljanje, u kome nije teko prepo znati tragove razmiljanja O. Spenglera (seljak i graanin, bezpovijesni i kozmopolita), dovest e kasnije do karakteriziranja pojedinih tipova linosti koje obitavaju u gradu i koje je ve ocrtao Thomas, a u kasnijem razvoju, u mono grafijama, do razmatranja posebnih tipova gradskih sta novnika (meu kojima je najpoznatiji hobo, odnosno lutalica 94

koji se nikako ne moe smiriti, te prostitutke lopovi, sta novnici slumova, bogatakih etvrti, pripadnici pojedinih bandi, it sl.). Sve je njih, prema Parku, privukao grad jer je pruio vee anse za ekspresiju njihovih linosti. U maloj zajednici, normalan ovjek, ovjek koji nije ekscentrik ili genije, ima izgleda da uspije . . . Grad, nasuprot tome, na grauje ekscentrinost (Ibid., str. 4748). Zbog svega to smo naveli, mogli bismo rei da grad, prema R. Parku, pokazuje u dijalektikom smislu i dobre i loe strane ljudske prirode, i kao takav predstavlja stvarno dobru laboratoriju za prouavanja svih strana ljudske pri rode. Park nije do kraja zadovoljan samo s terminom soci oloka laboratorija, on ak uvodi i pojam klinike u kojoj . . . ljudska priroda i socijalni procesi mogu biti jednostavno i profitabilno prouavani (Ibid., str. 51). U svom drugom znaajnijem prilogu problemu sociolo gije grada The City as a Social Laboratory (Park, 1974 c, str. 7387) dalje se razvijaju misli iz priloga koji smo ukratko prezentirali. On ovdje takoer utvruje da je grad prirodni habitat ovjeka, da je u njemu ovjek dostigao najvee vrhunce znanosti, kulture, umjetnosti i da je, oi gledno, ovjek osuen da ivi u gradu. Pod direktnim utje cajem Simmela i Spenglera, ovjekovu osuenost da ivi u gradu Park izvodi iz ideje da je gradei grad, gradei sredinu u kojoj je postigao tako velika dostignua, ovjek i sam iz gradio sebe. Gradei sebe, transformirajui sebe, ovjek se susreo s nizom problema adaptacije u gradu, postizanja slo bode pred gradskim institucijama, odnosno, moe se zaklju iti, smatra Park, da se ovjek jo nije u potpunosti prilago dio gradu. Karakteristika grada kao socioloke laboratorije, vidljiva je i iz Parkovog odreenja u kome on laboratorijski karakter povezuje s eventualnim provoenjem raznih eksperimenata, na primjer, premjetanja osobe iz nezdrave u zdravu okolinu. Zbog toga je grad dobra laboratorija jer se, u rela tivno kontroliranim uvjetima, mogu prouavati promjene individue pod utjecajem promjena u okolici. Takva konsta tacija je posluila za osnivanje svih ostalih ekolokih tvrdnji 95

 meudjelovanju okolice i individue, djelovanju prostornog na socijalno, kao i obrnuto.* Grad je oduvijek bio sredite socijalne promjene, pa je i to jedan od razloga zbog kojih Park smatra da je on dobro polje za kliniko razmiljanje. Pojam socioloke laborato rije se moe shvatiti u dvostrukom smislu. Jedan aspekt predstavlja shvaanje da se u takvoj sredini dadu ak izvo diti eksperimenti, a s druge strane laboratorijski karakter je predstavljen mnogim prirodno nastalim pojavama kao to je, na primjer, trajk ili neke druge manifestacije soci jalne promjene. Jedne su, dakle, pojave koje su stimulirane, a druge su nastale prirodno, treba ih samo prouavati. I je dan i drug tip govore u prilog shvaanja grada kao socio loke laboratorije. U jednom drugom radu The City as a Natural Pheno menon (1974 d, str. 118127)** Park je izvrio novu rsistematizaciju svojih razmiljanja gradu pa je, na primjer, u tom tekstu utvrdio da se grad moe promatrati na tri osnovna nivoa: kao teritorijalni agregat, kao fiziki i konce ptualni artefakt, te kao funkcionalna jedinica. Interesantno je da iako se spominju tri aspekta, oito se radi daljnjem razdjeljivanju onog aspekta koji se ranije grubo nazivao ekoloki kontekst, odnosno, fizika sredina. I u ovom radu se raspravlja pojam tzv. prirodnog po druja. To su podruja koja se razlikuju od bilo kojih admi nistrativnih podruja i, kao to smo vidjeli, nastaju kao pro izvod djelovanja svojih stanovnika. Ona su izraz odreenih kulturnih navika, obiaja i organizacije ivota svake od elija koju moemo identificirati u gradu. U eseju pod naslovom Sociology, Community and Society (1974, str. 178210), koji je prvi puta publiciran 1929. go* Ne propitkujui valjanost takvih pretpostavki, Park i njegove ko lege g o t o v o n i k a d a ne stavljaju p r o b l e m e nezdrave okolice u o d n o s s p r a m n e k i h drugih, irih u z r o k a . N i s m o sigurni da je to n a m j e r n o ui njeno uvijek, niti da se od te t o k e m o e poeti radikalna kritika ikake kole. iri drutveni u z r o c i se manje-vie niti ne spominju i u n e k i m d r u g i m sociolokim orijentacijama, a o v a k o neoperacionalizirani, k a k o se esto n a v o d e , zvue p r a z n o i ideoloki. ** Ovaj je esej n a p i s a n 1940. godine.

dine, Park na slijedei nain definira prirodna podruja-, (prirodna podruja) su proizvodi snaga koje stalno djeluju utjeui na stvaranje pravilne distribucije stanovnitva i fun kcija u okviru urbanog kompleksa. Ona su 'prirodna' jer nisu planirana . . . Prirodna podruja su rezultat premjetanja i sortiranja koje zovemo segregacijom (str. 196.). Park smatra da je mogue razlikovati razne oblike prirodnih podruja. On u ovom prilogu spominje centralnu poslovnu zonu, odnosno CBD (Central Business District), rezidencijalni kvart, suburbiju, podruje lake i teke industrije, kao i slum podruja, posebna geta u gradu i boemski kvart. Ovakva klasifikacija raznih prirodnih podruja vrlo je bliska i inspirirana je Burgessovom teorijom rastu grada. U okviru prirodnih podruja mogue je na lokalnom, ali i na globalnom, planu razlikovati razne vrste institucija i organizacija koje djeluju u svakom od podruja. Sve institu cije neprirodnog karaktera, dakle, one koje nisu nastale prirodnom aktivnou stanovnika. Park smatra nepri rodnim. Ranije smo napomenuli da su institucije organi za provoenje socijalne kontrole drutvenog poretka. Sve ostale institucije koje su, pak, prirodnog karaktera, dakle, sve one koje su nastale aktivnou stanovnika (kultura, obredi, jezik, tampa, itsl.) su normalne, prihvatljive i prirodne. U jednom drugom eseju The City as a Social Labora tory (1974 c, str. 79) Park odreuje prirodna podruja na slijedei nain: Podruje je zvano 'prirodno' jer je nastalo bez nacrta . . . jer ima prirodnu povijest. Postojanje takvih prirodnih podruja . . . je izvjesna indikacija da je grad . . ., u izvjesnom smislu i do izvjesnog stupnja, jedan organizam. Grad je u biti konstelacija prirodnih podruja, svakog sa svojim karakteristinim millieuom i od kojih svako ima svoje specifine funkcije u urbanoj zajednici kao cjelini. Osim kategorije prirodnog podruja koju Park koristi u svojim analizama grada, znaajna je i kategorija moralnog podruja, kojoj smo ve neto napisali. Moralno podruje je jedan od elemenata prouavanja grada kroz nekoliko ti pova poredaka. Jedan od tih poredaka je i kulturni poredak, koji se sastoji iz mnoine tzv. moralnih podruja. Ono nasta7 U r b a n a sociologija

96

97

je p r o c e s o m socijalne segregacije i p r o s t o r n o m k o n c e n t r a c i j o m odgovarajuih t i p o v a linosti koje nalaze razloga da ive zajedno u o k v i r u o d r e e n e teritorije. P a r k to t u m a i na slije dei n a i n : Neizbjeno je da individue koje tee o d r e e n o m obliku uzbuenja . . . n a l a z e sebe, od v r e m e n a do v r e m e n a , na istim mjestima. R e z u l t a t toga je . . . da s t a n o v n i t v o samo t e n d i r a segregiranju, ne p r e t e n o u skladu sa svojim intere sima, nego s u k u s i m a i t e m p e r a m e n t o m . (Park, 1974 str. 49). Iz reenog proistjee da g o t o v o svako susjedstvo m o e po primiti k a r a k t e r p o s e b n o g m o r a l n o g p o d r u j a . Analiza g r a d a se, k a k o s m o to ve n a p o m e n u l i ranije, m o e p o d u z e t i kroz tri o p a o b r a s c a p r o u a v a n j a . Prvi je teritorijalni, drugi je ekonomski ili kompetitivni, a trei je kulturni poredak. Teritorijalni p o r e d a k se, oigledno, odnosi na nivo e k o l o k e analize, e k o n o m s k i ili k o m p e t i t i v n i se o d n o si na p r o b l e m e e k o n o m s k e organizacije d r u t v a i trita, a k u l t u r n i p o r e d a k na a n a l i z u p r i r o d n i h podruja, u o v o m slu aju shvaenih k a o m o r a l n a podruja. N e t o drugaije o b l i k o v a n p r i s t u p analizi o v j e k o v e o k o lice Park p r e d l a e u s v o m eseju Communit Organization and Juvenile Delinquency (Park, 1974 b, str. 5 2 6 4 ) . U n j e m u istie da se analiza ovjekove okolice t r e b a p r o v o d i t i na ne k o l i k o nivoa. Prvi n i v o je a n a l i z a samog ovjeka, d r u g i je analiza obitelji ( k o r p o r a t i v n a linost), trei n i v o je susjed stvo, a etvrti je community, k o j a m o e biti p r o u a v a n a na l o k a l n o m i irem nivou. Najvei p r o b l e m u analizi Parkove sociologije je esto koriten, a n e d o v o l j n o j a s n o definiran p o j a m zajednice (community). N e k a d a se p o d zajednicom p o d r a z u m i j e v a ci jeli grad, n e k a d a je to s a m o obitelj, n e k a d a g r u p a , n e k a d a b a n d a , podruje g r a d a ili p a k p o s e b n a institucija. N a j e d n o m mjestu u svojim r a d o v i m a . P a r k na slijedei n a i n definira pojam zajednice: Zajednica je s k u p i n a ljudi koji z a u z i m a j u vie ili manje jasno definirano p o d r u j e . . . Zajednica nije s a m o s k u p i n a ljudi, nego i s k u p i n a institucija (Park, 1974 b, str. 63). O v a k v a definicija ili o d r e e n j e zajednice d i r e k t n o asocira na p o k u a j povezivanja o d r e e n j a p o j m a u vezi s njegovom socijalnom i n j e g o v o m p r o s t o r n o m k o m p o n e n t o m (skupina ljudi koji zauzimaju o d r e e n i p r o s t o r ) . P o k u a v a 98

jui p o v e z a t i ta d v a o s n o v n a a s p e k t a zajednice (drutvenu i p r o s t o r n u k o m p o n e n t u ) . P a r k istie da e (u okviru granice bilo koje zajednice) e k o n o m s k e , politike i k u l t u r n e institu cije t e n d i r a t i da z a u z m u manje ili vie jasno definiranu i ka r a k t e r i s t i n u distribuciju. Osim toga, i u o k v i r u lokalnog podruja e i s t a n o v n i t v o i p o s e b n o l o k a l n e institucije po stupno postajati distinktivne s o b z i r o m na k a r a k t e r podruja, a koji je p a k o d r e e n geografskim i d r u g i m e l e m e n t i m a . U cjelini, t a k v a organizacija zajednice je o n o to se u Parkovoj sociologiji n a z i v a ekolokom razinom. Ekoloka ravan prouavanja posebno se pokazala povo ljnom za analizu d e l i n k v e n t n i h pojava, o d n o s n o , pojava koje su bile p r o u a v a n e u okviru discipline human ecology, e m u je i Park p o s v e t i o o d r e e n u panju. Njegovi r a d o v i klasifi cirani p o d n a s l o v o m human ecology m o g u se nai u d r u g o m t o m u njegovih djela iz 1974 g. M e u t i m r a d o v i m a j e d a n od znaajnijih je Human Ecology (Park, 1974 e, str. 145158). O d m a h na p o e t k u ovog eseja P a r k definira human ecology p r e k o p o j m a kompeticije, konflikta, a k o m o d a c i j e i asimila cije koji predstavljaju o s n o v n e p o j m o v e njegove ekologije. Kompeticija djeluje i u ljudskoj . . . zajednici da p o n o v n o uspostavi zajedniki ekvilibrij koji je bilo zbog nekog vanj skog inioca ili n e k o n t r o l i r a n o g t o k a i v o t n e historije, bio poremeen (str. 150). O s n o v n i k o n c e p t u p r o u a v a n j i m a human ecology je k o n c e p t ekvilibrija i njegove d i n a m i k e r a v n o t e e . Kada je ekvilibrij p o r e m e e n , o n d a dolazi do razvijanja n e k o g od s p o m e n u t i h e k o l o k i h procesa da bi se p o v r a t i l a p o r e m e e n a r a v n o t e a . U k r a t k o , d r u t v o s eko lokog s t a n o v i t a je teritorijalna jedinica, o d n o s n o , p o d r u je u o k v i r u koga se biotika k o m p e t i c i j a o t k l a n j a i b o r b a za ivot dobija vie i sublimiranije oblike (str. 150151). K a k o je j e d n o s t a v n o P a r k zamiljao djelovanje e k o l o k i h procesa u v e k i m gradu, m o e n a m posluiti j e d a n p r i m j e r koji on koristi u razvijanju e k o l o k i h p r o c e s a . On ekoloki proces ilustrira, na primjer, b o r b o m industrijskih i trgo vakih institucija da se o d r e d i njihova pozicija u d u g o r o n o m smislu i u o d g o v a r a j u e m p o d r u j u g r a d a . R e z u l t a t te b o r b e e u d u g o r o n o m smislu o d r e d i t i s u d b i n u tog podruja, o d n o sno, cijele zajednice community). T i m e se o d r e u j e i a s p e k t 99

dominacije koja e institucija, koji e sadraj u dugoro nom smislu orijentirati razvoj odreenog dijela grada, odre ene zajednice, ovisit e rezultatu ove borbe.* Osnovni proces koji se, dakle, odvija u ekolokoj ravni prouavanja je proces kompeticije. On je vie izraen u biotikim zajednicama, a u ljudskim zajednicama zadobiva sublimiranije oblike. Osim ove, postoje naravno i druge razlike izmeu animalne i humane ekologije. Jedna od razlika je da ovjek nije, naravno, toliko ovisan svojoj okolici kao to je to, na primjer, biljka ili ivotinja te da svoju okolicu moe transformirati u skladu sa svojim elja ma. ovjek je takoer znatno poveao svoje mogunosti reagiranja u okolici, odnosno, pojaana je sposobnost ada ptacije koje je kod biljnog i ivotinjskog svijeta znatno ogranienija. Struktura ivotne zajednice ovjeka ima sasvim drugaiji karakter od biljne ili animalne zajednice. Ljudska zajednica je obiljeena, prije svega, institucionalnim i soci jalnim odlikama, a ne prvenstveno biolokim i osniva se na obiajima i pravilima. Osnovni ekoloki proces koji se moe utvrditi u ljudskim zajednicama je, nasuprot kompeticiji, proces konsenzusa. Ovakva distinkcija izmeu biotikih i humanih zajednica dovela je Parka do potrebe razlikovanja dvaju osnovnih oblika poredaka. Jedan oblik poretka, blii animalnim i bio tikim zajednicama, on naziva simbiotiskim drutvima i daje niz primjera u kom smislu postoji simbiotiki odnos izmeu ivog animalnog i biljnog svijeta i njihove okolice. Drugi oblik ekoloke strukture, ovaj puta blii ljudskim zajedni cama, je kulturno drutvo koje je osnovano ne vie na kom peticiji, nego na komunikaciji i konsenzusu.**
* I n t e r e s a n t n o je da P a r k ne spominje financijski kapital kao kljunu o d r e d n i c u ove borbe. Slijedei njegove k o n c e p t e , umjesto analize procesa donoenja o d l u k a u tijelu koje u k o n k r e t n o m smislu d o n o s i odluke, m o e m o zamisliti trgovake i industrijske k a p a c i t e t e k a k o se m e u s o b n o b o r e za pojedinu lokaciju u stilu science fiction filmova d i n o s a u r u s i m a ! ** P a r k je cijelu svoju sociologiju z a s n i v a o na d u a l i z m u p r i r o d e i drutva, to je vidljivo i iz ovog primjera. Sve su njegove podjele svodive s jedne strane na o p u g r u p u priroda u kojoj prevladavaju prirodni zakoni, i na drugu o p u g r u p u drutvo u kojoj prevlauju drutve ni zakoni. T i m e je on j e d a n od klasinih primjera nastavka d i h o t o m n i h podjela u sociolokoj teoriji.

Ova dva poretka meutim ne egzistiraju u potpunosti odvojeni jedan od drugog. Oni se slijede u sukcesiji, oni se, kako to Park istie, araniraju u vidu hijerarhijskih struk tura. U biti, . . . oni ine piramidu od koje ekoloki poredak ini osnovicu, a moralni poredak ini njenu nadgradnju (str. 157). Ekoloki poredak, bazu, moemo nai prije svega u biotikim zajednicama, ali i u primitivnijim oblicima ljudskih zajednica u kojima nisu odnosi komunikacije i konsenzusa prevladali, nego su jo uvijek osnovni kompetitivni odnosi. U ovom kontekstu oito je da Park smatra ekoloki poredak osnovicom bilo kakvog socijalnog poretka. Drutvo aranira individue kao to rasporeuje i elemente svoje drutvene strukture. Drutvo, prije svega, ima kon trolnu funkciju i ono organizira, rasporeuje i orijentira energije individua od kojih je i samo sainjeno. Ono to po stie putem razliitih drutvenih institucija, od kojih gotovo sve imaju kontrolnu funkciju. Dakle, osnovna funkcija dru tva je da ograniava kompeticiju i razvija procese koope racije. Zbog ovakvog shvaanja drutvene strukture, nije udo da je veina istraivanja u okviru ikake kole upravo ila na utvrivanje elemenata socijalne kontrole u pojedinom podruju grada. Problem organizacije zajednice (community organization) je prouavan kao efikasan oblik organizaci onog postojanja drutvenih institucija u okviru odreenog te ritorija grada koji treba realizirati djelovanje drutvenih institucija. Da bi se, pak, znalo koji tip community organiza tion treba da se razvija u svakoj od zajednica, trebalo je za jednice temeljito prouiti. Prema tome, gotovo sva istrai vanja ikake kole ila su na utvrivanje elemenata socijalne kontrole u okviru odreenog teritorija. U eseju The Urban Community as a Spatial Pattern and Moral Order (1974 f. str. 165178)* navode se daljnji argu menti u prilog atomistike strukture drutva, u prilog nomi nalistikog i organicistikog shvaanja stvarnosti. Park smatra da ... u okviru granica svakog prirodnog podruja.
* U r b a n a zajednica k a o p r o s t o r n i o b r a z a c i m o r a l n i p o r e d a k .

100

101

distribucija stanovnitva tendira da zauzme definitivne i ti pine obrasce. Svaka lokalna grupa predstavlja vie ili manje definitivnu konstelaciju individualnih jedinica od kojih se sastoji. Oblik koji ta konstelacija zauzima . . . ini ono to su Drkheim i njegova kola zvali morfoloki aspekt drutva. (str. 166). Ovakvo shvaanje drutvene strukture nije nastalo samo zbog toga to je Park bio pod jakim utjecajem biologizma, nego i, koliko se to nama ini, iz njegove elje da se sociologija fundira kao prava znanost, da se realizira ideja sociologiji kao prirodnoj znanosti. Zbog te ideje elio je da razmatranje drutva maksimalno podvrgne even tualnoj rigoroznoj znanstvenoj analizi. To je vidljivo i iz sli jedeeg pokuaja objanjavanja strukture drutva: Reduci ravi sve drutvene odnose na odnose prostora i na meu ljudske odnose, bit e mogue primijeniti osnovnu logiku fizikih nauka. Socijalni fenomeni bili bi reducirani na ele mentarno kretanje individua, upravo kao kod fizikih feno mena, kemijskih reakcija u kojima se prati kvalitet doga aja, toplota, zvuk, elektricitet, koji su svi reducirani na elementarno kretanje molekula atoma. Tekoa je to se u kinetikoj teoriji pretpostavlja da su elementi nepromjenljivi (str. 173). Velika elja, koju je Park gotovo stalno pokazivao, da od sociologije napravi pravu znanost dovela je, ak, do toga da je pokuao reducirati elemente ljudskog drutva na atomske estice s kojima e onda moi u laboratorijskim uvjetima izvoditi najrazliitije eksperimente. Tekoe, na koje i sam Park upozorava, tome da su atomi drutvene strukture ljudi promjenlji vi, mogu se prevazii time da se, u tom sluaju, okrenemo psiholokim analizama i tek na osnovu znaajnog psiholo kog produbljivanja znanja ljudima, mogue je stei jasnije spoznaje ljudima kao dijelovima drutvene strukture. In dikativan je u tom kontekstu i slijedei autorov stav: Socio logija . . . kao svaka prirodna nauka klasificira svoje objekte da bi ih konceptualno definirala i od njih nainila apstrakcije iz kojih se onda mogu izvlaiti opi zakljuci. Ali sociologija mora prvo imati svoje objekte prouavanja, prije no to pristupi njihovoj klasifikaciji. 102

to je to drutveni objekt? To je jedan artefakt, neto izraeno, ceremonijal, obiaj, ritual, rijei; sve to, kao i rije, ima znaenje i nije samo ono to se opaa. Fiziki objekt postaje socijalni objekt jedino onda kada znamo nje govu upotrebu, njegove funkcije, njegovo znaenje i njegovo razliito znaenje za razliite osobe (Park, 1974, str. 202). Izneseni autorov stav je jedan od rijetkih u kojima Park, na relativno sistematiziran nain, izlae svoje vienje dru tvene strukture i u kome se, to ne treba posebno naglaa vati jer je oigledno, vidi znaajan utjecaj Simmelove socio loke analize usmjerene analiziranju razumijevanja i znaenja ljudskih akcija.

c) Procjena P a r k o v o g doprinosa sociologiji

Kada se pokuava izraditi rezime Parkovog djelovanja i ocijeniti kakav je njegov doprinos razvoju sociologije u Chicagu, pa i ire, na razvoj sociologije u SAD, a posebno na razvoj urbane sociologije, onda se, u raznim analizama koje su do sada uinjene, moe utvrditi da su miljenja uglav nom pozitivna, ali ima i onih koji ga otro kritiziraju. Parkovo djelo se posebno pozitivno procijenjuje kada ga se stavlja u kontekst razvoja sociologije u SAD, ali se, sa aljenjem, konstatira da on nigdje nije sustavno izloio svoje teorijske poglede. Mi smatramo da odreena teorijska orijentacija, ako se tome u to vrijeme s obzirom na stupanj razvijenost sociologije uope moe govoriti, nije niti postojala, niti je autor, najvjerojatnije, imao neke dalekosene teorijske pre tenzije, to je vidljivo i iz njegovog djela, ali i iz nekih nje govih ocjena tome kako on razumijeva sociologiju. On je, kako je to sam istakao, jednostavno pokuavao utvrditi raznolike sisteme klasifikacije u sociologiji, koji su tek pred uvjet za sustavnije analiziranje ljudskog drutva i njegovo dublje prouavanje. J. Madge, na primjer, smatra da je . . . R. Park bio moda prva vanija linost u sociologiji iji su interes bili primarno ljudi i njihovo normalno socijalno ponaanje, prije nego 103

njihov socijalni razvoj ili njihovi socijalni problemi (Madge, 1964, str. 8889). Jedna od najboljih procjena Parkovog doprinosa sociologiji, koliko je to nama poznato, uinjena je od A. Boskoffa, koji smatra da je Park viestruko znaajan za razvoj amerike sociologije, no naglaava neka podruja u kojima je njegovo djelovanje bilo najznaajnije. Park je, prije svega, znaajan za iniciranje community studies (istra ivanja zajednice), koja su u ozbiljnijem smislu i zapoele s njegovom aktivnou, znaajan je i za orijentiranje istrai vakog postupka na proces i za primjenjivanje razumijevajue sociologije. Osim toga, a to je posebno znaajno za ameriku sociologiju, znaajan je Parkov gotovo stalni inte res za prouavanje rasnih odnosa kao i, po miljenju ovog autora, po tome to je postavio temelje human ecology i dao osnovne koordinate njenog razvoja. Boskoff dalje navodi da je veoma znaajan utjecaj koji je na Parka izvrio Thomas, to je, na primjer, vidljivo u Parkovoj primjeni Thomasove postavke etiri elje, koje je Park preveo u tri elje. Inte res koji je Park pokazao za prouavanje ljudske gomile, to je bio predmet njegove doktorske disertacije, takoer je jedno od podruja koje, Boskoff istie. Ovaj autor upozo rava na specifino shvaanje uloge urbane sociologije koje nailazimo kod Parka, a koja se pretvorila u osnovicu za daljnji razvoj human ecology. Na sreu ili nesreu stvar je line procjene takva orijentacija urbane sociologije, koju je postavio Park, dovela je do tipa razvoja koji je prouavao posebno socijalno, a posebno prostorno. Neto manje uspjenu procjenu Parkovog djelovanja dali su Schwendinger, . i J. (usp. u Schwendinger, H. i J., 1974), na to smo ve ukazivali u ovom radu. U okviru ra dikalne perspektive koju zastupaju ovi autori, moe se nai, meu ostalim, i tvrdnja da su Park i Burgess poimali drutvo u okviru liberalno-sindikalistike ideje, odnosno, u termi nima funkcionalno neovisnih sklopova, konflikata interesa i integracija kroz akomodaciju . . . Oni su generalizirali ove formalne pojmove u univerzalne pojave drutvenog ivota . . . Pankonfiliktizam je bio osnovni lik njihove konflikt-kontrolne teorije (str. 394). Osim utvrivanja liberalno sindikalistike orijentacije, ova dva autora otro napadaju 104

parkovu i Burgessovu* sociologiju zbog njene plonosti. Stvarne izvore socijalne i ekonomske moi oni nisu otkrili, iako su bili, kako istiu ovi autori, opsjednuti beskrajnom potragom za tim izvorima u ime socijalne kontrole. Siri okvir problema koji su utjecali na formiranje soci oloke orijentacije Parka i Burgessa, smatraju ovi autori, moe se izraziti na slijedei nain: Liberalni kapitalizam je doveo postupno do slabljenja tradicionalne kontrole, izazvao je krupne promjene u ekonomskom ivotu, a one nisu dovele automatski do novih oblika ljudske solidarnosti. ivot se postupno pretvorio u borbu za vlastitu egzistenciju. Izostali su obziri ili obaveze prema tradicionalnoj grupi ili drutvu kao cjelini. ak je i sloboda takmienja, koja je bila tipina za ameriko drutvo, postala ugroena. Prirodan rezultat takvog stanja je pojava socijalne anomije, izraena ponajvie u tzv. socijalnoj dezorganizaciji, porastom konflikata, po rastom individualnog egoizma i stanjem bezakonja. Osnovni zadatak drutvene nauke, koja je prouavala takvu socijalnu situaciju, je bio kako pronai elemente integracije i kako pojaati elemente socijalne kontrole koji e smanjiti dru tvenu anomiju? Schwendingeri posebno naglaavaju da je Park-Burgessova teorija imala i pozitivnu stranu zbog toga jer je predstavljala impuls za stvaranje novih pokuaja fundiranja metateorije, to se kasnije posebno oituje u ra dovima Parsonsa i Mertona. Osim ovih kvalifikacija znaaja R. Parka i njegove socio loke orijentacije, lapidarno i, po naem miljenju, prilino nekorektno se njegovom djelovanju izjasnio i G. Hawthorn (usp. u G. Hawthorn, 1976), emu smo ranije ve izvijestili i nema potrebe da podsjeamo na ocjene ovog autora. Inte resantnu sistematizaciju Parkovog djelovanja i prosudbu nje govog djelovanja za daljnji razvoj ikake sociologije, donosi i R. Turner (Usp. u Turner, R., 1967, str. IXXLVI). Ovaj autor konstatira da moda nitko drugi nije tako snano utje cao na smjer koji e preuzeti amerika empirijska sociologija
* I n t e r e s a n t n o je da Park i Burgess postoje k o d ovih a u t o r a s a m o kao neraskidiva sloenica. Niti j e d n o m nisu s p o m e n u l i posebno Parka, a posebno Burgessa!

105

kao R. . Park (str. IX), da bi dalje utvrdio da je kod Parka posebno znaajna koncentracija na proces i na prouavanje znaenja individualnih i kolektivnih akcija. Parkov se model istraivanja, prema miljenju Turnera, moe najbolje nazvati dinamiki dezekvilibrijski model, odnosno, istraivanje ko je pretpostavlja da je dinamiki ekvilibrij krajnji cilj, a svi procesi koji vre poremeaj ekvilibrija su upravo procesi koje treba istraivati. Turner, takoer, podsjea da Pari? nije nigdje sustavno iznio svoju teoriju, niti to tono smatra pod pojmom ekvilibrija. Interesantne su i Turnerove opaske tretiranju grada kao sociolokog laboratorija. Svi Parkovi interesi nali su svoj fakus u gradu, koji je on esto romantizirao . . . Iako nema niega posebnog u logici Parkove eko loke teorije koja ograniava njenu primjenu na gradove, ideje su dobile svoj konaan oblik, skoro iskljuivo, u odnosu na metropolis (str. XXIVXXV). Ovaj autor upozorava i na nesretnu koincidenciju da se esto prouavanje urbanih prostornih obrazaca izjednaava iskljuivo sa human ecology. On smatra da utjecaj prostorne distribucije na drutveni ivot predstavlja jedan od mnogih problema ekoloke ana lize, ili, istie Turner, Park nije nikada smatrao da se ekolo gija iskljuivo odnosi na jedan uzak aspekt prostornih odno sa, nego da se odnosi na cjelinu prostornih odnosa koji mogu biti opservirani jedino u vezi sa socijalnim procesima (str. 29). Osim navedenih autora koji su dali odreene naznake za procjenu Parkovog djelovanja u sociologiji, treba navesti i stavove koje Parku iznosi i F. Matthews, koji je i napisao monografiju R. Parku (usp. u Matthews, 1977). Ovaj autor takoer smatra da je Parkov doprinos razvo ju sociologije dosta teko ocrtati jer nije nigdje sustavno iz nesen teorijski koncept. Zbog toga je utvrivanje njegovog znaaja, s obzirom na razvoj sociologije u SAD, mogue je dino iz fragmentarnih prosudbi i uz rizik da se dadu krive procjene i objanjenja. Matthews smatra da se Parkovo djelo moe najlake prouiti kroz razliite konceptualne cjeline, odnosno, one tipine dihotomne konceptualne pa rove, vidljive ve kod F. Tnniesa. Ope ideje kojima je Park bio rukovoen, prije svega, su ideja progresa, koja se operacionalizira u socijalnoj promjeni koja se deava u ljudskoj 106

povijesti. Progres se odvija u nekoliko faza, razina: od jednostavnog ka kompleksnom, od naivnog ka razvijenom, od ruralnog ka urbanom i od statikog ka dinamikom. U ovim opim Parkovim koncepcijama treba prepoznati utjecaj Spencerove rastue kompleksnosti, smatra Matthwes, kao i Tnniesove ideje Gemeinschaft i Gesellschaft, to je Park preveo na distinkciju; jednostavno kompleksno, odnosno; statino dinamiko, a poseban par koji se kod Parka koristi je par; sveto sekularno. Naglaavajui da je osnov na ideja koju treba respektirati u Parkovom djelu ideja pro gresa, Matthews naglaava da je on, pak, ne smije shvatiti jednoznano iako je on neizbjean, ne znai da su svi nje govi plodovi isto tako pozitivni. Osim do sada navedenih parova koji su karakteristini za Parkovu analizu, Matthews napominje da treba voditi rauna i slijedeim parovima: svjesno nesvjesno, etiki neutralno etiki nabijeno, determinirano voljno, snano meko, snage koje utjeu na subjekt da djeluje neovisno svojim svjesnim eljama svjesno djelovanje, itd. Osnovni pojam koji raspravlja i Matthews u Parkovoj sociologiji je pojam zajednice (community). Problemati nost upotrebe pojma community u Parkovoj sociologiji pro istjee, na to smo ranije ukazali, iz mjeavine prostornog i socijalnog, ali i iz mijeanja idealiziranog stanja zajednice i normalnosti lanova koji obitavaju tu zajednicu u okviru harmoninog drutvenog drutveno-ekolokog poretka. Mat thews smatra da je jo vei problem uzrokovan koritenjem pojma zajednice kao realiteta u kome vladaju kompetitivnokooperativni odnosi. Time se jo vie dovela u pitanje kon cepcija zajednice kao stabilne, moralno konsenzualne zaje dnice. Jo su vei problemi, naravno, proistekli kada se cijeli grad shvatio kao aglomeracija sastavljena od mnogobrojnih zajednica koje karakteriziraju osnovni ekoloki odnosi, meu kojima je najznaajniji odnos kompeticije. Inzistiranje na zlu grada i lijeilakom karakteru zdravih zajednica, jed na je od konzekvenci ideje bazino pozitivnom karakteru svake zajednice, koju je i Park prihvatao, to je vidljivo iz njegove, zapravo, pragmatine orijentacije na social work (socijalni rad). Naravno, Parkove ideje su ovdje, kao i u dru107

gim mjestima, k o n t r a d i k t o r n e s j e d n e p r e d s t a v l j a konfliktno podruje u kojoj ekoloki o d n o s i s a m o o d r a n j a , a s d r u g e predstavlja onaj socijalno-ekoloki o k v i r u n a c j e d i n o prirodno m o e razvijati i u lijek od nevolja velikog grada.

s t r a n e , zajednica vladaju osnovni s t r a n e , zajednica k o m e se pojedi k o m e m o e nai

rijsku dimenziju koja ga je usmjerila da prouava, na pri mjer, socijalne a s p e k t e u i n t e r n a c i o n a l n o j i globalnoj perspe ktivi (Vidich, Lyman, 1982, poglavlje XV).

3. . M. BURGESS (18861966) Ernest Watson Burgess se r o d i o 1886. u K a n a d i s t u d i r a o sociologiju u Chicagu, a 1913 g. je d o k t o r i r a o s t e m o m The

Zavravajui poglavlje djelovanju R. Parka, n a p o m i njemo da je on, u s v a k o m sluaju, c e n t r a l n a figura ikake kole u r b a n e sociologije, pa i ire sociologije u SAD u njenim f o r m a t i v n i m g o d i n a m a . T e k o a d a v a n j a cjelovite procjene P a r k o v o g djelovanja lei s j e d n e s t r a n e u r a z n i m p r o b l e m i m a u z r o k o v a n i m k a r a k t e r o m njegovog opusa, n a to smo vie p u t a ukazivali, ali i iz k a r a k t e r i s t i k a socioloke situacije v r e m e n a u k o m e je on djelovao. Sociologija je bila u f o r m a t i v n i m g o d i n a m a , r e l a t i v n o je i lako, a i s t o d o b n o i teko, bilo zakljuiti da se n e t k o bavi sociologijom.* Pro m a t r a j u i njegov opus, n a r o i t o n e k e njegove izjave iz auto biografske biljeke, j a s n o je da on nije niti i m a o n a m j e r u izgraditi odgovarajui, cjeloviti socioloki sistem, nego da je sociologiju s h v a a o prije svega k a o o d r e e n i pogled na svijet koji e posluiti boljem r a z u m i j e v a n j u tog istog svijeta, a, n a r a v n o , i n j e g o v o m poboljavanju. U t a k v o m koncipi ranju, j e d n a od njegovih aspiracija je, a to se m o e vidjeti u njegovim r a d o v i m a , bila da sociologiji d a d e znanstveniji k a r a k t e r , a s druge s t r a n e da u t v r d i poziciju sociologije k a o z n a n o s t i koja se i n t e r e s i r a za p r o u a v a n j e r a z n o v r s n i h p r o c e s a u drutvu, prije svega k r o z to bolje razumijevanje tih p r o c e s a . Vidich i Lyman i s p r a v n o naglaavaju da je Park v j e r o v a o da e p r o b l e m i r a s n i h konflikata, socijalne n e j e d n a k o s t i i u r b a n e dezorganizacije, k a o i etike integracije, biti rijeeni s a m i m socijalnim p r o c e s o m . Osim toga, Parkovo e v r o p s k o o b r a z o v a n j e dalo je njegovoj sociologiji filozofsku i histo* I d a n a s postoji m n o g o ljudi koji su spremni za sebe rei da raspravljaju o d g o v a r a j u e m sociolokom aspektu, m a d a nisu niti so cioloki kolovani, niti su svojim djelovanjem pokazali da im je socio loki aspekt blizak.

Function of Socialization in Social Evolution.* Od 1916 godine pa sve do 1592. godine, k a d a odlazi u mirovinu, p r o v o d i k a o n a s t a v n i k na Odjelu za sociologiju ikakog u n i v e r z i t e t a . Burgess se p o s e b n o i n t e r e s i r a o za p r o b l e m a t i k u sociolo gije p o r o d i c e , za socioloke a s p e k t e k r i m i n a l i t e t a i prevenciju zloina. Interesiravi se za p r o b l e m e sociologije obitelji. Burgess je n e k o l i k o p u t a bio u Evropi, ak je n e k o l i k o p u t a posjetio i SSSR interesiravi se za p r o b l e m e organizacije p o r o d i c e u toj zemlji.** Burgessova linost se, k a d a se g o v o r i n j e g o v o m d o p r i n o s u sociologiji p o s e b n o u r b a n o j socio logiji, g o t o v o r e d o v i t o povezuje s linou Roberta Parka. K a d a je p o e t k o m t r i d e s e t i h godina R. Park n a p u s t i o socioloku k a t e d r u p o v u k a v i se u mirovinu, Burgess je o s t a o k a o c e n t r a l n a figura koja je t r e b a l a nastaviti tradiciju ikake kole. M e u t i m , sve do kasnih tridesetih godina, i s t r a i v a k a a k t i v n o s t je bila d o n e k l e zamrla, a k a k o n a v o d i Cottrell u p r e d g o v o r u i z a b r a n i m djelima E. W. Burgessa, o s o b a koja je kasnije dala i n t e l e k t u a l n e poticaje istraiva k o m r a d u bio je L. Wirth, (usp. u Cottrell et. al., ed., 1973 a, str. 13). Isti a u t o r n a v o d i da je Burgess bio eklektik, ak teo rijski dogmatik, m e t o d o l o k i rigorozan, n a r o i t o u drugoj polovici svoje a k a d e m s k e karijere, te da je bio, prije svega, z a i n t e r e s i r a n za k o n k r e t n u aplikaciju znanja u socijalnoj po litici, to je vidljivo i iz s t r u k t u r e njegovih r a d o v a . Cottrell
* Funkcija socijalizacije u drutvenoj evoluciji. ** I n t e r e s a n t n o je da je 1954 godine, u d o b a hajke protiv k o m u n i z m a u S A D , i Burgess bio ispitivan od K o m i t e t a za zatitu drave svojini v e z a m a sa SSSR-om!

108

109

s m a t r a da se i n t e l e k t u a l n i Burgessov z a d a t a k u Chicagu sveo n a p o k u a j povezivanja e k o l o k e p e r s p e k t i v e p r o u a v a n j a g r a d u s n o r m a t i v n i m a s p e k t i m a socijalne s t r u k t u r e . je bio odlian m e n e d e r , d o b a r o r g a n i z a t o r i p r a k t i n o ori j e n t i r a n istraiva, a Park je bio o s o b a koja je davala ideje, inicirala pojedine t e m e i nije se m n o g o interesirao za poje dine a s p e k t e provodljivosti p o j e d i n i h ideja. Zajedno s Par kom, Burgess je usmjerio m n o g e generacije s t u d e n a t a na izradu razliitih m o n o g r a f s k i h studija gradu. Pod stimu l a n s o m Park-Burgessovog i n t e l e k t u a l n o g r u k o v o d s t a v a , ge neracije s t u d e n a t a bile su k o r i t e n e u Chicagu k a o neplaeni istraivai (Cottrell, ibid., str. 11). O s n o v n i socioloki Bur gessov i n t e r e s bio je u s m j e r e n na p r o u a v a n j e p o r o d i c e u razliitim k u l t u r n i m situacijama.* 1925. godine, godinje savjetovanje Sociolokog udru enja SAD bilo je p o s v e e n o sociolokim p r o u a v a n j i m a g r a d a . Slijedee godine pojavila se publikacija koju je izdao E. W. Burgess, tadanji tajnik udruenja, pod n a s l o v o m Burgess, . W., 1926, str. VIIX) Burgess u t v r u j e da su studije selu p r e t h o d i l e razliitim p r o u a v a n j i m a socijalnih procesa u g r a d o v i m a . Postoji n e k o l i k o razloga zato je p r o uavanje g r a d a u izvjesnom smislu kasnilo. On n a v o d i tri o s n o v n a r a z l o g a : zbog veliine i k o m p l e k s n o s t i grada, zbog nepredvidljivih p r o m j e n a koje p r a t e brzi rast g r a d a i zbog m o b i l i t e t a i r a z n o l i k o s t i s t r u k t u r a stanovnitva, to je g o t o v o o n e m o g u i l o razumijevanje g r a d a k a o pojave koja je znaaj nija od geografske ili a d m i n i s t r a t i v n e jedinice. Burgess s m a r t a da se i n t e r e s za p r o u a v a n j e g r a d a razvio iz r a z n o l i k i h p o k r e t a koji su se razvijali u g r a d o v i m a te koji su trebali d o v e s t i do boljeg r a z u m i j e v a n j a socijalne s t r u k t u r e g r a d a . U biti, grad je bio ' s r e t n o l o v a k o polje' r a z n i h po k r e t a : p o k r e t z a bolju u p r a v u , p o k r e t socijalnog rada, p o k r e t
* I n t e r e s a n t n o je da je Burgess cijeli ivot ivio sa sestrom i o c e m te da se n i k a d a nije enio, to je po miljenjima jednih istraivaa bila prednost, a po miljenjima drugih manjkavost za poduzimanje istraivanja iz sociologije p o r o d i c e !

Burgess i Park su i z u z e t n o d o b r o suraivali. Burgess

The Urban Community. U p r e d g o v o r u toj publikaciji (usp.

javnog zdravlja, pokret javnih igralita, pokret za izgradnju drutvenih centara, pokret za bolja naselja, pokret za amerikanizaciju. Svim ovim pokretima nedostajalo je osnovno razumijevanje koncepcije grada. Oni su se osnivali samo na administrativnim s r e d s t v i m a . . . da poprave zlo ivota u gradu. ak se pokret za community organizaciju teorijski oslanjao na koncepciju grada kao jedinice administrativnog karaktera, a ne na pragmatinim eksperimentalnim progra mima rukovoenima prouavanjima stvarnih uvjeta i tren dova u urbanom ivotu (Ibid.) Zavravajui uvod u skupinu referata razliitih autora, od kojih e se dobar dio njih u kasnijim godinama profilirati kao urbani sociolozi. Burgess napominje da je tendencija onog vremena bila da se grad shvati kao ivi organizam, kao i da se istraivanja koja se trebaju provoditi u gradu moraju dovesti prije svega do . . . fundamentalnih promjena u razumijevanju grada kao proizvoda meuigre ekonomskih i kulturnih sila. Osnovni interes Burgessa u gradskim studijama koncen trira se oko dvije osnovne ideje. Jedna je da se grad treba prouavati kao dinamika struktura, kao organizam, da se utvruju raznoliki indikatori njegove strukture, a druga je da se rezultati sociolokih istraivanja moraju primijeniti u konkretnom poboljanju uvjeta gradskog ivota, odnosno, trebaju pomoi provoenju razliitih tipova pokreta koji e dovesti do popravljanja uvjeta ivota u gradu. Takav re lativno strogo utvren krug interesa Burgessa vidljiv je i u njegovom opusu koji se odnosi na probleme sociologije gra da. Njegov najznaajniji esej po kome je, moglo bi se rei, on i danas poznat je esej pod naslovom The Growth of the City (Rast grada), u kome on iznosi svoje vienje i svoju te oriju porasta grada. Drugi krug njegovih interesa je izraen u pokuajima aplikacije modela rasta grada iznesenom u prethodnom eseju, a koji se moe dobro oitati u radu pod naslovom Can Neighborhood Work Have a Scientific Basic? (Moe li socijalni rad u susjedstvima imati naunu osnovu?), u kome iznosi razne naine kako se pragmatiki moe pristupiti analizi problema susjedstva.
111

110

Njegove ideje problemu rezidencijalne segregacije u amerikim gradovima izloene su u eseju Residential Segre gation in American Cities (Rezidencijalna segregacija u ame rikim gradovima). U opisu Burgessovog doprinosa ikakoj koli urbane sociologije, mi emo se zadrati na iznoenju osnovnih ideja iz spomenutih radova, ostavljajui po strani njegova interesovanja iz podruja sociologije porodice i socioloke meto dologije. U osnovnom eseju po kome je gotovo danas jedino i poznat, a po kome se i doprinos ikake kole urbane soci ologije nekada gotovo jedino i procjenjivao (The Growth of the City, Burgess, 1967 a, str. 2336. Burgess pokuava formulirati model rasta grada koji je prouavao, naravno, na primjeru Chicaga i koji je kasnije u literaturi poznat kao tzv. koncentrini model rasta grada. Treba odmah na poetku naglasiti da je i sam autor s rezervama govorio primjeni tog modela na ostale gradove, pa je kasnija kritika, koja se pojavila u vidu pretencioznog sociolokog imperijalizma, univerzalnoj primjeni tog modela unaprijed deplasirana, iako je autor ostavio mogunost za pokuaje primjene tog modela i u drugim situacijama. On smatra da tipian pro ces ekspanzije grada moe biti najbolje ilustriran . . . serijom koncentrinih krugova koji mogu biti obiljeeni da oznae sukcesivne zone urbanog irenja i tipove podruja koja se razlikuju u procesu ekspanzije. Ovaj grafiki prikaz je ide alna konstrukcija tendencije bilo kojeg grada da se radijalno iri od svog centralnog poslovnog podruja . . . (str. 26). Vidljivo je da Burgess govori idealnom, a ne realnom modelu procesa rasta grada, pa je, dakle, interpretacija koja je njegov model uzimala kao stvarni model bilo kojeg grada ustvari prezentacija one pogreke koja se primjeuje i u kri voj upotrebi modela Gemeinschafta i Geselischafta. Burgess razlikuje pet osnovnih zona. Prva je zona Loop, to je naziv za centralnu poslovnu zonu ili CBD (Central Business District) u Chicagu, druga se zona koncentrino iri od centralne i u njoj moemo nai slumove razliitih tipo va njemaki geto, malu Italiju, kinesku etvrt, podruje iznajmljenih soba, itd. Trea zona napuena je prvenstveno 112

zaposlenim osobama, kao i imigrantima koji ve due vrijeme borave u SAD, pa su se emancipirali od druge zone i osvojili dio tree zone. etvrta zona je u biti rezidenci jalna zona i u njoj se mogu razlikovati razliite kategorije stanovnitva: bogatiji i siromaniji, kao i njima pripadajui objekti obiteljske kue, vee ili manje, ali i siromanije kue, kao i viekatnice. Posljednja, peta zona se protee i do 60 minuta utroenog vremena na putovanje do centra grada, dakle, zona komutiranja, zona koju bismo danas mogli naj prije nazvati suburbanom zonom. Zone se, po miljenju autora, mogu odvojeno dobro prou avati, ali postoji i tendencija u svakoj zoni da se proiri na raun drugih zona. Postoji, dakle, odreena sukcesija, odno sno, sukcesivno mijenjanje bazine namjene svake od na vedenih zona. Pojam sukcesije je eminentno ekoloka kate gorija koju emo detaljnije raspravljati kada budemo go vorili jo jednom predstavniku ikake kole, R. McKenzie-u. Burgess postavlja razliita pitanja na koja takoer po kuava dati i odgovore: Koji su razlozi rasta grada? Koji je minimalni normalni stupanj ekspanzije grada? Na ta pi tanja moe se, moda, najbolje odgovoriti mislei urba nom rastu kao rezultanti organizacije i dezorganizacije analogne anabolikim i katabolikim procesima tjelesnog metabolizma (str. 29). Govorei dalje pulsu zajednice, vidljivo je u kolikoj mjeri je u Burgessovom razmiljanju prisutno organicistiko nasljee. U njegovom je radu najo itije vidljiva kombinacija biologistikog shvaanja ljudskog drutva povezanog s analizama i kategorijama human eco logy. Ovaj Burgessov rad je zbog svoje jednostavnosti i te orijske plonosti bio veoma mnogo primjenjivan u gotovo svim monografskim urbanim studijama, odnosno, doktora tima na ikakom univerzitetu tridesetih godina ovog sto ljea. U drugom radu koji emo neto vie prezentirati Can Neighbordhood Work Have a Scientific Basic? (Burgess, 1967 b, str. 3750), koji je prvi puta objavljen 1925 godine i koji je bio ukljuen u skupinu eseja u knjizi pod naslovom
8 Urbana sociologija

113

The City koja je takoer publicirana 1925. godine. Burgess je vie zainteresiran za konkretne pragmatine probleme ustanovljavanja naina organiziranja socijalnog rada u su sjedstvima na naunoj osnovi. On je uzeo Chicago kao primjer grada na osnovi koga je i esej nastao, meutim, on pretpostavlja da je proces urbanog ivota u jednoj urbanoj zajednici tipian za ivot u gradskim zajednicama SAD te da se, analogno reenom, ovaj prikaz moe primjenjivati i u drugim amerikim gradovima. Nastavljajui se na organiko normalistiku tradiciju prouavanja ljudskih zajednica. Burgess utvruje da svaka zajednica (community), ili ak sub-zajednica kao to je, na primjer, susjedstvo, moe biti analizirana kao posebno po druje u kojem djeluju razliite sile. Te sile on grupira u tri osnovne skupine: ekoloke, kulturne i politike. Nave dene sile djeluju na formiranje posebnih aspekata zajednica, pa se moe govoriti i postojanju triju oblika zajednica: ekoloke, kulturne i politike. Ekoloka zajednica se moe shvatiti kao community u aspektima prostornog kretanja, odnosno, u njenim geografskim aspektima. Kulturna zaje dnica je reprezentirana odreenim duhom njenog stanovni tva, pa se ona treba prouavati kroz sentimente, oblike ponaanja, ceremonije. Smatrajui taj aspekt zajednice naj vie zanemarenim. Burgess daje primjere koje treba prou avati, a koji su lebdei jer nisu dovoljno proueni. Imi grantske skupine predstavljaju dobro tlo za prouavanje navedenih aspekata zajednice, a neke od pojava se izraa vaju, na primjer, u slijedeim neoperacionaliziranim tvrdnja ma, na primjer; samosvijest Nove Engleske, junjaka ljubaznost, kotska krtost, itd. Trei aspekt zajednice je politika zajednica i nju treba prouavati, smatra Burgess, u slijedeim dimenzijama: Koji su tipini elementi koji utjeu na to da se stanovnici jedne zajednice ponaaju kao lokalna politika struktura? Kako jedna zajednica postaje lokalna politika struktura? Pod ko jim uvjetima? Analogno postojanju triju grupa zajednica. Burgess utvr uje i postojanje triju grupa sila koje djeluju u zajednici: 114

ekoloke, kulturne i politike sile. Ekoloke sile, koje on nekada naziva i ekonomske sile, determiniraju proces kompeticije i segregaciju i distribuciju stanovnitva prema mjestu stanovanja i prema njihovom zanimanju (str. 42). Govorei kulturnim silama. Burgess se susree problemom tipinim za urbanu sociologiju, a to je problem situiranja kulturnih pro cesa u odgovarajui prostor, to rjeava vrlo jednostavno: kultura kao socijalno nasljee grupa ukljuuje i lokalitet (prostor) . . . (str. 4445), to znai da je jednim jedno stavnim potezom Burgess objasnio da kultura ima svoju ekspresiju u ivotu svojih stanovnika u okvirima odgovara jueg prostora. Vidljivo je da kada spominje kulturnu za jednicu, odnosno kulturne sile, Burgess ima na umu pojam prirodnog podruja iako ga eksplicitno ne pominje. Burgess daje vrlo redukcionistiko vienje kulturnih sila ilustrirajui ih, na primjer, problem delinkventnosti (to se vie pojavljuje u zajednicama koje ee migriraju) i osla njajui se na ideju kulturnom konfliktu. Rezultat inten zivnih promjena u kulturnim obrascima dovodi esto do amoralnosti i delinkvencije, ukratko, do line i socijalne de zorganizacije, smatra Burgess (str. 45). Politike sile predstavljaju, pak, formalnu kontrolu javnog mnijenja i provode zakonitost u odgovarajuem po druju grada. Na koncu, odgovarajui na pitanje koje je postavio u naslovu ovog eseja tome moe li socijalni rad u zajednici, susjedstvu imati nauni karakter, on utvruje da rad moe imati znanstveni karakter ako se oslanja na sistem prouavanja koji je on predloio. Nauni interes za zajednicu trebao bi biti sve intenzivniji jer rast grada, smatra Burgess, dovodi do razaranja suvremenih zajednica i susjedstava te se, ukoliko se eli sauvati ljudska karakte ristika grada, tipinost susjedstava i zajednica u irem smi slu moraju odrati. Burgessov esej rezidencijalnoj segregaciji (Burgess, 1967 c, str. 5064), prvi puta publiciran 1928 godine, ima neto vie izraene teorijske aspiracije i, kao gotovo svi ostali njegovi radovi, oslanja se na njegov vlastiti kon centrini model rasta grada. Shvaajui grad kao organizi8'

115

ranu skupinu pojedinanih podruja (zajednica). Burgess navodi slijedee: Grad je . . . podijeljen u rezidencijalna podruja i susjedstva od kojih svako jeste ili tendira da bude predominantno naseljeno jednom rasnom ili migrantskom skupinom, ekonomskom ili socijalnom klasom (str. 51), Burgess, meutim, niukom sluaju ne ispituje razloge zbog kojih su pojedine rezidencijalne skupine izabrale pojedina podruja za stanovanje, odnosno, koje to sile djeluju kada se govori naseljavanju pojedinih tipova stanovnika u po jedine tipove predjela gradova, posebno ne postavljajui pitanje tome ima li to tu to bi trebalo eventualno pro mijeniti, on samo eli ispitati aplikabilnost modela i utvrditi aktuelnu situaciju. U tim pokuajima on vri odgovarajuu modifikaciju svog modela, naglaavajui jo jae ovaj puta da se ba svaki grad ne mora razvijati po reenom modelu, meutim, ne odbacujui sam model, nego uvodei druge elemente koji mogu dovesti do neprilagoenosti modela. Radijalno irenje jeste jedini inilac, smatra Burgess, koji utjee na model rasta amerikih gradova, ali treba konsta tirati postojanje i drugih inilaca koji utjeu na urbani rast. On smatra da treba voditi rauna geografskim ele mentima, prostornim elementima, prirodnim elementima, vjetakim barijerama, ali i naslijeenim oblicima naina koritenja odreenog dijela gradskog teritorija, to sve moe dovesti do iskrivljavanja obrasca. Iako uvida da je potrebno uvaavati u nekim sluajevima i druge elemente, ipak je uvjeren da se osnovni koncept modela nee bitno izmijeniti. Segregaciju stanovnitva Burgess prouava iskljuivo na osnovi svojih analiza imigrantnog stanovnitva te obrazaca naseljavanja tog stanovnitva prvog mjesta naseljavanja, zatim zauzimanja boljih pozicija i integriranja u urbanu za jednicu. Zbog toga nije niti zauujue da je on socijalnu segregaciju stanovnitva sveo na prouavanje populacionih kretanja posebnih skupina stanovnitva, prouavajui ga posebno kroz razliite valove invazija. Osnovni proces koji se moe konstatirati u valovima invazije je proces sukce sije, a on se sam, smatra autor, sastoji od nekoliko faza: od invazije teritorije, koja esto zapoinje kao neprimjetan pro ces, odnosno, kao postupna penetracija jednog stanovnitva
116

u jednu ekoloku zonu,- zatim slijedi reakcija, koja moe biti vie ili manje violentna rezistencija stanovnika zajednice koji su invadirani, a koja, pak, dovodi postupno do tree faze ovog procesa, odnosno, definitivnog prodora novih stanovnika i istodobno naputanja, takoer definitivnog, ranijih stanovnika. etvrta faza ili klimaks predstavlja po stignue novog stabiliteta, uspostavljanje ravnotee i novog ekvilibrijuma (str. 59). Ovaj prikaz je dobra ilustracija primjene ekoloke anali ze na prouavanje jednog od socijalnih procesa koji se odvi jaju u velikom gradu. Iako bi se ovakav model eksplikacije mogao vrlo lako odbaciti kao neprimjeren, treba, ipak, na glasiti da on moe biti vrlo dobro primijenjen u analizi pro cesa mijenjanja struktura stanovnitva u pojedinim dijelo vima gradova ili susjedstvima. Struktura velikih amerikih gradova najlake se moe prouavati ako se shvati kao kom binacija mnogih gradskih dijelova od kojih svaki ima svoju karakteristiku. Jedna od karakteristika je i stupanj horaogeniziranosti stanovnitva s obzirom na rasnu, nacionalnu, imovinsku, kao i druge elemente strukture. Takva struktura gradova ula je i u kolokvijalni jezik, pa se esto govori dobrim i loim susjedstvima kao osnovnim karakte ristikama pojedinih dijelova grada. Osim dobrih i loih susjedstava, govori se i susjedstvima koja su u procesu rehabilitacije, kao i onima koja se nalaze u procesu deteriorizacije. Za takvo zakljuivanje nije potrebno provoditi posebne analize, dovoljno je promatrati oko sebe. Kontrasti izmeu pojedinih predjela grada toliko su otri, a rastojanja izmeu potpuno kontrasnih predjela pak esto veoma mala. Nekada je mogue nai vrlo dobro susjedstvo ogranieno, odnosno, zaokrueno vrlo loom zajednicom. Pojavni, vanjski elementi pojedine oblasti u rasulu ili, pak, u procesu rehabilitacije su polusruene kue koje se nalaze tik uz nor malne, naputeni automobili na ulicama pored sasvim upo trebljivih, stanovnici koji su redovito zaposleni, a koji ive u istoj ulici u kojoj se nalazi mnogo prosjaka i slino. Po pravljanje susjedstava se u SAD esto svodi na pokuaj iseljavanja crnih i doseljenikih stanovnika iz Portorica i doseljavanja stanovnika srednje klase. Poboljavanje situaci117

je vezano je, dakle, prije svega uz mijenjanje socijalne stru kture stanovnitva. Burgessovo djelovanje je, kao to je vidljivo iz ove kratke prezentacije nekih vanijih njegovih radova, bilo orijentirano na praktiku primjenu sociolokih saznanja u svakodnevnoj socijalnoj politici. Njegov osnovni doprinos urbanoj sociolo giji predstavlja koncentrini model rasta grada koji je ne samo on dogmatizirao, nego je dogmatizacija dola jo vie do izraaja u kasnijim godinama. esto se taj koncentrini model smatra jedinim doprinosom urbane sociologije u Chi cagu, vjerojatno zbog njegove samorazumljivosti i jednostav nosti. Interesantno je kako su dvije sasvim suprotne osobe kao to su bili Park i Burgess, kako to navode raniji studenti sociologije u Chicagu, dobro suraivali. No, to svakako nije tema ovog rada pa emo to ostaviti buduim zainteresiranim istraivaima.

4. RODERICK McKENZIE (18851940) R. McKenzie nije bio lan ikake socioloke kole, odno sno, nije nikada radio na odjelu za sociologiju u Chicagu, ali je bio osoba koja je prihvatila neke od postavki te kole, posebno one iz podruja human ecology, i primjenjivao ih u svom profesionalnom radu. McKenzie je slijedio gotovo sve postavke podruju human ecology koje su postavili Park, Burgess i ostali autori koji su se bavili tom disciplinom. McKenzie je analizirao i zajednicu, kao i proces metropolitanizacije u SAD, emu emo u nastavku detaljnije izvije stiti. R. McKenzie se rodio 1885. g. u Kanadi, a 1913. godine je poeo studij na ikakom sveuilitu gdje je doao u kon takt s poznatom grupom ikakih profesora. 1920 godine postao je nastavnik na sveuilitu u Seattle-u. 1925 godinu je proveo na specijalizaciji u Evropi, emu je objavio publi kaciju L'volution conomique du monde* (1928). 1930. godi* E k o n o m s k i razvoj svijeta.

ne odlazi na sveuilite Michigan u Ann Arbor, gdje osniva socioloku katedru. Tamo je djelovao sve do 1940. godine kada je naprasno umro u svojoj 55 godini. Imao je razvijene profesionalne i prijateljske odnose s Parkom i Burgessom. planirao je napisati zajedno s Parkom knjigu human eco logy, no nije ostvario tu elju. Izbor iz njegovih djela (Usp., Hawley, ., ed., 1968) po kazuje da se njegovo glavno interesovanje moe nai u podruju humane ekologije, pa emo i mi tom njegovom radu posvetiti najveu panju. U radu The Ecological Approach to the Study of Human Community (McKenzie, 1968 a)*, koji je prvi puta objavljen 1924 godine, postavljaju se osnovne dimenzije ekolokog pristupa. McKenzie eli prvo utvrditi kakav je odnos izmeu humane i biljne ili ivotinjske ekologije. On kae: . . . hu mana ekologija je prouavanje prostornih i vremenskih odno sa ljudskih bia pod utjecajem selektivnih, distributivnih i akomodativnih sila okolice (str. 4). Darwinizam je gotovo najosnovniji utjecaj koji se moe primijetiti u radovima go tovo svih ekologista, pa prema tome i u radovima McKenziea. On smatra, na primjer, da se borba za opstanak odvija i u ljudskom drutvu isto tako kao i u ivotinjskim zajednicama. On razlikuje nekoliko tipova zajednica. Prvi oblik zajednice je primarna zajednica (poljoprivredno sredite, rudarsko na selje, ribarsko naselje), a drugi je sekundarna zajednica koja zadovoljava sekundarne funkcije (komercijalna, distributivna zajednica). Trei oblik zajednice je industrijski grad, a etvrti oblik zajednice je ona zajednica koja nema distinktivan oblik niti funkcije. Interesantno da je distinkcija tipova zajednica izvrena prije svega s obzirom na ekonomske, a ne ekoloke parametre. U ovom istom eseju autor tumai razvoj ljudske zajednice u ciklikim krugovima, navodei da se sve zajednice kreu u ciklikim krugovima teei uvijek da uspostave stanje di namikog ekvilibrija. U drugom znaajnijem prilogu pod naslovom The Scope of Human Ecology (Domet humane ekologije, McKenzie,
* Ekoloki pristup prouavanju ljudske zajednice.

118

119

1 9 6 8 b), koji je prvi puta publiciran 1 9 2 6 godine, navode se osnovni ekoloki procesi u ljudskim zajednicama. Ovaj puta autor definira neto ire podruje djelovanja humane eko logije utvrdivi da se njeno podruje djelovanja nalazi u me udjelovanjima ekolokih i kulturnih sila. Koji su tipini procesi koje treba prouavati u okviru human ecology? McKenzie navodi ukupno ak 18 razliitih procesa. Ekoloka distribucija je prvi proces i ona predstavlja . . . prostornu distribuciju ljudi i njihovih aktivnosti koja proistjee iz me udjelovanja sila koje vie ili manje svjesno djeluju . . . (str. 2 0 ) . Drugi znaajan proces je ekoloka jedinica ili eko loka konstelacija, to predstavlja ukratko specifinost svake jedinice s kojom operiramo u ekolokoj analizi. Jedinica, dakle, mora biti dovoljno distinktivna da bi bila istodobno specifina. Trei znaajan proces su mobilitet i fluiditet, ime se eli naglasiti da su sve ekoloke jedinice u procesu stalne promjene, a etvrti proces distanca predstavlja mjeru fluiditeta koja se, prije svega, izraava u prostornim elemen tima. Peti proces ukljuuje razlikovanje raznih ekolokih inilaca, a meu kojima McKenzie razlikuje: geografske, eko nomske, kulturne, tehnike, politike i administrativne ini oce. esti ekoloki proces predstavlja sama analiza eko lokih procesa, odnosno, . . . tendencija u vremenu prema posebnim oblicima prostornog i preivljavajueg grupiranja jedinica koje posjeduju ekoloku distribuciju (str. 2 3 ) . U okviru reenog, autor razlikuje 5 osnovnih procesa s kojima smo se ve susretali i kod drugih autora ikake kole. To su koncentracija, centralizacija, segregacija, invazija i suk cesija. Slijedei proces koji autor naglaava je regionalna koncentracija, a koja predstavlja . . . tendenciju da se osobe koncentriraju u odreenom podruju ili regiji (str. 2 4 ) . a regionalna specijalizacija, kao slijedei proces, je . . . pri rodan rezultat kompeticije pod postojeim uvjetima tran sporta i komunikacije (str. 2 5 ) . Disperzija je ekoloki proces suprotan koncentraciji, a proces centralizacije je takoer ekoloki proces koji . . . je uinak ljudskih bia da ive zajedno na odreenim lokacija ma zbog zadovoljavanja specifinih zajednikih interesa . . . (str. 2 6 ) . Osim navedenih procesa, McKenzie raspravlja i
120

tipovima centara smatrajui da se njihov karakter takoer dade prouiti iz ekolokih procesa. Uvodi interesantan po jam kretanja centara, odnosno, premjetanja centara odre enih aktivnosti s obzirom na ekonomsku i ekoloku aktiv nost. U tom su smislu karakteristini procesi centralizacija i recentralizacija kao proces ponovnog uspostavljanja centa ra. Segregacija, kao slijedei ekoloki proces, je rezultat raznolikih sila selekcije. McKenzie, ipak, utvruje da je osno vica svake segregacije ekonomska situacija. Objanjavajui neto detaljnije ekoloke procese invazije i sukcesije, autor naglaava da je invazija . . . proces grup nog premjetanja; ona pretpostavlja osvajanje jednog segregiranog podruja drugim, najee onog pored (str. 3 1 ) Sukcesija, pak, predstavlja ciklike promjene ekolokih proseca. Ovakav pristup humanoj ekologiji koji nalazimo kod McKenziea, gotovo da vie nema nikakve veze sa stvarnim sociolokim prouavanjima jer su svi procesi koji se navode praktiki apstrahirani, bilo od ljudskih aktivnosti i elja, bilo od nekih irih procesa koji uvjetuju ekoloke procese. Nema potrebe posebno navoditi kako je ovjek kao aktivni subjekt praktiki u potpunosti iskljuen iz ove komplicirane igre eko lokih inilaca. U navedenom izboru iz djela R. McKenziea nalazi se i krai esej problematici susjedstva (str. 7 3 8 3 ) u kome se, prije svega, konstatiraju razliite tvrdnje znaaju susjed stva u modernom gradu. Odreenu panju autor je posvetio i prouavanju pro blematike ekologije institucija, kao i problematici metropolitanizacije, to je posebno interesantno jer su radovi iz tog podruja pisani u tridesetim godinama kada su se problemi metropolitanizacije ozbiljnije tek nasluivali.
5. LOUIS WIRTH ( 1 8 9 7 1 9 5 2 )

L. Wirth se rodio u Njemakoj 1 8 9 7 . godine. 1 9 1 1 . godine ga je ujak odveo u SAD, a 1 9 1 4 godine doao je u Chicago na studij. 1 9 2 2 g. boravio je u Njemakoj, a 1 9 2 5 godine je
121

doktorirao na ikakom odjelu za sociologiju s temom The Ghetto, koja je kasnije poblicirana kao jedna od znaajnih monografija studenata doktoranada. 193031 godine Wirth ponovo boravi u Evropi, posjeuje Francusku i Nje maku bavei se, prije svega, sociologijom saznanja. Tada je dosta kontaktirao sa sociolozima i filozofima u Njemakoj, posebno s . Mannheimom, W. Sombartom, L. von Wieseom i drugim. Njegov profesionalni interes za sociologiju saznanja vidljiv je i iz injenice da je Mannheimovo djelo Ideologija i utopija preveo na engleski (zajedno s Reisom). Uvidjevi opasnost irenja nacizma izmeu 1932. i 1937. godine, gotovo cijelu obitelj je postupno prebacio u SAD. 1931. godine po staje profesor u Chicagu, gdje ostaje sve do svoje iznenadne smrti 1952. godine od sranog udara. L. Wirth je bio lan mnogobrojnih komisija, agencija, bio je predsjednik amerikog sociolokog udruenja, drao je mnogobrojne govore preko radija, naroito za vrijeme ratnih godina, a 1950. godine postao je prvi predsjednik Internacio nalnog sociolokog udruenja. L. Wirth je predstavnik druge generacije ikakih socio loga, a njegovo djelovanje ostalo je poznato kasnijim gene racijama, prije svega po radovima iz urbane sociologije. Tu se svakako posebno izdvaja esej Urbanism as a Way of Life (Urbanizam kao nain ivota), objavljen prvi puta 1938 godi ne, a za koga je i sam utvrdio da je to jedan od njegovih tekstova za koji je primio najvei broj upita za ponovno tampanje. Po miljenju Reissa (Reiss, A J., ed., 1964, str. IXXXX), Wirth je bio posebno zainteresiran za podru ja demografije, humane ekologije i tehnologije. Ne treba zanemariti niti njegov interes za sociologiju saznanja ili, kako je on nazivao, sociologijom intelektualnog ivota. Osim interesa ovog autora koja moemo stvrstati u podruje klasine urbane sociologije, problem planiranja je takoer predstavljao jedno od podruja kojima je on pisao. To je proistjecalo iz njegovog uvjerenja tome da je urbani pore dak mogue racionalnim sredstvima, odnosno, planiranjem uiniti snoljivijim. Reiss smatra da je Wirth bio prilino skeptian prema mogunostima zasnivanja ope, generalne socioloke teorije. 122

Nasuprot izgradnji velike teorije, bio je vie usmjeren na akciona istraivanja.* Osim toga, u smislu njegove metodo loke orijentacije, treba naglasiti da je bio pristalica vrijed nosnog pristupa u sociologiji, a ne neutralnog. Wirth je smatrao da je sociologija kao znanost nuno i komparativna znanost, te da se zbog toga ona mora zasnivati na povijesti. Reiss naglaava da je i Wirth imao sklonost za razvijanje idealnih tipova, to je vidljivo iz nekih njegovih radova i to je interesantno naroito ako se prihvati Reissova tvrdnja da je Wirth bio dosta skeptian prema Weberovoj studiji protestantizmu i kapitalizmu, iako je cijenio njenu metodo logiju. Budui da se i u svojim radovima Wirth slui dosta empirijskim podacima, a da je bio vie filozofski orijentiran od mnogih ikakih sociologa, Reiss ga s odreenim opravda njem naziva fenomenolokim empiristom. Nema sumnje da je Wirth svakako jedan od najintere santnijih predstavnika ikake kole urbane sociologije, sva kako jedan od onih koji je svoje poglede iznio na sustavan i logian nain, naroito u eseju Urbanizam kao nain ivota. Nain njegovog pisanja odaje skeptinog mislioca, koji re lativno shvaa pojave i probleme oko sebe ne dozvoljavajui da ga nepromiljenost odvede u izricanje apsolutnih prosudbi pojedinim fenomenima kojima se bavio. Zbog toga smatra mo da se radi jednom sociologu koji je u mnogome nadiao do sada spomenute sociologije u Chicagu. Njegov pozitivni skepticizam moe biti vidljiv i iz ovih rijei: Nita nije samoevidentno, ak nije niti evidentno. Najtea stvar je saznati to ljudi smatraju utvrenim. Nae generalizacije nee biti mnogo vrijednije od preciznosti s kojom su nai koncepti formulirani. to vie, to precizniji koncepti u sociolokim teorijama postaju, to im je sve manja vrijednost. (Prema Reiss, str. XVIXVII). Wirthovi radovi, posebno iz podruja urbane sociologije, pisani su s mnogo ozbiljnosti i s teorijskim pretenzijama, te je njima mogue govoriti kao radovima koji su izvrili teorijski pomak u razmiljanjima njegovih prethodnika u okviru ikake kole. Osnovni problem kojim se u irem
* N a r a v n o , ne u dananjem smislu akcijskih istraivanja!

123

smislu bavio Wirth je, kako to navodi Reiss, kako toliko mnogo ljudi ivi zajedno, a imaju tako malo zajednikog u smislu vrijednosti i vjerovanja? Meutim, po nekim elementima njegovog opusa moemo ga svrstati i u klasinije predstavnike ikake kole. Na primjer, on takoer razlikuje nekoliko tipova poredaka u drutvu, kao i Park, a kasnije i Burgess. Wirth takoer raz likuje simbiotiki poredak u kome vladaju kompetitivni od nosi i koji predstavljaju osnovne odnose koji vladaju u dru tvu u kome je simbioza osnovni drutveni odnos. Drugi po redak koji Wirth razlikuje je kulturni poredak koji predsta vlja drutvo u odnosima simbola, komunikacije, a javlja se tamo gdje su kompetitivni odnosi uglavnom ukinuti, a pre vladavaju odnosi kooperacije izraeni kroz simbolike rela cije. Trei tip poretka je moralni ili politiki poredak, koji takoer predstavlja jedan od moguih oblika analize drutva, a koji se odnosi na mehanizme odravanja drutvenog siste ma. Politikim poretkom Wirth pokuava rijeiti osnovni problem ivota razliitih individua bez zajednike osnovice. Politiki poredak osigurava nune mehanizme perzistencije poretka, organizira postojanje zajednikih normi, relativno podjednako zajednikih razliitim individuama. Ovakvo shva anje politikog ili moralnog poretka dosta razlikuje Wirtha od Parkovog poimanja moralnog poretka, a pribliava ga Parkovom razumijevanju pojma institucionalnog djelovanja, odnosno, znaaja institucija u ekolokom poretku. Problem koegzistencije velikog broja ljudi na ogranie nom teritoriju je problem koji zaokuplja Wirtha. Koji meha nizmi osiguravaju koegzistenciju? Jedan od elemenata osi guravanja koegzistencije je i ekoloka zajednica koja pred stavlja zajedniku osnovicu meusobnog preivljavanja. Dru gi element je zajednika ekonomska osnovica ivota koja do vodi do podjele rada. Trei element, koji omoguuje egzisti ranje veeg broja ljudi na istom prostoru, su zajedniki, ali istodobno i razliiti interesi koji predstavljaju mogunost za formiranje kolektivne akcije, koja je, opet, pretpostavka za bilo kakvo konsenzualno ponaanje. Osim nabrojanih eleme nata Wirth ukazuje i na normativnu osnovicu koja se osniva na zajednikim vrijednostima koje ljudi u odreenom terito124

riju dijele i na kulturu kao cjelinu vrijednosti, obiaja, senti menata i socijalnog nasljea, koja, takoer, prua osnovu za egzistiranje mnotva razliitih individua na istom prostoru. U svom eseju pod naslovom The Scope and Problems of the Community (Problemi zajednice Wirth, 1964 a), koji je prvi puta objavljen 1933. godine, Wirth, pokazujui i u ovom kao i u drugim radovima relativizirajui stil objanjavanja problema, konstantira na prvom mjestu da postoji veliko nerazumijevanje i zbrka oko pojma zajednica (community). Na taj problem smo i mi ukazivali u vie navrata u ovom radu pokazujui do kojih je sve nerazumijevanja u konkret nim radovima pojedinih autora mogao dovesti. elei da raisti problematiku pojma zajednice, Wirth ukazuje da prije no to se eli razjasniti pomenuti pojam, treba prije toga utvrditi precizna znaenja pojmova socijalna grupa, zajednica i drutvo. On smatra da su grupe bilo koji agregat ili udruenje ljudi koji imaju neto zajedniko i osjeaj pripadanja jednih drugima (str. 166167). Treba razlikovati dvije vrste grupa i na taj nain pokuava razrije iti probleme zajednice i drutva. Jednake tipove grupa treba zbog njihovih karakteristika klasificirati kao zajednice, dru ge, pak, kao drutva. U tom smislu Wirth jedini ispravno slijedi Tnniesova uputstva konceptualnim cjelinama koje meusobno interferiraju i koje su, prije svega, i histo rijske i relativizirajue kategorije, kada kae da je za jednici i drutvu potrebno misliti ne kao apsolutno odvo jenim, nego kao komplementarnim aspektima svake grupe. Prema tome, Wirth je, koliko je to nama poznato, jedini od autora ikake kole koji je pojmove Gemeinschaft i Gesell schaft shvatio na nain koji je relativno najblii Tnniesovim zamislima. Da bi se pojedina zajednica mogla prouavati, Wirth upozorava da je nju potrebno prouavati kroz najmanje dva presjeka. Jedan ugao prouavanja je njena teritorijalna osnovica, a drugi je konstalacija pojedinih tipova linosti koje obitavaju zajednicu. U teritorijalnom prouavanju mo gue je razlikovati neke klasine ekoloke kategorije kao to su, na primjer, razlika izmeu centra i periferije, distri bucija populacije po raznim kriterijima, itd. Zajednica je 125

i s t o d o b n o i odgovarajui fiziki m e h a n i z a m , to je tako er j e d a n o d njenih t e r i t o r i j a l n i h aspekata.' P o t r e b n o j e izvr iti analizu zgrada, ulica, k o m u n i k a c i j s k i h sredstava, k a o i svih o s t a l i h k o m p l e k s a t e h n i k i h s r e d s t a v a k o j i m a j e j e d n o p o d r u j e t r a n s f o r m i r a n o u ljudski h a b i t a t (str. 1 7 4 ) . U okviru teritorijalnog aspekta zajednice potrebno je, ukoliko je to m o g u e , izvriti i a n a l i z u k o n s t e l a c i j a institucija. Tu t r e b a t a k o e r primijeniti o s n o v n e e k o l o k e postupke, anali zirati p r o s t o r n u distribuciju i n s t i t u c i j a i p o d r u j a utjecaja. Drugi, o s n o v n i a s p e k t z a j e d n i c e j e , k a k o s m o n a p o m e nuli, k o n s t a l a c i j a o s n o v n i h t i p o v a linosti. Wirth j e d n o s t a v n o p r e d l a e analizu ljudskih g r u p a (ukoliko se mogu identifici rati), i to socio-psiholokim p r i s t u p o m . Z b o g t o g a on niti ne n a z i v a ovu analizu, na p r i m j e r , a n a l i z o m pojedinih grupa linosti, n e g o a n a l i z o m k o n s t a l a c i j a p o j e d i n i h t i p o v a linosti d o k o j i h s e (eventualno) m o e d o i s o c i o l o k o m a g r e g a c i j o m p s i h o l o k i definiranih t i p o v a l i n o s t i . Z a j e d n i c e se u o v a dva o s n o v n a p r e s j e k a m o r a j u prou a v a t i k a o d i n a m i k e s t r u k t u r e . D i n a m i z a m pojedinih zajed nica n a j e e se ispoljava u k o n f l i k t i m a k o j i se mogu p o j a v i t i zbog m n o g i h u z r o k a . N a j e i o b l i c i k o n f l i k a t a su izmeu p o j e d i n i h t i p o v a k o n s t e l a c i j a linosti, o d n o s n o , i z m e u po j e d i n i h vrijednosti, n a m j e r a , s k l o n o s t i , tenji, ali i zbog razli itih e k o n o m s k i h , rasnih, p o l i t i k i h ili kulturnih razlika. K o n f l i k t i u n u t a r z a j e d n i c a m o g u se pojaviti i zbog razliitih institucionalnih p r i t i s a k a k o j i d o l a z e izvana, a k o j i se ne mogu realizirati, odnosno, n a i l a z e na n e r a z u m i j e v a n j e u o k o l i c i u k o j o j djeluju. U o v o m eseju k o j i j e , k a o t o je to vidljivo, pisan u dob r o j t r a d i c i j i e k o l o k e analize, m o g u e j e , ipak, p r i m i j e t i t i d a Wirth. d a l e k o fleksibilnije i d a l e k o o p r e z n i j e primjenjuje e k o loki p r i s t u p analizi zajednice, o d n o s n o , m n o g o uspjenije negoli drugi a u t o r i i k a k e k o l e p o k u a v a p r e m o s t i t i j a z iz m e u e k o l o k o g , odnosno, p r o s t o r n o g i socijalnog a s p e k t a . U p r i l o g u p o d n a s l o v o m Human Ecology (Wirth, 1 9 6 4 b, str. 1 7 8 1 8 8 ) , a k o j i j e prvi p u t o b j a v l j e n 1 9 4 5 . godine, a u t o r p o k u a v a ispraviti n e k e o d p r o b l e m a k o j i s u n a s t a l i k a d a s e t o k o m r a z v o j a h u m a n e e k o l o g i j e usavrio g o t o v o iskljuivo njen p r o s t o r n i a s p e k t , a s k o r o u p o t p u n o s t i zapustio njen 126

s o c i o l o k i dio. U k a z a j u i na injenicu da je istraivanje ljud skih z a j e d n i c a p o s t o j a l o davno prije no to je ustanovljena z n a n o s t k o j a se b a v i tim p r o u a v a n j e m . W i r t h ukazuje da su m n o g o b r o j n i p r o b l e m i u prolosti h u m a n e e k o l o g i j e proistjecali iz loeg r a z u m i j e v a n j a p o j m o v a zajednice i drutva (Ge meinschaft i Gesellschaft). Naalost, o v a dva idealnotipska a s p e k t a drutvenog i v o t a bili su e s t o p o m i j e a n i s k o n k r e t nim r e a l n o s t i m a . B i l o je n e o b i n o neuvidjeti da su sve zajed nice i s t o v r e m e n o i drutva, k a o i da ljudska drutva imaju m a k a r n e k u odliku zajednica. (Str. 181.) Wirth dalje ukazuje na to da su k a t e g o r i j e Tnniesa, p r i m i j e n j e n e u podruju hu m a n e ekologije, d o v e l e do izdvajanja o s n o v n i h karakteri s t i k a zajednice sadranih u slijedeim k a t e g o r i j a m a : simbiotiki odnosi, dimenzije p r o s t o r a i v r e m e n a , k a r a k t e r i s t i k e fizike strukture, k o m p e t i c i j a i podjela r a d a . N a s u p r o t tome, izdvojene su slijedee k a r a k t e r i s t i k e drutva; k o m u n i k a c i j a , konsenzus, d j e l o v a n j e n o r m i i vrijednosti, p o s t o j a n j e svjesne socijalne k o n t r o l e i k o l e k t i v n e akcije. S v i su se ti e l e m e n t i istraivali u oblasti h u m a n e ekologije k a o e l e m e n t i koji stvar no p o s t o j e , a ne k a o e l e m e n t i k o j i predstavljaju idealnotipske k o n s t r u k c i j e i k o j i slue za uspostavljanje odgovarajuih s t a n d a r d a za u s p o m e n e s r e a l n i m s i t u a c i j a m a . Wirth je u o v o m eseju k r a j n j e s k e p t i a n p r e m a daljnjem razvoju h u m a n e ekologije, p o s e b n o to j o uvijek n e postoji p r e c i z n a m e t o d a definiranja p o j m o v a e k o l o k i h injenica.* U t o m smislu, W i r t h navodi i slijedee: I p a k je j o uvijek upitno do kog stupnja e k o l o k e injenice m o g u sluiti k a o indeksi socijalnih i psiholokih i n j e n i c a ? (str. 1 7 7 ) . O s i m g o t o v o k l a s i n e d i h t o m i j e zajednici i drutvu k o j a je n a l a p o s e b n u u p o t r e b l j i v o s t u p o d r u j u h u m a n e ekolo gije, p o t r e b n o j e , s m a t r a Wirth, voditi r a u n a i drugim d i h o t o m i j a m a , pri e m u je distinkcija na primitivna ili folk i s druge strane, na urbanizirana ili moderna drutva j e d n a od onih k o j a se g o t o v o p o d j e d n a k o e s t o k o r i s t i l a . Sistemati zacija, k a r a k t e r i s t i k a folk drutva, dovodi do izdvajanja sli* Vjerojatno bi neto slino isti a u t o r d a n a s u t v r d i o i za u r b a n u sociologiju u cjelini, k a o to su to neki autori u posljednjih petnaestak godina u m n o g o n a v r a t a inili (Vidi, na primjer, Castells, 1977, Lebas, 1982, Mellor, 1977, i drugi).

127

jedeih karakteristika: malo drutvo, izolirano drutvo, sta novnici su preteno nepismeni, drutvo je preteno homo geno, postoji izraen osjeaj grupne solidarnosti, ponaanje je tradicionalno, spontano, nekritiko i lino. Osim ovih, esto se spominju i slijedee karakteristike : nepostojanje formalne legislative, nepostojanje eksperimentiranja s inova cijama, srodstvo je snano izraeno, grupa je osnovica drut venog poretka, sveto je nadreeno svjetovnom, ekonomija je netrinog karaktera i prevladava folk mentalitet.* Wirth smatra da e humana ekologija uvijek nailaziti na probleme definiranja svog djelovanja, prije svega zbog os novnog problema uzrokovanog utvrivanjem stupnja meu zavisnosti prostornog i socijalnog. Te e tekoe biti prisutne i u budunosti. Bilo bi apsurdno rei da je neto u podru jima samima ili pak spomenuti injenicu da se ona nalaze u blizini centra grada i da to onda proizvodi visok stupanj delikvencije ili neke druge oblike socijalne dezorganizacije. Relativna koncentracija i segregacija odreenog stanovnitva koje ivi pod odreenim uvjetima i u odreenoj kulturi su elementi u kojima moramo traiti objanjenje ovih injenica (str. 188).** Iako se ne primjeuje da je u ovakvom prijedlogu za objanjenje problematike socijalne organizacije Wirth uinio definitivan korak ka eksplikaciji socijalnih, ekonom skih i politikih uvjeta nastanka, na primjer, segregacije ili delinkvencije u drutvu, ipak je ukazivanje na ova dva ele menta znaajan pomak ka drugaijem shvaanju pojma se gregacije od jednostavnih ekolokih procesa kojima se segre gacija fiksirala u jednostavnim, neutralnim, prostornim ele mentima.
U search eseju pod naslovom (Stanovanje kao Housing as a Field of Social Re podruje sociolokog istraivanja,

voa sociolokog istraivanja stanovanja. Stanovanje se mora prouavati prije svega kao socijalna vrijednost na ljestvici socijalnih vrijednosti individua na kojem se mjestu nalazi stanovanje kod pojedinih socijalnih grupa stanovnitva? Na drugom mjestu, stanovanje se moe ispitivati kao socioloki fenomen u vezi sa ivotom zajednice, a kao posebno znaajan aspekt, stanovanje se mora ispitivati kao element socijalne politike svake zemlje, dakle kao element koji se moe plani rati s obzirom na oekivane demografske i druge trendove. U svom nesumnjivo najznaajnijem eseju iz podruja urbane sociologije, u eseju pod naslovom Urbanism as a Way
of Life (Urbanizam kao nain ivota),

Wirth, 1964 c, str. 292303), koji je prvi put publiciran 1946 godine, Wirth ukazuje na potrebu razlikovanja nekoliko ni-

* Detaljnije n a v e d e n o j dihotomiji usp. u r a d o v i m a Roberta Redfielda. ** Kritizirajui o p r a v d a n o p r o s t o r n i determinizam, Witrh, pak, uka zuje na aspekte koje on s m a t r a r e l e v a n t n i m gustou i koncentraciju, pa t i m e ne dovodi cijelu p r o b l e m a t i k u u pitanje, nego, naalost, samo mijenja uzrone lanove.

ljen 1938 godine, i za koga je, po rijeima samog Wirtha, bilo najvie zahtjeva za ponovno tampanje od raznih izda vaa, Wirth je na najsistematiziraniji nain izloio svoje vi enje podruja interesa urbane sociologije. Posebna prednost ovog eseja je u tome to je autor skicirao i analitiki okvir koji je kasnije posluio mnogim generacijama urbanih socio loga za provoenje raznolikih istraivanja urbaniziranih sre dina. U prvom dijelu ovog eseja, kojeg emo zbog njegovog znaaja neto detaljnije komentirati, Wirth iznosi razliite elemente za definiranje pojma grada, pokuava dati ele mente i za socioloku definiciju grada, a zatim razmatra pojedine elemente kojima se gradska struktura dade operacionalizirati. Na kraju, prezentiraju se i neke socioloke varijable koje mogu posluiti za socioloko istraivanje. Odmah na poetku Wirth prihvaa civilizacijsku funkciju grada smatrajui da je veliki grad pruio osnovni okvir za civilizirani razvoj ovjeanstva, za razvoj kulture, nauke i umjetnosti u velikim gradovima. Kada se raspravlja gradu, onda treba, po njegovom miljenju, uzeti u razmatranje dva idealna tipa ruralno drutvo s jedne, a s druge strane urbano drutvo. Kada se socioloki pokuava odrediti to je to grad, onda treba prije toga raistiti neke pojmove. Wirth u ovom eseju podjednako esto koristi i pojam commu nity (zajednica) kao zamjenu za pojam grad. Oigledno je postupio kao i veina sociologa u Chicagu u dvadesetim i
9 Urbana sociologija

koji je prvi puta objav

128

129

tridesetim godinama gradovi se mogu prouavati i kao svojevrsne ljudske zajednice, bez obzira smatrali ih jedin stvenom zajednicom ili skupinom mnogobrojnih razliitih zajednica. Wirth u nastavku iznosi slijedee: Socioloki re levantna definicija grada tei da izabere one elemente urba nizma koji ga oznaavaju kao distinktivan oblik ljudskog ivota (str. 1 4 5 . ) . Interesantno je primijetiti da osnovni pojam koji koristi u ovom eseju, pojam urbanizma, Wirth, iako i sam inzistira na preciznom odreivanju koritenih pojmova, ne definira sve do konca teksta. Izostajanje pre ciznog definiranja tog pojma dovelo je u kasnijim godinama do velike zbrke u shvaanjima elemenata klasine urbane sociologije, kao i estoke kritike koja je upravo bila upuena urbanoj sociologiji razvijenoj na osnovi nejasno shvaenog i nedefiniranog pojma urbanizma.* Pokuavajui odrediti elemente za socioloko defini ranje grada, Wirth odbacuje definiranje grada samo na osnovi kriterija veliine broja stanovnika, zatim samo na osnovi prostornih elemenata (veliina povrine koju naselje zauzima), zatim samo na osnovi transportnih funkcija, odno sno, na bazi znaaja grada kao prometnog vorita ili zbroja njegovih prometnih funkcija, kao i sa stanovita koncentra cije raznolikih institucija u gradu kao kriterija za definiranje pojma grada. Gustoa stanovnitva, jedan od kriterija, moe biti stvarno samo jedan od kriterija, smatra Wirth, ali ne i jedini. Fizike, odnosno, geografske karakteristike grada, tipovi politikog ureenja takoer mogu biti samo neki od kriterija, ali ne istovremeno i jedini i odluni. On konstatira da . . . moemo oekivati da e pojave urbano-socijalne scene varirati u skladu s veliinom, gustoom i razlikama u funkcionalnim odlikama gradova (str. 148). Wirth smatra da se urbanizam kao nain ivota (iako, kako smo ve ranije napomenuli, nije definirao niti pojam urbanizma, a niti njegovu vezu s nainom ivota!) moe nai i u nekim drugim situacijama, a ne samo u velikim
* p o j m u u r b a n i z m a pisali s m o u vie n a v r a t a . Usp., na primjer, a l d a r o v i , O., 1980.

gradovima, ali je njegova najvea prisutnost upravo u veli kim, metropolitanskim centrima.* Wirth takoer ukazuje na opasnost mijeanja pojma urbanizma i industrijalizma, odnosno, drutva modernog ka pitalizma.** Odbacivi, dakle, pojedinane elemente kao jedine do voljne za definiranje pojma grada, Wirth konano daje svoju definiciju grada na slijedei nain: Za socioloke potrebe grad moe biti definiran kao relativno veliko, gusto i stalno naselje socijalno heterogenih individua (str. 148). Izraava jui kritiku spram svojih prethodnika Webera, Parka, i Burgessa koji su takoer pokuali dati definicije grada. Wirth smatra njihove definicije manjkavim, jer su se osla njale samo na jedan ili manji broj kriterija. Pogotovo, takve definicije grada nisu mogle posluiti za operativno provo enje istraivanja u velikim gradovima. Iz njegove je pak de finicije vidljivo da treba razlikovati tri osnovna elementa. Jedan je broj stanovnika, drugi je gustoa naseljenosti, a trei je heterogenitet stanovnitva. Uzimajui u razmatranje prvi elemenat (veliinu agregata stanovnitva), on utvruje da e veliina, odnosno, broj stanovnika imati utjecaj na karakter meuljudskih odnosa. Pri tome, Wirth iznosi nekoliko tvrdnji koje su postale go tovo klasine u urbanoj sociologiji, a koje predstavljaju istovremeno i elemente kole simbolikog interakcionizma
* O v a k o shvaen p o j a m u r b a n i z m a blizak je p o d j e d n a k o Simmelovom m e t r o p o l i s u k a o i Parkovom k o z m o p o l i t s k o m k a r a k t e r u velikog grada. ** O v a opaska, iako zanimljiva, nije kasnije u r a d u razvijena. V e i n a kritika nejasnog p o j m a u r b a n i z m a najee p a k povezuje p o j a m u r b a n i z ma i industrijalizma, a p o s e b n o m o d e r n o g kapitalizma. P r o b l e m i koji odatle proistjeu ne dolaze s a m o od krivog itanja W i r t h o v o g teksta i njegove n a z n a k e da t r e b a izbjegavati mijeanje n a v e d e n i h p o j m o v a , n e g o i iz t o g a to i sam a u t o r nije do kraja k o n z e k v e n t a n jer i s a m razdvajajui, na primjer, p o j m o v e r u r a l n o g i u r b a n o g , k a r a k t e r i s t i k a m a u r b a n o g d r u t v a pridodaje i karakteristike industrijskog drutva, pa time s a m p a d a u kontradikciju. Shvaajui, na primjer, u r b a n i z a m k a o svojevrstan d u h urbaniteta, m o e m o li ga igdje nai, izuzev u velikim m e t r o p o l i t a n s k i m centrima koji su se u p r a v o razvili na o s n o v u industrializma i s u v r e m e n o g kapitalizma?
9

130

131

(Cooley, Mead). Vei broj ljudi e: 1. dovesti do veeg stupnja individuanlih razlika; 2. dovesti do potencijalno veeg stupnja diferencijacije meu ljudima; 3. doi e do potenci jalno vieg stupnja socijalne segregacije; 4. veze solidar nosti e se ee zamijeniti s formalnim kontaktima; 5. sla bije e biti izraene karakteristike folk drutva; 6. smanjie se broj osoba koje se meusobno lino poznaju; 7. promije nit e se, dakle, ukupnost socijalnih odnosa; 8. urbaniti e se ee susretati u segmentarnim ulogama; 9. meusobna ovisnost, ako i postoji, bit e vie funkcionalnog, a ne emo tivnog karaktera; i 1 0 . prevladavat e sekundarni odnosi, impersonalni odnosi, vjetaki, tranzitivni i segmentarni odnosi meu ljudima, (str. 1 5 1 ) * Osim spomenutih odnosa koji se javljaju u gradovima, a u vezi s brojnou njihove populacije, Wirth napominje da poveanje broja stanovnika utjee na kreiranje odnosa utilitarnosti meu ljudima, do pojave specijalizacije koja e imati krajnji rezultat u profesionalizaciji ovjekova ivota. Uobiajeni moral e se transformirati u profesionalni mo rali, a i gradovi e se specijalizirati za neke od posebnih funkcija u drutvenoj podjeli rada. Direktna komunikacija e biti zamijenjena indirektnom komunikacijom, dakle, uz koritenje razliitih medija, a proces direktnog ophoenja meu ljudima zamijenit e se procesom reprezentacije. Raspravljajui dalje drugi element u svojoj sociolokoj definiciji grada gustou naseljenosti, Wirth istie da su
* Wirth ovdje d i r e k t n o p o m i n j e tzv. blas l i n o s t i operacionalizira taj p o j a m na v r l o slian nain k a k o je to uinio G. Simmel, ali ga direkt no ne spominje. W i r t h s m a t r a da preveliki e m o c i o n a l n o a n g a m a n u veli k o m g r a d u d o v o d i d o atomizacije individue ( t o j e oigledno samo drugi izraz za Simmelov p o j a m pretjerane n e r v n e stimulacije!), to bi d o v e l o do toga da individua dobije shizoidni k a r a k t e r (to p a k Simmel s p o m i n j e kao m e n t a l n i poremeaj) u z r o k o v a n p r e t j e r a n i m gomilanjem utisaka. Od takvog k a r a k t e r a Wirth ini p r e l a z ka anomiji: K a d god i n d i v i d u a dobije s j e d n e strane izvjestan stupanj e m a n c i p a c i j e ili slobode od linih e m o c i o n a l n i h k o n t r o l a i n t i m n e grupe, o n a gubi s d r u g e strane s p o n t a n u m o r a l n u angairanost i m o r a l n i osjeaj sudjelovanja koji pro istjee iz ivota u i n t e g r i r a n o m drutvu. To i n i osnovu za stanje anomije ... (str. 153). W i r t h je p o k a z a o k a k o se i n d i v i d u a l n i p o r e m e a j izraen u kategoriji blazirane linosti, u m n o a v a i dovodi p o s t u p n o do stanja bezakonja k a o drutvene karakteristike i v o t a u velikim gradovima. 132

u t o r i koji su u povijesti socioloke misli problematizirali pojam gustoe (Darwin, Durkheim, Simmel) znaajno dopri nijeli da se tom pojmu moe jednostavnije raspravljati. Gustoa ... proizvodi diferencijaciju i specijalizaciju. Time ona pojaava proces diverzifikacije i kompleksnost socijalne strukture. Gustoa ispunjenosti gradskog zemljita, dakle, gustina izgraenosti gradskog zemljita, vrijednost zemljita, visina rente, pristupanost pojedinom zemljitu, presti (koji proistjee iz naina koritenja zemljita), estetsko prosui vanje, nedostatak buke, dima i neistoe, odreuju po eljnost pojedinih podruja grada. Time i gustoa i drugi elementi koji su nabrojani indirektno utjeu na formiranje procesa socijalne segregacije.* Razmatrajui trei element koji ini dio socioloke de finicije grada heterogenitet stanovnitva, Wirth je naj manje pozitivno odreen kada pokuava precizirati operacionalne elemente tog pojma. Pojam heterogeniteta rasprav lja se iskljuivo na individualnom planu kao suprotan pojam homogenitetu, koji, pak, ne oznaava homogenitet kako neki opi pojam ujednaenosti, nego implicira pojam homoge nosti aspiracija, naina ivota, odnosno, u irem smislu, stila i uvjeta ivota. Heterogenitet, to je dakle pojava koja se susree u velikom gradu, pojaava promjenljivost osoba u razliitim grupama, to pak utjee na to da se pojedinac ne vezuje samo uz jednu grupu, jedan klub, nego se njegovo lanstvo iri i na druge grupe i asocijacije. Heterogenitet utjee i na porast potkretljivosti, i socijalne i profesionalne, jer dovodi do pojaanja intenziteta promjene mjesta zaposle nja, mjesta rada, prihoda, dolazi do estih promjena u inte resima stanovnitva, gubi se klasini karakter susjedstva jer se krae vrijeme ivi na jednoj lokaciji pa se ne stignu uspostaviti gotovo nikakvi, a kamoli dobrosusjed ski odnosi.**
a

* I a k o Wirth ovdje nije u k a z a o na ire drutvene u z r o k e koji d o v o d e do p r o c e s a socijalne segregacije. N a i n na koji je on u g r u b i m c r t a m a opisao p r o c e s nastanka socijalne segregacije, d a l e k o n a d i l a z i pokuaje koje smo vidjeli u nekim drugim r a d o v i m a ostalih ikakih sociologa. ** Wirth je d o b r o uoio i p r o b l e m masifikacije m o d e r n o g m e t r o p o Hsa ukazavi na tekoe individualnog shvaanja cjeline g r a d a . To 133

Kada se pokuaju operacionalizirati osnovne varijable za socioloko istraivanje velikog grada, onda treba opera cionalizirati tri navedene dimenzije,- broj stanovnika, gu stou naseljenosti i stupanj heterogeniteta stanovnitva. Me utim, ako se urbanizam eli dalje operacionalizirati, onda se on moe empirijski istraivati u tri aspekta: kao fiziku strukturu koja se sastoji od stanovnitva, tehnologije i ekolokog poretka; kao sistem socijalne organizacije koji ukljuuje karakteristike socijalne strukture stanovnitva, so cijalne institucije i tipine obrasce drutvenih odnosa meu stanovnitvom; i kao skupinu tenji i ideja konstelacija lino sti ukljuenih u tipine oblike kolektivnog ponaanja to su podloni mehanizmima socijalne kontrole. Urbanizam iz ekoloke perspektive ve je dosta istrai van, smatra Wirth, u radovima Burgessa, Parka i drugih. Nikada prije nisu se tako velike mase ljudi razliitih pori jekla nale u naim gradovima i nisu bile stavljene u takav bliski fiziki kontakt kao u velikim gradovima Amerike (str. 159). Urbanizam se kao oblik socijalne organizacije, to, dakle, predstavlja drugi aspekt njegove operacionalizacije, moe istraivati preko razliitih distinktivnih karakteristika urba nog naina ivota. To su: sekundarni, a ne primarni odnosi stanovnitva, slabljenje rodbinskih veza, slabljenje drutve nog znaaja obitelji, iezavanje institucije susjedstva, zane marivanje tradicionalnih odnosa socijalne solidarnosti i za mjenjivanje tih odnosa s impersonalnim odnosima. Svi se nabrojani odnosi, smatra Wirth, mogu prouavati kroz aku mulirane empirijske podatke.*
stavlja individuu p r e d jo znaajnije p r o b l e m e k a k o o d l u i t i pita n j i m a koja su p r e z e n t i r a n a na i n d i r e k t a n n a i n p r e k o razliitih medija? Z b o g t o g a W i r t h s m a t r a da su socijalne m a s e u g r a d u fluidne, a njihovo kolektivno p o n a a n j e u urbanoj zajednici je nepredvidljivo i z a t o v e o m a problematino. U k o l i k o se stavi znak j e d n a k o s t i izmeu u r b a n o g n a i n a ivota i u r b a n i z m a k a o n a i n a ivota, o n d a m o e m o s m a t r a t i d a j e Wirth n a zadovoljavajui n a i n definirao p o j a m u r b a n i z m a o p e r a c i o n a l i z i r a j u i ga k a o oblik socijalne organizacije.

Trei aspekt operacionalizacije pojma urbanizma koji Wirth karakterizira kao skupinu tenji i ideje je konstelacija linosti, a koje naziva nekada problemima odnosa linosti i kolektivnog ponaanja, operacionalizira se u nizu elemenata oblika ponaanja koji su karakteristini za velike gradove i koje je, koliko se to nama ini, utoliko tee empirijski rigorozno utvrditi i verificirati. Wirth kae sljedee: Via dezorganizacija, mentalni slom, samoubojstvo, delinkvencija, kri minalitet, korupcija i nered mogu biti . . . prevalentniji u urbanoj negoli ruralnoj zajednici. To je i potvreno, u mjeri u kojoj su to dozvolili komparativni indeksi, ali mehanizmi koji se kriju ispod ovih fenomena zahtijevaju daljnju analizu (str. 162). Wirth dalje naglaava da se umjesto stvarnih rod binskih odnosa stvaraju fiktivni, da se umjesto teritorijalnih jedinica, kao elemenata socijalne solidarnosti, stvaraju se in teresne zajednice, a grad kao zajednica se pretvara u seriju segmentiranih odnosa koji su postavljeni na teritorijalnu osnovu s definitivnim centrom, ali bez definitivne periferije. Intenzitet komunikacije meu ljudima stoji u obrnutoj pro porciji s brojem osoba koje sudjeluju u komunikaciji, to znai da se komunikacija zadrava na elementarnom nivou, odnosno, na onim aspektima koji su zajedniki ili su od inte resa za sve.* Zavrni pasus ovog eseja vrlo je indikativan. Jedino uz takve teorije (urbanizma) bit e sociolog u stanju da izbjegne neplodnu praksu izricanja (u ime socioloke nauke) varije teta i esto nedunih prosudbi siromatvu, stanovanju, planiranju grada, sanitaciji, opinskoj administraciji, policiji, marketingu, transportiranju i drugim tehnikim pitanjima. Iako sociolog ne moe rijeiti nijedan od ovih praktikih problema ako otkrije svoju pravu funkciju, on ima znaajan doprinos pri njihovom razumijevanju i razrijeavanju. Per spektiva za to je najpovoljnija kroz opi teorijski, a ne kroz ad hoc pristup (str. 164).
* Ovakav o d n o s i z m e u b r o j a o s o b a u k l j u e n i h u k o m u n i k a c i j u i kvaliteta same komunikacije, podsjea n a S i m m e l o v o o d r e e n j e p o j m a sociolokih k o n t a k a t a i o d r e e n j a uvjeta d r u t v e n e komunikacije.

134

135

Iako je Wirth u svom kasnijem radu ukazao na manjka vosti eseja Urbanism as a Way of Life te je, dakle, izvrno svojevrsnu autokritiku, ipak se ovaj njegov prilog moe smatrati osnovnim prilogom klasine urbane sociologije iz rasle na temeljima ikake kole. Naravno, i njemu je mo gue uputiti niz zamjerki, kao to je to ve u niz navrata uinjeno, naroito u posljednje dvije decenije. Po naem miljenju, manjkavosti ovog eseja u tome da se pojam urba nizma, kao centralni pojam koji se koristi u radu, nije do kraja definirano, odnosno, operacionalizirano, iako je Wirth ponudio njegovu operacionalizaciju kroz spomenuta tri ele menta. To je utoliko zauujue jer je Wirthov stil pisanja daleko od impresionistikog Parkovog i dogmatinog, suho parnog Burgessovog inzistiranja na konceptima koji nisu niti jednom rigorozno objanjeni i operacionalizirani. No, iako se kritiki osvrnuo na svoje starije kolege i suradnike, Wirth je ipak ostao ikaki uenik, pod utjecajem humane ekolo gije i uenja civilizacijskoj funkciji urbanizma, odnosno, velikog grada. Meutim, to ne znai da se otre i esto neargumentirane en bloc i generaliziurajue kritike ikake kole, idetificirane najee s pojmom urbanizma, mogu do kraja prihvatiti. Veina tih kritika, se najvjerojatnije, ne bi razvila u smislu u kome su razvijene da su se autori koji su ih izrekli potrudili i paljivije prouili problematiku tzv. ikake kole urbane sociologije. Veina kritika uzela je po jam ikake kole kao svojevrsnu odskonu dasku da se lake odbaci na nova teorijska razmatranja, ija se ispraznost, naalost, svakim danom sve vie manifestira. U svom eseju Rural Urban Differences (Ruralno urbane razlike, 1969 b.), koji je prvi puta objavljen poslije autorove smrti 1956. WIRTH pokuava izvriti izvjesnu re viziju svog priloga urbanizmu kao nainu ivota i zapo inje esej na slijedei nain: Poseban razvoj ruralne i urbane sociologije u SAD je alosna historijska nesrea (str. 165.). Osim to u nastavku iznosi niz razloga zbog kojih se danas vie ne moe govoriti razlikovanju ruralnog i urbanog te u kom smislu treba razumijevati pojedine ele mente i kriterije za distinkciju ruralnog i urbanog, autor posebno ukazuje na neke manjkavosti njegovog ranijeg 136

eseja urbanizmu iz 1938. godine. On utvruje da je koncept urbanizma razvio na taj nain to je pretpostavio da se s jedne strane kontinuuma nalazi selo, a s druge strane grad. Wirth istie da je izvrio pretjeranu generalizaciju stavljajui sve karakteristike jedne vrste u selo, a s druge strane, sve druge u veliki grad, pri emu je zanemario da postoje velike razlike izmeu pojedinih sela, kao i izmeu pojedinih gradova. Meutim, on ponovno upozorava i u ovom prilogu, da su i tu upotrijebljeni pojmovi idealnotipskog karaktera, te da je neshvaanje tog metodolokog principa, kojim se on rukovodio kada je pisao pomenuti esej, dovelo do niza neuspjenih i, ak, krivih interpretacija njegovih operacionaliziranih pojmova. Smatrajui da bi bilo znatno bolje da su se mnoge studije i istraivanja usmjerila na detaljno prouavanje operacionaliziranih pojmova, autor je u stanju utvrditi da postoji niz nepoznanica u podruju urbane so ciologije.* Autor je, kao to smo vidjeli, izvrio snanu kritiku svih onih koji su krivo razumjeli njegove pojmove, te iako je po naem miljenju bio, vie sintetiar negoli analitiar, njegova se kritika dalje proirila u smislu potrebe pribavljanja dalj njih podataka kroz istraivanja mnogim karakteristikama urbane i ruralne sredine.** Osim ovih autora koje smo prezentirali kroz njihove radove kao osnovne predstavnike ikake kole urbane so* U z a l u d se traga po udbenicima u r b a n e i r u r a l n e sociologije za paljivom, d e t a l j n o m i uvjerljivom k o m p a r a c i j o m g r a d a i sela na osnovi veliine obitelji, m o r t a l i t e t a , enidbenog statusa, obrazovanja, e t n i k o g i rasnog porijekla, rekreacije, stratifikacije, mobilnosti, kontakata, lanstva u u d r u e n j i m a i participaciji lanstva, potronji, tednji, bolestima, fizi kim defektima, m e n t a l n i m poremeajima, delikvenciji, kriminalitetu, obi teljske organizacije, oblika enidbe, seksualnog ivota, odgoja djece i mnogih drugih injenica . . . (str. 167). * * I n t e r e s a n t n o j e d a Wirth n e s m a t r a d a j e p o t r e b n o s a m o teorijski okvir, k o n c e p t u r b a n i z m a dovesti u pitanje, o d n o s n o , izvriti njegovu kritiku. Slino se p o n a a i Castells k a d a u izdanju svoje knjige La Question urbaine na engleskom jeziku iz 1977. godine, pie p o s e b a n d o d a t a k (od cea 70 stranica) u kome odbija gotovo sve kritike. U slijedeim godinama, umjesto propitkivanja vlastitog struktutalistikog koncepta, uju se njegovi zahtjevi za daljnjim istraivanjima!

137

ciologije, mogue je spomenuti i cijeli niz manje znaajnih autora te iste kole. Neki od radova, na primjer, E. Hughesa, E. Farisa, H. Blumera, C. R. Shaw-a, D. McKay-ja i drugih mogu se nai u knjizi The Social Fabric of the Metropolis. Contributions of the Chicago School of Urban Sociology (Socijalna tvornica metropolisa. Prilozi ikake kole urbane sociologije), koju je izdao James F. Short jr. 1971. godine, kao i u slinoj skupini eseja koju su uredili Bogue i Burgess, a pod naslovom Contributions of Chicago School of Urban Sociology (Doprinos ikake kole urbane sociologije) iz 1964. godine. Najranije izdanje, skupina eseja, izdana je 1926. godine pod naslovom The Urban Community (Urbana zajednica), a uredio je i izdao E. W. Burgess, tadanji tajnik sociolokog udruenja SAD, prikupivi materijale sa zasje danja godinje skuptine udruenja posveene problemima grada. Treba, meutim, napomenuti da je u sve tri knjige kriterij odreivanja to je to urbana sociologija? bio izuzetno irok i neprecizan. Osim ovih navedenih skupina eseja, izdano je mnogo knjiga u okviru izdanja The Heritage of Sociology (Socioloko nasljee) pod opim urednitvom M. Janowitza, meu kojima i mnoge knjige iz podruja urbane sociologije (vidi bibliografiju). Neto znaajniji autor ija se knjiga takoer moe nai u spomenutim izdanjima, a koji je bio samo kolovan u Chicagu na odjelu za sociologiju, je Franklin Frazier, koji se posebno interesirao za probleme crnake obitelji u Chi cagu i SAD. Interesantan je i njegov esej problemu Harlema u New Yorku, ukljuen takoer u skupinu eseja The Social Fabric* Frazier se u toj studiji drao strogo ekolokih postavki Parka, Burgessa i McKenziea. Meutim, osim ovih autora, interesantne su, posebno za prouavanje urbane sociologije, i neke od monografija na stale kao rezultat izrade doktorskih disertacija na ikakom Odjelu za sociologiju, uglavnom tridesetih godinama, a pod rukovodstvom, prije svega R. E. Parka. Te su monografske
* Frazier, F . , 1932, The Negro Family in Chicago; 1936, The Free Negro Family; Negro Family in the United States; 1971, Negro Harlem. Am Ecological Study.

studije interesantne kako zbog tema kojima se bave (bande, prostitutke, lopovi, geta), tako i po nainu kako je pojedina tema obraena, kako s metodolokog, tako i s teorijskog stajalita. U veini monografija izvren je pokuaj primjene metodolokih i teorijskih postavki ekoloke analize ikake kole, a s vie ili manje uspjeha. U nastavku emo prezentirati monografsku studiju H. Zorbaugha The Gold Coast and the Slum. Sociological Studi of Chicago's Near North Side, zatim studiju L. Wirtha The Ghetto, kao i studiju F. Thraashera The Gang, A Study of 1313 Gangs in Chicago, te, konano, studiju pod naslovom The Professional Thief, By a Professional Thief of E. Sutherlanda.

138

139

VII.

Monografske studije u okviru ikake kole

Specifian karakter ikake kole sociologije moe se moda najbolje utvrditi kada se upoznaju neke od mono grafskih studija nastalih dvadesetih i tridesetih godina ovog stoljea. Kao to smo ranije naglasili, mnogobrojni doktoranti ikakog sveuilita izraivali su svoje doktorske disertacije radei na obradi za dananje pojmove specifinih sociolokih problema u okviru ive socioloke laboratorije grada Chicaga. Uspjenije monografske studije disertacije, ija je priprema trajala nekada i desetak godina, kasnije su bile publicirane kao specifini doprinosi sociolokoj misli, posebno onaj iz podruja urbane sociologije. Najznaajniji mentor u izradi monografskih disertacija bio je svakako R. Park, a zatim i drugi lanovi ikake katedre, naroito E. Burgess. U nastavku emo obratiti panju na neke od znaajnijih monografija koje se i danas smatraju klasinom sociolokom literaturom, a to e istodobno biti i dobra ilusracija i koncepcijskog, epistemolokog i metodolokog ka raktera ikake kole tridesetih godina. Meu znaajnije studije ubrajamo studiju H. W. Zourbaugha The Goald Coast and the Slum (Zlatna obala i slum), zatim L. Wirtha The Ghetto (Geto), zatim F. M. Thrashera The Gang (Ban da) te, konano, studiju E. H. Sutherlanda The Professio nal Thief (Profesionalni lopov).*
* O s i m ovih studija, n a r a v n o , m o g u e je n a i i itav niz d r u g i h m o nografskih studija nastalih u to d o b a u S A D , k a o to je, na primjer, p o z n a t a studija Thomasa i Znanieckog The Polish Peasant in Europe and America, ili k a o to je studija s u p r u n i k a Lyndt Middletownu (Middletown i Middletown in Transition). n a v e d e n e dvije studije mi e m o vie govoriti slijedeem poglavlju u k o m e e m o raspraviti n e k e m e t o d o l o k e karakteristike ikake kole. Osim n a v e d e n i h studija, valja s v a k a k o s p o m e n u t i t a k o e r klasinu studiju W. F. Whitea Street Cor-

Ove su studije, osim ostalog, karakteristine kao kla sini reprezentanti duha ikake kole kako po meto dologiji koja je koritena, tako i po osnovnom koncepcijskom okviru. Socioloka studija H. W. Zorbaugha The Gold Coast and the Slum. The Sociological Study of Chicago's Near North Side (Zlatna obala i slum. Socioloka studija ikakog pred jela Near North Side)*, koja je prvi puta publicirana 1929. godine, predstavlja jednu od najinteresantnijih monografskih analiza koje su izraene u okviru ikake kole, kako po metodologiji koja je koritena u analizi, tako i po teorijskom okviru koji je primijenjen u analizi. Interesantan je podatak da je autor, koji je ivio izmeu 1896 i 1965. g., prouavajui ovaj problem, orijentirao i razvoj svoje profesionalne kari jere do kraja ivota. Prouavajui slum u ovom dijelu Chi caga, utvrdio je da se u slumovima esto nalaze nadarena djeca. Pouen tim iskustvom, ostatak svoje profesionalne karijere proveo je bavei se razliitim aspektima promocije nadarene djece. Prvi problem s kojim se susreo Zorbaugh je problem za dovoljavajueg definiranja pojma zajednice (community), te u tom smislu predstavlja pravog predstavnika ikake socio logije. Potreba to tonijeg definiranja pojma zajednice po stavljala se autoru utoliko vie jer je predio istraivanja u Chicagu bio, najee, definiran kao podruje loe zajed nice. Svuda je stari poredak nestajao, ali novi se nije uspostavljao. Sve je oputeno i slobodno, ali istovremeno i problematino (str. XVIII). U predgovoru ovoj studiji autor naglaava da e ona doprinijeti boljem upoznavanju problema, preciznijoj defininer Society, kao i neke druge studije Shaw- i McKaya kriminalitetu i delinkvenciji. M e u t i m , ove studije ili ne pripadaju vremenski i koncepcijski u okvire ikake kole nastale su ili prije ili kasnije od cen t r a l n o g p e r i o d a kojim se b a v i m o (od 19201930 g.), ili su nastale pot p u n o izvan okvira ikakog sveuilita. Shaw i McKay su svoje najzna ajnije analize provodili u etrdesetim g o d i n a m a , pa iako su te analize i koncepcijski ilustrativne za ikaku sociologiju i iako pripadaju ikakoj sociologiji, vremenski izlaze izvan okvira. Osim toga, specifina ikaka m e t o d o l o g i j a vie i nije bila toliko specifina! * U s p . u Zorbaough, H. W., 1976. 141

140

ciji p r o b l e m a , ali ne nuno i n j e g o v o m rjeavanju. O v a kon s t a t a c i j a je s k o r o u p o t p u n o s t i identina s k o n s t a t a c i j a m a k o j e se m o g u susresti u r a d o v i m a m n o g i h drugih kvalita tivnih metodologa, n a r o i t o onih iz ezdesetih i sedamdese tih godina, e m u e k a s n i j e biti vie rijei. Studija j e podijeljena n a j e d a n a e s t poglavlja, o d k o j i h j e est p o s v e e n o analizi p o s e b n i h socio-ekolokih c j e l i n a k o j e imaju i s v o j e p o s e b n e nazive, d o k se u p r e o s t a l i m poglav ljima daju o d g o v a r a j u e n a z n a k e t e o r i j s k i m i p r a k t i n i m konzekvencama koje proistjeu iz prouavanih problema. S t u d i r a j u i i k a k o p o d r u j e Lower East Sidea u d v a d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljea, a u t o r utvruje p o s t o j a n j e r e l a t i v n o s t r i k t n o o d v o j e n i h z o n a u k o j i m a stanuju s t a n o v n i c i razlii tih k a r a k t e r i s t i k a i u k o j i m a se m o g u utvrditi z a j e d n i c e raz liitih k a r a k t e r i s t i k a k o j e su p r a e n e i razliitim k a r a k t e r i s t i k a m a e k o l o k e (fizike) prirode. A u t o r navodi slijedea p o d r u j a z o n e : Z l a t n a o b a l a (The Gold Coast), p o d r u j e

iznajmljenih s o b a (world of furnished rooms), towertown (podruje n e b o d e r a ) , zatim Rialto or

podruje the half-

-world (Rialto ili polusvijet), z a t i m p o d r u j e sluma i k o n a n o p o d r u j e k o j e n a z i v a The Little Hell (Mali P a k a o ) . S v a o v a p o d r u j a su specifini dijelovi grada i on ih analizira u po s e b n i m poglavljima. Prije n e g o to p r e e m o n a k r a t a k opis s v a k o g od podruja, t r e b a n a p o m e n u t i da je a u t o r u svojim a n a l i z a m a k o r i s t i o Burgessovu zonalnu teoriju r a s t a grada, to su, k a k o e m o kasnije vidjeti, koristili g o t o v o svi a u t o r i m o n o g r a f s k i h studija, a n a r a v n o i s a m Burgess u g o t o v o sva k o m s v o m radu. Osim p r i h v a a n j a tog modela, Zorbaugh p r i h v a a i primjenjuje i o s n o v n e e l e m e n t e e k o l o k e analize r a z r a e n e od Parka i Burgessa, n a r o i t o e l e m e n t e e k o l o k i h p r o c e s a koji se dadu utvrditi u ljudskim z a j e d n i c a m a (komp e t i c i j a i ostali p r o c e s i ) . T i m e je a u t o r osigurao d i n a m i n o s t p r i m j e n j e n o g m o d e l a analize utvrujui p o s t o j a n j e stalnih p r o m j e n a u e k o l o k o j strukturi p r o u a v a n o g dijela C h i c a g a . P r v o p o d r u j e k o j e Zorhaugh analizira je p o d r u j e Z l a t n e o b a l e (The Gold Coast) k o j u analizira k a k o u t e r m i n i m a e k o l o k e s t r u k t u r e podruja, t a k o j o i vie u t e r m i n i m a socijalnog profila njenih s t a n o v n i k a . P o s e b n o g a z a n i m a d e t a l j n a r a z r a d a socijalnog profila s t a n o v n i k a i r a z l i i t i h 142

m e h a n i z a m a postizanja socijalnog statusa k o j i onda omogu uje ulazak m e u s t a n o v n i k e Z l a t n e o b a l e . Zorbaugh vrlo plastino i ivopisno opisuje k a k o pojedini s t a n o v n i c i po kuavaju da se uguraju u odreeni socijalni sloj i pri t o m e primjenjuje k o m p e t i t i v n i m o d e l socijalne strukture. Dru tvo u k l a s i n o m smislu rijei z a m i j e n j e n o je ,drutvenom igrom' i danas u Chicagu, a k o se eli zadrati postignuta pozicija, m o r a se stalno ,igrati' (str. 4 9 ) . Social game (dru tvena igra) j e , dakle, osnovni m e t o d k o j i m se p o k u a v a prodrijeti u vie socijalne slojeve. D r u t v e n a igra implicira stalni proces t a k m i e n j a , odnosno, b o r b u onih koji nisu unutra s o n i m a k o j i su to v e postigli i ubacili se u od govarajui sloj k o j i im osigurava, meu o s t a l i m privilegijama, i privilegiju s t a n o v a n j a na podruju Z l a t n e o b a l e . J e d a n od najvanijih i n d i k a t o r a , u p o z o r a v a autor, t o m e t k o se gdje nalazi, je socijalni registar (social register) t a n k a plava knjiga u k o j o j se prikupljaju i m e n a vanih. I a k o je individualni n a p o r v e o m a vaan za e v e n t u a l n i ulazak u registar, a u t o r i p a k u p o z o r a v a da ipak n i t k o ne zna t k o iza bire i m e n a za socijalni registar, niti na o s n o v u e g a su i m e n a ukljuena (str. 5 1 ) . O s n o v n i tip o v j e k a koji se m o e susresti u drutvu k o j e o b i t a v a na Z l a t n o j o b a l i je climber (penja). "Penja m o r a paljivo planirati svoju strategiju p o n a a n j a i uspjean p r i m j e r a k penjaa je umjetnik u s a m o r e k l a m i ranju, u m o n t i r a n j u i zadravanju svog i m e n a u drutvenim rubrikama, u povezivanju s e b e s , p r a v i m ljudima' i ,pravim stvarima' (str. 5 3 ) . Osim drutvene igre k o j u a u t o r pripisuje prije svega viem sloju k a o nuan m e h a n i z a m njene reprodukcije, a u t o r u p o z o r a v a i na m e h a n i z a m socijalnog r i t u a l a (social ritual), koji predstavlja nain k a k o se socijalni status odrava. S o cijalna k o n t r o l a a r i s t o k r a c i j e se o d r a v a uglavnom k r o z so cijalni ritual (str. 5 9 ) . Da bi se, dakle, z a d r a l a eljena po zicija na socijalnoj ljestvici, da bi se m o g l o s t a n o v a t i na Zlatnoj obali, p o t r e b n o je da se primjenjuje t a k t i k a drutve ne igre, penjanja svim sredstvima i socijalnog rituala.*
* N e k a od pravila r i t u a l a koja navodi Zorbaugh potsjeaju m n o g o na neke Veblenove i Millsove opservacije. T r e b a se, na primjer, drati 'slijedeih pravila: n i k a d a ne telefoniraj ti sam, nego ekaj da se tebi

143

Zorbaugh pokuava utvrditi kakav oblik zajednice postoji na Zlatnoj obali? Ukoliko se uope moe govoriti o postojanju zajednice u Chicagu, skoro da se jo manje moe govoriti njoj na podruju Zlatne obale poto su tu sakup ljene osobe koje nita ne vee u odreenu zajednicu ni kakva zajednika nevolja ili utemeljen interes za zajedniko ivljenje, nego, iskljuivo, pripadnost jednom socijalnom sloju ija je samo jedna od karakteristika da veina njenih predstavnika povremeno stanuje i na Zlatnoj obali. Zbog ovih karakteristika jo bi se s manje opravdanja moglo rei da na Zlatnoj obali postoji izraeno susjedstvo u klasinom smislu rijei. Slijedea socio-ekoloki distingvirana zona-podruje koju analizira autor, a koja se nalazi odmah pored zone Zlatne obale, je podruje iznajmljenih soba (the world of furnished rooms). U ovom podruju u kome se moe nai mnogo kua na ijim prozorima stoji natpis sobe za iznajmljivanje, ive takoer posebni tipovi ljudi. Autor je utvrdio, na pri mjer, da se u 71 % objekata iznajmljuju sobe, u 52 % slua jeva nalazimo stanare mukarce samce, u 10 % ene, a u 38 % sluajeva sobe su nastanjene parovima. Podruje gotovo da i nema djece napueno je iskljuivo zaposle nim ljudima koji ele stanovati jeftino, a blizu svog radnog mjesta. Zbog ovakvih karakteristika podruja nije udnovato da se cijela populacija u potpunosti promijeni u prosjeku svaka 4 mjeseca. Osnovni drutveni odnos koji se u ovom podruju Chicaga moe utvrditi, smatra autor, je anonim nost. Nitko ne poznaje nikoga i nije poznat niotkoga (str. 75).*
telefonira, n i k a d a ne n a p u t a j o p e r u poslije p r v o g , nego tek poslije dru gog ina, n i k a d a ne nosi p a k e t ili kiobran, n e m o j koristiti o b i a n taksi, n e g o onaj specijalni koji se ne razlikuje od n o r m a l n o g a u t o m o b i l a , nikada se n e m o j ispriavati, potuj rjenik i argon koji se koristi, itd. * Indikativna je i pripovijest djevojke k o j a je dola u C h i c a g o iz m a l o g provincijskog g r a d a sa Srednjeg z a p a d a i koja je eljela studirati klavir i koja o d l i n o d o k u m e n t i r a sve p r o b l e m e s kojima se osoba iz m a l o g g r a d a susree u s v a k o d n e v n o m ivotu velikoga g r a d a . E v o jednog njenog karakteristinog opisa: G r a d je t a k a v . U cijelom m o m radu postojao je n e d o s t a t a k bilo k a k v o g linog k o n t a k t a . U cijelom o v o m gradu

Osim navedenih karakteristika, Zorbaugh upozorava da ovo podruje Chicaga ne predstavlja u potpunosti normalno drutvo. U ovom podruju vlada visoki mobilitet, nitko nikoga ne poznaje, ne dolazi do formiranja nikakvih grupa, nema zajednikih interesa, nema nikakve zajednike tradi cije, nema javnog mnijenja, nema zajednikog definiranja situacija (Thomas), nema gotovo nikakve neformalne soci jalne kontrole, pa, dakle, nema niti govora postojanju odgovarajue zajednice, pa niti postojanju institucije su sjedstva. Ovo podruje, smatra autor, moe se najbolje oznaiti kao podruje line i grupne dezorganizacije. To je svijet atomiziranih individua, spiritualnih nomada (str. 86). Slijedea zona koju autor analizira je zona Towntown, koja predstavlja neto to bismo danas nazvali boemskim kvartom. U tom predjelu stanuju osobe koje su pobjegle od konvencionalnosti i koje ive drugaije. Autor upozo rava da se takav oblik ivota sve vie iri i postaje gotovo karakteristian za ivot stanovnika velikog grada. Slijedee podruje, slijedei koncentrini model je Rialto or the Half-World (Rialto ili polusvijet). To je podruje ka rakteristino, prije svega, po posebnom tipu stanovnika koji ga povremeno naseljavaju. To je tzv. hobo podruje.* Zor baugh upozorava da se ovo podruje naroito mnogo na seljava imigrantima kojih je u vrijeme kada je on vrio svoje ispitivanje u dvadesetim godinama ovog stoljea bilo od 200500.000 godinje. Hobo stanovnici svoje vrijeme provode uglavnom na ulici pokuavajui se baviti sitnom prodajom i osigurati osnovna sredstva za svoju egzistenciju u velikom gradu. Dva osnovna hobo tipa koja spominje
od 3 milijuna dua nisam poznavala nikoga, nisam m a r i l a nizakoga, niti je itko za m e n e .. . J e d a n a t o m s drugih, t r i m i l i o n a a t o m a , dan za d a n o m , mjesec za mjesecem, g o d i n a za g o d i n o m (str. 80). * H o b o predstavlja poseban tip oveka koji je analiziran i u dru gim r a d o v i m a ikake sociologije (usp., na primjer, knjigu N. Andersona, The Hobo). T a k a v tip ovjeka m o e se najlake opisati kao o s o b a koja luta, koja se ne m o e smiriti, koja n e p r e k i d n o trai neto novo, dakle, tip s t a n o v n i k a koji bi se m o g a o nai na ljestvici i z m e u b o e m a i nor malnog ovjeka. P o j a m hoboa p o s t a o je g o t o v o s t a n d a r d a n i d a n a s se moe u sociolokim diskusijama ili r a d o v i m a u S A D uti kao r e g u l a r a n Pojam.
10 Urbana sociologija

144

145

Zorbaugh su squawoker i peddler (galamdija i ulini proda va).* Slijedee podruje kojem autor posveuje gotovo naj veu panju je podruje sluma. Slum je gotovo u potpunosti odvojen od ostalog dijela grada, odnosno, od grada uope. Radi se jednom specifinom, segregiranom podruju grada, jedne sedimenta stanovnitva. Taj sediment sadrava stanovnitvo koje je siromano, gdje se mogu susresti u velikom broju zaposlene samohrane majke sa svojom dje com, gdje vlada visoki natalitet, ali i visoki mortalitet, gdje posluju radnje s drugo razrednom robom, i gdje operiraju raznolike bande. Naravno, u ovakvom podruju mogu se nai i specifini profili stanovnika - kao to su kriminalci, radikali, boemi, migrantski radnici, migranti uope, neuspje ni i razni neprilagoeni tipovi. Ovo podruje je podruje gotovo potpune dezintegracije i dezorganizacije. Zbog pekuliranja s cijenama zemljita vlasnici ekaju da vrijednost zemljita poraste da bi svoje objekte u zaputenom stanju mogli unosnije prodati zainteresiranim kompanijama, to dovodi do opeg zaputanja objekata i kompletne infrastruk ture u podruju. U kuama bijednog kvaliteta, u kojima e sto nema niti elektrine energije, stanuju stanovnici nieg socijalnog statusa koji su u stanju prihvatiti takve uvjete i platiti nisku rentu. Meutim, smatra autor, slum je ipak podruje slobode i individualizma. Susjed susjeda niti zna, niti mu vjeruje. Osim spomenutih tipova stanovnika, u slumu se mogu ee susresti prostitutke, hoboi i sve osobe koje se nalaze izvan zakona. Jedan od karakteristinih hi storijskih primjera sluma je i geto, prije svega idovski geto, emu emo neto kasnije vie rei. Gotovo svi doseljenici u SAD prvo su se naseljavali u posebna geta, da bi se tek kasnije micali u druga podruja grada. U tom smislu i danas postoje pojedini dijelovi amerikih velikih gradova koji najbolje ilustriraju stanovnici to u njima preteno ive Mala Italija, Mala Poljska,
* T a k v i tipovi s t a n o v n i k a m o g u se i d a n - d a n a s vidjeti u m n o g i m velikim a m e r i k i m g r a d o v i m a , a u N e w Y o r k u se, na primjer, svako d n e v n o ulini p r o d a v a i takmie u prodaji r a z n o v r s n e drugo i treerazredne r o b e svih m o g u i h vrsta na 14, 23, 34 i 42. ulici.

Kineska etvrt (grad), Crnaki krug, itd. To ne znai da imigrant nuno trai slum ili da on eli stanovati u slumu. On u slumu nalazi uvjete ivota koje moe podnijeti. to vie, kako kolonija raste tako on u njoj nalazi svoj socijalni svijet. U koloniji on susree simpatije, razumijevanje, po ticaj . . . U koloniji on ima svoj status, igra svoju ulogu u grupi (str. 141). Iako ovakve karakteristike sluma (geta) govore u prilog eventualne pretpostavke tome da se u ovom sluaju s vie sigurnosti moe govoriti postojanju ljudske zajednice, autor upozorava da ovakav tip zajednice nije normalna zajednica u kojoj nisu razvijeni uvjeti za postojanje tzv. prirodne zajednice. Mnogi stanuju u slumu jer se nisu mogli prilagoditi ivotu u drugim oblastima, a mnogi su samo privremeni stanovnici koji koriste i ekaju prvu priliku da iz njega pobjegnu. Autor u ovoj studiji gotovo u potpunosti primjenjuje ekoloke postavke Parka i Burgessa, kao i Burgessovu ideju koncentrinom rastu grada.* Posebno specifian oblik izolirane zajednice u kojoj se, naroito u okviru prve generacije doseljenika, odravaju gotovo svi obiaji starog kraja predstavlja podruje Chica ga nazvano Mala Italija ili Mali Pakao (Little Italy or Little Hell). U ovom podruju u doba kada je autor vrio ovo istraivanje, ivjelo je oko 15.000 stanovnika prve i druge generacije. Osnovna karakteristika Malog Pakla je visok stupanj socijalne izolacije. Zbog svoje izolirane si tuacije . . . Mali Pakao je ostao do rata (I sv. rat) nedirnut amerikim obiajima, zapravo je ostao transplantirano sici lijansko selo u srcu uurbanog amerikog grada (str. 165). Meutim, takva situacija se nee dugo zadrati. Mlaa gene racija ne eli samo slijediti pravila ponaanja koja joj na meu stariji to se rukovode eljom nastavljanja obiaja
* Slijedei a u t o r o v prikaz m o e d o b r o p o k a z a t i k a k o se e k o l o k a a n a l i z a m o e primijeniti na a n a l i z u j e d n o g podruja. Pria c r n a k o j invaziji stara je pria kompeticiji s t a n d a r d a ivota. elei da ive u s t a n o v i m a koje su ak i Sicilijanci napustili, pristajui da p l a t e vie r e n t e od Sicilijanca i podnosei tu viu cijenu p r e n a t r p a v a n j e m s t a n o v a . C r n c i su p o l a k o ali sigurno izgurali Siciljance, koji su poeli da se k r e u sjever nije, p r e m a Sjevernoj Aveniji u slum (str. 147).
10

146

147

starog kraja. Evo kako autor objanjava proces postupne asimilacije (slian postupak objanjenja koristi i Wirth u svojoj analizi idovskog geta) : U posljednje 4 godine dolo je do velike promjene, kolonija se polako dezintegrira; stari se obiaji zaputaju. Kontakti s vanjskim svijetom, kroz rad i kolu, dali su djevojkama i momcima viziju slobode i novih mogunosti . . . Oni se nalaze izvan sitnih interesa i svaa starije grupe i odbijaju da ive na nain koji im odreuju njihovi roditelji (str. 170). U zakljunim poglavljima svoje studije predjelu Chicaga Near North Side i njegovim distinktivnim socio-ekolokim karakteristikama, autor posebnu panju posveuje analizi odnosa grada i zajednice s jedne strane, kao i po kuajima utvrivanja toaka oko kojih se moe organizirati tzv. socijalni ili zajedniki rad. Drugim rjeima, postoje li u okviru podruja neke institucije oko kojih bi se mogla formirati zajednica te koje bi mogle posluiti za provoenje odgovarajue socijalne politike? Autor utvruje da se meu socijalne punktove oko kojih se moe organizirati komu nalni ivot moe ubrojiti crkva, kola i obitelj. Nepostojanje zajednice onemoguava sprovoenje bilo kakve socijalne akcije, a bilo koja politika akcija bit e jedino represivna akcija. U poglavlju u kome razmatra odnos grada i zajednice i koje ima odgovarajue teorijske pretenzije, autor iznosi svoje vienje pojma zajednice i znaajno, po naem milje nju, doprinosi razjanjavanju sadraja tog pojma kojim su se bavili implicitnije ili eksplicitnije gotovo svi ikaki so ciolozi. Njegov stav se dade najbolje oitati iz slijedeeg stava-. Rije community koristi se razliito i nije jasno defi nirana. Ruralna podruja smatraju se zajednicama. Gradovi i sela nazivaju se zajednicama. Lokalna podruja u gradovi ma su ,zajednica'. ujemo ,zajednici Chicago', ,amerikoj zajednici' i .svjetskoj zajednici'. itamo ekonomskim, politikim zajednicama i kulturnim zajednicama. U svim ovim upotrebama, s izuzeem kulturne zajednice, zajednica se izgleda odnosi na neku vrstu interesne zajednice meu lanovima grupe i u vezi je s njihovom prostornom distribu cijom (str. 2 2 2 ) . Ali, upozorava dalje Zorbaugh, prostorna 148

definicija zajednice nije dovoljna da bi se neko podruje moglo nazvati zajednicom, odnosno, da bi ono moglo postati zajednicom samim tim to su institucije i ljudi rasporeeni po teritoriji ili zbog toga to dijele iste ili sline interese. Jo se manje, smatra autor, moe govoriti postojanju za jednice ukoliko je ona definirana samo politikim elementi ma. Jedno podruje postaje zajednica jedino kroz zajedniko iskustvo ljudi koji ive u njemu, to rezultira time da oni postaju kulturna grupa sa svojom tradicijom, sentimentima, tenjama, zajednikim uspomenama, odnosno ona se pre tvara u centar vjerovanja, osjeaja i akcije. Zajednica je, dakle, lokalno podruje u kome ljudi koriste isti jezik, pod vrgavaju se istim obiajima, osjeaju vie ili manje iste senti mente i djeluju pod istim impulsima (str. 2 2 2 2 2 3 ) . Autor vrlo dobro upozorava na neke karakteristike zajednica koje su u mehanicistikom razmatranju u kasnijim mnogim so ciolokim radovima bile zaputene. Element tradicije na koji autor upozorava, smatramo veoma znaajnim. Meu tim, element koji autor nije naglasio, a koji je, po naem miljenju, takoer znaajan, je element stupnja izloenosti zajednikim problemima u pojedinoj grupi zajednici. Naa istraivaka iskustva pokazuju da to je stupanj izloenosti pojedine zajednice koja okupira odreeno podruje vie iz raen, utoliko se nivo konsenzusa, koheracije akcije, stva ranja osjeaja mi, moe ee oekivati, a vrijedi, naravno, i obrnuta relacija. Ako se prihvati autorovo definiranje pojma zajednice, onda je jasno da razni programi rehabilitacije pojedinih zajednica, provoenja parcijalnih socijalnih akcija ili ukupne socijalne politike na pojedinom podruju, moraju biti ne uspjeni jer se ne mogu referirati na postojanje zajednikog osjeaja. Ljudska priroda, kako to kae Zorbaugh, opire se artificijelnoj organizaciji. Ovaj je autor svojim analizama koristio gotovo sve metode koje spadaju u podruje koje bismo danas nazvali kvalitativnom metodologijom. Prije svega, izvrio je analizu razliitih dokumenata, prouavao je statistike podatke, ana lizirao je pojedine sluajeve (case study), a od ostalih doku menata analizirao je pisma i druge pisane dokumente. Ko149

(participant

ristio je i socioloki interview, a, n a r a v n o , i p r o m a t r a n j e k a o osnovnu tehniku s e l e m e n t i m a uestvujueg p r o m a t r a n j a

observation).

Wirtha The Ghetto (Geto),

D r u g a znaajnija m o n o g r a f s k a studija k o j u e m o t a k o e r u o v o m radu neto detaljnije p r e z e n t i r a t i je studija Luisa

1928 godine.* Knjiga je n a s t a l a k a o r e z u l t a t r a d a na d o k t o r s k o j disertaciji, k a o i n e k e druge studije m o n o g r a f s k o g ka r a k t e r a u okviru i k a k e k o l e . Wirth, p o r i j e k l o m i d o v iz N j e m a k e , u svojoj je d o k t o r s k o j disertaciji dao p r i k a z ove specifine socio-prostorne h i s t o r i j s k e zajednice u E v r o p i i u Americi. N a j v e i dio studije p o s v e e n je upravo h i s t o r i j s k o m r a z m a t r a n j u n a s t a n k a institucije geta, a t e k u d r u g o m dijelu se r a z m a t r a nastan geta i n j e g o v e k a r a k t e r i s t i k e u dijelu Chicaga n a z v a n o m N e a r West Side. N a i n izrade studije poka zuje da je i Wirth p r i h v a t i o nain analize p r e d l o e n od s t r a n e Parka i Burgessa, prije svega e k o l o k e z a k o n i t o s t i k o j e vrijede za analizu ljudskih socio-prostornih z a j e d n i c a . Z a n i m l j i v o s t o v e analize j e d a j e o n a p r i m i j e n j e n a n a speci finu, izoliranu zajednicu k o j a po m n o g i m k a r a k t e r i s t i k a m a p o d s j e a na slum. Osnovni m o d e l k o j i m se Wirth slui m o e s e j e d n o s t a v n o prikazati n a slijedei n a i n : a n a l i z a n a s t a n k a s t r u k t u r e zajednice, utvrivanje e l e m e n a t a koji v o d e utvri v a n j u s t r u k t u r e zajednice, utvrivanje e l e m e n a t a o d r a v a n j a s t r u k t u r e zajednice, prije svega onih koji se zasnivaju na tra dicionalnim e l e m e n t i m a , i, k o n a n o , r a s p a d z a j e d n i c e , do k o g a dolazi zbog razliitih inovacija, u v o e n j a r a z l i i t i h pro m j e n a i negiranja t r a d i c i o n a l n i h o s n o v a o d r a v a n j a z a j e d n i c e . O v a k a v m o d e l slian je, g o t o v o identian, m o d e l u k o j i j e pri m i j e n i o Zorbaugh u s v o j o j analizi j e d n e od s o c i o - p r o s t o r n i h

k o j a je prvi p u t o b j a v l j e n a

idovi. Autor istie da se veliki gradovi m o g u prouavati k a o mozaici segregiranih skupina ljudi i z a j e d n i c a koji ele sa uvati svoje individualne k a r a k t e r i s t i k e u o k v i r i m a geta. G e t o u t o m smislu nije pejorativan, ili a k pogrdan izraz koji prije svega referira na slum i sve njegove dananje k a r a k t e r i stike, nego prije svega p o j a m koji se n a j b o l j e m o e objasniti kao specifian sluaj tzv. prirodnog p o d r u j a u smislu doktri ne i k a k e kole urbane sociologije. A u t o r t a k o e r istie da je z a p o e o svoje istraivanje p r i m a r n o geografskog pod ruja, a ubrzo je o t k r i o da istrauje prirodnu instituciju histo rije geta i psihologije ljudi. Sa sociolokog s t a n o v i t a geto je interesantan, prije svega, j e r predstavlja produen sluaj socijalne izolacije. Geto, dakle, m o e biti p r o m a t r a n k a o oblik a k o m o d a c i j e razliitih populacionih grupa k r o z koji je efektivno j e d n a grupa subordinirala drugu (str. 4 ) . Povi j e s t geta je povijest j e d n e specifine institucije, pa k a o i u svakoj drugoj zajednici i u ovoj dolazi do postupne specijali zacije i funkcionalizacije ponaanja k o j a proistjee, prije svega, iz podjele rada. R a z v o j zajednice dovodi do r a z v o j a niza socijalnih p r o c e s a koji vezuju ivot zajednice za p r o s t o r i o b i a j e koji se u zajednici razvijaju. G e t o j e n a s t a o k a o institucija k o j a j e o m o g u a v a l a d a j e d n a socijalna grupa stanovnitva nastavlja r e l a t i v n o nesme tano provoditi tradicionalni oblik p o n a a n j a u p r o m i j e n j e n i m uvjetima. V e i n a pokuaja izlaska iz idovskog geta za vravaju, u n a j v e e m b r o j u sluajeva, p o j a v o m d o b r o pozna tog tipa marginalnog ovjeka izgubljenog izmeu dvaju kultura od k o j o j niti j e d n o j ne pripadaju u potpunosti. Prvi Zidovi koji su se doselili o k o 1810. godine u Chicago, bili su trgovci, krojai, proizvoai duhana , dakle, prije svega sitni trgovci koji su preteno stanovali iznad svojih radnji. i d o v s k a k o l o n i j a j e postupno rasla, izgraena j e p o s t u p n o idovska crkva sinagoga, idovska groblja, kole i n e k e druge specifine idovske institucije. O k o 1880. godine u Chicagu je od u k u p n o 500.000 sta n o v n i k a bilo 10.000 Zidova, a 1900. godine od 1,600.000 s t a n o v n i k a ukupno je bilo cea 75.000 idova, od e g a su najvei broj inili idovi iz Rusije (50.000), N j e m a k e

jer, analize Little Italy.

j e d i n i c a svoje studije Lower East Side u Chicagu, na prim

Wirth u p o z o r a v a da je u novije v r i j e m e (dakle, 1928. g.) geto p o s t a o p o j a m koji prije svega govori p r o s t o r u izola cije u pojedinim dijelovima g r a d o v a u k o j e m i v e r a z l i i t e socijalne grupe, a ne s a m o idovi, i a k o se u h i s t o r i j s k o m smislu m o e govoriti samo p r o s t o r u koji su o b i t a v a l i sami
* U s p . u Wirth, L., 1956.

150

151

(20.000), a ostalih je bilo 5.000.* P r i m j e r i k a k e idovske zajednice nije tipian, s m a t r a Wirth, takvi se p r i m j e r i mog L l p r a k t i k i nai u s v a k o m v e e m a m e r i k o m n a s e l j u . Nain n a s t a n k a te zajednice t a k o e r nije tipian s a m o za Chicago, nego i za druge zajednice i za druge g r a d o v e . U prvoj fazi n a s t a n k a idovske zajednice u C h i c a g u teko se m o e utvrditi i p r e p o z n a t i da dolazi do f o r m i r a n j a spe cifine zajednice. M e u t i m , k a k o r a s t e b r o j Z i d o v a koji se nastanjuju u getu, t a k o se p o j a a v a i stupanj a u t o n o m i j e . S l i n o k a o to s e r e l a t i v n o n e p r i m j e t n o p o e l a pojavljivati, t a k o isto i d o v s k a zajednica postupno i n e s t a j e dodava n j e m novih e l e m e n a t a , m i j e n j a n j e m t r a d i c i o n a l n i h obiaja, ispoljavanjem drugaijih aspiracija druge (mlae) generacije doseljenika. O v a k a v p r i k a z n a s t a n k a i r a s p a d a n j a pojedine zajednice u gradu k o h e r e n t a n je primjeni e k o l o k i h zakoni tosti p o s t u p n o j invaziji, adaptaciji i asimilaciji k o j a je pre z e n t i r a n a u r a n i j i m p o g l a v l j i m a ovog rada. Wirth s m a t r a da g e t o k a o posebna, i z o l i r a n a zajednica n e m a svoja k a r a k t e r i s t i k a fizika obiljeja, to j e s t a v koji a u t o r a d o s t a pribliava s t a v o v i m a Zorbaugha i Parka koji t a k o e r istiu da se zajednica, prije svega, m o r a definirati k a o specifina kultura zajednica. K a r a k t e r i s t i k e g e t a naj bolje se m o g u uoiti p r e k o analize njegovih k u l t u r n i h spe cifinosti, k o j e e s t o n e m a j u n i k a k v u e k o l o k u k o m p o n e n t u . Z a j e d n i c a g e t a o d r a v a l a se, prije svega, p o t o v a n j e m obia j a , religioznih odreda, b r i g o m obitelji k a o o s n o v n o j eliji i pravilnim o d g o j e m m l a d i h n a r a t a j a u t r a d i c i o n a l n o m duhu, to se o s t v a r i v a l o p r e k o specifinih i n s t i t u c i j a u getu p r e k o sinagoge, idovske kole, susjedske p o m o i , kaza lita, p o m o i starijih o s o b a i drugih k u l t u r n i h institucija. I danas se, na primjer, u p o j e d i n i m d i j e l o v i m a N e w Y o r k a naseljenim Z i d o v i m a k a o osnovnim s t a n o v n i c i m a , mogu vidjeti e l e m e n t i o d r a v a n j a tradicije t r a d i c i o n a l n i nain
* J e d a n od interesa za p r o u a v a n j e Chicaga kao socioloke labora torije, p o t a k n u t je m n o g i m socijalnim p r o b l e m i m a koji su se pojavljivali u toku prvih desetljea ovog stoljea. Zato su se pojavljivali, te zato se ideja sociolokoj laboratoriji m o e prihvatiti, vidljivo je i iz p o d a t a k a rastu grada u r a z m a k u od 20 godina grad je n a r a s t a o vie od 3 puta (prije svega p r o c e s o m doseljavanja i to vanjskom imigracijom).

o b l a e n j a i podrezivanje k o s e nije t i p i a n s a m o za stariju generaciju, nego se j e d n a k o r i g o r o z n o primjenjuje i u sluaju mlade generacije, pa i u sluaju m l a d e djece p r e d k o l s k e i rane k o l s k e dobi. Sasvim m a l a djeca o b u e n a u crna odijela sa e i r i m a i p r a m e n o v i m a k o s e k o j i vise ispred uiju iza zivaju panju i uenje svakog p o s j e t i o c a suvremenog g e t a u New Yorku. A t r a k c i j a g e t a g o t o v o j e neizbjena, s m a t r a autor, z a sve Zidove k o j i su se doseljavali u veliki grad. Upravo k a o to se Cigani smjetaju na rubu grada, t a k o se i migranti Zidovi smjetaju u blizini njihovog sredita, p o r e d rijeke ili eljez n i k e pruge (str. 202). Opisujui p r o c e s dezintegracije geta, Wirth o s n o v n e razloge r a s p a d a geta, k a o i Zorbaugh, nalazi, prije svega, u k o n t a k t i m a s vanjskim svijetom. K o n t a k t i n o s e osnovnu krivicu z a otkrivanje geta, k a o n e e g a to ima p e j o r a t i v n o z n a e n j e . Ljudi su otkrili p o s t o j a n j e g e t a u k o n t a k t i m a s v a n j s k i m svijetom. T a j je p r o c e s p o l a k o z a p o e o da bi se, na primjer, i z m e u 1914 i 1920 godine b r o j Z i d o v a u getu s m a n j i o a k za 50 % (str. 237). O t k r i v a n j e geta dovelo je do f o r m i r a n j a spoznaje t o m e da s t a n o v n i c i ive u slum podruju, te su mnogi, elei po boljati svoj socijalni status, p o e l i n a p u t a t i geto k a o m j e s t o o b i t a v a n j a . Objanjavajui p r o c e s r a s p a d a n j a g e t a Wirth se, k a o i Zorbaugh i neki drugi a u t o r i m o n o g r a f s k i h analiza, o k r e e Burgessovom modelu k o n c e n t r i n o g rasta g r a d a i k o n z e k v e n t n o j primjeni e k o l o k i h z a k o n i t o s t i . U k o n a n o j evaluaciji analize g e t a k a o sociolokog feno m e n a Wirth, k a o d o b a r uenik P a r k a i Burgessa, u s t a n o v l j a v a da u i d o v s k o j zajednici djeluju o d n o s i a k o m o d a c i j e te da, k a o i s v a k o j drugoj zajednici, i ovdje djeluju zakoni k o m p e ticije. P r i h v a a j u i a k i Parkovo o d r e e n j e grada k a o p o s e b n o m stanju svijesti, Wirth istie da je izolacija Z i d o v a slina tipu izolacije o s o b e k o j a se o s j e a u s a m l j e n a i a k o se nalazi usred gomile (str. 287). O v a m o n o g r a f s k a studija vrijedan j e primjer a n a l i z e j e d n e specifine institucije u n j e n o j povijesnoj dimenziji i n j e n o m a k t u a l n o m p o j a v n o m o b l i k u u Chicagu t r i d e s e t i h godina ovog stoljea. Autor je u p o t p u n o s t i prihvatio t e o r i j ski i k o n c e p c i j s k i o k v i r koji se do t a d a f o r m i r a o u o k v i r u

152

153

ikake kole. Wirth nije realizirao nikakvo posebno empi rijsko istraivanje, nego je cijelu svoju analizu zasnovao na analizi tzv. sekundarnih podataka, to njegovu metodo logiju ne stavlja na prvo mjestu meu reprezentativnom metodologijama ikake kole onog vremena. itajui njegov rad, i komparirajui ga s njegovim kasnijim radovima, oi gledno je da bi analiza geta, kao specifine socijalne insti tucije, bila daleko uspjenija da se autor mogao vie oslo boditi stega ekoloke analize. Interesantnost Wirthovog izlaganja u kasnijim njegovim radovima raste, po naem miljenju, s intenzitetom relativiziranja prihvaanja nunosti ekoloke eksplikacije.* Slijedea monografska studija koja moe dobro reprezen tirati duh ikake kole prvih decenija ovog stoljea je i stu dija F. M. Thrashera The Gang. The Study of 1313 Gangs in Chicago (Banda. Studija 1313 bandi u Chicagu),** koja je prvi puta objavljena 1927. godine. Studija je nastala kao rezultat autorovog sedmogodinjeg prouavanja bandi u Chicagu. I. Thrasher je, kao i drugi autori monografskih studija, preuzeo metodologiju i konceptualni okvir ikake kole, posebno ekoloke procese koje je primijenio u svojim analizama. Njegova metodologija je takoer interesantna koristio se statistikom graom, podacima sa suda, sam je prikupljao podatke pojedinim lanovima bandi, naroito tzv. life histories, odnosno, ivotne povijesti pojedinih pred stavnika bandi, a koristio se, naravno, i metodom uestvujueg promatranja. Autor se odmah na poetku svoje studije susree s prob lemom definiranja pojma bande, to rjeava na taj nain da bandu definira preko njenih karakteristika grupnog po naanja. Banda je, prije svega, smatra autor, grupa koja je nastala spontano i koja se integrirala kroz konflikt s okoli com. U bandi kao ljudskoj grupi prevladavaju primarni odnosi (face to face), banda se u prostoru kree kao jedin stveno tijelo, konflikt je gotovo jedini socijalni odnos, a
* Razumljivo je, m e u t i m , prije svega, u situaciji da slijedi cepte svojih uitelja Parka ** U s p . u Thrasher, F. M., 154 da je i Wirth, k a o i drugi d i p l o m a n t i , bio odgovarajue m e t o d o l o k e i teorijske kon i Burgessa, prije svega. 1963.

banda se ponaa kao grupa koja ne operira spontano, nego planira svoje ponaanje u budunosti. Rezultat takvih kara kteristika kolektivnog ponaanja je specifino prihvaanje pojma socijalnog svijeta, okolice, specifino shvaanje tra dicije, nereflektiran odnos prema unutarnjoj strukturi, prema solidarnosti, moralu i grupnoj samosvijesti. Bande su, ta koer, dosta vrsto vezane i za pojedine teritorije dapae, gotovo svaki ozbiljniji sukob u bandama mlaeg uzrasta poinje pokuajima osvajanje tueg prostora (najee ulice ili kvarta). Osim problema definiranja pojma bande i navoenja mnogih njihovih oznaka, autor pokuava dati odgovor i na pitanje zato dolazi do pojave bandi koje se, kako Thrasher upozorava, sastoje uglavnom od djeaka adolescentnog ili teenagerskog uzrasta? Bande predstavljaju spontani napor djeaka da stvore drutvo za sebe . . . (str. 32). U bandi se, kako tvrdi autor, skupljaju djeaci puni energije koja je neorijentirana, nedisciplinirana i nekontro lirana nikakvim drutveno poeljnim obrascem, te joj to daje mogunost ekspresije na najslobodniji, najspontaniji nain. Time se stimuliraju prirodni procesi kroz proces kumulativne stimulacije (str. 83). Kada govori procesu nastanka bandi, autor napominje da se one razvijaju obino u onim socio-prostornim situaci jama u kojima je djelovanje zajednice slabo i u kojima su izraene pojave dezorganizacije. Jedno od podruja grada u kojima se bande najee raaju su, naravno, slumovi gdje je veliki broj djece naguran u ogranieni prostor. Thrasher napominje da su uvjeti koji doprinose nastanku bandi prenatrpana, prenaseljena okolica, puna razliitih mogunosti za konflikt.* Osim ovih ekolokih uzroka, bande se razvijaju i zbog ranije navedenih karakteristika ponaanja djeaka odreene kronoloke dobi, a posebno izraene elje za ekspresijom svog ponaanja i za stjecanjem
* Diskusija koja se u dananje vrijeme vodi utjecaju gustoe na seljenosti na pojave asocijalnog ponaanja, p r e t h o d e n a je o v i m s t a v o m Thrashera, a koji i danas nalazi m n o g e sljedbenike. Usp., na primjer, studiju O. Newmana, Defensible Space koja daje d o b r e empirijske ele m e n t e za daljnju diskusiju vezi gustoe naseljenosti i ljudskog p o n a a n j a . 155

novog iskustva. Posljednji element koji istie autor, vodi direktno do Thomasove ideje postojanju elja kao motivacionih struktura ponaanja ljudi. Thrasher usvaja i uenje grupnoj dinamici i stvaranju osjeaja mi kao jednom od osnovnih motivacionih elemenata zasnivanja bandi. U nastavku svoje studije autor mnogo panje posveuje analizi pojedinih tipova bandi i analizi motivacione struk ture pojedinih bandi, u to mi ovdje sada ne moemo ulaziti. Interesantno je kako tumai neke elemente ponaanja bandi i kako objanjava osnovnu strukturiranost bandi. U objanja vanju osnovnog motivacionog ciklusa ponaanja lanova bande. Thrasher uvodi pojam situacionog kompleksa (str. 106). Situacioni kompleks se dijelom formira kroz akomo daciju bande odgovarajuim ivotnim uvjetima. Zbog toga se moe rei da se grupe razliito ponaaju u ovisnosti nji hovim interesima, ali i prema socijalnim obrascima sredine u kojoj djeluju. Thrasher, ostajui u dobroj ekolokoj tra diciji, ne zaboravlja napomenuti da se pojedine bande profi liraju i prema tipu ulica, zgrada, aleja, odnosno, prema opoj topografiji njihove okolice. Svi nabrojani elementi dijelovi su situacionih kompleksa. Thrasher nailazi na veliki problem u pokuaju objanje nja injenice da u bandama, gotovo uvijek, u veini sudjeluju djeca imigranata. Bande su u Chicagu fenomen imigrantske populacije najsiromanijeg tipa. Tako, na primjer, od ukupno 880 bandi u Chicagu s poetka ovoga stoljea, 45 bandi se u potpunosti sastoje od amerikih djeaka, 63 su crnake, 25 su mjeane. Prema nacionalnostima, bande su u 351 slu aju mijeane nacionalnosti, bande koje sainjavaju poljski djeaci nalaze se u 148 sluajeva, a talijanske u 99 slujajeva (str. 130). Tamo gdje je dominantna samo jedna nacionalnost u okviru jednog podruja mogue je, smatra autor, oeki vati postojanje bande koja se sastoji preteno od jedne nacionalnosti, pa se u tom sluaju solidarnost iskazuje i kao nacionalna i kao teritorijalna, a antagonizmi starog svijeta nastavljaju se i u novom svijetu (str. 133). Iako podaci go vore u prilog teze da se bande uglavnom sastoje od djeaka imigrantskog siromanog porijekla, autor upozorava da bi 156

se mogao stei pogrean utisak da su samo imigranti odgo vorni za kriminal u gradu. To bi, po njegovom miljenju, bilo u potpunosti pogreno. Ameriki djeaci su takoer ukljueni u bande, ali se njihov identitet gubi zbog znatno veeg broja djece stranog porijekla. Djeaci srednje klase Amerike ne formiraju bande, zato to su njihovi ivoti organizirani i stabilizirani amerikom tradicijom, obiajima, institucijama, u to imigrantska djeca nemaju pristupa. Banda je samo jedan od simptoma dezorganizacije koja se javlja kada se prekidaju imigrantski tradicionalni socijalni sistemi bez adekvatne asimilacije novih. Ovom eksplikacijom Thrasher nudi uvaavanje klasinog modela kidanja tra dicionalnih veza i nedovoljne utemeljenosti novih. Njegov model koji nudi slian je i modelu koji je koristio i Wirth, i Zorbaugh, a koji su inaugurirali prije svih Thomas i Znaniecki u svojoj studiji poljskom seljaku u Evropi i Americi. Kao to je, na primjer, Wirth utvrdio da geto predstavlja primjer izolacije jedne zajednice, tako i Thrasher potvruje tu hipotezu tvrdei da su i bande primjeri izoliranih socijal nih skupina u amerikom drutvu tridesetih godina ovog stoljea. U svojoj analizi autor je detaljno pruio razliite podatke raznim elementima ponaanja u bandama, kao to je, na primjer, problem grupne kontrole, strukturalni aspekti bandi, uloga pojedinih linosti u bandi, problem leadershipa (rukovodstva) u bandama, a u posljednjem dijelu svog rada autor veliku panju posveuje analizi elemenata koji bi mogli doprinijeti prevenciji kriminaliteta i omladinske de linkvencije. Ova studija predstavlja jedan od klasinih primjera studija u kojima je primijenjena kvalitativna metodologija i koja je zadrala autora na prouavanju jednog kompleks nog fenomena punih sedam godina, uivljavajui se i sam u situacije koje je prouavao i analizirajui probleme u njihovom svakodnevnom pojavljivanju i prirodnoj okolici. Zbog toga je ova studija, kao i neke druge studije iz kate gorije sociolokih monografija ikake orijentacije, primjer ivih akciono orijentiranih i neposrednih studija koje vrlo dobro pokazuju i dokumentiraju duh ikake sociologije. 157

J e d n a o d n a j i n t e r e s a n t n i j i h studija, k o j a j e posebno specifina po metodologiji izrade, je studija E. Sutherland^, lopov, od profesionalnog lopova)*, k o j a je prvi p u t a objavljenal937 godine. Autor o v e studije, Sutherland, b i o je kriminolog i p r o f e s o r sociologije na I n d i a n a U n i v e r s i t y . Specifi n o s t ove studije je u s l i j e d e e m : a u t o r je z a p r a v o izvrio j e d n u r e i n t e r p r e t a c i j u i o b r a d u p o d a t a k a , i n j e n i c a i tvrdnji k o j e j e d o b i o o d jednog profesionalnog lopova. O v a studija, k a k o n a g l a a v a autor, p o k u a v a dati detaljniji opis p r o b l e m a , o d n o s n o , eli pruiti k o m p l e t n i j i uvid u f e n o m e n profesio nalnih lopova u a m e r i k o m drutvu e t r d e s e t i h godina i t i m e , e v e n t u a l n o , d o p r i n i j e t i rjeavanju tog p r o b l e m a . Ovu studiju b i s m o ubrojali u j e d n u od ozbiljnijih studija i k a k e m o n o g r a f s k e serije j e r autor, i a k o j e u p o t r i j e b i o g o t o v o b i z a r n u metodologiju, nije i s t o v r e m e n o z a b o r a v i o da svoje tvrdnje f o r m u l i r a u o b l i k u m a n j e ili vie j a s n i h h i p o t e z a ili varijabli istraivanja, i a k o n i k a k v o p o s e b n o e m p i r i j s k o istraivanje nije izvrio istraujui p r o b l e m p r o f e s i o n a l n e k r a e . Cijeli s e rad z a s n i v a n a analizi d o k u m e n a t a , n a linim i s k a z i m a , na pismima, o p i s i m a iz k a t e g o r i j e life history (ivotna historija), itsl. Opsi profesije krae, to je standardan t e r m i n koji Sutherland koristi, o s n i v a se na opirna to ih je pruila o s o b a k o j a s e k r a o m b a v i l a punih dvadeset g o d i n a . Pro fesionalni lopov, iji je i d e n t i t e t o s t a o , n a r a v n o , prikriven, bio je a n g a i r a n u o k v i r u tjednih sesija s a u t o r i m a studije i b i o je p l a e n iz s r e d s t a v a istraivakog o d j e l a ikakog u n i v e r z i t e t a . Cijeli m a t e r i j a l k o j i j e prikupljen p r i l i k o m tih razgovora, k a o i sav drugi m a t e r i j a l koji je Sutherland a k u m u l i r a o , bio je k a s n i j e d a t na verifikaciju drugim pro fesionalnim lopovima, k a o i drugim s t r u n j a c i m a profe s i o n a l c i m a iz podruja k r i m i n a l i t e t a : k r i m i n o l o z i m a , poli cijskim strunjacima, p r e d s t a v n i c i m a suda i d r u g i m eksper tima. T a k o j e m a t e r i j a l studije bio podvrgnut r i g o r o z n o j kontroli, te je time i nivo o b j e k t i v n o s t i bio p o d i g n u t na vii stupanj.
* U s p o r e d i u Sutherland, . ., 1965.

The Professional Thief by a Professional Thief (Profesionalni

Sutherland vri strogu distinkciju i z m e u tzv. profesio nalnih i a m a t e r s k i h lopova. Profesionalni lopovi pripadaju p o s e b n o j profesiji koja, pak, i m a s v o j a pravila i kriterije ponaanja, k a o i s v a k a druga profesija. A u t o r pristupa pro uavanju p r o f e s i o n a l n e k r a e p r o m a t r a j u i tu profesiju k a o drutvenu grupu u k o j o j vladaju svi poznati zakoni i pravila grupnog p o n a a n j a . P r e m a t o m e , o v a s e studija n e bavi a m a t e r s k o m k r a o m j e r t o o s t a j e izvan podruja profesionalne k r a e . S m a t r a j u i da je n a j o p o r t u n i j e anali zirati p r o b l e m p r o f e s i o n a l n e k r a e k r o z t e r m i n e grupnog ponaanja, a u t o r navodi dvije o s n o v n e h i p o t e z e k o j e pred stavljaju o k o s n i c u cijele studije. U p r v o j hipotezi a u t o r k o n s t a t i r a da profesionalni lopovi ine grupu k o j a nije pato loka grupa, a druga h i p o t e z a k o n s t a t i r a da nitko nije pro fesionalni l o p o v a k o nije k a o t a k a v p r i z n a t o d drugih l a n o v a profesije. Iz ovih h i p o t e k a p r o i s t j e e i osnovni k o n c e p t rada profesionalni lopovi, gledajui iznutra, ne m o g u se s m a t r a t i p a t o l o k o m grupom, te se, dakle, studija i m a sprovesti k a o da se p r o u a v a bilo k o j a druga normalna p r o f e s i o n a l n a grupa. K o j e su o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e profesije k r a e ? Pro fesionalni l o p o v j e o n a j t k o p r o f e s i o n a l n o krade, t k o s e time p r o f e s i o n a l n o bavi. S v a k i a k t njegovog profesionalnog ivota paljivo j e isplaniran, te, p r e m a t o m e , k r a a nije sluajni proizvod stjecaja okolnosti, nego n a m j e r n i isplanirani a k t koji vodi ostvarivanju d o b i t k a od kojeg se profesionalni lo p o v izdrava. Profesionalnog lopova, pak, t r e b a r a z l i k o v a t i od profe sionalnog k r i m i n a l c a . O v o m distinkcijom a u t o r eli izvriti distinkciju izmeu kriminalnog p o n a a n j a i profesionalne k r a e . Profesionalni l o p o v je m i g r a t o r a n on najee ne o p e r i r a s a m o na podruju jednog grada, nego, u sluaju S A D , na cijelom p o d r u j u A m e r i k e . U grupi profesionalnih l o p o v a vlada p o s e b n a etika, jezik, argon, p o s e b n i odnosi, to sve predstavlja deskriptivne o z n a k e profesije koju a u t o r p r o u a v a . G r u p a v o d i r a u n a i t o m e da se realiziran plijen dijeli na t o n o o d r e e n e i unaprijed fiksirane dijelove meu svim l a n o v i m a grupe, t a k o da su unaprijed izbjegnute bilo k a k v e n e p r e c i z n o s t i to se t i e diobe plijena.

158

159

U nastavku rada autor opisuje mnoge oblike krae, a mi emo spomenuti samo neke znaajnije ire okolnosti koje su relevantne za ovu studiju. Odnos koji postoji, na primjer, izmeu profesionalnog lopova i zakona, konstituira se iz perspektive profesionalnog lopova u tom smislu da lopov ne vjeruje da zakonske institucije proizvode pravdu, nego da proganjaju lopove. Dapae, za profesionalnog lopova teko je i definirati to znai pojam pravde. Ova ilustracija samo je jedna od ilustracija formiranja percepcije pojedinih ljudskih grupa i drutava. Interesantno je da Sutherland navodi da je odnos izmeu drutva i lopova uglavnom kooperativan da bi lopov mogao profesionalno djelovati i normalno ivjeti, u njegovom je interesu i da drutvo pro sperira jer je to istovremeno i uvjet njegove egzistencije. Prouavajui grupu profesionalnih lopova kao svaku dru gu normalnu ljudsku grupu, Sutherland navodi da se i u toj ljudskoj grupi mogu nai zakoni i pravila kao i u svakoj drugoj grupi. U svakoj grupi razaznaju se razliiti statusi pojedinih lanova, dolazi do procesa specijalizacije za po sebne vrste aktivnosti krae. U svakoj grupi postoji i rela tivni konsenzus koji omoguava zajedniko djelovanje, a svaka grupa predstavlja istovremeno i funkcionalno udrue nje koje osigurava efikasno djelovanje. Ova studija je jedna od karakteristinih studija za ikaku sociologiju jer je dala uvid u problem iz podruja polu svijeta velikog grada, prouavajui problem sa stanovita grupne dinamike. Autor je svjestan injenice da tek razumije vajui mehanizme drutvene dinamike svake od socijalnih grupa, pa i grupe profesionalnih lopova, moemo doi blie konstruiranju mehanizama prevencije neeljenih drutvenih pojava. Ova je studija u izvjesnom smislu najbolji reprezentant ikake kole s obzirom na bizarnost teme i izbor metodologije, kao to je, pak, najmanje tipina studija iz podruja klasine urbane sociologije. Zakljuujui prezentaciju karaktera ikake kole preko izabranih monografskih studija koje, po naem miljenju, reprezentiraju tu kolu i karakteristinu metodoloku i te matsku orijentaciju, nadamo se da smo pruili zadovolja vajuu sliku profilu studija i karakteristinoj orijentaciji 160

ikake kole. Te se karakteristike dadu sumirati u slijedee elemente: izbor nespecifinih tema istraivanja, izbor nespe cifinih metodolokih postupaka istraivanja, dugotrajnost provoenja istraivakih poduhvata, nepragmatina orijen tacija studija, odnosno, elja da se studiranjem problem jo vie i dublje upozna, to e tek onda pruiti elemente za njegovo eventualno rjeavanje. Zbog ovakvih karakteristika, ikaku kolu dvadesetih i tridesetih godina ovoga stoljea moemo smatrati specifinom kako po izboru tema, tako jo i vie po striktnom koritenju metodologije koja e kasnije biti nazvana kvalitativnom metodologijom. ikaka kola prezentirana, prije svega, u monografskim studijama predstavlja ranog predstavnika kvalitativne metodologije. nekim karakteristinim pitanjima kvalitativne metodolo gije bit e rijei u slijedeem poglavlju.

11

Urbana sociologija

161

VIII

nekim metodolokim aspektima ikake socioloke kole

ikaka kola dvadesetih i tridesetih godina ovog sto ljea je u sociologiji poznata podjednako po svojoj urbanoj kao i metodolokoj orijentaciji. Metodoloku specifinost ove socioloke orijentacije pokuali smo dokumentirati u toku cijelog ovog rada, a u ovom emo poglavlju sistemati zirati neke od epistemolokih i metodolokih elemenata koji su karakteristini kako za ikaku kolu iz navedenog perioda, tako i za neka novija razmiljanja problematici tzv. kvalitativne metodologije iz ezdesetih i sedamdesetih godina ovog stoljea. Potrebno je, meutim, imati na umu da se iz dananje perspektive socioloke metodologije nekoj striktnoj meto dologiji u okviru ikake kole teko moglo i govoriti. Otkri vanje metode interviewa., davanje znanstvene ozbiljnosti metodama promatranja i suuestvujeeg promatranja, bili su tek prvi koraci u formiranju ukupne socioloke metodo logije i sociolokih metoda. Osim pragmatinih rasprava pravilnom izboru metoda koje su karakteristinije za dana nja razmatranja pitanjima socioloke metodologije, a koja su bila manje prisutna u doba rane ikake sociologije, pitanja osnovne epistemoloke orijentacije bila su takoer povremeno postavljena, to je naroito vidljivo u, na primjer, posebnom metodolokom dodatku studije Thomasa i Znanieckog Poljski seljak u Evropi i Americi. Socijalni problemi to su se uoavali u velikom gradu prouavali su se, prije svega, kao monografske analize i svaki je posebni sluaj bio prouavan kao aproksimacija ili devija cija od tipinog. To je ne samo omoguilo detaljno upozna vanje pojedinih situacija, nego je dovelo i do mogunosti formiranja razliitih komparativnih studija. Implicitna i
162

vana pretpostavka u ranoj amerikoj sociologiji, kojoj smo, takoer, u vie navrata govorili u ovom radu, je da je, iako je nastala na tradiciji njemake filozofske i socioloke kole s kraja prolog i poetka ovog stoljea, amerika socio logija dvadesetih godina ovog stoljea nije preuzela totalizirajui pogled na svijet i prestala je promatrati pojave u njihovom totalitetu. Svijet je jednostavno bio uzet kao d a t . . . Integracija svijeta ostavljena je businessman-ima i politiarima. Sociolog je elio rutinizirati funkcioniranje dobrog drutva kod kue koncentrirajui se na industrijske probleme, obitelj, ponaanje grupa u njihovom prirodnom okruenju (Bensmann, J. et al. eds., 1 9 8 2 , str. 1 9 3 ) . Gerth, osim ovoga, navodi i da je takva implicitna pretpostavka prouavanja posebnih drutvenih problema, a bez njihove povezanosti s totalitetom, dovela, takoer, do specijaliza cije sociologa, pa se kasnije vie ne moe govoriti socio logu uope, nego specijalisti u sociologiji obitelji, javnom mnijenju, kriminologiji, malim grupama, metodologiji i metodama, rasnim odnosima, itd. ad infinitum (Ibid., str.
199).

Rutinizirajui nain prouavanja drutva, kako to Gerth navodi, doveo je do toga da su se svi iri uzroci pojava ostavljali po strani, a nasuprot tome sve je vie jaala tendencija specijalizacije prouavanja pojedinih, izdvojenih, posebnih drutvenih problema, ije se precizno prouavanje postupno gubilo u svojoj nepovezanosti s uzronim lancem pojava koje su dovele do njegovog javljanja. Jedna od ideja, koja je rukovodila ovakav razvoj sociolokih analiza, bila je i elja da se osigura to preciznija predikcija razvoja pojedi nih pojava to se bolje jedna pojava upozna, to se s vie sigurnosti moe govoriti mogunosti predikcije njenog razvoja. Nepotrebno je posebno napominjati da se, naroito u sociologiji, koncentracija na izdvojene probleme i procese najmanje moe povezati s uspjenom predikcijom tih istih pojava. Dobru ilustraciju epistemolokog i metodolokog okvira cijele rane ikake kole mogue je nai u metodolokoj biljeci (Methodological Note) studije Thomasa i Znanieckog The Polish Peasant in Europe and America (Poljski seljak
11

163

u Evropi i Americi).* Ostavivi po strani autorstvo ovog metodolokog dodatka,** ukazat emo na bitne elemente koje su ova dva autora naglasili. Osnovni okvir kroz koji se raspravlja epistemoloka i metodoloka problematika je proces socijalne evolucije i proces racionalizacije ljudskog drutva. Autori smatraju da se u procesu socijalne evolucije svjesna i racionalna tehnika sve vie ukljuuju u ivot, a isto vremeno jaa i sve vie kontrola nad prirodom, odnosno, nad socijalnim svijetom. Osim ovih procesa, raste i objektiv na tenja za spoznajom svijeta. Proces socijalne evolucije dobiva sve vie na brzini, smatraju autori, u surevmenom drutvu (ne treba zaboraviti da je ovaj esej pisan 1919. go dine!) i stabilitet postojeeg socijalnog okvira nalazi se u stalnoj izmjeni. Istodobno, razvijaju se i nove tehnike koje e omoguiti detaljniju elaboraciju ljudskog drutva. Osnovni socioloki okvir, osim procesa socijalne evolucije i raciona lizacije, dopunjen je i prihvaanjem karakteristinog antro polokog okvira prouavanju ljudske zajednice u relacija ma dinamikog ekvilibrijuma. Kada se jednom ekvilibrij poremeti, potrebno je otkriti procese koji e dovesti po novno do uspostavljanja novog dinaminog ekvilibrijuma. Ne treba posebno napominjati da se brzina socijalne evo lucije i proces racionalizacije smatraju silama koje donose bitne promjene ravnotee dinamikog ekvilibrijuma. Autori u nastavku svoje rasprave raspravljaju nekim karakteristinim lanostima tipinim za samorazumijevajuu ili, kako je esto nazivaju, praktinu sociologiju. Prva ideja koja ne odgovara istini je socijalna se realnost spoznaje jer se u njoj ivi, te se problemi mogu shvatiti na osnovu vlastitog empirijskog iskustva. Uzimajui primjer prilagodbe individue okolici, autori pokazuju da se ono to se esto smatra perfektnom prilagodbom moe shvatiti na nekoliko naina, odnosno, da moe nastati kao rezultat ne koliko sasvim razliitih procesa. Individua moe biti odlino prilagoena svojoj okolici zbog izrazito snane socijalne
* U s p . u Bierstedt, R., ed., 1969 str. 5 3 1 2 4 . ili u Janowitz, M., ed., 1966, str. 257288. (skraeno) ili u o r i g i n a l n o m izdanju Thomas, WT., Znaniecki, F., 1919. ** Pogledaj t o m e na str. 85.

kontrole ili, pak, zbog niskog praga zahtjeva koje dotina individua postavlja svojoj prilagodbi. Empirijsko osjeanje pojedinih situacije nije, prema tome, nikakva garancija da se posjeduje ispravna spoznaja dimenzijama isjeka socijalne realnosti u presjeku vremena. Druga pretpostavka, koja se takoer smatra lanom i u koju esto upadaju predstavnici tzv. praktine sociologije, je da se socioloka analiza orijentira samo na one procese i pojave koji vode ka socijalnoj reformi, odnosno, pragma tinoj primjeni rezultata analize u odgovarajuoj socijalnoj akciji (socijalna politika, socijalni rad). Meutim, ako se eli provoditi ozbiljno istraivanje onda se, smatraju autori, sva praktina razmatranja moraju iskljuiti. Drugim rjeima, element praktinosti i primjenjljivosti istraivanja ne smije biti kriterij za procjenu uspjenosti pojedinog socio lokog istraivanja. Trea pogreka praktine ili samorazumijevajue sociologije je implicitna pretpostavka da svaka grupa drutvenih injenica moe biti teorijski i praktiki razmotrena u arbitrarnoj izolaciji od drugih drutvenih inje nica, odnosno od ostatka drutva. Socioloki entiteti se ne smiju, dakle, izdvajati iz cjeline socijalnih procesa. etvrta pogrena pretpostavka odnosi se na krivu ideju da ljudi reagiraju na isti nain na iste podraaje, neovisno njihovoj individualnoj ili socijalnoj prolosti. Peta se pogreka sastoji u pretpostavci da postoji direktna korespon dencija izmeu osoba koje naseljavaju odgovarajui teritorij i njihovog ponaanja. Ovu pogreku ilustriraju interesantnim primjerom. Pretpostavka spontanom razvoju tendencija, ako su dati materijalni uvjeti, moe se nai u pretjeranoj vanosti koju su drutveni reformatori pripisivali promje nama u materijalnoj okolici i u brzom zakljuivanju djelo vanju materijalnih uvjeta na mentalitet i karakter individua i grupa. Na primjer, pretpostavlja se da e ugodno stanova nje stvoriti dobar obiteljski ivot, da e ukidanje zaustaviti opijanje . . . Svakako, materijalni uvjeti utjeu . . . ali samo ako je tendencija ve prisutna jer nain na koji e ljudi isko ristiti uvjete ovisi ljudima koji ih koriste (str. 63). Problem na koji autori upozoravaju, a koji je znaajan za postizanje objektivnijeg pristupa, je problem izbjegavanja 165

164

subjektivnog pristupa. Subjektivne interpretacije mogu se izbjei na dva osnovna naina drutveni problemi mogu se prouavati monografskom metodom ili se drutvene proble me treba utvrivati na posebnim sluajevima, a onda ih povezivati s cjelinom drutvenih procesa. Meutim, osnovni metodoloki princip koji treba primijeniti kada se istrauju pojave u drutvu je da se njima treba pristupiti kao da se njima nita ne zna (tabula rasa, terra incognita). Tek kasnije, a to je posebno znaajno za davanje ocjene ka rakteru takve metodologije, treba pristupiti formuliranju znanstvenih hipoteza. Ovdje su autori ukazali na problem koji se, na primjer, kasnije esto u radovima H. S. Beckers razrauje, a to je da se, zapravo, osnovna razlika izmeu tzv. kvalitativne i kvantitativne metodologije sastoji u tome da kvalitativna metodologija prilazi prouavanju problema a da nema unaprijed definiranu sliku istraivanoj situaciji te ne eli prouavanje svesti na ispunjavanje ranije zamilje ne ideje, dok, pak, kvantitativna metodologija pristupa prouavanju problema na takav nain da ih eli svesti u unaprijed postavljana hipotetske okvire i time dokazati i vrstinu svog koncepta i ispravnost izabrane metodologije. Interesantno je uoiti da su Thomas i Znaniecki ukazali na te probleme jo davne 1919. godine. Autori dalje naglaavaju da su dva najznaajnija reflek sivna problema pred drutvenim znanostima ovisnost individue od drutvene organizacije, ali istovremeno prob lem ovisnosti socijalne organizacije individui. Ovako dija lektiko postavljanje problematike samo za sebe takoer je interesantna injenica. Da bi rijeili problem odnosa indi vidue i drutva i odnose meusobne uvjetovanosti, autori uvode dva pojma kojima ele razjasniti meuuvjetovanost. Oni uvode pojam socijalne vrednote i pojam tenje* Osnov ni problem koji se autorima isprijeio u proizvodnju njihove
* P o d socijalnom v r e d n o t o m mi r a z u m i j e v a m o bilo koji d o g a a j koji i m a empirijski sadraj p r i s t u p a a n l a n o v i m a nekih d r u t v e n i h grupa i znaenje u o d n o s u na koje to je ili m o e biti j e d a n p r e d m e t aktivnosti. P o d tenjom (namjerom) p o d r a z u m i j e v a m o proces i n d i v i d u a l n e samo svijesti koja d e t e r m i n i r a stvarnu ili m o g u u aktivnost i n d i v i d u e u socijal n o m svijetu {Ibid., str. 6970).

analize poljskom seljaku u Evropi i Americi je, naravno, bio problem adaptacije individue novim socijalnim okolno stima, ali u izvjesnom smislu i promjeni socijalne sredine pod djelovanjem individue. Ova dva pojma koja uvode u svoju analizu, trebala su pomoi da se ova problematika rijei. Socijalna vrednota se, oigledno, odnosi na objektivnu karakteristiku pojedinog fenomena, dok se namjera (tenja), pak, odnosi na subjektivni nivo. Meutim, socijalna vred nota je oponirana bilo kojoj prirodnoj injenici, jer potonja nema nikakvo drutveno znaenje. Tek kada pojedina pri rodna injenica zadobiva odgovarajue socijalno znaenje, tek onda postaje injenica koja ima odreenu socijalnu vri jednost koja se konstituira iz meuodnosa namjere (indivi dualni nivo) i socijalne vrijednosti (objektivni nivo). Osim problema razjanjavanja elemenata socijalne adap tacije individue, autori su se u metodolokom dodatku su sreli s potrebom razjanjavanja pojma kauzalnosti socijalnih pojava i pokuaja objanjenja pojma socijalne promjene. Pokuajem dijalektikog sjedinjavanja individualnog i ob jektivnog nivoa preko dvaju pojmova koje smo upravo prezentirali, autori su se pribliili rjeenju problema kauzal nosti na slijedei nain: Uzrok drutvenog individualnog fenomena nije nikada drugi individualni ili socijalni fenomen sam za sebe, nego uvijek kombinacija socijalnih i individual nih fenomena . . . Uzrok vrednote ili namjere nikada nije sama ta namjera ili vrednota, nego uvijek kombinacija namjere i vrijednosti (Ibid., str. 89). Osnovni metodoloki princip koji, dakle, autori zastupaju je pokuaj spajanja indi vidualnog i objektivnog nivoa te pokuaj eksplikacije dru tvenih injenica u njihovoj uzronosti preko pojma totali teta i nedjeljivosti uzronosti drutvenih pojava. Problemi koji su istaknuti i danas su problemi socioloke metodolo gije i epistemologije i zahtijevaju daljnja razjanjavanja u razliitim pokuajima premoivanja jednostranih socio lokih objanjenja bilo onih koja su pretjerano precizna ili pak onih koja se nejasno i openito pozivaju na ope drutvene injenice ili drutveni kontekst kao operazumljivu i samorazumijevajuu varijablu koja objanjava gotovo sve i ne trai svoju daljnju operacionalizaciju.
167

166

Istraivanja koja su provedena u dvadesetim i tridesetim godinama, esto nisu znanstvena, u onom smislu u kome se istraivanja sociolokog karaktera danas procjenjuju. Na alost, prevladavanje kvantitativnih tehnika u sociolokoj metodologiji esto se izjednaava sa znanstvenou, s kva litetom, to esto ne odgovara istini. Sukob izmeu tzv. kvalitativne i tzv. kvantitativne metodologije koji latentno figurira, lagano bi se mogao rijeiti ako bi se prva meto dologija shvatila kao nuna faza bilo kojeg istraivanja, a druga, pak, kao suplementna i ne nuno (uvijek) obavezna. Jedno od ranih sociolokih istraivanja, koje je takoer nastalo tridesetih godina ovog stoljea, a koje nije inspiri rano posebno duhom ikake kole, je studija Middletownu od suprunika Lyndt.* Ova je studija, meutim, ka rakteristina jer dobro prezentira karakteristike socioloke metodologije onog vremena. Interesantno je da autori stu dije Middletomnu izriu u uvodu vrlo male ambicije samom projektu, ne definirajui niti operativno istraivaki zadatak u terminima hipoteza i varijabli istraivanja, a ne postavljaju niti jasan istraivaki cilj svog rada. Oni jedno stavno utvruju da su eljeli opservirati, zabiljeiti feno mene i tako postaviti daljnja pitanja grupnog ponaanja u jednom naselju u SAD. Istiu da su eljeli prezentirati . . . di naminu, funkcionalnu studiju suvremenom ivotu ove specifine amerike zajednice u svijetu trendova mijenjanja ponaanja opserviranih u njihovom trajanju u posljednjih 35 godina (str. 6). Ova obimna studija, ija je realizacija trajala nekoliko godina i koja je poslije nekoliko godina dobila svog brata blizanca (Middletomn in Transition), je takoer karakteristina studija po primjeni razliitih me toda, od kojih veinu moemo svrstati u grupu metoda tzv. kvalitativne metodologije. Istraivai su, na primjer, orga nizirali svoje istraivanje da su prvo u ispitivanom naselju otvorili biro koji je funkcionirao neto vie od godinu dana. U okviru biroa operativno je funkcionirao sekretarijat. | Autori su se koncentrirali na jedan odreen period proua vanja mjesta, to je inilo raspon od 35 godina (18901924).
* U s p . u Lyndt, R. S. i Lyndt, H. M., 1929. 168

Autori su, na primjer, utvrdili da nisu mogli govoriti gradu kao cjelini, pa su grad analizirali kao skupinu pojedinanih zona i pri tome su se nesvjesno znaajno pribliili iskustvima R. Parka i njegovih kolega sa ikakog univerziteta. Koje su sve metodoloke postupke i socioloke tehnike koristili autori u svom istraivanju?* Navode se slijedee tehnike: participacija u lokalnom ivotu, ispitivanje doku mentarnog materijala, to se odnosi na koritenje statistikog materijala, novina u potpunosti za dvije spomenute karak teristine godine prvu i posljednju godinu perioda koji je prouavan, publikacije pojedinih organizacija, prouavana su i dva dnevnika, zatim, pisma, uspomene i sjeanja starijih graana, kao i kolski dnevnici. Na taj nain je analiziran gotovo sav relevantni materijal. Slijedei postupak je bila kompilacija razliitih statistikih podataka. U svim onim situacijama u kojima se nisu mogli dobiti precizni statistiki podaci, autori su sami dolazili do incijalnih podataka i prilagoavali ih potrebama istraivanja. To se odnosilo na slije dee aspekte: visine plaa, stupanj realne zaposlenosti u naselju, intenzitet i karakter industrijskih povreda, odnosu izmeu mjesta stanovanja i mjesta rada, profesionalnoj promociji, lanstvu u pojedinim klubovima, itd. etvrta metoda koja je bila koritena je interview, s obzira na razno like varijante takoer dobar pokazatelj karakteristika upo trijebljene metodologije. Intervju se vodio i s kondukterom u tramvaju, s brijaem, s prodavaicom u radnji, pa sve do paljivo pripremljenog razgovora (dubinski intervju) s naj bolje informiranim lanovima, odnosno, predstavnicima raz liitih organizacija. Osim ovih intervjua, provedeni su i in tervjui na dvije serije populacije koje su trebale prezentirati arolikost populacije Middletowna na radnikoj popula ciji i na srednjoj klasi. Ukupno su obuhvaene 124 radnike obitelji i 40 business type obitelji. Intervjui iz ove posljed nje skupine trajali su i po tri sata. Peta metoda koritena u ovom istraivanju bila je metoda ankete uz koritenje upit nika. Poslali su 400 upitnika lanstvu razliitih klubova, a istom metodom su ispitivali i uenike u kolama.
* U s p . p o s e b n o u str. 506510.

169

I a k o su autori detaljno obrazloili i z b o r i n a i n ispitiva nja, ipak su vrlo evazivni k a d a se postavlja p r o b l e m teorij skih a m b i c i j a nigdje se u cijelom radu ne m o g u n a i for m u l i r a n e h i p o t e z e ili n e k e druge t v r d n j e k o j e se pokuavaju e v e n t u a l n o dokazati (potvrditi ili o b o r i t i ) o v i m istraiva njem. N e o v i s n o z a h t j e v i m a za s t r i k t n o m metodologijom, nigdje se u r a d u ne m o e susresti izvoenje o d g o v a r a j u e u s p o r e d b e izmeu eventualnih e k s p e k t a c i j a i k o n a n i h re z u l t a t a istraivanja. I n a s t a v a k ove studije, k o j i je uslijedio poslije 8 g o d i n a i b i o kasnije objavljen p o d n a s l o v o m Middletown in Transition. A Study of Cultural Conflict, od strane istih a u t o r a p o s t a v l j e n e su j o m a n j e r i g o r o z n e m e t o d o l o k e a m b i c i j e . U drugoj se studiji p r v e n s t v e n o istrauju posljedice depresije iz 1 9 2 9 3 0 . godine u S A D i njeni u i n c i na pro u a v a n o naselje.* Kasniji r a z v o j sociologije doveo je do p r e d o m i n a c i j e teh n i k a i s t r a i v a n j a k o j a su, pak, sociologiju o d v e l e na sasvim drugi k o l o s j e k i p r o t i v ega je u a m e r i k o j sociologiji, na sebi specifian nain, meu prvima u s t a o Wright C. Mills. U i k a k o j koli t a k v a se, prije svega k v a n t i t a t i v n a m e t o dologija, p o i n j e razvijati, k a k o s m o vidjeli, p r i j e svega d o l a s k o m Ogburna na i k a k u katedru, a i k a s n i j i m prila g o d b a m a drugih istraivaa novijim t e h n i k a m a i preciznijim n a i n i m a o b r a d e p o d a t a k a , pa se p o s t u p n o duh R. Parka n e p o v r a t n o gubi. M e u t i m , u t o k u ezdesetih godina ovog s t o l j e a dolazi do p o n o v n o g p o k u a j a u v o e n j a k v a l i t a t i v n e m e t o d o l o g i j e , to je p o s e b n o vidljivo, na primjer, u r a d o v i m a Howards S. Beckera.** U j e d n o m od njegovih r a d o v a Sociological Work. Method and Substance iz 1 9 7 0 . godine) Becker se i s a m po ziva na duh R. E. Parka k o j i mu je o t k r i o k a k a v tip sociolo g a o n sam t r e b a biti. D r u t v o sam shvatio k a o k o l e k t i v n u akciju . . . i p r i h v a t i o s a m taj pogled, p r e t p o s t a v l j a j u i da su ga oni (moji uitelji Blumer i Hughes) dobili od Parka i
* O v a k a v relativno niski nivo preciznosti i aspiracija koje susreemo u n a v e d e n i m istraivanjima Lyndtovih, sam za sebe d o b r o ilustrira stu p a n j razvijenosti socioloke metodologije o n o g v r e m e n a , te m o e indirekt no posluiti i u o b r a n u sline metodologije koritene i u C h i c a g u . ** U s p . u bibliografiji njegove r a d o v e .

se pridruuje mnogim istraivaima povijesti socioloke misli u SAD kada utvruje da istraivaka shema, koju su koristili ikaki sociolozi u dvadesetim godinama ovog sto ljea, nije bila razvijena iz neke posebne aksiomatske teo rije, nego prije iz karaktera grada i gradskog ivota. Sve je bilo materijal za razvijajuu teoriju (str. 65). Osnovni prin cip koga se dre predstavnici kvalitativne metodologije je da niti jedno istraivanje ne moe dati precizan recept za rjeenje svakog sociolokog problema. Svako istraivanje doprinosi definiranju problema i indirektno vodi njegovom rjeavanju. To su sve principi koje je, na primjer, i W . I . Thomas zastupao kada je govorio potrebi sociolokog definiranja situacije. Becker, na primjer, smatra da* svaki socioloki problem ima svoju posebnu povijest i razvija se kroz niz stadija od kojih svaki reflektira promjenu, ovisno tome tko definira problem, zatim u odnosu na karakter definicije kojom se problem definira, kao i prema akcijama koje rezultiraju kao pokuaji rjeavanja pojedinog problema. Definirati jedan socioloki problem nije jednostavan zadatak, smatra Becker. Problem se i sastoji u tome da se svaki so cioloki problem moe definirati na razne naine, ovisno tome tko ga definira, kada ga definira, zato ga definira dakle, ovisno socijalnim grupama koje definiraju problem, karakteristikama socijalne situacije uope, itd. Becker navodi da je, kada se definira pojedini problem, potrebno raistiti sa svim pretpostavkama, eksplicirati jasno koji su sve elementi intervencije u strukture i procese koji doprinose nastanku problema te vrlo precizno pokuati odrediti to bi mogao biti socioloki doprinos odreenim problemima. esto se osnovni doprinos sociologije prouavanju pojedinih drut venih problema moe svesti na iznoenje jasnih prijedloga alternativnim pozicijama s kojih je problem mogue tek sagledati. Interesantno je da se i Becker zadrava na razini objanjavajue sociologije raiavanja pretpostavki, ekspliciranja vrijednosnih postavki pojanjavanja alternativa kao postupaka koji trebaju doprinijeti razjanjavanju komp* U s p o r e d i u Becker, H. S. ed., 1967, str. 5 3 1 .

C. H. Meada

i kroz Parka od Simmela

(str. V). H. T. Becker

170

171

leksnosti problema koji se prouava. Najmanje se od socio logije mogu oekivati prijedlozi za rjeenja situacija izazva nih pojedinim socijalnim problemima, to je, pak, najea pogreka koja se esto iznosi kada se sociologiju i u suvre meno vrijeme optuuje da nije dovoljno aplikabilna. Kvalitativna za razliku od kvantitativne metodologije, to, po naem miljenju, treba da oznai samo dvije faze u provoenju bilo kojeg sociolokog projekta, te se te dvije socioloke metodoloke orijentacije moe najpravilnije go voriti u komplementarnom smislu, nije, dakle, bila samo tipina za ikaku kolu sociologije, ona i danas ima svoje predstavnike. Kvalitativna metodologija, kako to iznosi, na primjer, Filstead (1971, str. 6) . . . se odnosi na one strategije kao to su promatranje s uestvovanjem, dubinski interview, potpuna participacija u aktivnostima koje se istrauju, itd. to omoguava istraivau da dobije informacije iz prve ruke empirijskom svijetu koji istrauje. Kvalitativna me todologija omoguuje istraivau da doe blie podacima, razvijajui analitike, konceptualne i kategorijalne kompo nente i objanjenja iz samih podataka prije negoli iz unaprijed utvrenih, striktno strukturiranih i visoko kvanti tativnih tehnika koje postavljaju empirijski socijalni svijet u operacionalne definicije to ih je istraiva konstruirao. Ovaj autor dobro ukazuje na osnovnu razliku koja bi se mogla postaviti izmeu tzv. kvalitativne i kvantitativne metodologije. Kvalitativna metodologija ne polazi u istrai vanju od unaprijed stvorenih predubjeenja koja se, even tualno, moraju prouavanjem odreene situacije potvrditi, nego polazi od pretpostavke postojanju socijalnih proble ma koji zahtijevaju, prije svega, jasno i kompleksno sagle davanje cjeline procesa, a tek onda konstruiranje odgovara jue konceptualne sheme koja treba dati kompleksan prikaz prouavanih situacija. Ukratko, kvalitativna metodologija zastupa onaj pristup ispitivanju empirijskog socijalnog svi jeta koji zahtijeva od istraivaa da interpretira stvarni svijet iz perspektive subjekta njegovog istraivanja (Ibid., str. 7). Princip uivljavanja koji se ovdje zastupa, bio je jedan od principa metodologijskih postupaka ikakih sociologa s 172

poetka ovog stoljea ispitivati pojave uivljavanjem u stvarni svijet subjekata koji i ine taj svijet. Svi ovi aspekti kvalitativne metodologije koje smo do sada napomenuli, predstavljaju u, izvjesnom smislu, oivlja vanje duha ikake kole koja je bila primjenjivana, a da nije bila poznata pod tim nazivom, niti je, pak, bila suprot stavljena kvantitativnoj metodologiji, iji se razvoj realizira u kasnijim dekadama i koja je danas dominantna struja u sociolokoj metodologiji uope. Zbog toga se moe rei da H. T. Becker, a i neki drugi autori, na primjer, H. Blumer, I. Deutscher, I. Horowitz, te specifino H. Garfinkel, koji razvija specifinu etnometodologiju, predstavljaju pred stavnike suvremene socioloke misli koji nastavljaju tradiciju ikake kole s poetka ovog stoljea. Jedna od metoda koje se smatraju legitimnim metodama kvalitativne metodologije je i metoda uestvujueg promat ranja. Pod uestvujuim promatranjem mi podrazumijevamo onaj metod u kome promatra participira u svakodnevnom ivotu ljudi koje prouava ili otvoreno kao istraiva, ili prikriveno u nekim drugim ulogama, promatrajui stvari u njihovom svakodnevnom odvijanju, sluajui to se govori i ispitajui ljude kroz izvjesno vrijeme (Ibid., str. 133). Osim metode uestvujueg promatranja koja nema, kao to vi dimo, neke precizne metodoloke odrednice, field istraiva nja se smatraju osnovnim tipom istraivanja koja se provode metodama kvalitativne metodologije. U field istraivanjima metoda uestvujueg promatranja je najea metoda koja se koristi, koja je najee dopunjena i intervjuima i pri kupljanjem sekundarne grae. ikaka kola urbane sociologije bila je karakterizirana, dakle, i primjenom posebnih metoda sociolokih istraivanja, naroito u prvoj fazi svog razvoja. Kasniji razvoj meutim nije obiljeen razvojem posebnih metodolokih postupaka, nego primjenom klasinih metodolokih postupaka na razno lika istraivanja irom svijeta. Nesmetani razvoj urbane sociologije tee sve do ezdesetih i sedamdesetih godina ovog stoljea, kada se, naroito iza 1968. godine, postupno poinju javljati sve ozbiljnije i ozbiljnije kritike tradicije, orijentacija i metodologije. 173

IX.

Razvoj sociologije grada u ezdesetim i sedemdesetim godinama

Izloivi n e k e o s n o v n e e l e m e n t e n a s t a n k a u r b a n e sociolo gije, k a o i n e k e o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e njenog r a z v o j a u Chicagu u o k v i r u tzv. i k a k e kole, osvrnut e m o se na n e k e p o s t a v k e k o j e su se razvile u posljednjih d v a d e s e t a k godina u r a d o v i m a n e k i h z n a n s t v e n i k a u r a z n i m z e m l j a m a , koji v e o m a ozbiljno d o v o d e u pitanje smisao o p s t a n k a kla sine u r b a n e sociologije. U posljednjih p e t n a e s t godina, po n e k i m m i l j e n j i m a na k o n 1 9 6 8 . godine (Pickvance, 1 9 7 6 a, str. 7 ) , razvijaju se novi pogledi na urbani f e n o m e n i na ulogu urbane sociologije, u r b a n i z m a , o d n o s n o , u r b a n o g planiranja. U o v o m poglavlju n e e m o se baviti k o m p l e k s n i m prika z o m ukupnog r a z v o j a sociologije grada od njenog n a s t a n k a p a sve d o najnovijih dana. U m j e s t o toga, k o n c e n t r i r a t e m o se na analizu r a d o v a j e d n o g d o s t a uskog kruga t e o r e t i a r a i i s t r a i v a a k o j i vrlo specifino tretiraju f e n o m e n urbanog, a ija se djela p r v e n s t v e n o javljaju u posljednjih p e t n a e s t a k godina, dakle, negdje iza 1 9 6 5 godine. P o t r e b n o j e t a k o e r u k a z a t i d a s e n e e m o p o s e b n o baviti r a z m a t r a n j e m r a z v o j a standardne, o d n o s n o , k l a s i n e sociologije g r a d a k o j a se, t a k o e r , u t o m p e r i o d u n e s m e t a n o razvija j e r o n a , prije svega, razvija k l a s i n e k o n c e p t e r a z v o j a ili p a k k r o z svoje r a d o v e p o k a z u j e r a z v o j m e t o d o l o g i j e i t e h n i k a o b r a d e po d a t a k a . N a r a v n o , m e u t a k v i m djelima i m a m n o g o intere santnih i s t r a i v a n j a k o j a bi zasluila p o s v e i v a n j e panje, k a o to su, na primjer, djela P. H. Chembart de Lauwea, Ray mond Ledruta. u F r a n c u s k o j , H. P. Bahrdta, A. Mitscherlicha, u N j e m a k o j , R. Pahla u E n g l e s k o j , F. Ferrarotija Italiji, kao i niza istraivanja i r a s p r a v a k o j e se s v a k o d n e v n o pojavljuju u S A D . V e i n a a u t o r a k o j e spominjem r a z m a t r a n e k e sfere 174

urbanog f e n o m e n a (stanovanje, e k o l o k o ugroavanje, grad ske c e n t r e , p o l o a j marginalnih skupina, i tsl.) ili p a k ra spravlja globalnim efektima u r b a n e krize. Prvi nivo ana liza, p a r c i j a l n e studije, ne o m o g u u j e proirivanje teorijskog k o n c e p t a , a drugi je p a k p r e o p e n i t i ne osigurava dovoljnu p o v e z a n o s t izmeu propasti gradova i opeg r a z v o j a dru tva. N a s u p r o t r e e n o m , j e d a n d o s t a uski krug t e o r e t i a r a i istraivaa koji n e o s p o r n o danas dominiraju u r a s p r a v a m a u r b a n o m fenomenu, vrlo specifino se b a v e njegovim p r o u a v a n j i m a sa, za sada, d o s t a o g r a n i e n i m rezultatom, ali s v e uspostavljenim t e m e l j i m a teorijskog k o n c e p t a k o j i g a r a n t i r a i n t e r e s a n t a n razvoj u budunosti. P o m e n u t i a u t o r i djeluju u s v o j i m z e m l j a m a (posebno u F r a n c u s k o j , E n g l e s k o j , Italiji, S A D , m a n j e u p a n j o l s k o j , N j e m a k o j k a o i i s t o n o e v r o p s k i m z e m l j a m a ) i vrlo su aktiv ni na s v j e t s k o m s o c i o l o k o m planu (u okviru ISA-e M e u narodnog sociolokog udruenja, u okviru K o m i t e t a za urba no i r e g i o n a l n o istraivanje). U Francuskoj Henri Lefebvre s v o j i m prvim radovima, a p o s e b n o k n j i g o m Le droit la ville 1 9 6 8 . godine, ukazuje n a n o v e a s p e k t e p r o u a v a n j a urbanog f e n o m e n a , u r b a n i z m a i uloge u r b a n e sociologije. H. Lefebvre se k o n c e m ezdesetih i kasnije, u s e d a m d e s e t i m godinama, intenzivno bavi urba nim f e n o m e n o m , objavivi n e k o l i k o knjiga na tu t e m u (Du

rural V 1 9 7 0 ; La revolution urbane, 1 9 7 0 ; L'espace et politique, 1 9 7 2 ; La panse marxiste et la ville, 1 9 7 2 ; La production de l'espace, 1 9 7 3 ) . Lefebvre je svojim djelovanjem sna-

n o u t j e c a o n a razvoj o r i j e n t a c i j a p r o u a v a n j a urbanog feno m e n a u m n o g i h mlaih znanstvenika, a r a d o v i I n s t i t u t a za urbanu sociologiju u Parizu, k o j i m s a m Lefebvre n e k o vri j e m e rukovodio, pruili su institucionalni o k v i r za realiza ciju istraivakog rada. Ne ulazei sada u detaljnije o b r a z laganje i i n t e r p r e t i r a n j e djela H. L e f e b o r e - a u r b a n o m fe nomenu, to e m o uiniti kasnije povezivajui njegovo dje lovanje s o s n o v n i m t e n d e n c i j a m a r a z v o j a u r b a n e sociologije U najnovije vrijeme, u k a z a t e m o na vanu injenicu z n a a j nog u t j e c a j a L e f e b v r e a na n e k o l i c i n u mlaih istraivaa, a p o s e b n o na M. Castellsa koji se, dodue, od sljedbenika kasnije p o j a v i o u ulozi k r i t i a r a L e f e b v r e a (Castells, 1 9 7 7 a.

175

str. 8696), kao to niti Lefebvre nije ostao duan i kritiki se osvrnuo na neke radove Castellsa (Lefebvre, na primjer, 1974, str. 174). M. Castells je do sada objavio niz djela urbanoj so ciologiji i mogue ga je smatrati jednim od najotrijih kritiara klasine urbane sociologije, ali istodobno i kao osobu koja je uloila (do sada) najvei napor da zasnuje jednu novu urbanu sociologiju. Poev od lanka Vers une thorie sociologique de la planification urbaine objavlje nog u asopisu Sociologie du travail 1969. godine, preko najznaajnije knjige La question urbaine objavljene 1972. godine, do rasprava urbanim borbama (Luttes urbaines, 1973), studije Denquerque-u uraenoj u suradnji sa F. Godardom, a objavljenoj pod naslovom Monopolvile l'enterprise, l'Etat, l'urbaine (1974), preko studije industrijskom prostoru objavljenom kao Sociologie de l'espace indu striel (1975), sve do razmatranja statusa urbane sociologije, emu je posveeno nekoliko manjih radova (Urban Sociology and Urban Politics, From the Critique to New Trends of Research, 1975; Theory and Ideology in Urban Sociology, 1976; 7s there an Urban Sociology? 1976; Theoretical Pro positions for An Experimental Study of Urban Social Mo vements, 1976; Towards a Political Urban Sociology, 1977), do izdanja njegovog najvanijeg djela La Question urbaine na engleskom jeziku (The Urban Question The Marxist Approach, 1977) s posebnim pogovorom u kojem se autor razraunava sa razliitim kritikama upuenim djelu La question urbaine od dana njegovog prvog izlaska (1972), kao to se u tom pogovoru i sam samokritiki osvre na neke dijelove svoje koncepcije (Castells, 1977a, str. 437 472), do najnovije knjige iz podruja urbane sociologije objavljene 1978. godine pod naslovom City, Class and Power, a koja predstavlja na engleski jezik preveden dio ranije napisanih eseja i nekoliko novih rasprava. Studije statusu urbane sociologije pojavile su se u originalu (na francuskom jeziku) krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina, ali je njihov utjecaj znatno ojaao kada su prevedene na engleski jezik, te smo ih kao takve ovdje i naveli. 176

U nas je od Castellsa prevedeno razmjerno malo dva odlomka iz knjige La question urbaine, jedan pod naslovom urbanizacija, razvoj i zavisnost, asopis Marksizam u svetu br. 7, str. 278309, iz 1977. godine, i drugi pod naslovom Mit urbane kulture, u Zborniku treeg programa radio Zagreba, Zagreb, Proljee ljeto, 1978, str. 141147, to predstavlja dio poglavlja pod istim naslovom iz knjige La question urbaine. Osim toga, od istog autora preveden je i objavljen esej Za sociologijsku teoriju urbanog planiranja (Revija za sociologiju, 4/1975), kao i dva eseja iz knjige City, Class and Power prvi pod naslovom Grad, klasa i mo i drugi pod naslovom Urbana kriza, politiki proces i urbana teorija (Revija za sociologiju, br. 12/1980). Osim M. Castellsa, koji besumnje predstavlja najznaaj nijeg teoretiara novije orijentacije u razvoju urbane sociologije, u Francuskoj se razvija i itav niz drugih, mahom mlaih istraivaa koji prouavaju urbani fenomen s novih polazita. Jedna od znaajnijih figura svakako je i /. Lojkine, koji se naroito bavi problematikom neproizvodne potro nje, odnosno, teorijom kolektivne potronje (konzuma cije) i prouavanjem znaaja uloge drave u tom procesu, a koji je do sada objavio niz interesantnih studija iz podruja urbane sociologije (La politique urbaine dans la region lyonnaise, 1945 1972, 1974; La politique urbaine dans la region parisienne, 1945 1972, 1976) problemu raz voja i urbanoj politici dvaju velikih gradskih aglomeracija u Francuskoj, kao i nekoliko manjih napisa nekim teorij skim problemima koji se postavljaju pred daljnji razvoj urbane sociologije (Contribution to a Marxist Theory of Capitalist Urbanization, 1976; Big Firms Strategies, Urban Policy and Urban Social Movements, 1977), kao i intere santnu studiju odnosu marksizma, drave i urbanog pitanja (Le marxisme, l'Etat et la question urbaine, 1977). Osim ove dvojice istraivaa urbanog fenomena, u Fran cuskoj se razvija i niz drugih istraivaa koji na tragu novih teorijskih postavki istrauju pojedine elemente strukture urbanog sistema (Castells, 1977a str. 113243), iji je znaaj, meutim, (za sada) neto manji od Castellsa i Lojkinea.
12 U r b a n a sociologija

177

ureenom od M. Harloea objavljenom 1977. godine (Phl, 1977, str. 4961). M. Harloe je takoer jedan od autora koga moramo svrstati meu one koji svojim djelovanjem razvijaju novije orijentacije u urbanoj sociologiji. On je uredio veoma interesantan zbornik radova autora interna cionalnog sastava urbanom fenomenu (Harloe, 1977) i napisao instruktivan uvod u kome sumira neke osnovne konstatacije razvoju nove urbane sociologije. Autor koga trebamo svakako pomenuti je P. Mann koji je napisao knjigu pod naslovom An Approach to Urban So ciology (Mann, 1970), koja se po strukturi dosta razlikuje od klasinih udbenika urbane sociologije. /. Simmie je takoer jedan od autora ije je djelovanje na tragu novih orijentacija u urbanoj sociologiji, naroito u sociologiji pro stornog planiranja, emu je posvetio i knjigu Citizens in
The Sociology of Town Planning, (Simmie, 1974).

Cities,

Development,

Managers, Technical tion, Manipulation Studies

U Engleskoj se takoer javljaju novije orijentacije u istra ivanju urbanog fenomena, dosta razliite od klasinih studija, na primjer, R. Glass ili R. Rahla koji, meutim, i sam redefinira svoje ranije teorijske koncepte usvajajui neke od postavki nove orijentacije. U tom smislu, pored klasinih priloga urbanoj sociologiji od R. Rahla objavljenih u ezde setim godinama, na primjer, u knjizi Redings in Urban So ciology (1968), najnovije izdanje njegove knjige Whose City? (1975) osvjeeno je nekim novijim teorijskim konceptima, najvjerojatnije pod utjecajem novijih orijentacija razvoja urbane sociologije u Engleskoj i drugim zemljama sedam desetih godina. Ostajui ipak u okvirima tradicionalne orijentacije, koju neki autori nazivaju weberijanskom (Harloe, 1977, str. 1), Pahl se prikljuuje skupini autora internacionalnog sastava svojim prilogom pod naslovom u zborniku
the Experts and the State: Forms of Media and Dominance in Urban and Regional Political

autor nekoliko napisa i kao urednik jednog zbornika radova i koji je, prije svega, odigrao znaajnu ulogu u pribliavanju misli francuskih urbanih sociologa ( C a s t e l l s a , prije svega) anglosaksonskom govornom podruju. Radi se zborniku
Urban Sociology, Critical Essays, (1976) u kome Pickvance

in

radova

Economy

pod

of

Cities

nazivom

and

Captive
Regions,

Isti autor se u svom novijem djelu bavi problemom korporatizma i politikom sociologijom planiranja (Simmie, 1981) Meu mnogim drugim istraivaima u Engleskoj potrebno je svakako spomenuti i C. Pickvancea, koji se pojavljuje kao
178

Conflict:

pie interesantan uvod problematici razvoja novih tenden cija u urbanoj sociologiji (Pickvance, 1976a, str. 133), a u kojoj se pojavljuje i kao autor priloga urbanim socijal nim pokretima (Pickvance, 1976b, str. 198219). Iako ne pripada direktno krugu ove intelektualne zajednice, rad R. Mellor je interesantan jer raspravlja i statusu klasine i nove urbane sociologije (Mellor, 1977). U SR Njemakoj nove tendencije u nainu razmatranja urbanih fenomena osjeaju se ve niz godina, iako nisu usmjerene na isti nain kao, na primjer, u Francuskoj, Engleskoj ili pak SAD. Razmatranje problematike ivota u gradovima u ovoj zemlji vezano je uz problem prouavanja razvoja demokracije na lokalnom nivou, uz problem proua vanja komunalne politike, kao i na raznolike politike konzekvence do kojih razvoj urbanog planiranja vodi. Iako, kako smo napomenuli, u sedamdesetim godinama ne postoji sinhroniziran oblik razvoja nove urbane sociologije u SR Njemakoj u onom smislu u kome se on razvija u nekim drugim zemljama, ipak je nain tretiranja urbanog pitanja u SR Njemakoj krajnje politian, angairan i mada nije formuliran u slinim konceptualnim okvirima, bavi se pro uavanjima nekih procesa koji se u tzv. novoj urbanoj so ciologiji takoer razmatraju. Posebno treba spomenuti A. Mitscherlicha, poznatog psi hoanalitiara, i njegove radove problematici grada, pri emu su posebno interesantna razmatranja fenomena urba nog planiranja, razliitih programa planiranja, pitanja zem ljinog vlasnitva, pitanja vlasnitva kao kljunog problema u okviru kapitalistikih drutava i njihovih urbanih pro blema. Kolektivna nesvjesnost karakteristikama stvarne situacije jedna je od znaajki dananjeg odnosa prema su vremenom gradu koji je slian nekom ovjeku izoblienom oteklinama metastaza raka. Moda ne postoji nikakav nagon za smrti, ali postoje okolnosti koje djeluju smrtno.
12

179

 tome je rije, iako mi kao i svi koji ve sjede na buretu baruta, postupamo tako kao da je sve besmrtno i u najboljem redu {Mitscherlich, 1972). Posebno interesantna razmiljanja suvremenom gradu u SR Njemakoj mogu se nai kod Heide Berndt koja raz matra problematiku slike drutva u gradskih planera, odnosno, ono emu se najee raspravlja u okvirima tzv. sociologije planera kakve su odrednice i uvjeti koji utjeu na konstrukciju slike drutva onih koji planiraju, kakva je poeljna slika socijalne realnosti koja treba biti ostvarena fenomenom planiranja, pa prema tome, kakva je predstava normalnosti drutva koje se treba postii? U svojoj knjizi Das Gesellschaft bei Stadtplanern razmatra raznolike metodoloke puteve dolaenja do slike drutvu, razmatra koncept drutvene strukture kao organskog sistema (kritika koja se nastavlja na kritiku ikake koncep cije drutvene strukture), problem vrednota, tehnokracije, problematike upravljanja drutva uope, kao i nekim suvremenim procesima koji se odvijaju u urbaniziranim drutvima i koji trae novo konceptualiziranje uloge urbanih planera (tercijarni sektor, irenje grada u regiju, utopijske konceptualizacije planiranja, problematika integracije preko susjedstava, i tsl.) (Berndt, H., 1968). Klasinom problema tikom urbane sociologije vie se bavi . P. Bahrdt, posebno problematikom stanovanja, odnosno, odnosa prema grae vinskom nasljeu, osnovama stambene politike, problema socijalne segregacije, aspektima sanacije u suvremenim gra dovima, odnosima koji se pojavljuju u sferi planiranja iz meu znanja eksperata i politike javnosti, kao i moguim oblicima kooperacije planera i sociologa (Bahrdt, H. P., 1977). Posebnu karakteristiku urbana sociologija je u novije vrijeme u SR Njemakoj dobila svojom orijentacijom na prouavanje problematike lokalne demokracije i komunalne politike. U raspravama utjecaju urbanog razvoja na razvoj demokracije istie se da je on doveo do neprijatnosti gra dova, a konkretna komunalna politika se suoila s akcijama stanara, najamnika, zaposjedanjem kua i trajkovima u prometu. U pitanje je dolo ono to se decenijama smatralo 180

kao arobna formula apstraktnog politikog principa pri vrednog rasta za cjelokupno drutvo koje je u zapadnim industrijskim zemljama postalo urbanizirano. Raznolike inicijative graana koje se razvijaju u takvim drutvima, posebno u SR Njemakoj, govore tome da kanali komu nikacije i demokratsko planiranje ne funkcioniraju, odnos no, da se razvijaju sasvim nekonvencionalni oblici interven cije u drutveno-politike procese na nivou svakodnevnice u urbanim okvirima (vidi tome, Bernfeld, D., 1979)*. Na globalnom planu uvia se da se nacionalne privrede razvije nih, visokoorganiziranih i urbaniziranih sistema, napose privrednih, ne mogu vie zamisliti bez rukovodeih inter vencija centralnih dravnih aparata, to su injenice koje se i u drugim zapadnoevropskim zemljama utvruju, po sebno u Francuskoj gdje je ideja intervenciji drave posluila za razvoj koncepta urbane sociologije osnovane na teoriji kolektivne potronje, emu e kasnije biti vie rijei. Neovisno tome koliko smatramo da je intervencija drave stvarno efektivna ili ne, koliko se uistinu primjenjuje ili ne (vidi tome, na primjer, kod Harrington, 1979 i Galbraith, 1979), vano je uoiti da se urbano pitanje i u SR Njemakoj stavlja u iri okvir drutveno-politikog razma tranja i da ne predstavlja problem koji se obrauje u okvirima klasine urbane sociologije preokupirane proble mima prostornog razvoja. Nunost zahvata centralnih dravnih organa u privredne tokove dovodi do oblika poli tikog organiziranja na principu centralizacije, to stavlja u pitanje mogunosti stvarnog razvoja demokracije na lokal nom planu i niz praktinih dilema u komunalnoj politici (Grauhan, Rolf-Richard, 1972). Razvoj privrede nuno slijedi princip rentabilnog investiranja, to najee oznaava inve stiranje tamo gdje je za iniciranje novog procesa proizvod nje potrebno najmanje investirati (urbana koncentracija).
* Ovakav razvoj u r b a n e sociologije u S R N J p o s e b n o naglaava zna aj inicijativa g r a a n a (Brgerinitiativen) u svakodnevnici, pa je i orijen tacija na k o m u n a l n u p r o b l e m a t i k u logina konsekvenca takvog oblika razvoja. I a k o su inicijative g r a a n a p r a g m a t i n e , parcijalne i p o v r e m e n o , predstavljaju znaajan element u svakodnevnoj politici i upravljanju gra dovima.

181

to oznaava prevladavanje ocjenjivanja grada kroz kvanti tativne, a ne kvalitativne kriterije. Ukoliko bi se pak razvoj grada promatrao kroz kvalitativne kriterije, onda bi i ukupni privredni proces rasta morao biti rukovoen istim kriteri jima, a ne kao do sada kada je blagostanje shvaeno kao bogatstvo u ponudi upotrebljivih roba, kada se i razvoj shvaa kao umnoavanje ponude roba. (Ibid.) Zbog takvih tendencija drutvenog razvoja, potrebno je upitati se da li se za urbanizirana podruja moraju pro nai nove definicije pojma blagostanja koje e znaiti upravo obrnuti red prioriteta u ukupnom drutvenom investiranju kapitala? Besmislena proizvodnja i rast dovode sve vie u pitanje osnovne ekoloke pretpostavke zdravog ivota u urbaniziranim sredinama i sve vie govore u prilog potrebe preorijentacije investiranja u ekonomski neprofitabilna pod ruja, koja se prakticiraju na nivou svakodnevnog ivota, na nivou komunalne politike. Na nivou strukture grada, s obzirom na raznolikost pojedinih podruja, mogue je go voriti privilegiranim i zapostavljenim podrujima, dakle, predjelima grada u kojima se navedene kontra dikcije nekontroliranog i neumnog rasta prostorno mani festiraju. Problemi demokracije u gradovima se posebno istiu ako se prouavaju tendencije centralizacije politikog ivota na nivou rukovoenja i upravljanja drutvom. R. Grauhan upozorava na interesantnu kontradikciju to se pojavljuje izmeu lokalnih inicijativa i centralizacije rukovoenja drutvom opi zahtjevi sistema trae centralizaciju, a razvoj u posljednje vrijeme pokazuje da se inicijative naj ee kreu od lokalnih ka viim nivoima. To otvara po seban problem odreivanja stupnja samoupravljanja u opinama, odnosno, openito u okviru komunalne politike, kao i potrebu razmatranja uloge nosilaca takve lokalne vlasti u okvirima sveope urbanizacije drutva u kojem se s pravom moe postaviti pitanje tome tko zapravo re prezentira pojam stanovnika grada (R. Grauhan, 1972). Perspektive komunalne politike raspravljaju se i u jed nom drugom zborniku radova autora koji razmatraju neke aspekte urbanih fenomena (vidi Hoffmann, H., 1974), po182

sebno s obzirom na perspektive razvoja kulture na komunalnom, opinskom nivou. Utvruju se injenice sve vee izoliranosti individua u suvremenoj urbaniziranoj sredini, procjenjivanje individua prema njihovoj kupovnoj (potro akoj) moi i analogan rast ovisnosti stanovnitva sferi potronje. U suvremenom gradu posebno su istaknuti sukobi koji nastaju izmeu privrednih ciljeva s jedne strane i drutveno-kulturnih ciljeva. Poseban problem predstavlja razmatranje poloaja suvremenog ovjeka kakav je odnos politike prema ovjeku u suvremenoj urbaniziranoj okolici? Autor razlikuje pojam zbrinutog ovjeka i pojam samo stalnog ovjeka, pri emu prvi pojam predstavlja ovjeka koji proistjee kao rezultat odreene politike zbrinjavanja, a drugi se razvija kao kreativna linost u stimulativnoj urba niziranoj okolici. Bilo bi, dakle, prejednostavno zamisliti da se rjeenja urbanih problema mogu nai samo u razvijanju odgovarajue politike zbrinjavanja (Hoffmann, 1974). Neki autori zahtijevaju konzekventnu politizaciju komu nalnog pitanja stavljajui u prvi plan odnos siromanih i bogatih, odnosno, onih koji trpe tetu (najamni radnici) i onih koji profitiraju od sadanjeg stanja odnosa (bogatai). Komunalna politika u angairanom smislu mora se opre dijeliti prema onima koji su opresirani i koji ive iskljuivo od svoje plae. Zadatak mladih socijalista na komunalnom podruju mora biti stvaranje pretpostavki takve komunalne politike koja e se orijentirati prema ciljevima demokratskog socijalizma (Roth, W., 1971). Takav program akcija zahtijeva prouavanje funkcije opine u kasnokapitalistikom sistemu, kritiku postojee komunalne demokracije, procjenu suvre menih reformatorskih nastojanja, i tsl. Osim navedenog, posebno se i u ovom zborniku radova raspravlja pla niranju grada, njegovoj tobonoj neutralnosti, poslje dicama izgradnje gradova orijentirane na profit, inicija tivama graana, participaciji, kao i posebnom aspektu prouavanja mogunosti uvoenja samoupravljanja stanara (Roth, W., ibid.). Diskusija problematici urbaniziranih sredina naroito je intenzivna u SR Njemakoj problemima
p r o m e t a , p o s e b n o o d n o s u individualnog (privatnog) i j a v n o g

prometa. Evo to kae jedan autor. Na unitavanju gradova

183

prometom danas zajedno rade eksperti za saobraaj, urbanisti, politiari, producenti, poreski strunjaci i stanovnitvo u rijetkoj jednodunosti pokuavajui da savladaju problem koji svi zajedno nastoje da stvore (Bcher, M., 1971). Problematika razmatranja visokourbaniziranih podruja u SR Njemakoj predstavlja varijantu politizirane primjene urbane sociologije u kojoj se klasine, globalizirajue aspek te urbane krize razmatra sa svjeinom koja proistjee iz politikog konteksta razmatranja. Nasuprot neutralitetu prostornog razmatranja, urbana sociologija u SR Njema koj predstavlja jedan drugaiji vid politizirane urbane socio logije od one koja se razvija u novije vrijeme u Francuskoj, Engleskoj, Italiji i SAD. injenicu da se urbana sociologija u SR Njemakoj nije u posljednje vrijeme razvijala prema konceptima novijih tendencija u nekim drugim zemljama, valja potraiti u drugaijem intelektualnom nasljeu, poli tikoj klimi i drutveno-politikoj organizaciji urbanog fe nomena. Urbana sociologija se, kao to smo to ve napomenuli, najplodnije razvijala u SAD izmeu dva svjetska rata, da bi se kao odreena orijentacija isto tako dobro razvijala i posljednjih tridesetak godina i dalje dominirana kategorijama klasine urbane sociologije, idejom kompleksnosti urbane civilizacije, urbanim problemima i tsl. I danas je produk cija knjiga koje raspravljaju neke od aspekta tzv. urbane problematike, nesumnjivo najvea u toj zemlji, no teorijski domet takve masovne produkcije ostaje bilo na isprobanim shemama ili nudi veoma pojednostavljene slike urbane stvar nosti iz kojih se ne vidi nikakva izlaza (urbana kriza kao kriza budunosti). Pretena orijentacija kree se, dakle, u okvirima postojeeg drutva i njegovih granica, niukom sluaju ne dovodei funkcioniranje sistema u pitanje na konceptualnom nivou, iako tu i tamo dramatino ukazujui na posljedice nekontroliranog rasta gradova, na primjer. Novija, neortodoksna orijentacija postupno se, za razliku od toka dogaaja u drugim zemljama, razvija u okviru disci pline nazvane human geography. D. Harvey, socijalni geo graf, vri veoma znaajni utjecaj svojom knjigom Social Justice and the City (prvo izdanje 1973, drugo 1975) u kojoj 184

je izvrio radikalnu kritiku klasine socijalne geografije, pojma urbanizma, procesa kapitalistike akumulacije i kon centracije vika vrijednosti i uao, kao i Castells, u polemiku s Lefebvreom i njegovim tezama urbanoj revoluciji. Je dan njegov esej odnosu vladavine politike, financijskih institucija i promjene u uvjetima naseljavanja u SAD uklju en je u knjigu Captive Cities, koju smo ve pomenuli (Har vey, 1977). Ovaj autor se pojavljuje i u zbirci napisa radi kalnih geografa, koji su takoer jedan od centara irenja novije misli prostoru i urbanom fenomenu (Harvey, 1978 a i 1978 b). U pomenutim prilozima Harvey razrauje proble matiku kapitalistike akumulacije i sueljava je Marxovoj teoriji istom problemu, kao i problematiku ideologinosti pojmova stanovnitvo, resursi i ideoloka upotreba nauke. Radikalna geografija je, kako smo to ve naglasili, jedno od intelektualnih arita irenja novije misli urbanom fenomenu. U okviru te discipline javlja se i R. Peet, koji je uredio zbirku eseja problemima radikalne geografije (Peet, 1977 a), a u kojoj se i sam pojavljuje kao autor dvaju napisa jednog razvoju pokreta radikalne geografije u SAD i jednog problematici nejednakosti i siromatva eksplicira nog kroz marksistiko-geografsku teoriju (Peet, 1977 b i 1977 c). U navedenoj knjizi uvrteni su i neki interesantni napisi drugih autora. Problematika urbanog fenomena razmatra se i u okviru discipline koja se takoer u posljednje vrijeme iri u okviru tzv. urbane politike ekonomije, to je proces koji se razvija i u Engleskoj i u Italiji, kao i u Americi. Knjiga koju su ure dili dvojica autora novim perspektivama urbane politike ekonomije i odnosu marksizma i metropolisa (Tabb i Sawers, 1978 a), okuplja interesantan krug istraivaa proble matike tzv. urbane politike ekonomije, odnosno, ekonomije koja se razvija kao specifina disciplina urbanim podru jima. U toj knjizi jedan od urednika, na primjer, razmatra problematiku fiskalne krize koja je nedavno pogodila N. York (Tabb, 1978 b), kao to se pojavljuje i niz drugih autora koji s ekonomskog stanovita osvjetljavaju urbani fenomen. Meu njima valja spomenuti i D. Gordona, koji pie kapi185

talistikom razvoju i historiji amerikih gradova (Gordon, 1978). U SAD se, dakle, razvoj novih pogleda na urbani feno men u svoj njegovoj kompleksnosti odvija uglavnom u okvi ru discipline socijalne (radikalne) geografije i tzv. urbane politike ekonomije, za razliku od Francuske i Engleske u kojima se razvoj odvija u okviru matine discipline (urbane) sociologije, mada se po nainu tretiranja problema tike moe staviti u pitanje veza s klasinom urbanom socio logijom. U Italiji se po drugaije intoniranim stavovima od klasinih odvajaju E. Mingione, F. Ferarrotti, Delia Pergola i drugi. Da li se u novije vrijeme pokret nove urbane sociologije razvija i u nekim drugim zemljama, posebno u tzv. socijali stikim? SSSR-u i zemljama tzv. socijalistikog lagera ne mamo dovoljno novijih informacija eventualnom specifi nom razmatranju urbanog fenomena, a podaci razvoju i rastu gradova, odnosno, procesu urbanizacije govore tome da niti u SSSR-u taj proces ne ide nekim drugaijim, socijalistikim putem, pa ta zemlja, za sada, ostaje kao predmet interesa sa svim onim pokuajima koji su bili razvi jeni neposredno iza revolucije (O karakteristikama urba nog fenomena u navedenim zemljama, pogledaj French i Hamilton 1979, kao i Musil, 1980). U zemljama socijalistikog lagera posebno mjesto po stupnju razvijenosti urbane sociologije zauzima socioloka misao u Poljskoj. Iskustva, meutim, pokazuju da se urbani fenomen u toj zemlji tretira uglavnom na klasian nain, te da se ne javljaju neka druga usmjerenja s drugaijim teorijskim orijentacijama. U nas, problematika kojom se tradicionalno bavi urbana sociologija zaokuplja sve vie interesa. Istraivanja je sve vie, no veina se zadrava na deskriptivnoj razini uz kori tenje manje ili vie standardnih tehnika sociolokog ispiti vanja, a u okviru klasinog teorijskog okvira koji naglaava vanost ekolokog faktora. Veina istraivanja ima primi jenjen karakter, a veoma je mali broj institucija u kojima se radi na dugoronim, fundamentalnim istraivanjima urba nog fenomena uz koritenje (eventualno) novih koncepcija 186

i ideja. Najnovije problemske diskusije koje se u posljednjih desetak godina razvijaju u svijetu u podruju pokuaja kon stituiranja jedne nove urbane sociologije, za sada u nas imaju blagi refleks odbijanja i nerazumijevanja. S jedne strane vode se teorijske diskusije mogunosti ostvarenja socijalistikog grada (na primjer, Jakhel, 1978), a s druge strane, svakodnevna urbana praksa pokazuje da smo jo dosta daleko od ideala socijalizma ostvarenog i prepoznatog u naim prostorima. Pretpostavljamo da e proi jo neko vrijeme prije nego to se teorijska diskusija urbanom fenomenu u nas poduhvati s realitetom na konceptualnom nivou, razraujui modele urbanizacije prikladne socijalisti kom drutvu i kritizirajui urbanu praksu s jasnih teorijskih polazita. Dosadanje razmatranje problematike urbanog fe nomena u nas zadralo se uglavnom na konstatacijama, na deskriptivnoj ravni, a malo je uinjeno na planu, na primjer, redefiniranja koncepta vika vrijednosti ili koncepta rente (ako ona mora postojati) ili koncepta urbanizma kao djelat nosti planiranja prostora koji se i u nas odvija slino zem ljama drugog drutveno-politikog ureenja. Naa kritika zadrala se na konstataciji i uenju pred raskorakom iz meu ideala drutva i stupnja ostvarenosti tih ideala u pro cesu urbanizacije i ureenja prostora. Kada i gdje, meutim, zapoinju prvi pokuaji redefini ranja teorijskog koncepta urbane sociologije? Literatura kojoj smo ukratko referirali see do kasnih ezdesetih go dina, a, prema nekim miljenjima, utemeljenje novih orijen tacija u urbanoj sociologiji zapoinje osnivanjem novog Istra ivakog komiteta za urbani i regionalni razvoj, to se zbilo na Svjetskom sociolokom kongresu odranem u Varni 1970. godine (Harloe, 1977, str. 1). Novi istraivaki komitet (Re search Committee) pripremio je osnovicu za prvi sastanak koji je odran u Budimpeti 1972. godine. U tom dokumentu utvruje se da je urbana sociologija izgubila stvarni interes za ispitivanje urbanih fenomena te da se ponajvie orijentirala na prouavanje ljudskih odnosa u gradovima negoli na osnovne aspekte urbanog fenomena koji su sadrani u po stavljanju bitno novih teorijskih i konceptualnih pitanja uzrocima postojanja velikih gradova, uzrocima i razlozima 187

kapitalistike koncentracije vika vrijednosti, osnovnim sociolokim zakonitostima razvoja urbanog fenomena u vezi s opim razvojem drutva, i tsl. U dokumentu se dalje kae: Mi vjerujemo da urbana sociologija ne moe vie napredovati, jer je napustila prouavanje osnovnog pred meta svog interesovanja; jedino povratkom tim okvirima mogue je kretanje naprijed u jednom intelektualno poelj nom smjeru. Na zadatak je da prouavamo drutvo distribuciju moi i resursa, strukturalna ogranienja ivotnih ansi i obrasce konflikata inherentne prirodi drutva. Mi . . smo, naravno, ogranieni manifestacijama drutvenih pro cesa koje se odvijaju u prostornom kontekstu. (Harloe, 1977, str. 2). Akcenti koji se osjeaju u ovim tvrdnjima dosta su slini onima s kojih polazi i tzv. tradicionalna urbana sociologija, meutim, osnovni smjer analize se obre: ne prouava se urbani fenomen kao izolirani fenomen interesantan za studi ranje za sebe, nego se on prouava kao kontekst (jedan od) aspekata razvoja drutva. Zadatak nove urbane sociologije svodi se na socioloko prouavanje manifestacija drutvenih procesa koji se odvijaju u prostornom kontekstu. Ovakva osnovna orijentacija, kako je prezentirana u navedenom dokumentu, predstavlja parafraziranje poznate Lefebvreove tvrdnje potrebi analize drutvenih odnosa u prostoru. Prema jednoj drugoj tvrdnji, interes za materijalistiki pristup urbanoj sociologiji raste poslije 1968. godine, a biva dijelom i potpomognut zbog interesa francuske vlade za financiranje odreenog broja istraivanja u podruju urbanih problema, to dovodi do pojave istraivakih institucija i opeg porasta interesa za urbanu sociologiju. Intenziviraju se istraivanja i tiska se mnogo nove literature, to sve pri donosi irenju novih ideja (Pickvance, 1976 a, str. 7). U godini formiranja novog Istraivakog komiteta po krenut je asopis Espaces et socits, kome je odreeno vri jeme urednik H. Lefebvr, a kasnije R. Ledrut. Uskoro se pojavljuje novi asopis slubeni organ Istraivakog ko miteta za urbano i regionalno istraivanje, jednog od komi teta Internacionalnog sociolokog udruenja, pod naslovom 188

Journal of Urban and Regional Research, ija je redakcija internacionalnog i interdisciplinarnog sastava. U dananjim okvirima taj asopis jedan je od najkvalitetnijih asopisa za ovu problematiku. Koherentnost i jedinstvenost stavova koja je za poetak formiranja novih tendencija razvoja urbane sociologije ka rakteristina, tokom vremena postupno slabi, a dolazi i do meusobne divergencije u stavovima. Meutim, svi autori koji se danas bave urbanom sociologijom u irokom rasponu od socijalne geografije pa sve do urbane politike ekonomije, rade na razvijanju teorijskog okvira koji bi bio primjeren novim usmjerenjima. U emu se sastoje osnovne ideje oko kojih se okupljaju predstavnici novije orijentacije u razvoju urbane sociologije? Koje su toke oko kojih se koncentriraju napori usmjereni na konstituiranje nove urbane sociologije? Novija orijentacija pristupa prouavanju urbanog feno mena sa stajalita koja su bitno razliita od onih koja su zastupali predstavnici tzv. ikake kole urbane sociologije ili koja zastupaju ostali, klasino orijentirani urbani socio lozi. Prouavanje urbanog fenomena vri se uz odbacivanje klasine i stvaranje nove terminologije. Istraivanja se zasni vaju na saznanjima koja se sistematiziraju u okviru discipline koja se najee naziva urbanom ekonomijom, a grad i urba ni fenomen pokuavaju problematizirati kroz neke marksi stike kategorije. Poduzet je ozbiljan napor i predloena je nova teorijska shema, koja se u bitnim elementima oslanja na Althusserovo tumaenje Marxa, a zatim se teoretski mo del provjerava na nizu studija iz podruja urbane prakse, to se nekada, na primjer, svodi na prouavanje urbanih borbi kao kristalizacije klasnih suprotnosti u gradovima, zatim na prouavanje svih vrsta konflikata-koji se takoer smatraju manifestacijama drutvenih oblika ponaanja, a ne nekim malfunkcioniranjem urbane sredine. U tom kontekstu
* U S A D prve polovine sedamdesetih g o d i n a p o k r e e se jo j e d a n asopis u k o m e se p r e t e n o objavljuju napisi n a d a h n u t i idejama novih tendencija razvoja u r b a n e sociologije. R a d i se asopisu Comparative Urban Research.

189

polazi se od nekoliko manje ili vie vrstih postavki kao, na primjer, od slijedeih:* grad je, prije svega, lokacija akumuliranih vrijednosti u kome se prvenstveno stvara i koncentrira viak vrijed nosti; planiranje grada, urbanizam, planiranje uope, svodi se na manipuliranje vikom vrijednosti, pa p r e m a tome samo predstavlja produenu ruku drave, odreenu intervenciju politike nad ekonomskom sferom. Urbanizam se kao ideo logija razobliava i ukazuje se na njegov institucionalni i birokratski karakter. Urbanizam se tretira kao odreena ideologija vladajue klase, koja rasporeujui viak vrijed nosti vlada i urbanizmom. urbani fenomen istrauje se u terminima konkretnih drutava, odnosno, zastupa se ideja da odreeno drutvo postoji u konkretnom prostoru, a da analiza takvog konkret nog prostora (drutva) ukljuuje prije svega analizu sukoba koji izbijaju izmeu klasa, grupa, depriviranih i marginalnih skupina, dakle, konflikata na svim razinama drutva. analiza urbanog fenomena u klasinom izdanju (ikaka kola) odbacuje se kao analiza odreenih prostornih odnosa jer oni ne postoje sami za sebe, odnosno, odreena drutvena struktura nije neto to je izvanjsko odreenoj socio-prostornoj strukturi, kao to vrijedi i obrnuto. Odba cuje se redukcija socijalnih odnosa na prostorne odnose, odnosno, odbacuje se fetiizam prostora. urbano planiranje prouava se kao sredstvo dravne intervencije, a koje ne djeluje po principima apstraktno date socijalne pravde orijentirane kategorijama opeg, javnog ili zajednikog interesa. Ideja tome da je urbano planiranje mogue realizirati po principima opeg dobra, blia je onim konceptualizacijama planiranja koje prouavaju dru tvo kao statinu cjelinu koja se osniva na sveopem kon senzusu, to je blisko idejama tradicionalne urbane socio logije.
* O v a sistematizacija ne o z n a a v a h o m o g e n i t e t i n t e r e s a svih navede n i h istraivaa, nego predstavlja sistematizaciju najeih o b l i k a eksplika cija p o j e d i n i h situacija.

planiranje grada razmatra se kao sredstvo socijalne kontrole i manipulacije. Pod krinkom tehnike perfekcije i neutralnog djelovanja, provodi se zapravo politika inter vencija s tono odreenim profitnim ciljevima. klasino urbanistiko tumaenje grada (forma, funk cija) odbacuje se kao nedostatno i formalistiko. u nekim sluajevima odbacuje se i sam termin urba no, koji se takoer smatra ideolokim pojmom jer nor malne drutvene procese koji se odvijaju u odreenom prostoru mistificira, pridodaje im neki novi kvalitet i znaaj. Kako, kao to smo naglasili, prostorni odnosi ne postoje sami za sebe, nego se radi drutvenim odnosima koji se odvijaju u konkretnom prostoru, besmislena je analiza pro stora za sebe, a jo besmislenija analiza raznih urbanih fenomena koji kao urbani zapravo ne postoje. Drugim rije ima urbano im ne pridodaju nikakvu stvarnu osobinu, nego predstavlja daljnju mistifikaciju. U tom smislu analiza urbanog ponaanja, urbanih dogaaja, i tsl. kao analiza odreenog drutvenog dogaanja u urbanom zbog pridjeva urbani, ne dobivaju nikakve nove osobine, nego predstav ljaju odreenu mistifikaciju stvarnog stanja. klasina urbana sociologija predstavlja pokuaj ideo loke interpretacije stvarnosti koja se osniva na posebnom shvaanju pojma urbanog kao posebnog naina ivota (Wirth), to predstavlja pokuaj nametanja vrijednosti odre enog drutva (zapadnog) drugima, a proces urbanizacije izjednaava se procesom pozapadnjaenja (westernizacije), odnosno, civiliziranosti (urbaniziranosti). analize se orijentiraju na prouavanje modernih ka pitalistikih drutava, kao i na studiranje relevantnih kontra dikcija meu kojima poseban znaaj ima kontradikcija izmeu rastue socijalizacije proizvodnih snaga i stihijnosti koja proistjee iz privatnog vlasnitva nad kapitalom. Taj se problem posebno javlja u suvremenim, visokoorganiziranim drutvima u kojima se postavljaju zahtjevi postojanja velikih sistema ije se neometano funkcioniranje ograniava i nagriza anarhinou koja proistjee iz postojanja privatnog vlasnitva (stabilnost dravnog kapitalizma).
191

190

 u okviru izloenog, posebno se prouava klasna bor ba i njene manifestacije i transformacije u okvirima urbanog. klasini pristup ne dovodi sistem u pitanje, a novi inzistira na prouavanju kontradikcija kapitalizma koje se prostorno ispoljavaju na rastue podrutvljavanje sredstava za proizvodnju i sve znaajniju ulogu drave kao koordina tora, kao i na one sile koje je zbog anarhoidne strukture kapitalizma potrebno kontrolirati da bi se sistem odrao na okupu kao cjelina. Urbano se planiranje tretira kao instru ment dravne intervencije koji mora osigurati nadvladavanje kontradikcije radi odravanja sistema kao cjeline. Uloga drave posebno se razmatra u okviru regulacije procesa kolektivne potronje, odnosno, neproizvodne potronje (jav ni sadraji, bolnice, kole, parkovi, i tsl.). dovodi se u pitanje opravdanost postojanja urbane sociologije kao discipline koja ima definiran predmet bavlje nja budui se utvruje da je termin urbano ideoloko-mistificirajui. U krajnje radikalnim varijantama mogunost po stojanja urbane sociologije se odbacuje uope. Navoenjem ovih toaka obuhvatili smo samo najva nije misli urbanom fenomenu koje se razvijaju u posljed njih desetak godina u pomenutim zemljama. nekim od na vedenih raspravit emo u nastavku ovog rada u slijedeim poglavljima. U njima emo iznijeti osnovne koncepte na ko jima se osniva misao urbanom fenomenu u posljednjih pet naest godina i kritiki prokomentirati s obzirom na relevantnost, utemeljenost ili aktualnost.

X.

Sociologija i urbano pitanje

1. Osnovne karakteristike kritike klasine urbane sociologije Kada koristimo termin klasina urbana sociologija, mislimo na sociologiju grada u vrijeme njenog nastanka i najintenzivnijeg razvoja u prvoj polovici ovog stoljea. Ter min tradicionalna (klasina) koristimo kao tehniki termin jer je urbana sociologija relativno mlada disciplina pa bi pretjerano pozivanje na tradiciju bilo svakako neadekvatno. S druge strane, takav termin koristimo da bismo to plasti nije obiljeili njen koncepcijski status. Teorijske osnove, konceptualni okvir su bili takvi da ih iz dananje situacije moramo tretirati kao zastarjele, naivne i nadvladane. U lite raturi se, kada se govori tradicionalnoj urbanoj sociolo giji, mogu susresti termini koji su slini; klasina, naturalistika (zbog koncepcijske razine), ideoloka (zbog jedno stavnosti konceptualnog okvira i ekolokog determinizma), zapadnjaka (zbog zemalja i njihove geografske lokacije kao i zbog orijentacije na prouavanje kapitalistikog dru tva), ekoloka (zbog osnovanosti na ekolokoj teoriji), i tsl. Nama u ovom radu nije cilj da ocrtamo sve znaajke tradicionalne urbane sociologije, niti da njenim dometima osobno prosuujemo, nego da razmotrimo smisao i znaaj kritike koja se takvoj urbanoj sociologiji od strane istrai vaa nove orijentacije najee postavljaju. Tome emo po svetiti neto vie prostora jer to osobno smatramo najvrijednijim dijelom dosadanjeg doprinosa nove urbane sociologije. Urbana sociologija (tradicionalna), koja se izjednauje skoro u potpunosti sa ikakom kolom, tretira se kao di sciplina koja se osnivala na krivim pretpostavkama, koja je nudila ideoloka tumaenja stvarnosti i koja je razvijala krive teorijske modele eksplikacije. Klasina urbana sociologiji stvorila je na prvom mjestu mit urbanom drutvu koji
13 U r b a n a sociologija

192

193

je definiran u r b a n o m k u l t u r o m . M. Castells, k o j i sistemat ski r a z m a t r a p o l o a j k l a s i n e u r b a n e sociologije, urbanu kulturu izjednauje s o d r e e n i m s i s t e m o m vrijednosti, dru t v e n i m n o r m a m a i drutvenim o d n o s i m a k o j i se nalaze p o s e b n o m a n i f e s t i r a n i i a r t i k u l i r a n i u u r b a n o m drutvu. T a k v a i d e j a u r b a n o g ( m o d e r n o g ) drutva n a s t a j e k a o poslje dica f u n k c i o n a l i s t i k o - k u l t u r o l o k e o r i j e n t a c i j e u sociologiji i svim d i h o t o m i j a m a k o j e su se razvijale (zajednica dru tvo, folk-urban drutva, m o d e r n a t r a d i c i o n a l n a dru tva, i tsl.) u o k v i r u nje. U r b a n a sociologija b a v i se, dakle, p r o u a v a n j e m specifinog s p l e t a drutvenih o d n o s a i si tuacija k o j e se n a j e e i z j e d n a a v a j u s tzv. u r b a n o m kultu r o m ili, k a k o je to n a z v a o L. Wirth, u r b a n i z m o m k a o nai n o m ivota, p o d r a z u m i j e v a j u i pod u r b a n i z m o m specifian drutveni sistem k o j i k o n s t i t u i r a j u odreeni uvjeti. I n t e r e s a n t n o je r a z m o t r i t i na k o j i nain Wirth definira grad. G r a d je r e l a t i v n o s t a l n a n a s e o b i n a , velike gustoe, na puen s o c i j a l n o h e t e r o g e n i m p o j e d i n c i m a (Wirth, 1 9 3 8 ) . O v a j a u t o r polazi od p r e t p o s t a v k e da su za definiranje grada zna ajna tri e l e m e n t a : v e l i i n a (naselja), gustoa (izgraenosti i n a s e l j e n o s t i ) i s o c i j a l n a h e t e r o g e n o s t individua k o j e obita vaju to n a s e l j e . Castells k r i t i k i analizira sva tri e l e m e n t a p o k u a v a j u i p o k a z a t i k a k o s e p u t e m takvog p o s t a v l j a n j a k o n c e p t u a l n o g o k v i r a s t v a r a o s n o v a z a shvaanje urbanog k a o p o s e b n e kulture, n a i n a i v o t a i o s n o v e za r a z v o j u r b a n e sociologije. Wirth je u k a z a o na injenicu da veliina utjee na slab ljenje p r i m a r n i h o d n o s a m e u ljudima, to vodi njihovoj z a m j e n i tzv. s e k u n d a r n i m o d n o s i m a s i s t o d o b n i m j a a n j e m a n o n i m n i h e l e m e n a t a s o c i j a l n e k o n t r o l e . T a k v i odnosi do v o d e do s e g m e n t i r a n j a uloga i p o j a v e specifinog k a r a k t e r a urbane linosti, g u s t o a u t j e e n a u n u t a r n j u diferencijaciju i m a d a su p o j e d i n c i blii (gustoa), z a p r a v o su drutvene distance v e e (uloge i k o m p e t i c i j a ) . P o j a a n a g u s t o a vodi k n a g l a a v a n j u k o m p e t i c i j s k i h o d n o s a meu p o j e d i n c i m a indiferentnim p r e m a s v e m u to nije v e z a n o u z lini p r o b i t a k . S o c i j a l n a h e t e r o g e n o s t p a k u t j e e n a razvijanje visokog stupnja m o b i l n o s t i stanovnitva, n a j a a n j e uloge udruenja u m j e s t o zajednice ( p o n o v n o T n n i e s ) , k a o i znaajnu dife194

rencijaciju aktivnosti. S v a tri e l e m e n t a z n a a j n o u t j e u n a socijalnu dezorganizaciju linosti k o j o m se, meu ostalim, moe objasniti i porast k r i m i n a l i t e t a u velikim g r a d o v i m a . Sigurno je da je o v a k a v opis prihvatljiv k a o deskripcija o d r e e n e drutvene situacije, no Castells z a m j e r a s l i j e d e e : Grad je dat k a o specifian kulturni sadraj i p o s t a j e eksplik a t i v n a varijabla tog istog sadraja. U r b a n a kultura se nudi kao njen nain ivota. (Castells, 1977a, str. 7 9 ) . O v o m pri m j e d b o m a u t o r se dotie j e d n e od najznaajnijih k o n t r o v e r z i u u r b a n o j sociologiji u o p e : Postoji li, i kakva je uzrona povezanost izmeu fizike forme (grada) i ponaanja indi vidua? U tradicionalnoj sociologiji grada t a k v a v e z a je eksplicitno prihvaena i predstavlja teorijski o k v i r najveeg b r o j a istraivanja u u r b a n o j sociologiji. Meutim, fiziki determinizam, prostorni, a r h i t e k t o n s k i ili e k o l o k i determi nizam, ili ak refleksna teorija, u novije su v r i j e m e odba civani k a o relevantan model eksplikacije (pogledaj, na primjer, Broady, 1 9 6 8 ; Lefebvre, 1 9 7 4 ; i tsl.), pa ih se k a o teorijski o k v i r sve manje i m a n j e koristi. Castellsa, m e u t i m , i n t e r e s i r a j o specifinije i slijedei o k v i r : P o s t o j i li k a u z a l n a p o v e z a n o s t izmeu p r o s t o r n i h o b l i k a grada i k a r a k t e r i s t i k a socijalnog sadraja odreene u r b a n e k u l t u r e ? On s m a t r a da m a t r i c a k o j u nudi Wirth o t v a r a m o g u n o s t p o s t o j a n j a t a k v e veze, no specificira tu vezu u smislu da u r b a n u kulturu k o j o j g o v o r i Wirth ne definira u opoziciji s p r a m n e k e ru ralne kulture, nego k a o historijski realitet, k a o o d r e e n i oblik drutvene organizacije k o j i je povezan s kapitalisti k o m industrijalizacijom (Castells, 1 9 7 7 a , str. 8 1 ) . Za razliku od uobiajenog p r i h v a a n j a ideje k a u z a l n o j p o v e z a n o s t i prostornog i socijalnog, ovaj a u t o r ne s a m o da takvu p r e t p o s t a v k u dovodi u sumnju, nego izvodi i specifi kaciju takvog odreenja k o n t e k s t u a l i z i r a ga, to je v e o m a v a a n m o m e n t u daljnjem t o k u k r i t i k e tzv. t r a d i c i o n a l n e u r b a n e sociologije. Da li to, meutim, znai da o d r e e n i drutveno-ekonomski sistemi (u o d r e e n i m h i s t o r i j s k i m m o m e n t i m a ) proizvode specifine p r o s t o r n e o b l i k e ? I da, i ne. O d r e e n j e tipa drutva k o j e stoji ispred S o v j e t s k o g saveza, na primjer, ne m a n i f e s t i r a se u p r o s t o r u i zbog nerazvijenosti koncepta, k o j i bi se o n d a m o d a i m o g a o spe13

195

cifinije ocrtati, ali i zbog opedrutvene i ekonomske kom pleksnosti koja je slinog intenziteta u svim razvijenijim zemljama svijeta. Dakle, prema Castellsu, slinost urbanih oblika u razliitim drutvenim sistemima ne moe se vezivati uz slinost ekolokih (prostornih) okvira, nego prvenstveno uz drutvenu i ekonomsku kompleksnost. Bitno je, meutim, utvrditi da urbana varijabla (na primjer, urbana kultura) ne moe pruiti zadovoljavajue objanjenje pojava koje se prouavaju. Ovakva kritika imala je za cilj da pokae slije dee dvije stvari: nesposobnost ekoloki zasnovane urbane sociologije da protumai pojave, nego da ih umjesto toga samo imenuje, kao i da odreenu tradiciju u urbanoj socio logiji povee s dominacijom odreenog drutveno-ekonomskog sistema (kapitalizma). Urbana kultura, kojom operira klasina urbana sociolo gija, je mit koji eli ponuditi jednu ideologiju osnovanu na ideji progresa, moderniteta, vezanog uz liberalni kapitalizam. Takva ideologija eli da ponudi ideju univerzalnom o vjeku, univerzalnim obrascima ivota, univerzalnoj urbanoj kulturi i njoj pripadajuim ekolokim formama grado vima. Univerzalizacija razvoja oblika i kulture ivota vodi do propisivanja recepata kapitalistikog naina ivota. Takva ideologija, prema Castellsu, je efikasna jer vri invertiranje problematike, pa se svakodnevni ljudski problemi svode na opisivanje urbanih problema, a interpretacija tih problema svodi se na logian evolutivni razvoj (porast urbaniziranosti) iz koga je bilo kakav klasni antagonizam iskljuen (Castells, 1977a, str. 8485). Osnovna teorijska pretpostavka na kojoj je izgraena cijela klasina urbana sociologija je, dakle, teorija kauzal noj povezanosti izmeu fizikog i socijalnog. Castells speci ficira navedeni okvir razmiljanja razmatrajui taj odnos na nekoliko razina: da li postoji specifino urbano pona anje (podobno za prouavanja urbane sociologije) koje je karakteristino za pojedine urbane jedinice (prostore, zone, predjele grada); da li uope postoje specifine urbane jedinice; da li je uope mogue govoriti procesu proizvod nje drutvenog fizikim (prostornim, ekolokim); te, na kraju, da li je mogue govoriti mogunosti proizvoenja 196

specifinih prostornih okvira na osnovu manifestacija vrijed nosti posebnih socijalnih skupina, grupa? (Castells, 1977a, str. 96113). Ove dimenzije problematike odnosa izmeu fizikog i socijalnog, kao i teme prirodi prostora i pro cesima planiranja (urbanizma), kljune su teme kritike klasine sociologije grada. Da bi se dali odreeni odgovori na postavljene dileme odnosu prostornog i socijalnog, po trebno je, prije svega, utvrditi postoji li bilo kakva mogu nost diferencijacije prostora u tom smislu da on ima svoj specifian socioekoloki karakter, a ne samo ekoloki. Ta tema je u osnovi svih interesa urbane sociologije, jer se na ideji postojanja specifine ekoloke jedinice koja se pre klapa sa socijalnim osniva cijeli proces istraivanja. Detaljno prouavanje prostornih karakteristika samo je posljedica pretpostavke da se odreena socijalna specifinost manife stirala pa je onda treba prouiti i povezati s prostorom u kome se manifestirala. Na to se logino nastavlja i pret postavka da se onda takav model eksplikacije socijalnog u prostornom moe poslije simulirati u procesu nastajanja novog prostornog. Suvremeni urbanizam, odnosno planiranje gri se u pokuajima kreiranja fizike forme koja e biti humana, a urbana sociologija stalno istrauje razliite so cijalne odnose i stupnjeve zadovoljstva u razliitim fizikim strukturama ne bi li otkrila neke korelacijske veze i poslije ih primijenila po logici simulacije. Problem organizacije humane okoline predstavlja, dakle, kljuni problem urbane sociologije, a oslanja se na openito prihvaenu pretpostavku da veza izmeu fizikog i socijalnog postoji, da ju je mogue utvrditi, specificirati i, kao princip organizacije, simulirati na nekom drugom mjestu, vremenu ili prostoru. Mogue je u svakom sluaju govoriti odgovarajuim oblicima sistematizacije socijalno-prostorne okolice, poevi od najgrubljih (grad selo), pa sve do finijih podjela (kvart, ulica, susjedstvo, i tsl.), ali je upitno: koliko je vrsta veza izmeu pojedinih oblika prostornog i socijalnog? Mogu nosti diferencijacije prostora su neiscrpne, prema odgovara juim kriterijima, kao to su kriteriji socijalne diferencija cije isto tako veoma brojni. Najkarakteristinije su raznolike dihotomne podjele (zajednica-drutvo, lokalni kozmopo197

litski karakter, moderno tradicionalno ponaanje, i tsl.), koje se onda s razliitim uspjehom primjenjuju u kombina ciji s prostornim diferencijacijama. Poznate su i skoro kla sine tvrdnje socijalno homogenim kvartovima, soci jalno nestabilnom susjedstvu, suburbanim elitama, sin dromu centraliteta, srednjeklasnom naselju, elitnim etvrtima, socijalno-patolokim zonama, kulturi tog i tog sluma, i tsl. Sigurno je da se moe govoriti postojanju razliitih kategorija okolice koji mogu biti stimulativniji ili manje stimulativni, razliitim kategorijama naselja s obzirom na socijalnu strukturu stanovnitva, no nije mogue govoriti prostornim jedinicama kao odreenim stereotipovima koji mogu posluiti u smislu stvaranja odgovarajue tipolo gije sluajeva socijalno-prostornih jedinica koja bi imala programersko-simulirajui karakter. Socijalni sastav (stanov nitva) odreene prostorne jedinice manje ili vie manife stira odreene vrijednosti koje se oitavaju kao provoenje odreenog naina ivota, no to se moe odnositi na kon kretnu historijsku situaciju i druge specifine oznake odre ene konstelacije odnosa. Stoga analiza odreene prostorne jedinice u odreenom vremenu moe dovesti do formuliranja vie ili manje standardnih obrazaca naina upotrebe pro stora, no takvi obrasci nisu iskljuivo izazvani odreenom organizacijom prostora, kao to niti ne mogu posluiti kao model simulacije za bilo kakvu buduu (slinu) prostornu situaciju. Prema tome, specifine urbane jedinice mogu po stojati, ali nije mogue uspostaviti hijerarhiju i tipologiju takvih sistematizacija koja bi sluila za znanstvenu ekspli kaciju i prognostike svrhe. U tom smislu je mogue raspravljati problem uloge oko line kao eksplanatorne varijable, emu je ve bilo rijei u ovom radu. Castells, uzimajui za primjer slumove, kae da su oni primjer nemoi objanjenja koje rauna s ekolo kim determinizmom. Da bi, recimo, slumovi nastali, potrebno je da postoji prvo specifina konstelacija drutvenih odnosa koja, meu ostalim, proizvodi i slumove. Osim toga, mora u datim, konkretnim uvjetima postojati i odreena socijalna skupina koja, eventualno, ima diferenciraniji sistem vrijed198

nosti, od kojih se jedan dio manifestira i u oblicima organiza cije okolice. Tek ujedinjavanjem tih dvaju pretpostavki moe doi do pojave odreene urbane jedinice koja se naziva slum. Kako li naivno zvue sociologizirajua tumaenja kulture slumova koji se ne smiju razoriti jer predstav ljaju specifian obrazac organizacije, kulture, vrijednosti. U tom kontekstu, oigledno je da urbane jedinice moraju biti shvaene kao odreeni socijalni proizvodi samo u hipotetikom smislu, a nikako ne u eksplanatornom, kako je to bio sluaj u klasinoj tradiciji urbane sociologije. Sada je lake odgovoriti i na pitanje eventualnoj pro izvodnji posebnih prostornih jedinica na osnovu posebnih vrijednosti posebnih socijalnih skupina. Krajnje pojednostav ljena koncepcija stajala bi iza tvrdnje da se odreene vrijed nosti odreenih socijalnih skupina manifestiraju u konkret nim prostorima definiranim simbolima te da se, dakle, mogu i oitavati iz znakova sredine. Drugim rijeima, socioloko istraivanje u takvim urbanim situacijama svodi se na pro uavanje korespondencije izmeu ponaanja odreene so cijalne skupine i elemenata njene ekspresije u prostoru, odnosno, cijele organizacije prostora. Castells smatra da je takva ideja naivna jer implicira postojanje direktne kore spondencije izmeu sistema proizvodnje vrijednosti i siste ma proizvodnje prostora. Takva koncepcija smatra drutvo relativno jedinstvenom ekspresijom razliitih kultura kao takvih, pa je, prema tome, i drutvo suma razliito uobli enih prostora. Ta ideja je naivna jer je drutvo . . . manje ili vie kontradiktorna artikulacija interesa, prema tome, socijalnih inilaca koji nikada ne predstavljaju sebe i jedno stavno sami sebe, nego uvijek u odnosu na neto drugo. Prema tome, rezidencijalni prostor nije stranica na kojoj su otisnute socijalne vrijednosti. (Castells, 1977a, str. 111). Socijalne situacije prouavane u prostoru kao tradicio nalnom podruju istraivanja urbane sociologije, daleko su kompleksnije i ne daju se svesti na jednostavno oitavanje situacije u prostoru. Njihovo znaenje nije mogue utvrditi na ravni prouavanja koja je pojavna, nego je potrebno situacije u prostoru promatrati kao rezultat ukupne drutve199

ne situacije odreenog drutva, te u tom smislu ponuditi odreena objanjenja. Tradicionalna urbana sociologija dovodi se u pitanje i iz pozicija marksistike urbanologije, odnosno, pokuaja primjene politiko ekonomskih zakonitosti na problematiku urbanog fenomena, kao i iz pozicije radikalne geografije, odnosno, geografije koja pokuava prouavati geografske odnose kao proizvode opih drutvenih odnosa. Radikalni geografi su se kritiki odnosili prema staroj geografiji koja je obiljeena deskripcijom fizike okolice, ali i prema tzv. novoj geografiji koja se konstituira preteno oko nove metodologije, preteno kvantitativne naravi i koja se prema socijalnoj zbilji odnosi neutralno, tumaei je preko kategorije distribucije centralnih mjesta, na primjer, preko optimalizacije lokacija, i tsl. Krajem ezdesetih godina poinje se uviati socijalna relevantnost geografskih pojava (mogli bismo rei i prostornih) i klasini geografski aspekti postup no se poinju tretirati kao socijalno politiki problemi koji se manifestiraju u prostoru i tumae se kroz geografske termine. (Peet, 1977b, str. 1112). Socijalizacija i politiza cija klasine geografije govori istim problemima kojima govori tzv. nova urbana sociologija, a svoje nasljee kriti zira u slinom smislu u kome to rade kritiari tzv. tradicio nalne urbane sociologije. Zbog toga je mogue govoriti izvjesnom pribliavanju nove socijalne (radikalne) geogra fije i nove urbane sociologije. U okviru tzv. marksistike urbanologije takoer se zapaaju trendovi razvoja koji dovode u pitanje klasino tuma enje problematike obiljeeno neutralnim pristupom. Termin marksistika urbanologija nije, naravno, do kraja defini ran, niti posebno sretno odabran, a sama disciplina jo konstituirana (vidi, na primjer, stav tome Tabb i Sawers, 1978a, str. 5), no u ovim poecima pokazuje slinost s tendencijama kojima smo govorili u okviru tzv. nove urbane sociologije. Istraivai prostora, koji pokuavaju svoje koncepte povezati s marksistikom metodom, u sa danjoj fazi istiu, dosta naivno, da je za prouavanje pro stornih odnosa u gradovima vano uoiti bitne odnose meu klasama kao osnovnu podlogu za razmatranje problematike 200

(Tabb i Sawers, 1978a, str. 12), kao i da je vano napustiti klasine koncepte tradicionalne urbane sociologije razvijene u okviru radova tzv. ikake kole. Ono po emu su pred stavnici radikalne geografije i marksistike urbanologije slini je odnos prema tradiciji urbane sociologije, odnosno, socijalne geografije. Osnovna zamjerka klasinoj urbanoj sociologiji sadrana je u njenoj ideologinosti (zamjenjivanje stvarnih drutvenih odnosa prostornim), deskriptivnosti, izostajanje kauzalne analize i pokuaja povezivanja proble matike prostora s problematikom prostora uope, kao i ekoloki ili fiziki determinizam (usporedi Tabb i Sawers, 1978a, str. 321). Problematika tretiranja karaktera prostora predstavlja takoer podruje u kome se razlikuju ideje stare i nove urbane sociologije. Klasina urbana sociologija tretirala je prostor, kako smo to vidjeli, kao nezavisan inilac, determi nirajui element, ili ak nezavisnu, odnosno, interpretativnu varijablu. Pretpostavka koja je doputala takvo rezoniranje je da postoji odreena meuuvjetovanost izmeu drutva i prostora, te da u tom procesu drutvo realizira dio svoje slike u prostoru. Prouavanje struktura odgovarajueg prostora otvara mogunost prouavanja konkretnog drutva. Prostor se, dakle, veoma esto shvaa i koristi u smislu odvojenog entiteta, stvari za sebe koja ima svoju posebnu egzistenciju. Klasinu urbanu sociologiju najee se optu uje da je zastupala fetiizam prostora (Tabb i Sawers, 1978a, str. 12) u kome se operira specifinim rjenikom, sve relevantne pojave proglaava prostornim pojavama te ih kao takve prouava i tumai.* Castells, na primjer, definira prostor kao . . . materijalni proizvod u odnosu s drugim materijalnim elementima
* K o d nas je diskusija o d n o s u d r u t v e n o - e k o n o m s k o g i p r o s t o r n o g p l a n i r a n j a t a k o e r p o d o d r e e n i m utjecajem teorije samostalnosti p r o stora. P r o s t o r shvaen k a o resurs s kojim treba s krajnjim o p r e z o m raspo lagati, naglaava izuzetan znaaj p r o s t o r n o g p l a n i r a n j a koje m o r a biti n a d r e e n o svim drugim oblicima planiranja. P r o s t o r shvaen k a o p r o s t o r realizacije o d r e e n e politike, smjeta p r o s t o r n o p l a n i r a n j e u p o d r e e n poloaj p r e m a drutveno-ekonomskom. U d r u g o m se sluaju p r o s t o r p r o m a t r a k a o pasivniji, a u p r v o m k a o aktivniji element.

201

meu kojima je i ovjek koji sam ulazi u posebne drutvene odnose i koji daje prostoru (i drugim elementima tih odnosa) oblik, funkciju ili socijalno znaenje. Dakle, ne radi se samo prostiranju socijalne strukture, nego konkretnoj ekspre siji svakog historijskog dijela u kome je drutvo specifici rano. Pitanje je, dakle, uspostavljanja, na slian nain kao i za svaki drugi realni objekt, strukturalnih i konjunkturalnih zakona koji upravljaju njegovom egzistencijom i transformi raju ga, kao i specifinosti njegove artikulacije sa drugim elementima historijskog realiteta. (Castells, 1977a, str.115). Ovakvo odreenje karaktera prostora ne ostavlja nikakvu sumnju da ga moramo shvatiti kao proizvod socijalne prakse i konjunkture odreenog vremena. Prostor, dakle, ne samo da je socijalno proizveden, on je historijski realitet i pod loan je odrednicama tog realiteta. Ovakvo odreenje pro stora sasvim je, naravno, suprotno od predstave kategoriji prostora kakvu najee susreemo u klasinoj urbanoj so ciologiji i na njoj izraslim razliitim teorijama strukturi grada, emu smo ranije raspravljali. Castells je krajnje odreen kada tvrdi da . . . ne postoji nikakva teorija pro stora koja nije jedan integralni dio ope socijalne teorije, a k i one implicitne. (Castells, ibid., str. 116). O v a j autor kritizira, na primjer, teoriju koncentrinim krugovima Burgessa iz 1925. godine, pri emu navodi da je tada struk tura grada, koju je istraivao Burgess, odgovarala odree nom tipu historijskog realiteta, koji je bio obiljeen inten zivnom kapitalistikom industrijalizacijom rukovoenom is kljuivom logikom profita. Interesantno je, naime, da Burgess smatra da se radi teoriji, a ne samo pokuaju eksplikacije strukture odreenog grada u odreenom vre menu. Jo je interesantnije da taj autor ne spominje uope bitne drutvene odnose koji su doveli do formiranja takve strukture. Castells iznosi i neke primjere kojima potkrep ljuje svoje tvrdnje, kao, na primjer, injenicu da se gradovi ne ire po nijednom modelu koji je bio predloen od istra ivaa ikake kole (na primjer, rast megalopolisa negira bilo kakav model rasta). Pored utvrivanja stupnja adekvatnosti razliitih modela ekoloke strukture grada, bitno je ustanoviti i na emu se 202

osniva ideja specifinostima prostornih struktura uope? Castells, na primjer, smatra da se ispod razliitih teorija prostora krije opa teorija socijalne organizacije koja se oslanja na dva bitna principa. Prvi je princip meuzavisnosti pojedinaca, a drugi princip centralnih funkcija. Poloaj svakog pojedinca odreuje se u odnosu na poloaj centralnih funkcija to tom pojedincu (grupi) odreuje njegovu pozi ciju u odreenom drutvenom sistemu. Ono to implicira iz takve pretpostavke je razumijevanje drutva kao zajed nice, koja se definira kao sistem odnosa izmeu funkcionalno razdijeljenih dijelova koji su teritorijalno lokalizirani. Orga nizacija te zajednice (urbana zajednica) objanjava se kao cjelina procesa koji oblikuju, distribuiraju i ureuju odnose ekolokih jedinica ili bilo kojih drugih prostornih oblika koji predstavljaju specifinost u odnosu na svoju posebnu okolicu (stanovanje, tvornice, uredi, i tsl.). (Castells, 1977a, str. 119). Ovako shvaena struktura urbane zajednice prua mno tvo mogunosti za stvaranje razliitih interpretativnih shema moguim procesima unutar zajednice koji su vie ili manje standardni. To je bilo primjenjivano, to pokazuje mnotvo teorija ekolokoj strukturi urbane zajednice, a jo i vie, mnoge interpretacije urbanih pojava na osnovu pomenutih zakonitosti. Ovakav nain razmiljanja (ekoloki determi nizam) izazvao je mnogo kritikih napomena, a najvei broj odnosi se na kulturalistiku kritiku, koja, nasuprot prirod nim elementima (prostor), naglaava odreene vrijednosti i simbolike elemente, dok druga struja kritike inzistira na specifinostima historijskog prostora, uvodei u analizu klasnu podjelu, konflikte i strategije. Castells kritiki reagira i na ovakve kritike naglaavajui injenicu da u ovu drugu orijentaciju spada i . . . dio razmiljanja Henri Lefebvrea. (Castells, 1977a, str. 122). Sa Lefebvreovim pristupom urbanom fenomenu dijelom se ne slae i D. Harvey, koji smatra da je pogrena ideja koju zastupa Lefebvre tome da urbanizam dominira indu strijskim drutvom. On smatra da je urbanizam, prije svega, rezultat odreene situacije, a nikako poseban entitet koji dominira industrijskim drutvom (Harvey, 1975, str. 311). 203

Castellsova kritika daleko je otrija i produbljenija. Lefebvreova misao svakako ne pripada misli tradicionalne urbane sociologije, dapae predstavlja jedan od novijih napora razmatranja urbanog fenomena na specifian nain. Lefebvreova misao urbanom fenomenu najcjelovitije je izloena u njegovom djelu Urbana revolucija, u kome se izlae osnovni koncept virtuelnosti urbanog fenomena, prevlasti urbanog nad ruralnim i, konano, urbanoj revoluciji kao sveukupnosti preobraaja kroz koje prolazi suvremeno drutvo u kome prevladavaju pitanja rasta i industrijalizacije (modeli, planiranje, programiranje) u periodu u kome e urbana problematika odnijeti prevlast u okviru urbanog drutva. (Lefebvre, 1974, str. 14). Ne uputajui se u ocjenu dometa i uspjenosti Lefebvreove misli urbanom fenome nu, upozorit emo samo na neke znaajnije kritike opaske predstavnika nove urbane sociologije upuene tom poznatom misliocu, to e, istovremeno, dopuniti sliku i sadanjem stupnju razvijenosti nove urbane sociologije. Pored Harveya, primjedbe Lefebvreu upuuje i Castells. Na prvom mjestu Castells smatra da Lefebvreova misao urbanom fenomenu predstavlja primjer lijevog skretanja u povijesti razmatranja urbanog fenomena. Lefebvre je, smatra Castells, ispravno krenuo od marksistike analize urbanog fenomena, da bi kroz interesantnu intelektualnu revoluciju doao sve blie i blie jednoj urbanistikoj teorizaciji urbanistike problematike. (Castells, 1977a, str. 87). Lefebvre je logino zakljuio da revolucija kojoj pie mora biti urbana jer je nastajue drutvo takoer opisao kao urbano. Ono je rezultat historijskog procesa urbaniza cije, a prethode mu agrarno i industrijsko drutvo. Castells smatra da Lefebvre moe izjednaiti utopijsko (komunizam) s urbanim, ali skree panju na injenicu da sam termin urbano ima znaajna historijska znaenja (barem u okvirima klasine urbane sociologije). Cijeli problem je u slijedeem: termin urbano i urbana kultura nije nevin termin, on suge rira hipotezu proizvodnje drutvenog sadraja (urbano) i transhistorijsku formu (grad), kao to izraava i opu kon cepciju proizvodnje drutvenih odnosa, odnosno, cijelu teoriju drutvene promjene (social change), odnosno, teoriju 204

revolucije. Jer, urbano nije samo liberalna utopija. . . (Castells, 1977a, str. 89). Ova Castellsova kritika proistjee iz njegove kritike shvaanja pojma urbanog kao ideolokog pojma koji ima svoje kulturoloko znaenje i smisao, te ija upotreba, prema tome, nije nikako naivna i bezopasna, naroito kada se govori pojmu revolucije povezane s poj mom urbanog. Lefebvre, naravno, pojam urbanog shvaa na drugaiji nain, pa je kontroverza koja se pojavila rezul tat i razliitosti razumijevanja navedenog pojma. Interesant no je ponovno podsjetiti da i sam Castells svom najznaaj nijem djelu daje naslov Urbano pitanje, bez ikakve naznake tome kakvu konotaciju taj termin nosi sa sobom, izuzev to se u podnaslovu apostrofira marksistiki pristup. U tom smislu oba mislioca nekritiki (barem u naslovima svojih djela) koriste termine koji zasluuju posebno problematiziranje. Druga osnovna primjedba Lefebvreovom djelu urba nom fenomenu koju upuuje Castells, odnosi se na Lefebvreovu pretpostavku opoj urbanizaciji. Castells ne dovodi u pitanje procese koji se aktualno odvijaju i koji bi se po mnogim elementima mogli tretirati kao sveopa urbaniza cija, nego ponovno upozorava na nekritiko korienje ter mina urbanizacije. Tretiranje procesa urbanizacije kao generalizirajueg svjetskog procesa (planetarni fenomen) impli cira da ne postoji i da ne trebaju postojati nikakve razlike u procesima razvoja razliitih drutava, nego se sve svodi na jedan opevaei obrazac i model, ije su i pozitivne i negativne strane dosta poznate. Lefebvre, u tom smislu, izjednaava procese koji se odvijaju u kapitalistikim i so cijalistikim zemljama ne pokuavajui stvoriti alternativu razvoja. Lefebvre je svoja stanovita socijalizmu i urbanom fenomenu jasno izrazio u svojim djelima u kojima kae i slijedee. . . . socijalizam se nalazi pred urbanom pro blematikom naoruan konceptima i detinjastim ideologija ma. Radniki i socijalistiki pokret nisu bili jo uporedo prouavani pod tim uglom. Kakvi su bili uticaji urbanih problema na razliite partije? . . . 5 ta su ostvarili 'gradski socijalisti'? (Lefebvre, 1974, str. 127). Na drugom mjestu 205

Lefebvre razvija nekoliko pretpostavki tretiranju urbanog fenomena u takozvanim socijalistikim zemljama. Prva pretpostavka govori tome da urbanu problematiku gui ideologija industrijskog produktivizma, pa se jo operira zvaninim (kapitalistikim) urbanizmom. Urbana proble matika postoji jo na nesvjesnom nivou. Druga pretpo stavka svodi se na stvaranje preduvjeta revolucioniranja situacije koja se razvija pod pritiskom urbane problematike, a tree pretpostavlja mogunost postupnog preobraaja u urbano drutvo koji bi se odvijao zakonitim putem. (Lefeb vre, 1974, str. 166). Ovaj autor, dakle, predvia, dosta oprez no, mogunost alternativnog razvoja procesa urbanizacije u socijalistikim drutvima, on pretpostavlja samo nekoliko mogunosti ostvarivanja takvog razvoja, dok Castells smatra da u socijalistikim zemljama postoji ansa provoenja alter nativnih koncepata. Castells smatra, da tzv. tranzicionalna drutva nisu dovrena drutva, nego drutva koja se raz vijaju prema idealnom tipu, pa im ta tranzicionalnost stvara ansu razvijanja alternativa. Navodei primjere SSSR-a, Kine i Kube, on utvruje da . . . ubrzana, nekontro lirana urbanizacija nije nuno odreena stupnjem razvoja drutva, nego model urbanizacije moe proistjecati i iz odre enih politikih programa. (Castells, 1977a, str. 71). Time oigledno naglaava svoje uvjerenje tome da je mogue provesti alternativni program urbanizacije osnovan na drugim vrijednostima. Trei prigovor koji Castells upuuje Lefebvreu, sadran je u njegovom shvaanju pojma generalizirane urbanizacije, to se specificira na pojmovnom nivou (karakteristike pojma urbanizacije) i na nivou procjene toka dogaanja u zemljama razliitih drutvenih ureenja (mogunosti realizacije alterna tivnih programa). Castells, razmatrajui tretiranje urbanog fenomena i kritizirajui Lafebvrea zbog izjednaavanja po loaja kapitalistikih i socijalistikih zemalja, pretpostavlja postojanje povijesne anse, ali govori i nedovoljnom po znavanju socijalistikih drutava, pa, prema tome, i nedovolj noj obavijetenosti obrascima njihove urbanizacije. Mi smo skloniji prihvatiti prvu dimenziju kritike pojma urbanizacije, a zajedno s Lafebvreom smatramo da do sada 206

socijalistike zemlje nisu uspjele razviti alternativni model niti u teoriji, a niti u praksi svojih procesa urbanizacije, emu se i u nas dosta pisalo. To naravno ne znai da ne po stoje napori usmjereni stvaranju specifine politike urbani zacije, meutim, rezultati za sada nisu posebno ohrabru jui. To takoer ne znai da takva drutva nemaju vee anse za ostvarivanje alternativnih programa, ako ih razvi jaju i ako se ozbiljno radi na njihovoj realizaciji. Castells zamjera Lefebreovom tretiranju urbanog feno mena kao osnovnu pogreku to to je socijalne procese tre tirao u terminima urbanog koji predstavljaju ideoloke poj move (u urbanistikom smislu). Odvojeno tretiranje urbanih procesa i drutvenih formi bilo je mogue jer je Lefebvre razmatrao te dvije sfere kao nezavisne, ali ipak u meu odnosu (intervencija drave u urbano, na primjer) (Castells, 1977 a, str. 94). Ne uputajui se dalje u razmatranje ocjene Lefebvreovog doprinosa razvoju urbane sociologije, kao niti u daljnje ralanjavanje sukobljavanja s njegovim stavovima, ukratko emo sumirati najvanije toke kritike stare urbane sociolo gije. Klasinu urbanu sociologiju dovodi se u pitanje zbog njene orijentacije na odvojeno prouavanje prostornog i drutvenog, zbog korienja prostornog (ekolokog) kao eksplanetarnog, kao i krajnje pojednostavljenih shema drutvenom sistemu i njegovoj interakciji s prostorom. Kritiari klasine urbane sociologije naglaavaju i njenu ideologinost jer se koristi terminima koji imaju ideoloko znaenje i vre ideoloku funkciju invertiranja socijalne (poli tike) u prostornu (neutralnu) sferu. Zbog navedenih karak teristika, klasina urbana sociologija nije u mogunosti pru iti objanjenje procesa koji se odvijaju u suvremenom svi jetu, kao niti ponuditi modele za rjeavanje pojedinih si tuacija. Prihvaamo kritiku pojmova koji su se koristili u klasi noj urbanoj sociologiji, kao i kritiku implicitnih ili eksplicitnih teorijskih shema, no s dunom rezervom. Koliko god, naime, bili uvjereni da termin urbano, na primjer, ima od reeno ideoloko znaenje i da ne moe biti koristan za eksplikaciju kompleksnih pojava, ipak emo se usprotiviti 207

tvrdnjama da je cijelo prouavanje urbanog fenomena u okviru ikake kole ideoloka obmana koja je trebala poslu, iti prezerviranju statusa quo i odvojiti prouavanje urbanog u neutralnu sferu prostornog. Slino je i s pokuajem reduci ranja prouavanja urbanog fenomena na bilo koju katego riju marksistike urbanologije jer, za sada, takvo tretiranje predstavlja odreeni redukcionizam. Urbani fenomen izmie iz ruku, rekao bi Lefebvre, no to nikako ne znai da emo ga sigurnije uhvatiti ako ga reduciramo na bilo koju sferu ili dimenziju, jer time inimo slinu greku koju su napravili i klasini urbani sociolozi apsolutizirajui i fetiizirajui, na primjer, kategoriju prostora.

2. pitanju statusa urbane sociologije Urbana sociologija je klasino bila definirana kao znan stvena disciplina, dio ope sociologije, koja se bavi proua vanjem naina ivota u gradovima, transformacijama takvog naina ivota pod raznolikim utjecajima, te raznim aspek tima tzv. urbanog ivota. Klasino odreenje podruja dje lovanja urbane sociologije najslinije je onom koje je dao L. Wirth u svom eseju Urbanistu as a Way of Life (1938). Pojam urbanizma, kako ga je shvatio Wirth, ima daleko ire znaenje od znaenja koje danas pridajemo urbanizmu kao odreenoj tehnici i sistemu planiranja prostora. Po ovom autoru, urbanizam dovodi do novog kvaliteta koji proistjee iz socijalne heterogenosti pojedinaca koje obitavaju velike gradove, iz gustoe (stanovanja, mnotva), koja takoer do prinosi stvaranju pomenute kvalitete, to rezultira odree nim nainom ivota, odnosno, specifinom urbanom kultu rom. Analiziramo li najee aspekte kojima se bavi urbana sociologija, vidjet emo da se oni svode na neke od manife stacija pomenute specifinosti urbanog ivota. Analize ur banog kriminaliteta, urbane bijede, urbanih samoubojstava, uope urbanih problema kao problema ivota u gradovima, predstavljaju klasino polje interesovanja urbane sociologije. Postavlja se, meutim, pitanje: to e se dogoditi ako ispred 208

vakog termina koji je specifino oznaen terminom urbano, maknemo tu odrednicu i svedemo ga na problem podoban za klasinu socioloku analizu, koji se, ovaj puta, manife stira u oblicima gradskog naina ivota? Da li u tom sluaju trebamo posebnu disciplinu (urbana sociologija) kojom emo ispitivati navedene probleme? to, ukratko, u znanstvenom smislu znai pojam urbano?* M. Castells je autor koji se najozbiljnije poduhvatio po kuaja da razjasni status urbane sociologije i koji se i sam pita: Stvarno, to je to urbani fenomen? to je to to je relevantno za gradove, a nije za okolinu? Da li je urbani fenomen neto to nije ruralno? Ali, to je to ruralno? Da li je to fenomen koji nije urbani? Da li je to organizacija eko nomije definirana prirodom industrije ili prirodom podjele rada? Ali, zato ga onda zvati urbanim? {Castells, 1977b, str. 61). Ako se, dakle, urbani problemi smatraju proble mima prometa, devijantnog ponaanja, uprave, ekologije, gubi se specifinost mogueg odreenja pojma urba nog, a time i mogueg odreenja podruja djelovanja urbane sociologije. Umjesto navedenog, mogue je staviti naziv mo derno drutvo jer su svi nabrojani problemi problemi mo dernog drutva, pa bismo, slijedei takav tok razmiljanja, morali doi do konstatacije da bi trebalo ustanoviti odre eno sociologiju modernog drutva koja bi u najveoj mjeri prouavala podruja dananjeg djelovanja urbane sociologije. Ako se kao znak raspoznavanja za moderno drutvo upotrebi sintagma urbano drutvo, onda se to moe reali zirati jedino na osnovu pretpostavke da postoji odreena povezanost izmeu odreenog tipa prostora i odreenog
* G r a d je .. . vie n e g o skupina pojedinca i socijalnih konvencija ulice, zgrade, elektrina svijetla, t r a m v a j , telefoni itd., neto vie od konstelacije institucija i administrativnih ureda, sudova, bolnica, policije, funkcionera bilo koje vrste. G r a d je prije stanje svijesti, o r g a n i z i r a n e n a m j e r e i sentimenti koji se p r e n o s e tradicijama. G r a d , d r u g i m rijeima, nije prvenstveno fiziki m e h a n i z a m i vjetaka tvorevina. On je uklopljen u vitalne procese ljudi koji ga ine; on je p r i r o d n i proizvod, a n a r o i t o ljudske p r i r o d e . R. E. Park, p r e m a Short, J., 1971, The Social Fabric of the Metropolis, T h e University of C h i c a g o Press, str. 1516.
14 U r b a n a sociologija

209

tipa drutva, to onda moe pruiti prilike za primjenu urba ne sociologije. Mnogi autori ukazuju na ideoloku funkciju koju vri urbana sociologija, na prvom mjestu zbog mistificiranja problema drutvenog ivota, nazivajui ih posebnim, urba nim problemima, pa se onda kao posljedica navedenog dogaa da se u klasinim politikim i drutvenim proble mima raspravlja s jedne strane kao urbanim problemima, dakle, kontekstualizira ih se, a s druge strane prikazuje ih se kao tehnike probleme koji se deavaju u okvirima specifine organizacije prostora (urbane). To je invertiranje problema tike jer se tvrdi da drutvena organizacija ne ovisi drutvenoj situaciji, klasnim odnosima, klasnoj borbi, itd.; nego, jednostavno, prirodnim, prostornim, tehnikim i biolokim uvjetima. Svaka stvarna osnova akcije treba da se invertira u tehnike termine, a urbano planiranje tehnokrata zamjenju je politiku debatu izmeu politikih grupa. (Castells, 1977b, str. 6263). Urbana sociologija nalazi se u svojevrsnoj krizi jer su se klasini aspekti njenog prouavanja u izvjesnom smislu pretoili u ope probleme tzv. modernog drutva. Analiza radova iz podruja urbane sociologije pokazuje da se oni svode na prouavanje nekoliko bitnih aspekata, meu ko jima je znaajno mjesto pripadalo prouavanju procesa urbanizacije u svim njegovim aspektima, razliite analize procesa dezorganizacije i adaptacije, te na razliite aspekte istraivanja problematike zajednice, to je esto bio jedan od osnovnih predmeta interesa amerike urbane sociologije. To je dovelo do poduzimanja izrade razliitih tipova socijal nih monografija malom ili srednjem gradu, raznih studija sluajeva i tsl. Bitno pitanje koje se postavlja, a slino je pitanju karakteru pojma urbano, je pitanje tome da li grad moe predstavljati socioloki entitet za sebe, moe li predstavljati znanstveni objekt, te da li je dopustivo operirati s pojmom urbano, odnosno, grada kao eksplanatarnom varijablom? Po miljenju Castellsa, kriva je pretpostavka da se moe operirati s gradom objanjavajuim pojmom za mnoge urbane aspekte, pa, prema tome, nema niti mnogo smisla govoriti urbanoj sociologiji. 210

eventualnom djelovanju urbanog mogue je govoriti u kon tekstualnom smislu, a grad moe biti analiziran kao jedan aspekt realiteta uz korienje pristupa koji e biti priklad ni pitanjima koja se istrauju. Meutim, ako se i upustimo u ispitivanje grada kao takvog, ostaje dosta nejasno na koji stvarni predmet istraivanja mislimo. Castells se dalje pita: Koji aspekt treba biti prouavan? Drutvene klase? Nain na koji ljudi konstituiraju centar? Zadovoljstvo stano vanjem? Simbolika atrakcija historijskih objekata? Promet? Zagaenje? Participacija susjedstva? Glasanje na lokalnim izborima? Rezidencijalna mobilnost? Industrijska lokacija? Urbana obnova? Sasvim je jasno da je takva lista teorijski nekoherentna. I svi ti predmeti referiraju se kao urbana sociologija. (Castells, 1976 a, str. 56). Zbog takvog, nejasnog stvarnog predmeta prouavanja (sve ili nita), prvenstveno sagledavanje problema suvre menog ivota postupno postaje sve vie urbano, predmet urbane sociologije postaje beskonaan i ona se postupno pretvara u opu sociologiju. Castells doputa mogunost postojanja samostalne discipline urbane sociologije s defi niranim teorijskim predmetom svog prouavanja jedino ako dolazi do koincidencije izmeu drutvene i prostorne jedi nice, odnosno, onda kada se prostorna jedinica pretvara u specifian socijalni sistem. Druga mogunost, prema istom autoru, postoji u onim sluajevima u kojima odreeno pro storno (ekoloko) podruje koincidira s autonomnim siste mom akcije (Castells, 1976 a, str. 58). Postavljajui u navedenom smislu mogunost postojanja urbane sociologije, Castells se zapravo i sam vraa na kriti ziranu postavku klasine urbane sociologije, na preutnu pretpostavku da odreeni ekoloki sistem valja istraivati kao odreeni socijalni sistem jer se pretpostavlja da ekoloka fenomenoloka razina u sebi krije neke komleksnije i dublje procese. Drugo je pitanje koliki se znaaj u eksplikaciji daje tzv. ekolokom elementu koji se analitiki izdvaja kao nezavisna varijabla (prostor, grad, objekti)? Naivno je takoer pretpostaviti da je uz pomo urbane sociologije mogue istraiti prouavane fenomene do kraja jer je naivno pretpostaviti da se u okviru tzv. ekolokog
14*

211

ili prostornog elementa drutvo reflektira takoer do kra ja. Drutvo ne moe biti reflektirano u prostoru. Posebna analiza prostora u kome se oitava drutvo je prema tome nemogua. Mogunost postojanja urbane sociologije koja se osniva na analizi prostora shvaenog kao autonomnog pred meta istraivanja, a uz prihvaanje teorije refleksije drutva u prostoru, takoer je ogranieno. Mogunosti postojanja urbane sociologije koja istrauje urbano k a o specifian teorijski predmet istraivanja, takoer je ogranieno (pre takanje urbane sociologije u opu sociologiju). Potrebno je ispitati jo jednu mogunost postojanja urba ne sociologije zasnovane na teoriji urbanizma, emu smo ve neto naveli u ovom radu. Ukoliko bi se urbana sociolo gija osnivala na konceptu urbanizma shvaenog u Wirthovom smislu (urbanizam kao nain ivota), pretvorila bi se u apologiju ideologije odreenog naina ivota, a ne bi postala kritika disciplina. Mogunost afirmacije urbane so ciologije na osnovi tradicionalno shvaenog pojma urbaniz ma, prema tome, nije zadovoljavajua. Ako se, meutim, urbanizam shvati kao jedna od suvre menih tehnologija i tehnika upravljanja razliitim aktivno stima u prostoru, onda je mogunost postojanja i afirmacije urbane sociologije najvea upravo u podruju kritike ana lize urbanizma kao odreene ideologije, kao produene ruke drave, odnosno, kao pokuaja instituicionaliziranja odreenih vrijednosti drutva u prostoru. U tom smislu je posebno interesantna analiza procesa urbanog planiranja kao procesa intervencije politikog nad ekonomskom sferom drutva. Razvoj urbane sociologije, na tragu ovakve perspek tive, bio je posljednjih godina najdjelotvorniji. Ovakva ori jentacija urbane sociologije bila je primjetljiva i u nas u posljednjih desetak godina, to govori u prilog mogunosti zasnivanja odreene sociologije prostornog planiranja (urba nizma) shvaene kao kritike analize procesa planiranja i njegovih rezultata. Meutim, odreene mogunosti autonomnog djelovanja urbane sociologije ipak postoje i date su kroz ideju proua vanja procesa tzv. kolektivne potronje. Ovaj termin, s kojim emo se jo susretati u ovom radu, odnosi se na stanovanje.
212

kole, p r o s t o r e i sredstva za p r o v o e n j e dokolice, o d n o s n o , sve n e p r o i z v o d n e oblasti u kojima se u izvjesnom smislu realizira potronja, a za njihovo postojanje i o d r a v a n j e obino je u s u v r e m e n o m d r u t v u z a i n t e r e s i r a n a i z a d u e n a s u v r e m e n a d r a v a . O s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e p r o c e s a kolektiv ne p o t r o n j e su, p r e m a Pickvanceu, slijedee: 1. S r e d s t v a k o l e k t i v n e p o t r o n j e nisu r o b e u k l a s i n o m smislu, n e g o predstavljaju odgovarajue servise, usluge, i ne m o g u se realizirati u k o l i k o se odvoje od svojih s r e d s t a v a za proiz vodnju (bolnica ne moe pruiti usluge u k o l i k o ne postoji o b u e n o osoblje koje te usluge proizvodi; kola ne m o e postojati u k o l i k o u njoj ne djeluju o s o b e koje isporuuju (proizvode) svoje usluge n a s t a v n i c i ; i tsl.). 2. T a k v a s r e d s t v a za k o l e k t i v n u potronju u g l a v n o m se t r o e kolek t i v n o ; 3. p r o c e s k o n z u m i r a n j a s r e d s t a v a k o l e k t i v n e p o t r o n j e ne ukljuuje i njihovu destrukciju (unitenje, iezavanje) u p r o c e s u p o t r o n j e (Pickvance, 1976a, str. 18). S r e d s t v a za k o l e k t i v n u p o t r o n j u predstavljaju j e d a n od b i t n i h dijelova k o n c e p t a razvoja novijih tendencija razvoja u r b a n e sociolo gije, p o s e b n o u F r a n c u s k o j . Kolektivna s r e d s t v a za p o t r o n j u m o r a j u se staviti u iri k o n t e k s t e k o n o m s k e teorije, k a o i teorije intervencije drave u globalne p r o c e s e drutva, to je vidljivo i iz slijedeeg odreenja p r o c e s a k o l e k t i v n e p o t r o nje: Pod ,kolektivnim s r e d s t v i m a za p o t r o n j u ' mislimo na u k u p n o s t m a t e r i j a l n i h p o d r a v a n j a a k t i v n o s t i koje su obu h v a e n e u p r o c e s u reprodukcije r a d n e snage, to ne t r e b a mijeati s fiziolokom r e p r o d u k c i j o m ili s p r o c e s o m p o t r o n j e bilo k a k v o g p r e d m e t a od s t r a n e pojedinca. (Lojkine, 1976 b, str. 121). U p o t r e b n a vrijednost k o l e k t i v n i h s r e d s t a v a za pot ronju n e o d v o j i v a je, dakle, od njihovog p r o c e s a p r o i z v o d n j e (nastajanja) j e r se uglavnom sastoje u p r u a n j u r a z n o l i k i h usluga (medicinska sestra, lijenik, n a s t a v n i k ) . U m o d e r n o m d r u t v u sve vie r a s t e znaaj t a k v i h o b l i k a p o t r o n j e koje s m o u k r a t k o opisali. Castells s m a t r a da p r o cesi k o l e k t i v n e potronje predstavljaju z a h v a l n o p o d r u j e istraivanja u r b a n e sociologije k a o u t e m e l j e n e z n a n s t v e n e discipline. Ulogu u r b a n e sociologije u p r o u a v a n j u p r o c e s a k o l e k t i v n e p o t r o n j e Castells vidi p r v e n s t v e n o u obliku disci pline koja trai m e h a n i z m e p r i l a g o a v a n j a d a t o m p o r e t k u . 213

tipu i nivoima procesa kolektivne potronje, a u nekim situacijama, kada dominiraju prostorni elementi, ta se analiza moe preokrenuti u analizu prostorne artikulacije materijalnih elemenata u konkretnom prostoru, (Castells, 1976 c, str. 5557). U kasnijim radovima Castells, pod utjecajem kritika ideje kolektivnoj potronji kao osnovnom polju interesa urbane sociologije, do izvjesne mjere mijenja svoj stav. Interesantno je pogledati kako Castells tumai interes drave za realiziranjem kontrole nad sektorom kolektivne potronje. Drava se angaira jer . . .eli imati monopol da bi osigurala interese kapitalistike klase kao cjeline . . . pa je kolektivna potronja potronja roba ija proizvodnja nije osigurana od kapitala, ne zbog nekog njenog intrinzinog kvaliteta, nego zbog specifinog interesa kapitala. Tako e isti proizvod (stanovanje, na primjer) biti tretiran i od strane trita i od strane drave, te e, prema tome, biti alter nativan proizvod individualne ili kolektivne potronje u ovisnosti prema kriteriju koji e se mijenjati s obzirom na historijsku situaciju. (Castells, 1977 a, str. 460). Ovaj autor interes urbane sociologije usmjerava na jedno specifino podruje prouavanja ekonomsko-politikih aspekata suvre menih kapitalistikih drutava. Pokuaj razjanjenja pojma kolektivna potronja i relaciono znaenje koje mu se pridaje, tek su djelomino uspjeni. Ekstremna kompliciranost naina izraavanja i rasprave tipina je za ovog autora, to je neke autore usmjerilo da njegovom djelovanju u urbanoj socio logiji govore kao specifinoj teoretizaciji pa ak i fosilizaciji (vidi u Duncan, 1981). Odricanje mogunosti postojanja urbane sociologije kao znanstvene discipline odvija se u ovim radovima na tragu althusserovski shvaenog razlikovanja ideoloke i znanstvene razine. Castells je pokuao uzdrmati status urbane sociologije naglaavajui injenicu da je osnovni pojam koji prouava urbana sociologija ideoloki pojam (urbano), te da zbog toga ne postoji mogunost teorijskog definiranja njenog predmeta istraivanja preko navedenog pojma. Znanost, odnosno, disciplina koja nema svoj teorijski predmet proua vanja nema razloga za postojanje. Castells dalje, kao to smo vidjeli, pokazuje da pojam urbano ne samo da je 214

ideologijski i da kao takav ne moe posluiti kao teorijski predmet konstituiranja urbane sociologije, nego da kao realni pojam sam za sebe takoer ne postoji. Mogunost zasnivanja odreene znanosti moe biti data jedino ako postoje odreeni realni predmeti (objekti) koje ona proua va, a u sluaju urbane sociologije taj predmet su zapravo pojave suvremenog industrijskog kapitalistikog drutva u svim njegovim aspektima. C. Pickvance, meutim, ne smatra da se zbog toga gubi svaka ansa uspostavljanja stvarnog predmeta urbane sociologije, nego da odreena sociologija zajednice (kao proizvod modernog kapitalistikog drutva) moe svakako biti podruje istraivanja urbane sociologije. Takva specifina sociologija zajednice postaje jo speci finijim prdemetom prouavanja urbane sociologije ako se koncentrira na prouavanje, na primjer, funkcioniranja soci jalnog sistema u odreenom naselju. Na openitijem nivou, postoji svakako mogunost prouavanja ekonomske osnovice odreenog drutva i njene prostorne strukturiranosti, a po sebno kako ta strukturiranost moe biti izvor diferencijacije meu pojedinim naseljima (Pickvance, 1976 a, str. 89). Ovako kruto i rezolutno tretiranje znanstvenosti statusa urbane sociologije odvija se zbog specifine usmjerenosti autora, kao i zbog prihvaanja posebnog obrasca interpre tacije pojma ideologijskog (Althusser). Prihvaanje takvog teorijskog koncepta i neke druge autore usmjerilo je zaklju ak da je proizvodnja znanja, u okvirima disciplinarnih granica, konzervativan proces te da odgovara perpetuiraju statusa quo, naroito u smislu daljnjeg podravanja postoje ih odnosa moi. Stvarno problematiziranje mogue je reali zirati jedino kroz praksu, praktino suoavanje s proble mima, to onda moe dovesti do pojave originalnih i revo lucionarnih formulacija (Harvey, 1975, str. 147152). Ovak va eksplikacija utemeljenosti urbane sociologije moe nas tek djelomino zadovoljiti. Sloit emo se s konstatacijama da urbana sociologija u izvjesnom smislu predstavlja proua vanje suvremenog industrijskog drutva, kao i s tvrdnjom da je termin urbano nedovoljno jasan, ideologian i ne precizan. To, meutim, ne znai da se urbana sociologija moe baviti jedino procesima kolektivne potronje, kao niti
215

urbanog fenomena. Mogue je svakako apsolvirati proble me, na primjer, ekologije proglaavajui ih ideologinim i neim to upire prstom samo na posljedice, kao to nee utemeljenju ekologije pomoi stalno upiranje prstom u bitne uzroke nastanka ekoloke krize. Djelovanje sociologije u suvremenom svijetu sve je vie obiljeeno potrebom kriti kog prouavanja posredovanih dijelova svakidanjice, jer se, ini se, zahtjev za opom kritinou izgubio u svojoj vlasti toj jeci. Mislimo da upravo fenomen urbaniziranog drutva prua mnoge elemente za uspostavljanje urbane sociologije koja e se baviti odreenim oblastima manifestacije drutve nog ivota u urbanim okvirima. Pretpostavke svjetske urba nizacije, koje se realiziraju i kroz sliku velikih megalopolisa, dovoljno su zastraujue da povjerujemo da postoje odre eni realni fenomeni koje je mogue prouavati u okviru discipline koja se naziva urbanom sociologijom. Potrebno je, meutim, sloiti se da je urbana sociologija u svom razvoju bila i naturalistika i ideoloka (Harloe, 1977, str. 3), ali isto tako da svakako postoje opravdani razlozi za njeno daljnje postojanje i razvoj. Prihvaajui utemeljenu kritiku pojma urbanog, moramo konstatirati da je on ve i u kolok vijalnom govoru naao svoje mjesto kao termin koji u okviru svakodnevnog iskustva referira na opisivanje odreenog stanja pojava u okviru odreene organizacije fizike sredine i koji se, mada je nedovoljno precizan, moe dalje problema tizirati. Nepreciznost tog termina ne umanjuje mogunost prouavanja mnotva aspekata na koje se on odnosi. Za pravo, i sam Castells je indirektno pao u vlastitu zamku jer svom najvanijem djelu daje naziv urbano pitanje, a da nije takav izbor naslova obrazloio. Problem valoriziranja opravdanosti postojanja jedne znanstvene discipline prvenstveno je problem kriterija valo rizacije. Castells je kao najotriji osporavatelj konzekventno slijedio kriterije za procjenu opravdanosti osnivanja urbane sociologije koje drugi autori nisu, pa su se ak takvim tvrd njama direktnije ili indirektnije suprotstavljali (pogledaj, na primjer, Mingione, 1977, str. 8993; Pickvance, 1976 a, str. 3132; Harloe, 1977, str. 19; Rex, 1978, str. 566569; Fried land, 1978, str. 569576; London, 1976, str. 2629; i tsl.). 216

da ne postoje druge mogunosti sociolokog prouavanja Pokuaj procjenjivanja opravdanosti postojanja urbane so ciologije prije svega oznaava onu fazu u njenom razvoju u kojoj se vri prekid s tradicijom pa se, u elji da se postave nove teorijske osnove, nekada ine ishitreni i nedovoljno promiljeni potezi. U takvu kategoriju spada i inzistiranje na nepostojanju stvarnih osnova za utemeljivanje znanstvene discipline urbane sociologije. Jednom destruirana tradi cionalna urbana sociologija otvorila je mnogo vie mogu nosti za stvaranje novog teorijskog okvira.

217

XI

U r b a n a sociologija i planiranje
1. Nastanak i razvitak urbanog planiranja Moglo bi se rei da je planiranje staro koliko i ljudsko drutvo, poev od njegovih minimalnih oblika organizira nosti (prvi oblici hijerarhizirane strukture plemena i sl.). Naini na koje se planiralo, naravno, razlikovali su se u vremenu te u pojedinim historijskim epohama drutvenog razvitka. U ovom kratkom prikazu nastanka i razvoja urbanog planiranja mi emo se osvrnuti na one momente od kojih se smatra da se urbano planiranje kao organizirana djelatnost (manje ili vie) javlja.. Smatra se da se urbano planiranje izraeno kao planiranje prostora prvenstveno javlja kao kritika svijest s razliitim nosiocima krajem 19-og stoljea. S jedne strane misli se na razmiljanje novih utopista (uz razliku od starih Saint Simon, Fourier, Owen), koji predlau itav niz idealnih ljudskih zajednica ije bi ostvarenje rijeilo ovjeanstvo neljudskih uvjeta stanovanja i ivota uope. (Kuenzlen, 1973, str. 8). Gradovi vrtovi Ebenezera Howarda, jedan su od prvih primjera, kao uostalom i svi drugi prijedlozi idealnih gradova. Kasnije slijedi plejada utopijskih urbanologa koji sve do dananjih dana predlau nove, idealne zajednice. Utopijska razmiljanja i danas su na djelu isto tako kao to su bila ranije u povijesti (vidi Prelog, 1973, str. 7778). Osnovica je svih utopijskih razmiljanja u uvjerenju da se socijalni i politiki problemi drutva dadu rijeiti izgradnjom novih ljudskih zajednica ije su osnovne karakteristike sadrane u povoljnim ekolokim uvjetima ivota, limitiranom broju stanovnika, tipovima i nainima ostvarivanja fizike struk ture, a kao rezultat tih mjera pojavit e se zdraviji meu ljudski odnosi kojima e upravljati jedna tako sretna okolica. 218

Naravno, odreeni korijeni utopizma razvijaju se na os novi openitog odbacivanja tradicionalizma, naroito u upotrebi graevnih materijala. Uostalom, i Le Corbusier je prvenstveno bio fasciniran elementima graditeljstva koji se u njegovo vrijeme jae razvijaju beton, staklo i elik (Le Corbusier, 1974, str. 2124). Nasuprot progresivnom karakteru koji se najee pri pisuje (dodue u smislu senzacionalizma, velikih prekret nica, velikih zahvata, totalnih promjena, itsl.), utopij skom miljenju u podruju urbanizma s isto toliko prava moglo bi se rei da su konzervativni jer rjeenje globalnih drutvenih problema (na primjer, stanovanja) vide u parcijal nim predlozima, ne propitujui ni najmanje osnove drutve nog ureenja.* Zaetke urbanog planiranja nalazimo i u razliitim akcijama administrativnog tipa, gdje se uz pomo pojedinih legislativnih postupaka pokuava utjecati na, pa i mijenjati, neljudske uvjete stanovanja i ivota uope u gradovima. Historijski uvjeti u Engleskoj, u kojoj se prvi zaeci urbanog planiranja mogu pratiti, poznati su: irok zamah industrijali zacije, rast radnike klase, odnosno, neljudski uvjeti stano vanja i rada radnike klase i ope obespravljenih slojeva. Prvi angairani prilog razvoju urbane sociologije svakako je Engelsov Poloaj radnike klase u Engleskoj, kako meto doloki, tako i vrijednosnim opredjeljenjem. No i u Marksovim radovima (napose Kapitalu) gotovo sve ilustracije kapital-odnosa, ilustracije su uvjeta ivota u prostorima naselja u kojima su ljudi obitavali. Ponekada su, naravno, prve urbanistike ozbiljnije mjere bile sasvim drugaijih motivacija. Sjetimo se samo Haussmanovog pristupa potrebi rekonstrukcije Pariza. Prikaz tome kakve je urbane aspi racije imao Napoleon III, te kako ih je baron Haussmann proveo u djelo, daje L. Benevolo. Interesantno je napome nuti da i danas pojedine urbanistike zahvate planiraju i provode osobe vrlo dubioznih politikih motivacija. Veina
* N a v e d i m o p o z n a t u krilaticu iz Atenske povelje: D r u t v e n e revolu cije nisu p o t r e b n e , njih je m o g u e izbjei d o b r o m a r h i t e k t u r o m i jo boljim u r b a n i z m o m .

219

Razvoj je znaajan poslije II svjetskog rata. Urbano planiranje postaje profesija, osnivaju se posebni fakulteti i 220

akcija urbane rekonstrukcije (urban renewal) u SAD mo tivirane su eljom da se razbiju pojedine homogene skupine stanovnika (community) najee depriviranih socijalnih grupa, a u ime smanjivanja politikih tenzija i otklanjanja malignih tkiva u gradovima. Takva je situacija zahtijevala poduzimanje odreenih mjera kojima se eljelo navedenu situaciju popraviti. Na tragu takve orijentacije su i prijedlozi administratora koji legislativom pokuavaju uvesti standarde stanovanja. To su prvi primjeri urbanog planiranja. Neki uspjesi su i time postignuti djelomino je po boljan poloaj pojedinih slojeva, no niti urbana utopija (idealni gradovi), a niti parcijalne akcije legislatora nisu imale dalekosenije posljedice na daljnji razvoj urbanog planiranja, a naravno niti na znaajnije promjene drutvenih uvjeta egzistencije pojedinih drutvenih klasa. Neto prije, a naroito poslije I svjetskog rata, urbano planiranje dobiva svoje definiranije oblike. Osamostaljuje se kao posebna aktivnost, najvie se oslanjajui na poznatu Atensku povelju, nastaju u specifinim okolnostima 1933. godine. Raste i broj urbanistikih slubi, pa je sve tee nai vee naselje kojima u urbanistikom smislu ne upravlja odreena urbanistika sluba. Konano, posljedice ratnih razaranja takoer su na neki nain olakale razvoj i narastanje potrebe reguliranja i kon trole urbanog. Pored spomenutog, u nekim zemljama potrebu uvoenja smiljene regulacije i kontrole nalagalo je, na primjer, buja nje pojedinog od gradskih sistema saobraaja. Jedno od najrazvijenijih i metodoloki skoro perfekcionistiki razra eno planiranje je saobraajno planiranje, koje se nije slu ajno naroito razvilo u Americi. Nagla koncentracija stanovnitva u gradovima, intenzivnije bujanje gradova, irenje gradske administracije, potreba smiljenije kontrole sve su to, pored ranije spomenutih elemenata, takoer inioci koji su doprinijeli razvoju urbanog planiranja. (Usp.
Ashworth, 1954, Benevolo, 1967, Choay, 1965).

visoke kole za studij planiranja urbanog, javlja se mnotvo posebnih usmjerenja, orijentacija i opredjeljenja, a shodno tome i posebni specijalisti planeri koji planiraju i proua vaju neke od dimenzija ljudske aktivnosti u okvirima urbanog.* Planiranje grada postaje, dakle, kompleksna djelatnost koja okuplja strunjake razliitih usmjerenja u zajednikom naporu studiranja i planiranja urbanog fenomena. Navedeni element okupljanja strunjaka razliitog profila u okviru djelatnosti doveo je do potrebe organiziranja tzv. timskog rada. Meusobna suradnja specijalista postavlja se kao pri lian problem. Studij fenomena koji je toliko kompleksan kao to je urbano planiranje (grad), stvarno zahtijeva posto janje parcijalnih strunjaka, posebnih kutova promatranja, no postizanje konsenzusa je ono to je problematino. Danas je stvarno teko zamisliti vei grad bez organi zirane slube za planiranje grada. I metodologija se kao i pojedini metodoloki postupci vremenom vrlo razvila. Problem sinteze, to je oduvijek bio problem studija feno mena u kome participira vie znanosti i u urbanom plani ranju s poveavanjem stupnja kompleksnosti, rjeava se sve tee. Poto je u datim metodolokim i drutvenim okvirima praktiki nerjeiv, snano se razvijaju razliiti analitiki postupci, a induktivna metoda postaje osnovna. Tehnoloko unapreenje i metodoloke inovacije najvie se tiu jo uvijek ubrzanja procesa obrade analitikog materijala, emu naroito pripomae sve masovnija upotreba kompjutera. Prevlast analitikog nad sintetikim, induktivnog nad deduktivnim bila bi posebna tema razmatranja. 2. Osnovne pretpostavke urbanog planiranja Nain planiranja zasniva se, na prvom mjestu, na od reenim vrijednosnim postavkama koje se konkretiziraju
* U knjizi The Language of Cities, Charles Abrams n a v o d i p r e k o 20 specijaliziranih profesija p l a n e r a . U s p . u C h . A b r a m s , 1971, str. 228232.

221

u vrijednosnim pozicijama nosioca planiranja planera. U t o m bi se smislu m o g l o g o v o r i t i s o c i o l o k i m d i m e n z i j a m a p l a n e r a k a o n o s i o c a planiranja, i m e s e b a v i specifina s o c i o l o k a disciplina-sociologija p l a n e r a . D i s k u s i j a i r a s p r a v e p l a n e r s k o j profesiji u podruju urbanog p l a n i r a n j a u posljednjih d e s e t a k g o d i n a v r l o je iva. Pristupi i k o n s t a t a c i j e v r l o v a r i r a j u od tzv. integri ranog p a sve d o r a d i k a l n o g p l a n e r a . O s n o v n a s e diferencija cija vri upravo s pozicije v r i j e d n o s n i h p r e t p o s t a v k i djelo vanja. U t o m se k o n t e k s t u planer, k a o d o n o s i l a c odluka, p o s t a v l j a pred v r l o k o n k r e t n e dileme u p r o c e s u p l a n i r a n j a rjeenja k o j a ponajvie ovise n j e g o v o m l i n o m s t a v u p o t e n j u i percepciji v l a s t i t e uloge. S m a t r a j u i da u s v a k o m p r o c e s u planiranja, n a r o i t o u r b a n o m , p o s t o j e o n i koji gube i oni koji dobivaju, postavljaju se t r i v a n a pitanja-. T k o profitira? T k o gubi? T k o p l a a ? Socijalno angairani p l a n e r i zauzimaju se za n a j d e p r i v i r a n i j e s l o j e v e i grupe s t a n o v n i k a rizikujui pri t o m e da i s a m i b u d u i z b a e n i iz establishmenta ( k o m e , n a r a v n o , po s v o m s o c i j a l n o m polo aju pripadaju). U t i m d i s k u s i j a m a p r e t e e i d e j a p o t r e b i radikaliziranja s o c i j a l n e uloge p l a n e r a k o j i v r i j e d n o s n o ne u t r a l n o n i k a d a n e djeluje (pa niti o n d a k a d a j e u t o v r s t o uvjeren), nego uvijek s o d r e e n i m v r i j e d n o s n i m p r e t p o s t a v k a m a vlastitog djelovanja. R a d i k a l i z i r a n j e p r e t p o s t a v k i p l a n i r a n j a sve j e prisutnije u studiju urbanog p l a n i r a n j a . P r e t p o s t a v k e su razliite, a r a z l i i t a je i p e r c e p c i j a p r e t p o s t a v k i s o b z i r o m na vrijed n o s n e stavove p l a n e r a . N e svodei p r o b l e m v r i j e d n o s n i h o r i j e n t a c i j a s a m o n a individualni nivo p o n a a n j a p l a n e r a , s m a t r a m o d a j e j o vanije istraivati d r u t v e n u u t e m e l j e nost pojedinih o r i j e n t a c i j a . P r e v l a d a v a j u a v r i j e d n o s n a ori j e n t a c i j a u drutvu i k a r a k t e r i s t i k e drutvenih c i l j e v a pro stornog r a z v o j a vrlo su b i t n i e l e m e n t i analize. Z b o g vanosti o s n o v n i h p r e t p o s t a v k i u r b a n o g p l a n i r a n j a mi e m o se u o v o m poglavlju n e t o p o d r o b n i j e o s v r n u t i na o s n o v n e p r e t p o s t a v k e p l a n i r a n j a uope, a p o s e b n o plani ranje urbanog. S m a t r a j u i p r o c e s p l a n i r a n j a p r v e n s t v e n o p r o c e s o m donoenja o d l u k a zajedniki d e t e r m i n i r a n i m

ciljevima razvoja, p r o b l e m i koji se pred nas postavljaju u t o m k o n t e k s t u p r o b l e m i su utvrivanja ciljeva.* P o r e d ciljeva j e d n a od vanijih d e t e r m i n a n t i planiranja je i odluka i stav t o m e to su planibilni, a to neplanibilni f e n o m e n i ? Slino je i s p r o b l e m o m o p e r a c i o n a l i z i r a n j a cilje va. Na koji nain ciljeve pretoiti u o p e r a c i o n a l n e pravce akcije ili ih predoiti u konkretnijim ciljevima (objektivi m a ) ? Pitanja se m n o e to vie a n a l i z i r a m o osnovne pret p o s t a v k e planiranja. S o c i o l o k i interes za f e n o m e n urbanog planiranja o p e r a c i o n a l i z i r a se u slijedeim d i m e n z i j a m a : planibilnost mjerljivost ciljevi objektivi** vrijednosni sistemi racionalitet procesi d o n o e n j a odluka ljudske p o t r e b e interdisciplinarni rad grad k a o sistem U k r a t k o e m o raspraviti svaku postavki. a. Planibilnost

od

navedenih

pret

U o b i a j e n a je p r e t p o s t a v k a da se planirati z a p r a v o dade sve. N o , ini se, da, a k o i p r i h v a t i m o tu pretpostavku, i dalje ostaje dilema u k o j o j mjeri je o d r e e n e sfere drutvene i ljudske djelatnosti m o g u e planirati, a u k o j o j n i j e ? Po* U t o m smislu p l a n i r a n j e p r v e n s t v e n o o d g o v a r a na pitanje: K a k o d e t e r m i n i r a n e ciljeve ostvariti (postii)? N o , prije o d g o v o r a n a t o pitanje s v a k a k o je p o t r e b n o d a t i o d g o v o r i na slijedee: K o j e ciljeve? D r u g i m rjeima to s m a t r a m o pravim ciljevima? M e t o d o l o g i j a p l a n i r a n j a z a t i m o t v a r a itav niz p r o b l e m a v e z a n i h uz izbor najprikladnijih m e t o d a dostizanje d o g o v o r e n i h ciljeva, razvoj strategija za postizanje ciljeva, i si. ** Objektivima se (engl, objective) najprikladnije m o g u zvati u izvjes n o j mjeri o p e r a c i o n a l i z i r a n i ciljevi ili e l e m e n t i ciljeva, o d n o s n o , ciljevi nieg reda, ili j e d n o s t a v n o , objektivi. relaciji ciljeva i objektiva vie e se raspravljati u o d g o v a r a j u i m poglavljima.

222

223

t r e b n o je, dakle, u t v r d i t i s t u p n j e v e p l a n i b i l n o s t i o d r e e n i h fenomena. U o k v i r i m a planiranja u r b a n i h p o d r u j a m o g u e je dilemu planibilnosti neplanibilnosti svesti na slijedee dimenzije,kategorija relativne p l a n i b i l n o s t i o b u h v a a l a bi slijedee fenomene : s t a n o v n i t v o (broj i s t r u k t u r a ) s t u p a n j motorizacije (broj a u t o m o b i l a po s t a n o v n i k u ili o b r a t n o ) nain i i n t e n z i t e t korienja g r a d s k i h sistema (voda, el. struja, plin, kanalizacija, i tsl.) p r o g r a m i r a n j e s t a m b e n e i d r u g e izgradnje; i tsl. D i l e m a planibilnosti n e p l a n i b i l n o s t i svodi se na d i l e m u stupnju planibilnosti s a s p e k t a t o n o s t i predikcija koje se vre. Najvei p r o b l e m u d e t e r m i n i r a n j u stupnja planibilnosti o d r e e n i h f e n o m e n a j e s t u p a n j s t a b i l n o s t i mo gue d r u t v e n e intervencije na p o j e d i n e t r e n d o v e ime se d o t i e m o pitanja na koje e m o se ee n a v r a a t i : do koje mjere je p r e v l a d a v a j u i v r i j e d n o s n i sistem o d r e e n e d r u t v e n e zajednice ekspliciran, a da bi m o g a o posluiti k a o osnovica z a zauzimanje d e c i d i r a n i h p l a n e r s k i h o d l u k a ? I l u s t r i r a j m o o v i s n o s t percepcije planibilnosti n a pri m j e r i m a dvaju f e n o m e n a , b r o j a a u t o m o b i l a i b r o j a s t a n o v nika. Eksplicirana vrijednosna p o s t a v k a p r o m e t u u o p e n a p r e d n i j i h d r u t v e n i h zajednica, pa i nae, je o n a p o t r e b i organiziranja p r o m e t a u g r a d o v i m a koji se s k o r o iskljuivo oslanja na tzv. javni p r o m e t (tramvaj, a u t o b u s , taxi, m e t r o , i sl.). D r u g i m rijeima, s r e d s t v i m a d r u t v e n e p o l i t i k e po t r e b n o je utjecati na stalni r a z v o j i poboljanje k v a l i t e t e javnog p r o m e t a , a, i s t o d o b n o , r e s t r i k t i v n o i r e g u l a c i o n o se o d n o s i p r e m a i n d i v i d u a l n o m p r o m e t u (zbog svih razloga ue e k o l o k e p r i r o d e i svih ostalih u koje s a d a n e e m o p o d r o b n i j e ulaziti). T a k v a j e o s n o v n a p r e t p o s t a v k a i n k o r p o r i r a n a u veini u r b a n i s t i k i h p l a n o v a , u dijelu koji t r e t i r a p r o m e t , n a r a v n o i u p l a n o v i m a koji iskljuivo t r e t i r a j u p r o m e t ( p r o m e t n i planovi). T a k v a j e p o s t a v k a najee eks plicirana i u ciljevima u k o j i m a se, na primjer, t v r d i da se u p l a n u mora d a t i p r e d n o s t j a v n o m p r o m e t u , pa se o p e r a 224

cionaliziranjem dolazi do s t a v a da e, na primjer, organiza cijom javnog p r o m e t a biti zadovoljeno i do 80 % p o t r e b a s t a n o v n i k a u u r b a n o m komuniciranju, a o s t a t a k (20 %) e z a d o v o l j a v a t i individualni p r o m e t (automobili) n a r a v n o , u ciljnoj godini p l a n s k o g z a h v a t a . No, takve osnovne drutvene i planerske pretpostavke t r e t i r a n j a p r o m e t a u g r a d u pretpostavljaju injenicu da e se, dakle, korienje a u t o m o b i l a u b u d u n o s t i smanjivati, o d n o s n o , da e b r o j a u t o m o b i l a (koji se kree g r a d o m ) po s t u p n o o p a d a t i . Situacija j e k o d nas u p r a v o o b r n u t a : broj a u t o m o b i l a u s t a l n o m je p o r a s t u , a i n t e n z i t e t i n a i n ko rienja, i p o r e d razliitih restriktivnih mjera, t a k o e r je u p o r a s t u (skupoa, p r o b l e m i p a r k i r a n j a , u o p e p r o b l e m i slobodnog k r e t a n j a a u t o m o b i l o m po gradu). N a institucionalnoj (normativnoj) razini planeri, k a k o s m o ve ranije istakli, istiu vrijednosnu opredijeljenost u k o r i s t j a v n o g p r o m e t a . N o , a k t u e l n o stanje stvari (stalni p o r a s t b r o j a a u t o m o b i l a i i n t e n z i t e t a korienja) prisiljava ih na p r e d v i a n j e i p l a n i r a n j e t a k v e p r o m e t n e situacije u bu d u n o s t i u kojoj e biti p o t r e b n o osigurati n e o m e t a n u k o m u nikaciju veeg broja a u t o m o b i l a od broja s kojim se r a u n a . Budui je p o r a s t individualnog p r o m e t a znai f e n o m e n na koji ne utjee niti d r u t v e n a zajednica, niti planeri, pozicija p r i p r e m i m o se za m o g u e k o n z e k v e n c e u budunosti o s n o v n i je m o t o planiranja, z a p r a v o , za r a z v o j k a k a v nije u i n t e r e s u niti p l a n e r i m a , niti iroj d r u t v e n o j zajednici.* I s t o d o b n o , individualni p r o m e t v e o m a je planibilan s n e t o ueg, strunog s t a n o v i t a . I metodologija i m o d e l i koji se u posljednje vrijeme primjenjuju, kvantificiraju o d r e e n e tren dove, a i p a k u o k v i r i m a p r i h v a e n e d r u t v e n e politike p r o meta uope.
* Nije n a m p o z n a t o da je ijedan t r e t m a n p r o m e t a u g r a d u p o l a z i o sa stanovita smanjivanja b r o j a a u t o m o b i l a u b u d u n o s t i , pa umjesto auto mobilskog u r b a n i z m a p r e d l a g a o , na primjer, prekopavanje ulica i uvo enje zelenila i slino. N a v e d e n a ilustracija o d n o s a p r e m a p r o m e t u ope nitijeg je k a r a k t e r a . U t o m smislu M. Prelog kae: Uvijek na istu d r a m u n a i l a z i m o u p o z a d i n i urbanistikih p o r a z a : p o d d i k t a t o m razliitih realnih f a k t o r a rtvuju se j e d a n za d r u g i m teoretski principi. M. Prelog, 1973, str. 7 3 .
15 U r b a n a sociologija

225

B u d u i dakle, drutveni s t a v o v i ne n a l a z e svoju potvrdu u svakodnevnici, u m j e s t o da se p r o m e t p l a n i r a u smislu j a . a n j a j a v n o g p r o m e t a , deava se da, p o d p r i t i s k o m indivi dualnog p r o m e t a k a o o t u e n e sile, d o l a z i do sve veeg odstupanja, o d n o s n o , u s t u p a n j a g r a d a p r e d individualnim prometom. Da li je h u m a n i j e ili ne ivjeti u v e i m ili manjim g r a d o v i m a ? v e se p o o d a v n o ne p o s t a v l j a k a o alterna tivni upit. N e g a t i v n o s t i v e l e g r a d a o d a v n o su v e uoene, a p r o c e s i k o n c e n t r a c i j e s t a n o v n i t v a u t v r e n i k a o procesi k o j i t o m e p o n a j v i e d o p r i n o s e . U z e m l j a m a ubrzanog pro c e s a urbanizacije, u t o spada i n a a zemlja, j e d n a od ka rakteristika procesa urbanizacije je stupanj koncentriranosti s t a n o v n i t v a u g r a d o v i m a (u pravilu v e l i k a ) . U n a s je taj stupanj prilino v e l i k zbog, k a k o s m o v e naglasili, o b r a s c a p r o c e s a u r b a n i z a c i j e . Oigledno j e , dakle, da je i u nas pri s u t n a t e n d e n c i j a p o r a s t a b r o j a s t a n o v n i k a u gradovima, o d n o s n o , t e n d e n c i j a n a r a s t a n j a v e l i k i h g r a d o v a u sve vee (indeks u r b a n e k o n c e n t r a c i j e je v i s o k u n e k i m r e p u b l i k a m a ) . N a i n n a k o j i b r o j s t a n o v n i k a r a s t e p r e t e n o j e tipian za z e m l j e u r a z v o j u . G r a d o v i n a r a s t a j u e e i d a l e k o vie izvana n e g o iznutra. J e d n o od o s n o v n i h p i t a n j a ili osnov nih p o l a z i t a u ciljnim o p r e d j e l j e n j i m a s v a k e p l a n e r s k e insti tucije k o j a p l a n i r a u gradu n j e g o v p r o s t o r n i i drutveni raz voj je odreivanje b r o j a stanovnika u budunosti. Dileme b r o j u i i n t e n z i t e t u p o r a s t a v r l o su b r o j n e . O n o to nas ovdje z a n i m a je o d n o s izmeu d r u t v e n i h zacrtanih ciljeva u pogledu b r o j a s t a n o v n i k a i u o p e p o t r e b e regional nog p l a n i r a n j a i dislokacije s t a n o v n i t v a i a k t u e l n o g b r o j a k o j i s e p l a n i r a n j e m predvia. Urbanistikim se dokumentima broj stanovnika razvojno o r i j e n t i r a budui p r a t i t r e n d o v e i t e n d e n c i j e razvoja, pa n j i h o v o m e k s t r a p o l a c i j o m dolazi do z a o k r u e n e b r o j k e u ciljnoj godini p l a n a k a o r e z u l t a t u n a j v j e r o j a t n i j e g o b l i k a kretanja broja stanovnika u budunosti. O v i m p r i m j e r i m a ( p r o m e t i p o r a s t b r o j a stanovnika) eljeli s m o u k a z a t i d a n a stupanj p l a n i b i l n o s t i u t j e e v e o m a s n a n o n e d e f i n i r a n o s t tzv. i n s t i t u c i o n a l i z i r a n i h s t a v o v a na g l o b a l n o m nivou. O s n o v n i k o n c e p t u r b a n i s t i k o g planiranja,

f e n o m e n e pokuava simulirati u b u d u n o s t ne dajui a l t e r n a tivne p l a n o v e k o j i u sebi imaju ugraene ciljeve i p r e t p o s t a v k e koji se oslanjaju na drugaija vrijednosna opredje ljenja, na primjer, o n a m o d a p o t r e b n o m r e g u l i r a n o m p o r a s t u b r o j a s t a n o v n i k a zbog p o v e a n j a i ouvanja kvali t e t e urbanog ivota uope. P e r c e p c i j a stupnja planibilnosti j e d n a j e o d o s n o v n i h p r o b l e m a t s k i h cjelina u okviru p l a n i r a n j a uope, a n a r o i t o u planiranju urbanih podruja. Na s p o m e n u t e p r o b l e m e nadovezuje se i slijedea dilema s o c i o l o k o j u v j e t o v a n o s t i p r o c j e n e stupnja mjerljivosti f e n o m e n a k o j i m a se b a v i u r b a n o planiranje.

je

s o b z i r o m na analizirane p r e t p o s t a v k e ovih dvaju f e n o m e n a ,

k o n c e p t vrijednosno

neutralne

aktivnosti,

k o j a izraene

b.

Mjerljivost

S t u p a n j planibilnosti, odnosno, o c j e n a stupnja planibil n o s t i v e o m a je promjenljiva. S l i n o je i s ulogom mjerljivosti u p r o c e s i m a urbanog planiranja. F e n o m e n i k o j e p l a n i r a m o u r b a n i s t i k i m p l a n i r a n j e m raz liitog su stupnja mjerljivosti. S a s v i m su kvantifikabilni ele m e n t i , s v a k a k o , gradska infrastruktura (voda, kanalizacija, do izvjesne granice p r o m e t , itsl.), pa se na tragu u r b a n o g planiranja, prvenstveno k a o p r o g r a m i r a n j a , l a k o dadu izvesti v r l o sloeni prorauni stupnju i intenzitetu p o t r o n j e , na primjer, vode, struje i slino. K a o to s m o vidjeli u p r e t h o d n o m poglavlju, stanovnitvo s e t a k o e r s m a t r a prilino mjerljivim fenomenom. Na granici izmeu mjerljivih i nemjerljivih f e n o m e n a n a l a z e se m n o g a podruja urbanog ivota, sva o n a p o d r u j a i dimenzije k o j e je t e k o kvantificirati, o p e n i t o r e e n o , kvalitativni aspekti bilo k o j e u r b a n e situacije.*
* Kvaliteta se u okvirima u r b a n o g najee osjea k a o prisutsvo ili odsustvo o d r e e n i h n e u g o d a (zagaenje, saobraaj, i sl.), n o , o n a se tako e r m o e i mjerljivo iskazati na primjer, u stupnju z a g a e n o s t i o d r e e n o g dijela g r a d a koji je izloen o d r e e n o j koliini zagaivanja razliitih o b l i k a i izvora.
15

226

227

N e m j e r l j i v i su f e n o m e n i sasvim na s t r a n i humanistikih i s o c i o p s i h o l o k i h p e r c e p c i j a i doivljaja u r b a n o g k a o to su, na primjer, o s j e a j , doivljaj, impresija, s l i k a grada, trans f o r m a c i j a urbanog p o n a a n j a i drugo. O n o to n a s i n t e r e s i r a j e n a i n n a k o j i u r b a n o planiranje t r e t i r a mjerljivost u s v o j i m o p e r a c i j a m a . B u d u i , a u okvi r i m a openitog p o v e a v a n j a t r e n d a preciznosti, eli i samo biti preciznije, z a m j e t l j i v a j e t e n d e n c i j a k a t r e t i r a n j u , skoro iskljuivo, mjerljivih f e n o m e n a . D r u g i m r i j e i m a : k o l i k i j e stupanj k v a n t i f i k a b i l n o s t i odreenog f e n o m e n a , t o l i k o se vie panje p o s v e u j e t o m fenomenu, preciznije se analizira i p r o g r a m i r a , i o p e n i t o mu se posveuje v e a p a n j a . P r o b l e m mjerljivosti nemjerljivosti n a r o i t o se postav lja, a tu smo v e blie m a n j e mjerljivim f e n o m e n i m a , u os n o v n i m p r i s t u p i m a planu u o p e . P r e v l a s t a n a l i t i k o g duha udruenog s m j e r l j i v o u o z n a a v a osnovu k v a l i t e t e odree nih p l a n e r s k i h p r i s t u p a i p o s t u p a k a . I v r e m e n s k i , a i n o v a n o , a n a l i t i k i dio odnosi o g r o m a n dio p r o c e s a r a d a n a planu. K a o to, dakle, m e u f e n o m e n i m a i a s p e k t i m a u r b a n o g i v o t a p o s t o j e s v a r n e r a z l i k e u stupnju mjerljivosti, t a k o se i p r a k s a urbanog p l a n i r a n j a razliito o r i j e n t i r a p r e m a t o m e k o l i k o j e f e n o m e n k o j i s e t r e t i r a mjerijiy. O n o to j e m a n j e mjerljivo, m a n j e j e s a m i m t i m vano, a sve o n o t o j e mjer ljivo, pa i n a j b a n a l n i j i detalji, na primer, s a o b r a a j n o g planiranja, v a n o je i i m a z n a a j n o m j e s t o k a k o u hijerarhiji ciljeva, t a k o i u n a i n u rada. T a k v o m p e r c e p c i j o m r e a l n o s t i reducira se stupanj u k o j e m je p o t r e b n o o d r e e n e f e n o m e n e p r o u a v a t i . P e r c e p c i j a stupnja kvantifikacije i n d i r e k t n o j e utjecala na usmjerenje procesa planiranja: analiza (veoma detaljna) o c j e n a situacije prognoza. Budui se m n o g i p r o c e s i izmeu p l a n e r a se planira ne daju kvantificirati, p o n o v n o o d r e e n i m tipom r e d u k c i o n i z m a . P e r c e p c i j a mjerljivosti, oigledno, d e t e r m i n i r a i nain i planiranju urbanog. c. Ciljevi i onih k o j i m a se s u s r e e m o s z n a a j a stupnja o s n o v n i pristup

P o s t a v l j a n j e m ciljeva o d r e e n o g p l a n a n a j e e z a p o i n j e p r o c e s planiranja ili s t v a r a n j a plana. Ciljevi p l a n i r a n j a u o p e .

228

a p o s e b n o planiranja grada, mogu se diferencirati p r e m a raz liitim k r i t e r i j a m a podjele. U odnosu na stupanj openitosti, provodljiva je o b i n o ovakva podjela ciljeva: opi (generalni) p o s e b n i (konkretni, specijalni). U t o m smislu mogue je govoriti i : ciljevima vieg reda (opi) ciljevima nieg reda (posebni). U odnosu na pojedine sektore ili p o d r u j a p l a n i r a n j a : s e k t o r s k i m ciljevima ciljevima plana uope (opim ciljevima). U odnosu na pojedine a s p e k t e planiranja mogue je u okviru urbanog planiranja govoriti m n o g i m ciljevima. U t o m smislu p o s t o j e : e k o n o m s k i ciljevi arhitektonski urbanistiki (ui) socioloki ciljevi zatite povijesnog nasljea ciljevi zatite o v j e k o v e sredine, itd. S o b z i r o m na v r e m e n s k u dimenziju m o g u e je govoriti razliitim ciljevima i s obzirom na e t a p e iz kojih se plan sastoji. U t o m smislu p o s t o j e : dugoroni ciljevi srednjoroni ciljevi k r a t k o r o n i ciljevi S v e o v e podjele na mogue ciljeve s razliitih a s p e k a t a naveli s m o pod p r e t p o s t a v k o m s h v a a n j a p r o c e s a planiranja k a o ciljno o r i j e n t i r a n e aktivnosti. U t o m smislu se planira njem d e t e r m i n i r a proces k o j i m se unaprijed postavljeni ci ljevi plana ele ostvariti ili se njima pribliiti (to vie) pri j e d l o z i m a plana. P r o c e s se definira u v r e m e n u (etape plana) i u nainu p r o v e d b e (elementi plana). T a k v a p r a k s a planira nja, odnosno, o p e n i t o shvaanja planiranja uope, pa je t a k o i u nas prisutno k a o najei oblik planiranja. P o r e d s p o m e n u t i h podjela ciljeva u planiranju, p o z n a t a je i podjela na kvantitativne i kvalitativne ciljeve, na mjer ljive i nemjerljive, pragmatine i n e p r a g m a t i n e ciljeve, ra cionalne i iracionalne, odnosno, utopijske i realne, od229

nosno, dostine i nedostine, relativne i apsolutne ciljeve, itsl. Kao to je vidljivo iz reenog, ciljeve je najee mo gue dihotomno dijeliti. Razmatrajui problematiku definiranja ciljeva pojedinih urbanistikih planova, vano je utvrditi naine na koje se ciljevi postavljaju, kakav odnos postoji izmeu ciljeva dru tvenog razvoja i ciljeva konkretnog plana, kakva je, zatim, hijerarhijska struktura i uope odnosi meu ciljevima plana (nadreenost, podreenost), a naroito vanim smatramo utvrivanje injenice da li je mogue utvrditi konkretne nosioce realizacije pojedinih ciljeva plana? Definiranje cilje va pojedinih planskih dokumenata je proces ovisan mno gim iniocima. Ciljevi su u ovisnosti opem stupnju razvijenosti odre ene zajednice pa e ukoliko je on vii, i ciljevi ee biti vii, kao to vrijedi i obratno. Uspostavljanje ciljeva ovisno je i karakteru, odnosno, tipu odreenog plana koji se izrauje. Mogue je utvrditi opu zakonitost: to su ciljevi vieg reda u pitanju, utoliko je ee mogue oekivati i po javu ciljeva uope, a naroito pojavu ciljeva kvalitativnije prirode. Vrijedi, naravno, i obratno ciljevi se rjee susreu uope u procesima izrade planova nieg reda, a kada se to i desi najee se radi onima to su takoer nieg reda. Uspostavljanje ciljeva u procesu urbanog planiranja ovisi i stupnju razvijenosti procesa urbanog planiranja uope. Ukoliko je tehnologija planiranja relativno izgra ena, onda u sebi najee sadri i nezaobilaznu stepenicu postavljanja ciljeva, to pak ne znai da e ti isti ciljevi iz radom plana biti i zadovoljeni. Ukoliko se radi tehnologiji planiranja primitivnije vrste, postavljanje ciljeva veoma esto izostaje. Ukoliko je ova zakonitost univerzalnog karaktera, s dosta je sigurnosti mogue oekivati razvijanje onih procesa planiranja koji e biti karakterizirani snanom tehnologi jom, pa, dakle, i procesom postavljanja ciljeva kao nezaobi laznom stepenicom ukupnog procesa planiranja.

d.

Objektivi

U prethodnom poglavlju razmotrili smo neke problematske okvire ciljeva planiranja. U tom smislu spomenuli smo da postoje razliiti ciljevi koji mogu biti, s obzirom na kri terije (pretpostavke) plana u razliitim meusobnim odno sima. Utvrdili smo da su mogua dva tipa osnovnih relacija izmeu ciljeva.- konflikti i kompatibilni odnosi. Vrlo openito, ciljeve moemo definirati kao apstraktne ideale kojima odreeni planerski proces tei. Ciljeve ne treba mijeati s vrednotama (vrijednostima) iz odreenih vrijed nosnih postavki proizlaze i ciljevi. No, kao apstraktni ideali, ciljevi su najee neaplikabilni za konkretnu primjenu. Zbog toga ih je nuno u procesu planiranja transformirati (pretoiti) u odreeni broj objek tiva. Objektivi su u tom smislu ciljevi nieg reda, (operacionalizirani ciljevi), moraju biti koliko toliko podloni mje renju, te biti specificirani s obzirom na vremensku dimen ziju i nosioce akcije. Ponekada je vrlo teko razlikovati ciljeve od objektiva. U odreenom smjeru akcije, u procesu planiranja kao procesu zadovoljavanja unaprijed postavlje nih ciljeva, prvi je stupanj utvrivanje ciljeva razliitog ni voa, zatim determiniranje objektiva kojim se utvreni ciljevi dadu determinirati i konkretizirati, a slijedei je stupanj definiranje strategijskih postupaka kojima se odreene za miljene akcije daju realizirati. Specificiranjem objektiva (konkretizacijom ciljeva) mo gue je stvarati osnove za alternativno planiranje, koje je, svakako, meustupanj ka daljnjoj demokratizaciji procesa urbanog planiranja. Preciziranje jasnih odnosa izmeu ciljeva, objektiva i strategija jedna je od osnovnih preokupacija planera. e. Vrijednosni sistem Kada smo raspravljali ciljevima i objektivima, spome nuli smo da oni, kao i strategije, proizlaze iz odreenih vri jednosnih postavki, odnosno, vrijednosti. Diskusija vri-

230

231

jednosnim sistemima u sociologiji uope bila bi tema poseb nog razmatranja. Mi emo se zbog toga orijentirati samo na neke osnovne vrijednosne aspekte koji se u procesu urbanog planiranja pojavljuju, a koji su sa sociolokog stanovita in teresantni. Planeri su iskljuivo struna lica koja vre svoj struni posao i prema njemu se odnose vrijedno neutralno. U tom je stavu sadrana i postavka da oni nemaju nezavisnih, vla stitih vrijednostih opredjeljenja osim onih koja im nalae njihova struna savjest. Impliciran je relativno pasivan od nos prema osnovnim vrijednostima odreene drutvene za jednice. Drugim rijeima, vrijednosti se pasivno prihvaaju, a uloga planera u definiranju i stvaranju novih vrijednosnih postavki rijetko se uvia, odnosno, skoro u potpunosti iz ostaje. Nita, naravno, nije dalje od istine od ovoga to smo sada iznijeli. Nasuprot uvjerenju openitoj neutralnosti djelovanja, jasno je da je svaka akcija bilo kog pojedinca, pa prema tome i planera grada, vrijednosno utemeljena. Izbjegavanje odgovornosti za donoenje odluka pod krinkom strune savjesti posve je krivo i fiktivno. Odluke se svako dnevno donose u ime strune svijesti i savjesti, no ta ista struna savjest proizlazi od percepcije "tome, to treba odluke da predstavljaju, a to je, svakako, povezano s bazinim vrijednosnim usmjerenjima svakog pojedinca. Relativno je komplicirano i shematino vriti sistemati zaciju vrijednosnih pozicija s kojih urbani planeri najee nastupaju. No, ipak se moe, po naem miljenju, govoriti nekim vie ili manje iskristaliziranim smjerovima vrijed nosnih opredjeljenja u urbanom planiranju. ini nam se da je vrijednosnim pozicijama u urbanom planiranju mogue govoriti s tradicionalnog i kritikog (radikalnog) stanovita. Tradicionalan tip planera ve smo do izvjesne mjere spo minjali. Osnovne karakteristike tradicionalne orijentacije u planiranju karakteriziraju planeri ili urbanizam koji ima preteno pasivan odnos spram socijalnih problema zajednice. Takav planer djeluje s vrijednosnih pozicija koje su vrsto utemeljene u drutvenoj strukturi konkretnog drutva. Dru232

tvene vrijednosti koje djeluju u drutvu, kojim je i proces urbanog planiranja orijentiran, vrijednosti su koje se, ma kakve one bile, takvim urbanizmom nikada ne dovode u pitanje. Vrijednosno neutralni planer, ili, kako smo ga na zvali tradicionalni planer, funkcionira u okvirima rela tivno definiranih podruja donoenja odluka i u svom je djelovanju preteno rukovoen svojim uim, strunim zna njem. Smatra da je njegov zadatak prvenstveno u primjeni znanja za to bolje planiranje. Moda bi ga najlake bilo oznaiti uobiajenim nazivom tehnokratskog planera, a njegovo djelovanje, ako ne vrijednosno neutralno, a ono vrijednosno neangairano. Takva percepcija uloge planiranja i planera u otroj je suprotnosti s realnou. Niti je grad homogena drutvena zajednica sastavljena od grupa ili individua koje u potpu nosti dijele ista ili slina uvjerenja, stavove, aspiracije, itsl., a niti je mogue zasnivati planiranje na neemu to bi se moglo nazvati ope dobro. Implicirano konceptu opeg dobra je jednoznanost i opeprihvaenost jedinstvenog vrijednosnog sistema.* Smatrajui da je takav koncept vrijednosno jednozna nog urbanizma mogue do izvjesne mjere primjenjivati, na pomenimo da postoje i drugaija miljenja. Pojedini autori smatraju da je koncepcija kooperativnog drutva kome odgovara vrijednosno neutralni planer nepri hvatljiva. Kooperativnom drutvu suprotstavljaju konfliktno drutvo. U tom smislu /. M. Simmie kae: Uobiajeno gle dite . . . osniva se na shvaanju drutva kao fundamentalno kooperativne skupine grupa i individua koje virtuelno dijele iste vrijednosti i aspiracije (/. M. Simmie, 1974, str. 17). Simmie smatra takav stav iluzijom, pa mu suprotstavlja permanentno konfliktnu situaciju u kojoj planiranje djeluje. On dalje kae: U situaciji socijalnog konflikta meu aspira cijama i eljama razliitih grupa u zadobivanju resursa i
* U nas bi se, s o b z i r o m na to prvenstveno, m o g l o govoriti o, na primjer, egalitarizmu kao osnovnoj vrednoti. Egalitarnost se u okvirima p r o s t o r a g r a d a ispoljava kao b a z i n a usmjerenost ka to veem ujednaa vanju uvjeta ivota stanovnika o d r e e n e drutvene zajednice g r a d a .

233

moi, j a v n i i n t e r e s p r e o k r e e se u n e a d e k v a t a n cilj za pla n e r e . N a p r v o m mjestu, n e m a t a k v e stvari k o j e j e opi interes (Ibid., str. 125). S l i n o je stajalite i J. Baileya k o j i k a e d a . . . u d r u t v e n o m ivotu n e p o s t o j i n e t o t a k v o to j e v r i j e d n o s n o n e u t r a l n a injenica, p a j e i s t v a r a n j e c i l j e v a od p o d a t a k a k o j i se smatraju v r i j e d n o s n o n e u t r a l n i m t e k a z l o u p o t r e b a . . . (Bailey, 1975, str. 18). K o o p e r a t i v n o m drutvu k o m e j e p r i m j e n a m o d e r n e si s t e m s k e t e o r i j e u u r b a n o m planiranju adekvatna*, suprot stavljaju se r a z l i i t e t e n d e n c i j e konfliktnog drutva u k o m e p o s t o j i k o n s t a n t n a b o r b a za p r e v l a s t i o s v a j a n j e r e s u r s a i z m e u razliitih g r u p a i p o j e d i n a c a . U p r a v o na t r a g u tog k o n c e p t a k o n c e p t a konfliktnog drutva, a k a o o d g o v o r i k r i t i k a tzv. t r a d i c i o n a l n e , vrijed nosno neutralne i tehnokratske prakse planiranja gradova, razvijaju se i n o v e k o n c e p t u a l i z a c i j e i pristupi u r b a n o m planiranju. K r i t i k a o r i j e n t a c i j a o p e r i r a s p o j m o m vrijed n o s n o a n g a i r a n o g p l a n e r a k o j i svoje d j e l o v a n j e z a s n i v a n a k r i t i k o j analizi d r u t v e n e strukture. N a je u r b a n i z a m ini se, t a k o e r , k a o i u r b a n i z m i u m n o g i m drugim z e m l j a m a , u r b a n i z a m k o j i p r e t e n o djeluje s v r i j e d n o s n o n e u t r a l n i h pozicija. T e k o d n e d a v n o t e m e s o c i j a l n o j n e j e d n a k o s t i u p r o s t o r i m a naih g r a d o v a p o s t u p n o p r o d i r u u u r b a n i z a m k a o drutvenu djelatnost, z a h t i j e v a j u i n j e g o v o m i j e n j a n j e u smislu kritiki, v r i j e d n o s n o a n g a i r a n e djelatnosti k o j a a k c e p t i r a socijalne n e j e d n a k o s t i k a o feno m e n k o j i j e p o s l j e d i c a p r o c e s a drutvenog r a z v o j a , n o k o m e t r e b a i specificirano pristupiti i nalaziti specifina r j e e n j a u oblasti planiranja. P r e v l a d a v a j u o j n e k r i t i k o j orijentaciji k o j a s m a t r a urba n i z a m p r v e n s t v e n o t e h n i k o m izgradnje (gradogradnje) grada, s h v a a n j u njegovog tehnikog i strunog k a r a k t e r a k a o
* Sistemska teorija negira da je konflikt z n a a j a n , socijalno u k o r i jenjen ili s t v a r n a o s n o v a socijalne promjene. /. Bailey, o p . cit. str. 72. Slino miljenje z a s t u p a i Simmie k a d a kae: I s t r u k t u r a l n i funkcionaliz a m i sistemska teorija su i n h e r e n t n o konzervativni, zahtijevaju visok stupanj a n o n i m n o s t i vrijednosti i aspiracija, p a d a j u k a o e k s p l a n a t o r n e teorije k a d a je socijalna integracija k a r a k t e r i z i r a n a prije konfliktom negoli k o o p e r a c i j o m . . . , /. M. Simmie, o p . cit. str. 35.

najbitnijeg, uzroci lee, najvjerojatnije, u snanom djelovanju normativnog sistema koji je, donedavno, u politikom smislu isticao tezu da u socijalizmu ne moe biti socijalnih nejed nakosti. S. uvar ovako opisuje na urbanizam: Karakte ristika je dananjeg urbanizma u naim gradovima da je uglavnom neutralan prema socijalnim iniocima, da je ekskluzivistiki usmjeren na postizanje efekata reprezentacije, na podizanje uzornih etvrti, pa i na gomilanje nebodera na ledinama. Time on zanemaruje vane ciljeve izgradnje harmoninih gradskih zajednica u kojima e se prevladati prostorna separacija socijalnih i profesionalnih skupina i postii ravnomjeran raspored urbanih kulturnih i drutvenih tekovina, u kojima e se postupno otklanjati dihotomija grad predgrae umjesto da se ona stimulira (uvar, 1970, str. 82). Urbanizam, u smislu da djeluje kao aktivnost u okvirima odreene drutvene sredine, moemo promatrati kao svoje vrsnu disciplinu, znanost, umjetnost, kreativno djelovanje. Sve tendencije fundiranja urbanog planiranja usmjerena su u tom pravcu urbanizam kao znanstvena disciplina ima svoju teoriju. Manuel Castells smatra, meutim, da ... urba nizam nije koncept. To je mit u najstriktnijem smislu rijei, ideologijska historija ljudskog roda. Urbana sociologija fundirana na urbanizmu je ideologija moderniteta etnocentrino identificirana s kristalizacijom socijalnih oblika libe ralnog kapitalizma. (Castells, 1976c, str. 70). Urbano planiranje nije nikakva posebna disciplina pa se ... ini da ima vrlo malo smisla smatrati urbano planiranje bilo im drugim od socijalne kontrole ... (Bailey, 1975, str. 143). U tom su smislu upuene i distinkcije razliitim urbanizmima koje uvodi Lefebvre kada govori tri tipa urbanizma, od kojih nijedan nije formiran kao sveobuhvatna teorija, nego se, u smislu doktrine i ideologije, formira tako da interpertira sve probleme drutva u prostornim dimen zijama. Na taj nain dolazimo ne do patologije drutva, nego do patologije prostora! (Lefebvre, 1968, str. 3334). Grublje reeno, odnos izmeu urbanizma i ire drutvene zajednice moe biti sinhron ili konfliktan. Odnos se ispoljava u percepciji uloge koju nosioci urbanog planiranja pla235

234

neri imaju u o k v i r i m a o d r e e n e drutvene sredine, ali i u a k t u a l n o m d r u t v e n o m p o l o a j u p l a n e r a u drutvu. U r b a n i s t i u nas uivaju odreen tip p o v l a t e n o g drutve nog poloaja, a u o k v i r i m a sinhronog d j e l o v a n j a s g r a d s k o m a d m i n i s t r a c i j o m na socijalne konflikte o d g o v a r a j u ublaavajuim m j e r a m a , djelujui prvenstveno na posljedice, a m a n j e na stvarne u z r o k e k o j i dovode do k o n f l i k t n i h situa cija. J e d n a od najizraenijih dilema u p r a k s i naeg u r b a n i z m a j e p r o b l e m k o j i proizlazi k a o posljedica d i j a s p o r e izmeu planiranja i realizacije. N a j e e se p l a n e r i u r b a n i s t i b r a n e o d n a p a d a n a n e u s p j e h e svog d j e l o v a n j a t i m e d a o n i samo planiraju ( t e h n i k a i e k s p e r t n a uloga), a p o l i t i k u v o d e drugi (politiari). U t o m k o n t e k s t u i svi p r o b l e m i loih o d n o s a izmeu p l a n e r a i s t a n o v n i k a p r o b l e m i su, po p l a n e r i m a , da se o n o to je isplanirano ne izvodi na v r i j e m e (ili n i k a k o ) ili, a k o se izvodi, ne izvodi se u p o t p u n o s t i o n a k o k a k o je po p l a n e r i m a bilo z a m i l j e n o . Ta d i h o t o m i j a p l a n i r a n j a realizacija (plan izgradnja) o t v a r a z a t i m niz daljnjih d i l e m a : Da li su planovi dovoljno realni, o d n o s n o , nije li realizacija i z o s t a l a z a t o to planovi nisu dovoljno realni, da li je p r o b l e m u t o m e t o se s k o r o i s k l j u i v o p l a n i r a za sutra, za j e d n o b o g a t i j e i razvijenije drutvo, pa su kriteriji p l a n i r a n j a preotri, pa su, zbog n e m o g u n o s t i njihovog zadovoljavanja, realizacije p l a n o v a r a s t e g n u t e u v r e m e n u , parcijalne ili u p o t p u n o s t i izostaju, itd.? N a je u r b a n i z a m u k o n t e k s t u realnih p r o b l e m a ire drutvene zajednice m e g a l o m a n s k i , elitistiki, slijep za male s v a k o d n e v n e p r o b l e m e , a njegova k o n s t r u k c i j a so cijalne realnosti s k o r o u p o t p u n o s t i je n e a d e k v a t n a . S l i k a drutvenoj sredini u k o j o j u r b a n i z a m djeluje o i m a urba niste n a j e e je statina, iz ptije perspektive, to nije tek sluajno n a g l a a v a n o u literaturi.*

f.

Racionalitet

J e d n o od p i t a n j a na k o j e se diskusije planiranju esto navraaju je i pitanje racionalnosti p l a n o v a . V e i n a planera govori racionalnom procesu planiranja. U planiranju odluke se donose r a c i o n a l n o i b u d u n o s t se r a c i o n a l n o stu dira, definira i projicira. Naalost, r a c i o n a l n o s t se n a j e e i z j e d n a a v a s jefti nim, e k o n o m i n i m ili rentabilnim.* O s i m toga, racio nalno se najee izjednaava s o n i m to je d o b r o i poeljno. Meutim, u pluralizmu interesa, a s p i r a c i j a i sudbina, da li postoji k o n c e p t koji bi u sebi supsumirao ope ili javno dobro k o j e m j e r a c i o n a l n a a k c i j a p l a n i r a n j a u s m j e r e n a ? Ili, t k o je taj koji definira tzv. opi ili zajedniki ili javni interes? R a n i j e s m o v e spomenuli da se u i m e opeg interesa mogu vriti razliite manipulacije, a o d r e e n b r o j a u t o r a koji raspravljaju urbanizmu eksplicitno o d b a c u j e mogu n o s t p o s t o j a n j a opeg interesa, a n a r o i t o o n e k a t e g o r i j e opeg interesa do k o j e se dolazi r a c i o n a l n o m p r o c e d u r o m donoenja odluka. R a c i o n a l n o s t p o n a a n j a u planiranju s pozicija opeg dobra o p r a v d a n o se kritizira. R a c i o n a l n o s t nije vanvrem e n s k a ili v a n p r o s t o r n a kategorija, n e g o uvijek konkretizirana, s definiranim n o s i o c i m a i o n i m a k o j i e iz, p r o c e s a planiranja zasnovanog na r a c i o n a l n o s t i izvui odreene koristi. Nije teko nai primjere tzv. r a c i o n a l i t e t a u odluivanju u naim uvjetima djelovanja u r b a n i z m a . O n a je e s t o vrlo
* U nas se s k o r o iskljuivo govori r a c i o n a l n o m p r i s t u p u planira nju, r a c i o n a l n i m o d l u k a m a koje e osigurati r e n t a b i l n o investiranje, itsl. Rentabilitet poslovanja u nas je najee shvaen k a o k r a t k o r o n i rentabilitet, to esto u d u g o r o n o m smislu d o v o d i do a p s u r d n i h situacija. Na primjer, rentabilitet javnog gradskog s a o b r a a j a m o e d u g o r o n o s a m o dovesti d o k r a h a j a v n o g p r o m e t n o g sitsema, n i k a k o d o poboljavanja ili jaanja njegove uloge. Ilustrativan je i slijedei primjer rentabilnosti: U Engleskoj, na sreu, poslije g o d i n a u k o j i m a je o s n o v n o mjerilo p r o cjenjivanja javnog p r o m e t a bila njegova e k o n o m s k a m o javni p r o m e t m o r a initi profit postoje znakovi p r o m j e n e u orijentaciji. (/. Tetlow a n d A. Goss, 1970, str. 75).

236

237

dvosmislena. N a primjer, r a c i o n a l n a s t a m b e n a izgradnja b i t r e b a l a o z n a a v a t i r a c i o n a l a n (efikasan) n a i n izgradnje o b j e k a t a za stanovanje, o d n o s n o , organizaciju p r o c e s a iz gradnje u t o m smislu da o b j e k a t b u d e d o v r e n t o p r i j e i to k o m p l e t n i j e , uz to m a n j u cijenu. U m j e s t o t o g a se esto p o d r a c i o n a l n i m u s t a m b e n o j izgradnji misli, na primjer, k a k o utedjeti n a m a t e r i j a l u , p a s e s h o d n o t o m e distanca izmeu p o d a i plafona u s u v r e m e n i m s t a n o v i m a sve vie s m a n j u j e ; ili, k a k o utedjeti n a p r o s t o r u k o j i z a u z i m a stam b e n i o b j e k t , p a s e s h o d n o r a c i o n a l n o j s t a m b e n o j izgradnji multiplicira osnovica zgrade ne bi li se na i s t o j o s n o v i ( p o t r o n j a zemljita) podiglo t o vie k a t o v a . R i j e t k o se, na primjer, kalkulira i drugim e l e m e n t i m a i p o s l j e d i c a m a do k o j i h t a k v a racionalnost m o e d o v e s t i s p o m e n i m o samo, n a primjer, t r o k o v e dizala, b u d u e m u k e s t a n o v n i k a (naro ito starije ivotne dobi) i n e p r i j a t n a o s j e a n j a s t a n o v a n j a u visini, itsl. U r b a n o planiranje s t a l n o tei da bude m a k s i m a l n o ra cionalno, a p r a k s a p o k a z u j e da ne s a m o u s v o j i m prijedlo zima, n e g o i u a k t u e l n i m p r o c e s i m a p l a n i r a n j a i r a c i o n a l n o s t dominira. P r o c e s p l a n i r a n j a nije r a c i o n a l a n niti u nainu obrade pojedinog dijela t e r i t o r i j e grada, a niti je r a c i o n a l a n u smislu da proces u r b a n o g p l a n i r a n j a z a h v a a priori t e t n e p r o b l e m e k o j i su e v i d e n t n i u podruju o d r e e n o g g r a d a ( s m a t r a m o li n a r a v n o da se i p l a n i r a n j e m p r o b l e m i m o g u rjeavati). Odluke t o m e to t r e b a planirati i kada, n a j e e se d o n o s e rutinski ili p a k s p o r a d i n o i e f e m e r n o , b e z p o t i v a n j a p r i o r i t e t a stvarnih p o t r e b a . Planiranje je preteno iracionalno j e r je diskontinuirano u v r e m e n u . Ne obrauju se, naime, pojedini p r o b l e m i j e r su, na primjer, p r o s t o r n o ili v r e m e n s k i povezani, n e g o uglav n o m b e z odreenog reda i s i s t e m a . S l i n o v r e m e n s k o m d i s k o n t i n u i t e t u p o s t o j i i diskontin u i t e t i u s a m o m procesu planiranja. L o g i k a je t a k v a da se o d r e e n o podruje grada p r v o g e n e r a l n o o b r a d i ( g e n e r a l n i plan), a t e k o n d a p r o v e d b e n o ili detaljno. N e k a d a su meu tim s p o m e n u t e faze rada t o l i k o r a z m a k n u t e u v r e m e n u da kada, na primjer, doe v r i j e m e za detaljni p l a n - k a r a k t e r i s t i k e podruja v e o d a v n o su se drutveno p r o m i j e n i l e .

g.

Donoenje

odluka

O s n o v n a razlika k o j a dijeli a u t o k r a t s k o b i r o k r a t s k o pla niranje od bilo kog o b l i k a d e m o k r a t s k o g planiranja je nain i o t v o r e n o s t , o d n o s n o , stupanj d e m o k r a t i n o s t i procedure d o n o e n j a odluka. U t r a d i c i o n a l n o m pristupu planiranja odluke donosi relativno z a t v o r e n krug urbanih eksperata, smatrajui da im n j i h o v a s t r u n o s t osigurava sinoptiki pogled na p r o s t o r grada, o d n o s n o , privilegija znanja osigu r a v a da se odluke d o n o s e na najbolji nain. U t a k v o m k o n c e p t u , k a o to smo v e napominjali, p o s t o j i j a s n a podije ljenost izmeu onih koji planiraju (planeri) i onih k o j i m a se planira (stanovnici). U uvjetima relativne stabilnosti drutvenog r a z v o j a t a k a v princip i proces d o n o e n j a odluka na n e k i nain funkcionira manje-vie uspjeno. No uvijek je implicirano da se o d l u k e donose u i m e opeg dobra, a vidjeli smo da je t a k v u k a t e g o r i j u k o j a bi supsumirala i n t e r e s e sviju dosta t e k o uspostaviti, a k a m o l i primjenjivati. O p e dobro uvijek j e p o t r e b n o k o n k r e t i z i r a t i , odnosno specificirati. P r a k s a ekspertnog, t e h n o k r a t s k o g i z a t v o r e n o g sistema planiranja, k o j a je i m p l i c i r a l a z a t v o r e n i r e l a t i v n o prost p r o c e s donoenja odluka, sve vie se s u k o b l j a v a s j a a n j e m d e m o k r a t s k i h t e n d e n c i j a u drutvu. Zastupnici d e m o k r a t s k o g planiranja ukazuju n a p o t r e b u d e m o k r a t i z i r a n j a p r o c e s a d o n o e n j a odluka, na p o t r e b u ukljuivanja s t a n o v n i k a u procese, uope n a otvaranje p r o c e s a planiranja. P r o b l e m i daljnje d e m o k r a t i z a c i j e p r o c e s a donoenja o d l u k a u o k v i r i m a urbanog planiranja su raznoliki. U k r a t k o e m o spomenuti n e k e o d njih. J e d a n j e o d o s n o v n i h p r o b l e m a s v a k a k o nezainteresira n o s t s t a n o v n i k a za u e s t v o v a n j e , sudjelovanje u p r o c e s i m a . Lefebvre ispravno ukazuje na injenicu p o v l a e n j a stanov n i k a iz p r o c e s a d o n o e n j a odluka, na p r e p u t a n j e odlui v a n j a o n i m a koji d o n o s e odluke. Lefebvre t a k o e r istie p r o b l e m e pasivnosti s t a n o v n i k a : S t i e m o pred j e d a n pro b l e m koji najvie u z n e m i r u j e : to je izuzetna pasivnost ljudi ozbiljno zainteresiranih za p r o j e k t e koji ih se tiu, a koji su dovedeni u pitanje s t r a t e g i j a m a . O t k u d utanje ko-

238

239

risnika? Otkud nejasna mucanja tenjama kada se udo, stoje da ih pitaju za savet? Kako objasniti tu udnu situa ciju? (Lefevr, 1974, str. 203). S jedne strane radi se o naviknutom nainu ponaanja preputanju, a s druge . jo jednom, dosta izraenom fenomenu tome da gradski stanovnik za veliku gradsku politiku ne pokazuje interesa jer su mu to preveliki, previe udaljeni problemi. Nasuprot tome, stanovnik je veoma zainteresiran za svoju svakodnevnu okolicu i procese koji se u njoj odvijaju. Stoga su stanovnici i najaktivniji u okvirima mjesnih zajednica, odnosno, neposredne okolice svakodnevnog ivota. Problem sudjelovanja stanovnika u procesima donoenja odluka otean je i specifinim argonom kojim se planeri slue. Nain prikazivanja planova, najee ploan, kompli cirani prorauni, nepostojanje jasno iznesenih alternativnih prijedloga planova, potencijalnog zainteresiranog stanov nika stavljaju pred zid nerazumijevanja, a prema tome i nezanimanja. Institucija javnog uvida neprikladan je nain ostvarivanja komunikacije, a osnovna mu je zamjerka to sudjelovanje stanovnika u procesu planiranja grada svodi na sudjelovanje u smislu davanja primjedbi. Naravno, pitanje je koliko se tada uope moe govoriti sudjelovanju (sudje lovanje poslije)? Procesi donoenja odluka demokratizirani na nain koji smo prikazali, bit e samo pokuaji daljnje demokratizacije procesa odluivanja, sve dok se ne uspostavi drugaiji glo balni odnos izmeu planera i stanovnika. Sudjelovanje sta novnika ne smije biti vie samo dio demokratskog rituala u kome se silom formalne procedure mjesne zajednice po potrebi konzultiraju. Donoenje odluka mora biti osnov zajednikog planiranja u kome e planeri biti oni koji e sluiti kao koordinatori procesa, a stvarni planei e biti sami stanovnici koji e najbolje znati donositi odluke vlastitim problemima. Daljnja demokratizacija procesa planiranja u svijetlu procesa donoenja odluka implicirat e i potrebu daljnjeg usitnjavanja, svoenja velikih gradskih problema na nivo svakodnevnog ivota, ono to oni zapravo i jesu. 240

h.

Ljudske potrebe

Urbano planiranje treba da odgovori na ljudske potrebe u okvirima njihove ivotne okolice. to je ono uspjenije, to bolje odgovara zahtjevima ljudskih potreba. U historiji urbanog planiranja ljudske su potrebe bile relativno jednostavno definirane. Na tragu osnovnih urbanistikih premisa najee se potrebama govorilo kroz razmatranje osnovnih ljudskih funkcija stanovanja, rada, rekreacije, komunikacije, itd. Relativno jednostavna podjela na funkcije svakako je svojevrstan redukcionizam, pa je zalaganje za tako jednostavan i pragmatian pristup pro blemu ljudskih potreba prilino upitno. Pa ipak, i danas se urbano planiranje najee organizira preko planiranja zadovoljavanja spomenutih ljudskih potreba. Ranije smo napomenuli da u urbanom planiranju postoji tendencija prenaglaavanja kvantitativnih naspram kvalita tivnih fenomena. Slino je i s ljudskim potrebama. Potrebe koje se jednostavnom metodom ekstrapolacije trendova pla niraju najee su kvantitativnog, mjerljivog karaktera.* Odreenu sigurnost planeri svakako trae u planiranju kvantitativnih, relativno jednostavnih potreba, istiui da su druge potrebe daleko kompleksnije, a da je budunost ionako samo relativno predvidljiva, pa je, prema tome, bolje zadrati se na planiranju relativno jednostavnih potreba. Osim toga, najee se radi planiranju takozvanih osnov nih potreba, a to su to osnovne potrebe s obzirom na relativan stupanj razvijenosti pojedinog drutva, svakako, varira. Ukoliko je opi nivo razvijenosti drutva relativno nizak i potrebe su blie carstvu nunosti, a kvalitativne potrebe ostavljaju se za kasnije dok se ne dostigne od reen nivo ope razvijenosti. Planiraju se, zaista, potrebe koje su danas eksplicirane i prisutne, odnosno, manifestne potrebe se registriraju, a latentne ostaju prikrivene. Martin Kuenzlen govori da u
* Najee se r a d i p o t r e b n i m k o l i i n a m a iskazanim u k v a d r a t n i m m e t r i m a s t a m b e n o g prostora, p o t r e b n o j povrini z a parkiranje a u t o m o b i l a , p o t r e b n o j povrini rekreativnog p r o s t o r a , p o t r e b n o m broju putnikih mjesta u sredstvima javnog saobraaja, itsl.
16 U r b a n a sociologija

241

urbanom planiranju potpuno izostaje planiranje i uope raz matranje skrivenih potreba, to ukljuuje ak i potrebu za eksperimentom, a Manuel Castells istie da potrebe nisu obina prirodna injenica, te da se drutveno . . . razma traju i izraavaju samo u mjeri u kojoj se pojavljuju u okvi rima odreene politike situacije. (Usp. u Kuenzlen, 1973, str. 46 i Castells, 1969, str. 416). Kao to vidimo, postoje opravdane sumnje u mogunost utvrivanja i verificiranja ljudskih potreba, a kamoli u mo gunost njihovog ekstrapoliranja u budunost, to se da nanjim urbanim planiranjem preteno i ini. Otvara se i slijedei problem: ijim se potrebama radi? Postoje li neke prosjene potrebe prilagoene ovjeku uope? Inzistiranje na planiranju potreba za ovjeka uope karakteristino je za one pristupe kooperativnog, beskonfliktnog karaktera koji, kao to smo i ranije napominjali, govore opem interesu, pa shodno tome i ovjeku uope. I u nas se takoer moe govoriti pluralitetu potreba iako je prevladavajua koncepcija koja se primjenjuje u naem urbanizmu blie onoj koja operira pojmom ovjeka uope. Socijalna diferenciranost stanovnitva izraena u prostornoj diferencijaciji i socijalnoj segregaciji, odnosno, u nejednakim uvjetima ivota stanovnika, zahtijeva revalo rizaciju planiranja zasnovanog na potrebama ovjeka uope. Vrijednosno angairani urbanizam trebao bi planskim prijedlozima investicije usmjeravati na neuralgine toke, a ne bi vrijednosno neutralno tretirao probleme u gradskom podruju kao relativno jedinstvene i openite. No, prije toga, fenomene socijalne nejednakosti potrebno je institu cionalizirati. I. Interdisciplinarni rad S porastom kompleksnosti razliitih aspekata gradskog ivota, te sve eim neuspjesima urbanog planiranja, po stupno je raslo i uvjerenje potrebi to boljeg i preciznijeg, sveobuhvatnijeg upoznavanja i studiranja urbane stvarnosti. Osnova je takve orijentacije uvjerenje da e se boljim stu242

diranjem urbanog fenomena doi do spoznaja koje e omo guiti bolje planiranje gradova.* Takvo je gledite iroko prihvaeno, a materijalizira se u kontinuiranom poveavanju (brojanom rastu) planerskih agencija, ali i disciplinarnom i strukovnom diversifikacijom (ulazak u planiranje razli itih struka i disciplina). P. Arctander se kritiki osvre na tri dogme u planiranju-. 1. istraivanja e pomoi planiranju; 2. planiranje e pomoi ljudima; 3. planer zna to je dobro za ljude. I, na kraju, zakljuuje: da bi ispravno planirali, potrebno je da promjenimo nain planiranja. (Arctander, 1972) Veliku kritinost prema mogunosti organiziranja tim skog rada pokazuje i H. Lefebvre smatrajui da se umjesto kreativne suradnje, najee radi dijalogu gluvih, pseudo-susretima, itd. (Lefevr, 1974, str. 65). Urbano se planiranje, meutim, razgranalo do te mjere da se danas govori suradnji u procesu planiranja vie od dvadesetak razliitih eksperata. Osnovni je problem organizacije timskog rada osigura vanje suradnje (ravnopravne) svih sudionika procesa pla niranja bez majorizacije. Najee, meutim, majorizacija postoji, te je i rukovodilac planiranja onaj koji ima najvea ovlatenja i moe manipulirati s rezultatima drugih disci plina (u nas se najee jo uvijek radi arhitektu urba nisti). Time ne elimo rei da bi timski rad funkcionirao bolje, a naroito da bi planiranje bilo bolje ukoliko bi neki drugi profil dominirao urbanim planiranjem. Dominacija arhitekata nastala je kao rezultat historijskog nasljea, odnosno, nastanka urbanog planiranja i dugogodinje prakse planiranja i shvaanja urbanzima kao lijepe forme. Pored spomenutih problema rukovoenja znaajni su i meusobno odnosi te poloaj pojedinih disciplina u okvi* U t o m smislu socijalna analiza bila je i do d a n a s ostala j e d n a od najvanijih faza evidentiranja postojeeg u u r b a n o m kontekstu. P. Geddes pie 1915. g o d i n e : Planiranje m o r a ispitivati ne s a m o k a k o je o v o to j e d a n a s m o g l o proizai o d o n o g a to j e bilo juer, nego m o r a biti p r e d v i a j u e i p r i r e u j u e . . . , P. Geddes, Cities in Evolution, 1949, str. 15. T a k a v je stav utjecao na stvaranje p o z n a t e krilatice onog v r e m e n a dijagnoza prije lijeenja, to se d a n a s p r e t v o r i l o u analiza prije p l a n a .
16

243

r i m a t i m s k o g rada. R a z m o t r i m o neto p o d r o b n i j e ulogu i poloaj s o c i o l o g a u t i m s k o m r a d u u n a e m u r b a n i z m u . N i v o o e k i v a n j a s v a k a k o j e pri p e n e t r i r a n j u sociologije u u r b a n i z a m bio r e l a t i v n o visok, pa su, moda, i e v e n t u a l n a razoaranja potekla odatle. O s n o v n a u l o g a s o c i o l o g a u t i m s k o m radu, u l o g a k o j a se od njega o e k u j e , uloga je socijalnog i n e n j e r a koji istrauje ljudski faktor. R a d i se. dakle, a n a l i t i k o j funk ciji pri k o j o j sociolog surauje uz korienje p r e t e n o kvan t i t a t i v n i h m e t o d a i s t r a i v a n j a prije, a rjee poslije (isporuivanja plana), a n a j e e uz proces r a d a na o d r e e n o m planu dijela grada. V e r a n i j e spomenuli smo p r e d o m i n a c i j u k v a n t i t a t i v n i h m e t o d a istraivanja, to d o b r o ilustrira i slije dea k o n s t a t a c i j a : S k o r o k a n o n i z i r a n i status s o c i j a l n e a n k e te u planiranju p o i n j e se p o s t e p e n o u z d r m a v a t i zbog spo znaje n j e n o j l i m i t i r a j u o j upotrebi. Ipak, o n a j o uvijek predstavlja o n o t o p l a n e r i m i s l e da je socijalno istraivanje. J e d a n od najboljih p r i m j e r a je i nedavni p r i r u n i k p o s v e e n iskljuivo t e h n i k a m a s o c i j a l n i h istraivanja za p l a n e r e (Bur ton and Cherry, Social Research Techniques for Planners. Allen a n d Unwin, L o n d o n , 1 9 7 0 ) . S a m o 1 0 s t r a n i c a , o d u k u p n o 130, p o s v e e n e su n e a n k e t n i m i s t r a i v i k i m postup cima, a s a m o etiri s t r a n i c e od t o g a opservaciji, a i to t e k n a k o n r a z m a t r a n j a m e h a n i k i h i e l e k t r o n s k i h ureaja, fi zike evidencije i d o k u m e n a t a . O s n o v a p r i r u n i k a je leksi k o n z a sastavljanje a n k e t a r a z n e vrste. S o c i j a l n o j e p r e v e d e n o u ' a n k e t n o ' (Bailey, 1 9 7 5 , str. 1 0 0 1 0 1 ) . S o c i o l o g m o e voditi j e d n u o d dionica p r o c e s a izrade p l a n a (socioloka analiza, s o c i o l o k a studija) ili pak, u k o l i k o j e plan k o j i s e t r e b a izraditi vie s o c i j a l n o obojen, p o s t o j i n a e l n a m o g u n o s t d a sociolog bude o s n o v n i ruko v o d i l a c p r o c e s a izrade plana. Vrijednost interdisciplinarnog r a d a u u r b a n i z m u s v a k a k o dosadanjim i s k u s t v i m a i p r a k s o m nisu iscrpljena. O n a u m n o g o m e ovisi v r i j e d n o s n i m pozicijama i s t r a i v a a (bez o b z i r a k o j e struke, ili profila oni bili), z a t i m f o r m a l n i m i n e f o r m a l n i m p r a v i l i m a inter-grupne organizacije rada, pri rodi z a d a t k a n a k o m e s e radi, itd. J e d n a j e k a r a k t e r i s t i k a timskog r a d a m o d a n a j z n a a j n i j a da s u d j e l o v a n j e v e e g 244

b r o j a suradnika razliitih orijentacija do izvjesne m j e r e smanjuje m o g u n o s t i intuitivnog pristupa planiranju. Suprot na tendencija, k o j a se u okvirima timskog rada u planiranju javlja, je p r e t j e r a n o s t istraivanja (istraivanja radi istrai vanja), veliki u t r o a k financijskih s r e d s t a v a na a n a l i t i k e poslove, v r e m e n s k o produivanje r a d a zbog p r e t j e r a n o detaljiranih istraivanja, itd. U biti, radi se t o m e da je organizacija timskog rada s a m a za sebe p o s t a l a suvie kom plicirana t a k o da poinje zahtijevati timska rjeavanja.

j. Sisteminost

grada

J e d n a od vrlo izraenih tendencija u u r b a n o m planiranju j e r a z m a t r a n j e grada k a o odreenog sistema, k a o skupa i n t e r k o r e l i r a n i h p o d s i s t e m a i funkcija. U osnovi, m i s l i m o da se o v a k a v pogled na grad i t r e t i r a n j e grada osniva s j e d n e strane, na sve v e o j i znaajnijoj primjeni suvremenih znanstvenih p o s t u p a k a istraivanja u u r b a n o m planiranju, pri emu najznaajnije mjesto, s v a k a k o , pripada o p o j teo riji sistema, a s druge strane, v j e r o j a t n o se radi i inherent noj tenji k o m p l e k s i f i k a c i j e planirajueg p r o c e s a iznutra. V e smo ranije naglasili da je urbano p l a n i r a n j e od najra nijih z a e t a k a , grubo reeno, imalo dvostruku o r i j e n t a c i j u : planiranje i poboljavanje postojeeg g r a d a (lijeenje posto j e e g grada) i bijeg od grada (razliite v r s t e utopijskih pri jedloga, idealne zajednice, itsl.). P r o m a t r a n j e grada k a o sistema ini n a m se bliim drugoj orijentaciji. gradu k a o sistemu najee se g o v o r i sa s t a n o v i t a p o s t o j a n j a razliitih sistema u njemu. Najoigledniji primjeri gradskih s i s t e m a s v a k a k o su g r a d s k a i n f r a s t r u k t u r a (vodo vod, kanalizacija, ptt, i sl.), pri e m u s m a t r a m o da se o n o m sistemu k o m e se n a r o i t o m n o g o u sistemskim termi n i m a raspravlja s a o b r a a j n o m sistemu, tek izuzetno m o e govoriti k a o pravom sistemu. P r o m a t r a n j e grada k a o sistema vrlo j e p o v o l j n a o s n o v a za onaj k o n c e p t planiranja koji t e h n o k r a t s k i planira, k o j e g a smo u okviru ovog rada najee nazivali t r a d i c i o n a l n i m urbanim planiranjem. N a s u p r o t tvrdnji da se grad moe p r o m a t r a t i k a o sistem, s m a t r a m o da je blie istini za pojedine p r o c e s e i f e n o m e n e 245

urbanog ivota rei da pokazuju neke odlike sistemskog ponaanja. Ilustrirat emo to primjerom modernog sistem skog planiranja saobraaja u gradovima. Prodor nove tehnologije u planiranje omoguio je zna ajnu primjenu simulacionih modela, naroito u planiranju saobraaja. Takav pristup, kao to smo ve ranije naglasili, polazi od elemenata postojeeg stanja i njegovih karakteri stika te procesom simulacije, a uz prihvaanje porasta (u ovom sluaju broja automobila) prognozira i programira broj automobila u ciljnoj godini, kao i sve druge potrebe koje e takav broj automobila zahtijevati za nesmetano kretanje po gradu. Pretpostavke, dakle, na kojima se zasniva ovakav koncept planiranja saobraaja su odreene sistemske karakteristike ponaanja sudionika u saobraaju kao nosilaca funkcije kretanja. Kretanje je meutim uzrokovano specifinou sadrinske strukture grada koja je trajno promjen ljiva. Pretpostavke, da bi mogle zadovoljiti relativno stroge zahtjeve kompleksnog planiranja, moraju biti relativno stabilne. Zbog toga se i za tzv. ciljnu godinu (najee za period od najmanje 2030 godina) vrlo precizno determi nira budua namjena povrina. Mogunosti intervencije ili uvoenja neke druge vrijednosne pretpostavke u planiranju prometa, a u okvirima ovog koncepta, praktiki je nemo gua. Pretpostaviti, na primjer, smanjivanje broja automobila u budunosti znai, zapravo, priznavati nepotrebnost izvo enja bilo kakvog kompliciranog procesa planiranja zasno vanog na primjeni simulacionih modela. Urbano planiranje, dakle, stvara pretpostavke za svoje vlastito postojanje, stvarajui i podravajui lane potrebe. Kritiki nastrojeni teoretiari urbanizma kritiki se odnose i prema tendencija ma promatranja grada kao sistema, kao podloge urbani stikog planiranja. U tom smislu /. Tetlom i A. Goss kau da sistemsko planiranje saobraaja ne vodi niemu. Iako i sami saobraajni planeri, ipak istiu slijedee: Planiranje grada je smijeno ukoliko ga se prvenstveno promatra kao vjebu za dobivanje veeg broja automobila, odnosno, kao sredstvo koje e omoguavati automobilsko kretanje. Postoji dosta snaan trend koji eli reducirati planiranje grada na odjel za saobraajnu inenjeriju, na popunjavanje prostora 246

novim autoputevima i grandioznim projektima fantastine kompleksnosti (/. Tetlom i A. Goss, 1970, str. 86). H. Lefebvre kae: Da grad i urbani fenomen predstav ljaju jedan sistem koji se moe odrediti znacima i shvatiti poevi od nekog lingvistikog uzora ... to je dogmatska teza (Lefevr, 1974, str. 61). Slino se promatraju graa kao sistema, odnosno, primjeni sistemske teorije u plani ranju grada otro opire i M. Kuenzlen, a D. Harvey kae da je modelno razmiljanje do izvjesne granice mogue, no naj vei su problemi definiranja kategorije kompleksnosti koja jednom fiksirana ne prua mogunost fleksibilnih drutvenih procesa koji jedini kao takvi postoje u drutvenom ivotu. Stoga, smatra Harvey, optimalizacija grada je besmislena tvrdnja. Ako to pokuavamo, primiemo se black-box misti cizmu Jay-a Forrestera. Osnovni razlog razmatranja grada kao sistema Harvey vidi u tendenciji fiktivne kompleksifikacije, to je ustvari redukcionizam jer je totalitet neuhvat ljiv. (Harvey, 1975, str. 303). Joe Bailey smatra da ... sistemi nemaju potrebe, na mjere, zahtjeve ili motivacije u literarnom smislu, ali zato socijalne grupe imaju. Smatra da je ... mnogo specifiniji i formalniji sistemski pristup prihvaen u planiranju vie od drugih nauka zbog njegove praktine orijentacije i tra dicionalne odbojnosti prema teoriji uope . . . Planiranje je nemogue zasnivati na simuliranju. Osnovni podaci ne mogu biti reproducirani u matematikom obliku (Bailey, 1975, str. 6769). Otru kritiku razmatranja grada kao sistema daje i J. Simmie. Promatrati grad kao sistem, u smislu urbanistikog planiranja, znai vriti odreen tip redukcije. Drugi ozbiljan problem, koji se otvara prihvaanjem sisteminosti grada kao takvog, je primjena socijalno neutralnih i tehnokratskih metoda u planiranju. Socioloki interes u prouavanju urbanog planiranja pokazao se najplodonosnijim upravo u prouavanju razno likih kriterija planiranja, odnosno, raznolikih pretpostavki planiranja. Iskustva pokazuju da su upravo raznolike pret postavke gotovo uvijek date u neupitnom obliku, a da se osnovna energija, sredstva i vrijeme konzumiraju u provo247

enju r a z n o l i k i h p o s t u p a k a planiranja. R a z u m l j i v o je stoga to je s o c i o l o k i interes za planiranje b i o i ostao, prije svega, u s m j e r e n na prouavanje raznolikih dimenzija p r e t p o s t a v k i planiranja. V e i ili m a n j i stupanj u v a a v a n j a k r i t e r i j a planiranja, ozbiljnije prihvaanje s o c i o l o k e k r i t i k e neupitnosti plani r a n j a kao, t o b o e , neutralnog procesa, u posljednjih dvade s e t a k g o d i n a d o v e l o j e d o r a z v i j a n j a niza p o k u a j a fundiranja razliitih a l t e r n a t i v n i h o b l i k a urbanog planiranja, pa i pla n i r a n j e u o p e . U slijedeem poglavlju o b r a t i t e m o panju na n e k e k o n c e p t u a l i z a c i j e i pristupe k o j i su se u s o c i o l o k o j analizi p r o c e s a planiranja g r a d a do sada iskristalizirali.

3. Sociologija, pristupi i konceptualizacije planiranja

U dosadanjim izlaganjima u g l a v n o m s m o g o v o r i l i so c i o l o k i m a s p e k t i m a jednog o d m o g u i h pristupa u r b a n o m planiranju. U v j e t n o smo koristili naziv tradicionalno pla niranje. O n o j e s v a k a k o d a n a s p r e v l a d a v a j u e i v e i n a k r i t i k a i novih k o n c e p t u a l i z a c i j a razvija se upravo u o p r e c i s p r a m tradicionalnog planiranja. Utvrdili s m o d a j e p r o c e s p l a n i r a n j a m o g u e p r o m a t r a t i s razliitih pozicija. J e d a n od pristupa je planiranje k a o ciljno o r i j e n t i r a n a aktivnost, to je i o s n o v a tzv. t r a d i c i o n a l n o g planiranja. U k a z a l i smo na m n o g o b r o j n e p r o b l e m e i ne uspjehe do k o j i h dovodi sadanje p r o s t o r n o planiranje u nas. S m a t r a m o da, k a o to s m o ranije vie p u t a isticali, loi rezultati p r o s t o r n o g planiranja m a n j e proizlaze od t o g a to se p l a n s k i prijedlozi, odnosno, p l a n o v i ne primjenjuju (iako b i k o n z e k v e n t n a realizacija p l a n o v a s v a k a k o z n a i l a b i t a n n a p r e d a k ) , a vie od loih p r e t p o s t a v k i , odnosno, p r o c e s a p l a n i r a n j a u o p e . Promjena, dakle, loeg planiranja m a n j e e biti rezultat bolje primjene planova, a vie p r i h v a a n j a i r a z r a d e novih pretpostavki, o d n o s n o , p r o c e s a p l a n i r a n j a k o j e e vie odgovarati s t v a r n i m socijalnim p r o b l e m i m a u p r o s t o r i m a gradova, p r o b l e m i m a koji imaju svoje p r o s t o r n e aspekte. U n a s t a v k u e m o se osvrnuti na n e k e novije k o n c e p t u a lizacije p r o c e s a planiranja k o j e s u n a s t a l e k a o k r i t i k a pro-

cesa planiranja i koje je ciljno i produkt-orijentirano. U t o m smislu, u k r a t k o emo se o s v r n u t i na shvaanje p r o c e s a pla niranja k a o procesa orijentiranog k a rjeavanju p r o b l e m a , zatim, k a o procesa koji j e usmjeren k a uspostvaljanju ciljeva, te, k o n a n o , na planiranje k o j e se u s m j e r a v a rjea vanju konfliktnih situacija. S v e spomenute k o n c e p t u a l i z a c i j e u osnovi su n a s t a l e k a o opozicija planiranju k o j e j e podrazumijevalo isporuivanje p l a n o v a (produkt) k a o p r o c e s ciljno u s m j e r e n e aktiv nosti. N a k o n toga e m o iznijeti n e k e novije pristupe, ili pokuaje pristupa u r b a n o m planiranju koji su, t a k o e r , nastali k a o opozicija tzv. t r a d i c i o n a l n o m planiranju grada. S p o m e n u t e m o slijedee pristupe:* tradicionalno planiranje a d a p t a b i l n o planiranje a k c i o n o planiranje t a k t i k o planiranje strukturalno planiranje s i s t e m s k o planiranje zastupniko planiranje. O v a k v a podjela uvjetnog je k a r a k t e r a . n e k i m se pri s t u p i m a t e k izuzetno moe govoriti k a o izgraenim teorij skim i p r a k t i k i m u s m j e r e n j i m a . Svi noviji pristupi u r b a n o m planiranju prvenstveno su nastali k a o k r i t i k a p o s t o j e e p r a k s e tradicionalnog planiranja. Svi su se oni razvijali u po sljednjih dvadesetak godina, a injenica da su se t e k izu zetno ponegdje novi oblici urbanog planiranja pojavili u praksi, previe ne ohrabruje. U r b a n o se planiranje i n j e g o v a p r a k s a j o uvijek odvija k a o t r a d i c i o n a l n o p l a n i r a n j e . planiranje. O n o se zasniva na propisivanju d u g o r o n i h ciljeva razvoja, koji se usmjerenim, p l a n s k i m k r e t a n j e m t r e b a j u dostii. Takvi su planovi vrlo deterministiki, t e h n i k e planiranja vrlo proste i j e d n o s t a v n e . U m j e s t o studija razli itih f e n o m e n a u u r b a n o m ivotu, t a k o o r i j e n t i r a n i m
* Ovakvu podjelu preuzeli s m o od A. J. Dolman, New Directions in Physical Planning, B o u w c e n t r u m , R o t t e r d a m , 1973, mimeographed. ** U literaturi na engleskom jeziku o v a k a v tip p l a n i r a n j a se naziva end-product oriented planning, pa s m o i mi usvojili taj naziv.

Planiranje za zavrne produkte** zapravo je t r a d i c i o n a l n o

248

249

planiranjem dominira dizajn kao osnovno orue planiranja. Osnovni instrument kojim se tako orijentirano planiranje koristi je tzv. generalni ili opi urbanistiki plan, a koji se izrauje za relativno dui vremenski period (od cea 2530 godina)*. Ideoloka pozadina takvog usmjeravanja je uvje renje postojanju kategorije opeg ili javnog dobra (inte resa), pa je i proces planiranja usmjeren ka njegovom posti zanju. Politika podrka takvom planiranju je u opem konsenzusu. Snano je prisutno uvjerenje da je planiranje podjednako dobro za sve. Participacija stanovnika u procesu planiranja nije a priori iskljuena, no niti se mnogo od nje oekuje. Plani ranjem rukovode strunjaci, eksperti koji najbolje znaju kakav kurs akcije planiranje treba zauzeti. Strunjaci imaju veliku mogunost legitimiranja vlastitih vrijednosnih sistema, koji su najee bliski onima to se mogu nazvati vrijed nostima srednje klase. Na prethodnim smo stranicama ovoga rada veinom kritizirali ovakav smjer procesa planiranja. Ovaj puta emo ukratko sumirati konzekvence do kojih tako orijentirano planiranje dovodi. Na prvom mjestu ono je nedemokratsko, zatvorenog procesa donoenja odluka, iskljuuje veinu stanovnika iz procesa odluivanja svojim bitnim problemima u okvirima svakodnevnog ivota. Politiki je relativno naivno jer polazi od navodnog konsenzusa, od uvjerenja da svi lanovi odre ene drutvene zajednice dijele iste vrijednosti, aspiracije i, naroito, probleme. Nasuprot tome, u najveem broju sluajeva oni koji gube najee su i najdepriviraniji slo jevi stanovnitva. Akcent u planiranju stavljen je na produkt, odnosno, osnovna intencija planiranja je isporuka plana, a ne proces planiranja koji rjeava svakodnevne probleme gradskog ivota. Kao opozicija ovako orijentiranom urbanom planiranju, javile su se razliite orijentacije. Osnovna kritika na kojoj izrastaju drugi pristupi pla niranju koji su usmjereni na proces rjeavanja problema
* Le Corbusier je s m a t r a o da urbanistiki p l a n o v i trebaju vriti pred vianja za n a r e d n i h 50 g o d i n a !

je dugoronost, sterilnost i nepraktinost planiranja kao ciljno i produkt orijentirane aktivnosti. Nasuprot dugoronoj preskripciji koju zastupa ciljno i produkt orijentirano planiranje, planiranje kao rjeavanje problema je preteno kratkorono. Ono je vie angairano na rjeavanju svakodnevnih (malih) problema stanovnika grada, nikada ne tei dovrenim rjeenjima i bitnim prevra tima, nego je uvijek marginalno. Umjesto predvianja svijetle budunosti ono je u osnovi usmjereno poboljavanju statusa quo, odnosno, orijentirano je na rjeavanje vidljivih problema. Korijeni ovakvog planerskog usmjerenja su u ljeilakom karakteru prvih na pora progresivnih administratora iz druge polovice 19-og sto ljea. Takvo se planiranje vri iz dana u dan, a njegovi no sioci i zastupnici nisu optereeni potrebom korienja spe cijalne, komplicirane metodologije, ve se u svom djelovanju koriste vrlo operativnim postupcima.* Planeri koji se zalau za takvu orijentaciju, smatraju da je planiranje, ma koliko se trudilo, razjedinjeno u vre menu i u fazama. Zbog toga je bolje posvetiti se rjeavanju svakodnevnice umjesto da se planira nepoznata budunost. Ovakva orijentacija ka rjeavanju problema svakako je mnogo zanimljivija od one koju smo prethodno razmatrali. No, makoliko je zavodljiva, ipak ju je mogue kritizirati. Ranije smo spomenuli da je u planiranju vrlo teko pravilno definirati osnovne i specifine probleme. Ova orijentacija (usmjerena rjeavanju problema) svakako se na prvom mjestu sukobljava sa spomenutom tekoom. Ponovno je potrebno utvrditi: Tko je taj koji e definirati problem? Da li su problemi prepoznatljivi, svakome podjednako vid ljivi?
* M o g l i bismo rei grad se l i j e i i z n u t r a , a narasta p r e m a van. N a s u p r o t t o m e , ciljno i p r o d u k t orijetirano planiranje rjeava p r o b l e m e stvarnim planiranjem, pa umjesto, na primjer, rjeavanja p r o b l e m a posto j e i h naselja u gradu, o n o planira n o v a naselja, nove gradove. P l a n i r a n j e z a rjeavnje p r o b l e m a svakako ostaje u g r a n i c a m a postojeeg g r a d a l i j e e i njegove svakodnevne boljke, a n a s u p r o t t o m e , ciljno p l a n i r a n j e b j e i od p r o b l e m a postojeeg grada. Po toj karakteristici tu s p a d a i U r b a n i s t i k a science fiction.

250

251

Ova bi tekoa bila, ako ne rijeena, a ono, svakako, dje lomino umanjena razvijanjem demokratske procedure do noenja odluka uz iroku participaciju stanovnika. Drugi j e preduvjet, svakako, specificiranje populacije i problemskih grupa stanovnitva. Time bi se unekoliko olakali problemi adekvatnijeg definiranja problemskih situacija. Slina je tekoa u ovoj orijentaciji planiranja i slijedea: Vrlo je teko rei i odluiti kada je neki problem rijeen. Ocjena stupnja rijeenosti pojedinog problema varirala bi prema kriterijima procjene. Ukoliko bi oni bili vrlo strogi, teko bi se mogao nai i jedan urbani problem za koji bi se moglo rei da je rijeen. Ocjena stupnja rijeenosti poje dinog problema determinira i pravac planerske akcije. To znai, da na odreeni nain i planiranje usmjereno rjea vanju problema pretpostavlja odreen stupanj relativnog konsenzusa medu stanovnitvom koji e omoguavati zado voljavajue slaganje oko definiranja problema te stupnja u kome je problem rijeen. Naravno, moe se pretposta viti, da bi u stupnju u kome pogaaju stanovnitvo ozbiljniji problemi svojom teinom bili automatski istaknutiji od drugih. Orijentacija planiranja, kao rjeavanja problema, pod loga je pristupa planiranju koje smo nazvali adaptabilnim planiranjem i do izvjesne mjere onom koje smo nazvali akciono orijentirano planiranje. Na vie mjesta u ovom radu spominjali smo znaenje ciljeva u urbanom planiranju. Tradicionalno planiranje, kojem smo najvie raspravljali, je ciljno orijentirano plani ranje. Za razliku od toga, orijentacija planiranja ka uspo stavljanju ciljeva rukovoena je pluralitetom ciljeva, te njihovom stalnom transformacijom. Ne postoji odreeni iznos normativnih ciljeva kojima je drutvena praksa orijen tirana, nego postoje ciljevi sektora i oni openitijeg karak tera kojima je planiranje usmjereno. Shodno postignutom stupnju razvijenosti drutvene prakse, ciljevi se revidiraju i transformiraju. Ovakva orijentacija u planiranju polazi od pretpostavke da . . . ne znamo gdje se nalazimo, ali znamo kuda trebamo ii (Dolman, 1973, str. 163). 252

I ovaj se koncept planiranja osniva na pretpostavci postojanju konsenzusa. U situaciji u kojoj veina lanova odreene zajednice dijeli iste ali sline vrijednosti i aspira cije, kao i probleme, ovakav, zapravo normativni pristup, relativno je mogue provoditi. No, za razliku od ciljno i produkt orijentiranog planiranja, koje inzistira na dugoro noj preskripciji, ovaj koncept uvodi interesantnu ideju tran sformacije ciljeva u odnosu na aktuelne drutvene potrebe. Dijaspora izmeu normativnog i stvarnog (eljenog i posto jeeg) izvor je iz koga se crpe elementi postavljanja novih ciljeva. Postoji svakako i opasnost da bi kontinuirana transfor macija ciljeva mogla dovesti do totalnog pluraliteta orijenta cija, pri emu bi kontinuirana izmjena onoga to se smatra eljenim stanjem (ciljem) dovela do velike i posvemanje relativizacije smisla drutvenih ciljeva i pravaca drutvenog razvoja. Takav smisao planiranja oito se osniva na percep ciji drutva koje relativno harmonino i sinhrono ivi. Ranije smo u par navrata spomenuli da je takav stav politiki naivan, te da je blie istini ako se drutvo promatra s pozicija konflikta. Na tragu, meutim, ove orijentacije planiranja, kao uspostavljanja ciljeva, razvili su se slijedei pravci: strukturalno planiranje, taktino planiranje i sistemsko planiranje. Svim tim pristupima planiranja zajedniko je prihvaanje prije slike kooperativnog negoli konfliktnog drutva. U opreci spram osnovnih konceptualizacija planiranja koje se manje vie zasnivaju na kooperativnom shvaanju drutva, razvijaju se razliiti pristupi kojima je zajednika usmjerenost ka rjeavanju konflikata* Ona polazi od nekih pretpostavki koje se u mnogome razlikuju od predhodnih.
* Ovakav bi stav m o g a o navesti na p r e t p o s t a v k u da drugi pristupi planiranju ne idu rjeavanju konflikata. S v a k a k o da je bilo kakvo plani ranje, kao to s m o to istakli, aktivnost u s m j e r e n a kontroli, regulaciji opih procesa u drutvu, o d n o s n o , k odravanju statusa q u o , uz njegove po trebne promjene. N o , t r a d i c i o n a l n o p l a n i r a n j e p o l a z i od pretpostavke nepostojanju konflikata, a svojim djelovanjem ih z a p r a v o stvara. N a s u p r o t t o m e , konfliktna orijentacija s m a t r a da su konfliktni odnosi sve prisutni, pa t o m e t r e b a prilagoditi i u r b a n o planiranje.

253

Na prvom mjestu, otro se odbacuje ideja koopera tivnom ili harmoninom drutvu u kome postoji konsenzus oko toga to je to opi interes. Umjesto toga, konfliktni planeri smatraju da u drutvu postoji socijalna slojevitost koja, grubo reeno, neke socijalne skupine stavlja u privile giran, a neke u depreviligiran poloaj u drutvu. Osnova nepravedne distribucije je razliita zastupljenost bogatstva, drutvenih i politikih prava meu stanovnicima. Kao to postoji nejednakost u drutvu, tako postoji i nejednakost u djelovanju planiranja na razne skupine stanovnika, ovisno njihovom drutvenom poloaju. Urbano planiranje svojim akcijama uvijek dovodi do podjele stanovnitva na one koji profitiraju i one koji gube. Uloga bi planiranja u konfliktnim uvjetima bila, na neki nain, rjeavanje konfliktnih situacija u smislu stvaranja pozitivnih promjena cjelokupnog drutva. Lijevo angairano radikalno planiranje posebno je dolo do izraaja u koncepciji tzv. zastupnikog planiranja. Ta orijentacija u potpunosti promatra drutvo kao konfliktni konglomerat grupa i individua, i smisao urbanog planiranja vidi u pomaganju i zastupanju onih koji su najvie obesprav ljeni.* razliitim vrstama radikalne orijentacije tee bi se, u striktnom smislu urbanizma kao discipline, moglo govoriti, nego prije tome da se radi socijalnom pokretu. U tom smislu, radikalni planeri odbacuju modernu urbanistiku
* Nije u d o da se taj p o k r e t p r v o razvio u visokostratificiranim, klasnim, s u v r e m e n i m d r u t v i m a k a o to je, na primjer, A m e r i k a . /. M. Simmie, u p r e d g o v o r u svojoj knjizi Citizens in Conflict, iji je i naslov indikativan, n a v o d i i n t e r e s a n t n e r a z l o g e z b o g kojih se o d l u i o da je napie. Citizens in Conflict je p r o i z a l a i dva o s n o v n a i z v o r a inspiracije. Prvi je, da poslije desetak g o d i n a r a d a u p l a n i r a n j u g r a d a u p r a k s i , ali i u teoriji, i poslije inicijalnog p e r i o d a u k o m e je izgledalo da p l a n i r a n j e grada n u d i m a t e r i j a l n a obeanja i d o p r i n o s i ostvarivanja eljenih p l a n i r a n h socjalnih p r o m j e n a u g r a d o v i m a , p o s t u p n o s a m postajao sve razoaraniji. To r a z o a r a n j e proizalo je u g l a v n o m , iz analize r e z u l t a t a koje je plani ranje g r a d a i m a l o , i i m a na razliite g r u p e stanovnika. To je i n i se bilo p o s e b n o otro s o b z i r o m na n a j m a n j e s p o s o b n e da sami sebi p o m o g n u , z b o g t o g a to n e m a j u e k o n o m s k u i politiku m o ili z a t o to ne govore isti jezik ili dijele iste vrijednosti k a o i p l a n e r i g r a d a (J. M. Simmie, 1974, str. 1).

tehnologiju i svoje djelovanje prvenstveno vide u linom angamanu u konkretnoj i politikoj akciji. Moglo bi se rei da takav oblik radikaliziranja urbanog planiranja predstavlja revoluciju u malom koja, iako vrijednosno angairano djeluje u smislu pomaganja najobespravljenijih, ne dira u odnose moi globalnog drutva. Snaga kojoj se radikalno planiranje obraa nije klasini proletarijat, nego, na primjer u SAD, nezaposleni. Crnci, Portorikanci, druge etnike ma njine, siromani uope, urbana bijeda, itd. No, ipak je mogue da e takva orijentacija dovesti do, moda, radikali ziranja na irem planu. Jedan od propagatora tzv. zastup nikog planiranja (advocacy planning) Robert Goodman postupno se ipak razoarao u mogunost izmjene svijeta planiranjem. Nasuprot popularnoj mitologiji, planiranje nije donijelo socijalizam postalo je perfidno oruje za ouvanje kontrole pod maskom racionaliteta efikasnosti i nauke . . . Zastupniko planiranje i drugi programi uea graana u planiranju mogu samo olakati da se maska odra va, doputajui siromanima da odreuju svoje vlastito stanje ovisnosti (R. Goodman, 1972, str. 211212). U naj novijim konceptualizacijama urbane sociologije dosta panje posveeno je problemima tzv. urbanih socijalnih pokreta, to predstavlja ne samo inovaciju u teoriji planiranja, nego i u klasinoj sociolokoj teoriji revolucionarnoj snazi dva desetog stoljea i njenim prevratnikim potencijalima. U prethodnom izlaganju ukazali smo na nekoliko mo guih pristupa urbanom planiranju. Ukazali smo na dvije osnovne orijentacije jednu, koja je orijentirana na izradu produkata planova, i drugu, koja je vie orijentirana na proces planiranja. Na osnovu spomenutih pristupa, formi rale su se razliite konceptualizacije urbanom planiranju. Tradicionalno planiranje, koje se nekada naziva i unitar nim*, planiranje je koje se danas u svijetu najvie primjenjuje. takvoj smo praksi planiranja u ovom radu vie puta
* Donald Foley, inae zastupnik ideje a d a p t a b i l n o g planiranja, ko risti naziv u n i t a r n o planiranje (unitary planning). U s p . u D. L. Foley, 1967., str. 56. Slian naziv (unificirano) koristi se i u: Preliminary Report on Unified Approach to Development Analysis and Planning, United N a t i o n s , 6. Oct., 1972, m i m e o g r a p h e d .

254

255

govorili, naroito u odjeljku planiranju kao ciljno i produkt orijentiranoj aktivnosti. Ukratko emo se podsjetiti najva nijih odlika takvog pristupa. Tradicionalno planiranje usmjereno je prvenstveno na izradu plana u odnosu na uspostavljene ciljeve, pa je, prema tome, ciljno i produkt orijentirano. Osnovni instrument dje lovanja je urbanistiki plan, najee zvan generalni urba nistiki plan, koji daje vrlo determinirane i krute propozi cije dugoronog kretanja ka budunosti. Charles Abrams kae generalnom urbanistikom planu slijedee: Samo su neki aspekti planiranja grada izazvali toliko kontroverzi kao to ih je izazvao generalni plan . . . Nijedan generalni plan ne moe zadovoljavati suoen s dnevnim promjenama izazvanim industrijalizacijom, promjenama u stanovnitvu, porastom saobraaja, procesima suburbanizacije i periodi nim politikim promjenama (Ch. Abrams, 1971, str. 186 187). Ovakvo planiranje provodi uska grupa visokospecijaliziranih eksperata, a participacija ili sudjelovanje stanovnitva u procesima donoenja odluka, ako i postoji, vie je formal nog negoli stvarnog karaktera. Nain planiranja skoro is kljuivo je orijentiran na elemente usko shvaenog prostor nog planiranja, pri emu se prostor tretira kao nezavisna varijabla koja ima izvanredno snaan utjecaj na ponaanje individua.* Takvo je planiranje, dakle, iskljuivo normativno, krajnje preskriptivno, deterministino i ekskluzivno. Prema svakodnevnim problemima stanovnitva u gradovima rea gira rigidno, te ukazujui na svoj osnovni produkt gene ralni urbanistiki plan koji je tono predvidio to treba biti u pojedinim prostorima grada locirano. Zbog toga su sukobi stanovnika s urbanistikom administracijom vrlo esti, a
* Spominjali s m o tzv. arhitektonski, ekoloki ili urbanistiki deter m i n i z a m , to su teorije sazdane na uvjerenju vanosti p r o s t o r n i h (fizi kih) e l e m e n a t a na ponaanje individua. p r o s t o r u kae D. Harvey slijedee: Distinkcija izmeu drutvenih p r o c e s a i p r o s t o r n e f o r m e od uvijek je bila p r o m a t r a n a vie k a o artificijelna, n e g o r e a l n a . . . P r o s t o r n e f o r m e ne p r o m a t r a j u se k a o n e p o k r e t n i objekti u kojima se socijalni pro cesi otkrivaju, n e g o kao stvari koje sadravaju socijalne p r o c e s e u istom smislu u k o m e su socijalni procesi prostorni. D. Harvey, 1975, str. 1011.

nerazumijevanje svakodnevno, no odstupanja od generalnog plana skoro da su pravilo. Tehnike, kojim se takvo planiranje slui, vrlo su jedno stavne i orijentirane prvenstveno ka planiranju prostora kao nezavisne varijable. Takvo je planiranje dominirano dizajnom prostora grada to svoju materijalizaciju nalazi u zoniranju grada (zoning) na podruja (zone) razliite na mjene. Izmeu zona razliite namjene (stanovanje, rad, indu strija, rekreacija, trgovine, i. sl.) postoji komunikacija, pa se, prema tome, planiranje svodi na organiziranje komunikacije saobraaja izmeu zona razliite namjene. Nasuprot rje avanju svakodnevnih problema stanovnika grada, takvo je planiranje usmjereno kreiranju i stvaranju idealnih zajednica ili, kako se to u nas zove, novih naselja planiranih uglavnom na osnovi tzv. principa jedinice susjedstva.* Mali gradski problemi u takvom konceptu planiranja nemaju svoje mjesto. Nasuprot njima, potrebno je rjeavati generalne, ope pravce razvoja grada. U tom konceptu, urbanizam je estetska kreacija prostora, a ne socijalno anga irana aktivnost rjeavanja svakodnevnih problema grad skog ivota. Radi se, dakle, svojevrsnoj arhitekturi grada, davanju reprezentativnog karaktera gradu. Takav je urbanizam esto u vrstoj povezanosti s poli tikom upravom grada za koju, zapravo, i planira, pa sprem no izvrava elje i zahtjeve politike elite usmjerene reprezentativnosti u gradu. Kao kritika tradicionalnog naina urbanog planiranja, a naroito kritika elementa dugoronosti, determinizma i nefleksibilnosti, javljaju se razliita usmjerenja i orijentacije. Moda je najbolji primjer tzv. adaptabilno planiranje. Zaetnik ovog usmjerenja u urbanom planiranju je Do nald Foley.** Nazvavi tip planiranja za koji se zalee adaptibilnim, Foley ga opisuje kao usmjerenje koje odbacuje fi nalno stanje kao ono stanje kojem je planiranje usmjereno.
* E n g l , neighboard unit. P r v i zastupnik ideje jedinici susjedstva bio je Clarence Perry. On je s m a t r a o da o n a m o r a imati slijedee sa draje: e l e m e n t a r n u kolu, m a l e p a r k o v e i igralita, lokalne p r o d a v a o n i c e , rezidencijalnu okolicu stanovanja. Cit. po /. Tetlow i A. Goss, 1970. ** Ovaj prikaz u g l a v n o m e se oslanjati na lanak D. Foley-a.
17 U r b a n a sociologija

256

257

Adaptabilno planiranje do izvjesne mjere odbacuje ideju konsenzusa i, nasuprot tome, prihvaa pluralitet javnih { privatnih interesa zalaui se za specifian pristup svakom fenomenu gradskog ivota. U tom smislu je adaptabilno pla niranje vie procesno orijentirano, a ne orijentirano kao ono planiranje koje smo nazvali ciljno ili produkt orijentira nim planiranjem. Pri tome je ono na tragu one konceptualizacije planiranja koju smo u prethodnom poglavlju nazvali planiranjem koje je orijentirano k rjeenju problema. Za adaptabilno planiranje karakteristino je da odbacuje ideju generalnog plana zalaui se, nasuprot tendenciji pro duciranja planova, za tendenciju rjeavanja problema plani ranjem. Dakle, umjesto uspostavljanja eljenog stanja u bu dunosti planiranjem, potrebno je rjeavati svakodnevne probleme. U tom smislu, planiranje e radije utjecati i stimu lirati one snage i tendencije procesa koje su usmjerene transformaciji urbane okolice, nego to e biti usmjereno izradi planova dugoronog razvoja.* Glavna je odlika i zanimljivost ovog koncepta u njegovoj pragmatinosti. Interes za konkretne, male probleme urbane svakodnevnice otvara perspektive za angairano rjeavanje svakodnevnih problema. U tom je smislu adaptabilno plani ranje u potpunosti orijentirano rjeavanju problema, pa se susree sa svim onim tekoama koje smo spomenuli kada smo raspravljali konceptu planiranja koje je usmjereno rjeavanju problema.** Osnovna intencija akcionog planiranja je da premosti prazninu koja postoji izmeu planiranja i realizacije, od nosno, osnovni smisao akcionog planiranja je taj da planira nje akciono orijentira. Akciono planiranje zapravo je akcija u planiranju. U tom smislu, a da bi se mogao stvarno pre mostiti jaz izmeu planiranja i realizacije, rjeenja koja pred* Odsustvo bilo kakve d u g o r o n e k o m p o n e n t e u k o n c e p t u adaptab i l n o g planiranja dovodi, ipak, u sumnju n e k e od njegovih pozitivnih karakteristika. U takvoj situaciji, pitanja degradacije i u g r o a v a n j a ovje kove okolice, ostaju nerijeena u d u g o r o n o m smislu. * * S p o m e n u l i s m o tekoe koje s e m o g u javiti o k o definiranja p r o b l e m a (problemska situacija), z a t i m , tekoe o k o t e r m i n a rjeavanje p r o b lema, itsl.

lae ovakav tip planiranja moraju biti akciono fundirana, odnosno, predlau se ona rjeenja problema koja u prijed logu rjeenja sadre razraen koncept akcije.* Plan je u tom konceptu samo instrument s ugraenom akcijom. Planer koji akciono djeluje, nije vie specijalista ekspert koji, korienjem suvremenih metoda, planira. On je samo analizator i njegova uloga je takva da u kon taktu s obinim ljudima pronalazi rjeenja za njihove probleme. Ekspertno znanje, koje takav planer posjeduje, samo je preduvjet njegovog akcionog djelovanja. Kao to je iz reenog vidljivo, i ova koncepcija planiranja polazi od pretpostavke aktivnom, konfliktnom drutvu u kome planiranje djeluje. Planer prihvaa konfliktnosti inte resa, tenji i aspiracija ljudskih grupa i pojedinaca kao nor malnu injenicu, te svojim djelovanjem samo usmjerava akcije ka pozitivnom ishodu. Planer, dakle, istrauje kon flikte situacije i smatra ih izvorom konstruktivne akcije. Iako je prihvaeno, kao to vidimo, shvaanje konflikt nosti drutva, ipak akciono planiranje djeluje u okviru datih ogranienja sistema, te je u svom djelovanju rukovoeno osnovnim opim pravcima djelovanja to proizlaze iz central nih mjesta donoenja odluka. Vlada takoer mora osigurati decentralizaciju kako procesa donoenja odluka, tako i pristup informacija svih zainteresiranih. Preduvjet decentralizacije informacije i pro cesa donoenja odluka je teritorijalna decentralizacija. U okvirima teritorijalnog decentraliziranog sistema i disperzije
* K o n c e p t a k c i o n o g planiranja z a s t u p a J. Friedmann, pa e se izla ganje njemu u g l a v n o m oslanjati na slijedee r a d o v e Johna Friedmanna: J. Friedmann J. Miller: The Urban Field, J A I P , t o m . 3 1 , N o v . 1965, str. 312320. J. Friedmann: Notes on Societal Action, JATP, t o m . 35, Sept. 1969, str. 311318. J. Friedmann: The Future of Comprehensive Planning, A Critique, Public Administrative Review, t o m 27, M a y / J u n e 1971, str. 315326. U t o m k o n c e p t u , ukoliko on n a r a v n o funkcionira u realnosti, diskusija realnosti p l a n o v a izostaje, jer a k c i o n o planiranje predlae s a m o a k c i o n a rjeenja (realna). 17*

258

259

sistema informacija i procesa donoenja odluka, uloga vlade ostaje takva da razvija ope pravce djelovanja i razrauje koordinate uloge planera kao analizatora konkretne (kon fliktne) prakse. Ovaj pristup svakako je interesantan sa svojim zahtjevom za decentralizirano donoenje odluka, za decentralizaciju odluivanja uope, odnosno, za daljnje decentraliziranje procesa planiranja uope. Smatramo, ipak, da se prvenstveno radi odreenom stupnju intelektualizacije procesa planira nja. Formalna i neformalna ovisnost uloge planera, kao ana lizatora drutvene prakse u opim strukturalnim linijama razvoja drutva, dosta je komplicirana za razvoj istinski demokratskog planiranja. Taktiko planiranje proizalo je takoer iz pokuaja po mirenja jaza izmeu planiranja i realizacije. Taktiko plani ranje* zasniva se na uvjerenju da se dugoroni ciljevi urba nog planiranja mogu realizirati jedino kroz procese kratko ronog prilagoavanja. Drugim rijeima, da bismo realizirali odreene poeljne ciljeve dugoronog razvoja, potrebno je da se sluimo posebnom varijantom taktikog prilagoavanja koja e najsigurnije omoguiti da nai dugoroni ciljevi budu dostignuti. Taktiko planiranje je u izvjesnom smislu podvarijanta tradicionalnog planiranja koja akcenat stavlja na etape kao kljune elemente u procesu planiranja. Guttenberg razlikuje dvije vrste planova. Jedno je gene ralni ili opi plan, a drugo je taktiki plan. Taktiki plan je samo sredstvo da se postignu ciljevi generalnog plana. Radi se, oigledno, odreenoj strategiji prilagoavanja koja pretpostavlja odreeno logino sprovoenje planerskog procesa. Naa iskustva meutim govore da je vrlo teko u okviru generalnog planiranja osigurati izvravanje ciljnih zahtjeva taktikim varijantama. Najee pojedine etape pla na (taktiki prijedlozi) nisu u uskoj vezi s postavljenim, opim ciljevima plana, a jednom usvojena etapa plana stihi jom dogaanja smatra se dovrenim rjeenjem. Zaboravlja
* N j e g o v je z a s t u p n i k Albert Guttenberg, i p r i opisu o v o g oblika p l a n i r a n j a oslonit e m o se na slijedei tekst: A. Guttenberg, The Tactical Plan, u: M. M. W e b b e r , ed. E x p l o r a t i o n s i n t o U r b a n S t r u c t u r e , o p . cit. str. 197219.

se, dakle, da se radi etapi plana, odnosno, da postoji i neki drugi plan pored etapnog. Podjela planiranja na etape je u nas jedan od uzroka perpetuiranja planiranja radi plani ranja. Budui neizvoenje pojedinih etapa plana izostaje skoro poslovino, a u okvirima snanog djelovanja norma tivne strukture ciljeva, potrebno je stalno iznova prouavati probleme (jer se situacija kontinuirano mijenja) i iznova predlagati nove i nove etape i varijante plana koje e osigu ravati ostvarivanje osnovnih ciljeva plana. Realizacija pla nova najee se u nas deava pojedinanim izvoenjem par cijalnih dijelova etapa planova, pa je uvjerenje da se razra dom specijalne strategije, odnosno taktikim planiranjem, moe osigurati ostvarivanje planova, blie iluziji nego istini. Naivnost prijedloga taktikog planiranja ne iskljuuje, meutim, potrebu razrade specijalnih strategija ponaanja da bi se eljeni elementi plana ostvarivali. Strukturalno planiranje, u okvirima planiranja grada, je pokuaj da se umjesto preciznog programiranja budunosti izvri strukturalno pripremanje za budunost. Ono je pod vrlo jakim arhitektonsko-urbanistikim utjecajem i do sada je primjenjivano u nekoliko pokuaja planiranja.* Strukturalno planiranje akcentira proces u planiranju razraujui razliitim modelima strukturalne kombinacije. U tom smislu svi strukturalni planovi moraju biti fleksi bilni i dozvoljavati primjenu razliitih modela struktura. U strukturalnom planiranju razlikuju se razvojni i strukturalni nivo planiranja. Razvojnim planiranjem orijentira se razvoj prema uspostavljenim ciljevima, a strukturalnim planiranjem istrauju se razliite strukturalne mogunosti kretanja u smislu pravaca koje determinira razvojno planiranje.** Da je strukturalno planiranje veoma mnogo povezano s arhitekturom i urbanizmom govori u prilog i teza poveza* P o z n a t i Milton Keynes, novi grad u okolici L o n d o n a , izgrauje se na o s n o v a m a s t r u k t u r a l n o g planiranja. Isto t a k o i T h a m e s m e a d . ** U t o m smislu s t r u k t u r a l n o planiranje v e o m a m n o g o podsjea na t a k t i n o p l a n i r a n j e s razlikovanjem na ciljni p l a n (u s t r u k t u r a l n o m razvojni) i taktiki p l a n (u s t r u k t u r a l n o m strukturalni). Osim toga, inzistiranje n a strukturalnim aspektima podsjea n a neke o d e l e m e n a t a sistemaskog planiranja.

260

261

nosti strukture izgraene okolice i ljudskog ponaanja. Takvo uvjerenje strukturalnim kategorijama fizike okolice, kao bitnim elementima koji odreuju ponaanje individua, u mnogoemu podsjea na tzv. arhitektonski ili environmentalni determinizam, kome smo ve u par navrata diskutirali u ovom radu. Zahtjev za strukturalnim planiranjem izraz je elje za fundiranjem planiranja na sistematskim osnovama, odnosno, uvjerenje da se modelnim variranjem strukturalnih karakteristika ovjekove izgraene okolice moe vriti plani ranje.* Ovakav pristup u potpunosti isputa iz vida socijalnu strukturu stanovnitva i potrebu da se planiranjem izvravaju odreene socijalne promjene. Strukturalno planiranje je za pravo tradicionalno planiranje na viem nivou. Planiranje koje se uglavnom oslanja na opu teoriju si stema u urbanom planiranju, susree se pod razliitim ime nima sistemsko planiranje, sistemino planiranje ili si stemsko shvaanje planiranja.** nekim elementima sistem skog planiranja raspravljali smo u ovom radu u poglavlju u kome smo razmatrali shvaanje grada kao sistema, a i na drugim mjestima. Sistemsko planiranje proizalo je iz naj* Da li je n a a s v a k o d n e v n i c a s t r u k t u r a l n o definirana, o d n o s n o , e l i m o li mi k a o stanovnici g r a d a biti s t r u k t u r a l n o m o d e l i r a n i ? ostaje o t v o r e n o pitanje. S t r u k t u r a l n o p l a n i r a n j e , n a o d r e e n nain, p o d s j e a n a r a z n o v r s n a i z d a n j a utopijskih p l a n e r a , o d n o s n o , onoga t o s e n e k a d a naziva a r h i t e k t o n s k o m ili u r b a n i s t i k o m science fiction. I M i l t o n K e y n e s , a jo vie T h a m e s m e a d , b a r e m po o n o m e to se t a m o m o e vidjeti, ne govore u p r i l o g tezi da se radi n a s e l j i m a u ko j i m a su uvjeti drugaijeg k a r a k t e r a od bilo postojeih (u starijim dijelo v i m a g r a d o v a ) ili p a k onih naselja koja su p l a n i r a n a na neki d r u g i n a i n . S t o g a se i ne u d i m o da je T h a m e s m e a d i z a b r a n a za lokaciju snimnja filma P a k l e n a n a r a n a , koji v r l o s n a n o govori o t u e n o s t i suvreme nog stanovnika grada. ** L i t e r a t u r a koja specifino raspravlja sistemskom p r i s t u p a n j u g r a d a , r e l a t i v n o j e m a l o b r o j n a . N a j p o z n a t i j i s u slijedei r a d o v i : G. A. Chadwick, A Systems View of Planning, P e r g a m o n Press, 1971. J. B. McLoughlin, Urban and Regional Planning: A Systems Approach, F a b e r a n d F a b e r , L o n d o n , 1969. G. A. J. Catanese A. W. Steiss, Systems Planning: Theory and Application, H e a t h , L e x i n g t o n , Mass., 1970.

novijih dostignua suvremene kibernetike, sistemskog ine njeringa i informacione teorije. Postoji velika mnoina definicija sistemskog urbanog planiranja, no svima je zajedniko to da sistemskom plani ranju pripisuju tenju da ljudsku okolicu promatra kao kompleksan sistem (ili, bolje reeno, skupinu kompleksnih sistema), koje je mogue primjenom kibernetskih principa kontrolirati. U tom je smislu i osnovna orijentacija sistem skih planera usmjerena u pravcu razvijanja analitikih mo dela sistema koji e uspjeno simulirati evoluciju sistema, te pokuavati otkriti osnovne kontrolne mehanizme. Kada se otkriju kontrolni mehanizmi, uz pomo modela, mogue je manipulirati sistem u eljenom smjeru. Osnovna pretpostavka sistemskog pristupa je da okolina (u naem sluaju grad) pokazuje odlike sistemske strukture i sistemskog ponaanja. U poglavlju grad kao sistem tvrdili smo da se samo izuzetno moe govoriti sistematskim karakteristikama u okvirima grada. Sistemsko planiranje, meutim, smatra da se simulacijom mogu planirati svi aspekti gradskog ivota. Za simuliranje i provoenje procesa sistemskog planiranja neophodna je upotreba kompjutera i drugih dostignua suvremene nauke. U tom smislu sistem sko planiranje je preokupirano slijedeim problemima: kako utvrditi sve parametre razliitih aspekata grad skog ivota u tom smislu da budu prilagoeni procesu simulacije? kako razviti dovoljno sloene modele ija e komp leksnost biti tolika da e uspjeno moi simulirati sve potreb ne karakteristike urbanog ivota? Kao to je vidljivo, sistemsko planiranje vie se bavi vlastitim problemima izgradnje metoda i razradom istrai vakog instrumentarija. U uvjetima u kojima se, po naem miljenju, vrlo teko moe govoriti sistematinom karak teru pojedinih aspekata gradskog ivota, sistemsko planira nje vrlo teko moe dovesti do boljeg planiranja. Operacije sistemskog planiranja trae, skoro u pravilu, investiranje ogromnih financijskih sredstava, a koje bi bilo korisnije utroiti u direktno poboljavanje nekih od neuralginih prob lema. Istovremeno, rjeenja koja predlae sistemsko pla263

262

niranje toliko su kompleksna, a njihova uspjenost ovisi ili potpunom, ili nikakvom izvoenju,* pa se takvi prijedlozi najee ne realiziraju, izuzev ukoliko nisu usmjereni ka regulaciji, a ne izgradnji. Prijedlozi sistemskog planiranja zahtijevaju samo totalna rjeenja. Mali problemi su ne znatni i nevani. Zastupniko planiranje** poelo se razvijati u SAD po etkom 60-tih godina, gdje su neuspjesi urbanog planiranja, ini se, najvie pogodili najdepriviranije slojeve stanov nitva. U Americi je i danas najvie razvijeno iako je bilo prihvaeno i u mnogim drugim evropskim zemljama. kak vom se pristupu radi? Zastupniko planiranje jednostavan je pristup planiranju, te se ne zasniva ni na kakvim specijalnim metodolokim postupcima, kao to se, na primjer, zasniva sistemsko plani ranje. Zastupniko planiranje je zastupanje u planiranju od reenih grupa, individua ili zajednica. Predstavnici pokreta zastupnikog planiranja smatraju da je drutvo diferenci rano te da postoji pluralitet interesa, tenji, aspiracija i prob lema socijalnih grupa i individua. Oni, dakle, prihvaaju konfliktni model drutva. U drutvu postoje bogatiji i siro maniji, odnosno, socijalne grupe razliitog statusa. Postojee urbano planiranje provodi se najee u interesu boljeg dijela stanovnitva, a na tetu loijeg.***
* D j e l o m i n o rjeavanje je, dakle, neprihvatljivo, jer je sve interkorelirano. ** Engl, advocacy planning. Ovaj naziv u v e o je P. Davidoff 1962. g o d i n e , koji j e o s t a o sve d o d a n a s j e d n i m o d glavnih p r o t a g o n i s t a ovog p o k r e t a . U izlaganju e m o se osloniti na slijedee r a d o v e : Paul Davidoff Thomas Reiner, A Choice Theory of Planning, J A I P , torn. 28, M a y 1962, str. 103115. P. Davidoff, Advocacy and Pluralism in Planning, J A I P , torn. 31, br. 4., 1965, str. 331338. P. Davidoff, Planner as Advocate, u: Urban Government A R e a d e r in A d m i n i s t r a t i o n a n d Politics, Banfield E., ed., F r e e Press, N e w York, 1969. Kritiki se p r e m a p o k r e t u zastupnikog planiranja o d n o s e R. Good man i M. Kuenzlen. * * * Vrlo vidljivo u skoro svim akcijama u r b a n e rekonstrukcije (urban renewal) u S A D .

Planeri zastupnici, otro ustaju protiv takvog plani ranja koje kao instrumenat politike ini siromane jo siro manijim, a iji realizator planer, kao neutralni tehniar, koji ekspertno djelujui misli da ne donosi politike odluke, potpomae odravanje statusa quo. Nasuprot tome, oni smatraju da djelovanje planera i planiranja mora biti vri jednosno angairano i to na strani ugroenih socijalnih slojeva. Svaka odluka koja se u planiranju donosi vrijedno sna je odluka, pa, prema tome, proces planiranja nije meha niko nizanje i manipuliranje injenica, nego vrijednosno vrenje izbora izmeu moguih alternativa smjerova akci ja. Planer se uvijek nalazi u situaciji da bira ije interese da brani. Zastupniki planeri stavljaju se na stranu obespravlje nih i brane njihove interese u borbi sa slubenim urbaniz mom. Pri tome, umjesto da sjede u svojim biroima, odlaze meu ljude, u deprivirane zajednice, stjeu njihovo povje renje, strpljivim radom otkrivaju koji su njihovi stvarni problemi, te zastupaju njihove interese traei ispunjavanje njihovih prava. To je ukratko osnova zastupnikog planiranja. Ono se, meutim, kao i drugi do sada spomenuti pravci planiranja, kree u okvirima statusa quo, sistema, teei samo njego vom poboljavanju. Takav planer zastupa interes vlade, ali i interes stanovnika. Implicirano je, dakle, da nema nikakve sumnje u to da se ti interesi na razliitim nivoima svakako razlikuju. U jednoj manje radikalnoj varijanti zastupnikog planiranja, planer zapravo ulogu medijatora koji u konflikt nim odnosima pokuava stvoriti dinamiki konsenzus. Advocacy planning samo je djelomino orijentirano rekon strukciji socijalnog poretka, vie njegovom unapreivanju. U radikalnim varijantama (koje su se naroito razvijale uz rat protiv siromatva u SAD) i sam drutveni poredak je bio ponekada dovoen u pitanje. Uvidjevi da je mogue govoriti vie ili manje radikal noj varijanti zastupnikog planiranja, neki autori vre pod jelu na tzv. tehniko i ideoloko zastupniko planiranje.*
* R. Pahl se, na primjer, zalae za tzv. ideoloko z a s t u p n i k o plani ranje koje r a d i k a l n o ide za p r o m j e n o m drutvenog poloaja najdeprivira-

264

265

Zastupniko planiranje jedan je od najradikalnijih pra vaca u urbanom planiranju do danas. Dapae, teko da se moe govoriti iskljuivo planiranju, radi se zapravo mini revolucijama. Veza s urbanim planiranjem moe se potraiti u svjetlu injenice da se takva revolucija odvija (u jednoj uoj perspektivi) da li je mogua identifikacija srednjeklasnog planera s totalno drugaijim svijetom; da li je, s druge strane, mogue govoriti homogenosti interesa odreenih zajednica, u tom smislu da postoje rjeenja za sve ne raaju li rjeenja jedne vrste nove probleme,- nije li provoenje mini revolucija ukalkulirano od strane siste ma kao sredstvo ublaavanja socijalnih tenzija,- itsl.? Smatramo da je vrijednost pokreta zastupnikih planera, pored njegove aktivne ideoloke konotacije, intenzivna us mjerenost na svakodnevne probleme, odnosno, na one prob leme, koji su stvarno najakutniji. Meutim, zahtjev za re volucionarnim promjenama morao bi se postavljati prije na nekim drugim nivoima, a manje na nivou planiranja, posebno urbanog, pa je oekivanje socijalnog prevrata od strane zastupnikih planera prilina iluzija. Dosadanje izlaganje problemima pristupa i konceptualizacija u urbanom planiranju pokazalo je da se osnovni socioloki interes konstituira u nalaenju drutvenih kriterija proces planiranja. Stoga nam se ne ini najvanijim utvrditi sve vrste razliitih konceptualizacija ili pristupa, nego poku ati to kompleksnije definirati kriterije i pristupe fenomenu planiranja. Nije stoga udno to je osnovni socioloki interes u prouavanju fenomena urbanog planiranja jo uvijek us mjeren ka produbljivanju saznanja prirodi fenomena plani ranja, urbanizma, utjecaju drave na usmjeravanje procesa palniranja, utvrivanju stupnja relativne nezavisnosti feno mena planiranja, itsl. U slijedeem poglavlju iznijet emo naj novija razmatranja fenomena urbanizma i planiranja u ra dovima teoretiara nove urbane sociologije.
nijih slojeva drutva. Slino i H. Gens. T e h n i k o z a s t u p n i k o planiranje usmjereno je, m e u t i m , m a r g i n a l n i m , evolutivnim, p r i l a g o a v a j u i m p r o m j e n a m a sistema.

4. Nova sociologija grada, urbanizam i planiranje Urbana sociologija vrlo intenzivno se bavi razmatranjem procesa planiranja, odnosno, urbanizma. Polemiki tonovi ulozi urbanizma, odnosno urbanog planiranja, planiranja uope, posebno su karakteristini za taj segment prouavanja fenomena suvremenog drutva. Miljenje tome to pred stavlja, emu i kome slui urbanizam, naravno, nisu ujed naena i usaglaena. Neka usmjerenja u novijem razvoju sociologije grada inzistiraju na prihvaanju urbanizma kao osnovnog fokusa interesa nove urbane sociologije, a u nekim on ne predstavlja toliko znaajno podruje ispitivanja. Termin urbanizam se u Evropi najee koristi, i skoro u potpunosti zamjenjuje ono to se, na primjer, u nas naziva planiranjem grada. to vie, evropska (francuska tradicija i u nas je toliko jaka da su institucije koje se bave procesom planiranja grada po tom terminu dobile i svoje ime (na pri mjer urbanistiki biro, urbanistiki institut, urbanistiki zavod). Termin urbanizam, dakle, oznaava i proces koji se u drugoj tradiciji naziva planiranjem grada, prostornim plani ranjem. Neovisno tome to smatramo da urbanizam pred stavlja najsuvremeniju tehnologiju planiranja, ili pak superstrukturu drutva dirigirane potronje (Lefebvre) vano je uoiti da je njegovo znaenje znatno drugaije, na primjer, u SAD od onoga koje ima u Evropi, poev od zna enja tog pojma kako ga definira Wirth, kao nain ivota, pa sve do njegovog razumijevanja kao sredstva politike ma nipulacije. Urbanizam je, prije svega, nedovoljno odreen pojam. On se koristi, skoro uvijek, kada se ele opisati odreeni procesi vezani uz urbano, odnosno, grad. Kao takav, on se koristi esto kao pojam koji dobro zamjenjuje pojam urbani zacije. Znaenje koje mu pridaje Wirth, svakako je najzna ajnije i imalo je, kako smo to ranije naglaavali, veliki utje caj na usmjerenja razvoja urbane sociologije, a posebno na problem njenog znanstvenog konstituiranja. Difuznost, ne odreenost i implicitna sveobuhvatnost tog pojma javlja se i kao posljedica osnovnih odrednica usmjerenja prouavanja urbanog fenomena u okviru tzv. ikake kole, odnosno, od
267

266

naina kako je pojam velikog grada shvatio Simmel (vidi, na primjer, Simmel, 1971), a njegov uenik R. Park prenio u SAD i aplicirao u nizu radova. Terminom urbanizam, dakle, oznaavao se kompleks procesa koji su se javljali u velikom gradu, njihov utjecaj na pojedinca, ljudske grupe, institucije, pojedince, i tsl., kao i raznoliki procesi interakcije koji su se javili izmeu pojedinca i urbanizma. Takvo znaenje pojma najbolje odgovara kompleksnosti urbane civilizacije i svim aspektima kojima je ona oznae na. Utjecaj metropolisa na ovjeka oznaava se terminom urbanizam, isto tako kao i mnogo manje komplicirani pro cesi meuutjecaja ovjeka i grada. Isti termin se koristi za oznaavanje i same tehnologije planiranja prostora. U takvom navoenju urbanizam predstavlja raznolike tehnike i postupke primjenom kojih se planira prostor. On se kao pojam u nas koristi prvenstveno da oznai proces planiranja prostora, a umjesto njega jednakopravno se koristi i termin prostorno planiranje, odnosno, urbano i regionalno plani ranje. Iako se navedeni pojmovi koriste podjednako esto i, po naem miljenju, imaju priblino isto znaenje, ipak termin urbanizam posjeduje odreena znaenja i smisao koji nadilazi jednostavno planiranje prostora. To nije slu ajno i proistjee iz naina korienja termina, najeih referentnih okvira koje on oznaava, kao i iz relativne ne odreenosti samog pojma. Neodreenost termina i mnotvo asocijacija i pojmova to ih pobuuje termin urbanizam pa i u kolokvijalnom govoru, dovode mnogo puta do nejasnoa pravom sadraju tog pojma. Urbanizam moe znaiti i nauku lijepim formama i tehniku oblikovanja prostora i nain ivota, ali i distribuciju vika vrijednosti u pro storu, odnosno, sredstvo intervencije politikog n a d ekonom skim sistemom na nivou prostorne jedinice (Castells, 1969). Urbanizam se, dakle, s podjednakim pravom s m a t r a umjet nou, naukom, tehnikom planiranja prostora, ili pak na inom ivota. U nekim drugim zemljama termin urbanizam jo je vie neodreen. U anglosaksonskom govornom podruju najee se umjesto urbanizma koriste termini town planning ili city 268

planning, a i u francuskom jeziku termin urbanizam uglav nom pokriva i podruje planiranja grada. Pojam urbanizam s najmanje se jasnoe koristio, a i danas koristi u SAD. Poev od ve klasinog znaenja urbanizmu kao nainu ivota, taj se termin javlja i kao ekvivalentan za pojam urbanizacije, ali i kao specifino sta nje svijesti. Urbanizam je neto vie no samo specifino sta nje svijesti. Iznad svega, to je stupanj civilizacije. (Bergel, 1955, str. 14). Freedman et all. (1967, str. 446448) govore urbanizmu i naglaavaju njegov tranzicionalni karakter, i skoro u potpunosti ga koriste kao pojam kojim opisuje poja ve za koje se uobiajeno koristi termin urbanizacije. Pojam urbanizam razvio se toliko sveobuhvatno zbog naina kako ga je R. Park poetkom ovog stoljea uveo u prva socioloka istraivanja grada u SAD. Ono to Simmel naziva metropolisom, naroito kada govori odnosu veli ine naselja i ponaanja individua ili injenici utjecaja metropolisa na ovjekov ivot i potrebu ovjeka da se po brine oko ouvanja integriteta svoje linosti (Simmel, 1971, posebno str. 333334), to je R. Park, utemeljiva urbane sociologije u Chicagu poetkom ovog stoljea, nazvao urba nizmom. Park je smatrao Simmelov prilog odnosu metro polisa i mentalnog ivota najvanijim prlogom uope za raz voj urbane sociologije (Levin, 1971, str. LVLVI). Wirthov pojam urbanizma kao naina ivota, predstavlja daljnji po kuaj operacionalizacije nedovoljno definiranog utjecaja me tropolisa na mentalni ivot. Takvo shvaanje pojma ostalo je osnovno u amerikoj urbanoj sociologiji sve do ezdesetih godina ovog stoljea, a koncept urbanizma je jedan od zna ajnijih teorijskih dometa onog vremena jer su ... mnoga od najranijih istraivanja bila tek neto vie od jednostavnog izvjetavanja javnosti osjeajima i problemima onih koji ive u slumovima . . . Bili smo impresionirani ogromnim raz likama izmeu razliitih susjedstava u gradu. Jedan od naih najvanijih ciljeva je bio da otkrijemo obrazac razlike i da .uvidimo smisao u tome'. Mapiranje je bio metod koji nam se inio najprikladnijim (Burgess i Bogue, 1970, str. 56). Tradicionalna, klasina urbana sociologija, prihvaa okvir urbanog kao osnovni referentni okvir, a urbanizam kao po269

seban oblik ivota koji je karakteristian za taj okvir. Takvo shvaanje ezdesetih godina dolazi naroito pod kritiku no vih tendencija. Drugi aspekt shvaanja urbanizma takoer se kritiki razmatra. Radi se shvaanju urbanizma kao odreene teh nike, tehnologije planiranja prostora koja se svakodnevno primjenjuje u planerskim institucijama. Ranije, odnosno, klasino razumijevanje urbanizma shvaenog ovaj puta, dakle, kao urban planning, rauna s mogunosti racionalnog usmjeravanja i kreiranja okolice uz pomo odreenih sred stava, postupaka i metoda. Urbanizam je, dakle, u tom smi slu shvaen kao posebna tehnika i tehnologija upravljanja prostorom koja predstavla nuno orue suprotstavljanja kaosu do koga dolazi spontanim razvojem procesa urbaniza cije. Takvo shvaanje pojma urbanizma implicira da postoje tehniki postupci, da ih je potrebno primjenjivati, te da je mogue u okviru koncepta opeg dobra umanjiti nedae do kojih dolazi procesom urbanizacije. Kritika orijentacija u najnovijem razvoju sociologije grada posebno problema tizira stajalita mogunostima primjene koncepta planira nja kao tehnike planiranja prostora. Razvoj urbanog plani ranja bio je, pak, jedan od najplodonosnijih razvoja u pro uavanjima urbanog fenomena, poev od opih postavki tome to je to urbano planiranje, pa sve do prijedloga primjene mnogobrojnih tehnika i tehnologija i tome kako bolje planirati. Razvoju pojedinih tehnika i koncepata pla niranja posebno je doprinijela primjena sistemske analize u podruju planiranja, a literatura tom podruju postala je jedna od najbrojnijih, emu smo iscrpno govorili u pret hodnom poglavlju. U okviru analize procesa planiranja razvija se i posebna orijentacija u pokuajima ostvarivanja ideje tome kako bolje planirati razmatranje uloge i tipa planera koji vri odreenu akciju u prostoru drutvene zajednice i od ijih stavova, koncepata i ideja, u krajnjoj liniji, ovisi i rezultat planiranja. Koncept relativno autonomne uloge planera u procesu urbanog planiranja, dovodi esto do primjene po jednostavljenih shema drutvenom sistemu u kojima s jedne strane postoje planeri, a s druge politika, javnost, od270

nosno, prostor realizacije odreenih planerskih zahvata. Za datak planera je da jasno formulirane zahtjeve drutva pre toe u planerske zahvate i da predloe najefikasnije naine realizacije predloenog. U okviru takvog poimanja, socijalna zajednica se promatra kao preteno nekonfliktna sredina u kojoj postizanje konsenzusa oko ciljeva i pretpostavki po jedinih procesa planiranja ne predstavlja vei problem. Pro blemi su tehnike primjene pojedinih rezultata koje je po trebno dalje razvijati da bi se to bolje planiralo. Konflikti koji se nuno pojavljuju u procesu urbanog planiranja, objanjavaju se kao rezultat nedovoljno razrae ne tehnike i metodologije planiranja, a tek u nekim sluaje vima urbano planiranje se shvaa kao proces koji je potreb no rjeavati na nivou procesa donoenja odluka, na nivou participiranja korisnika, a tsl. Razvija se i posebna socio logija planera kojom se pokuavaju otkriti mehanizmi po naanja, utvrditi kakve bi trebalo promjene uvoditi u planersko ponaanje, kao i kakva je socijalna zbilja u kojoj se planiranje odvija. Takva sociologija planera stavlja poseban akcent na ulogu linosti planera koji svojim ponaanjem moe vriti razliit utjecaj u svojoj sredini. Polazei od pret postavke aktivnog subjekta, stvaraju se raznolike tipologije planera prema njihovom poloaju, kao i prema njihovoj stvarnoj i moguoj ulozi. Mnogobrojne su knjige i studije napisane ulogama planera reformatora, planerima koji su prekinuli s establishmentom i priklonili se margi nalnim slojevima, ugroenim socijalnim skupinama i za jednicama. Zahtjevi za aktivnijom i svjesnijom ulogom pla nera, svakako, se ne smiju potcjenjivati. Vrijednosni sudovi, pretpostavke i shvaanje socijalne realnosti od strane plane ra takoer su vani elementi. Meutim, nije mogue raz vijati teorijski koncept zasnovan na odvojenosti posebnog realiteta u kome se stvaraju ciljevi drutvenog razvoja, medijacije kroz koju takvi ciljevi prolaze (planeri) i uzburkane realnosti u kojoj se planiranje pokuava provoditi. Uloga planera u takvom konceptu se precjenjuje, svodi se na moderirano odravanje postojeeg, a cijeli koncept poiva na vjetakom razdvajanju dvaju sfera : drutva i planera.
271

Kao regularan korektiv u tako shvaenom procesu plani ranja grada nuno se javljaju i raznoliki, vie ili manje iz raeni pokreti za ukljuivanjem korisnika, odnosno, parti cipacijom. Ona je ta koja treba smanjiti jaz to postoji izmeu planera i planiranih, ona treba da smiri socijalne tenzije i ublai mogui revolt, do koga bi eventualno moglo doi pokuajem provoenja odreenog prijedloga plana. Ta kav aspekt participacije ima prvenstveni zadatak da stabili zira socijalnu situaciju, a tek manjim dijelom da usmjeri korisnike na kreativnu suradnju u procesu izrade plana. Navedeni koncept urbanog planiranja, kao to smo vi djeli, ukljuuje nekoliko elemenata: socijalna zbilja, planeri, drutvo; participacija, sistem. Ovim elementima mogao bi se pridodati i element koji moemo nazvati proces plani ranja, odnosno, odreena tehnologija planiranja, koja u odreenom smislu u sebi sadrava sve navedene elemente jer se u procesu nuno s njima mora susretati. Proces planiranja moe se promatrati kao autonomni proces koji slijedi iz odreene racionalizirane aktivnosti drutva, te, prema tome, moe biti neupitan sam za sebe, a moe ga se i kritiki razmatrati njegov smisao, intenci je, nosioce akcije, stvarne ciljeve, karakter tehnologije, i tsl. Za klasinu urbanu sociologiju, sve do konca drugog svjet skog rata, nije karakteristian poseban interes za razmatra nje procesa planiranja kao sociolokog fenomena. Umjesto razmatranja procesa planiranja, istraivanja se orijentiraju uglavnom na ispitivanje, kako smo to do sada u vie navrata isticali, date stvarnosti, grada i raznolikih manifestacija ljud skog ponaanja uvjetovanog gradom. Planiranje se shvaa kao regularna aktivnost kojom se pokuavaju ublaiti so cijalne posljedice nagle urbanizacije. Proizvodi procesa planiranja su karakteristini prijedlozi za izgradnju novih gradova, za obnovu starijih dijelova grada, za izgradnju idealnih mikrozajednica, reguliranje opeg prostornog raz voja na nivou grada, regije, ili pojedine zemlje. Uloga nosio ca procesa planiranja sadrana je prvenstveno u njegovoj tehnikoj perfekciji, vizionarstvu, idejama i sposobnosti da se odgovarajua koncepcija koherentno formulira i operacionalizira. Uvianje drugih (osim isto tehnike) uloga pla272

nera deava se tek kasnije, kada dolazi do prvih ozbiljnijih rasprava stvarnoj funkciji procesa urbanog planiranja, do ega dolazi u ezdesetim godinama ovog stoljea. Neuspjesi urbanog planiranja irom svijeta, nezado voljstvo stanovnika novih naselja, neuspjele realizacije ide alnih mikrorajona, susjedstava ili pojedinanih rjeenja, vrlo brzo su doveli do nagomilavanja mnotva literature mnogim aspektima neuspjeha. Nije trebalo proi mnogo vremena da se zakljui da neto nije u redu ne samo s rezultatom odreenog planerskog procesa, nego i sa samim procesom planiranja, odnosno, konceptom. Dio deformacija, neuspjeha i nezadovoljstava sigurno je mogao proistjecati i iz nedovoljno dobro realizirane zamisli odreenog koncep ta (naselja, novog grada, etvrti, objekta), kao i zbog ve poslovine nekompletiranosti svih novih zahvata, meutim, uskoro je postalo jasno da se ne moe raditi samo parcijal nim pogrekama, situacijama ili pak sluajevima neto je u osnovi bilo pogreno. Neki autori, ijim emo stavovima raspraviti u nastavku ovog rada, a koje svrstavamo u pred stavnike novijih tendencija u razvoju sociologije grada, po inju kritiki razmiljati fenomenu urbanizma, tome to urbanizam (planiranje) predstavlja, emu slui, ima li osnova da se njemu raspravlja kao znanosti ili pak odreenoj vrsti umjetnikog djelovanja, kakve funkcije ispunjava, te kakva je njegova opa socijalna funkcija. Poseban bi zadatak bio ispitivanje ne globalne socijalne funkcije urbanizma, nego elemenata urbanistike doktrine koji su manje vie svuda podjednako vaei i primijenjivani, to je dovelo do svuda podjednakih neuspjeha i svuda lako prepoznatljivog, zastraujueg internacionalnog stila novih naselja, koja su toliko slina da ih je teko meusobno razlikovati.* Oigled no je, naime, da pojedini elementi urbanistike doktrine, neovisno moguem osnovnom usmjerenju socijalne funk cije urbanizma, mogu takoer doprinositi brem i lakem ostvarivanju neuspjeha. Navodimo samo, na primjer, princip
* N e d a v n i p o h o d p o k r e t a p o s t m o d e r n e arhitekture prije svega je eklektina reakcija na internacionalni stil, a m a n j e pokret koji predstavlja z a o k r u e n u cjelinu. U s p . u Jencks, 1977.
18 U r b a n a sociologija

273

zoniranja grada koji se jo uvijek primjenjuje u mnogim urbanistikim doktrinama kao obavezan princip planiranja a koji dovodi do vjetake podjele grada na zone, koji od vaja pojedine funkcije stanovnika grada da bi ih poslije funkcijom prometa povezao i koji, konano, dovodi do monofunkcionalnih predjela u gradovima irom svijeta. Princip zoniranja (zoning) je i administrativno upravno upitan jer pokuava fiksirati odreeni nain upotrebe zemljita kroz niz godina po planu iako se socijalna zbilja rapidno mijenja, pa mnogo puta doneseni zonski plan, u trenutku kada biva proglaen zakonskim dokumentom, ve ne odgo vara u potpunosti zbilji. Slino je i s, na primjer, principom izgradnje posebnih, perfektnih, isplaniranih po svim principima urbanizma, naselja, to je takoer iroko prihvaeno kao princip pona anja na svjetskom planu. Klasini obrasci razvoja gradova uglavnom su se sastojali u postupnom dograivanju, trans formaciji gradske strukture koja je pratila odreenu logiku razvoja. Intenzivan rast gradova, pritisak stanovnitva i po treba da se u to kraem vremenu izgradi to vea koliina stambenih jedinica, ali i odreena urbanistika doktrina koja je zahtijevala izgradnju posebnih naselja, dovelo je do neosporne vladavine ideologije posebnih naselja. Osnovno usmjerenje izgradnje posebnih naselja dovelo je u mnogim gradovima do neprirodnog razvoja, koji se manifestirao, prije svega, u vjetaki izabranim prostorima intenzivne iz gradnje i relativnom, ili ak potpunom zaputanju ostalih dijelova grada. Planiranje posebnih naselja i provoenje takve ideologije dovelo je do postupne slumizacije mnogih dijelova grada koji nisu bili podobni za intervenciju jer su zahtijevali diferencirani pristup, postupak sanacije, rekon strukcije ili pak specifine zahvate koje je nametala struk tura grada, kao to je, na primjer, revitalizacijski pristup. Planiranje, rukovoeno navedenim principima, i samo je doprinijelo postupnoj degradaciji postojeih gradova irom svijeta, kao i do neuspjenih pokuaja izgradnje novih na selja. Uzroci neuspjeha izgradnje novih naselja i procesi degra dacije jezgara gradova, naravno, kompleksnije su naravi i 274

mogue ih je traiti, prije svega, u prevladavajuem drutve nom odnosu koji karakterizira odnos prema urbanizmu, planiranju, no odreeni razlozi neuspjeha lee, po naem miljenju, i u neuspjenoj doktrini urbanizma, odnosno, pla niranja. Veina autora novijih tendencija razvoja urbane socio logije razmatra i fenomen urbanizma, odnosno, urbanog planiranja. Ispituje se to predstavlja urbanizam, kakav je odnos izmeu drave (drutva) i urbanizma, kakve vri jednosti rukovode urbanizmom, s kojih je polazita mogue razmiljati urbanizmu? H. Lefebvre je meu prvima poduzeo opsenu kritiku urbanizma, naroito u svom djelu Urbana revolucija, u kome ustvruje da urbanizam nema epistemolokog uteme ljenja, te da u okviru urbanizma prevladava njegov institu cionalni i ideoloki karakter (Lefevr, 1974, str. 14). Takav institucionalni urbanizam dovodi do stvaranja institucio nalnog prostora (ibid, str. 92), a urbanistika ideologija predstavlja svojevrsnu redukciju prakse (ibid., str. 176). Ur banizam se kao djelatnost nalazi ukljetena izmeu poseb nih i politikih interesa (ibd., str. 178), a jedna od najvani jih njegovih funkcija predstavlja prenoenje iracionalne racionalnosti, to je zapravo jedna od njegovih funkcija u okviru superstrukture birokratskog drutva dirigirane po tronje (ibid., str. 184). Urbanizam se, po miljenju Lefebvrea, mora kritiki razmatrati, a kritika se ne smije svesti na kritiku samo rezultata urbanistike aktivnosti, ona se, prije svega, mora odnositi na kritiku urbanistike ideologije (ibid., str. 159). P. Mann (1970) naglaava da je pojam urbanizam goto vo sinonim za slumove, prenatrpavanje, kaos u prometu i spekulacije sa zemljitem (str. 2), pa u tom smislu vidimo da je znaenje termina veoma razliito od onoga u urbaniz mu kao nauci lijepim formama ili pak urbanizmu kao nainu ivota. U ovom sluaju odreen nain ivota takoer je oznaen navedenim terminom, ali ne onakav nain ka kav je L. Wirth zamiljao! Po miljenju ovog autora, klasian aspekt prouavanja urbanizma ukljuuje razmatranje odnosa ovjeka i njegove fizike okolice, a noviji ukljuuje raspravu
18

275

 urbanizmu kao nainu socijalne organizacije karakteristi ne za dostignuti nivo urbanog razvoja (ibid., str. 71). J. Simmie razmatra funkciju urbanog planiranja (urba nizma) u okviru dvaju konceptualizacija drutvene strukture: kooperativne i konfliktne. U kooperativnom drutvu postoji pretpostavka postojanju zajednikog kriterija normalnosti odreenog drutva, injenicama i vrijednostima koje se smatraju prihvatljivima za dato drutvo i u kome, onda, razne ekoloke teorije urbanizacije i urbanizma, napori za kreiranjem susjedstava i drugi planerski koncepti nalaze prirodno tlo svog razvoja (/. M. Simmie, 1974, str. 14). U okviru konceptualizacije konfliktnog modela drutva, urba nizam se razmatra, prije svega, kao odreena ideologija opem dobru koju zastupaju urbani planeri. Oni tvrde da u rasporeivanju naina korienja zemljita koriste funk cionalan altruistiki pristup u ime opeg interesa. Pri tome tvrde da je javni interes oponiran privatnom, a njihovo djelovanje se odvija u okvirima politike neutralnosti i uz korienje racionalne, tehnike ekspertize (ibid., str. 120). Isti autor smatra da je socijalna zbilja, u kojoj operira pla niranje, veoma kompleksna, te da je veoma teko govoriti opem interesu u situaciji stalnog konflikta izmeu raz liitih socijalnih skupina. Nasuprot tvrdnji tehnikom ka rakteru urbanizma, ovaj autor smatra da je planiranje grada bitno politika aktivnost jer je postavljeno od strane vlasti da vri politiku volju u regulaciji korienja zemljita, kao to je i na druge naine povezano s politikom strukturom. Osim navedenog, odluke u planiranju grada donose se kao politike odluke jer su najee rezultat medijacije i nagaa nja razliitih odjela u vladi, politikih i interesnih grupa, i tsl. (Ibid., str. 125127). D. Harvey se takoer kritiki osvre na funkciju urba nizma kao specifinog predmeta interesa urbane sociologije. Klasino, urbanizam je bio tretiran kao stvar za sebe, od vojen od drutva, nezavisan entitet. Modernije stajalite raz matra urbanizam kao refleks drutva u prostoru (ogledalo). Osnovica na kojoj izrastaju svi napori izgradnje ope, teorije koja bi sistematizirala svo znanje gradu kao socijalnom entitetu, nalazi se u shvaanju pojma urbanizma kako ga je 276

izloio L. Wirth (D. Harvey, 1975, str. 195198). Isti autor upozorava da urbanizam moe biti tretiran kao posebna socijalna forma, a grad kao izgraena okolica koja je so cijalno proizvedena (ibid., str. 196). Ukoliko se kritiki eli razmotriti urbanizam, onda je potrebno naglasiti da postoji povezanost izmeu urbanizma kao socijalne forme, grada kao izgraene forme i dominantnog naina proizvodnje. U tom kontekstu, urbanizam je socijalna forma, odnosno, nain ivota koji se meu ostalim osniva i na odreenoj podjeli rada i na odreenom hijerarhiziranju aktivnosti koje su konzistentne s nainom proizvodnje. Grad i urbanizam mogu, dakle, da funkcioniraju tako da stabiliziraju odreeni nain proizvodnje, to je najee sluaj (konzervacije sta tusa quo, reforme ogranienog dometa). Isti autor upozora va da se urbanizam, kao i svaka druga socijalna forma, moe javljati u razliitim oblicima u okviru jednog naina pro izvodnje, kao to i slini oblici mogu biti naeni u razliitim oblicima proizvodnje (ibid., str. 203205). Ovaj autor vrlo konsekventno povezuje postojanje urba nizma kao aktivnosti s postojanjem vika vrijednosti. U ne razvijenim drutvima, u kojima je ekonomija dominirana reciprocitetom, a drutveni odnosi su preteno egalitarni, postojanje urbanizma je nepotrebno jer ne postoji viak vri jednosti koji je potrebno distribuirati (ibid., str. 209). U ka pitalistikim drutvima urbanizam se najbolje moe pro uavati kao nain distribuiranja vika vrijednosti. Kako ka pitalizam postoji zbog vika vrijednosti, postavlja se i pitanje posebnoj ulozi grada u takvim drutvima. Uloga koju grad u tom procesu igra ovisi drutvenim, ekonomskim, tehno lokim i institucionalnim mogunostima koje upravljaju disponiranje vika vrijednosti koji je u njemu koncentriran (ibid., str. 231233). Ovakav nain razmatranja pojma i funkcije urbanizma u suvremenim kapitalistikim drutvima, sasvim je suprotan nainu razmatranja urbanizma kao odreene tehnike, od nosno, neutralne tehnologije upravljanja prostorom. Ovaj autor naglaava eksplicitnu vezu urbanizma i funkcioniranja odreenog drutva. Interesantno je i njegovo stajalite funkciji urbanizma u socijalistikim drutvima. On smatra 277

da prijelaz ka socijalizmu mora obuhvatiti redefiniranje kon cepta vika vrijednosti, eliminiranje rente, interesa i profita, a umjesto toga, proizvodni rad koncentrirati na drutveno potreban rad za proizvodnju drutveno beneficirajuih upo trebnih vrijednosti za postojee i budue stanovnitvo. No, i pored toga, nuno e biti da odreeni tip vika vrijednosti mora biti proizveden, ali nema nikakvog razloga zato taj viak vrijednosti mora biti koncentriran (ibid., str. 235). Socijalno-politike pretpostavke socijalizma ukljuuju, dakle, i razmatranje promjene u funkciji urbanizma. Prevladavanje razlika izmeu sela i grada i urbanizacija prostora moraju se postaviti kao primarni zadaci. Mogue je stoga pretposta viti da socijalizam trai postojanje specifinog oblika pro stornog planiranja, no koje ima malo slinosti s klasinim urbanizmom koji se bavi prostornom alokacijom vika vri jednosti. U kapitalistikim drutvima urbanizam postoji jer vri primarnu funkciju alokacije vika vrijednosti. Grad u tak vom konceptu ima funkciju generativnog centra za iru oko licu iz koje ekstrahira viak vrijednosti, koji ponovno vraa u proces proizvodnje. Nekada se i uz pomo urbanizma vri ubrzavanje tempa cirkulacije vika vrijednosti time to se, na primjer, dobre zgrade rue da bi se napravilo mjesto novima koje e trajati moda i krae. D. Harvey to smatra nunou a ne sluajnou jer skraivanje fizikog i ekonom skog ivota objekata predstavlja tipinu strategiju ubrzava nja cirkulacije vika vrijednosti (ibid., str. 277). Bezbrojni primjeri irom svijeta potvruju navode ovog autora (mnogi primjeri urbane obnove motivirani su eljom za osigurava njem prostora za novu profitabilniju izgradnju). /. Bailey razmatra ulogu planiranja u okviru socijalne teorije kojom je planiranje rukovoeno. Po miljenju ovog autora, planiranje je oblik socijalne kontrole rukovoen apstraktnom idejom opeg dobra, pa, u biti, ima konzervirajuu, a ne prognostiku ulogu jer se oslanja na etablirane, a ne na budue potrebe i vrijednosti. U tom smislu urbano planiranje, kao i svako drugo planiranje, je preokupiranje uspostavljanjem balansa izmeu sistema socijalnih odnosa, i krajnji mu je cilj stvaranje konformiteta (/. Bailey, 1975, 278

str. 1417). Zbog osnovne usmjerenosti na uspostavljanje konformiteta, planiranje nije u stanju da predvia one si tuacije koje znae rjeavanje socijalnih situacija, a najnoviji interes za prouavanjem fenomena planiranja uope, znak je da je svijest teorijskoj neutemeljenosti planiranja spo znata (ibid., str. 135139). Ovaj autor smatra da je osnovni problem pri razmatranju uloge urbanizma, odnosno, urbanog planiranja, nedostatak adekvatne teorije koja bi pruila za dovoljavajuu osnovu za eksplikaciju socijalne zbilje. Stoga ne udi njegov stav, blizak stavovima Castellsa i nekih dru gih teoretiara, iako mnogo blai, tome da urbana socio logija predstavlja izrazito deskriptivnu-empirijsku disciplinu koja nema jedinstvenu teorijsku osnovicu. Zbog toga je ona, prije svega, definirana tehnikama koje se koriste za razumi jevanje kompleksnosti grada, a sasvim je oito da takav empirizam ne moe dovesti do zadovoljavajuih eksplikacija (ibid., str. 106). Urbanizam je naao posebno uspjenu primjenu u izradi raznolikih modela regionalnog razvoja, naroito u SAD. Mnogi socijalni geografi utvrdili su razne tipove modela razvoja koji se, s veim ili manjim uspjehom primjenjuju u pojedinim situacijama, no gotovo sve klasine teorije lokaciji, centralnim funkcijama, centrima rasta (growth poles), analizi praga (threshold analysis), i druge, prouavaju prostor kao nezavisan faktor, koji se, kao takav, prezentira kao neutralan, tehniki fenomen, i karakteriziran restriktiv no po svojim prirodnim i drugim fizikim karakteristikama. Obrazac, na primjer, rezidencijalne segregacije, tumai se u klasinoj socijalnoj geografiji preteno uz pomo razliitih zonalnih teorija, koje, zapravo, samo tumae fiziki obrazac pomenute pojave, no ne utvruju se, niti se tumae socijalne determinante takvih procesa (Tabb i Sawers, 1978, str. 10). Urbano planiranje, razmotreno kritiki u SAD, u novije vrijeme se povezuje i s kontradikcijama do kojih dolazi zbog kaotinog razvoja uvjetovanog djelovanjem samoregulirajueg trinog mehanizma. Postalo je oito da se krize samo stalno, autonomno ne mogu rjeavati, a uloga urbanog plani ranja vidi se kao regulatorna. Regulacija stihijne strukture suvremenog kapitalizma, koja proistjee, dakle, iz kompeti279

cije mnotva sitnih vlasnika kapitala, je osnovna funkcija urbanizma u razvijenim kapitalistikim drutvima (ibid str. 1314). Urbani planeri se specijaliziraju u rukovoenja kontradikcija kapitalizma koje se manifestiraju u urbanom obliku i aspektima prostornog razvoja. Privatna ekonomija nije u stanju osigurati dovoljno jeftinog stanovanja; sve vie raste stupanj ugroenosti okolice zbog neobuzdanog i nekontrolabilnog rasta, to se naroito manifestira u nespo sobnosti centralnih gradova da usklade svoj razvoj sa svo jom okolicom i irim prostorom. Aktivnost planera, u takvim kontradiktornim uvjetima, sastoji se u pokuajima . . . pri mjene svjesne volje da se prevladaju kontradikcije kapitaliz ma i da se legitimira stanje intervencije kao proizvod znan stveno utemeljenog javnog interesa (Fainstein, N. J. i Fainstein, S. S., 1979, str. 382383). Ovakvo, intervencionisti ke, tretiranje uloge urbanog planiranja predstavlja jedan od oblika razvoja misli urbanom fenomenu u novijoj fazi razvoja urbane sociologije. Takav oblik tretiranja urbanizma karakteristian je posebno za Castellsa i Lojkine-a, koji proces intervencije dovode posebno u vezu s intervencijom drave u kaotinu socijalnu zbilju proizvedenu kompetitivnim karakterom trinog kapitalizma. Interesantno je, meu tim, uoiti da ovakva intervencionistika interpretacija urba nizma, odnosno, drave, ima dosta slinosti s klasinim obras cem eksplikacije u kojem se dihotomija prostor-drutvo pokuavala premostiti, prvenstveno, primjenom raznolikih tehnika planiranja. Razdvojenost prostor-drutvo premou je se aktivnou urbanizma, urbanog planiranja, a u suvre menim konceptualizacijama transformirala se u dihotomiju stihijni kapitalizam-drava-kao-element-intervencije, pri emu se uloga planiranja vidi, prije svega, kao skupina in strumenata racionalizirane aktivnosti drave usmjerene ka prevladavanju kontradikcija, a u ime odravanja jedinstva cjeline sistema. U ranijim varijantama funkcija urbanizma je medijacija, a u novijim ta uloga pripada dravi, odnosno, jednom dijelu njenog instrumentarija planiranju. Karak teristino je da se u obadvije konceptualizacije uloga urba nog planiranja vidi u regulaciji spontanih procesa koji bi, da nisu regulirani, vodili do anarhoidne situacije. Dva autora 280

- koji prouavaju djelovanje urbanizma u suvremenim kapitalistikim drutvima, da bi opisali navedene procese, koristili su slian termin anarhina urbanizacija. Oni kau slijedee: Izraz ,anarhina urbanizacija' tisuu puta se ponavlja u lancima i govorima urbanista i politiara s desna, ali i s lijeva. Obadvije strane se ujedinjavaju u za jednikoj borbi protiv anarhizma, a ele ukazati na volun tarizam (tehnokratska ideologija) koji bi omoguio lijeenje raznih aspekata nekontrolabilnog kapitalizma (Paquet, . i Paquet, Th., 1977, str. 4). Uvoenje reda se oekuje od urbanizma, a teorijske implikacije takvih procesa u velikoj mjeri dominiraju novije rasprave u urbanoj sociologiji. Ulogu drave, vlasti, odnos no, urbanizma kao odreenog instrumentarija postupaka kojima se to uvoenje reda sprovodi, naglaava i M. Harloe, koji smatra da se takva uloga drave javlja kao sve hitnija potreba jer su sve slabije spontane spone koje odra vaju sistem kao cjelinu (M. Harloe, 1977, str. 8). Uloga dra ve i urbanog planiranja sastoji se dijelom u prevladavanju parcijalnih interesa. Poseban problem, koji se u okviru raz matranja uloge drave i urbanog planiranja prouava, je karakter uloge drave i urbanog planiranja. Smatrajui da drava ima integrativnu funkciju, upitno je, naravno, koji interes ona reprezentira? U ime kojih se ideja vri interven cija i integracija u kaotinu drutvenu strukturu? C. Pickvance ispravno utvruje da u posljednjoj instanci drava izraava, ipak, interes dominantne klase, a onda urbano planiranje, kao njen instrument, ne moe biti sredstvo so cijalne promjene, nego, prije svega, instrument dominacije, a tek na drugom mjestu instrument integracije i regulacije kontradikcija (C. Pickvance, 1976 b, str. 203). M. Castells je bio meu prvim teoretiarima koji je upo zorio na intervencionistiku ulogu urbanog planiranja. On na prvom mjestu upozorava da se urbano planiranje odnosi, prije svega, na dvije cjeline procesa: na lijeenje nedostat nosti do kojih dolazi procesom industrijalizacije i urbaniza cije i na specifino tehno-ekonomsko upravljanje sve veih i sve sloenijih prostornih sistema (M. Castells, 1969, str. 413414). On takoer upozorava da urbano planiranje 281

nije nikakva neutralna nauka lijepim formama, nego sredstvo socijalne kontrole urbanog poretka koje podrazu mijeva zavisne autoritativne intervencije administrativnih i politikih institucija. Uloga planera se svodi na mo pre govaraa, mo eksperata, koja je ograniena spoznajom mogueg. Racionalitet akcija koje se nude, nije rezultat uspjele koherentnosti izmeu ciljeva i sredstava, nego tek . . . minimalni zajedniki objedinitelj izmeu interesa cjeli ne sistema i konkretne situacije moi razliitih uesnika (M. Castells, ibid., str. 416417). Castells naroito upozora va na pojavu intervencije, koju nuno vezuje uz pojavu urba nog planiranja, pri emu ukazuje da je koncept urbanog pla niranja zapravo oduvijek predstavljao odreenu intervenciju u Francuskoj su urbanistike zamisli slijedile uvijek drav nu inicijativu, koja je zatim proimala lokalne kolektivitete (ibid., str. 419). Naglaavanje kategorije intervencije u pro cesu urbanog planiranja usmjerilo je ovog autora da ga defi nira na slijedei nain: Urbano planiranje je intervencija politikog nad ekonomskim sistemom na nivou specifine socio-prostorne jedinice, a u cilju regulacije procesa repro dukcije radne snage (potronja) i reprodukcija sredstava za proizvodnju (proizvodnja), nastojei prevazii nastale kon tradikcije u opem interesu drutvene formacije, osiguravavajui joj daljnje postojanje (ibid., str. 422). U svojim kasnijim radovima ovaj autor dalje razvija naznaeni koncept uloge urbanog planiranja naglaavajui njegovu ulogu kao oblika politike prakse, te ispitujui funkcioniranje urbanog planiranja na nekoliko studija slua jeva (vidi podrobnije navedenom u Castells, M., 1977 a, str. 276324). Navedeni nain tretiranja urbanog planiranja u novijim tendencijama razvoja urbane sociologije mnogo se razlikuje od naina tretiranja planiranja u klasinoj urbanoj sociolo giji. Na prvom mjestu, klasina urbana sociologija ne pro uava sam proces planiranja, ne interesira se za osnovanost pojma planiranja, ne interesira se za socijalnu uvjetovanost planiranja ona ga prihvaa kao (tehniko) sredstvo kojim se moe utjecati na mnoge aspekte urbanog ivota. Klasi na urbana sociologija ne stavlja, dakle, u pitanje sam pojam 282

planiranja, ona ga shvaa kao pozitivno sredstvo reforme raznolikih socijalnih procesa u gradovima. Nasuprot tome, analize nove urbane sociologije naj manje se bave ispitivanjem raznolikih aspekata socijalnog ivota u gradovima, openitom ekolokom krizom ili drugim, ve klasinim generaliziranim aspektima krize urbane civi lizacije, nego u fokus svog interesa stavljaju upravo feno men urbanog planiranja analizirajui, na prvom mjestu, njegov smisao, njegovu funkciju, uvjetovanost i ciljeve na nivou konkretnih drutava i studija sluajeva. Urbano plani ranje najmanje se razumijeva kao neutralno tehniko sred stvo stvaranja tehnike osnove za realizaciju plana, nego se analizira kao kompleksan proces prenoenja odreenih vri jednosti i akcija u konkretnim uvjetima odreenog drutva i konstelacije drutveno-politikih odnosa u datom drutvu. Analiza je usmjerena podjednako i na odgovarajuu socio logiju planera, ali i na kompleksnu analizu situacije u su vremenim kapitalistikim drutvima. Zbog poloaja koji analiza urbanog planiranja ima u novijim orijentacajama razvoja urbane sociologije, moe se rei da taj fenomen za uzima najznaajnije mjesto uope u okviru nove urbane sociologije. U tome oigledno postoji velika razlika izmeu stare i nove urbane sociologije. Ono to u staroj urbanoj sociologiji nije bilo skoro uope kritiki razmatrano, danas sve vie postaje osnovni predmet interesa. Izuavanja feno mena planiranja, posebnog urbanog, po naem miljenju, predstavlja eminentno socioloko podruje interesa i mogue aktivnosti. Mogua vulgarizacija i puki empirizam su opas nosti u kojima bi se urbana sociologija mogla nai, ukoliko bi se bavila iskljuivo raznim primjenjivanjima istraivanji ma, odnosno, analizama rezultata raznolikih procesa plani ranja, nepropitkujui i ineinteresirajui se za pretpostavke procesa planiranja uope. Bavljenje sociologijom urbanog planiranja, predstavlja i najprirodniji nain da se nastavi po traga za vrim teorijskim utemeljenjem ove discipline. Analiza parcijalnih fenomena, rezultata pojedinih planerskih akcija, zaustavila bi razvoj urbane sociologije na analitiko deskriptivnoj razini i na bespomonom inzistiranju na popravljanju i lijeenju parcijalnih situacija. Inzistiranje 283

na prouavanju fenomena urbanog planiranja u okviru cjelo kupnog sistema drutvenih odnosa, predstavlja pak perspek tivu u kojoj se urbana sociologija moe plodonosnije razvijati u okviru ostalih drutvenih disciplina doprinosei kritini jem spoznavanju fenomena s jednog podruja, ija vanost je iz dana u dan sve znaajnija. Razvoj urbane sociologije, s obzirom na studij urbanog planiranja, tekao je od prvih inte resa, koja su bila karakterizirana nekritikim prihvaanjem urbanog planiranja kao sredstva koje e dovesti do pobolj anja ljudske okolice (ili: kako popraviti ljudsku okolicu, kako je lijeiti?), preko faze razvoja koja je, prije svega, oznaena intenzivnim procesom usavravanja raznolikih teh nika i tehnologija planiranja, to je trebalo dovesti do iz gradnje harmonine ljudske zajednice (ili: kako usavra vati proces planiranja tako da bude to sveobuhvatniji, kompleksniji i kompliciraniji), sve do sadanje faze u kojoj se fenomen urbanog planiranja razmatra ne vie kao tehniko sredstvo koje e donijeti promjenu socijalnih uvjeta ivota u gradovima i ostalim naseljima, nego kao sredstvo politike kontrole, intervencije vlasti, politikog u (prvenstveno) eko nomske procese.

XII.

Konceptualni okvir suvremene sociologije grada

U dosadanjem razmatranju napomenuli smo da se, kada se govori novim teorijskim pretpostavkama u okviru urba ne sociologije, moe govoriti prvenstveno pokuajima prim jene nekih naelnih postavki marksistike analize u okviru disciplina koje se prepliu sa sociologijom grada (socijalna geografija i tzv. urbana, politika ekonomija), kao i speci finoj primjeni strukturalistikog modela (lthusser) za razumijevanje urbanog fenomena, to prije svega susreemo u radovima M. Castellsa. Pokuaji stvaranja novih teorijskih predloaka nastaju u okviru navedenih disciplina i zbog nezadovoljstva do kojeg dolazi zbog uvianja ogranienosti i neuspjenosti primjene modela eksplikacije u tzv. klasinoj urbanoj sociologiji. Svjes ni smo injenice da je moguim teorijskim postupcima, i u okviru stare, i nove urbane sociologije, potrebno govoriti s dosta opreza. Sasvim je opravdano zakljuiti, na primjer, da se ne radi ni kakvoj teoriji koja se kao koherentna cjelina realizira u okviru sociologije grada. Sociologija grada se u potpunosti, u toku svog razvoja, razvijala kao deskriptivna, analitika disciplina, koja se iscrpljivala u vie ili manje uspjenim pokuajima opisivanja i klasificiranja raznolikih urbanih pojava. Bilo je veoma malo pokuaja da se uoene pojave poveu s odreenim irim konceptom, na primjer, socijalnoj strukturi drutva ili nekim drugim konceptima koji e rezultate analiziranih urbanih injenica smjestiti u okvir koherentne cjeline koja e moi pruiti zadovoljavajuu eks plikaciju. Poeci razvoja urbane sociologije, kako smo to ra nije pokazali, bili su sadrani u traenju smisla u urbanoj strukturi, a osnovni metod prouavanja sastojao se u anali ziranju i fiksiranju razliitih prosjeka drutvene strukture 285

284

grada na prostornom nivou (Burgess i Bogue, 1970, str. 6) Grupiranje tih prosjeka trebalo je, eventualno, dovesti l0 stvaranja predloka teorijskog modela eksplikacije. Zbog nenostatka jasnog teorijskog polazita, klasina urbana socio logija, uglavnom, se iscrpljivala u raznolikim analizama i deskripcijama raznih presjeka socijalno-prostornih fenomena, a problematika utvrivanja znanstvenog statusa ove disci pline postoji jo od prvih dana njenih poetaka. Po jednom miljenju, potrebno je razlikovati deskripciju gradova i gradskog naina ivota od sociologije grada koja se jo nije konstituirala, ali koja e se najvjerojatnije konsta tirati iz deskriptivne sociologije fenomena gradskog ivota. Deskripcija gradskog ivota je postojala znatno prije pojave sociologije uope (Chevalier, 1966, str. 309). Isti autor zaklju uje da se prema klasifikaciji urbane sociologije na deskrip tivnu i pravu urbanu sociologiju moe govoriti i tome da je teorijski koncept mogue izvesti i iz primjene zakonitosti ope sociologije na fenomen gradskog ivota, pa bi onda sociologija grada bila samo jedan od oblika primjene ope sociologije na posebnu sferu realnosti s moguom perspek tivom pretvaranja te grane ope sociologije u opu sociolo giju zbog prevage urbanog naina ivota. Druga varijanta, koju je ovaj autor sklon prihvatiti, je varijanta da socologija grada treba da postoji kao posebna disciplina koja ima svoje osobne ciljeve i metode (ibid., str. 311). Takav stav (potreba postojanja posebne sociologije grada koja ima svoje zakonitosti i metode, ciljeve i teorijske kon cepte) zastupa se od poetka nastavka i perioda vrlo plodo tvornog razvoja prouavanja fenomena gradskog ivota u SAD u prvoj polovici ovog stoljea. U tom smislu /. Mellor navodi da su sociolozi ikake kole urbane sociologije pri hvatili grad kao teorijski pojam, konceptualnu cjelinu, koja, prije svega, predstavlja organiziranu zajednicu, te koja pro izvodi zakone koji su specifini samo za tu zajednicu. Osnov ni uzrok promjene nalazio se u procesu urbanizacije. Tako su grad i urbanizam bili prihvaeni kao konceptualni okvir, urbanizacija kao autonoman proces, a urbanizam k a o ekspre sija moderne kulture. Drutvene promjene inicirane su od gradova zbog procesa difuzije kulture (Mellor, 1977, str. 5). 286

Ovakva stajalita govore tome da je prvi period razvoja sociologije grada, koji se u velikoj mjeri poklapa s razvojem tzv. ikake kole, bio obiljeen, prije svega, deskripcijom gradskog naina ivota, analiziranjem raznolikih manifesta cija tog ivota, a osnovni konceptualni okvir nije bila neka od opih sociolokih teorija razvoju drutva, nego grad,; urbano, shvaeno kao drutvena zajednica koja ima svoje po sebne zakonitosti, uvjete razvoja i ciljeva. Takav aspekt kon ceptualnog okvira povezivao je tadanju sociologiju grada s opom sociologijom jedino preko ideja postojanju drut vene promjene koja se inicira iz grada i realizira kroz pro ces urbanizacije u cijelom drutvu. Pretpovijest urbane socio logije, istraivanje fenomena nastanka grada, analiziranog, prije svega, s obzirom na njegov ekonomski karakter, ime se bavio, na primjer, i M. Weber, nije bilo ugraeno u teo rijski okvir klasine sociologije grada iako je jedan od naj znaajnijih predstavnika ikake kole R. Park najvei dio svojih ideja razvoju urbane sociologije asimilirao za vrije me svog boravka u Njemakoj, kojom prilikom je naroito fasciniran Simmelovim idejama utjecaju metropolisa na in dividualitet i autonomiju ovjeka. Sociologija grada se, dakle, od prvih dana njenog konsti tuiranja i razvoja u Chicagu pokuava usmjeriti kao posebna disciplina koja se razlikuje od ope sociologije i koja ne pred stavlja tek jednostavnu primjenu ope sociologije na posebnu sferu stvarnosti. Takav oblik razvoja, uz pretpotavku nave denog konceptualnog okvira, ona e i dalje usavravati, to se u novije vrijeme sve vie razvija kao poseban niz tehnika i tehnologija urbanog planiranja zasnovanih na primjeni sistemske analize. Takav tip primjene urbane sociologije bio je dosta intenzivan, a realizirao se putem posebnih subdiscipliniranih istraivanja koja su bila, prije svega, orijentirana tehnikama koje su omoguavale kompleksnije oblike analize, nego to su imale odreeno teorijsko zalee. Primjer takvog oblika istraivanja grada predstavljaju kompleksne analize strukture grada prilikom kojih se koriste mnogobrojne vari jable koje se procesom iteracije multiplo ukrtavaju, te iji rezultat su analize u razliitim strukturalnim karakteristika ma odreenog grada. 287

Slian primjer je i suvremeno planiranje prometa u gra dovima koje, prije svega, ima veoma razraen analitiki aparat kao i sva potrebna orua za suvremenu obradu po dataka. Rezultati kompleksnih analiza varijabli u prometnoj analizi predstavljaju svakako vrijedne injenice i interesant nu podlogu za poduzimanje razliito orijentiranih planerskih akcija. Meutim, tkivo grada u analizi predstavlja esto najmanje vaan dio, a vrijednosna pretpostavka o, na prim jer, humaniziranju grada ne nalazi svoju operacionalizaciju u takvom planiranju. Primjena suvremenih tehnika kom pleksne obrade podataka dovela je do niza analiza parcijal nih funkcija grada (promet, stanovnitvo, mree razliitih ustanova, i tsl.), pri emu je osnovni cilj takvih analiza opti malizacija funkcioniranja svake od funkcija. Slika cjelosti, nedjeljivosti gradskog ivota, predstava nedjeljivosti funk cija, oslanjanje na bilo kakvo orijentiranu teoriju gradu nije prisutna u analizama koje su, prije svega, dominirane tehnikama provoenja samih analiza. Razvoj urbane sociologije, kao analitiko-deskriptivne discipline, tekao je sve do dananjih dana prvenstveno putem usavravanja raznolikih metoda obrade podataka koji su doputali da analitiko-deskriptivni nivo bude sve kompleksniji. Primjedbe koje se danas upuuju, na primjer, ikakoj koli urbane sociologije, svode se na nekoliko eleme nata koji se mogu sumirati na ukazivanje na nedovoljan stu panj razvijenosti metodologije i obrade podataka. Kritike kojima govorimo, izriu se u terminima da se ikaka kola izgubila u pukom empirizmu, kao i da se sluila naivnim tehnikama istraivanja. Ukoliko bismo prihvatili Castellsovu kritiku teorijske neosnovanosti klasine urbane sociologije koju smo izloili ranije, te ako akceptiramo kritiku njene metodologije, onda od poetka urbane sociologije ne ostaje mnogo. Potrebno je navesti jo jedan element koji je karakteri stian za sociologiju grada kao disciplinu od njenih najrani jih dana pa sve do danas. Urbana sociologija se razvija kao izrazito deskriptivno-analitika disciplina koja prua mnogo mogunosti za aplikaciju rezultata svojih analiza. Takav ka rakter tipian je od samog nastanka: istraivai su se, prije 288

svega, interesirali za probleme do kojih dolazi u okvirima grada, a nisu, na primjer, pokuavali izvriti primjenu odgo varajue teorije na posebnu sferu realnosti grad. Uosta lom, ne smijemo zaboraviti osnovne razloge nastanka urba nizma i njegov, prije svega, lijeniki karakter. Lijeenju grada posvetila se na svoj nain i sociologija grada. Zbog takvog pragmatinog karaktera discipline, navode se i prim jedbe da je urbana sociologija oduvijek bila reformistika, to vrijedi i za najnovije orijentacije. U tom smislu, urbana sociologija oduvijek se trudila da potpomogne odravanju postojeeg poretka (Mellor, 1977, str. 2 1 6 ) . Nerevolucio narni karakter ove discipline, dakle, prisutan je od prvih istraivanja kojima se eljelo poboljati postojei poredak lijeei rane koje se povremeno pojavljaju. Razvoj discipline i akceptiranje suvremenih tehnika obrade podataka samo je konzerviranje postojeeg stanja uinilo jo efikasnijim, uvjer ljivijim, znanstveno argumentiranijim i brim. Bez obzira na to prihvaamo li ili ne ovakvu kritiku i kvalifikaciju ove discipline, ini nam se interesantnim na voenje da odreenog teorijskog modela u takvoj urbanoj sociologiji i nema, kao i da takva urbana sociologija ne go vori skoro nita povezanosti drutvenih pojava koje re gistrira u gradu sa irim pojavama u drutvu. Odsustvo teo rijskog koncepta, lijeilaki karakter, reformiranje, a ne revoluciranje datog drutvenog poretka, naglaeni empirizam i parcijalnost su, dakle, osnovne odlike deskriptivno analitiki usmjerene sociologije grada. U okviru te orijentacije u zad njih desetak godina nije dolo do razvoja kritikih tenden cija. Ona se formira upravo na nezadovoljstvu postojeom urbanom sociologijom. Kritika tendencija naglaava nedo statak jasne teorijske orijentacije, pragmatizam, nepoveza nost prouavanja urbanih pojava s opim drutvenim poja vama, nedostatak jasne teorijske orijentacije za budunost i slino. Kritika se tendencija formira na pokuaju primjene nekih marksistikih postavki i uz pomo njih se, s definira nih teorijskih pozicija, analiziraju uzroci i razlozi upravo ovakve organzacije suvremenih kapitalistikih drutava i obrazaca njihovog urbanog razvoja. Pokuavaju se primije niti neke ope kategorije marksistike analize, na prouava
la Urbana sociologija

289

nje urbanog fenomena, kao i na raznolike kapitalistike tak tike i strategije, kojima se pokuava odrati stabilnost siste ma. Navedene tendencije posebno dolaze do izraaja u no vije vrijeme u socijalnoj (radikalnoj) geografiji, urbanoj eko nomiji i, kako smo to ranije naveli, u pokuaju primjene Althusserovski shvaene interpretacije marksizma, to je pri sutno posebno kod Castellsa i neto specifinije kod Lojkinea. U okviru tzv. radikalne geografije, koja se razvija naroi to u SAD u posljednjih desetak godina, razvija se nain raz miljanja, metodologija i opa usmjerenost orijentacije koje imaju malo slinosti s klasinom (humanom) geografijom. Autori koji zastupaju potrebu postojanja radikalne geografi je, utvruju na prvom mjestu da ne postoji analiza slobodna od vrijednosti, da geografiji nije mogue govoriti kao nauci koja je politiki neutralna, kao i da je funkcija svake etablirane nauke odravanje i daljnje etabiliranje postojeeg poretka, to su ve due vremena klasine socioloke teme. Klasina nauka, pa i klasina geografija, produava postojei poredak podravajui parcijalnost znanja i istraivanja koja se realiziraju u posebnim sferama realnosti, kao i organizi ranjem specifikog sklopa eksplikacije (nerjeivih) problema procesom proglaavanja tih problema specifinim karakte ristikama vremena, posebnim okolnostima, to ima izrazito konzervirajuu funkciju jer otklanja panju od sistemskih kontradikcija i usmjerava socijalni angaman na periferne probleme (Peet, 1977 b, str. 710). Tema konzervativnom karakteru disciplinarnih granica dosta je popularna u diskusijama oko nove socijalne geogra fije, emu pie i D. Harvey, koji napominje da su sve dis ciplinarne granice po sebi kontrarevolucionarne, kao to je isto tako apologetski orijentiran intelektualan a p a r a t usmje ren proizvodnji znanja, iji je jedini zadatak ideoloka deskripcija i eksplikacija postojeeg poretka, a krajnji cilj opravdavanje tog istog poretka {Harvey, 1975, str. 147 do 152). R. Peet navodi da su se sredinom ezdesetih godina u SAD mogle utvrditi razliite orijentacije u humanoj geogra fiji stara kola, koja je upotrebljavala preteno klasi ne, deskriptivne metode i koja je prouavala (stare i vjene) probleme regionalnog razvoja kao i tzv. nova geografija, 290

koja se osniva, prije svega, na lokacionoj analizi i raspravlja pitanje, na primjer, centralnih funkcija, optimalnih lokacija pojedinih sadraja (industrija, na primjer) i koja se koristila kvantitativnim tehnikama i suvremenim metodama obrade podataka. Trea struja, koja se takoer javlja krajem ezde setih godina, je geografija koja se interesira za pojedine geo grafske aspekte socijalnih problema, odnosno, za prouava nje socijalnih problema kroz geografske oi. R. Peet smatra da tu treba potraiti zaetke tzv. radikalne geografije (R. Peet, ibid., str. 1112). Na poetku svog razvoja, u okviru radikalne geografije, raspravljaju se razni aspekti manifestiranja socijalnih problema u prostoru. Radi to boljeg upoz navanja stvarne situacije u metodolokom smislu, razvijaju se raznolike ekspedicije u pojedine situacije i stvaraju se alternativni programi akcija, kao to dolazi i do razvoja zastupnike orijentacije, koja se posebno razvija u oblasti planiranja (advocacy planning), emu smo govorili u rani jim poglavljima. Ukazujui na nedostatnosti ekspedicionog i zastupnikog razvoja radikalne geografije, prije svega zbog analize koja se i dalje zadrava u postojeim okviri ma sistema i koja se, dakle, razvija kao svojevrsno liberali stika diverzija protiv sistema, R. Peet smatra da se smisleniji razvoj radikalne geografije poinje ostvarivati onda kada se preuzima marksizam kao njena osnova. Marksizam je u radikalnoj geografiji omoguio kritike postojeih paradigmi, kao i izvoenje nove geografske teorije iz njega. Prvi nivo kritike dotie se epistemolokog nivoa, emu smo neto naveli na prethodnim stranicama i koja dovodi u pitanje ispravnost svoenja geografije na parcijalnu znanost, koja je specijalizirana za prouavanje nekih aspekata pona anja ovjeka u prostoru i njegovim odnosima s fizikom okolicom. Geografija koja je svedena na parcijalnu znanost, mora biti fragmentarna, mora pokuavati uspostaviti odnose s drugim disciplinama i mora kroz takvo djelovanje proizvo diti parcijalno znanje, prije svega usmjereno ouvanju posto jeih odnosa (Peet, op. cit., str. 1718). Na ovom mjestu interesantno je ukazati na jedan feno men koji se javlja u svim pokuajima uspostavljanja novih teorijskih koncepata sociologije grada. Radi se tvrdnji ide19*

291

oloke funkcije koju vri n a u k a , to prije svega t r e b a poslu iti ouvanju status q u o i n j e g o v o m daljnjem p e r p e t u i r a n j u . T a k a v stav s u s r e e m o u o b r a z l a g a n j u razloga n a s t a n k a nove geografije, slino i u p o k u a j i m a fundiranja u r b a n e ekono mije, k a o i u p o k u a j i m a eksplikacije teorije u kolektivnoj potronji i ulozi d r a v e u t o m procesu, e m u e kasnije biti vie rijei. U svim tim p o k u a j i m a z a s t u p a se ideja postoja nju sistema (drave) koji o d r e e n i m m e t o d a m a , p o s t u p c i m a i t e h n i k a m a svjesno djeluje da bi se s a m sebe o d r a o i zati tio. U t a k v o m slijedu, sistem se t r e t i r a k a o h o m o g e n i sklop o d n o s a koji g o t o v o umno djeluje organiznrajui s r e d i n u i cijeli d r u t v e n i sistem, n a p o s e k o r p u s proizvodnje znanja na nain koji njemu, sistemu, o s i g u r a v a najbolji n a i n da preivi. T a k v a ideja n a i v n o polazi od p r e t p o s t a v k e razdvo jenosti sfera u kojima se z n a n j e proizvodi i primjenjuje, k a o to k r i v o eksplicira, po n a e m miljenju, funkciju siste ma, o d n o s n o , drave. Ideja t o m e da postoji intelektualizirani sistem, drava, koja socijalnu zbilju i d r u t v e n i sistem organizira, na najbolji m o g u i nain koji o s i g u r a v a najefikas niju prezervaciju s t a t u s a q u o , jer je, prije svega, n a i v n a . Sistem, o d n o s n o , d r a v a ne p r e d s t a v l j a h o m o g e n u cjelinu koja umno djeluje, k a o ni to socijalni sistem, a niti organi zacija i n t e l e k t u a l n e p r o i z v o d n j e , ne predstavljaju t a k o e r h o m o g e n u cjelinu koja se izvanjskim djelovanjem (sistem, drava) d a d e organizirati u parcijalne s k u p o v e disciplina, iji je jedini z a d a t a k da p r o i z v o d e parcijalna znanja r a d i osi g u r a v a n j a parcijalnih r e f o r m a , ija je pak, o n d a , funkcija usavravanje p o r e t k a , a ne njegova r e v o l u c i o n i r a n j a . Podjela na discipline, parcelacija p r o i z v o d n j e znanja, su nastali, prije svega, zbog r a z v o j a znanosti, u s a v r a v a n j a me t o d a u p o j e d i n i m disciplinama, dakle, uslijed o d r e e n o g nu nog o b r a s c a razvoja, rekli b i s m o , gotovo, tehnologije razvoja z n a n o s t i . U s v e m u t o m e utjecaj sistema, d r a v e , je o g r a n i e n i usmjeren na e v e n t u a l n u stimulaciju, o d n o s n o , destimulaciju o d r e e n e discipline, s h o d n o p r o c j e n a m a p o t r e b n o s t i po jedinih disciplina. O n o to u t o m sklopu nedostaje, a da bi se moglo s p r a v o m govoriti da d r a v a umno djeluje, je posto janje ideje cjelovitom smislu razvoja koji d r a v a (sistem) ima i o n d a p r e m a t o m d u g o r o n o m planu organizira, m e u 292

ostalim, i sistem proizvodnje znanja. Izmicanje u r b a n o g feno m e n a , n e m o g u n o s t postojanja jedne sinoptike n a u k e koja bi ga cjelovito o b u h v a t i l a i eksplicirala, ini se da je n u n o s t koja proistie iz s p o n t a n o g t o k a dogaaja, iracionalnosti i n e d e t r i m i n i z m a raznolikih pojava koje se razvijaju i mani festiraju k a o u r b a n i fenomeni, pri emu je uloga sistema, o d n o s n o , drave isto t a k o limitirana, d e p e r s o n a l i z i r a n a i lie na bilo k a k v e u m n o s t i ili smisla. Drugi nivo k r i t i k e u razvoju r a d i k a l n e geografije dotie se t a k o e r p r o b l e m a fragmentiranosti znanja, koje ovaj p u t a i m a z a d a t a k da ogranii nivo analize u t o n o o d r e e n e gra nice i time da izvri funkciju o n e m o g u a v a n j a povezivanja uoenih a s p e k a t a na o d r e e n o m p o d r u j u istraivanja s u z r o c i m a p r o u a v a n i h pojava koje lee u dubljim drutve n i m uzrocima. Klasina geografija, slino k a o i u r b a n i z a m , zbog toga je bila orijentirana na p r o u a v a n j e p r o s t o r a k a o nezavisnog inioca u okviru koga se prenose d r u t v e n e p o j a v e pa se, na primjer, odnosi d r u t v e n i h pojava ili klasa p r e z e n t i r a j u k a o p r o s t o r n i odnosi (odnosi pojava u p r o s t o r u ) . T a k o je dolazilo i dolazi do p o z n a t o g fetiizma p r o s t o r a , o d n o s n o , razvoja itavog niza raznih teorija koje imaju pri m a r n i zadatak da mistificiraju politiku sferu i t i m e izvre svoju ideoloku socijalnu funkciju (Peet, ibid., str. 20). M a r k sizam je r a d i k a l n o j geografiji dao materijalistiku perspek tivu i dijalektiki metod koji su stvorili m o g u n o s t razvoja neideologijske teorije, o d n o s n o , kritike d r u t v e n e z n a n o s t i (Peet, ibid., str. 18). Na k a k a v nain zastupnici r a d i k a l n e geografije shvaaju m a r k s i z a m , o d n o s n o , a d e k v a t a n nain p r i m j e n e m a r k s i z m a u p o d r u j u geografije? M a r k s i s t i k a geografija je onaj dio cjelokupne n a u k e (jer znanje, n a u k a , ne smije biti dijeljeno) koja r a z m a t r a m e u o d n o s e izmeu d r u t v e n i h procesa, s j e d n e s t r a n e i ivotne okolice i p r o s t o r n i h odnosa, s druge s t r a n e . T a k o orijenti r a n a geografija p r i h v a a o s n o v n u p r e t p o s t a v k u da su uzroci d r u t v e n i h p r o c e s a u proizvodnji i reprodukciji m a t e r i j a l n e osnovice ivota. Ti se procesi odvijaju u o k o l i c a m a koje se sastoje od odgovarajuih e l e m e n a t a p r i r o d n o g svijeta i razli itih o d n o s a u p r o s t o r u . Razliiti procesi se odvijaju na raz liitim mjestima ostavljajui na njima o d r e e n e oznake, pa 293

su pojedina mjesta po tim oznakama karakteristika. U tom smislu, jasno je da razliiti procesi proizvodnje generiraju ekonomske i drutvene krajolike koji su bitno meusobno razliiti. Isti procesi mogu djelovati i u razliitim okolinim uvjetima, kao to i odreena okolica moe biti obiljeena odreenim tipom drutvene intervencije, pa tako, na prim jer, socijalistiki proces proizvodnje moe proizvoditi kra jolik razliit od kapitalistikog ili nekog drugog. Razliitost okolice, koja nastaje pod djelovanjem raziitih procesa pro izvodnje, moe biti toliko znaajna, da se socijalni procesi toliko ispoljavanju i manifestiraju da onda moemo govoriti tzv. prostornim procesima. Oni pokazuju drutvene kon tradikcije do kojih, na primjer, dolazi izmeu kapitala i rada, kao to se na globalnom nivou proces ekstrakcije vika vri jednosti transformira u prostorni proces prenoenja vika vrijednosti od periferije ka centru, odnosno, iz perifernih ka centralnim metropolitenskim podrujima kapitalizma. Marksistiki orijentirana radikalna geografija eli promi jeniti fundamentalne drutvene odnose u sferi proizvodnje. Da bi se rijeili endemini prostorni problemi, nune su revolucionarne promjene (Peet, ibid., str. 2122). Predstavnici radikalne marksistike geografije pretpo stavljaju da e se socijalne revolucije pojaviti prije svega u metropolitanskim podrujima u kojima su socijalne i politi ke tenzije posebno naglaene i u kojima se, u okviru kapi talistikim drutva, svakodnevno deavaju sukobi.* Klasina geografska analiza nije u stanju objasniti na zadovoljavajui nain niz procesa koji se odvijaju na relaciji prostordrutvo. Upotreba suvremenih sredstava za obradu podataka najee dovodi do gubljenja teorijskog horizonta.
* N e s t a n a k elektrine energije u N e w Y o r k u prije nekoliko g o d i n a , osim to je predstavljao svojevrstan t e h n o l o k i kolaps, prije svega je izne n a d i o po o n o m e to se u njemu deavalo za vrijeme trajanja m r a k a , a to se svelo na razbijanje radnji, paljenje, pljakanje i unitavanje svega to se n a l o p o d r u k o m . Klasni, r a s n i i d r u g i oblici s u k o b a i s u p r o t n o s t i u velikim g r a d o v i m a , toliko s u s v a k o d n e v n i d a s u postali njihova s k o r o p r i r o d n a obiljeja. U povoljnim situacijama, k a o to je bila o v a , m o e doi do s u k o b a koji m o g u imati dalekosenije posljedice nego to su to svakodnevni sukobi.

to onemoguava pravilnu interpretaciju akumuliranih po dataka, koji se zbog toga tumae izvan konteksta socio-ekonomske stvarnosti. Klasina geografija koncentrira se na analitiki dio, na raznolike postupke istraivanja koji pre cizno mjere i opisuju negoli to objanjavaju pojave. U ok viru kapitalistikih drutava esto se predvia da je organi zacija prostora u direktnoj vezi i odnosu s klasnom struk turom te iste drutvene formacije. Najee se takve pojave kao to su: kretanje roba, irenje i artikuliranje transporta, rast urbanih centara, koncentracija ekonomskih aktivnosti u jednu ili dvije dominantne urbane aglomeracije, irenje po sebnih zona s kontrastirajuim karakteristikama upotrebe zemljita, i tsl., razmatraju izolirano od rasporeda klasnih odnosa i snaga u okviru drutva. Uzima se za gotovo, i u razvijenim i u nerazvijenim kapitalistikim drutvima, da ne postoje nikakve unutarnje kontradikcije, te da je mogue prouavati razvoj i organizaciju odnosa prostor ekono mija odreenog drutva u okviru harmoninog drutvenog poretka (Slater, D., 1977, str. 4546). Razvoj tzv. urbane ekonomije, odnosno, urbane politike ekonomije, pokazuje dosta veliku slinost s nainom pristu pa prouavanju urbanog fenomena u okviru radikalne mark sistike geografije. I u ovoj disciplini, ili bolje reeno ovom nainu razmiljanja, jer se odreenoj disciplini jo teko moe govoriti, pokuavaju se primijeniti neki opi principi marksistikog uenja na prouavanje urbanog fenomena. Jedna od polaznih pretpostavki u pristupu urbane ekonomije je naglaavanje injenice da samoregulirajui teini meha nizmi ne mogu rjeavati urbane probleme, nego da je za rjeavanje tih problema potrebno poduzeti bitne i funda mentalne promjene cijelog kapitalistikog sistema (vidi tome, na primjer, Galbraith, J. K., 1979). Pokuaji reformskog rjeavanja urbanih problema u suvremenim kapitalisti kim drutvima primjenom raspodjele apstraktnog principa socijalne pravde (Harvey, 1975; Tabb i Samers, 1978a, str. 4) nisu idealan odgovor. Tabb / Samers objanjavaju da nagli interes za marksistiku urbanologiju proistjee iz ne kih realnih procesa koji su se razvijali u posljednjih dvade setak godina i nemogunosti klasinog urbanizma i ekono295

294

m i j e d a p r u a zadovoljavajui o d g o v o r . M e u t i m proce s i m a oni p o s e b n o naglaavaju egzodus srednje k l a s e iz gra d o v a i s m a n j i v a n j e koliine gradskih p r i h o d a (koji se dijelom o s t v a r i v a o t a k s a c i j o m ) , p o r a s t b r o j a razliitih p o k r e t a z a z a t i t u p r a v a g r a a n a u gradovima,* te u r b a n e b o r b e i p o k r e t za o b n o v u g r a d o v a (urban renewal k a r a k t e r i s t i a n p o s e b n o za e z d e s e t e godine u S A D ) . Tabb i Samers naglaavaju da su g r a d o v i e s t o bili pro uavani k a o mjesta klasne borbe, a izvor bitne promjene vidio se i o e k i v a o od k l a s n o svjesnog r a d n i k a , t o se meu tim u novije v r i j e m e nije desilo. K l a s i n a m a r k s i s t i k a ana liza o g r a n i a v a l a se na p r o u a v a n j e o d n o s a u sferi proizvod nje i e k o n o m i c i , a u r b a n i z a m na p r o u a v a n j e p r o s t o r a k a o nezavisnog i d e t e r m i n i r a j u e g e l e m e n t a . A l t e r n a t i v n i pogledi, m e u k o j i m a se ubraja i m a r k s i s t i k a u r b a n o l o g i j a , polaze od injenice da je urbana kriza r e z u l t a t m n o g o dubljih drut v e n i h procesa, a ne s a m o n e k i h p o r e m e a j a u p r o c e s u sam o r e g u l a c i j e k o j i se n e s m e t a n o odvija p r e k o trita. Konzer v a t i v n a r e a k c i j a na urbanu krizu s a s t o j i se u z a h t j e v u za p o v e a v a n j e m m o g u n o s t i individualnog a n g a i r a n j a u okvi r u trinih u v j e t a s a t o m a n j i m s t u p n j e m i n t e r v e n i r a n j a drave u p o d r u j e ekonomije,- liberalni s t a v s a s t o j i se u dje l o m i n o m priznavanju u z r o k a krize i n e s a v r e n o s t i trine s a m o r e g u l a c i j e , ali prihvaanju s a n k c i o n i r a n i h r e f o r m i koje, n a r a v n o , i m a j u s a m o parcijalan r e z u l t a t i k r a t k o r o n o djelo vanje,- marksistiki politiki e k o n o m i s t i , n a s u p r o t ranijim s t a v o v i m a , s m a t r a j u d a j e z a rjeavanje u r b a n e k r i z e potreb na i m o g u a j e d i n o fundamentalna p r o m j e n a e k o n o m s k o g i p o l i t i k o g s i s t e m a ( T a b b i Samers, 1 9 7 8 a , str. 6 7 ) .
* Inicijative g r a a n a u nekim z e m l j a m a su este i okupljaju rela tivno m n o g o zainteresiranih. U SR N j e m a k o j , na primjer, godinje se razvija 34.000 inicijativa u kojim se a n g a i r a o k o 1,500.000 ljudi, a s a m o u Z a p a d n o m Berlinu je u toku prvih 6 mjeseci u 1972. g. bilo u k u p n o 65 takvih inicijativa, od kojih su se sve o d n o s i l e na p r o b l e m e ivota u u r b a n o j okolici. Ispitivanja koje je p r o v e o Socioloki institut u B a d G o d e s b e r g u na uzroku od 1904 inicijative, p o k a z u j e da se 18/o od n o s i l o na p r o b l e m e zatite okolia, 16/o z a h t i j e v a l o izgradnju djejih igralita, 12 /o na p r o b l e m p o r m e t a , 9 /o na kolovanje, 9 / na p r o b l e m u r b a n o g razvoja, itsl. N a v e d e n o p r e m a Bernfeld, D., 1979, str. 9 6 9 7 .

Urbana sociologija koja se razvija u skladu s urbanom ekonomijom . . . interesira se za razumijevanje puteva na osnovu kojih je dinamika ekonomskog i drutvenog razvoja i politike kontrole izraena u prostornim okvirima (Harloe, M., 1977, str. 6). Pristup urbane ekonomije, nazvan, prema ovom autoru, jo i politekonomski pristup u urbanoj socio logiji, sastoji se u uvianju bitne kontradikcije privatnog posjedovanja kapitala (kapitalisti) i postojanja onih drutve nih slojeva koji mogu preivjeti jedino prodajom vlastite radne snage (proletarijat). Ostavivi na stranu ovo klasino polazite marksistike analize, ukazat emo na momenat koji se istie kao posebno znaajan za suvremena kapitali stika drutva. Odnos kapitaliste i radnika u takvim drut vima dovodi se u poseban poloaj zbog kontradikcije koja se javlja izmeu rastueg podrutvljavanja proizvodnih sna ga i postojanja privatnog vlasnitva nad kapitalom. Kontra dikcija se javlja na nivou tehnologije rukovoenja drut vom, a zbog rastue kontradikcije javlja se potreba za uspo stavljanjem medijacije ispoljene u interesu drave, to smo ve ranije naglasili. Kapitalistika drutva su posebno inte resantna jer je kod njih primjena dravnog kapitalizma ve zana s problemom sukobljavanja privatnog i drutvenog. Naravno, pitanje je ocjene koliko je anarhija, koja prema ovim teoretiarima stvarno proizlazi iz privatnog vlasnitva, stvarno efektivna, kao i koliko je toliko komentirana inter vencija drave (dravni kapitalizam) stvarno djelatna, efi kasna i prisutna u, na primjer, kapitalistikim drutvima (vidi, na primjer, stav tome kod Harrington, M., 1979, kao i kod Galbraith, J. K., 1979). Uloga drave je, osim intervencije radi olakavanja pre vladavanja kontradikcija do kojih dolazi u procesu socijali zacije procesa proizvodnje, izmeu javnog i privatnog sek tora, da osigura dominaciju vladajue klase. M. Harloe ide ak toliko daleko da tvrdi da snaga drave postoji i realizira se u tom smislu da ne samo da ostvaruje dominaciju vlada jue klase, nego i da dezorganizira radniku klasu da bi osi gurala postojei kontinuitet vlasti (Harloe, op. cit., str. 7). Razvoj kapitalizma i njegove kontradikcije ispoljavaju se, kako smo to vidjeli ranije, i prostorno, to se specificira 297

296

i u razlikama koje postoje izmeu sela i grada, grada i re gije, pojedinih pokrajina, pojedinih drava, na razlici koja postoji izmeu sjevera i juga, odnosno, razvijenih i neraz vijenih drutava. Klasina urbana analiza nije nikada dovo dila u pitanje uspostavljene odnose moi, obrasce drutveno-politikog razvoja, nego je operirala tehnikim kategorijama (drutveno-prostorno) u okviru harmoninog konsenzualnog drutvenog sistema. Urbana ekonomija, nasuprot tome, pre uzima koncept klasne borbe kao osnovni koncept i prouava oblike manifestacije i transformacije tog bazinog drutve nog sukoba u urbanom drutvu. Novi historijsko-materijalistiki pristup u urbanoj so ciologiji (C. Pickvance, 1976 a, str. 2) relativno je pojedno stavljen pokuaj primjene nekih marksistikih kategorija analize na prouavanje suvremenih kapitalistikih drutava i problematike njihovog urbanog razvoja. Sasvim je jasno da je u sadanjoj fazi razvoja discipline nazvane radikalna marksistika geografija i discipline nazvane urbana politika ekonomija veoma teko dati taan sud uspjenosti primjene predloenih koncepata. Sigurno je da je potrebno s velikim oprezom govoriti disciplinama s obzirom na sadanji stupanj razvijenosti, a naroito novoj paradigmi koja se krije u novijim pokuajima. Slinosti meu razmatranjima pojedinih autora ponekada su tako male, iako se isto pozi vaju na marksistiki metod, da je vrlo teko zakljuiti kakvu marksistiku nauku ti autori uope zastupaju (Shefter, 1979, str. 606.) Jedan drugi kritiar smatra da ni dosadanja nova raz miljanja problematici urbanog pitanja nisu dovela ni do kakvog znaajnijeg teorijskog jedinstva. Opa impresija je da se radi jednoj disciplini (urbana sociologija) koja je .. . iz gubila svoje nasljee i koja je sada otvorena novim pokua jima i naporima konstituiranja (Bendyopadhyay, P., 1979, str. 146). U mnogim sluajevima referiranje na politiku eko nomiju, kao zajedniko ishodite, treba prije uzeti kao indi kator marksistinosti negoli stvarno orijentirane politikoekonomske analize. Zahtjevi koji se u analizi postavljaju, do sada nisu nigdje formulirani s dovoljnom jasnoom da bi se 298

mogli nazvati odreenim konceptom, modelom (Ibid., str. 148). Osim navedenih primjedbi, mogue je govoriti i pri mjedbama druge vrste. Urbano-ekonomske analize ini se da su prilagoene, prije svega, prouavanju razvijenih kapi talistikih drutava i to u njihovim specifinim obrascima urbanim centrima. Tamo gdje nije mogue primijeniti kla sini marksistiki dihotomni model postojanju bipolarne strukture drutva, nije niti mogue razvijati teorijska obja njenja pojedinih procesa. Takva analiza nije, dakle, sprovediva niti u socijalistikim drutvima, neovisno tome kojim se socijalistikim drutvima radi i stupnju njihove razvijenosti. Koncepcija klasne borbe, kao osnovnog okvira analize, predstavlja, svakako, interesantnu ideju, meutim, urbane borbe, koje se uglavnom smatraju primjerima klas nih sukoba, krajnje su heterogene po sastavu svojih uesnika, pa bi se s velikim potekoama moglo govoriti tome da se radi ispoljavanju, na primjer, klasne samosvijesti rad nitva u raznolikim oblicima urbanih borbi. Ciljevi urbanih borbi ili urbanih drutvenih pokreta su uglavnom parcijalni, a ne opi, klasno determinirani (osloboenje radnike klase, na primjer). Veina zahtjeva izraenih u pokretima u grado vima predstavljaju zahtjeve za preraspodjelom onoga to se u novoj urbanoj sociologiji naziva teorijom kolektivne po tronje. Stanovnici gradova zahtijevaju bolje urbane servise, kvalitetnije stanovanje, kvalitetniji promet, djeje ustanove, i tsl. Kontradiktornost urbanih socijalnih pokreta naglaena je i zbog injenice, smatra jedan autor, da se borba za nave dene elemente kolektivne potronje moe realizirati samo u sferi potronje koja se alimentira iz dijela vika vrijednosti koji se pak stvara na osnovu mnogo openitijih procesa pri mjerenih kapitalistikom drutvu (Folin, M., 1979, str. 84). Problematika intervencije drave takoer bi zahtijevala paljiviju razradu, no tome e biti vie rijei kada budemo iznosili pokuaj stvaranja teorijskog modela M. Castellsa. Urbana ekonomija, prema nekim stavovima, je podlona kritici istih stanovita s kojih je potrebno ispitivati relevantnost urbane sociologije. Urbana ekonomija se bavi razvo jem i razumijevanjem onih ekonomskih fenomena koji su 299

definirani k a o urbani. Da bi se to moglo ispuniti, p o t r e b n o je ispuniti dva p r e d u v j e t a : 1. klasifikacija k o n k r e t n i h pred m e t a p r o u a v a n j a m o r a biti t a k v a da se injenice oznaavaju k a o u r b a n e injenice; 2. p o t r e b n o je razviti t a k v u teoriju koja e u t v r d i t i da t a k v e u r b a n e injenice imaju d i r e k t n e u z r o n e o d n o s e j e d n e s d r u g i m a . To dozvoljava u r b a n o j eko nomiji da se k o n s t i t u i r a k a o teorijski p r e d m e t (Ball, M., 1979, str. 310). Da bi se m o g l o s jo vie p r a v a govoriti postojanju u r b a n e ekonomije, p o t r e b n o je razvijati usmje r e n u metodologiju, koja se p r e t e n o osniva na teorijskoj p r e t p o s t a v c i da postoje empirijske p r a v i l n o s t i i z m e u urba nih f e n o m e n a koje su s k r i v e n e od d i r e k t n o g u z r o n o g pro m a t r a n j a . Ispitivanje p o j e d i n a n i h situacija p o l a z i od pret p o s t a v k e da su one d e t e r m i n i r a n e r a z n o l i k i m s i m u l t a n i m p o s t o j a n j e m regularnosti, k a o i n i z o m sluajnih inilaca. S o b z i r o m na postojanje sluajnih inilaca, ispitivanje poje dinog f e n o m e n a izvodi se t a k o da se p r e t p o s t a v l j a njegovo k o n f o r m i r a n j e principijelnim generalizacijama. U k o l i k o se pojedinani p r o u a v a n i sluaj ne u k l a p a u o p e generali zacije, on se najee p r o g l a a v a d e v i j a n t n i m sluajem. Zbog n e s a v r e n o s t i analize i n e p o s t o j a n j a jasnog teorijskog ho rizonta, mnogi individualni sluajevi p r o g l a a v a j u se devij a n t n i m a jer se ne k o n f o r m i r a j u e g z a k t n i m , o p i m oekiva njima (Ball, ibid., str. 325). Isti a u t o r s m a t r a da u t v r i v a n j e opih e k o n o m s k i h funkcija u r b a n i h p o d r u j a n e m o g u biti cifini. U r b a n a ekonomija, bez o b z i r a na o s n o v n u teorijsku orijentaciju, teko d a m o e p r u i t i zadovoljavajue t u m a e nje o p e e k o n o m s k e z a k o n i t o s t i funkcioniranja u r b a n i h pod ruja. Pokuaji primjene m a r k s i s t i k e teorije n a p r o u a v a n j e u r b a n i h fenomena, n a r o i t o u SAD, predstavljaju, ipak, inte r e s a n t a n pokuaj zasnivanja n o v e teorijske p e r s p e k t i v e u kojoj se u r b a n i oblik i procesi u u r b a n o m p r o u a v a n j u k a o r e z u l t a t akcija kapitala. P o s t a l a je s k o r o s t a n d a r d n a t v r d n j a t o m e da urbani oblik reflektira nain p r o i z v o d n j e , od nosno, o b r a s c e cirkuliranja vika vrijednosti (Fainstein, M. i Fainstein, S., 1979, str. 383). Eksplozija g r a d o v a je logian r e z u l t a t p r o v o e n j a politike industrijskog r a z v o j a u k o m e 300

p o t v r e n i jer su prostorni efekti temporalni i prostorno spe

d o m i n a n t n u ulogu igra financijski kapital. U r b a n i razvoj se m o e p r o u a v a t i uz p r e t p o s t a v k u da predstavlja, u pojedi nim trenucima, presjeke razliitih kristalizacija p r o i z v o d n i h snaga i proizvodnih o d n o s a k a o i d r u t v e n i h odnosa, deter miniranih navedenim karakterom ekonomske strukture drutva. Analize pojedinih presjeka u r b a n i h situacija, p r e m a ovim a u t o r i m a , moraju ukljuivati p r o u a v a n j e p r o c e s a eko n o m s k e aktivnosti, razliite s t r u k t u r e k o j i m a se p r o c e s i obra zuju, k a o i analizu razliitih agenata (individua, o d n o s n o , elita), ija ponaanja t a k o e r utjeu na formiranje procesa i s t r u k t u r a . U k o n k r e t n o m smislu, analiza e k o n o m s k e aktiv nosti ukljuivala bi p r o u a v a n j e p r o c e s a proizvodnje, eks trakciju vika vrijednosti, cirkulaciju financijskog kapitala, k a o i procese reprodukcije p r o i z v o d n i h snaga; na n i v o u ak tivnih agenata analiza bi ukljuivala p r o u a v a n j e industrija laca, graevinskih p o d u z e t n i k a , vlasnika zemljita, b a n k a r a , trgovaca, politikih partija i organizacija razliitih p o k r e t a , a na nivou p r o u a v a n j a s t r u k t u r a analiza t r e b a o b u h v a t i t i p r o u a v a n j e p r o s t o r n i h o b r a z a c a investiranja, p r o s t o r n e ob rasce klasnih i rasnih oblika naseljenosti, fiziki k a r a k t e r i organizaciju izgraene okolice, k a o i d r u t v e n e o d n o s e pro izvodnje (ibid., str. 392). Pokuaji primjene n e k i h p o s t a v k i m a r k s i z m a u podruju r a d i k a l n e geografije i u p o d r u j u u r b a n e (politike) e k o n o mije za sada imaju relativno ogranien d o m e t . Najznaajnija razlika, koja se oituje u d o s a d a n j e m razvoju p r i m j e n e ovog m e t o d a u primjeni u r b a n i h fenomena, je p o z i t i v n a usmjere n o s t n a ispitivanje osnovnih e k o n o m s k i h s t r u k t u r a d r u t v a k a o d e t e r m i n a n t i koje o d r e u j u obrasce p o n a a n j a super strukture. Dosadanji razvoj ovih disciplina d o v e o je i do demistifikacije klasinog p r o u a v a n j a u r b a n i h f e n o m e n a k a o podruja realnosti koja su se ispitivala o d v o j e n o od drutva, o d n o s n o , procesa koji ih formiraju, a to je bilo k a r a k t e r i stino za klasini u r b a n i z a m , u r b a n u sociologiju, k a o i urba no planiranje. T a k a v nain analize, koji ukazuje na s t v a r n e procese, demistificirao je u velikoj mjeri u r b a n o planiranje u kapitalistikim d r u t v i m a pokazujui kritiki p r o c e s e koji se razvijaju da bi se to d r u t v o o d r a l o . I a k o se u primjeni m a r k s i z m a u p r o u a v a n j u u r b a n i h pitanja s p r a v o m ukazuje 301

kao na novi oblik analize koji prua zahvalnu teorijsku per spektivu, ipak je za dosadanji stupanj te primjene karakte ristina shematinost pokuaja aplikacije teorijskog modela marksizma i jednoobraznost analize, koja ostavlja vrlo malo mjesta fleksibilnosti u deterministikom konceptu. Inzistiranje na funkciji drave, na primjer, kao izvrnog komiteta buroazije (i posebno kapitalista) koja vri intervenciju procesom urbanog planiranja da bi odrala sistem, pred stavlja krajnje pojednostavljen i shematiziran prikaz mnogih odnosa koji se mogu pojaviti izmeu drave i drutva. Mnoga prouavanja konkretnih sluajeva pokazuju, najee, da se marksistika urbana teorija sve bolje i bolje uklapa u empirijske podatke, kao to istovremeno gubi svoju teoret sku elegantnost i mogunost predikcije (Fainstein, J. i Fainstein, S., 1979, str. 392). Inzistiranje, takoer, na injenici da, na primjer, treba u urbanim okvirima jaati procese paupe rizacije jer e oni (po klasinoj shemi) dovesti do jaanja preduvjeta za opi preokret, predstavlja inzistiranje na she mi koja se dosta teko moe uklopiti u sve izraenije procese poburoaziranja radnike klase, kao to bi i razne slojeve koji stvarno uestvuju u tzv. urbanim borbama odnosno urbanim socijalnim pokretima, prije svega u okviru klasine marksistike tradicije, morali proglasiti lumpenproletarijatom. Ukratko, dosadanji napori za utemeljivanjem novog marksistikog usmjerenja u prouavanju urbanih fenomena susreu se s problemom mogunosti primjene teorijske she me koja ne odgovara u potpunosti realitetu, pa iz toga pro istjeu raznoliki problemi shematiziranog objanjenja empi rijskih situacija, kao to postoje dosta velike divergencije u tome to predstavlja, zapravo, marksistiki pristup u pro uavanju urbanih fenomena. Najinteresantniji i najkompleksniji pokuaj (do sada) raz rade teorijskog koncepta u posljednjih petnaestak godina, predstavlja napor koji je uinio M. Castells. Njegov pokuaj da konstituira novu teorijsku perspektivu u urbanoj sociolo giji, predstavlja, prema jednom miljenju, ... najpotpunije prevoenje Althusserovske problematike u prostorne ter m i n e . .. (Derek, G., 1978, str. 118). Castells je svakako je dan od najkontroverznijih autora koje ubrajamo u novu 302

urbanu sociologiju i koji je do sada poduzeo najozbiljniji napor za stvaranje novih teorijskih polazita i u tome naao mnogobrojne sljedbenike. Castells je, kao to smo vidjeli ranije, jedan od najotrijih kritiara tzv. tradicionalne urbane sociologije. Njegov interes za tzv. urbano pitanje proistjee iz njegovog uvjerenja da urbana kriza predstavlja poseban oblik mnogo openitije krize povezane s kontradikcijom iz meu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa koji se nalaze u osnovi ekolokog pitanja (Castells, 1978, str. 5), a kako ekoloka i urbana kriza nisu nezavisni procesi koje treba prouavati izolirano od socijalno-politike situacije, uzroke spomenute krize potrebno je potraiti ne samo u empirijskim podacima dimenzijama te krize, nego je potrebno proua vati historijske tendencije razvoja kapitalistikog naina pro izvodnje (Castells, ibid., str. 38). Castells problematiku urba nog pitanja svodi na prouavanje tzv. kolektivnih sredstava za potronju, prouavanje kojih je nuno jer ta sredstva ne nastaju sluajno, nego su izraz nove strategije kapitalisti kog razvoja. Razvoj kapitalizma u suvremenim drutvima, prema Castellsu, zahtijeva pojaavanje procesa koncentra cije i centralizacije kapitala (i zbog smanjenja transportnih i drugih tehniko-neproizvodnih trokova), to poveava stu panj meuzavisnosti izmeu proizvodnih jedinica. Jedan od razloga stvaranja kolektivnih sredstava za potronju je i kon centracija radnika. Interes drave za interveniranjem u pro cese plasiranja kapitala (urbano planiranje) je i tendencija smanjivanja profitne stope i potreba investiranja kapitala u manje profitabilne oblasti. Proces koji je takoer karakteri stian za suvremena razvijena kapitalistika drutva je . . . objektivni proces socijalizacije proizvodnih snaga to zahtijeva paralelno podrutvljavanje sredstava za transport i komunikaciju, reprodukciju socijaliziranih i visokospecijaliziranih kategorija radne snage u svim sektorima rada i, prema tome, mnogo elaboriranije kolektivne usluge i servi se (Castells, ibid., str. 17). Interes ovog istraivaa za prouavanje procesa kolek tivne potronje uvjetovan je i transformacijom klasinih orijentacija radnikog pokreta koji mijenja historijsku de finiciju potreba i zahtijeva vee plae i druge (pragmatine) 303

zahtjeve, odnosno, ostvarivanje lakeg kontakta s kolektiv nim sredstvima za potronju (potronja). Intervencija drave u totalitet ekonomskih odnosa pojedinog drutva stalno je u porastu, to je dovelo do toga da se ona danas moe smatrati osnovnim menederom procesa proizvodnje i distribucije sredstava kolektivne potronje. Dravna intervencija je nu na (kao to smo ranije vidjeli) da bi se prevladala kontradik cija koja proistjee iz anarhinosti trine orijentacije osno vane na privatnom kapitelu kao i neprofitabilnosti privat nog investiranja u sredstva kolektivne potronje. Budui da stalno rastu zahtjevi za korienjem sredstava kolektivne potronje od strane sve veeg broja pojedinaca svih slojeva (potroako drutvo), nuno je da drava intervenira inve sticijama u to podruje. Takva intervencija ukazuje na nespo sobnost samoregulirajuih mehanizama da odre sistem, ali i na injenicu da je urbana kriza opa i politina u toj mjeri da ukazuje na klasni sadraj dravne politike. Urbane borbe, odnosno, urbani socijalni pokreti govore da je urbana kriza jo dublja, da se radi . . . krizi urbane politike, odnosno, krizi dravne intervencije na efekte urba ne krize (Castells, 1978, str. 58). Urbane borbe i urbani so cijalni pokreti nisu pokreti lumpenproletarijata, nego pokreti koji se sastoje od relativno homogeniziranih slojeva i klasa koji se homogeniziraju na planu podrutvljene proizvodnje. Castells ide ak toliko daleko da smatra da takve popu larne borbe ire masovnu osnovu za socijalizam, a intenzitet borbi ovisan je krizi kapitalistike drave, pa, prema tome, predstavlja realni pokret. U tom smislu, nova ljevica po inje dobijati bitku za socijalizam pred bastionom klasine radnike klase. Ovakav obrat u razmiljanju, bez obzira na to sloili se ili ne s njim, do krajnjih granica politizira ur banu sociologiju i kontekstualizira urbanu krizu u okvir globalne krize kapitalizma. Castells smatra da je prostor potrebno analizirati kao naivnu predstavu odslikavanju drutva u prostoru (refleks na teorija), nego zastupa stajalite da analiza prostora znai prouavanje njegovog oblikovnaja elementima eko nomskog sistema, politikog, ideolokog sistema, kao i nji hovim kombinacijama i socijalnim praksama koje proistje304

u iz njih (Castells, 1977a, str. 126). Zahtjev za takvom analizom znai poziv na kompleksno prouavanje sudbine pojedinog prostora pod djelovanjem navedenih sistema. Takva koncepcija implicira da . . . . prostorne teorije izraavaju socijalne teorije, a da prostorne strukture realizi raju drutvene strukture (Derek, G., 1978, str. 119). Castellsova koncepcija urbane sociologije (usporedi u Castells, 1977a, str. 125243) u velikoj mjeri se oslanja na shvaanje uloge drave koju je razvio Poulantzas, kao i na specifino simptomatino shvaanje Marxa, to susreemo kod Althussera. Castells u potpunosti prihvaa Althusserovu tvdnju da se svako drutvo sastoji od nekoliko naina pro izvodnje od kojih je jedan dominantan, a nain proizvodnje sastoji se od kombinacije nekoliko sistema ekonomskog, politiko-pravnog i ideolokog, pri emu se pojedini elementi mogu nalaziti u razliitim meuodnosima. Analiza urbanog fenomena, prema Castellsu, moe zapoeti na nivou struk tura (urbano planiranje) i na nivou praksa (urbani drutveni pokreti, urbane borbe, akteri). Strukturalni nivo analize upuuje na prouavanje razliitih kombinacija struktura u sisteme, a praksistiki zahtijeva prouavanje aktera, podravatelja pojedinih akcija (support agents), pri emu je najvanije utvrditi koje pozicije podravaju akteri, to je definirano strukturalnim elementima i njihovim meu odnosima. Castells smatra da su razliiti akteri grupirani u drutvene klase, pa s jedne strane njihove akcije govore vrijednostima koje pokuavaju manifestirati u prostoru, a s druge straneoni se mogu promatrati kao soci jalna ekspresija naina na koji su elementi odreenog drutva kombinirani. Drutveni sistem se prouava kao sistem koji se nalazi u stalnim kontradikcijama i koga je potrebno upravljati, regulirati i usmjeravati da bi se kon tradikcije prevladavale. Prihvativi ovakav koncept drutvene strukture, ovaj autor na slian nain govori i urbanom sistemu, to predstavlja, zapravo, pokuaj apliciranja socijalnog sistema na prostor i temu koja je blia urbanoj sociologiji. Aplici rajui svoj model drutvenog sistema, Castells smatra da se urbani sistem mora prouavati kroz tri instance: eko20 U r b a n a sociologija

305

nomsku, politiku i ideoloku. Ekonomski nivo analiz e mora obuhvatiti analize procesa; a) proizvodnje koja pred stavlja . . . cjeline prostornih realizacija koje proizlaze iz socijalnih procesa reprodukcije sredstava za proizvodnju u predmeta rada; b) potronja ili cjeline prostornih reali zacija koji proistiu iz socijalnih procesa koji reproduciraju radnu snagu; i c) razmjene, odnosno, . . . cjeline prostornih realizacija koje se deavaju izmeu procesa proizvodnje i procesa potronje. Drugi nivo analize je politiki nivo koji se sastoji od institucionalne analize prostora, a to se svodi na mreu razliitih dravnoadministrativnih elemenata koji vre prostornu dominaciju i intervenciju u procese radi prevladavanja kontradikcija ukoliko se pojavljuju (interven cija drave). Trei nivo analize predstavlja ideoloki nivo, koju Castells identificira kao mreu signala, koji imaju odgovarajui ideoloki sadraj i koji vre odreen uinak na socijalnu strukturu (urbana simbolika, na primjer). Urbani sistem potrebno je prouavati ne samo na nivou struktura, nego i na nivou praksa, to se svodi na detaljno analiziranje pojedinih prostora, aktera i podravatelja. Kontraverzna teorija kolektivnoj potronji, kao pravom polju prouavanja urbane sociologije, obrazlae se na slije dei nain. Castells je, kako smo to ranije vidjeli, u potpu nosti odbacio ideoloki pojam urbanog i urbanu sociologiju osnovanu na pojmu urbanizma shvaenog kao naina i vota, meutim, morao je i sam obrazloiti kako zamilja konktretnu analizu urbanog na nivou prostorne jedinice. Obrazlaui zato smatra da se urbana sociologija treba baviti analizom procesa kolektivne potronje, on navodi da je grad u krajnjoj instanci rezidencijalna jedinica radne snage ili pak jedinica kolektivne potronje definirana grani cama prometa ili granicama trita radne snage. Prostorna specifikacija urbanog sistema odnosi se, dakle, na aspekte manifestacije drutvene strukture u prostoru, odnosno, u okviru jedinice kolektivne potronje (naselje, na primjer). Pravi interes urbane sociologije mora biti orijentiran na analizu procesa kolektivne potronje, uz razumijevanje da on u krajnjoj instanci osigurava reprodukciju radne snage. 306

Ovakav predloak analize sasvim se razlikuje od kla sinog pa i standardnog shvaanja tome to bi trebalo biti djelokrug interesa urbane sociologije. U Castellsovoj kon cepciji prvi puta susreemo sustavno razraenu jednu ideju naina pristupa urbanom pitanju koja je nala i niz dosta uspjenih realizacija u pojedinanim instraivanjima u nizu zemalja. Ovakva koncepcija, zbog relativne komplek snosti, odgovara, vjerojatno, svim onim istraivanjima koji su klasina istraivanja ubrane sociologije smatrali plitkima, deskriptivnima, teoretski nefundiranima, i tsl. Drugo je, naravno, pitanje: Koliko je ovakav teoretski koncept prih vatljiv i kako ga je i s koliko vrstoe mogue provesti u konkretnim sluajevima? J. Lojkine takoer veinu svojih rasprava problematici urbane sociologije usmjerava na analizu procesa kolektivne potronje. Promatrajui odnos kapitalizma i prostornih procesa, on smatra da se grad . . . pojavljuje kao direktna posljedica potrebe da se reducira cijena proizvodnje i cijena cirkulacije i potronje u elji da se ubrza stupanj rotiranja kapitala i, prema tome, produi period u kome e on biti produktivno iskoriten (Lojkine, 1976b, str. 127). Ne treba se, dakle, uditi zato se u pravilu kasni s opremanjem tzv. novih naselja svim kulturnim i drugim dodatnim potre bama jer su one u biti neproizvodne i ne donose profite. Reduciranje indirektne cijene proizvodnje realizira se i preko fenomena da se investiranje vri preko razliitih situacionih prednosti koje nudi najee lokacija, sa svojim prirodnim, ali i drutvenim karakteristikama. Sirenje megalopolisa, jaanje centralnih zona u gradovima nije nikakav izuzetak, nego pravilo (prema ovom autoru). Isto tako, intervencija drave nije posvuda podjednako usmjerena, odnosno, njen interes da intervenira zbog odraavanja celine i prevladavanja kontradikcija uglavnom je konformiran interesu velikog businessa. Zbog toga ne treba imati nikakve iluzije ije interese drava titi. Urbana politika, koja se razvija na tragu pokuaja razrijeevanja kontradikcija, predstavlja zapravo refleksiju kontradikcija koje se pojav ljuju izmeu kapitala i rada. Castellsov, a donekle i Lojkineov, doprinos utemeljivanju 307

nove urbane sociologije sigurno su znaajniji od pokuaja koji su do sada eksplicirani u okvirima tzv. radikalne marksistike geografije ili urbane ekonomije. Kritike reak cije pojavile su se ubrzo iza pojave prvog izdanja Castellsove knjige La questione urbain (1972), da bi se toliko razvile da je isti autor u novom izdanju iste knjige, koja se pojavila par godina kasnije, dopisao poseban dodatak od pedesetak stranica na kojima i sam priznaje, slino kao i Althusser, pretjeranu teorizaciju, nerazumljivost i prekomplicirani na in izraavanja (Althusser, 1975, str. 2324, 44. i dalje; Castells, 1977a, str. 437472). Castells je u uvodnim i zak ljunim razmatranjima i sam naglasio da je njegova knjiga napisana kao historijski proizvod, te da je njena jedina namjena da ju se uini beskorisnom kroz negaciju u praksi. Castellsovoj koncepciji kritiari zamjeraju formalizam, znan stvenu mistifikaciju, teorijski promaen pokuaj analize, neomarksistiku filozofsku ortodoksiju, inzistiranje na korienju koncepta dravne intervencije i nedovoljno jasnoj ideji kolektivnoj potronji kao kljunim elementima, zbog mistinog funkcionalizma, i tsl. (vidi tome, na primjer, Rex, /., 1978; Friedland, R., 1978; London, B., 1976; Harloe, 1977a ; Mellor, 1977; Derek, G., 1978; Fainstein, . i Fainstein, S., 1979; Duncan, 1981. i tsl.). Veina prigovora i kritika zadrava se na naelnoj razini, ne uputajui se u detaljnu analizu koncepta, ili se pak zadravaju samo na nekim aspektima koncepcije. Mnogi kritiari priznaju Castellsu izvanredno dobro izvedenu kritiku tzv. stare urbane sociologije, a manje hvale njegov pokuaj stvaranja nove teorijske perspektive. I mi se prikljuujemo takvim razmiljanjima Castellsovoj koncepciji koju smo u osnovnim crtama iznijeli u ovom radu. Njegova je koncep cija, u svakom sluaju, daleko uspjenija od shematiziranih pokuaja primjene nekih osnovnih marksistikih postavki na analizu urbanog fenomena, to smo prouavali kroz no vije pokuaje radikalne geografije i urbane ekonomije. Ur bana sociologija izgleda je osuena da bude reformska, a ne revolucionarna disciplina, to onemoguava stvaranje revolucionarnog teorijskog okvira, a to su ve neki kritiari zamijetili (Mellor, 1977, na primjer).
308

Zakljuna razmatranja

1. Relevantnost koncepta nove sociologije grada U ovom poglavlju ocrtat emo vrijednost i relevantnost novijih tendencija usmjerenja razvoja urbane sociologije. Pokuat emo razmotriti koliko novoga se krije u okviru novijih pokuaja, koliko je temeljito i zasnovano odbaena klasina urbana sociologija, te kakve perspektive daljnjeg razvoja i istraivanja pruaju dosadanji rezultati razvoja novijih tendencija. Na prvom mjestu interesira nas koliko je istinita tvrd nja tome da je cjelokupna klasina urbana sociologija reprezentirana prije svega u radovima tzv. ikake kole, ideoloka tvorevina koja je imala za zadatak da prua ideo loko objanjenje realiteta i da ponudi mistificirajue obja njenje jednog kulturnog obrasca (zapadnog) kao osnovnog i jedino mogueg obrasca razvoja? Kritike koje su upuene pojmu urbano, po naem miljenju, ne mogu se ticati samo problematike urbane sociologije i njenog pokuaja ekspli kacije tog pojma, odnosno, niza pojava koje se sumiraju pod taj pojam. Pojam urbanizacije, urbano, postao je svjetski pojam, koji, svakako, ima odreen stupanj ideolokog u sebi, no teko bi bilo nai ijedan pojam koji se koristi u drutvenim znanostima koji nema primjese ideologijskog znaenja. injenica je takoer da se urbana sociologija raz vila na odreen nain ne zbog toga to je koristila termin urbano da njime obiljei odreene procese, nego zato to je taj termin povezivala s jednim opim okvirom eksplika cije koji je u sebi ukljuivao niz elemenata koji se mogu tretirati kao iskrivljena tumaenja stvarnosti urbaniziranog drutva. Kritika pojma urbanizacija, koja se takoer razvija u okviru novijih tendencija u urbanoj sociologiji, takoer je dijelom neutemeljena urbanizacija ne mora biti shvaena
309

kao iskljuivi proces nametanja odreenog kulturnog kontek sta u kome se taj proces izjednaava s nekim normalnim stanjem razvoja drutva. Procesi urbaniziranja su se ve niz godina manifestirali na svjetskom planu, i pitanje je kakav e konaan rezultat tog procesa na koncu biti. Meutim, ne priznati pojmu urbanizacije ono znaenje koje on stvarno i ima, znai bjeati u jednu imaginarnu sferu kreiranja jedne discipline koja se formira na imaginarnim predmetima i sklopovima pojmova. Time to je klasina urbana sociologija prihvatila pojam urbanizacije, prije svega u znaenju koje se u sociologiji najee prihvaa kao najsociolokije irenje gradskog naina ivota i svih njegovih tekovina, nije uinjen presedan i nisu zatvoreni svi putevi prouavanja pojma urbanizacije, odnosno, svih procesa koji se u okviru urbanizacije razvijaju. Urbanizacija se tretirala (i tretira se i danas) kao najnormalniji proces te bi prema tome dezurbanizacijski trendovi za koje se nekada, na primjer, zalau urbani sociolozi, bili trendovi koji se jednostavno opiru normalnim procesima, ili pak nekom uobiajenom toku dogaaja. Ono to je potrebno istaknuti u kritici ikake kole urbane sociologije, a to se manifestira u novijoj urbanoj sociologiji, je potreba da se kritiki ispitaju pojmovi koje se uobiajeno uzima kao normalne, standardne i neupitne, pa, prema tome, i sve procese koji se sukladno kriteriju normalnosti razvijaju. Normalno je, na primjer, da proces urbanizacije sa sobom nosi jaanje individualnog prometa, kao to je normalno da rastu gustoe izgraenosti povrine, gustine naseljenosti, podjela gradova na funkcionalno odjeljene zone, organizirana rekreacija, koja se mora realizirati uz pomo odreenih pomagala, izgradnja posebnih naselja, i tsl. Novija urbana sociologija dovodi u pitanje ispravnost shvaanja tih procesa kao normalnih, i dapae, uope po trebnih, kao to isto tako pokuava ispod te normalnosti i uobiajenosti potraiti stvarne drutveno-ekonomske uzroke takvog procesa razvoja dogaaja. Proces koncentra cije, regularan obrazac razvoja gradova, prihvaen i tretiran kao konstitutivni element procesa urbanizacije, pokazuje se po kritikim analizama, rezultatom koncentracije kapitala 310

i svjesnom intervencijom vlasti koja takvu koncentraciju smatra potrebnom i poeljnom. Drugim rijeima, mnogi spontani procesi koji se odvijaju u okviru procesa urbani zacije,nisu spontani nego regulirani, usmjeravani svjesnom voljom i podvrgnuti interesima odreenih grupa, elite. Takav nain demistifikacije koji je ostvaren u dosadanjem razvoju nove urbane sociologije, svakako je pozitivan i potreban jer ukazuje na skrivene procese koji se razvijaju pod koom normalnih procesa urbaniziranja drutava. Pretjerana urbanizacija i svi procesi koji se uz nju vezuju danas, moda, opominju da bi proces urbanizacije trebalo dapae zaustaviti, preokrenuti u dezurbanizaciju, meutim, takav preokret bi zahtijevao sinhronizirano djelovanje na nivou rukovoenja drutva, preokretanje logike razmiljanja rentabilitetu investiranja, i tsl. Novije tendencije razvoja urbane sociologije demistificiranjem pojma urbanog sa svoje strane su doprinijele ukazivanju na osnovne sile i utjecaje koji upravljaju spontanim procesima. Slijedee pitanje koje je potrebno razmotriti odnosi se na kvalifikaciju nove sociologije grada da li se radi ve konstituiranom pristupu, teoriji, ili pak pokuajima konstituiranja oblasti prouavanja i teorijskog koncepta koji (za sada) ne ukljuuje i zaokrueni disciplinarni okvir? U vie smo navrata u ovom radu isticali da bi se novoj urbanoj sociologiji teko moglo govoriti, nego da je ispravnije sedanje pokuaje nazivati tendencijama koje se, kako smo to naglaavali, manifestiraju u nekoliko disciplina s ve utemeljenom tradicijom. Bez obzira na disciplinarne razlike koje postoje i njihov mogui utjecaj na formiranje nove urbane sociologije, treba primijetiti da su razlike meu pojedinim nainima tretiranja urbanog fenomena toliko velike, da bi se s velikom potekoom moglo govoriti tome da se radi ve konstituiranoj disciplini s izgraenim instrumentarijem teorijsko-metodolokog okvira. Ono to za sada ujedinjuje navedene pokuaje je nezadovoljstvo stanjem razvijenosti pojedinih disciplina, kao i relativna ujednae nost u kritiziranju klasine urbane sociologije. Ono, meu tim, to svakako razjedinjuje, odnosno, pomae da se ne stekne utisak da se novoj urbanoj sociologiji moe govo-

311

riti kao ve utemeljenoj disciplini, je razliitost ideja tome to se pod takvom disciplinom treba podrazumijevati. U tome je nova urbana sociologija, u svakom sluaju, veoma slina tzv. tradicionalnoj, jedino to u novoj postoji vei oprez i manji stupanj sociolokog imperijalizma. Ono to nas posebno zauuje je razliitost naina na koji pojedini autori razumijevaju pojam tzv. marksistikog metoda kojim se, prema njihovim tvrdnjama, sami slue. Ponekad mark sistiki metod znai jednostavno tvrenje vanosti klasne borbe u prouavanju urbanog fenomena, a nekada se on manifestira u jednostavnom navoenju znaajnosti proua vanja ekonomske baze drutva. Razlike se meutim ne iscrpljuju samo u navoenju razliitih koncepata koji se podvrgavaju pod isti naziv marksistiki pristup, nego i u nainu kako se shvaaju pojedini elementi tog pristupa. Uzmimo, na primjer, klasnu borbu. U jednom sluaju se klasna borba manifestira u urbanim socijalnim pokretima ili urbanim borbama, dok u drugim sluajevima ne moe biti govora manifestiranju klasne borbe u navedenim oblicima konflikata jer se u tim pokretima okuplja klasini lumpenproletarijat! Problem koji se ovdje ilustrira predstavlja samo jedan isjeak opih probema koji se pojavljuju kada se jedan tip tradicije miljenja pokuava aplicirati na objanje nje pojedinih fenomena, ovaj puta na pokuaj eksplikacije urbanog fenomena. U tom pogledu najdalje je svakako otiao H. Lefebore, ija djela iz podruja urbane sociologije predstavljaju spe cifian nain shvaanja marksizma i njegove aplikacije na prouavanje urbanog fenomena. Njegova misao urbanom fenomenu predstavlja pokuaj koji je veoma teko bez kon tradikcija operacionalizirati i formirati odgovarajuu mark sistiku teoriju eksplikacije urbanog fenomena, dok je s druge strane misao M. Castellsa pak operacionalizirana na takav nain da se najee realnost ne moe konzekventno prouavati na predloeni nain. Pokuaji primjene marksis tikog metoda u radikalnoj geografiji, ili pak u urbanoj politikoj ekonomiji, za sada ostaju takoer samo pokuaji jer se izgraenoj teoriji teko moe govoriti. Nezado voljstvo postojeim stanjem razvijenosti pojedine discipline 312

i u ovim je sluajevima osnovica za pokuaje stvaranja novih paradigmi eksplikacija fizike geografije ne mogu zado voljavati sve one koji oekuju angairano objanjenje koje ukazuje na podlogu fizikih zbivanja, kao to i apstraktno ekonomske analize ne mogu predstavljati zadovoljavajua objanjenja suvremenim procesa koji se odvijaju u urbanim okvirima. Klasifikacija pojma marksistiki pristup u sadanjoj fazi razvoja nove urbane sociologije, kao i klasifikacije pojma discipline nova urbana sociologija, predstavljaju teak zadatak zbog difuznosti i neizgraenosti pojmovnog aparata. Jedan od razloga neizdiferenciranosti pojma mark sistiki pristup svakako je i svojevrsna intelektualna tradicija koja je vladala niz godina u zemljama u kojima se novije tendencije sada naroito razvijaju, a koja je, prije svega, obiljeena funkcionalistikom sociologijom i odsustvom marksistike orijentacije. Na takvom tlu u novije vrijeme dosta su se brzo ukorijenili razliiti, kao to smo vidjeli, pokuaji zasnivanja marksistikog naina razmiljanja, to moe biti koliko dobro, toliko i loe. Dobro, jer predstavlja pokuaj apliciranja jedne paradigme za koju vjerujemo da moe pruiti zadovoljavajue tumaenje nekih procesa koji se odvijaju u okviru urbaniziranih drutava, a loe, jer moe dovesti do razliitih eksplikacija koje nemaju nikakve veze s marksistikim pristupom, kao to isto tako moe dovesti i do vulgarizacijskog pristupa. Obadvije tendencije su dijelom vidljive i u pokuajima kojima smo pisali u okviru disci plina utemeljenih na tragu marksistikog pristupa. Naravno, za kritiko preispitivanje bit e potrebno saekati odreeno vrijeme da bi svijest adekvatnosti primjene sazrela i nova disciplina prola kroz poroajne bolove. To najbolje potvr uju i rijei M. Castellsa, napisane 1980. godine u jednom kratkom pozivu na disksiju urbanom fenomenu, da je vrijeme jedinstvene teorije, ako je ikada takva teorija i postojala, nepovratno prolo ( C a s t e l l s , 1980). Posebno je interesantno ispitati vrijednost pojedinih dijelova koncepcije u okviru osnovnih usmjerenja urbane sociologije u posljednje vrijeme. Iako je, kako smo naglasili, veoma teko govoriti jedinstvenom teorijskom polazitu.

313

pojedini elementi koncepcije su interesantni i vrijedni panje. Jedan od elemenata analize, koji se u gotovo svim poku ajima raspravlja, je problem epistemolokih osnova posto janja urbane sociologije, odnosno, problematika ideologinosti znanja koje se proizvodi u okvirima disciplinarnih granica. Takav obrazac razmiljanja posebno je karakteristi an za ranog Harveya, kada je spomenuti a u t o r i osobno raskrstio s klasinom socijalno-geografskom teorijskom tra dicijom. Ukoliko se prihvati tvrdnja da je svako znanje koje se disciplinarno proizvodi ideologijsko znanje usmjereno prezervaciji statusa quo, onda je i potraga za utemeljivanjem nove urbane sociologije unaprijed osuena na neuspjeh jer e jednog dana novo konstituirana urbana sociologija kao disciplina i sama proizvoditi znanja koja e prezervirati status quo. Zbog takve opasnosti neki autori, koji naglaa vaju epistemoloke razlike, i ne pominju termin nova marksistikog metoda. Problem koji je u okviru ove teme posebno interesantan je problem prouavanja odnosa izmeu fenomena proizvodnje znanja i drutva, najee repre zentiranog u vidu drave. Drava se u okviru koncepcije rasparceliranog znanja pojavljuje kao svjesna sila, koja prema unaprijed skloplje nom planu distribuira pojedine vrste saznanja na pojedine sfere realnosti, grupirajui rezultate u posebne discipline da bi to bolje prezervirala svoj osobni opstanak, odnosno, drutvo koje reprezentira. Ovaj, pomalo karikirani prikaz je nuan da bi se ukazalo na nedomiljenost koncepta razdvajanja proizvodnje znanja i podruja primjene znanja. Prema reenom, ini se da se znanje proizvodi u zrako praznom podruju, a da se drava pojavljuje kao opi distributor proizvoda te proizvodnje sa smiljenim ciljem u planu. Rezultat takvog shvaanja je s jedne strane raz dvajanje sfere proizvodnje i primjene znanja, k a o i razdva janje sfere drave i drutva, pri emu se dravi pridaju gotovo umne karakteristike smiljenog ponaanja u okviru drutvene strukture koja je, slino kao u tradicionalnoj sociologiji, shvaena kao organizam koji metaboliki razvija svoje odnose sa okolicom. Fenomen razdvajanje sfere proizvodnje znanja i njegove 314

upotrebe, kao i proces razdjeljivanja znanja u disciplinarne granice, proistjee iz prihvaanja koncepcije revolucionarne prakse kao jedinog kriterija istinitosti. Disciplinarna sazna nja mogu voditi samo do reformiranja, konzerviranja i usavravanja postojeeg poretka, dok revolucionarno isku stvo vodi njegovom mijenjanju, a ne mari za porijeklo saznanja. Zbog toga se Harvey i zalae za koncepciju direkt nog angamana u revolucionarnom iskustvu koji e dovesti do promjene odnosa. Kriterij istinitosti je revolucionarna praksa, kao to je u nekim konceptualizacijama socioloke metodologije kriterij vrijednosti i istinitosti metodologije injenica koliko istraivanja ostvarena primjenom te metodo logije doprinose ostvarivanju historijske uloge radnike klase (Gili)! Pojam revolucionarne urbane sociologije po nekim autorima nije mogu jer je ta disciplina oduvijek karakteri zirana reformizmom, analitiko-deskriptivnim istraivanjem izvora poremeaja stabiliteta funkcioniranja urbanog po retka, kao i predlaganjem reformatorskih mjera za njegovo poboljavanje. Inzistiranje na epistemolokoj distinkciji, tvrdnje konzervativnosti saznanja, tiu se ne samo urbane sociologije, nego poloaja znanosti uope, odnosno, odnosa znanosti i drutva (drave). Interesantno bi bilo preispi tati status ove diskusije, ukoliko bi pokuali razmiljati u okvirima u kojima se drava ne pojavljuje kao svjesno orga nizirani organizam koji brine stanju svog organizma (drutvo) mjerama odgovarajue politike. Neki aspekti raz voja nove urbane sociologije ini se da omoguavaju njen razvitak samo u ogranienim drutveno-politikim okvirima kapitalistikim visokoorganiziranim drutvima u kojima sve vie jaa dominacija utjecaja drave. Tvrdnja tome da je svako proizvedeno znanje ideologino jer podrava statu quo, takoer je upitno. Socioloka diskusija ideologinosti saznanja uope traje ve dugo vremena u okviru socioloke discipline sociologija saznanja i ima izgraene stavove tome to ta ideologinost znai. U sluaju pokuaja zasnivanja nove urbane sociologije, ta je diskusija samo vjetaki prenesena na tlo na kojemu se nije uspjela dobro prihvatiti. 315

Diskusija karakteru znanja, disciplinarnim granicama i ulozi urbane sociologije naglaava, kao to smo istakli, poseban znaaj fenomena intervencije drave u procese drutvenog razvoja. To posebno dolazi do izraavanja kada se razmatra koncepcija formiranja nove urbane sociologije na tragu primjene teorije kolektivnoj potronji, koja bi bila neostvariva bez postojanja fenomena intervencije drave. Teorija kolektivnoj potronji usmjerava urbanu sociologiju na prouavanje samo jednog procesa koji se u toj teoriji razmatra fenomen reprodukcije radne snage. U toku ovog rada razjasnili smo na koji se nain shvaa fenomen nazvan kolektivnom potronjom i koje su njegove najznaanije odlike. Meutim, kolektivna potronja se pojavljuje ponovno kao direktan rezultat intervencije drave u procese uprav ljanja drutvom. Podsjetimo li se kako je Castells definirao fenomen urbanog planiranja (intervencija politikog nad ekonomskim sistemom na nivou prostorne jedinice u cilju odravanja jedinstva sistema), vidjet emo da se pod inter vencijom politikog sistema takoer krije uloga drave. Kolektivna sredstva za potronju nastaju, dakle, takoer na inicijativu drave i rezultat su njene intervencije, a urbana sociologija bi trebala da prouava sve procese koji se u okviru tog fenomena pojavljuju. Kolektivna potronja, kako smo vidjeli, veoma je irok pojam, a pojavljuje se kao nuan dio u koncepciji nove urbane sociologije ne zbog irine procesa koje u sebi uklju uje, nego, prije svega, kao logian rezultat prihvaanja fenomena intervencije drave kao regularnog dijela koncep cije nove urbane sociologije. Kolektivnu potronju, zbog irine tog pojma, moemo shvatiti i kao nova naselja, i kao sve manifestacije koje se razvijaju na planu urbanih servisa, prometa, neprofitabilnog investiranja, i tsl. U okviru procesa kolektivne potronje realizira se i proces reproduk cije radne snage (ili, pojednostavljenije, reprodukcija egzi stencije radne snage na nivou jedinice stanovanja, ivota). Sredstva kolektivne potronje nastaju s jedne strane zbog nunosti da se sistem tako organizira od strane drave jer to predstavlja jedan od modusa prevladavanja kontra dikcija u okviru opeg razvoja, a s druge strane zbog 316

toga jer se takoer moraju prevladati kontradikcije do kojih dolazi izmeu kaotinog (mogueg) razvoja zbog posto janja privatnog kapitala i potrebe investiranja kapitala u mnogo manje profitabilna podruja, kao to su, na primjer, javni radovi putevi, potroaki centri, i tsl. Teorija kolektivnoj potronji je, dakle, logino usmjerenje nove urbane sociologije jer predstavlja prouavanje bitnih kontra dikcija koje se manifestiraju na prostornoj razini, ali pak tu analizu ograniava na suvremena visokoorganizirana kapitalistika drutva u kojima se intervencija drave po kazuje kao nuna iz ranije navedenih razloga. Zbog navedenog, upitna je mogunost primjene urbane sociologije orijentirane na analizu prouavanje fenomena kolektivne potronje u svim drugim nekapitalistikim dru tvima. Za mogunost postojanja teorije kolektivnoj po tronji potrebno je, dakle, postojanje, s jedne strane-visokoorganiziranog kapitalistikog poretka, postojanje privatnog vlasnitva nad sredstvima za proizvodnju, postojanje dra ve i, naravno, prihvaanje ideje drutvu kao organizmu, kao i prihvaanje ideje intervencionistikom karakteru drave. Definiranje urbanog planiranja kao intervencije politi ke sfere u ekonomsku sferu na nivou prostorne jedinice, predstavlja svakako jedno od najopenitijih odreenja tog procesa koji se uvijek pokuavao definirati kao svjesna, racionalizirana akcija orijentirana racionalnom usmjera vanju budunosti. Ono to je u tim tehnikim definicijama nedostajalo, upravo je naglaavanje politinosti i ekono minosti tog procesa. Definicija koju daje Castells oslanja se pak skoro iskljuivo na instituciju drave i koncept inter vencije, ali za razliku od klasinih definicija, prihvaa soci jalnu zbilju kao kontradiktornu, odnosno, kao zbilju u koju se mora intervenirati. Prema klasinim podjelama urbane sociologije na koope rativnu i konfliktnu, nema nikakve sumnje da bi dosa danji napori bili prije svega usmjereni ka konstituiranju one koja se oslanja na konfliktno razumijevanje socijalne strukture. Urbana sociologija, ako je usmjerena na proua vanje procesa kolektivne potronje, upuena je, dakle, na 317

prouavanje procesa kojim se te kontradikcije pokuavaju prevladati. Ukoliko meutim ne prihvatimo da je interven cija drave potrebna, da ona postoji, odnosno, da drava predstavlja lukavstvo uma koje se opire stihijnosti razvoja, urbana sociologija se svodi na klasinu urbanu sociologiju jer prouava naselja, nain ivota ljudi, procese interakcije i tsl. na nivou prostornih cjelina, a da se to prouavanje nuno ne dovodi u vezu s intervencijom drave. Inzistiranje na koncepciji teorije kolektivne potronje predstavlja samo konzekvencu prihvaanja ideje interven lektivnoj potronji trpi iste prigovore koji se mogu uputiti shvaanju epistemoloke diskusije ideologinosti saznanja, disciplinarnim granicama, i tsl., jer polazi od pretpostavke jednog shvaanja drutvene strukture i potrebi postojanja odreenog instrumenta (drava) koji u tu strukturu po potrebi intervenira. Zbog razdvajanja funkcija spontanog odvijanja i racionalnog interveniranja, neke kritike uspore uju najnovije tendencije razvoja urbane sociologije sa sis temski orijentiranom urbanom sociologijom i sistemskom analizom uope koja je, kako smo to ranije naveli, imala izvanredno uspjenu primjenu u teoriji planiranja jer se, kao i u sistemskoj analizi, polazi od kategorija funkcioniranja sistema, kontradikcija, intervencije, spontaniteta i racionalne akcije (usporedi, na primjer, kod Mellor, 1977). Prema nekim drugim stavovima, itavu teoriju drav nom kapitalizmu, koja se oiglednu iroko primjenjuje u ne kim varijacijama pokuaja formiranja nove urbane sociologi je, treba prihvatiti s oprezom jer je upitno s kolikim realnim uinkom takva teorija stvarno funkcionira, te koliko bi se pak ta neoliberalistika varijanta razumijevanja ekonom skog sistema mogla osnivati na realnim pokazateljima? Dra va je veoma malo, ili nikako, intervenirala u procese razvoja kapitalistikog drutva uope, a kada je to inila radilo se marginalnim intervencijama koje su bile prije svega nune negoli smiljeno-racionalizirana akcija usmjerena nesmeta nom osiguravanju funkcioniranja postojeeg poretka (usp. kod Harrington, M., 1979; Galbraith, J. K., 1979). 318
cionistikom karakteru drutvene strukture. Teorija ko

Ako se prihvate ovakve tvrdnje, onda je fundiranje nove urbane sociologije na pomenutoj teoriji kolektivne potronje pogreno ili pak samo drugaije iskazano klasino interesovanje za odnose pojedinca i prostora na razliitim nivoima tog prouavanja naselja, stana, grada, i tsl. Ono to treba svakako istai, kada se govori naglaavanju teorije ko lektivnoj potronji, je elja da se urbana sociologija usmjeri na prouavanje uzroka nastanka procesa koji dovode do kolektivne potronje, a ne da se iscrpljuje samo u pukom analiziranju posljedica do kojih takva manifestacija drave nuno dovodi (empirijsko-deskriptivna analiza naina adap tacije u razliite sisteme na nivou prostornih struktura). Poseban aspekt koji zasluuje panju predstavlja, u okvi ru novijih pokuaja konstituiranja urbane sociologije, ideja borbi. Ve smo ranije naglasili da se takvi pokreti kontradik torno ekspliciraju jednom kao pokreti klasinog lumpenproletarijata koji rebeliraju u okviru tzv. graanski shva enog ekolokog pitanja, a drugi put kao homogenizaciju svih potlaenih na planu novog suprotstavljanja, koje se posebno manifestira u metropolitenskim podrujima i veim urbanim centrima. Razmatranje karaktera urbanih socijalnih pokreta i urbanih borbi mora se staviti u kontekst razmatra nja poloaja klasne borbe uope u suvremenim kapitalisti kim drutvima. Ako se prihvati ideja da dolazi postupno do poburoazivanja radnike klase, onda se mjeovit karakter sudioni ka urbanih pokreta mora shvatiti na jedan nain, a ako inzistiramo na tome da sudionici urbanih pokreta predstavljaju mjeavinu socijalnih slojeva i klasa koji tendiraju ostvari vanju pragmatinih parcijalnih zahtjeva, onda se u okviru klasine teorije njima moe govoriti samo kao lumpenproletarijatu. U okvirima analize novijih tendencija urbane sociologije na urbane socijalne pokrete potrebno je gledati kao na element koncepcijskog okvira i kao na sadrinski ele ment. Koncepcijski, urbani politiki pokreti predstavljaju jedan od znaajnih dijelova koncepcije koju zastupa posebno Castells, a prihvaaju i neki drugi autori. Urbani politiki pokreti su dio analize politikih praksa, pa ih je potrebno 319
znaenju urbanih socijalnih pokreta, odnosno, urbanih

analizirati kao i druge vrste aktera. Na konceptualnom planu takvi se pokreti nuno pojavljuju kao dio teorijskog okvira eksplikacije urbanog fenomena i potrebno ih je pro uavati bez obzira kako ih prema klasinim propozicijama klasificirali. Sadrinski aspekt predstavlja stvarnu analizu sastava su dionika urbanih socijalnih pokreta. Ako se urbani politiki pokreti, odnosno, urbane borbe prihvate kao jedan oblik manifestacije nezadovoljstva postojeim (urbanim) poretkom, kao to su to na svoj, organiziraniji nain i tzv. inicijative graana, onda nas se ne mora mnogo ticati njihov sastav sudionika, nego je potrebno analizirati strukturu zahtjeva. U okviru klasine marksistike analize, jasno je da takvi pokreti niti po sastavu sudionika ne okupljaju prave pred stavnike radnike klase, a slino se moe rei i za strukturu zahtjeva koje takvi sudionici postavljaju (pragmatini, par cijalni zahtjevi). Pitanje je, meutim, da li se danas (i s koje strane) treba i moe oekivati isticanje autentinih zahtje va? Prema emu ih klasificirati? Moemo li rjeiti ekoloka pitanja time to emo ih proglasiti graanskom tematikom? Rjeavaju li se bitne ekoloke dileme samo ukazivanjem na njihovu nedostatnost i parcijalitet? U konceptualnom okviru, postojanje urbanih politikih pokreta i urbanih borbi bilo je nuno da se analiza usmjeri na plan praksa, meutim, kao to smo pokazali, analiza je dvosmislena i tie se provje re pravovjernosti autentinim karakteristikama marksistike analize. Da li urbani pokreti predstavljaju autentine po krete? Nae stajalite je da urbane socijalne pokrete moramo smatrati irim aspektom pobune protiv poretka (sistema) te da, bez obzira na to to su oni klasno ogranieni, pred stavljaju jedan od oblika manifestiranja nezadovoljstva sa sadanjim stanjem urbane civilizacije. Sasvim je razumljivo da se oni razvijaju na planu pragmatino-parcijalnih zahtje va, jer je dosta iluzorno oekivati da se korijeni urbane krize mogu jednostavno spoznati, percipirati i da se protiv njih na jedinstvenom planu mogu mobilizirati vee mase stanov nitva. Borba protiv pojedinih pokuaja tzv. urban renewal-a (urbane obnove), koja se povremeno dogaa u nekim ze320

mljama i koja se usmjerava openito protiv sistema, to doputa da se siromani tjeraju da bi se bogati irili, pred stavlja jedan od elemenata klasno utemeljene pobune s ogra nienim dejstvom i djelovanjem. S druge strane, relativno proireno odbijanje nukle arnih elektrana od strane stanovnitva irom svijeta, pred stavlja primjer odbijanja koje okuplja raznolike slojeve sta novnitva, te koje, prema tome, teko moe biti klasificiran u klasnim dimenzijama, a koje okuplja relativno najvei broj stanovnika. Bez obzira na tumaenje motivacije odbi janja nuklearne tehnologije, ta je pojava posebno intere santna. Teko bi se moglo odravati tumaenje da se odbi janje nuklearne tehnologije deava na planu (u konkretnom sluaju) odbijanja odreenog kapitalistikog poduzetnika ili reprezentanta odreene multinacionalne kompanije. Vjeru jemo da se odbijanje deava na planu straha od nevidljivih posljedica koje takva tehnologija moe imati na puanstvu u sluaju pogreke, kao i na neugodnim reminescencijama koje atomska energija budi u vezi s njenom upotrebom u II svjetskom ratu. Tehnoloka je iluzija (za sada) vjerovati da e se mjerama ubjeivanja neopasnosti nuklearne te hnologije uvjeriti ljude da je ona statistiki najmanje opasna, te da se statistiki svakodnevno izlaemo veim rizicima nego to bi bili rizici ako bismo postavili jednu nuklearnu elektra nu u blizini odreenog naselja. Problem je to prosjeni stanovnik ne razmilja statistiki, kao to niti nema izgraen odnos prema osobnoj potronji energije, a kamoli prema vrstama energije koju troi. Zagovaranje upotrebe nuklearne tehnologije predstavlja logian rezultat drutva izobilja u kome se donedavno ko liina potroene energije nije dovodila u pitanje, a prema tome niti problem nuklearne tehnologije bio postavljen kao problem. Urbani socijalni pokreti predstavljaju, dakle, pri hvatljiv okvir za prouavanje u okviru urbane sociologije jer ukazuju na aspekte malfunkcioniranja sistema, kristaliza ciju nezadovoljstva, a u nedostatku opih, klasno determi niranih pobuna u kapitalistikim drutvima, mogue ih je prouavati kao homogenizirane proteste s parcijalnim zahtje21 Urbana sociologija

321

vima i privremenim rezultatima. Kao koncepcijski element oni se uklapaju u okvir strukturalistike interpretacije osno va nove urbane sociologije. 2. Pogled unaprijed Novije tendencije razvoja urbane sociologije postavljaju i problem mogunosti koritenja koncepcijskog okvira koji je predloen. Kakvu perspektivu takav okvir prua za pro voenje istraivakih poduhvata? Da li je takav konceptualni okvir prihvatljiv za ispitivanje situacija u raznolikim zemlja ma i raznolikim situacijama? Kakva je mogunost primjene istraivanja u urbanoj sociologiji u drugim, nekapitalistikim drutvima? Novije tendencije razvoja urbane sociologije razvijaju se, prije svega, u razvijenim kapitalistikim sistemima zapadnih drutava i, kao to smo vidjeli, postavljeni koncepcijski okvi ri nuno impliciraju postojanje kapitalistikog sistema da bi se analiza mogla provoditi jer je analiza prilagoena prou avanju kapitalistikog odnosa prema prostoru. Zbog toga se postavlja pitanje: Koliko je predloeni koncept prikladan za ispitivanje urbanog fenomena u drugim drutvima u ko jima nisu manifestirane sve karakteristike koje zahtijeva konceptualni model? Na takvo pitanje mogao bi se dati dvosmislen odgovor: Konceptualni okvir koji je predloen, moe posluiti za ana lizu svakog drutva bez obzira kojeg je tipa drutvo, jer se u svakom drutvu nalaze elementi kapital odnosa, kao i odgovor da je takva analiza prikladna samo za razvijena kapitalistika drutva. Osim ovako strukturiranog odgovora, oigledno je da ovakva koncepcija fundiranja urbane socio logije omoguava provoenje samo jednog tipa analize, bez obzira na karakter drutvenog ureenja. Ne smije se, naime, izgubiti iz vida da se urbano, grad, u novijim konceptualizacijama razmatra ipak redukcionistiki, sveden na prostornu koncentraciju vika vrijednosti i osnovne elemente ekonom ske analize. Dimenzije analize koje se predlau ovakvim okvirom, nuno istraivanja usmjeravaju na pronalaenje 322

bitnih, sutinskih odnosa i uzroka nastajanja pojedinih feno mena u okviru urbanog fenomena. To ne znai da je time mogua lista istraivanja zakljuena. Fenomen, na primjer, urbane simbolike, koji se u novom konceptualnom obrascu tretira u okviru tree instance (ideolokog nivoa), osim toga to predstavlja sistem ideolokog oznaavanja, sigurno nudi i niz drugaijih elemenata za analizu. Slino bi se moglo rei i za mnotvo drugih pojava koje ostaju i dalje u mo gunosti istraivanja klasine urbane sociologije. Noviji postupci istraivanja pruaju solidnu osnovu za uspostavlja nje bitnih relacija spram drutvenih odnosa, sprijeavaju mistifikaciju urbanih pojava prostornim eksplikacijama, no ne mogu pruiti osnovicu za ispitivanje raznih mikrosituacija, fenomena za koje nije potrebno posegnuti u osnovni koncepcijski okvir. Zbog navedenog se moe rei da e ovakav tip analize biti veoma potreban za uspostavljanje relacije prouavanja urbanih fenomena s fenomenima drutva uope, ali da e za prouavanje pojedinih standardnih situacija i dalje trebati primjenjivati klasinu urbanu analizu (deskripcija na fenomenolokoj razini). Tek spajanjem tih dvaju nivoa mogue je ostvariti plodonosnu sintezu u kojoj e se objanjenje par cijalnih pojava uklapati u konceptualni okvir opih teorijskih principa. Provoenje iskljuivo metodologije koja proistjee iz prihvaanja koncepcijskog okvira nove urbane sociologije, bilo bi mogue jedino ako bi se prihvatio kapitalizam kao poredak koji nuno treba nestati, odnosno, ako se prihvati kapitalizam kao drutveni sistem koji se ilavo bori protiv nagrizanja, odnosno, svoje propasti. Ukoliko se takva perspektiva ne prihvati, primjena koncepcijskog okvira nove urbane sociologije je praktiki suvina i neostvariva. Konano, pitanje koje nas svakako interesira je: koliko je nova urbana sociologija stvarno nova? Predloeni kon ceptualni okvir svakako je nov i interesantan, no perspektiva istraivanja koju prua je reducirana na uspostavljanje i ispi tivanje bitnih relacija, to predstavlja solidnu osnovu za stvaranje polazita za eksplikaciju. Pitanja koja se u okviru nove konceptualizacije postavljaju, predstavljaju novo osvjet ljenje stare problematike, pa je i po tome nova urbana so21*

323

ciologija nova. Meutim, mikro situacije e i dalje zahtije vati primjenu klasinog deskriptivnog pristupa, pa e, naj vjerojatnije, rjeenje biti naeno u kombinaciji makropristupa koji e ukljuivati primjenu koncepcijskih okvira nove urbane sociologije i istraivanja koja e biti provoena re lativno standardnim istraivakim postupcima i koji prije spadaju u staru urbanu sociologiju. Danas jo veoma mali broj istraivaa prihvaa i koristi principe nove urbane so ciologije, a vjerojatno e njihov broj u budunosti porasti. Ukoliko predstavnici i zastupnici nove urbane sociologije oekuju takav razvoj u budunosti, morat e svoje pristupe jo bolje elaborirati izbjegavajui mehanike aplikacije poje dinih teorija na prouavanje urbanog fenomena, vulgarizacije i shematizme, te inzistiranje na krutim principima i op im polazitima. Pribliavanje nove i stare urbane sociolo gije bit e utoliko ostvarljivije, ukoliko i stara urbana sociologija usvoji neke od postavki nove urbane sociologije. Nain razmatranja urbanih problema u mnogim publi kacijama, na mnogobrojnim kongresima i simpozijumima, standardno se kree na razini utvrivanja kompleksnosti te krize i njene neumitnosti. Pravi uzroci, meutim, rijetko se diskutiraju, a moda ih je i veoma teko locirati. Kada se spominje urbana kriza, obino se naglaavaju njene svjetske dimenzije i goleme potekoe njenog rjeavanja. Ukazivanje na uzroke te krize u najopenitijoj varijanti vezuje se uz uzrono-posljedine odnose osnovnih oblika ekonomskopolitikih ponaanja prema zbilji urbane stvarnosti. Meu tim, takvo globalistiko uzrono naznaavanje izuzetno je rijetko, a i kada se pojavi, tekoe nastaju pri pokuaju nje gove operacionalizacije. Jer, to bi znaila potreba mijenjanja cjelokupnog ekonomskog-politikog tretiranja stvarnosti su vremenih urbaniziranih drutava, poev od njihovog fizi kog oblika, pa sve do naina rukovoenja takvim drutvi ma? Odgovor nije teko naslutiti znailo bi revolucioniranje stvarnosti u toj mjeri da bi se tragovi ranijeg jednom, u budunosti, teko mogli pronai. Naravno, postoji snano uvjerenje tome da je urbanizirani razvoj, sa svim pozitiv nim i negativnim karakteristikama koje nosi, nuan, da je ve toliko pokazao svoju premo i da mu se praktiki nije
324

mogue oduprijeti. Mnogi koji prakticiraju (po nalazima so ciologa i drugih istraivaa) urbanu krizu, ono emu se veoma kritiki razmatra kao kobnom, fatalnom ili po gubnom, uope ne nalaze takvim, problemom kojima im se govori ne osjeaju i ne smatraju da je bilo to potrebno mijenjati. Postoji i umirujua ideja tome da e se neto ve samo od sebe rijeiti. Od koga? Kada? U ime kojih ciljeva? Na takva je pitanja, naravno, teko odgovoriti. Duboki nesklad koji postoji izmeu konformiteta koji pruaju tekovine urbaniziranog drutva i svih problema koje isto tako drutvo nosi, sagledavaju se povremeno, parcijalno i s raznolikim intenzitetom. Problemi urbaniziranog drutva rjeavaju se utopijskim prognoziranjem buduih savrenih gradova (iznad, u, na-zemlji, ili, pak na vodi, ili u njoj), kao i u svakodnevnom mukotrpnom rukovoenju i upravljanju kaosom ivota u velikim gradovima na nivou prometa, sta novanja, odvoenja smea, osiguravanja dovoljne koliine vode, zraka, i tsl. Globalna kriza urbaniziranog drutva postat e, prema naem miljenju, u skoroj budunosti opa kriza, kada se efekti tzv. ekoloke krize ujedine s krizom urbaniziranih drutava i kada se sve oitije budu pokazivale negativnosti drutva obilja i njihova korelacija s drutvom neograniene potronje energije, neogranienog zagaivanja, potronje i iscrpljivanja resursa. Pitanje je, da li e tada ogranieni reformizam i tehnoloki optimizam moi da prue zadovoljavajuu eksplikaciju dimenzija krize. Urbana kriza oituje se, naravno, na razliite naine u razliitim dijelovima svijeta, kao i na razne naine u situa cijama slinog stupnja urbaniziranosti. Razliit se utisak stupnju urbane krize moe stei ako se ona prakticira u ka otinoj jurnjavi na posao, u automobilu, ili u prenatrpanim vozilima javnog prometa, ili pak u nedjeljno jutro, po lije pom vremenu, u etnji gradskim parkom, kada se ona uope niti ne osjea. Urbana sociologija smjestila se od svog nastanka negdje izmeu ukazivanja na globalne uzroke tzv. urbane krize i istraivanja parcijalnih manifestacija oblika te krize. Izmeu mnogobrojnih urbano-sociolokih istraivanja mnogo je onih koja se bave analizom raznolikih fenomena u urbanoj svako325

dnevnici na ogranienom uzorku i na ogranienom teritoriju, kao i onih koja se bave teorijskim razmatranjima pojedinih aspekata urbane krize ukazujui, prije svega, na ire drutve ne korijene nastanka takve krize. To se ukazivanje, meutim, najee gubilo u vakuumu prosvjetiteljskog pozivanja na poduzimanje globalne akcije za promjenu situacije, kao i na uzrono-posljedino povezivanje pojedinih manifestacija krize s opim tendencijama razvoja drutva. Najznaajnije studije iz oblasti urbane sociologije ukazivale su na jedno stavnu injenicu: urbana kriza rezultat je ukupnog drutve nog razvitka i ako se eli i urbanu krizu uope i pojedine aspekte manifestiranja te krize rijeiti, tada je potrebno kritiki preispitati opu usmjerenost drutvenog razvitka. U drutvenim su naukama dosta rijetki sluajevi da se kritiko ukazivanje na odreenu drutvenu situaciju koja se tek poela manifestirati i za koju se na osnovu odreenih indikatora pretpostavlja s dovoljno sigurnosti da e se i u budunosti jo jae manifestirati, poslualo i da je kriza sprijeena, ublaena ili izbjegnuta smiljenim oblikom po naanja. Umjesto toga, obino je potrebno da se kriza mani festira u manjem ili veem intenzitetu, pa da se poduzmu odreene regulacione mjere. Kriza, meutim, i dalje napre duje jer su regulacione mjere nedovoljne, slabo i kasno pripremljene, pa u praktinoj politici dolazi do udne mje avine izmeu podravanja elemenata koji pogoduju razvoju krize i onih koji su je sprijeili, pa takvo stanje traje sve dok se postojea kriza ne intenzivira ili pak biva rijeena i po tisnuta pojavom neke vanije. Kao primjer ovome emu govorimo moe posluiti be zuspjeno ukazivanje na pogrenost poticanja razvoja indivi dualnog prometa od strane mnogih istraivaa, posebno so ciologa grada, no rijetko su se poduzimale mjere koje su divljanje takvog oblika prometa sprijeile prije negoli su se njegovi efekti manifestirali u tolikoj mjeri da se kriza poela stvarnije osjeati. Onda je bilo, naravno, prekasno da se poduzimaju radikalnije i dugoronije mjere koje bi problem mnogo bolje i temeljitije rijeile da su se poduzele na osnovu predvianja karaktera efekata razuzdanog koritenja auto mobila u gradovima, na to su urbani sociolozi, na primjer. 326

ukazivali. Najnovija situacija u mnogim zemljama pokazuje da je do redukcije korienja privatnog prometa dolo je dino kada je njegova sloboda kretanja ograniena zbog nedo statka goriva, to je pak uzrokovano poskupljenjem goriva i politikim problemima njegovog dobavljanja. Kriza kao impuls za djelovanje djelotvorna je tek onda kada se materijalizira, dijelom obistini i osjea od odreenog dijela populacije. Ukoliko je ona percipirana tek od strane drutvenih znanstvenika, male su anse da se kritika upozo renja sasluaju i razvijaju alternativni programi akcije usmje reni suzbijanju uzroka pojave krize. Uzrok duboke frustriranosti, koju skoro obavezno su sreemo kod istraivaa urbanog, a u ovom sluaju kod, na primjer, urbanih sociologa ili pak urbanista, je spoznaja neumnosti razvoja drutva, neuvianju povezanosti raz nolikih meusobno uvjetovanih pojava i nesluanja savjeta koji se pojedinim aspektima kriznog razvoja daju. Rijetko e se nai istraiva bilo kog urbanog fenomena koji nije ustvrdio da je za rjeenje njegovog problema potrebno promijeniti bitne drutvene uvjete (koji dovode do pojave tog problema). Drutveni uvjeti se, naravno, mijenjaju veoma postupno dovodei do pojava novih kontradikcija i proble ma, to pak otvara nove mogunosti istraivanja, i tsl. Mnoge studije fenomenima urbanog ivota dolaze do spoznaje potrebi mijenjanja bitnih drutvenih uvjeta koji proizvode raznolike fenomene, no to naravno, ne rjeava konkretni problem. Takav status drutvenih znanosti uope, posebno sociolo gije grada, karakteristian je za vei dio njenih predstavnika, naina istraivanja i teorijskih koncepata koji se u istrai vanjima primjenjuju. Ono to je posebno interesantno u no vijim tendencijama razvoja urbane sociologije je upravo mo gunost razvoja drugaije utemeljene sociologije grada koja e ne samo ukazivati na meuuvjetovanost i povezanost ur banih i globalnih drutvenih fenomena, nego e i analizirati razloge te meuuvjetovanosti i nunu loginost procesa pro izvodnje odreenih urbanih efekata pod odreenim drutve nim uvjetima. Razvojni put sociologije grada od empirijskoanalitiki usmjerene discipline, preko difuzno-globalizirajue 327

faze, u kojoj se ukazuje na potrebu mijenjanja opih dru tvenih konstelacija ako se ele promijeniti uvjeti urbane krize, izgleda da je dovela, u okviru novijih tendencija, do pojave orijentacije koja direktno analizira uzrono-posljedine veze izmeu urbane krize i drutvenog sistema na konceptualnom i na praktinom planu. Dosadanji napori doveli su do pokuaja stvaranja kon ceptualnog okvira koji urbano pitanje stavlja u kontekst opeg drutvenog pitanja, ali ne vrei vjetako odvajanje urbane (prostorne) sfere od drutvene (politike) sfere. Pro ces stvaranja novog konceptualnog okvira zapoeo je, prije svega, procesom demistifikacije tradicionalne urbane socio logije i njenih teorijskih dometa. Demistifikacija, koju je najkonzekventnije proveo Castells, svakako je interesantna iako je i ona manjkava. Stie se utisak, naime, da je raskrin kavanje statusa klasine urbane sociologije Castellsu bilo potrebno, prije svega, da bi naao vie razloga za konstitui ranje nove urbane sociologije, no to je ona to (po sebi) za sluivala. Konano, i mnogi suvremeni marksistiki usmjere ni urbani sociolozi vre istraivanja u duhu tradicija ikake kole i teko je pretpostaviti da se odreena istraivanja mo gu uope drugaije i izvoditi. Ono to je, u svakom sluaju, dobro izvedeno kada je poduzeta kritika tradicionalne urba ne sociologije, je kritika sociolokog imperijalizma s odre enim vrijednosnim utemeljenjem koji je pruao ideoloke eksplikacije. Pitanje je, meutim koliko novi konceptu alni okvir nudi neideoloke eksplikacije? ini nam se da je pokuaj povezivanja urbanog pitanja s opim drutvenim pitanjem (njegova globalizacija), naj znaajniji korak koji je do sada uinjen od strane predstav nika nove urbane sociologije. Konkretne analize raznolikih manifestacija urbanog pitanja vode se kroz analizu baze tog pitanja analize razliitih ekonomskih procesa koji uvjetuju pojavu odreenih manifestacija u urbanim okvirima. Pitanje je, meutim koliko, na primjer, kontroverzna te orija kolektivnoj protronji moe nuditi plodonosnu per spektivu za prouavanje urbanog fenomena? Da li je aroli kost manifestacija urbanog pitanja, pa i analizu bitnih pret postavki njegovog manifestiranja, mogue provesti kroz ana
328

lizu procesa kolektivne potronje? Mislimo da nije. Ukoliko se prihvati konceptualni okvir zadan idejom kolektivnoj potronji, potrebno je, prije svega, prihvatiti ideju posto janju intervencije drave u procese koje ispitujemo, to je takoer ograniena koncepcija. Predloeni konceptualni okvir mora se ogranieno i s oprezom prihvatiti i kao okvir za globalno objanjenje pojava i kao okvir koji analizu pe rifernih elemenata manifestiranja urbanog pitanja takoer ograniava na eksplikaciju koja se nuno mora uklapati u odreeni sistem (urbanu simboliku, prema Castellsu, treba analizirati jedino u okviru instance ideolokog sistema, pa bez obzira koliko takva analiza bila uspjena, ona svakako ograniava mogunost eksplikacije fenomena simbolike uko liko je svedeno pod navedenu instancu). Intervencionistiki koncept zahtijeva, takoer, prihva anje razdvajanja sfere drutva i sfere drave, kao i sfere proizvodnje i primjene znanja. Takav koncept nuno trai medijaciju kroz intervenciju na nivou urbanog izraenog u formi urbanog planiranja. Pitanje je da li je urbano pla niranje samo intervencija politikog nad ekonomskim na nivou prostorne cjeline (jedinice), odnosno, da li ono vri samo funkciju intervencije sa datim prerogativima (drava), ili pak te prerogative modificira, utjeui i samo na karakter intervencije? Drugim rijeima, predloeni konceptualni okvir, prije svega od Castellsa, ali i od drugih predstavnika nove urbane sociologije, nuno suava mogunost i irinu prou avanja urbane sociologije, nuno suava mogunost i irinu prouavanja urbanog fenomena, to je dovelo do toga da se u kviru tzv. tradicionalne urbane sociologije susreemo s raznolikijim fenomenima istraivanim u okviru urbanog, ne goli u okviru tzv. nove orijentacije. Takav odnos je dijelom rezultat nedovoljne utemeljenosti nove orijentacije, ali sva kako i konceptualnog okvira koji analizu usmjerava na dosta kruti teorijski sklop, koji pak onemoguava poduzi manje analiza koje izlaze izvan predloenog okvira. Novijoj orijentaciji u urbanoj sociologiji za sada je mogu e prigovoriti krutost konceptualne sheme, inzistiranje na eksplikacijama koje ograniavaju istraivanja na pojedine fenomene koji se uklapaju u teorijski predloak, kao i, u
329

pojedinim varijantama, na shematizirano prikazivanje dru tvene stvarnosti. Pretpostavljamo da e razvoj urbane so ciologije u budunosti ii ka postupnom pribliavanju sta re i nove tendencije, to je ve vidljivo iz nekih radova klasinih urbanih sociologa koji akceptiraju (uz dunu rezervu) neka razmiljanja Castellsa, na primjer, to e nuno ukljuivati izvjesno redefiniranje konceptualnog okvira. To redefiniranje e prije svega morati ukljuiti kritiko razma tranje utemeljenosti strukturalne sheme eksplikacije, elas tinije razmatranje pojedinih marksistikih postavki koje su primijenjene u konceptu, kao i pokuaj inoviranja koncep ta razradom kriterija koji e omoguiti primjenu na analizu onih drutava u kojima je tee evidentirati raznolike procese intervencija u kontradiktornu drutvenu stvarnost.

Literatura

A r o n , Daniel, 1977, Writers on the Left, O x f o r d University Press, L o n d o n . A b r a m s , Charles, 1971, The Language of Cities. A Glossary of Terms, The Viking Press, N e w Y o r k . Ahtik, Vito, 1969, Le cration des villes nouvelles, Sociologie du travail, Paris, br. 4. A l i h a n , Milla, 1938, Social Ecology: A Critical Analysis, C o l u m b i a U n i versity Press, N e w York. Alonso, William, 1967, Cities and City Planners, u: Taming Metro polis, t o m . II, A n c h o r Books, G a r d e n City, N e w York, str. 580596. Althusser, Louis Balibar, Etienne, 1975, Kako itati Kapital, C K D S S O H , Z a g r e b . Altiser, Luj, 1975, Elementi samokritike, B I G Z , B e o g r a d . Altise, L u j , 1971, Za Marksa, N o l i t , Beograd. Altshuler, Alan, 1965, T h e G o a l s of C o m p r e h e n s i v e P l a n n i n g , JAIP,* t o m . 3 1 , str. 186195, N e w Y o r k . Altshuler, A l a n , 1965, The City Planning Process: A Political Analysis, C o r n e l University Press, N e w Y o r k . A n d e r s o n , James, 1976, The Political Economy of Urbanism: An Intro duction and Bibliography, A P l a n D e p a r t m e n t , L o n d o n , m i m e o . A n d e r s o n , Nels, 1923, The Hobo, T h e University of C h i c a g o Press, Chi cago. A n d r u s z , Greg, 1979, Some Key Issues In Soviet Urban Development, I J O U A R R , L o n d o n , torn. 3, br. 2, str. 1 5 7 1 8 1 . Andrusz, G r e g , 1979 a, Urban Government: A Focel Issue In Studies On the Russian and Soviet City, I J O U A R R , L o n d o n , t o m . 3, br. 4, str. 553565. Anelkovi, Borivoj, 1977, Stanovanje starih osoba, I C S , Beograd. A r c t a n d e r , Peter, 1972, The Process is the Purpose, J o u r n a l of t h e T o w n P l a n n i n g Institute, L o n d o n , t o m . 58, July/August. A a r o n , R., 1957, German Sociology, G l e n c o e , C h i c a g o , Illinois. can and * Skraenice u n a v o d i m a literature: J A I P Journal of the Ameri Institute of Planners; I J O U A R R International Journal of Urban Regional Research; CUE Comparative Urban Research.

330

331

Ashton, Patrick, 1978, The Political Economy or Suburban Development, u: Tabb i Sowers, 1978, str. 6490. A s h w o r t h , W., 1954, The Genesis of Modern British Town Planning, Routledge, L o n d o n . Bailey, Joe, 1975, Social Theory for Planning, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n a n d Boston. B a h r d t , H. P., 1977, Humaner Stdtebau, N y m p h e r b e r g e r V e r l a g s h a n d lung, Stuttgart. Ball, Michael, 1979, A Critique of Urban Economics, I J O U A R R , L o n don, torn. 3, br. 3, str. 309333. B a n d y o p a d h y a y , P r a d e e p , 1979, M. Harloc, Captive Cities, I J O U A R R , L o n d o n , tom. 3, br. 1, str. 145148. Banfield, E d w a r d , 1965, Big City Politics, R a n d o m H o u s e Inc., Boston. Baran, A. P. Sweezy, M. P., 1969, Monopolni kapital, Stvarnost, Z a g r e b . Barber, B., ed., 1970, L. J. Henderson on the Social System, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Barkin, David, 1978, Confronting the Separation of Town and Country in Cuba, u: Tabb i Sawers, 1978, str. 317338. B a u m a n , Z y g m u n t , 1976, Towards a Critical Sociology, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n a n d Boston. Bcher, M a x , 1971, Das geplante Verkehrschaos, u: Umwelt aus Beton, R o w o h l t Verlag, R e i n b e c k / H a m b u r g . Becker, H. S. et all., 1961, Boys in White: Student Culture in Medical School, Chicago University Press, Chicago. Becker, H. S. et all., 1963, Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, T h e F r e e Press, N e w York. Becker, H. S. ed., 1967, Social Problems: A Modern Approach, J o h n Wiley and Sons Inc., N e w Y o r k . Becker, H. S. et all., eds., 1968 a, Institution and the Person, A l d i n e P u b lishing H o u s e , Chicago. Becker, H. S. et all., 1968 b, Making the Grade: The Academic Side of College Life, J. Wiley a n d Sons, N e w York. Becker, H. S. et all., 1970 a, Sociological Work, Method and Substance, A l d i n e Publishin C o m p . , C h i c a g o . Becker, H. S. ed., 1970 b, Campus Power Struggle, Transaction Books, A l d i n e Publishing C o m p . , C h i c a g o . Bellush, J. H a u s k n e c h t , M., eds., 1967, Urban Renewal: People, Politics and Planning. A Reader on the Political Controversis and Sociological Realities of Revitalizing American City, A n c h o r Books, N e w Y o r k . Benevolo, L e o n a r d o , 1967, The Origins of Modern Town Planning, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , M a s s . B e n s m a n , J. Vidich, A. J., 1975, Metropolitan Communities. New Forms of Urban Sub-Communities, N e w Viewpoints, N e w Y o r k . B e n s m a n , J.

Vidich, A. J. N a b u k o , G., eds., 1982, Politics, Character and Culture: Perspectives from Hans Gerth, G r e e n w o d Press, Westport, Conn. Bernard, L. L. Bernard, J., 1965, Origins of American Sociology: The Social Science Movement in the United States, Russel and Russel I n c . N e w Y o r k . Bergel, E. E., 1955, Urban Sociology, M c G r a w Hill Book C o m p . , N e w York. Berndt, Heide, 1968, Das Gesselschaftsbild bei Stadtplanern, K a r l K r m e r Verlag, Stuttgart/Bern. Bernfeld, D a n , 1979, Les brgerinitiativen. (BI) initiatives des citoyens en Amrique Occidentale, Espaces et Societes, P a r i z br. 2829, str. 93116. Berry, Brian, 1973, The Human Consequences of Urbanization, St. M a r tin's Press, N e w York. Bierstedt, Robert, 1969 a, Introduction, u: Bierstedt, R., ed., 1969, F. Znaniecki on Humanistic Sociology, University of Chicago Press, Chicago, str. 134. Bierstedt, Robert, 1969 b, Florian Znaniecki on Humanistic Sociology, University of Chicago Press, Chicago. Bigey, M. Schmider, ., 1971, Les transports urbaine, Editions universitaires, Paris. Blair, L. Th., 1974, The International Urban Crisis, P a l l a d i n Books, F r o g m o r e , St. Albans. Blanc, Maurice, 1979, De la rnovation urbaine la restauration, Espaces et societes, Paris, br. 3 0 3 1 , str. 515. Blaut, J. M., 1977, Where Was Capitalism Born?, u: Peet, 1977, str. 95 d o 112. Blumenfeld, H a n s , 1977, Moderna metropola, Kultura, Beograd, br. 39, str. 5772. B l u m e n t h a l , Albert, 1932, Small Town Stuff, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Blumer, Herbert, 1939, An Appraisal of Thomas' and Znaniecki's The Polish Peasant in E u r o p e a n d A m e r i c a , Social Science Research Council, N e w York. Blumer, Herbert, 1971, Moulding of Mass Behavior Through the Motion Picture, u: Short, ed., 1971, str. 131138. Boddy, Martin, 1979, ed., Urbanization and Conflict in Market Societies, I J O U A R R , L o n d o n t o m . 3, br. 4, str. 580582. B o g a r d u s , E. S., 1926, Social Distance in the City, u: Burgess, 1926, ed., str. 4855. Bogardus, E S., 1928, I migrations and Race Alt Hudes, N e w Y o r k . Bogue, D. J., ed., 1974, The Basic Writings of W. E. Burgess, Community and Study Center, University of C h i c a g o Press, Chicago. Borja, Jordi, 1977, Urban Movements in Spain, u: H a r l o e , 1977, str. 187213. Boskoff, Alvin, 1969, Theory in American Sociology, T h o m a s Y C r o w e l l C o m p . , N e w York.

332

333

Bottmore, T o m Frisby, David, 1978, Introduction to the Translation, u: S i m m e l , G., 1978, The Philosophy of Money, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , Boston, L o n d o n , str. 149. B r a m s o n , L e o n F . , ed., 1970, Robert M. Maclver on Community, Society and Power, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . B r o a d b e n t , A n d r e w , 1979, Planing and Profit in the Urban Economy, I J O U A R R , L o n d o n , torn. 3, b r . 1, str. 9 1 9 3 . Broady, M a u r i c e , 1968, Planning for People. Essays on the Social Con text of Planning, L a t i m o r T r e n d a n d C o m p . , P l y m o u t h . B u c h a n a n , Colin, 1963, Traffic in Towns: A Study of the Long Terms Problems of Traffic in Urban Areas, H M S O , L o n d o n . Burgess, W. E., ed., 1926, The Urban Community, Selected Papers of the American Sociological Association, University of Chicago Press, Chicago. Burgess, W. E. Bogue, J. D., eds., 1964 (1970), Contribution to Urban Sociology, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o a n d L o n d o n . Burgess, E. W., 1967 a, The Growth of the City: An Introduction to the Research Project, u: Park, R., Burgess, E. W., eds., The City, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o , str. 4 7 6 3 . Burgess, E. W., 1967 b, Can Neighborhood Work Have a Scientific Basis? u: Park, Buergess, eds., 1967, The City, University of C h i c a g o Press, C h i c a g o , str. 142156. Burgess, E. W., 1973, Residential Segregation in American Cities, u: Cottrell, et al., 1973, ed., . W. Burgess On C o m m u n i t y , F a m i l y a n d D e l i n q u e n c y , University of Chicago Press, C h i c a g o , str. 5 0 6 4 . Calvan, R. S. R a n c k , . H . , 1938, The Family an the Depression: A Study of One Hunderd Chicago Families, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Canhman, W. J. H e b e r l e , R., 1971 a, Introduction, u: C a n h m a n , H e b e r l e , eds., 1971, F. Tnnies on Sociology: Pure, Applied and Empirical, str. V I I X X I I . W. J., H e b e r l e , R., ed., 1971 b, Ferdinand Tnnies on Sociology: Pure, Applied and Empirical. T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Canter, David, 1974, Psychology for Architects, A p p l i e d Science P u b l i shers, L o n d o n . C a n t e r , David, 1977, The Psychology of Place, T h e A r c h i t e c t u r a l P r e s s , London. Castells, M a n u e l , 1969, Vers une thorie de la planification Sociologie du travail Paris, b r . 4, str. 413444. Castells, M a n u e l , 1973, Luttes urbaines, M a s p e r o , P a r i s . Castells, M . G o d a r d , F . , 1974, The Hague. Castells, M a n u e l , Paris. Monopolville 1975 a, Venterprise, de l'tat l'urbain, urbaine,

Mouton,

Sociologie

l'espace

industriel,

Anthropos,

Castells, M a n u e l , 1975 b, Urban Sociology and Urban politics: From the Critique to New Trends of Research, C U R , N e w Brunswick, t o m III, br. 1, str. 714. Castells, M a n u e l , 1976 a, Is There an Urban Sociology?, u: Pickvance, ed., Urban Sociology, str. 3360. Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1976 b, Theoretical Propositions for an Experimental Study of Urban Social Movements, u: Pickvance, ed., 1976, Urban Sociology, str. 147174. Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1976 c, Theory and Ideology in Urban Sociology, u: Pickvance, ed., Urban Sociology, str. 6085., Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1977 a, The Urban Question. The Marxist Approach, E . A r n o l d Publishers, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1977 b, Towards a Political Urban Sociology, u: H a r l o e , ed., Captive Cities, str. 6179, J o h n Wiley a n d Sons, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1978, City, Class and Power, M a c M i l l a n Press L t d , London. Castells, M a n u e l , 1980 c, Cities and Regions Beyond the Crisis: Invitation to a Debate, I J O U A R R , L o n d o n , t o m 4, br. 1, str. 127131. Catanese, G. J. Steiss, A. W., 1970, Systems Planning. Theory and Application, H e a t h , Lexington, Mas., U S A . C a v a n , R u t h S., 1928, Suicide, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . C h a d w i c k , G. ., 1971, A Systems View of Planning, P e r g a m o n Press, N e w York. Chevalier, L., 1966, Problemi sociologije gradova, u: Gurvitch, G., Sociologija, t o m I, str. 309332, N a p r i j e d Zagreb. Child, H. R., 1982, Challenging Capitalism on the Urban Terrain, I J O U A R R , L o n d o n t o m . V, br. 2, str. 295305. Child, H. R., 1978, Fiscal Collapse and Political Struggle in Decaying Central Cities in the United States, u: T a b b i Sawers, eds., 1978, str. 2 1 3 2 4 1 . C h o a y , F r a n o i s e , 1965, L'urbanisme, utopies et ralits une ontologie, Maspero, Paris. C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1959, Famille et habitation, C N R S , t o m I i II, Paris. C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1963, Des hommes et des villes, P a y o t , P a r i s . C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1971, Pour une sociologie des aspirations, Denoel, Paris. Clark, D a v i d , 1982, Urban Geography, T h e J o n s H o p k i n s University Press, B a l t i m o r e . Chudacoff, H o v a r d , P., 1976, Introduction, u: Z o r b a u g h , H. W., The Gold Coast and the Slum, str. V I I X V . Clark, T e r r y N . , ed., 1969, Gabriel Tarde on Communition and Social Influence, T h e University of Chicago Press, Chicago. Clavel, P . F o r r e s t e r , J. G o l d s m i t h , E., eds., 1980, Urban and Regional Planning in an Age of Austerity, P e r g a m o n Press, L o n d o n .

334

335

C o a t e s , K e n , 1977, Socijalizam i ovekova sredina, M a r k s i z a m u svetu, B e o g r a d b r . 7, str. 5 7 7 1 . C o c k b u r n , C, 1977, The Local State: Management of Cities and People, P l u t o Press, L o n d o n . Coit, C a t h e r i n e , 1978, Local Action, Not Citizen Participation, u: T a b b i Sawers, eds., Marxism and Metropolis, str. 2 9 7 3 1 3 . Cooley, C h a r l e s , 1966, Social Processes, S o u t h e r n I l l i n o i s University Press, C a r b o n d a l e . Coser, L e w i s ., 1977, Masters of Sociological Thought, H a r c o u r t B r a c e a n d J o v a n o v i c h I n c . , N e w York. Cottrell, L. S. Hunter, A. Short, J. F . , jr., eds., 1973 a, Ernest W. Burgess on Community, Family and Delinquency, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Cottrell, L. S., 1973 b, Introduction, u: C o t t r e l l , et all. eds., 1973 a, str. 6 7 8 1 . Cox, A n d r e w , 1979, Paris, the State and Inner City Politics: A Comment, I J O U A R R , L o n d o n torn 3, br. 1, str. 8 7 9 1 . C r e i g h t o n , R. L., 1970, Urban Transportation Planning, University of Illinois Press, U r b a n a . Cressey, P a u l G., 1932, The Taxi Dance Hall: A Study in Commercialized Recreation and City Life, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Cressey, P a u l G . , 1971, Population Sucession in Chicago 18981930, u: Short, J. jr., ed., The Social Fabric of the Metropolis, str. 109120. a l d a r o v i , Ognjen, 1975 a, Neki pokazatelji prostorne socijalne diferen cijacije i socijalne segregacije stanovnitva Zagreba 1971 godine, Revija za sociologiju Z a g r e b b r . 4, str. 5 8 6 7 . a l d a r o v i , Ognjen, L a y , V l a d i m i r , 1975 b, Selektivna bibliografija iz urbane sociologije, Revija za sociologiju, Z a g r e b b r . 2, str. 119 do 133. aldarovi, O., 1976, Socioloki aspekti planiranja urbanih podruja, m a g i s t a r s k i r a d , Sveuilite u Z a g r e b u , F i l o z o f s k i fakultet, Z a g r e b . aldarovi, O., 1977, Neke pretpostavke urbanog planiranja, Nae t e m e , Z a g r e b b r . 4 , str. 8 4 8 8 6 3 . a l d a r o v i , O., 1978 a, Drutvene vrijednosti i ljudske potrebe u urba nistikom planiranju, D o m e t i , Rijeka, b r . 12, Rijeka, str. 1117. a l d a r o v i , O., 1978 b, Planiranje grada i procesi socijalne integracije, Revija za sociologiju, Z a g r e b , br. 12, str. 6 9 1 0 3 . a l d a r o v i , O., 1978 c, Socioloki aspekti pristupa reviziji generalnog urbanistikog plana grada Zagreba, Arhitektura, Zagreb, br. 164165, str. 5 7 6 1 . aldarovi, O., 1979, Neke klasine dileme vrijednosti ekolokog pristupa u analizi devijantnog ponaanja, Revija za sociologiju, Z a g r e b , b r . 34, str. 9 3 1 0 3 . a l d a r o v i , O., 1980 a, Novije tendencije razvoja sociologije grada, d o k t o r s k a disertacija, Sveuilite u Z a g r e b u , F i l o z o f s k i fakultet, Zagreb. 336

a l d a r o v i , O., 1980 b, Neki elementi socioloke valorizacije tendencija postmoderne arhitekture, Arhitektura, Z a g r e b , b r . 172175, str. 5660. aldarovi, O., 1980 c, Problemi socijalizacije urbane sredine Zagreba, u: Ljudski okoli u Zagrebu, J A Z U , Z a g r e b , str. 6 8 7 5 . aldarovi, O., 1980 d, Neki aspekti sociolokih istraivanja stanovanja u nas, Gledita, B e o g r a d br. 910, str. 2 0 3 4 . a l d a r o v i , O., 1981 a, novoj sociologiji grada, N a e teme, Z a g r e b , b r . 9, str. 14081424. a l d a r o v i , O., 1981 b, Razvoj urbane sociologije u SR Hrvatskoj u sedamdesetim godinama, Arhitektura, Z a g r e b , br. 176177, str. 8084. l a d a r o v i , O., 1982 a, Donoenje ciljeva razvoja grada kao socioloki problem odluivanja, Marksistiki c e n t a r , B e o g r a d , str. 139157. a l d a r o v i , O., 1982 b, Osnovne karakteristike kritike klasine sociolo gije grada, Gledita, Beograd, b r . 34, str. 316. a l d a r o v i , O., 1982 c, Neke socioloke karakteristike interdisciplinarnog rada u procesu planiranja, u: Interdisciplinarnost znanosti, obrazo vanja i inovacija, Z a g r e b , str. 4 1 4 8 . a l d a r o v i , O., 1982 d, Mjesto urbane sociologije u okviru ope socio logije, K u l t u r n i radnik, Z a g r e b , b r . 2, str. 104124. a l d a r o v i , O., 1982 e, Razvoj urbane sociologije u SAD i nekim evrop skim zemljama u posljednjih desetak godina, Sociologija, Beograd, b r . 4, str. 381397. a l d a r o v i , O., 1982 f, Izgradnja novih naselja u nas kao socioloki problem drutvenog koncepta naselja, S t a m b e n a i k o m u n a l n a priv reda, Z a g r e b , br. 56, str. 4 0 5 3 . aldarovi, O., 1982 g, Urbanizam i planiranje, D o m e t i , Rijeka, b r . 7, , str. 1527. a l d a r o v i , O., 1982 h, Problemi urbanistikog planiranja, Nae t e m e , Z a g r e b , b r . 6, str. 974984. asopis Revija za sociologiju b r . 34/1973 p o s v e e n p r o b l e m i m a kvalitativne metodologije. Daki, Slavko, 1977, Grad u znaajnijim urbanistikim planovima Zagreba, N a e teme, Z a g r e b , br. 4. Davidoff, P. R e i n e r , T h . , 1962, A Choice Theory of Planning, J A I P , t o m 29, str. 103115. Davidoff, P., 1965, Advocacy and Pluralism in Planning, JAIP, N e w Y o r k , t o m 3 1 , b r . 4, str. 331339. Davidoff, P., 1968, Normative Planning, u: A n d e r s o n , S., ed., Planning for Diversity and Choice, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , M a s s . Davidoff, P., 1969, Planner as Advocate, u: Banfield, E., ed., Urban Government, T h e F r e e Press, N . Y o r k . Davies, R. H a l l , P., 1978, Issues in Urban Society, P e n g u i n B o o k s Ltd., L o n d o n . D e n D n n e n , R., 1974 Regional Planning, Some Notes in Planning Issues, Bouwcentrum, Rotterdam, mimeo.
22 U r b a n a sociologija

337

D e r e k , G r e g o r y , 1978, Ideology, Science and Human Geography, H u t h i n son and Co., Ltd., L o n d o n . Deutscher, Isaac, 1979, Rusija, Kina i zapad. Suvremena kronika dogaaja 19531966, C D D Z a g r e b . Dickinson, E. R., 1967, The City Region in Western Europe, R o u t l e d g e and Kegan Paul, London. D i n e r , Steven J., 1974, Department and Discipline: The Department of Sociology at the University of Chicago 18921920, Minerva, Boston, br. X I I I . D o m l j a n , a r k o , 1964, Perspektive urbanizma, N a e teme, Z a g r e b , br. 11. D o l m a n , A n t h o n y J., 1973, New Directions in Physical Planning, B o u w c e n t r u m , R o t t e r d a m , t o m 1, m i m e o . D o u g l a s , D. J., ed., 1972, Research on Deviance, U n i v e r s i t y of California, R a n d o m House, N e h York. D u h a e k , Svetlana, 1980, Virtovo shvatanje urbanizma kao posebnog oblika ljudskog grupnog ivota, Gledita, br. 12, str. 4 2 5 3 , Beograd. D u h l , L. J., ed., 1963, The Urban Condition. People and Policy in the Metropolis, Basic B o o k s I n c . , L o n d o n . D u n c a n , O. D . , 1964, William F. Ogburn on Culture and Social Change, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. D u n c a n , S. S., 1981, Housing Policy, Methodology of Levels and Urban Research. The Case of Castells, I J O U A R R , t o m V., b r . 2, str. 231255., L o n d o n . D u n l e a v y , Patrick, 1980, Urban Political Aanalysis: The Politics of Collective Consumption, M a c M i l l a n , L o n d o n . D y c k m a n , J. W., 1967, Societal Goals and Planned Societies, u: W e n t h w o r t h , E., ed., T a m i n M e t r o p o l i s , str. 248267., A n c h o r B o o k s , N e w York. D y c k m a n , J. W., 1967 b, Summary : Planning and Metropolitan Systems, u: W e b b e r , M. M., ed., Explorations Into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, Brock. E d w a r d s , Lyford, 1927, The Natural History of Revolution, T h e Univer sity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . E d w a r d s , F r a n k l i n G., 1968 a, Introduction, u: E d w a r d s , F. G., ed., 1968, str. V I I X X . E d w a r d s , F r a n k l i n G., ed., 1968 b, Franklin E. Frazier on Race Relations, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Eels, R. W a l t o n , C, eds., 1964, Man in the City of the Future, E d w a r d A r n o l d , London. Eisfeld, Dieter, 1978, Grosstadt, was nun?, D e u t s c h e Verlagsanstalt, Stutt gart. Eisner, H e n r y Jr., 1972, Introduction, u: P a r k , R. E., The Crowd and the Public, str. V I I X X V I I . Engels, F . , 1949, Stambeno pitanje, Izabrana del u dva toma, t o m I, Beograd.

Engels, F . , 1957, Poloaj radnike klase u Engleskoj, Del, t o m IV, Beograd. Engels, F . , 1974, Anti-Dring, Del, t o m X X X I , Beograd. Engels, F., M a r k s , ., 1968, Sveta porodica, Del, t o m V., Beograd. Fainstein, N . J . Fainstein, S. S., 1979, New Debates in Urban Planing: The Impact of Marxist Theory Within the United States, I J O U A R , torn, 3, br. 3, str. 381404, L o n d o n . Fainstein, S. S., eds., 1982, Urban Policy under Capitalism, U r b a n Affairs A n n u a l Review, t o m , 22, S A G E Publications, Beverly Hills, London. F a r i s , Ellsworth, 1971, The Nature of Human Neture, u: Short, J. Jr., ed., The Social Fabric of the Metropolis, str. 7087, University of Chicago Press, Chicago. Faris, Robert D u n h a m , W. H., 1939, Mental Disorders in Urban Areas: An Ecological Study of Schizophrenia and Other Psychosis, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . F a r i s , Robert, 1967, Chicago Sociology 19201932, C h a n d l e r Publishing C o m p a n y , San Francisco. F a r i s , Robert, 1971, Demography of Urban Psychotics With Special Reference to Schizophrenia, u: Short, J., ed., 1971, The Social Fabric of the Metropolis, str. 312320. F i l m e r , P a u l et all., 1973, New Directions in Sociological Theory, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , Mass. Filstead, William J., ed., 1971, Qualitative Methodology, M a r k a m P u b lishing C o m p a n y , Chicago. Firey, W., 1946, Land Use in Boston, C a m b r i d g e University Press, Boston. F l y n n , R o b , M e l l o r , R., 1981, Urban Sociology in an Urbanized World, I J O U A R R , t o m 3, br. 1, str. 135138, L o n d o n . F o l e y , D o n a l d , 1967, An Approach to Metropolitan Spatial Structure, u: W e b b e r , M. M., ed., Explorations Into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, Brock. F o l i n , M a r i n o , 1979, Urban Struggles: A Critical Commentary on the Article by Delia Setta, I J O U A R R , tom 3, br. 1, str. 8187, L o n d o n . F o n d a t i o n R o y a m o n t , 1970, Sociologie et urbanisme, editions E P I , Paris. Foster, John, 1979, How Imperial London Preserved Its Slums, I J O U A R R t o m 3, br. 1, str. 93114, L o n d o n . F r a i z e r , F r a n k l i n E., 1932 a, The Negro Family in Chicago, T h e University of Chicago Press, Chicago. F r a z i e r , F r a n k l i n E., 1932 b, The Free Negro Family, Nashville, Fisk University Press. F r a z i e r , F r a n k l i n E., 1939, The Negro Family in the United States, T h e University of Chicago Press, Chicago. F r e e d m a n , R. et all., eds., 1967, Principles of Sociology, Holt, R i n e h a r t a n d Winston, N e w York. French, R. A. 22*

338

339

H a m i l t o n , F ., 1979, The Socialist City: Spatial Structures and Urban Policy. J o h n Wily a n d Sons, Sussex. Friedmann, J. A l o n s o , W., 1964, Regional Development and Planning, St. M a r t i n ' s Press, N e w York. F r i e d m a n n , J., 1965, Respons to Altshuler: Comprehensive Planning as a Process, J A I P , torn 3 1 , str. 312320, N e w York. Friedmann, J. M i l l e r , J., 1965, The Urban Field, J A I P , torn 3 1 , N e w York. F r i e d m a n n , J., 1971, The Future of Comprehensive Planning, P u b l i c A d m i n i s t r a t i v e Review, M a y / J u n e , W a s h i n g t o n . Friedmann, J. Wulff, R., 1975, The Urban Transition Comparative Studies in Newly Industrializing Socits, . A r n o l d , L o n d o n . F r i e d l a n d , R., 1978, Space, Society and the State: The Critique of the Urban Question, I J O U A R R , t o m 2, br. 3, str. 569576, L o n d o n . F r i e d l a n d , R., 1981, Central City Fiscal Strain: The Public Cost of Privat Growth, I J O U A R R , t o m 5, b r . 3, str. 356377, L o n d o n . F r i s b y , D a v i d , 1981, Sociological Impressionism. A Reassesment of G. Simmel's Sociological Theory, H e i n e m a n E d u c a t i o n a l , L o n d o n . F u e r s t , J. S., 1977, Socijalno stanovanje u Sjedinjenim amerikim dra vama, M a r k s i z a m u svetu, b r . 7, str. 258278, B e o g r a d . G a l b r a i t h , J. K., 1980, Ekonomika i drutveni ciljevi, O. K e r o v a n i , Rijeka. G a n s , H. J., 1968 a, Urbanism and Suburbanism as Ways of Life, u: Readings in Urban Sociology, ed. by R. P h l , P e r g a m o n P r e s s , str. 95119, L o n d o n . G a n s , H. J., 1968 b, People and Plans, Basic Books, N e w Y o r k . G a n s , H. J., 1972, Planning for People, Not Buildings, u: Stewart, M., ed., The City, P e n g u i n , Sussex. G a m i e r , F., 1973, A propos de -uLe question urbaines, Espaces et societes, b r . 8, P a r i s . G e d d e s , P., 1949, Cities in Evolution, W i l l i a m a n d N o r g a t e , L o n d o n . ^ G e o r g e , P i e r r e , 1966, Geografska sociologija, u: G u r v i t c h , G., Sociologija, knjiga I , N a p r i j e d , Z a g r e b , str. 269290. ~ - ~ " G e r a s , N o r m a n , 1972, Althusser's Marxism: An Account and as Assesment, N e w Left Review, b r . 7 1 , str. 5 7 8 6 , L o n d o n . Ginatempo, Nella C a m m a r o t a , A n t o n e l a , 1977, Land and Social Conflict in the Cities of Southern Italy: An Analyis of the Housing Question in Messina, u: H a r l o e , Caprive Cities, str. I l l 1 2 3 . C a m m a r o t a , A n t o n e l a , 1979, The Structural Contradictions of the Building Industry in Italy and (he Significance of the New Housing Legisla tion, I J O U A R R , t o m 3, b r . 4, str. 465492, L o n d o n . G i r a r d , ., 1966, Drutvena demografija, u: G u r v i t c h , G., Sociologija, knjiga I, str. 290309, Z a g r e b , N a p r i j e d . Gist, P. H a l p e r t , ., 1950, Urban Sociology, H e i n e m a n n , L o n d o n .

Gist, P . , 1957, The Urban Community, u: G i t t l e r , J. B., ed., 1957, Review of Sociology, str. 159185. G i t t l e r , J. B., ed., Review of Sociology, J o h n Wiley a n d Sons, N. Y o r k . G o o d s p e a d , T h o m a s W., 1925, The Story of the University of Chicago 18901925, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . G l u c k s m a n n , M., 1974, Structuralist Analysis in Contemporary Social Theory, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n . Godard, F. P e n d a r i e s , J. R., 1978, Rapports de proprit du logement et pratique de l'espace rsidentiel, Espaces et societes, b r . 2 4 2 7 , str. 3 9 5 1 , Paris. G o o d m a n , R o b e r t , 1972, After the Planners, P e l i c a n P e n g u i n B o o k s , L o n don. G o r d o n , D a v i d , 1978, Capitalist Development and the History of Ameri can Cities, u: T a b b i Sawers, Marxism and Metropolis, str. 2 5 6 4 . G o r d o n , M. M., 1958, Social Class in American Sociology, D u r h a m Press, N e w York. G o u r s o l a s , J e a n - M a r c , 1980, New Towns in Paris Metropolitan Area: Analytic Survey of the Experience 19651979, I J O U A R R , t o m . 4, b r . 3, str. 405423, L o n d o n . G r a u h a n , Rolf-Richard, hrsg., 1972, Grosstadt-politik. Texte zur Analyse und Kritik lokaler Demokratie, B e r t e l s m a n n F a c h v e r l a g , H a m b u r g ^ G u r v i t c h , H., 1966, Problemi morfologije drutva.-Ti: G u r v i t c h , Sociologija, knjiga I, Naprijed, Z a g r e b , str. 2 6 9 3 6 7 . " " Gusfield, J o s e p h R., 1975, Community. A Critical Response, H a r p e r a n d R o w , N e w York. G u t n o v , A. et all., 1970, The Ideal Communist City, I P r e s s Series on H u m a n E n v i r o n m e n t , G . Braziller, N . Y o r k . G u t t e n b e r g , A. Z., 1967, The Tactical Plan, it: Webber, M. M., ed., Explo rations into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, B r o c k . H a n n e r r z , Ulf, 1980, Exploring the City: Inquires Toward an Urban Anthropology, C o l u m b i a University Press, N. Y o r k . H a n d l i n , C. B u r c h a r d t , J., eds., 1963, The Historian and the City, C a m b r i d g e U n i v e r sity Press, M a s s . H a r l o e , M i c h a e l , ed., 1975, Proceedings of the Conference on Urban Change and Conflict, C e n t e r for E n v i r o n m e n t a l Studies, L o n d o n . H a r l o e , M i c h a e l , ed., 1977, Captive Cities. Studies in the Political Eco nomy of Cities and Regions, J. W i l e y a n d S o n s L t d , L o n d o n . H a r l o e , Michael, 1977 b, Introduction, u: H a r l o e , str. 149. H a r l o e , M i c h a e l , 1978, The New Urban Sociology, N e w Society, t o n i 46, b r . 835, Sydney, Australia. H a r l o e , Michael L e b a s , E l i z a b e t h , eds., 1981, City, Class and Capital, L o n d o n , E. A r n o l d . H a r r i c h , W., 1977, Dijalektiki materijalizam i ekologija, M a r k s i z a m u svijetu, b r . 7, str. 7199, B e o g r a d . H a r r i e s , D. K., 1974, The Geography of Crime and Justice, M c G r a w Hill Company, USA, New York.

340

341

H a r r i n g t o n , M i c h a e l , 1979, Suton kapitalizma, G l o b u s , Z a g r e b . H a r v e y , David, 1975, Social Justice and the City, E. A r n o l d , L o n d o n . Harvey, David, 1977, Government Policies, Financial Institutions and Neighboardhood Change in the United States, u: H a r l o e , M., ed., 1977, str. 1 2 3 1 4 1 . Harvey, David, 1978 a, Population, Resources and the Ideology of Science, u: P e e t , R., ed., 1977, str. 213244. H a r v e y , David, 1978 b, The Geography of Capitalist Accomulation: A Reconstruction of the Marxian Theory, u: P e e t , R., ed., 1977, str. 2 6 3 2 9 3 . H a r v e y , David, 1980, The Limits to Capital, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Hauser, P. M. S c h n o r e , L. F . , eds., 1965, The Study of Urbanization, N e w Y o r k , J o h n Wiley a n d Sons. H a w l e y , A. H . , 1968 a, Introduction, u: H a w l e y , ed., 1968, str. V I I X X I I . H a w l e y , A. H., 1968 b, Roderick McKenzie on Human Ecology, U n i v e r s i t y of Chicago P r e s s , Chicago. Hawthorn, Geoffrey, 1976, Enlighment and Despair: A History of Sociology, C a m b r i d g e University Press, L o n d o n , N e w Y o r k . H a y n e r , N o r m a n S., 1936, Hotel Life, U n i v e r s i t y of N o r t h C a r o l i n a Press, C h a p e l H i l l . H e r b s t , Jrgen, 1965, The German Historical School in American Scho larship. A Study of Transfer of Culture, I t h a c a Press, N e w Y o r k . Hiller, E. T., 1928, The Strike. A Study in Collective Action, T h e Universitty of C h i c a g o Press, C h i c a g o . H i n d e s s , Barry, 1977, Philosophy and Methodology in the Social Sciences, Hassocks, L o n d o n . Hinkle, Roscoe C, 1980, Founding Theory of American Sociology 18811915, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , B o s t o n L o n d o n . H i r s c h , W. Z., ed., Urban Life and Form, R i n e h a r t a n d W i n s t o n , N. Y o r k . Hoffman, Hilmar, hrsg., 1974, Perspektiven der kommunalen Kultur politik, E d . S u h r h a m p , F r a n k f u r t . H o l l a n d , S., 1979, Capital Versus the Regions, M a c M i l l a n Press, L o n d o n . H o r k h e i m e r , M a x , 1976, Tradicionalna i kritika teorija, B I G Z , B e o g r a d . Hoyt, H., 1949, The Structure and Growth of Residential Neighboards in American Cities, Washington, D. C, F e d e r a l H o u s i n g A d m i n i s t r a tion. H u g h e s , Everet, 1967, The First Y o u n g S o c i o l o g i s t s E r n e s t W . Burgess 18861966, Four Talks Given at the Memorial Service, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . H u g h e s , Everet, 1971, The Growth of an Institution: The Chicago Real Estate Board, u: Short, J. jr. ed., 1971, str. 3 3 7 0 . H u g h e s , Everet, et all., eds., 1974, The Collected Papers of Robert E z r a P a r k , t o m 1, 2, 3, A r n o Press, N. Y o r k . H u g h e s , M c G i l l H e l e n , 1940, News and the Human Interest Story, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o .

H u n t e r , Albert, 1973, Introduction, u: Cottrell, L. et all., eds, 1973, str. 316. H u n t e r , Albert, 1974, Symbolic Communities, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. J a c o b s , J a n e , The Death and Life of Great American Cities, R a n d o m House, N e w York. J a n o w i t z , M., 1966 a, Introduction, u: J a n o w i t z , ed., 1966, str. V I I L V I I I . J a n o w i t z , M., ed., 1966 b, W. I. Thomas on Social Organization and Social Personality, University of C h i c a g o Press, Chicago. J a n o w i t z , M., 1969, Introduction, u: P a r k , Burgess, 1969, Introduction to the Science of Sociology, str. V X . J a n o w i t z , M., 1973, Introduction, u: Cottrell, ed., str. 261264. J a k h e l , Rudi, 1978, Neke teze pojmu socijalistiki grad, Pitanja, br. 3, str. 5 3 5 8 , Z a g r e b . J a k h e l , Rudi, 1979, Iluzija in resninost urbanih sredi, Cankarjeva zaloba, Ljubljana. Jaki, Boidar, 1979, Marksistika misao i ovekova sredina, u: ovek, priroda i ljudska naselja M a r k s , Engels, Lenjin, izbor, str. 133138, B I G Z , Beograd. Jencks, Charles, 1977, The Language of Post-Modern Architecture, Rizzoli I n t e r n a t i o n a l Publications I n c . , N . York. J o h n s o n , E a r l S., 1971, The Function of the Central Business District in the Metropolitan Community, u: S h o r t , 1971, ed., str. 8 7 1 0 3 . J o n e s , G r e t a , 1980, Social Darwinism in English Thought, H a r v e s t e r Press, M a n c h e s t e r . Jones, Emrys, 1976, Towns and Cities, Oxford University Press, London. K a t z n e l s o n , I r a , 1981, City Trenches. Urban Politics and the Patterning of Class in the United States, The University of Chicago Press, Chicago. K e k e m e t , D u k o , Grad za ovjeka. dehumanizaciji suvremenog urba nizma, D r u t v o historiara umjetnosti, Zagreb. Kemp, Ray, 1980, Planning, Legitimation and the Development of Nuclear Energy, I J O U A R R , t o m 4, br. 3, str. 350372, L o n d o n . Knoudten, D. R. Schaffer, S., eds., 1970, Juvenile Delinquency, A. R e a d e r , R a n d o m H o u s e Inc., N. York. Kogan, L. B., 1977, Urbanizacija i neka pitanja gradske kulture, Kultura, br. 39, str. 105118, B e o g r a d . K o n r a d , Gyorgy, Szelenyi, Ivan, 1977, Social Conflicts of Underurbanization, u: H a r l o e , Captive Cities, str. 157175. K o p p , A n a t o l e , 1977, irom cele teritorije, M a r k s i z a m u svetu, b r . 7, str. 111148, Beograd. K o r a , a r k o , 1978, ovek i grad. Osnovi ekoloke psihologije, G l a s , Beograd. Kosti, Cvetko, 1969, Sociologija sela, Beograd, Z a v o d za izdavanje u d b e n i k a SR Srbije. ) K o s t i , Cvetko, 1973, Sociologija grada, C A P P S , Beograd.

342

343

K u e n z l e n , M a r t i n , 1973, Playing Urban Games. The Systems Approach to Planning, I Press I n c . , B o s t o n . K u v a i , I v a n , 1973, prednostima i nedostacima kvalitativne metodo logije u sociologiji, Revija za sociologiju, b r . 34, Z a g r e b . Kuvai, I v a n , 1977, Znanost i drutvo, N a p r i j e d , Z a g r e b . Kuklick, Henrika, 1980, Chicago Sociology and Urban Planning Policy: Sociological Theory as Occupational Ideology, ^Theory and Society, t o m 9, br. 6, str. 821845, L o s Angeles. Lamarche, Franois, 1976, Property Development and the Economic Fundation of the Urban Question, u: P i c k v a n c e , ed., 1976, str. 85119. L a m p a r d , Erik, 1977, Istorijski aspekti urbanizacije, K u l t u r a , br. 39, str. 1857, Beograd. L a n d e s c o , J o h n , 1929, Organized Crime in Chicago, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . L a y , Vladimir, 1977, Socioloki aspekti usmjeravanja urbanih procesa, magistarski r a d , Filozofski fakultet, Z a g r e b . L e b a s , E l i z a b e t h , 1977, Regional Policy Research: Some Theoretical and Methodological Problems, u: H a r l o e , 1977, ed., str. 7 9 8 9 . L e b a s , E l i z a b e t h , ed., 1982, Urban and Regional Sociology in Advanced Industrial Societies: A Decade of Marxist and Critical Perspectives, C u r r e n t Sociology, t o m 30, b r . 1 , S A G E P u b l i c a t i o n s , Beverly Hills. Le Corbusier, 1974, Nain razmiljanja urbanizmu, G r a e v i n s k a knjiga, Beograd. L e d r u t , R a y m o n d , 1968 a, L'espace social de la ville, A n t h r o p o s , P a r i s . L e d r u t , R a y m o n d e , 1968 b, Sociologie urbaine, P U F , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1968, Le droit la ville, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1970, Du rural l'urbain, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1972 a, L'espace et politique, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1972 b, La Panse marxiste et la ville, C a s t e r m a n n , Paris. L e f e b v r e , H e n r i , 1973, La production de l'espace, P a r i s , P U F . Lafevr, ., 1974, Urbana revolucija, N o l i t , B e o g r a d . L e v i n e , N . D . , 1971, Introduction, u : Simmel, G . , 1971, str. I X L X V . L e v i n e , N. D . , 1972, Note on the Crowd and the Public, u: P a r k , R. ., The Crowd and the Public, str. X X V I I X X X I I . Lewis, D a v i d J. S m i t h , R i c h a r d L., 1980, American Sociology and Pragmatism. Mead, Chicago Sociology and Symbolic Interactionism, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o a n d L o n d o n . Light, I v a n , 1983, Cities in World Perspective, M a c M i l l a n P u b l i s h i n g C o . , Inc., N e w York. Lojkine, J e a n , 1974, La politique urbaine dans la region Lyonnaise, 19451972, M o u t o n , T h e H a g u e . Lojkine, Jean, 1976 a, La politique urbaine dans la region parisienne 19451972, M o u t o n , T h e H a g u e . Lojkine, J e a n , 1976 b, Contribution to a Marxist Theory of Capitalist Urbanization, u: Pickvance, Urban Sociology, p p . 119147.

Lojkine, Jean, 1977 a, Big Firms Strategies, Urban Policy and Urban Social Movements, u: H a r l o e , Captive Cities, str. 141157, L o n d o n . Lojkine, Jean, 1979, Le marxisme, l'Etat et la question urbaine: response Pendar s, I J O U A R R , t o m 3, br. 1, str. 132134, London. L o n d o n , Bruce, 1976, A Comment on Castells: Functionalism, Marxism and the City: Ideology versus Science or Compeeting Ideocentrisms?, C U R , t o m 4, br. 1, str. 2629, N e w Brunswick. L y n d t , R. S. L y n d t , H. M., 1929, Middletown. A Study in American Culture, N. York, H a r c o u r t a n d Brace C o . L y n d t , R. S., Lyndt, H. M., 1937, Middletown in Transition. A Study in Cultural Conflict, H a r c o u r t , Brace a n d Co., N. Y o r k . M a d g e , J o h n , 1964, The Origins of Scientific Sociology, T h e F r e e P r e s s of Glencoe, N e w York. M a h i e u , Ch., 1979, Movement ouvrier et movements socieaux urbains dans Vagglomerations lilloise, Espaces et societes, br. 2829, str. 7392, Paris. M a n n , Peter, 1970, An Approach to Urban Sociology, Routledge a n d Kegan P a u l , L o n d o n . Marcelloni, Maurizio, 1979, Urban Movements and Political Struggles in Italy, I J O U A R R , t o m 3, br. 2, str. 251269, L o n d o n . Marinovi-Uzelac, ., 1978, Socijalni prostor grada, Liber, Z a g r e b . Martindale, Don N e u w i r t h , G e r t r u d e , 1958, Prefaratory Remarks, u: M a r t i n d a l e , D., N e u wirth, G., eds., 1958, Weber, M., The City, str. 965. M a r t i n d a l e , D o n , 1960, The Nature and Types of Sociological Theory, H u g h t o n Mifflin C o m p . , Boston. M a r x , Karl, 1969, Epohe ekonomske formacije drutva, Beograd, K u l t u r a . M a r k s , Karl, 1974 a, Kapital I, Del, t o m X X I , Beograd, K u l t u r a . M a r k s , Karl, 1974 b, Kapital I I I , Del, t o m X X I I I , Beograd, K u l t u r a . M a r x , Leo, 1964, The Machine in the Garden: Technology and the Pastoral Ideal in America, T h e F r e e Press, N. Y o r k . M a r c u s e , Peter, 1981, The Targeted Crisis: On the Ideology of the Urban Fiscal Crisis and Its Uses, I J O U A R R , t o m 5, br. 3, str. 330356, L o n d o n . M a r k u s e n , R. ., 1978, Class and Urban Social Expenditure: A Marxist Theory of Metropolitan Government, u: T a b b i Sawers, Marxism and Metropolis, str. 9 0 1 1 3 . M a s u o k a , Jitsuiki Valien, Preston, eds., 1961, Race Relations: Problems and Theory. Essays in Honor of Robert E. Park, University of N o r t h C a r o l i n a Press, C h a p e l Hill. M a t t h e w s , F r e d , 1977, Quest for an American Sociology. Robert E. Park and the Chicago School, M c G i l l - Q u e e n ' s University Press, Montreal and London. McCord, A. M c C o r d , W., Urban Social Conflict, C. W. M o s b y C o m p . , St. Louis.

344

345

M c K e n z i e , R. D., 1968 a, The Ecological Approach to the Study of the Human Community, u: H a w l e y , ed., str. 318. M c K e n z i e , R. D., 1968 b, The Scope of the Human Ecology, u: H a w l e y , ed., str. 1932. M c K e n z i e , R. D., 1968 c, The Neighboardhood, u: H a w l e y , ed., str. 7 3 8 3 . M e a d , G e o r g e H., 1934, Mind, Self and Society, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . M e l l o r , R o s e m a r y , 1977, Urban Sociology in an Urbanized Society, Heineman Educational, London. M c L o u g h l i n , J., 1969, Urban and Regional Planning. A Systems Approach, Faber and Faber, London. M e n d r a s , H., 1966, Sociologija seoske sredine, u: G u r v i t c h , G., Sociologija, knjiga I, str. 3 3 2 3 5 1 . M e r t o n , R o b e r t ., 1979, teorijskoj sociologiji, C D D , Z a g r e b . M a y e r s o n , M. Benfield, E., eds., 1955, Politics, Planning and the Public Interest, G l e n c o e , Illinois. Mingione, E n z o , 1977, Theoretical Elements for a Marxist Analysis of Urban Development, u: H a r l o e , M., ed., str. 8 9 1 1 1 . M i n g i o n e , E n z o , 1981, Social Conflict and the City, St. M a r t i n ' s Press, N e w York. Mitscherlich, Alexander, 1972, Die Unwirtlichkeit unserer Stdte. A n stiftung z u m Unfrieden, S u h r k a m p Verlag, F r a n k f u r t . M l i n a r , Z d r a v k o , 1976, A Theoretical Transformation of Social Ecology. From Equilibrium to Development. S O E C O P a p e r s , torn 3, str. 124, Ljubljana. Mlinar, Zdravko, 1978 a, Ekoloke koncepcije, prostorno-drutvene promjene i razvoj, Revije za sociologiju, br. 12, str. 7589, Z a g r e b . Mlinar, Z d r a v k o , 1978 b, The Unity of Opposities in Urban Planning, I J O U A R R , t o m 2, br. 2, str. 287302, L o n d o n . Mollenkopf, H. J., The Postwar Politics of Urban Development, u: T a b b i Sawers, M a r x i s m and Metropolis, str. 117153. M o o r e , Kenneth, 1975, A Paradigm for Urban Antropology, C U R , t o m 3, br. 1, str. 1420, N e w Brunswick. M o w r e r , Ernest R., 1927, Family Disorganization, University of C h i c a g o Press, Chicago. M u m f o r d , Lewis, 1969, Grad u historiji, Naprijed, Z a g r e b . Mullins, N i c h o l a s C, 1973, Theories and Theory Groups in Contemporary American Sociology, H a r p e r a n d R o w Publishers, N. Y o r k . M u r r a y , R., 1981, Socialism in the Third World, H a r v e s t e r , Sussex. Musil, Jiri, 1980, Urbanization in Socialist Countries, I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of Sociology, S u m m e r - F a l l , M. E. Sharpe, Inc., A r m o n k . N e w m a n , Oscar, 1972, Defensible Space. People and Design in the Violent City, Architectural Press, L o n d o n . Nisbet, R o b e r t ., 1966, The Sociological Tradition, Basic Books I n c . , N e w York. N o r t h , Cecil C, 1971, The City as a Community: An Introduction to the Research Project, u: Short, J., ed., str. 103109.

346

N o t r r i d g e , . ., 1972, The Sociology of Urban Living, R o u t l e d g e and Kegan Paul, L o n d o n . Nowakowski, S., 1979, Some Aspects of Postwar Urban Sociology in Po land, I J O U A R R , t o m 3, br. 2, str. 203209, L o n d o n . O d u m , H. W., 1969, Amreican Sociology, G r e e n w o o d Press, N e w York. Olives, Jos, 1976, The Struggle Against Urban Renewel in the Cite d'Aliarte (Paris), u: Pickvance, ed., str. 198219. Ollson, G u n a r , 1975, Birds in Egg, East Lansing, L o n d o n . P h l , R. E., 1968, Readings in Urban Sociology, P a r g a m o n Press, L o n d o n . P h l , R. E., 1975, Whose City, Penguin Books, L o n d o n . P h l , R. E., 1977, Managers, Technical Experts and the State, u: H a r l o e , M., ed., str. 4961. P a q u e t , . P a q u e t , Th., 1977, Les Villes nouvelles: une utopie du droite, Espaces et societes, br. 2 2 2 3 , str. 323, Paris. P a r k , R. E. Burgess, E. W., 1921 a, Introduction to the Science of Sociology, Univer sity of Chicago Press, Chicago. P a r k , R. E. Miller, H. ., eds., 1921 b, Odl World Traits Transplanted, N e w York, H a r p e r and Row. P a r k , R. E., 1974 a, The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment, u: Collected P a p e r s , torn 2, str. 1352. P a r k , R. E., 1974 b, Community Organization and Juvenile Delinquency, u: Collected Papers, torn 2, str. 5264. P a r k , R. E., 1974 c, The City as a Social Laboratory, u: Collected Papers, t o m I, str. 7387. P a r k , R. E., 1974 d, The City as a Natural Phenomenon, u: Collected P a pers, t o m I, str. 118127. P a r k , R. E., 1974 e, Human Ecology, u: Collected P a p e r s , t o m I I , str. 145158. P a r k , R. E., 1974 f, The Urban Community as a Spatial and a Moral Order, u: Collected P a p e r s , t o m I I , str. 165178. P a r k , R. E., 1974 g, Sociology, Community and Society, u: Collected Pa pers, t o m I I , str. 178210. P a r k , R. E. Burgess, E. W. M c K e n z i e , R. D., 1967 a, The City, University of C h i c a g o Press, Chicago. P a r k , R. E., 1967 b, Mentality and City Life, u: P a r k , Burgess, M c K e n z i e , The City, str. 123142. P a r k , R. E., 1967 c, The Mind of the Hobo: Reflections Upon the Rela tion Between Mentality and Locomotion, u: P a r k , Burgess, M c K e n z i e , The City, str. 156161. P a r k , R. E., 1972, The Crowd and the Public and Other Essays, T h e U n i versity of Chicago Press, C h i c a g o . Peel, J. D. J., ed., 1972, Herbert Spencer on Social Evolution, T h e Uni versity of Chicago Press, Chicago.

347

Peet, R i c h a r d , ed., 1977 a, Radical Geogprahy: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues, M e t h u c n a n d C o . Ltd., L o n d o n . Peet, R i c h a r d , 1977 b, The Development of Radical Geography in the United States, u: Peet, ed., str. 6 3 1 . Peet, Richard, 1977 c, Inequality and Poverty: A Marxist-Geographic Theory, u: Peet, ed., str. 112125. P e n d a r s , J e a n - R e n , 1979, Etat, conomie et politique chez Jean Lojkine, I J O U A R R , t o m 3, br. 1, str. 125132, L o n d o n . Perkovi, Zorislav, 1977, Putovi i stranputice (naeg) urbanizma, N a e teme, br. 4, str. 805831, Z a g r e b . Petovar, Ksenija, 1977, Urbana Geta i jednakost u Americi, M a r k s i z a m u svetu, br. 7, str. 242244, Beograd. Pfantz, H a r o l d W., ed., 1967, Charles Booth on the City, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, Chicago. Pickvance, Chris, 1974, On a Materialist Critique of Urban Sociology, Sociological Review, br. 22, C h i c a g o . Pickvance, Chris, ed., 1976, Urban Sociology. Critical Essays, T a v i s t o c k P u b l i c a t i o n s Ltd., L o n d o n . Pickvance, Chris, 1976 a, Introduction: Historical Materialist Approaches to Urban Sociology, u: Pickvance, 1976, ed., str. 133. Pickvance, Chris, 1976 b, On the Study of Urban Social Movements, u: Pickvance, Urban Sociology, str. 198219. Pickvance, Chris, 1977, From Social Base to Social Force: Some Analytical Issues in the Study of Urban Protest, u: H a r l o e , M., Cap tive Cities, str. 175187. Pinnaro, G. Pugliese, ., 1979, Changes in the Social Structure of Southern Italy, I J O U A R R , t o m 3, b r . 4, str. 492516, L o n d o n . Prelog, M i l a n , 1973, Prostor vrijeme, D r u t v o historiara, Z a g r e b . Prelog, N e n a d , 1977, Krize okoline kao krize kapitalistikog sistema, M a r k s i z a m u svetu, br. 7, str. V X X I I I , Beograd. Preticeille, E d m o n d , 1973, La production des grandes ensembles, M o u t o n , The Hague. Preticeille, E d m o n d , 1977, Grad u kome je nemogue ziveti, M a r k s i z a m u svetu, br. 7, str. 182198, B e o g r a d . P u l a n c a s , Nikos, 1978, Klase u suvremenom svetu, N o l i t , B e o g r a d . R a b a n , J., 1975, Soft City, F o n t a n a , L o n d o n . R a b i n o w i t z , F r a n c i n e , 1969, City Politics and Planning, A t h e r t o n Press, N e w York. R a u s c h e n b u s h , Winifred, 1979, Robert E. Park, Biography of a Sociolo gist, D u r h a m University Press, L o n d o n . Reckless, W a l t e r C, 1933, Vice in Chicago, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Reckless, W a l t e r C, 1971, The Distribution of Commercialized Vice in the City: A Sociological Analysis, u: S h o r t , J., ed., 1971, str. 2 3 9 2 5 2 . Redfield, R o b e r t , 1969 a, The Folk Society, u Sennett, R., ed., str. 180206. Redfield, R.

348

Singer, M i l t o n , 1969 b, The Cultural Role of Cities, u: Sennett, str. 2 0 6 233. R a g o n , M i c h a e l , 1975, L'homme et les villes, A. Michael, Paris. R e i n e r , J. S. Reiner, T h . , 1964, Urban Poverty, u: Taming Metropolis, t o m I I , str. 917929. Reiss, ., jr., ed., 1964 a, Louis Wirth on Cities and Social Life, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Reiss, ., jr., ed., 1964 b, I n t r o d u c t i o n , u: Reiss, ed., str. I X X X X . R e x , J o h n , 1978, T h e City, Castells and Althusser, I J O U A R R , t o m 2, b r . 3, str. 566569, L o n d o n . R i c h t e r , Melita, 1978, Grad kao drutveni prostor, magistarski r a d , F i l o zofski fakultet, Sveuilite u Z a g r e b u . Rogi, I v a n , 1977, Grad i tehnika, K u l t u r a , br. 39, str. 171183. R o t h , Wolfgang, 1971, Kommunalenpolitik fr wen?, F i s c h e r Verlag, Frankfurt. R o w e i s , Shoukry, 1979, Castells, M., City, Class and Power, I J O U A R R , t o m 3, b r . str. 572579, L o n d o n . R u p p e r t , K a r l et all., 1981, Socialna geografija, kolska knjiga, Z a g r e b Russett, C y n t h i a ., 1966, The Concept of Equilibrium in American So cial Thought, N e w H a v e n a n d L o n d o n , Yale University Press. Sackrety, C h . , 1977, Obim bede i objanjavanje njenih uzroka, Marksi z a m u svetu, br. 7, str. 2 4 4 2 5 8 , B e o g r a d . S a u n d e r s , P e t e r , 1980, Urban Politics. A Sociological Interpretation, P e n guin Books, L o n d o n . S a u n d e r s , Peter, 1981, Social Theory and the Urban Question, H o l m e s a n d M e i e r Publishers Inc., N e w Y o r k . Sawers, L a r r y , 1978, Cities and Countryside in the Soviet Union and China, u: T a b b i Sawers, M a r x i s m a n d M e t r o p o l i s , str. 3 3 8 3 6 5 . Sawers, L a r r y , 1979, Fragmented Government and the US Urban Fiscal Crisis, I J O U A R R , t o m 3, b r . 4, str. 565572, L o n d o n . S c h n o r e , L. F . , ed., 1968, Social Science and the City, F. P r a e g e r , N e w York. Schwendinger, H . Schwendinger, J. R., 1974, The Sociologists of the Chair. A Radical Ana lysis of the Formative Years of North American Sociology (1883 1922), Basic Books, N e w Y o r k . Seferagi, Duica, 1978, Socijalna segregacija u rezidencijalnom prostoru na primjeru Zagreba, m a g i s t a r s k i r a d , Filozofski fakultet, Sveui lite u Z a g r e b u , Z a g r e b . Sennett, R i c h a r d , ed., 1969, Classic Essays on the Culture of Cities, Appelt o n C e n t u r y Crofts, N e w Y o r k . Sennett, R i c h a r d , ed., 1970, Families Against the City, C a m b r i d g e , M a s s . S h a n n o n , T h o m a s R., 1983, Urban Problems in Sociological Perspective, R a n d o m House, New York. Shaw, Clifford et all., 1929, Delinquency Areas, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o .

349

Shaw, Clifford, 1930, The Jack Roller: A Delinquent Boy's Own Story, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, Clifford, 1931, The Natural History of a Delinquent Career, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, Clifford, 1936, Brothers of Crime, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Shaw, C. M c K a y , H e n r y D., 1942, Juvenile Delinquency and Urban Areas, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, D . Pallot, J., 1981, Planning in the Soviet Union, C r o o m H e l m , L o n d o n . Shefter, M a r t i n , 1979, T a b b , W. K., Sawers, L., eds., Marxism and Metro polis, I J O U A R R , t o m , 3, br. 4, str. 603607, L o n d o n . Shills, E., 1948, The Present State of American Sociology, G l e n c o e , T h e F r e e Press. Short, J a m e s , 1963, Introduction to the Abridged Edition, u: Trasher, F. M., 1963, The Gang, str. X V L U I . Short, J a m e s , 1971 a, Introduction, u: Short, ed., 1971 b, str. X I X L V I . Short, J a m e s 1971 b, ed., The Social Fabric of the Metropolis, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Short, J a m e s 1973, Introduction, u: C o t t r e l l , ed., 1973, str. 167176. Simmel, G e o r g , 1969, The Metropolis and Mental Life, u: Sennett, R., ed., 1969, str. 4 7 6 1 . Simmel, G e o r g , 1971, On Individuality of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Simmel, G e o r g , 1978, The Philosophy Paul, Boston-London. and Social Forms, of Money, The University and Kegan

Routledge

Simmie, J. M., 1974, Citizens in Conflict. The Sociology of Town Plan ning, H u t c h i n s o n E d u c a t i o n a l , L o n d o n . Simmie, J. M., 1981, Property and Corporatism. The Political Sociology of Planning, M a c M i l l a n P r e s s Ltd., L o n d o n . Spengler, ., 1969, The Soul of the City, u: Sennett, 1969, ed. Slater, D a v i d , 1977, The Poverty of Modern Geographical Enquiry, u: Peet, R., ed., Radical Geography, str. 4 0 5 9 . Smith, T . V . White, L. D . , eds., 1929, Chicago: An Experiment in Social Science, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago . Stefanovi, D u a n , 1973, Urbanizacija, C A P P S , B e o g r a d . Stein, M a u r i c e , 1950, The Eclipse of the Community, P r i n c e t o n U n i v e r sity Press, N e w Jersey. Stillwell, F r a n k J. B., 1979, Australian Urban Regional Development in the Late 1970 s: An Overview, I J O U A R R , t o m 13, b r . 4, str. 5 2 7 542, L o n d o n . Stone, M i c h a e l E., 1977, The Housing Crisis, Mortgage Landing, and Class Struggle, u: P e e t , R., ed., R a d i c a l G e o g r a p h y , str. 1 4 4 1 8 1 . Stonequist, E v e r e t t , 1937, The Marginal Man, K n o p f P u b l i c a t i o n C o . , N e w York.

Strauss, Anselm, 1961, Images of the American City, N e w York, C o l u m b i a Press. Strauss, A n s e l m , ed., 1964, George Herbert Mead on Social Psychology, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Stretton, H u g h , 1978, Urban Planning in Rich and Poor Countries, O x f o r d University Press, L o n d o n . Supek, R u d i , 1965, Herbert Spencer i biologizam u sociologiji, M a t i c a Hrvatska, Zagreb. Supek, R u d i , 1977, Problemi socijalne integracije u urbanim sredinama, Sociologija, b r . 1, str. 121, B e o g r a d . Suttles, G. D . , 1972, The Social Construction of Communities, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, Chicago a n d L o n d o n . S u t h e r l a n d , . H., 1926, The Biological and Sociological Processes, u: Burgess, E. W., ed., 1926, T h e U r b a n C o m m u n i t y , str. 7079. S u t h e r l a n d , . H., 1965, The Professional Thief by a Professional Thief, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Szelenyi, I v a n , 1976, Urban and Regional Inequalities in Eastern Europe, C U R , t o m 4, br. 1, str. 3032, N e w Brunswick. Szelenyi, Ivan, 1981, Structural Changes and Alternatives to Capitalist Development in the Contemporaray Urban and Regional System, I J O U A R R , t o m 5, br. 1, str. 115, L o n d o n . uvar, Stipe, 1970, Socioloki presjek jugoslavenskog drutva, kolska knjiga, Z a g r e b . uvar, Stipe, 1973, Izmeu zaseoka i megalopolisa, Z a g r e b , I D I S . uvar, Stipe, 1975, Kamo ide i ime li se to bavi urbana sociologija?, Revija za sociologiju, br. 4, Z a g r e b . Spengler, Osvald, 1937, Propast Zapada, G e c a K o n A. D., Beograd. Tabb, W. Sawers, L a r r y , eds., 1978, Marxism and Metropolis. New ePrspectives in Urban Political Economy, Oxford University Press, L o n d o n . T a b b , W., 1978, The New York Fiscal Crisis, u: T a b b i Sawers, eds., str. 241267. T e t l o w , J. G o s s , ., 1970, Homes, Towns and Traffic, F a b e r a n d F a b e r , L o n d o n . T h o m a s , William Isaac, 1909, Source Book for Social Origins, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Thomas, W. I. Z n a n i e c k i , F . , 1919, The Polish Peasant in Europe and America. Mono graph of an Immigrant, Boston, R i c h a r d G. B a l d y e r Inc., tom IVI. T h o m a s , W. I., 1923, The Unadjusted Girl: With Cases and Standpoint for Behavior Analysis, Boston, Little B r o w n a n d C o . T h o m a s , W. I., 1926, The Problem of Personality in the Urban Environ ment, u: Burgess, 1926, ed., str. 3 8 4 8 . T h o m a s , W. I., 1937, Primitive Behavior: An Introduction to the Social Science, M c G r a w Hill Book, N e w York. T h o r n l e y , ., 1981, Theoretical Perspectives on Planning Participation, P e r g a m o n Press, N e w York. T h o r n s , David, 1973, Suburbia, F r o g m o r e , E n g l a n d .

350

351

T h r a s h e r , F r e d e r i c M., 1963, The Gang: A Study of 1.313 Gangs in Chicago, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . T o d o r o v i , Aleksandar, 1965, Uvod u sociologiju grada, V u k Karadzic, Beograd. Tojnbi, A r n o l d , 1977, U susret svetskom gradu, K u l t u r a , br. 39, str. 205234, Beograd. T u r n e r , R a l p h H., 1967 a, Introduction, u: T u r n e r , ed., 1967, R. E. Park, str. I X X L V . T u r n e r , R a l p h H., ed., 1967 b, R. E. Park on Social Control and Collec tive Behavior, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . U r r y , J o h n , 1981, Localities, Regions and Social Class, I J O U A R R , t o m 5, br. 4, str. 4 5 4 7 5 , L o n d o n . U r r y , J o h n , 1981, The Anatomy of Capitalist Societies. The Economy, Civil Society and the State, H u m a n i t i e s Press, N e w Jersey. Vidich, A. J. L y m a n , Stanford, 1982, The History of American Sociolog ( m a n u s k r i p t ) . Viguier, M. L e d r u t , R., 1979, A propos de l'espace de l'autogestion d'Y von Bourdet, Espaces et societes, br. 2829, str. 181189, P a r i s . Vresk, Milan, 1980, Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Z a g r e b . Vujovi, Sreten, 1982, Grad i drutvo. Marksistika misao gradu, Istra ivaki c e n t a r SSO Srbije, Beograd. Weber, Max, 1958, The City, T h e F r e e Press, N e w Y o r k . Walton, J. Salcez, L. M., 1979, Structural Origins of Urban Social Movements: The Case of Ltinos in Chicago, I J O U A R R , t o m 3, br. 2, str. 2 3 5 2 5 1 , London. W a l t o n , J o h n , 1981, The New Urban Sociology, I n t e r n a t i o n a l Social Scien ce J o u r n a l , t o m X X X I I I , br. 2, str. 376390, L o s Angeles. W e b b e r , . M., ed., 1967, Explorations Into Urban Structure, University of P e n n s y l v a n i a Press, Brock. W e n t w o r t h , E l d r e d g e , ed., 1967, Taming Metropolis, A n c h o r B o o k s . G a r d e n City, N e w Y o r k . Whiffen, M a r c u s , ed., 1966, The Architect and the City, T h e . I. T. Press, Cambridge, Mass. W h i t e , L. i M., 1962, The Intelectual Versus the City, C a m b r i d g e , Mass. Wirth, Louis, Urbanism as a Way of Life, A m e r i c a n J o u r n a l of Sociolo gy, b r . 44, str. 124, C h i c a g o . Wilson, J. R., 1968, In Quest of Community: Social Philosophy in the United States 18601920, O x f o r d University Press, L o n d o n . W i r t h , L., 1956, The Ghetto, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L., ed., 1940, Eleven-Twenty-Six: A Decade of Social Science Re search, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L. Bernert, H. E., 1949, Local Community Fact Book of Chicago, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L., 1964, str. 165177. The Scope and Problems of Community, u: Reiss, ed.,

Wirth, L., 1964 b, Human Ecology, u: Reiss, ed., str. 178188. Wirth, L., 1964 c, Housing as a Field of Sociological Research, u: Reiss, ed., str. 2 9 2 3 0 3 . Wirth, L., 1967, A Bibliography of the Urban Community, u: Park, Bur gess eds., 1967, The City, str. 161231. Wirth, L., 1969 a, Urbanism as a Way of Life, u: Sennettl, ed., str. 1 4 3 165. Wirth, L., 1969 b, Rural Urban Differences, u: Sennett, ed., str. 1 6 5 170. Wolf, K u r t , 1950, The Sociology of Georg Simmel, G l e n c o e , Illinois. Zeisel, J o h n , 1975, Sociology and Architectural Design, Russel Sage P u b lications, L o s Angeles. Z o r b a u g h , H. W., 1926, The Dweller in Furnished Rooms, u: Burgess, ed., 1926, str. 98106. Z o r b a u g h , H. W., 1976, The Gold Coast and the Slum: A Sociological Study of Chicago's Near North Side, T h e University of Chicago Press, Chicago. Z u k i n , S h a r o n , 1980, A Decade of New Urban Sociology, Theory a n d So ciety, t o m I X , br. 4, str. 575601, L o s Angeles. Z u k i n , S h a r o n , 1982, Loft Living. Culture and Capital in Urban Change, T h e J o h n s H o p k i n s University Press, B a l t i m o r e . ivkovi, Miroslav, 1981, Prilog jugoslovenskoj urbanoj sociologiji, Beo grad, Z a v o d za organizaciju poslovanja i obrazovanje kadrova.

352

23

U r b a n a sociologija

353

Indeks imena i pojmova

A b r a m s , C h . 14, 221, 256 adaptacija 2 1 , 3 2 3 3 , 36, 48, 72, 79, 8889, 100, 167 Adorno, Th. 60 Althusser, L. 38, 189, 214, 215, 285, 290, 305, 308 Allen, 244 A n d e r s o n , . 66, 145 A r c t a n d e r , P . 243 A s h w o r t h , W . 220 B a h r d t , H. P. 174, 170 Bailey, J. 2 3 4 2 3 5 , 244, 247, 278 B a n d y o p a d h y a y , P. 298 Bcher, M. 184 Bail, M. 300 Becker, H. S. 166, 170171, 173 B e n e v o l o , L. 219220 B e n s m a n , J. 163 Bergel, E. E. 9, 14, 1617, 269 B e r n d t , H. 180 Bernfeld, D. 181, 296 Bierstedt, R. 164 b i o l o g i z a m 42, 62 biologistini utjecaj 83, 102 biologistike koncepcije 86 biologistika shvaanja 113 blas linost 39, 48, 5 1 , 132 b l a s p o n a a n j e 4950, 52 B l u m e r , H. 138, 170, 173 B o g a r d u s , E. W. 75 Bogue, D. 22, 37, 138, 269, 2 8 6 Boskoff, A. 104 B r o a d y , M. 195 Burgess, W. . 15, 2022, 24, 27, 3 2 3 3 , 37, 4 5 4 7 , 50, 6 5 6 8 , 7 2 7 3 , 7 6 7 7 , 79, 8 1 8 4 , 86

8 9 , 97, 104105, 109116, 118119, 124, 131, 134, 136, 138, 140, 142, 147, 150, 153154, 202, 269, 286 Burton, 244 Castells, M. 16, 18, 28, 38, 127, 137, 175177, 179, 185, 194199, 201207 C a n h m a n n , N. J. 56, 60 Catanese, A. J. 262 C e n t r a l business district 15, 112 Chedwick, G. A. 262 C h e r r y , 244 Chevalier, L. 9, 11, 286 C h o a y , F . 220 C h o m b a r t de L a u w e , P. H. 10, 174 C o m t e , A. 46, 62 Cooley, C h . 6162, 132 Cottrell, L. 109110 aldarovi, . 28, 30, 130 ikaka kola 18174 Community studies 37 centralni p e r i o d ikake kole 136 d r u g a generacija 122 evropski utjecaji 45 klasini p r e d s t a v n i k ikake kole 136 kritika ikake k o l e 136, 180, 202 mapiranje 37, 269 metodoloke k a r a k t e r i s t i k e i kake kole 1 4 0 1 4 1 r a n a ikaka k o l a 162 - zlatno doba 73

D a h r e n d o r f , R. 60 D a r w i n , Ch. 36, 46, 133 darvinizam 119 Davidoff, P. 264 D e l i a Pergola, M. 186 D e r e k , G. 302, 305, 308 D e u t s c h e r , I. 173 D e w e y , J. 36 d i h o t o m n e socioloke podjele distinktivne socijalno-ekonomske karakteristike 148 drutva m e h a n i k e drut va organske solidarnosti 35, 46, 61 folk - u r b a n drutvo 11, 35, 61, 127, 194 gemeinschaft gesselschaft 35, 46, 55, 6 0 6 1 , 107, 112, 125, 127, 194, 198 kozmopolit provincijalac 54 selo grad 54, 57, 7 1 , 107, 131, 136, 278, 298 sveta sekularna drutva 35 Tnniesovi k o n c e p t u a l n i pa rovi 59, 106 D o l m a n , A. J. 249, 252 D u n c a n , O. D. 16, 214, 308 D r k h e i m , . 45, 46, 102, 113, 133 ekologija 6, 43, 62, 209, 216 ekoloka analiza 117, 126, 142, 154, 193 ekoloki determinizam 6, 195, 203, 256 h u m a n ecology 1415, 2 1 , ekoloka kriza 216, 283, 325 27, 3032, 3637, 5758, 66, 68, 76, 83, 92, 99, 104, 106, 113, 118122, 126127, 136 ekoloki okvir 196197,320 ekoloki p o r e d a k 101107 ekoloke postavke 138147 ekoloka struktura 202 ekoloka tradicija 156 ekoloki u z r o k 155 ekoloko ugroavanje 175
23

ekoloka zakonitost 153 ekoloka z o n a 117211 M c K e n z i e v i ekoloki procesi 120121 Engels, F. 10, 12, 219 Fainstein, N . J . 280, 300, 302, 308 Fainstein, S . S . 280, 300, 302, 308 F a r i s , R. 22, 24, 36, 6364, 67, 71, 75 Faris, E. 24, 65, 67, 138 F e r r a r o t i , F. 174, 186 Filstead, W. J. 172 Firey, W. 16 Folin, M. 299 Foley, D. 255, 257 Ford, H. 70 Fourier, Ch. 218 Frazier, E. 45, 66, 138 F r e e d m a n , R. 269 F r e n c h , R. . 186 F r i e d l a n d , R. 216, 308 F r i e d m a n , J. 259 funkcionalizam 40 funkcionalistika orijentacija 194 funkcionalistika sociologija 313 Galbraith, J . K . 181, 295, 297, 318 G a n s , . 266 Garfinkel, . 173 G e d d e s , P. 243 geografija fizika geografija 313 geografski elementi 116 geografski p r o s t o r 116,193 geografsko zakljuivanje 76 H u m a n g e o g r a p h y 184, 290 ideologija p o s e b n i h naselja 274 ideoloka funkcija n a u k e 292, 314, 315 klasina socijalna geografija 185, 290, 293

354

355

 r a d i k a l n a (marksistika) 6, 7, 74, 185, 186, 200, 201, 290, 291, 293295, 298, 301, 308, 312 socijalna geografija 189, 201, 279, 279, 285, 290 t e h n o k r a t s k a ideologija 281 G e r t h , H. 163 geto 122, 146, 148, 150 151153 dezintegracija geta 153 Gist, . 14, 29 Glass, R. 178 G o o d m a n , R, 15, 255, 264 G o d a r d , F . 176 G o r d o n , D. 185, 186 Goss, A. 237, 246, 247, 257 grad suvremeni g r a d 7, 180 trgovaki g r a d 10 Socijalistiki g r a d 10, 187 g r a d s k i nain ivota 1 0 1 2 , 73, 111, 250, 286, 287, 310 p r o u a v a n j e g r a d a kao So cioloke laboratorije 12, 17, 27, 39, 73, 79, 80, 90, 93, 95, 96, 106, 140, 152 kozmopolitski k a r a k t e r suvre m e n o g grada 52 k a o socijalni o r g a n i z a m 73 koncentrini model rasta g r a d a 118, 122, 142, 147, 153 industrijski g r a d 119 civilizacijska funkcija grada 129 kao lokacija akumuliranih vrijednosti 190 g r a d k a o sistem 245247, 263 G r a u h a n , R. R. 181, 182 gustoa naseljenosti 57, 131 1 3 3 , 155, 194, 310 gustoa stanovnitva 128., 130 G u t t e n b e r g , A. 260

H a e c k e l , E. 62 H a l b w a c k s , M. 10 H a l p e r t , A. 14 H a m i l t o n , F . . 186 H a r l o e , M. 18, 178, 187, 188, 216, 281, 297, 308 H a r r i n g t o n , M. 181, 297, 318 Harvey, D. 18, 184, 185, 203, 204, 215, 236, 247, 256, 276278, 290, 295, 314, 315 H a u s s m a n , 219 Hawley, A. 119 H a w t h o r n , G. 64, 76, 105 H e b e r l e , R. 56, 60 H e n d e r s o n , C h . 63, 67, 69 hobo ovejk lutalica 66, 94, 145, 146 hobo p o d r u j e 145 H o f f m a n n , H. 182, 183 H o r o w i t z , I. 173 H o w a r d , . 218 H o y t , . 15 H u g h e s , . 78, 80, 138, 170 ideologija 185, 190, 196, 201, 201, 205, 207, 210, 212, 214216, 235, 292, 293, 304, 305, 309, 329 ideologijski razvoj 29 ideoloko-zastupniko plani ranje 265 Midlletown 66, 168, 170, 210 intervencionizam intervencija drave 207, 280, 297, 299, 303, 304, 306308, 316318, 329 intervencija vlasti 284, 311 Intervencionistika uloga u r b a n o g p l a n i r a n j a 281, 282 drutvena intervencija 294, 318 J a c o b s , J. 35 J a k h e l , R. 187 James, W. 74 J a n o w i t z , M. 2 3 2 6 , 44, 70, 71, 80, 138, 164 Jencks, C h . 273

k a p i t a l i z a m 12, 192, 196, 280, 281, 297, 307 dravni kapitalizam 318 globalna kriza kapitalizma 304 kapitalistika drutva 278, 280, 295, 297, 299, 301, 318 kapitalistika eksploatacija 39 kapitalistike zemlje 206 kapitalistiki proces proizvod nje 294, 303 k a s n o kapitalistiki sistem 183 liberalni (suvremeni) kapita lizam 105, 235 m e t r o p o l i t e n s k a podruja ka pitalizma 294 m o d e r n i kapitalizam 131, 191, 214, 215, 279, 322 kolektivna potronja 212214, 292, 303, 306, 307, 316319, 328, 329 k o n c e n t r i n o - z o n a l n a teorija 15 K u e n z l e n , M. 218, 241, 242, 247, 264 K u v a i , I. 21 L e b a s , E. 18, 127 Le Corbusier, 219, 250 L e d r u t , R. 174, 188 Lefebvre, H. 175, 176, 185, 203208, 235, 239, 240, 243, 267, 275, 312 Levin, . 12, 269 Levine, D. 53 Lewis, D. J. 65 Lojkine, J. 177, 213, 280, 290, L o n d o n , B. 216, 309 L y m a n , S. 4 1 , 42, 44, 65, 67, 109 L y n d t , R. S. 66, 140, 168, 170 L y n d t , H. M. 66, 140, 168, 170 M a n n , P. 16, 178, 275 M a n n h e i m , K. 45, 122 M a d g e , J. 22, 23, 103, 104

188, 247,

307 108,

marginalizacija marginalni ovjek 72, 151 marginalni slojevi 271 M a r x , . 12, 38, 57, 185, 189, 219, 305 M a t t h e w s , F. 39, 40, 43, 64, 69, 7376, 106, 107 M c K a y , R. 13, 91, 138, 141 M c K e n z i e , R. D. 2 1 , 33, 66, 68, 113, 118121, 138 M c L o u g h l i n , J. . 262 M e a d , G. H. 36, 42, 62, 65, 132, 171 Mellor, R. 13, 19, 127, 179, 286, 289, 308, 318 M e r t o n , R. K. 45, 105 metodologija 10, 37, 61, 123, 139, 141, 154, 158, 162, 166, 167, 173, 174, 220, 221, 225, 250, 271, 288, 315, 323 a k c i o n a istraivanja 127, 157 case studies 149 deduktivne m e t o d e 221 empirijski p r i s t u p 26, 134, 154 field istraivanja 173 induktivne m e t o d e 221 kvalitativna 20, 2 1 , 26, 37, 72, 142, 157, 161, 162, 166, 168, 170, 173, kvantitativna (statistika) 13, 20, 21, 26, 75, 149, 154, 166, 168, 170, 172, 173, 244, 291 metoda ankete s upitnikom 169 m e t o d a interviewa 162, 169, 172 nespecifini m e t o d o l o k i p o stupci 161 posebne m e t o d e 174 promatranje s elementima uestvujueg promatranja 150, 154, 162, 173 metropolis 1012, 26, 27, 39, 43, 4852, 56, 131, 133, 185 kozmopolitanski centar 51

356

357

 m e t r o p o l i t a n s k i tip 48, 49 m e t r o p o l i t a n s k i senzitivitet 11 p r o c e s metropolitanizacije u S A D - u 118, 121 Utjecaj m e t r o p o l i s a na m e n talni ivot 10, 43, 47, 48, 269 migracije 2 1 , 3 3 , 71 Miller, J. 259 Mills, W. 22, 77, 143, 170 M i n g i o n e , E. 186, 216 Mitscherlich, A. 174, 179, 180 Mowrer, . 66 M u m f o r d , L. 35 Musil, J. 186 N a p o l e o n , 219 N e w m a n , . 174, 178, 265 Odum, H.W. 76 O g b u r n , W. 20, 65, 170 o p e r a c i o n a l n e dimenzije u r b a n o g p l a n i r a n j a 223 ciljevi 228, 230, 231, 234, 252, 253 podjela ciljeva 29 d o n o e n j e o d l u k a 239, 240 interdisciplinarni r a d 243, 244 ljudske p o t r e b e 241, 242 mjerljivost 227, 228 objektivi 231 p l a n i b i l n o s t 223227 racionalitet 237 sisteminost g r a d a 245248 vrijednosni sistem 2 3 1 2 3 4 , 236 organicizam organicistika teorija 37 organicistika tradicija 114 organicistike koncepcije 57 organicistiki k a r a k t e r shva anja drutvene organizacije 8 organicistiki utjecaj 36

organicistiko shvaanje stvar nosti 101 Owen, 218 P h l , R. 174, 178, 265 Paquet, . 281 P a q u e t , T h . 281 P a r k , R. E. 11, 12, 1 9 2 1 , 23, 24, 33, 3 5 3 7 , 39, 40, 4 2 4 8 , 50, 53, 54, 56, 6 2 7 0 , 72119, 124, 131, 134, 136, 138, 140, 142, 147, 150, 152, 153, 154, 169, 170, 171, 209, 268, 269, 287 P a r s o n s , T . 45, 105 Participacija 7, 137, 169, 172, 183, 250, 252, 271, 272 Paulsen, F . 7 4 Peet, R. 185, 200, 290, 291, 293, 294 Perry, C. 257 Pickvance, C h . 18, 174, 178, 179, 188, 213, 215, 216, 2 8 1 , 298 planiranje 6, 32, 38, 122, 135, 197, 218, 222, 223, 2 2 8 2 3 1 , 233, 234, 2 3 8 2 4 5 , 247252, 253, 258, 259, 260, 261, 263, 265, 266, 267, 268, 2 7 1 , 272, 276, 278280 a d a p t a b i l n o planiranje 249, 252, 255, 257, 258 a k c i o n o p l a n i r a n j e 249, 252, 258, 259 b i r o k r a t s k o planiranje 239 demokratsko planiranje 239 fiziko planiranje 30 r a c i o n a l n o planiranje 38, 237, 238 r a d i k a l n o planiranje 254, 255 saobraajno planiranje 220, 228, 246, 288 sistemsko p l a n i r a n j e 249, 253, 262, 263 socijalno planiranje 30 strukturalno planiranje 249, 253, 2 6 1 , 262 taktiko planiranje 249, 253, 260, 261 tehnokratsko planiranje

239, 245 tradicionalno planiranje 248, 249, 252, 255, 256, 260, 262 u r b a n o planiranje 6, 31, 92, 178180, 183, 190, 192, 210, 212, 218222, 226232, 235, 238, 241252, 254257, 264, 266273, 275, 278284, 28, 301, 302, 305, 317 politika e k o n o m i j a 74, 200, 298 E k o n o m s k a funkcija grada 10 N o v e perspektive u r b a n e p o litike ekonomije 185 Privatna ekonomija 280 u r b a n a politika ekonomija 7, 186, 189, 285, 290, 295, 2 9 7 3 0 1 , 308, 312 P o u l a n t z a s , N . 305 Prelog, M. 218, 225 Redfield, R. 113, 128 Reiner, T h . 264 Reiss, A. J. 122124 Rex, J . 216, 308 Rolf, R. 181? R o t h , W. 183 Saint-Simon, 218 Sawers, L. 185, 200, 201, 279, 295, 296 Schwendinger, H. 22, 27, 77, 89, 104, 105 Schwendinger, J. 22, 27, 77, 89, 104, 105 Sennett, R. 29, 47, 53 Shaw, C. 13, 66, 91, 138, 141 Shefter, M. 298 Short, J. jr. 22, 2628, 65, 76, 138, 209 Shills, J. 28 S i m m e l , G. 1012, 35, 39, 43, 44, 4 6 5 5 , 74, 78, 93, 95, 131133, 135, 171, 268, 269, 287 Simmie, J. L. 178, 233, 234, 247, 254, 276 Slater, D. 295

s l u m 14, 32, 34, 95, 112, 141, 142, 146, 147, 150, 151, 155, 198, 275 ienje s l u m o v a 14 slumizacija 74 Small, A. 45, 62, 63, 67, 69, 75 S m i t h , R. L. 65 socijalizam 255, 278 konstituiranje socijalistikog d r u t v a 10 Ostvareni socijalizam 187 socijalistika drutva 277, 299 socijalistike zemlje 206 Socijalistiki lager 186 socijalistiki proces proizvod nje 294 socijalna geometrija 43 socijalna izolacija 80, 84, 147, 151, 153 socijalna k o n t r o l a 8082, 86, 88, 89, 91, 92, 101, 134, 145, 164, 191, 194, 278, 282 socijalna patologija - asocijalno ponaanje - 155 delikvencia 15, 37, 66, 80, 9 1 , 115, 128, 130, 137 kriminalitet 32, 34, 66, 72, 109, 135, 137, 195, 208 - k r i m i n a l n o p o n a a n j e - 159 p a t o l o k a g r u p a 159 prevencija zloina 109 profesionalni l o p o v 1 5 8 160 s a m o u b o j s t v o 34, 135, 208 socijalne interakcije 36, 47, 76, 80, 85, 89, 268 Simboliki i n t e r a k c i o n i z a m 62, 131 socijalni pokreti p o k r e t i za r e f o r m u gradskog ivota 171 U r b a n i socijalni pokreti 179, 302, 304, 305, 319, 320, 321 socijalne snage 80, 85, 86 socioloke monografije 36, 67,

358

359

94, 110, 138140, 142, 150, 153, 154, 157, 158, 160 m o n o g r a f s k a m e t o d a 166 m o n o g r a f s k e analize 153, 162 S o m b a r t , W. 1-22 Spencer, H. 36, 46, 58, 62, 107 Spengler, . 44, 46, 47, 5 3 5 5 , 92, 94, 95 Steiss, . W. 262 strukturalizam strukturalistika interpretacija 322 strukturalistiki m o d e l 285 Supek, R. 46 Sutherland, . . 67, 139, 140, 158 160 uvar, S. 235 T a b b , W. 185, 200, 201, 279, 295, 296 T a r d e , G. 36, 58, 62 Tetlow, J. 237, 246, 247, 257 T h o m a s , W. I. 20, 33, 35, 42, 4 5 47, 63, 64, 6674, 94, 104, 140, 145, 156, 157, 162164, 166, 171 T h r a s h e r , F. M. 66, 139, 140, 154 157 T o d o r o v i , A. 9 Tnies, F. 36, 46, 47, 5562, 106, 107, 125, 127, 194 T u r n e r , R. 77, 105, 106 U n w i n , 244 u r b a n a sociologija (sociologija gra da) ikaka orijentacija 77 klasina sociologija g r a d a 11, 29, 37, 38, 47, 122, 130, 136, 160, 174, 178, 179, 181, 184, 186, 188, 189, 191, 1 9 3 196, 199202, 204, 207, 208, 268, 282, 283, 285, 286, 303, 309, 310312, 318, 323, 324, 328 kritika klasine u r b a n e socio logije 176, 207, 217

-marksistika tradicija 12, 13 200, 295 Marksistika urbanologija (neo)marksistiki p r i s t u p (ana liza) 18, 29, 38, 205, 285, 289, 296298, 302, 312, 320, 328 n o v a u r b a n a sociologija 7, 11, 28, 37, 1 7 7 1 7 9 , 1 8 6 189, 200, 267, 2 8 3 , 285, 303, 309, 311, 312, 3 1 4 3 1 6 , 322 324, 327329 p r i m j e n a m a r k s i s t i k e teorije 300 r a n i p e r i o d 13, 45, 55 U r b a n a sociologija k a o opa sociologija - 2 1 1 , 212 urbanizam i urbano a n a r h i n a u r b a n i z a c i j a 282 civilizacijska funkcija urba n i z m a 136 Strukftura u r b a n o g sistema 177 u r b a n a k o n c e n t r a o i j a 181 u r b a n a kriza 5, 7, 37, 175, 184, 296, 304, 320, 325, 326 u r b a n a politika 177 u r b a n a revolucija 204 u r b a n a svakidanjica 5 u r b a n e b o r b e 189, 296, 299, 302, 304, 305, 319, 320 u r b a n e r e k o n s t r u k c i j e 220, 264, 320 u r b a n i procesi 6 u r b a n i razvoj 180, 276, 301, 324 urbanizam kao distinktivni oblik ljudskog i v o t a 130 u r b a n i z a m k a o n a i n distri b u i r a n o g vika vrijednosti 277 u r b a n i z a m kao n a i n ivota 12, 123, 130, 134, 136, 194, 212, 268, 269, 306 u r b a n i z a m k a o oblik socijalne organizacije 134

urbani ivot 5, 114, 208, 249, 258, 263 vrijednosno jednoznani ur b a n i z a m 233 vrijednosno angairani urba nizam 242 Vidich, 41, 42, 44, 65, 67, 108, 109 Vincent, G e . 63, 67 Weber, M. 10, 35, 45, 47, 56, 60, 62, 82, 123, 131, 260, 287 Windelband, . 35, 44, 74 Whyte, W. F. 66, 140 V o n Wies, L. 122 Wirth, L. 12, 17, 19, 34, 35, 37, 38, 44, 45, 47, 52, 56, 65, 66, 68, 109, 121, 122140, 148, 150, 152 do 154, 157, 191, 194, 195, 208, 212, 267, 269, 275, 277 Washington, . T. 74 Wehlen, T h . 143 zajednica 83, 118, 125, 126, 145, 148, 149, 232, 250, 253, 88, 135, 151, 265, 93, 98, 115, 141, 142, 144, 152, 194, 230, 271, 286

C o m m u n i t y 31, 34, 36, 40, 41, 48, 53, 79, 80, 90, 9 1 , 98, 99, 101, 107, 111, 114, 125, 129, 148, 220 ekoloka zajednica 114, 115 H a r m o n i n a ljudska zajed n i c a 257 i d e a l n a zajednica 257 i n t e r e s n a zajednica 248 izolirana zajednica 147 k o z m o p o l i t s k a zajednica 11 k u l t u r n a zajednica 114, 115 p r i m a r n a zajednica 119 P r i r o d n a zajednica 147 politika zajednica 114, 115 s e k u n d a r n a zajednica 119 sociologija zajednice 215 U r b a n a zajednica 203

Z n a n i e c k i , F. 20, 33, 45, 66, 70, 7 1 , 140, 157, 162164, 166 Z o r b a u g h , H. W. 66, 139, 140146, 148150, 152, 153, 157

360

Sadraj

2. Osnovne pretpostavke urbanog planiranja a. Planibilnost b. Mjerljivost c . Ciljevi d. Objektivi e. Vrijednosni sistem f. R a c i o n a l i t e t g. Donoenje odluka h. Ljudske potrebe i. Interdisciplinarni r a d j . Sistematinost grada 3. S o c i o l o g i j a , p r i s t u p i i k o n c e p t u a l i z a c i j a p l a n i r a n j a . . 4. N o v a s o c i o l o g i j a g r a d a , u r b a n i z a m i p l a n i r a n j e . . XII. K O N C E P T U A L N I OKVIR S U V R E M E N E SOCIOLO GIJE GRADA XIII. Z A K L J U N A R A Z M A T R A N J A 1. R e l e v a n t n o s t k o n c e p t a n o v e s o c i o l o g i j e g r a d a . 2. Pogled unaprijed Literatura Indeks imena i pojmova . .

221 223 227 228 231 231 237 239 241 242 245 248 267 285 309 309 322 331 354