Z

ARTYKUY Tadeusz SIEROTOWICZ

Wydzia Filozoczny PAT Krakw

N XXXV / 2004, s. 103140

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO. TEKST I ZNACZENIE LISTU

Objawienie jest [...] absolutem w porzdku poznawczym, jest zbiorem danych o wanoci bezwzgldnej nie dajcych si kwestionowa; jest sposobem naszej komunikacji z absolutem. Objawienie jest nam potrzebne nie po to, bymy wiedzieli z pewnoci, jaki jest naprawd wiat; jest nam potrzebne po to, bymy mogli osdza bez waha wszelkie opinie o wiecie, jakie zdarzy nam si napotka. Objawienie jest wic, co do swego przeznaczenia, podrcznikiem inkwizytora. Jest granitowym tronem, z ktrego wolno nam bez ryzyka bdw ferowa wyroki, a bez ktrego nie udwignie nas wasny rachityczny szkielet. Wspierajc si na objawieniu, mona uczyni co wicej ni poruszy ziemi: mona j zatrzyma w ruchu1 . 1. DIALOG NAUKA-WIARA: SZEROKI KONTEKST LISTU Robert Musil zauway w Czowieku bez waciwoci, e praktycznie caa historia ludzka jest naznaczona dwojak postaw czowieka wobec (naturalnej i metazycznej) otaczajcej go rzeczywistoci. Z jednej strony jest to postawa przenoni (alegorii, wieloznacznoci lub polisemii), z drugiej za postawa jednomylnoci (lub moe
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 L. Koakowski, Kapan i bazen, w: L. Koakowski, Pochwaa niekonsekwencji, Warszawa 1989, tom I, 198.

SIEROTOWICZ

lepiej: jednoznacznoci, uniwersalnie akceptowanego znaczenia, albo te monosemii)2 . Na rozrnienie to nakada si cho jak zaraz to zobaczymy w sposb dynamiczny analizowane przez Leszka Koakowskiego ujcie nauki jako przeduenia technologicznego pnia cywilizacji oraz metazyki jako wyrazu mitycznego pnia cywilizacji, czyli owej niezbywalnej dla czowieka sytuacji intencjonalnego odnoszenia si do nieempirycznej realnoci bezwarunkowej3 . Wzajemne relacje pomidzy polisemi i monosemi, pomidzy wytworami pnia technologicznego i mitycznego stworzyy t bogat i centraln dla naszej kultury mozaik, ktrej jeden z wtkw znany jest jako dialog nauka-wiara. Schematycznie, bardzo schematycznie, rzecz ujmujc i ograniczajc przy tym kwesti kulturowo, czasowo (okres Galileusza i bezporednio przed nim, czyli mwic krtko Reformacja i Kontrreformacja) oraz terytorialnie (zwaszcza Pwysep Apeniski), mona powiedzie, e w zachodnim chrzecijastwie to, co jednoznaczne i prawdziwiej prawdziwe byo utosamiane z tym, co Koakowski okreliby jako mityczny skadnik cywilizacji. Teologia bowiem przez wieki cae bya nie tylko krlow nauk, lecz take instancj nadrzdn wobec lozoi przyrody (nauki)4 . Nauki za opieray si zasadniczo na dowiadczeniu potocznym, a w niektrych ujciach miay nawet charakter polisemiczny. Przykadem jest tutaj astronomia, w ktrej zwaszcza w interesujcym mnie tutaj okresie dopuszczano wielo (polisemia) matematycznych modeli opisujcych te same zjawiska na
2 Robert Musil, Czowiek bez waciwoci, Warszawa: Porozumienie Wydawnicze 2002, tom 2, s. 396. 3 Leszek Koakowski, Obecno mitu, Warszawa: Prszyski i S-ka 2003, s. 13. Biologiczne aspekty, a take i ewolucyjne korzyci owej niezbywalnoci opisuje np. Walter Burkert w ksice La creazione del sacro. Orme biologiche nellesperienza religiosa, Milano: Adelphi 2003. 4 Nie bez racji Mauro Pesce pisze w tym kontekcie o zyce znajdujcej swe dopenienie w teologii M. Pesce, La Lettera a Cristina: una proposta per denire ambiti di sapere e nuovi assetti di potere intellettuale nei paesi cattolici, w: Galilei Galileo, Lettera a Cristina di Lorena sulluso della Bibbia nelle argomentazioni scientiche, Franco Motta (red.), Genova: Casa Editrice Marietti 2000, 46-47.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

sferze niebieskiej, podczas gdy tego rodzaju wieloznaczno nie bya ceniona w zakresie teologii5 . Jednake w okresie nazwanym przez Williama Bouwsm jesieni odrodzenia, sytuacja ulega zmianie6 . Proponowany i rozwijany przez Galileusza (i nie tylko przez niego) paradygmat nauki7 proponuje now granic semiotyczn pomidzy tym co wieloznaczne, i tym co jednoznaczne. Oto bowiem nauki przyrodnicze, ktrych metoda krystalizuje si w dzieach pizaczyka wok takich poj jak: dimo5 Na ten temat zob. uwagi Benedetta Croce zawarte w Storia della Arte Barocca in Italia, Bari: Laterza 1953, 61-70, oparte m.in. na znamiennych sowach Sforzo Pallaviciniego, antycypujcych jakby dalszy rozwj dialogu nauka-wiara: matematycy maj zwyczaj postpowania tylko w oparciu o wyobrani, z czego wynikaj dwie szkody dla religii. Po pierwsze matematycy nie uznaj za prawdziwe tego, co nie daje si obj rozumem, a takie wanie s substancje duchowe. Po drugie nie bior oni pod uwag tego, co prawdopodobne [...], ograniczajc si tylko do tego, co oparte na dowodach. Wszystko to za jest sprzeczne z wiar wicej, z kad nauk moraln. Sawny, sceptyczny argument Urbana VIII moe by jeszcze jednym przykadem tego stanu rzeczy. Galileusz przedstawia ten argument ustami Simplicia pod koniec czwartego dnia Dialogu w kontekcie dysputy na temat przyczyn przypyww morza. Simplicio stwierdza, e Bg swoj nieskoczon wszechmoc i mdroci mgby przyzna elementowi wody owe ruchy zmienne, ktre w nim dostrzegamy, i to innym sposobem anieli wprawiajc w ruch zawierajce je zbiorniki mwic krtko: mgby, i umiaby tego dokona wieloma sposobami, dla naszego umysu nawet niewyobraalnymi. Pynie std wniosek, e byoby zbytni miaoci chcie ogranicza i zacienia potg i mdro bosk do poziomu ludzkich uroje (cytuj wedug: Galileo Galilei, Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata, Ptolemeuszowym i Kopernikowym, Warszawa, PWN 1953, s. 497). Na temat argumentu Urbana VIII zob. analityczne opracowanie Morpurgo-Tagliabuego. 6 William J. Bouwsma, Lautunno del Rinascimento 1550-1640, Bologna: Il Mulino 2003, zwaszcza 247-270. 7 Trzeba mie na uwadze fakt, e Galileusz nie dysponowa pojciem nauki w dzisiejszym rozumieniu tego pojcia. Mona jednak utrzymywa, e posiada intuicj coraz janiejsz i pewniejsz nowej metody dajcej si zastosowa do okrelonych problemw przyrodniczych. Std cile rzecz biorc naley unika mwienia o spjnej koncepcji nauki u Galileusza. Jednake nauka wspczesna nawizuje do wspomnianych wyej intuicji, metody i selekcji problemw. Dlatego te uzasadnione s, jak sdz, reeksje na temat tyche intuicji, metody i problemw, czyli na temat sposobu, w jaki Galileusz mierzy si z problemami przyrodniczymi, albowiem to wanie podejcie stao si paradygmatyczne, dajc pocztek metodzie wspczesnych nauk przyrodniczych.

SIEROTOWICZ

strazioni necessarie, sensate esperienze, dialcare impedimenti della natura8 , staj si reeksj monosemiczn, jednoznaczn, za teologia... I tu wanie zaczyna si dramat. Albowiem Galileusz sugeruje uznanie jednoznacznoci tez tak nauki, jak i teologii, jednake w oparciu o nowy podzia ich intelektualnych (i duchowych) kompetencji9 . Wyrazem tego rodzaju propozycji s listy Galileusza okrelane mianem kopernikaskich, do ktrych nale m.in. List do Castellego, listy do Diniego (z lutego i marca 1615 roku) oraz bdcy syntez dopiero co wspomnianych tekstw List do Wielkiej Ksinej Krystyny Lotaryskiej. Do tej grupy tekstw mona te zaliczy tzw. Fragmenty kopernikaskie (Considerazioni circa lopinione Copernicana), cho tekst ten nie zosta ani ukoczony, ani te opublikowany10 . Rozwizanie to nie zostao jednak zaakceptowane przez tych, ktrzy mieli wwczas wadz nad umysami ludzkimi w sprawach interpretacji Pisma witego11 i Galileusz ponis sromotn klsk.
8 Na temat tych sformuowa i metodologii Galileusza zob. np. Tadeusz Sierotowicz, Galileusz A. Fantolego reeksje tumacza, Zagadnienia Filozoczne w Nauce XXXII(2003), 20-22; T. Sierotowicz, Galileusz, Krakw: WAM 2003, 3959 oraz Lorella Congiunti, Il mondo di Galileo: loggetto del suo sapere sicomatematico. Parte seconda: Dialcare gli impedimenti della materia, Veriche 1(1994), 97-124. 9 Zob. teksty M. Pescego cytowane w bibliograi oraz artyku Eugenio Garina, Il caso Galileo nella storia della cultura moderna, w: P. Galluzzi (red.), Novit celesti r e crisi del sapere, Firenze: IMSS 1983, 5-14. 10 Na temat tych tekstw zob. Annibale Fantoli, Galileusz, Tarnw: Biblos 2002, rodziay 2 i 3 oraz E. Namer, Sprawa Galileusza, Warszawa: Czytelnik 1985, 46-141. Piero Dini (ok. 1570-1625) studiowa w Parmie, Perugi i Boloni; potem osiad w Rzymie, gdzie sprawowa wane funkcje w Watykanie. W 1621 roku zosta mianowany arcybiskupem Fermo. Gwoli cisoci doda trzeba, e w kontekcie omawianych tutaj wydarze spor rol odegrao dzieo karmelity P.A. Foscariniego, Lettera sopra lopinione dei Pitagorici e del Copernico della mobilit della Terra e stabilit r r del Sole, e del nuovo Pittagorico sistema del Mondo (1615), ktre trao na Indeks w 1616 roku (tekst Foscariniego znale mona np. w: T. Campanella, Apologia per Galileo, P. Ponzio (red.), Milano: Bompiani 2001, 199-237). 11 List Monsignora Ciampolego do Galileusza z 28 lutego 1615 roku, zob. XII, 146 w krytycznym wydaniu zebranych dzie Galileusza pod redakcj Antonia Favarego: Le Opere di Galileo Galilei: Edizione Nazionale, 20 t., Firenze, Tipograa di G. Barb ra 1890-1909 (przedrukowane w latach: 1929-1939 i 1968). W niniejszym c

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

Jednake idea jednoznacznoci tez nauki zostaa sformuowana, znajdujc coraz to wicej zwolennikw. Teologia po nieudanych prbach zasymilowania nauki12 zostanie uznana za wytwr nieuleczalnie mitycznego, polisemiczengo pnia cywilizacji, co w obliczu niemoliwoci jej wtoczenia w racjonalne i uniwersalnie akceptowalne ramy pnia technologicznego, doprowadzi do rnego rodzaju ateizmw i pozytywizmw naszej wspczesnoci13 . Obecnie jak si wydaje nadszed czas, i zrodzia si wiadomo koniecznoci, naprawy tej dekadencji, dugo uchodzcej za znami rozkwitu14 . Trudno si oprze stwierdzeniu, e z punktu widzenia historii idei Urban VIII mia w pewnym, opacznym sensie racj, albowiem na nasz wiedz skadaj si prawdy pewne, powszechne i jednoznaczne, oraz prawdy wieloznaczne, ktrych nigdy, powszechnie i uniwersalnie, to jest raz na zawsze, nie uda si nam rozstrzygn (przynajmniej w tym yciu). Tyle tylko, e te pierwsze prawdy odpowiadaj nauce, te drugie za last but not least religii. Nietrudno dostrzec w tym ostatnim sformuowaniu analogie do wspczenie dyskutowanej koncepcji postmodernizmu jako wieloci narracji (Lyotard)15 . Dopiero co
opracowaniu oparem si na edycji z lat 1929-1939, przyjmujc powszechnie stosowany sposb cytowania tej edycji dzie Galileusza poprzez wskazanie numeru tomu i numeru strony. 12 Zob. np. Olaf Pedersen, Konikt czy symbioza?, Tarnw: Biblos 1996, 237-261. 13 Zob. np. John W. Burrow, La crisi della ragione. Il pensiero europeo (18481914), Bologna: il Mulino 2003, zwaszcza rozdzia pierwszy. 14 L. KoakowskiE Obecno mitu..., 18. Raz jeszcze chciabym si tutaj powoa na Musila, aeby zobrazowa radykalno zmiany w relacjach pomidzy religi/teologi i nauk, ktra dokonaa si w przecigu wiekw i do ktrej wyej nawizywaem. Ot kiedy antyczny autor Ksigi Rodzaju pragn wprowadzi na scen wiata czowieka, poprzedzi jego pojawienie si opisem stwarzajcej aktywnoci Boga. Kiedy Robert Musil pragnie wprowadzi na scen czowieka bez waciwoci, czyli czowieka naszych czasw, rozpoczyna sw narracj komunikatem meteorologicznym, bdcym znakomitym przykadem prozy naukowej (R. Musil, Czowiek bez waciwoci, tom 1, 7). Tak wanie dokonaa si utrata drugiej przestrzeni, opakiwanej przez Czesawa Miosza (Cz. Miosz, Druga przestrze, Krakw: ZNAK 2002, 7; na ten temat zob, take ksik Miosza, Ziemia Urlo, Krakw: ZNAK 2000). 15 Zob. np. T. Sierotowicz, Czowiek postmodernizmu, Przegld Powszechny 3(1996), 281-293.

SIEROTOWICZ

wspomniane odwrcenie argumentu Urbana VIII nie jest zatem niczym innym jak tylko zwieczeniem procesu zapocztkowanego przez dzieo Galileusza, ktrego czasy to czasy pocztku wspczesnoci. Dlatego te ma racj jak sdz John Burrow, ktry koczy sw znakomit ksik o kryzysie rozumu europejskiego stwierdzajc, e nasza epoka, dumnie i haaliwie okrelajca si jako postmodernistyczna, po-wspczesna, nie jest w istocie rzeczy grabarzem wspczesnoci, lecz raczej gloss do modernizmu. Albowiem to wanie wspczesno [cigle jeszcze przypis mj] jest nasz tradycj16 . Jak wida z tego syntetycznego i w konsekwencji ryzykujcego nadmierne uproszczenia przegldu zasadniczych tendencji w historii dialogu nauka-wiara, List do Castellego, a szerzej kopernikaskie pisma Galileusza, s przeomowym wydarzeniem w historii dialogu nauka-wiara17 . William Shea w swej ksice na temat galileuszowskiej rewolucji intelektualnej dzieli ycia pizaczyka na trzy okresy: do roku 1610 (okres przygotowawczy), lata 1610-1632 (okres poredni) i lata 1632-1642 (okres pny). Na okres poredni przypadaj lata najintensywniejszego rozwoju metody naukowej Galileusza, tak w aspekcie postpujcej konkretyzacji samej metody (dyskurs ad intra), jak i w aspekcie konfrontacji nowego paradygmatu z innymi dziedzinami poznania (dyskurs ad extra). W tym kontekcie trzeba jednak wyrni moim zdaniem okres 1610-1616, w ktrym metoda Galileusza rozwija si tak ad intra (zwaszcza w Rozprawie o pywaniu cia (Discorso attorno alle cose che stanno su lacqua) 1612 i w Listach o plamach sonecznych do Welsera (Istorie e dimostrazioni intorno alle macchie solari e loro accidenti) 1613), jak i ad extra, to jest w konfrontacji z innymi dziedzinami poznania (lozoa i teologia)18 . Potem, po umieszczeniu De revolutionibus na
John W. Burrow, La crisi..., 395. Paolo Lombardi, Contro la comune esposizione dei santi padri. Teologia e moduli ermeneutici alle radici del processo galileiano, w: M. Mamiani, Scienza e sacra scrittura nel XVII secolo, Napoli: Vivarium 2001, 49-56. 18 Trudno zgodzi si z opini sformuowan przez Williama Shea, e konikt Galileusza z Kocioem jest kwesti drugorzdn w procesie formowania si paradygmatu nauk dowiadczalnych (W. Shea, La rivoluzione intellettuale di Galileo, Firenze: San17 16

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

indeksie (donec corrigantur dekret Kongregacji Indeksu z 5 marca 1616 roku; XIX, 323), autor Sidereus Nuncius bdzie znaczenie ostroniejszy. Jednake aspekty ad extra i ad intra s istotnymi elementami ksztatowania si paradygmatu nauk przyrodniczych fakt szeroko uznawany we wspczesnej historiograi nauki zalecajcej analizowanie procesw powstawania nauki w szerokim kontekcie historycznym, spoecznym i religijnym19 . atwiej w tej sytuacji poj dlaczego Galileusz, zwaszcza w latach 1610-1616, przemawia jako lozof (nauki) wszak sam nalega na to, aeby nadano mu take tytu lozofa wielkiego ksicia. Plan niniejszego eseju jest nastpujcy. Po przedstawieniu adresata i okolicznoci powstania Listu do Castellego (rozdzia 2), opisz pokrtce jego zasadnicze idee w aspekcie zasad interpretacji Pisma witego (rozdzia 3). Bibliograa, tekst Listu oraz opinia anonimowego konsultora na temat Listu zakocz niniejszy artyku. 2. ADRESAT I OKOLICZNOCI POWSTANIA LISTU DO CASTELLEGO Okolicznoci oraz kontekst powstania listu s dobrze znane i zostay wielokrotnie opisane20 . Szerszym kontekstem Listu jest nabierajca coraz to mocniejszych tonw polemika dotyczca interpretacji Pisma witego w kontekcie tez kopernikanizmu, za kontekstem bezporednim napisania tekstu staa si dyskusja przy niadaniu na dworze wielkiego ksicia, w ktrym uczestniczy m.in. Benedetto Castelli,
soni, 1974, 10). Suszno jest raczej po stronie M. Pescego, ktry w wielu artykuach podkrela gboki zwizek procesw Galileusza z epistemologicznymi aspektami formowania si nowego paradygmatu nauk (zob. np. M. Pesce. La Lettera a Cristina: una proposta per denire ambiti di sapere e nuovi assetti di potere intellettuale nei paesi cattolici, w: Galilei Galileo, Lettera a Cristina di Lorena sulluso della Bibbia nelle argomentazioni scientiche, Franco Motta (red.), Genova: Casa Editrice Marietti 2000, 38). 19 Zob. np. Steven Shapin, Rewolucja naukowa, Warszawa: Prszyski i S-ka 2000 oraz recenzj woskiej edycji tej ksiki w: La Rivista dei Libri 10(2003), 37-39. 20 Zob. np. A. Fantoli, Galileusz..., 150-165 oraz opracowania Namera, Restona czy Adamskiego cytowane w bibliograi. Zob. te V, 263-270.

SIEROTOWICZ

formalny adresat listu21 . Przy stole rozmowa zesza na wspomniany wyej temat, za okolicznoci sprawiy, e Castelli zaj jednoznaczne stanowisko, referujc niektre pogldy podzielane take przez jego mistrza. Galileusz poinformowany o tym wydarzeniu przez B. Castellego w licie z dnia 14 grudnia 1613 roku (XI, 605-606), i potem przez Niccol Arrighettiego, napisa w odpowiedzi list, w ktrym po n raz pierwszy sformuowa na pimie w sposb uporzdkowany (cho nie mona jeszcze powiedzie, e w sposb systematyczny) swoje idee na temat roli Pisma witego w dysputach dotyczcych kwestii przyrodniczych. Idee te zostay potem rozwinite w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny22 , w ktrym Galileusz podj prb teologicznego uzasadnienia stanowiska zarysowanego w Licie do Castellego. Kwestia biblijnego kontekstu dysput przyrodniczych zapewne od jakiego ju czasu zajmoway umys pizaczyka albowiem pomimo tego, e List do Castellego jak Galileusz wyzna potem w licie do Diniego zosta napisany currenti calamo, to jednak wyraa zdecydowane i przemylane stanowisko w zainicjowanej przez przeciwnikw pizaczyka dyskusji23 .
21 Benedetto Castelli urodzi si w 1577 lub 1578 roku w Bresci. We wrzeniu 1595 roku przywdzia habit benedyktyki w klasztorze pod wezwaniem . Faustyna i Jowity w Bresci. Tam te zacz studia matematyczne, ktre po 1604 roku kontynuowa w Padwie. Galileusza pozna w 1592 roku, stajc si potem jego uczniem i wsppracownikiem. W 1607 roku zosta przeniesiony do La Cava. W 1613 roku uzyska katedr matematyki w Pizie, nie bez pomocy ze strony Galileusza. Jako zyk interesowa si zwaszcza hydraulik. Wezwany do Rzymu przez Urbana VIII, wykada na uniwersytecie La Sapienza. W 1628 roku opublikowa pioniersk prac Della misura delle acque correnti (O pomiarze wd biecych). Zajmowa si take optyk, meteorologi i magnetyzmem. Zmar w 1643 roku w Rzymie. Jego uczniami byli Bonaventura Cavalieri oraz Evangelista Torricelli. Wieloletnia przyja Castellego z Galileuszem jest piknym przykadem relacji ucze-mistrz, wyraajcej si m.in. w ich bogatej korespondencji (w Narodowej Edycji jest tych listw okoo 200, zdecydowana wikszo to listy Castellego do Galileusza). 22 Zob. cytowane w bibliograi opracowanie A. Adamskiego, zawierajce tumaczenie tego listu. 23 Zob. list do Diniego z 16 lutego 1615 roku (V, 292). Myl, e wanie ten charakter Listu, to jest charakter wstpnego szkicu przelanego nieco popiesznie na papier, stanowi o znaczeniu tego tekstu. Galileusz bowiem napisa to, co istotnie

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

List do Castellego ma trzech, a moe nawet czterech adresatw. Wpierw o. Benedetto Castelli i te rodowiska kocielne, ktre tak, jak Castelli individuo pro specie pragny kulturalnej i duchowej reformy Kocioa. Nastpnie List zwraca si do wpywowych czonkw dworu Medyceuszw, na ktrym nie brakowao osb ywo interesujcych si kwestiami teologicznymi i naukowymi. Trzecim adresatem, pozostajcym nieco w cieniu i niewymienianym z imienia w Licie, byli teologowie w Rzymie oraz wadze kocielne. Za czwartego adresata Listu mona uzna wszystkich ludzi wadajcych dialektem toskaskim, albowiem tekst zosta napisany w tym dialekcie24 . Jest to interesujcy i znaczcy aspekt Listu do Castellego. Jak wiadomo, w polemikach tego okresu dotyczcych kopernikanizmu i Pisma istotne znaczenie miay publiczne wystpienia dominikanw Tommaso Cacciniego i Niccol Loriniego. Pierwszy z nich wygosi w dniu 21 n grudnia 1614 roku we Florencji sawne kazanie, w ktrym rzuci kltw na herezj galileuszowsk, drugi za pierwszego listopada 1612 roku w rozmowie z grup intelektualistw orenckich skrytykowa pogldy Kopernika (albo Ipernika, jak go nazwa). Znaczenie tych faktw sprowadza si do tego, e kwestia kopernikanizmu staa si motywem dziaalnoci duszpasterskiej wykraczajcej poza ramy cile eklezjalne oraz uniwersyteckie, czyli poza grupy posugujce si acin w ich aktywnoci instytucjonalnej. Zwaywszy te okolicznoci nie powinno budzi zdziwienia, e w obiegu znalazy si liczne kopie Listu, ktre nie zawsze byy odczytywane w ten sam sposb. Powrc jeszcze do tego zagadnienia25 . Omawiany tutaj tekst mia kluczowe znaczenie w tym, co mona okreli z pewnym przyblieniem jako pierwszy proces Galieusza, almyla nie uciekajc si do autorytetw i nie gubic si w zawiociach teologii, ktra nie bya jego mocn stron. To samo zreszt mona powiedzie o Fragmentach kopernikaskich. 24 Zob. uwagi Galileusza na ten temat zawarte w licie do P. Gualda z 16 czerwca 1612 roku (XI, 327-328). 25 Pomijajc acisk wersj tego tekstu (zob. M. Pesce, Una nuova versione della lettera di G. Galilei a Benedetto Castelli, Nouvelle de la R publique des Letteres e 11(1991), 89-122), List do Castellego ukaza si drukiem dopiero w 1813 roku.

10

SIEROTOWICZ

bowiem dominikanin Niccol Lorini, informujc listownie w. On cjum o bdnych pogldach Galileusza, na ten wanie tekst si powouje. Sidmego lutego 1615 roku Lorini przekaza w. Ocjum kopi listu do Benedetta Castellego, informujc przy tym poufnie inkwizytorw (nie byo to bowiem oskarenie formalne), i jego zdaniem w Licie mona si dopatrzy herezji (XIX, 297-298). Aeby unikn wtpliwoci, Lorini podkreli podejrzane miejsca. W konsekwencji wszczto ledztwo zmierzajce do wyjanienia tej sprawy. Trzeba jednak zaznaczy, i cile rzecz biorc nie byo to rozpoznanie sprawy dotyczcej domniemanej herezji Galileusza byo to raczej prawne dziaanie w. Ocjum przeciw systemowi Kopernika. W trakcie trwajcego ponad rok dochodzenia przesuchano wielu teologw, i nie tylko teologw, zaprzyjanionych z Galileuszem, pomijajc jednak samego uczonego, a to ze wzgldu na jego saw w Europie i protekcj, ktr zapewnia mu wielki ksi Toskanii. Zakoczeniem tego procesu by dekret z pitego marca 1616 roku, w ktrym Kongregacja Indeksu potpia system kopernikaski. W dekrecie tym nie wspomina si Galileusza (ktry w tym okresie przebywa w Rzymie), jednake prywatnie zostao mu udzielone napomnienie, zakomunikowano mu te jak si wydaje zakaz zajmowania si w jakikolwiek sposb systemem kopernikakim. Orygina Listu do Castellego pisany rk Galileusza nie przetrwa do naszych czasw. Nie istnieje te cakowicie jednoznaczna odpowied na pytanie, jaka bya tre listu, ktry otrzyma o. Castelli. w. Ocjum nie udao si dotrze do oryginau listu, za Castelli utrzymywa, e orygina zwrci Galileuszowi (V, 267), a nawet kilkakrotnie z polecenia arcybiskupa Sieny zwraca si do pizaczyka z prob o zwrot oryginau listu (zob. trzy listy Castellego do Galileusza z marca 1615 roku XII, 153; 158 i 161). Galileusz, po tak dugich naleganiach, przesa w kocu orygina Castellemu, jednake z wyranym zastrzeeniem, aeby tekst nie zosta przekazany arcybiskupowi, lecz tylko odczytany w jego obecnoci26 . Castelli wiernie
Susznie zauwaa A. Fantoli, e to zastrzeenie Galileusza moe by argumentem na rzecz tezy M. Pescego (zob. niej).
26

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

11

wypeni polecenia Galileusza i nastpnie zwrci mu orygina (XII, 165). W midzyczasie pizaczyk zadba o to, aeby tekst listu dotar do Rzymu. W listach do Diniego z pocztku 1615 roku przedstawia wasn wersj wydarze, za do listu z 16 lutego zaczy kopi tekstu uznanego przez niego samego za oryginaln (V, 291). Powtarza t wersj w licie z 23 marca 1615 roku (V, 297-305) podkrelajc, e chodzi tutaj o list prywatny i e o. Castelli bez wiedzy autora pozwoli na rozpowszechnienie tekstu. Jakkolwiek by si rzeczy miay, istnieje dzisiaj kilka kopii Listu rnicych si midzy sob, czasem dosy istotnie. A. Favaro, spord dwunastu kodeksw zawierajcych tekst Listu, za najautentyczniejszy uznaje tzw. kodeks G znajdujcy si w Bibliotece Narodowej we Florencji (Mss. Galileiani, Par. IV, T. I, cc. 8r-10r; sec. XVII) i na nim opiera wersj zamieszczon w Narodowej Edycji dzie Galileusza. Wikszo badaczy podziela to stanowisko, jednake nie jest to pogld powszechnie akceptowany. I tak M. Pesce utrzymuje, e mona mwi co najmniej o czterech odrbnych wersjach Listu, napisanych przez Galileusza w rnych okolicznociach i do rnych osb. Dlatego te nie istnieje jeden orygina Listu, lecz raczej kilka tekstw rdowych i rwnie oryginalnych, napisanych przez samego pizaczyka. W ostatnich latach badacz ten sformuowa pogld, e za tekst oryginalny (= najbliszy wersji napisanej przez samego Galileusza) naley uzna kodeks Pr znajdujcy si w Archiwum w. Ocjum (Archiwum Watykaskie, vol. 1181 zawierajcy akta procesu Galileusza, cc. 342r-346r; sec. XVII). Jest to tekst przesany do Rzymu przez N. Loriniego tekst niepeny, bo zaczynajcy si od sw: Jeli chodzi o pierwsze, oglne pytanie... [3]27 . Na nim te opiera si opinia anonimowego konsultora, do ktrego w. Ocjum zwrcio si z prob o teologiczn ocen treci Listu do Castellego (zob. niej).
Numeracja paragrafw Listu do Castellego zostaa wprowadzona celem uatwienia orientacji w tekcie. Edycja pod redakcj A. Favarego nie zawiera numeracji paragrafw.
27

12

SIEROTOWICZ

Pomidzy kodeksami Pr i G (oraz innymi kodeksami zblionymi do G) istnieje sporo rnic28 , zasadnicze jednak s dwa rodzaje rnic. Po pierwsze, kodeks Pr pomija odniesienia do osb nalecych do rodziny Medyceuszw. Po drugie za, w kodeksie Pr niektre zdania zawierajce tezy teologiczne s sformuowane w sposb obciajcy Galileusza29 . Trudno powiedzie z ca pewnoci, czy Pr zawiera zdania tego rodzaju, poniewa istotnie jest najbliszy oryginaowi i jako taki zawiera sformuowania jeszcze niewygadzone, czy te jest wynikiem wiadomej falsykacji tekstu majcej na celu obcienie Galileusza. Pizaczyk obawia si tego rodzaju manipulacji. Dlatego te nie mona wykluczy, e wraz z listem z 16 lutego 1615 roku Galileusz przesa Diniemu kilka (wygadzonych?) kopii listu z prob o przekazanie ich wpywowym osobistociom w Rzymie, albowiem podejrzewa, i kto kopiowa ten list musia niewiadomie zmieni jakie sowo. I to wanie te zmienione sformuowania wraz z niezbyt przychyln cenzur musiay sprawi, i niektre rzeczy jawi si inaczej, ni to byo w moich zamiarach (V, 291-292). Osobicie podzielam raczej stanowisko Favarego, dlatego te idc ladem wielu badaczy przyjem za podstaw tumaczenia tekst proponowany w tomie V Narodowej Edycji dzie Galileusza30 . List do Castellego jest szczeglnie przejrzysty pod wzgldem ukadu, rozwijajc si wedug klarownej i klasycznej struktury retorycznej obejmujcej: exordium, narratio, divisio, conrmatio, confutatio i conclusio (wprowadzenie, ekspozycja, wyszczeglnienie, uzasadW oglnoci 49 wariantw zob. M. Pesce, Le redazioni originali della lettera copernicana di G. Galilei a B. Castelli, Filologia e critica 3(1992), 394-417. 29 Warianty te zostay zaznaczone w proponowanym niej tumaczeniu Listu. 30 Jak si zdaje, ostatnie sowo nie zostaa jeszcze powiedziane. Mona mie nadziej, e poszukiwania w Archiwach Watykaskich, ktre ostatnio zostay udostpnione badaczom, pozwol na odkrycie nowych dokumentw i na rozstrzygnicie tej i innych kwestii zwizanych z procesami Galileusza; zob. np. M. Artigas, Un nuovo documento sul caso Galileo: EE 291, Acta Philosophica 10(2001), 199-214; R. Mart nez, Il manoscritto ACDF, Index, Protocolli, vol. EE, F. 291r-v, Acta e Philosophica 10(2001), 215-242; F. Beretta, Un nuovo documento sul processo di Galileo Galilei. La lettera di Vicenzio Maculano del 22 aprile 1633 al cardinale Francesco Barberini, Nuncius 2(2001), 629-641.
28

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

13

nienie, obalenie, zakoczenie). W ukadzie Listu A. Battistini wyrnia podwjn struktur retoryczn zwizan z ogln prezentacj stanowiska Galileusza: (1) w sprawie interpretacji Pisma witego (exordium [1], divisio [2], narratio [3], conrmatio [4], confutatio [5]-[6] i conclusio [7]) i (2) w kwestii wykadni cudu Jozuego (divisio [8], narratio [9]-[13], conrmatio [14]-[15] i conclusio [16]-[17])31 . Jak to ju zostao wspomniane, List do Castellego moe by uwaany za istotny moment ksztatowania si metody nauk przyrodniczych w aspekcie ad extra, to jest w aspekcie ich relacji do teologii i lozoi. Taki te jest jak sdz zasadniczy temat tego listu. W nastpnym paragrae przedstawi pokrtce zasadnicze tezy formuowane przez Galileusza w omawianym tutaj tekcie. 3. DIALOG NAUKA-WIARA W LICIE DO CASTELLEGO: AUTONOMIA NAUKI I KWESTIA INTERPRETACJI PISMA WITEGO32 Nici przewodni rozumowania Galileusza jest w moim pojciu zasada autonomii nauki (ZA) wyraajca samodzielno nauki jako
William J. Bouwsma zwraca uwag na ewolucj retoryki w okresie jesieni odrodzenia. Retoryka staa si wtedy (zwaszcza w teatrze) wyrazem statusu osoby, za na pierwsze miejsce wysuna si jej rola narzdzia pozwalajcego na zaskoczenie suchacza. Wizao si to z osabieniem pierwszorzdnej w kulturze klasycznej roli retoryki jako argumentu nakaniajcego suchacza do podjcia okrelonych decyzji. Nadto zasady retoryki byy stosowane celem uszlachetnienia jzyka prostego ludu (William J. Bouwsma, Lautunno del Rinascimento, 248-249). Konstatacje Bouwsmy pozwalaj na peniejsz interpretacj retoryki stosowanej przez Galileusza piszcego wyszukanym stylem (bo pisa do wysoko postawionych osb), cho jzykiem ludu (bo nie po acinie) i last but not least pragncego przestrzec instytucje kocielne przed niebezpieczestwem podejmowania zbyt pochopnych decyzji. Nie bez znaczenie byy te polemiczne zamiary pizaczyka zmierzajcego do osabienia stanowiska przeciwnikw (kopernikaska interpretacja cudu Jozuego). Na temat retoryki w pismach Galileusza zob. np. ksiak A. Battistiniego (Galileo e i gesuiti, Milano: Vita e Pensiero 2000) i cytowan tam literatur. 32 W niniejszym rozdziale opieram si na tekstach E. McMullina i M. Pescego, ktrzy przedstawili wyczerpujce analizy zasad interpretacji Pisma witego, zwaszcza w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny.
31

14

SIEROTOWICZ

nowego paradygmatu poznania, obok paradygmatw teologii i lozoi33 . Zasada ta jest formuowana przez pizaczyka w dwch aspektach. Z jednej strony Galileusz powiada, jakby podkrelajc aspekt metodologiczny zagadnienia (ZAM), e w dyskusjach o problemach przyrodniczych Pismo wite winno by brane pod uwag na ostatnim miejscu [4]. Wszak Bg da czowiekowi moliwo dowiadczania, mwienia i rozumowania, byoby zatem rzecz dziwn, gdyby zablokowa korzystanie z tych wadz, dostarczajc inn drog (na kartach Biblii) informacji, ktre za ich porednictwem moemy zdoby [6]. Jednake Galileusz idzie tu jeszcze dalej i jasno odrnia ujmijmy to tak zakresy oraz kompetencje Pisma witego i nauk przyrodniczych (aspekt, powiedziabym, ontologiczny ZAO). Autorytet Pisma witego ma na celu tumaczenie ludziom gwnych artykuw wiary i przykaza, ktre [s] konieczne do zbawienia [6]. Artykuy te maj jako jedyne rdo swej wiarygodnoci Sowo Ducha witego, bowiem przekraczajc moliwoci ludzkiego pojmowania, nie mog by ani przez inne nauki, ani w jakikolwiek inny sposb uwiarygodnione, jak tylko ustami samego Ducha witego [6]. Ze swej strony nauki przyrodnicze zajmuj si natur, ktra rzdzona jest niezomnymi prawami nieczuymi na los czowieka. Zasadniczymi loci jej prawd s dowiadczenia zmysowe i niezbite dowody: przyroda pisze Galileusz jest nieubagana i niezmienna w zakresie nadanych jej praw i jak gdyby nie troszczy si o nic wicej, jak tylko o swoje ukryte racje i sposoby dziaania, niezaleenie od tego, czy s one rozumiane przez czowieka, czy te nie. Dlatego te wydaje si, e te zjawiska naturalne, ktre stawia przed naszymi oczami dowiadczenie
Wyania si tu wniosek, e rne dyscypliny wiedzy wymagaj stosowania rnych metod. [...] Bd teologw opowiadajcych si za centralnym pooeniem Ziemi polega na tym, e sdzili oni, i nasza wiedza o zycznej strukturze wszechwiata bya nam w pewien sposb narzucona przez dosowne rozumienie Pisma witego (Jan Pawe II, Sprawa Galileusza lekcj dla wspczesnych. Spotkanie z uczestnikami sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk, LOsservatore Romano, wydanie polskie, 1/1993, 25). Uywam tutaj sformuowania paradygmat w sensie kontekst poznania, tak jak to jest przedstawione w mojej ksice Nauka a wiara przestrze dialogu, Tarnw: Biblos, 1997.
33

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

15

(sensate esperienze), lub o ktrych przekonuj nas niezbite dowody, nie powinny by kwestionowane w oparciu o rne zdania z Pisma witego zdajcego si swoimi sowy mwi co innego [4]. I jest to konkluzja oczywista, zwaywszy oddzielne kompetencje i zakresy autorytetu Pisma witego i nauk przyrodniczych. Jeli chodzi o wzajemny zwizek sformuowa zasad autonomii (ZAM i ZAO), to powiedziabym, e sformuowanie ZAO jest bardziej podstawowe i e da si z niego wywie metologiczny aspekt zasady (ZAM)34 . Giorgio Stabile w cytowanym w bibliograi eseju podkrela konsekwentnie zrnicowane uycie przez Galileusza sw fasz (falso) i bd/bdzi (errore/errare), zwaszcze w Listach do Welsera. Fasz odnosi si do porzdku naturalnego oraz do konkluzji o charakterze przyrodniczym i wynika z konstatacji opierajcych si na dowiadczeniach oraz obserwacjach, a nastpnie na niezbitych rozumowaniach (w sensie zwrotu sensate esperienze i dimostrazioni certe). Bd za dotyczy znaczenia sw, zwaszcza za kiedy jaka teza okazuje si by logicznie sprzeczna z nauczaniem Pisma witego. Taki bd dotyczy sfery teologii, za fasz sfery nauk przyrodniczych. Bdno tezy w powyszym sensie nie oznacza automatycznie jej faszywoci,
Pragn doda, e gwn treci zasad ZAO/M nie jest akceptowalne nawet dla wczesnych badaczy przekonanie o oddzielnoci domen teologii i nauk przyrodniczych. Do istoty zasady autonomii naley bowiem teza o tym, e nauka dziki stosowanej metodzie (opierajcej si m.in. na matematyce) orzeka o realnych (czyli, jak powiadano w czasach Galileusza, o zycznych) aspektach natury, niezalenie od tego, co na ten temat mwi teologowie czy lozofowie. Nie bez powodu Galileusz zosta w 1633 roku potpiony take i za to, e mia za suszn i wierzy w faszyw i przeciwn Pismu witemu doktryn, to jest, e wierzy jakoby mona byo broni i uwaa za prawdopodobn opini, ktra zostaa ogoszona i okrelona jako sprzeczna z Pismem witym (XIX, 402-403). Trzeba jednake wyranie podkreli, e tego rodzaju konikt nie wynika z samej natury paradygmatw nauki i teologii. Jest on raczej konsekwencj okrelonych uwarunkowa religijno-politycznych, ktrych zasadniczymi cechami byy realizowana wtedy przez instytucje kocielne prba przyjcia cakowitej kontroli nad religijnym, intelektualnym i politycznym yciem wierzcych oraz gboki zwizek, wedug niektrych niemoliwy do zerwania, istniejcy pomidzy wczesn teologi i pewn wersj doktryny arystotelesowskiej. Galileusz by zreszt wiadom przynajmniej tej ostatniej okolicznoci, dajc temu wyraz w wielu swoich pismach.
34

16

SIEROTOWICZ

ta ostatnia bowiem winna by ustalona na podstawie procedur waciwych naukom przyrodniczym. Jest to jeszcze jeden wyraz zasad ZAO/M. W Licie do Castellego Galileusz dosy starannie przestrzega tego odrnienia, uywajc sowa bd w kontekcie dosownej interpretacji Pisma, za sowa fasz w kontekcie konkluzji przyrodniczych (zob. np. [3], [7], [9]). W tej perspektywie rzuca si w oczy wyamujce si z tej leksykalnej konwencji pizaczyka uycie sowa fasz w kodeksie Pr w odniesieniu do interpretacji Pisma35 . W moim pojciu jest to argument wskazujcy na wtrno kodeksu Pr oraz na moliwo poprawek dokonanych przez niezbyt yczliwe Galileuszowi osoby. Powrmy jednak do zasadniczego nurtu rozwaa. Jeli tak si rzeczy maj, to gdzie ley problem? Ot problem w tym, e Pismo wite uywa jzyka dostosowanego do moliwoci pojmowania jego suchaczy (zasada pedagogii Pisma witego ZPP), co w przypadku niektrych kwestii o charakterze przyrodniczym moe doprowadzi do sytuacji koniktowych, ale tylko w okolicznociach, w ktrych zmysy i konieczne racje oraz dowody mog da wiadectwo przeciwne [5] sformuowaniom Pisma witego36 . Co zatem naley czyni w takich sytuacjach? Biorc pod uwag zasady ZAM, ZAO i ZPP, nie pozostaje nic innego, jak tylko poszukiwanie prawdziwego znaczenia zda Pisma witego zgodnego z konkluzjami o charakterze przyrodniczym, co do ktrych moemy by pewni i przekonani w oparciu o naoczne dowiadczenia lub niezbite dowody [5] (zasada pierwszestwa dobrze uzasadnionych tez nauk przyrodniczych ZWN). Ale uwaga ZWN nie ma znaczenia uniwersalnego, albowiem ma ona
Zob. niej przypis 62. Jeeli zdarza si, e autorytet Pisma witego zostaje przeciwstawiony twierdzeniu oczywistemu i pewnemu, znaczy to, e ten kto wyjania Pismo, niewaciwie je rozumie. To nie rzeczywisty sens Pisma jest sprzeczny z prawd, ale sens, ktry on mu nada. Nie to, co znalaz w Pimie sprzeciwia si prawdzie, ale to, co stworzya jego myl, sdzc, e odczytuje sens Pisma (w. Augustyn. Epistula 143, n. 7; PL 33, 588 cytuj za: Jan Pawe II, Sprawa Galileusza lekcj dla wspczesnych. Spotkanie z uczestnikami sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk, LOsservatore Romano, wydanie polskie, 1/1993, 25).
36 35

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

17

zastosowanie tylko w przypadku dyskusji przyrodniczych niedotyczcych bezporednio kwestii de de [7]37 . W kadym za razie naley zachowa daleko idc ostrono w interpretacji Pisma witego (zasada ostronoci w interpretacji Biblii ZOI), tak aeby nazbyt popieszne czenie kwestii wiary i rozwaa o charakterze przyrodniczym nie doprowadzio do nieporzdku [5]. Warto tu moe doda, e ZOI jest konieczna take i ze wzgdu na to, e Pismo (zob. zasada ZPP) wyraa niektre swe prawdy w sposb rny od prawdy absolutnej, czego nie mona powiedzie o przyrodzie, ktra jest nieubagana i niezmienna w zakresie nadanych jej praw. Nadto zaproszenie do stosowania zasady ZOI znajduje si take jak sdz w tych fragmentach Listu do Castellego, w ktrych Galileusz, nie bez zoliwej ironii, wskazuje na moliwo pomyek i niekompetencji interpretatorw (zob. np. [3], [5], [7]). Rozwaajc zasady ZWN i ZPP, chciabym polemicznie nawiza do tez M. Pescego38 , ktry analizujc zasady interpretacji Pisma proponowane przez Galileusza, zwaszcze w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny Lotaryskiej, zatrzymuje si nad tym, co nazywa
37 Wedug Galileusza kwestie de Fide obejmoway kwestie wiary i moralnoci, a nie zagadnienia o charakterze astronomicznym. Pozostaje w tym wierny postanowieniom Soboru Trydenckiego, ktry w dekrecie z 8 kwietnia 1546 roku stwierdza, i Pismo wite w rzeczach dotyczcych wiary i moralnoci nie powinno by komentowane wbrew powszechnej zgodzie Ojcw (cytuj za: S. Gowa, SJ, I. Bieda, SJ, Breviarium Fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, Pozna 1989, 117 (DS 1507)). M. Pera susznie podkrela, e wedug Galileusza nie istniej kwestie przyrodnicze de de. Gwoli cisoci doda trzeba, e komentatorzy piszcy na ten temat wspominaj jeszcze o zasadzie wyszoci Pisma witego (ZWP) w sytuacjach, w ktrych tezy naukowe nie s z ca pewnoci udowodnione. Tego rodzaju sytuacj rozwaa w. Augustyn. Galileusz, ktry w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny silnie zaley od biskupa Hippony, wprowadza t zasad. Powoduje to swoiste napicie a niektrzy mwi: sprzeczno w egzegetycznej doktrynie tego tekstu. 38 Zob. np. Mauro Pesce, Gli ingegni senza limiti e il pericolo per la fede, w: Jos Montesinos i Carlos Sols (red.), Largo campo di losofare, La Orotava, Canary e Islands, Spain: Fundacin Canaria Orotava de Historia de la Ciencia 2001, 646. Podobne sugestie znale mona take w tekstach Williama E. Carrolla; zob. np. William E. Carroll, Galileo and the Inquisition, Journal of Religion and Society 1(1999), 11.

18

SIEROTOWICZ

ukrytym naukowym sensem Pisma witego39 . Chodzi tutaj o sytuacje, w ktrych dosowne znaczenie zda Pisma przeczy konkluzjom o charakterze przyrodniczym. Rzecz jasna, naley wwczas da pierwszestwo tym ostatnim, jednake zauwaa Pesce Biblia nie moe bdzi (co Galileusz wyranie podkrela), a zatem trzeba zaoy istnienie ukrytego, naukowego sensu sw Pisma, aeby nie popa w teologiczn sprzeczno z powysz tez o prawdzie Pisma. Ukryty sens Pisma winien by odkrywany przez mdrych interpretatorw Pisma, kierujcych si w tych okolicznociach konkluzjami przyrodniczymi, ktre tym samym stayby si wanym narzdziem egzegetycznym. Galileusz pisze: dwie prawdy nigdy nie mog przeczy sobie wzajemnie, a zatem, zadaniem mdrych egzegetw jest podejmowanie trudu szukania prawdziwego znaczenia zda Pisma witego zgodnego z tymi konkluzjami o charakterze przyrodniczym, co do ktrych moemy by pewni i przekonani w oparciu o naoczne dowiadczenia lub niezbite dowody [5]. Sdz jednak, e owa zgodno nie powinna by ujmowana w sensie zgodnoci domniemanego ukrytego, naukowego sensu Pisma z udowodnionymi tezami nauki. Sdz raczej, e Galileusz mia tutaj na myli co znacznie mniej skomplikowanego, to jest prost konstatacj wynikajc z zasad ZAO/M oraz ZPP i dajc si wyrazi jak nastpuje: nie kade sformuowanie Biblii ma ten sam autorytet, i nie kade sformuowanie Biblii dotyczy bezporednio zbawienia, zwaszcza za kiedy orzeka o stworzeniach [Soce, Ziemia, itp.] rzeczy niewiele majce wsplnego z podstawowym nauczaniem Pisma witego [4]. Dlatego te Galileusz przestrzega przed niepotrzebnym czeniem dogmatw [nauki przypis mj] z dogmatami dotyczcymi zbawienia i podstaw wiary [5], albowiem mogoby to zaszkodzi podstawowemu nauczaniu Pisma [4]. W konsekwencji w przypadku omawianych tutaj koniktowych sytuacji nie chodzi o doszukiwanie si ukrytego, naukowego znaczenia Pisma, lecz raczej
39 Myl, e polemika moe by podjta take w kontekcie Listu do Castellego, albowiem M. Pesce powouje si na teksty z Listu do Wielkiej Ksinej Krystyny obecne ju w Licie do Castellego.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

19

o wskazanie powodw dla ktrych okrelone prawdy Biblii zostay wyraone z uyciem tych, a nie innych sw [3], nie zapominajc przy tym, e prawdy wyraone za pomoc tych sw nie maj na celu wyjaniania ruchw cia niebieskich, czy innych zjawisk przyrodniczych, lecz tumaczenie ludziom [...] artykuw wiary i przykaza, ktre [s] konieczne do zbawienia [6]. Tak wic nie chodzi tutaj o wyuszczanie prawd o (ukrytym) charakterze naukowym Pisma, lecz prawd o charakterze teologicznym. Tego rodzaju ujcie wydaje si by spjniejsze z caociow wymow Listu do Castellego, w ktrym jako si rzeko zasady ZAO/M odgrywaj centraln, lub jak powiedziaby Koakowski orodkow rol. Nadto trudno przyj, e Galileusz obdarzony praktyczn i szukajc prostoty inteligencj, rozwaajc kwestie interpretacji Pisma, opar si na tak subtelnych, nadmiernie subtelnych, rozrnieniach. Odpowiadajc, M. Pesce mgby si tutaj powoa na niektre zapiski pizaczyka zawarte w jego Fragmentach kopernikaskich: Salomon, Mojesz i wszyscy inni wici autorowie wietnie znali konstytucj wiata, jak te i zdawali sobie jasno spraw z tego, e Bg nie posiada ani rk, ani ng, e nie unosi si gniewem, nie zapomina, ani te nie poddaje si skrusze. Nigdy w to nie wtpilimy (V, 369). Tego rodzaju przekonania, przybierajce wwczas systematyczn posta tzw. mojeszowej zyki, programowo doszukiway si w Pimie witym prawd o charakterze przyrodniczym, uciekajc si do dosownej i czsto konkordystycznej interpretacji40 . Przy okazji trzeba zaznaczy, e kardyna Robert Bellarmin, kluczowa posta w pierwszym procesie, podziela tego rodzaju stanowisko. Istotnie, w sawnym licie do Foscariniego z 12 kwietnia 1615 roku, komentujc zdanie Oritur sol et occidit, et ad locum suum reveritur, etc. (Soce wschodzi i zachodzi, i na miejsce swoje spieszy z powrotem...; Koh 1,5), napisze: Salomon, ktry mwi z boskiej inspiracji i by nadto najmdrszym i najuczeszym czowiekiem, gdy chodzi o nauki humanistyczne oraz gdy chodzi o znajomo rzeczy stworzonych, [...] ca
Zob. na ten temat A. Blair, Mosaic physics and the search for a pious natural philosophy in the late Renaissance, Isis 91(2000), 32-58.
40

20

SIEROTOWICZ

t mdro Bogu zawdzicza. Dlatego te jest mao prawdopodobne, aeby twierdzi co, co jest przeciwne udowodnionej prawdzie albo co mona udowodni (XII, 171-172). Tego rodzaju sformuowanie skonio niektrych badaczy (np. R.S. Westfalla) do uznania Bellarmina za jednego z gwnych reyserw dekretu Kongregacji Indeksu z 1616 roku potpiajcego kopernikanizm. Nie s to kwestie czysto akademickie, albowiem jeli ma racj Pesce, to wwczas czsto dyskutowany dyskurs Galileusza, interpretujcego cud Jozuego w terminach systemu Kopernika i w opozycji do systemu Ptolemeusza ([9]-[16]), mona rozumie jako prb zmierzajc do odnalezienia ukrytego, naukowego sensu Pisma (co potwierdzaoby te tez o konkordyzmie pizaczyka). W przeciwnym razie osobicie skaniam si raczej ku temu rozwizaniu wspomniany wyej fragment Listu do Castellego okazuje si by gur retoryczn zmierzajc do osabienia pozycji przeciwnikw. To ostatnie sformuowanie mona rozumie jak nastpuje: Galileusz, proponujc zasady ZAO/M, mia na celu nie tylko konstruktywne rozwizanie moliwego koniktu pomidzy interpretacj Pisma i pewnymi konkluzjami przyrodniczymi. Pizaczyk jasno zdawa sobie spraw z tego, e wczesna teologia interpretujca tekst biblijny silnie zaleaa od perypatetyckiej i tomistycznej wizji wiata. Ta ostatnia za oferowaa take okrelon lozo naturaln, to jest wyranie zarysowan wizj wiata przyrody podporzdkowan zasadom teologicznym i metazycznym. Dlatego te postulat oddzielenia obszaru zainteresowa teologii od obszaru zainteresowa nauk przyrodniczych, z koniecznoci oznacza take postulat wyzwolenia teologii z jej zalenoci od lozoi perypatetyckiej, a przynajmniej od postulowanej w jej ramach wizji wiata przyrody. Std galileuszowska interpretacja cudu Jozuego moe by odczytywana jako prba wskazania na to, e tekst biblijny moe by interpretowany w wietle innej wizji wiata natury. Stwierdzenie to ma dosy interesujce konsekwencje. Ot zwaywszy zwaszcza uwagi Galileusza rozpoczynajce jego interpretacj cudu Jozuego (...przeduy dzie, aeby tym sposo-

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

21

bem umoliwi mu odniesienie zwycistwa. Jednake w tej sytuacji chciabym prosi przeciwnikw aeby uznali, e i ja mog interpretowa Pismo wite w ten sam sposb, to znaczy aeby nie ograniczali moich poczyna rezerwujc tylko dla siebie swobod zmiany i modykacji sensu sw. Chc bowiem wykaza, e ten sam fragment wskazuje jednoznacznie na to, e system wiata... [9]), mona zaryzykowa stwierdzenie, e pizaczyk by wiadomy tego, e (dosowne) znaczenie przynajmniej niektrych terminw zaley od kontekstu pojciowego, w ktrym one funkcjonuj41 . Konteksty te, w niczym nienaruszajc autorytetu Pisma witego, ze wzgldu na zasady ZAO/M i ZPP, mog historycznie rzecz biorc ulega zmianie, za nauki przyrodnicze staj si w tej perspektywie prb rygorystycznego poszukiwania coraz to adekwatniejszego kontekstu dla niektrych poj (w tym przypadku nowym kontekstem staje si kopernikanizm). Adekwatniejszego, albowiem jak podkrela sam Galileusz powoawszy si na now konstytucj wiata (nowy system pojciowy), trzeba potem sprawdzi, czy dosowne znaczenie sw dobrze i bez powodowania trudnoci zgadza si z t now konstytucj [15]. Galileuszowska interpretacja cudu Jozuego uwypukla jeszcze jeden aspekt proponowanych zasad ZAO/M aspekt jzykowy. Ot dyskurs teologiczny i dyskurs nauk przyrodniczych nie tylko maj rne referencje, lecz take semiotyka ich poj ma odrbne cechy. Jzyk Pisma odznacza si wieloznacznoci, natomiast jzyk nauk przyrodniczych wyraa jednoznaczno biegu stworzonej przez Boga natury. Std fakt, e fragment odnoszcy si do cudu Jozuego daje si pogodzi z kopernikanizmem nie jest dowodem na rzecz susznoci tego ostatniego, lecz raczej konstatacj wyej zarysowanej cechy stosownych dyskursw. Dlatego te Galileusz napisze potem we Fragmentach kopernikaskich: jeli Ziemia porusza si de facto, nie moemy zmieni biegu rzeczy sprawiajc, aeby si nie poruszaa. Moemy jednak wyeliminowa sprzeczno z Pismem twierdzc, e nie dotarlimy do jego prawdziwego znaczenia. Tak wic droga pewna
Zob. np. Robert C. Neville, The Truth of Broken Symbols, Albany, N. Y.: State University of New York Press 1996, 89-90.
41

22

SIEROTOWICZ

i chronica nas przed popadaniem w bd, polega na rozpoczynaniu bada przyrodniczych od astronomii i samej przyrody, a nie od Pisma (V, 365). Powysze uwagi potwierdzaj moim zdaniem wspomniane na wstpie niniejszego eseju intuicje dotyczce polisemii dyskursu teologicznego i jednoznacznoci jzyka nauki. Jak wida z przedstawionych wyej uwag, tekst Listu do Castellego oferuje zoony i nowatorski obraz relacji nauka-wiara. Koczc reeksje nad treci Listu, chciabym zasygnalizowa kilka interesujcych, moim zdaniem, kwestii pozostajcych w zwizku z prezentowanym tutaj tekstem. Galileusz, podejmujc zagadnienie nowego paradygmatu poznawczego (wspczesne sformuowanie, ktre byoby zapewne niezrozumiae dla samego pizaczyka) i zakrelajc jakby jego granice ad extra, z koniecznoci wkracza na teren zarezerwowany dla teologw wypowiadajc si na temat interpretacji Pisma witego. Galileusz nie by jednak teologiem i List do Castellego, bdc rodzajem syntetycznej prezentacji myli uczonego, raczej wytycza sposb rozwizania problemu, ni proponuje stosowne motywacje. Po te ostatnie signie Galileusz dopiero w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny, cytujc ojcw Kocioa i teologw piszcych na ten temat. Jednake ten ostatni tekst z teologicznego punktu widzenia nie jest zadowalajcy. Brakuje tu odniesie do pewnych autorw, myl egzegetyczna traci czasem na jasnoci, a nawet popada w sprzecznoci, po czci wynikajce z chwiejnoci stanowiska cytowanych autorw. Niektrzy posdzaj nawet pizaczyka o konkordyzm. Susznie pisze Olaf Pedersen, e Galileusz doskonale wiedzia jak rozwiza problem, jednake bdc amatorem w dziedzinie teologii nie wiedzia jak przedstawi to rozwizanie42 . To wanie tutaj znajduje si jak sdz jedno ze rde mitu Galileusza kiepskiego teologa43 . Wszystko to jednak nie powinno przesoni okolicznoci, e w listach kopernikaskich
Olaf Pedersen, Galileo and the Council of Trent, w: Studi Galileiani, I.1, Citt r del Vaticano: Vatican Observatory Publications 1991, 30. 43 Zob. Maurice A. Finocchiaro, Galileo as a bad theologian: a formative myth about Galileos trial, Studies in History and Philosophy of Science 33(2002), 753791.
42

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

23

podstawowym przedmiotem reeksji Galileusza bya zasada autonomii nauki. Std kwestie teologiczne cho niewtpliwie wane maj tutaj znaczenie drugorzdne. Jeli chodzi o kwesti Biblii i kopernikanizmu, to warto zauway, e stanowisko Kopernika byo krytykowane w tym kontekcie waciwie od samego pocztku. Wpierw w krgach protestanckich starczy przypomnie zoliwe uwagi na ten temat wypowiadane przez Lutra a potem i teologw katolickich. Jednake w krgu protestanckim nie doszo do doktrynalnego rozstrzygnicia sporu, cho by on tam jednoznacznie stawiany, np. przez Jana Keplera, ktry we wstpie do dziea Astronomia Nova (1609) rozwizywa to zagadnienie w duchu zasad ZAM/O i ZPP bez dalszych subtelnoci i rozrnie44 . Kepler nie nalega przy tym na konieczno udowodnienia systemu Kopernika, ani te nie szuka sojusznikw pord ojcw Kocioa. Jego stanowisko jest powiedziabym metodologicznie nieco wyraniejsze w porwnaniu z ujciem Galileusza, cho ten ostatni w Licie do Castellego jest bardzo bliski rozwizaniu Keplera. W pniejszym Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny pizaczyk, zachowujc prostot rozwizania charakteryzujc List do Castellego, teologicznie rzecz biorc, komplikuje swe rozwaania, ktre trac przez to na jasnoci i by moe nawet na spjnoci. Wspominajc tutaj Keplera, chciabym wskaza na jeszcze jedn okoliczno. Ot wyranym tem prezentowanej w Licie do Castellego doktryny jest nowa wizja nauk przyrodniczych, ktre maj rdo swej prawdy w dowiadczeniach i dowodzenich, za przed sob nieograniczone perspektywy rozwoju, przeciwnie do paradygmatu opartego na autorytecie. Std pisze Galileusz: i kt chce ograniczy ludzki geniusz? Kt chciaby twierdzi, e wszystko co jest na wiecie poznawalne, zostao ju poznane? [5]. Jest to jednoznaczny wyraz przekonania o nieograniczonych moliwociach nowego paradygmatu
Zob. na ten temat Massimo Bucciantini, Galileo e Keplero, Torino: Einaudi 2003, 240-241. Jak wiadomo, Galileusz otrzyma kopi Astronomia Nova od Keplera, lecz nie zapozna si z tym dzieem dogbnie i trudno powiedzie, czy i na ile wpyno ono na jego reeksje. Warto jednak zauway i ten paralelizm w rozwaaniach dwch mylicieli, ktrym nauka wspczesna tak wiele zawdzicza.
44

24

SIEROTOWICZ

poznawczego i nowego sposobu ujmowania wiata przyrody, ktrego podstawowym elementem by, wedug pizaczyka, kopernikanizm45 . Tym wanie si tumaczy jego pena pasji obrona i walka o ten sposb pojmowania i interpretowania wiata46 . Mona zatem powiedzie, i Autor Listu do Castellego by przekonany o susznoci zasadniczych tez Kopernika. Wiadomo, e kopernikaskie sympatie Galileusza datuj si co najmniej od 1597 roku, kiedy to w listach do Jacobo Mazzoniego (II, 198) i do Keplera (X, 68) daje dowd tym sympatiom, za w licie do Keplera dodaje, e udao mu si odkry wiele zjawisk naturalnych, ktre mona wyjani w oparciu o to stanowisko, a ktre wymykaj si innym prbom opartym na powszechnie akceptowanych ujciach47 . Stillman Drake uwaa, e chodzi tutaj o Galileuszowsk teori przypyww i odpyww morza, do ktrej pizaczyk by niesychanie przywizany przez cae ycie48 . Centralnym zaoeniem tej teorii przypyww jest kombinacja ruchw obrotowego i rocznego Ziemi. I jest to aspekt niezwykle interesujcy z metodologicznego punktu widzenia, bowiem tego rodzaju
45 W reeksji Galileusza kopernikanizm czy si cile z now metod bada przyrody. Pisz na ten temat w: Galileusz, Krakw: WAM 2003, 47-59. 46 Wiele napisano na temat roli kopernikanizmu w myli Galileusza. Zob. np. Maurice A. Finocchiaro, Galileos Copernicanism and the Acceptability of Guiding Assumptions, w: A. Donovan, L. Laudan i R. Laudan (red.), Scrutinizing Science: Empirical Studies of Scientic Changes, Dordrecht: Kluwer Academic Publisher 1988, 49-67; Maurice A. Finocchiaro, The methodological background to Galileos trial, w: William A. Fallace (red.), Reinterpreting Galileo, Washington, D.C.: The Catholic University of America Press 1986, 241-272 oraz monogra A. Fantolego. 47 Galileusz pisze: ac ex tali positione multorum etiam naturalium eectuum causae sint a me adinventae, quae dubio procul per commune hypothesim inexplicabiles sunt (X, 68). Podobne sformuowanie znajduje si take w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny (V, 311). 48 Na temat Galileuszowskiej teorii przypyww morza zob. np.: H. Brown, Galileo, the Elements, and the Tides, Studies in History and Philosophy of Science 7(1976), 337-351; J.C. Pitt, The Untrodden Road: Rationality and Galileos Theory of the Tides, Nature and System 4(1982), 87-99; J.C. Pitt, Galileo and Rationality: The Case of the Tides, w: J.C. Pitt i M. Pera (red.), Rational Change in Science: Eassays on Scientic Reasoning, Dordrecht-Boston: Reidel 1987, 235-253; J.C. Pitt, Galileo, Copernicus and the Tides, Theoria et Historia Scientiarum 1(1991), 83-94.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

25

kombinacja ruchw z zasadniczych powodw nie jest moliwa ani w systemie Ptolemeusza, ani te w systemie Tychona Brahego. Tak rozumiane przypywy byyby zatem zjawiskiem zrozumiaym tylko w kontekcie systemu Kopernika. Sdz zatem, e dla Galileusza konstatacja tego rodzaju zalenoci bya czym na ksztat experimentum crucis, w sensie okrelonym przez Keplera w rozprawie Apologia pro Tychone contro Ursum, napisanej pod koniec 1600 roku i opublikowanej dopiero w 1858 roku49 . W dzieku tym Kepler zauwaa, e rne hipotezy astronomiczne mog rwnie dobrze opisywa te same zjawiska na sferze niebieskiej, dlatego celem ustalenia, ktra spord nich jest prawdziwa naley odwoa si do rozwaa o charakterze zycznym, to jest do rozwaa nie odwoujcych si tylko do zjawisk geometrycznych, takich wanie jak obserwowane pooenia i ruchy cia niebieskich. Albowiem dwie hipotezy istotnie rnice si midzy sob, mog prowadzi do podobnych wynikw, lecz w kocu, w takiej czy innej sytuacji, bd si one rni midzy sob. Galileusz sdzi, e znalaz tego rodzaju zjawisko przypywy i odpywy morza i chocia nie teoretyzowa na temat typologii tego rodzaju odkrycia, to jednak zachowywa si tak, jakby to byo efektywnie experimentum crucis50 . Oczywicie Galileusz zdawa sobie spraw z tego, e odkrycie to wymaga peniejszego i dokadniejszego opracowania, take jeli chodzi o formalne znaczenie tego rodzaju dowodw czy argumentw na rzecz kopernikanizmu, dlatego te zwleka z jego publikacj51 . Jed49 Wersja angielska, wraz z komentarzem, ukazaa si w 1984 roku (Nicholas Jardine (red.), The Birth of History and Philosophy of Science, Cambridge: Cambridge University Press). 50 Na pocztku czwartego dnia Dialogu czytamy m.in. o ile by glob ziemski by nieruchomy, to z natury rzeczy nie mogyby mie miejsca przypywy i odpywy morza; a jeli temu globowi nadaje si ruchy ju mu skdind przypisane, to morze musi podlega przypywom i odpywom, w zgodzie ze wszystkimi dokonanymi obserwacjami (Dialog..., 448). Zob. te przypis 47. 51 W okresie pisania Listu do Castellego, i potem kiedy Galileusz redagowa List do Wielkiej Ksinej Krystyny, dowd na ruch Ziemi oparty na przypywach nie by jeszcze cakowicie gotowy. Istotnie, w ukoczonej w styczniu 1616 roku rozprawie Discorso del usso e reusso del mare, majcej form listu zaadresowanego do kardynaa Alessandro Orsiniego (V, 377-395; Galileusz wysa potem ten tekst arcyksiciu

26

SIEROTOWICZ

nake po dokonaniu odkry za pomoc lunety, dostrzeone fenomeny poczyy si w jego umyle w spjn cao, ktrej w pojciu pizaczyka nikt, kto ufa dowiadczeniom i niezbitym dowodom, nie moe si oprze. W Licie do Castellego syszymy zatem gos uczonego gboko przekonanego o susznoci swego naukowego (kopernikaskiego) stanowiska, ktry nie chce jednak namawia Kocioa do ocjalnego przyjcia kopernikanizmu. Chodzio mu raczej o to, aeby zbyt popieszne decyzje doktrynalne w tej sprawie nie zaszkodziy sprawie Kocioa52 . Dlatego te w licie do Diniego Galileusz napisa: dla zajcia stanowiska w tej tak wanej kwestii [przyjcie albo odrzucenie kopernikanizmu] konieczne jest rzetelne zrozumienie, rozwaenie i ocena tego, co on [Kopernik] pisze. W moich pismach ze wszystkich si staraem si tego dokona, na ile tylko Boa aska mi na to pozwolia, nie majc przy tym nic innego na celu jak tylko chwa Kocioa witego. I aden inny cel nie przywieca moim nieudolnym wysikom (V, 299-300). Kiedy jednak instytucje kocielne wybray inne rozwizanie, nie pozostao mu nic innego jak tylko poddanie si
Leopoldowi Austriackiemu), pizaczyk pisze, e chodzi tutaj o rodzaj szkicowej formy argumentu, ktry moe zachci innych badaczy do pogbienia tej nowej teorii (V, 395). 52 Wicej na ten temat napisze Galileusz w Licie do Wielkiej Ksinej Krystyny, jednake nawet i w Licie do Castellego odnajdujemy fragment sugerujcy podobne konkluzje: ...powiedziabym, e byoby rzecz roztropn niedopuszczanie do powoywania si na zdania z Pisma witego, przymuszajc niejako do uznawania za prawdziwe pewnych konkluzji przyrodniczych, co do ktrych zmysy i konieczne racje oraz dowody mog kiedy da przeciwne wiadectwo. I kt chce ograniczy ludzki geniusz? Kt chciaby twierdzi, e wszystko co jest na wiecie poznawalne, zostao ju poznane? W zwizku z tym byoby rzecz mdr i poyteczn nieczenie bez potrzeby innych dogmatw z dogmatami dotyczcymi zbawienia i podstaw wiary, ktrym adna wartociowa i skuteczna doktryna nie moe zaszkodzi. A jeli tak by si stao, to jaki nieporzdek powstaby poprzez poczenie tych dogmatw [5]. Powyszy fragment mona interpretowa nie tylko jako wyraz nieograniczonych prespektyw rozwoju poznania naukowego, lecz take jako wyraz przekonania, e dowd ruchu Ziemi ju wkrtce zostanie podany, dlatego te czenie dogmatw dotyczcych wiary z dogmatami przemawiajcymi przeciwko tezom kopernikanizmu, bdzie musiao doprowadzi do zamieszania i spowoduje wielkie szkody dla misji Kocioa.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

27

i ironia. Istotnie, na marginesie jego wasnej kopii Dialogu mona przeczyta nastpujc uwag: Zwacie, o teologowie, e uznajc za kwesti wiary zagadnienia dotyczce ruchu i spoczynku Soca oraz Ziemi, bdziecie musieli pewnego dnia potpi jako heretykw tych, ktrzy twierdz jakoby Ziemia si nie poruszaa, za Soce znajduje si w ruchu. Pewnego dnia, mwi, to jest kiedy na podstawie dowiadczenia i koniecznego rozumowania zostanie wykazane, e Ziemia si porusza, a Soce stoi w miejscu (VII, 541). NOTA BIBLIOGRAFICZNA a) rda Galileo Galilei Le Opere di Galileo Galilei: Edizione Nazionale, Antonio Favaro (red.), 20 tomw, Firenze: Tipograa G. Barb ra 1890-1909 (przec drukowane w latach: 1929-1939 i 1968). W niniejszym opracowaniu oparem si na drugiej edycji V, 281-288. Galileo Galilei [1953] Opere, Ferdinando Flora (red.), Napoli: Riccardo Ricciardi Editore, 986-994. Sergio M. Pagano i A.G. Luciani (red.) [1984] I Documenti del Processo di Galileo Galilei, Citt del Var ticano: Ponticia Accademia delle Scienze e Archivi Vaticani. b) Opracowania na temat listw kopernikaskich Adam Adamski [2002] Galileusz: lozoa i teologia nauki, Pozna: Uniwersytet im. A. Mickiewicza. Andrea Battistini [2000] Scienza come retorica: La lettera copernicana a Benedetto Castelli, w: A. Battistini, Galileo e i gesuiti, Milano: Vita e Pensiero, 87-124. William E. Carroll Galileo, Science, and the Bible, Acta Philosophica 6(1997), 3574.

28

SIEROTOWICZ

William E. Carroll Galileo and the Inquisition, Journal of Religion and Society 1(1999), 1-19. Irving A. Kelter Paolo Foscarinis Letter to Galileo: The Search for Proofs of the Earths Motion, The Modern Schoolman 70(1992), 31-44; Irving A. Kelter A Catholic Theologian Responds to Copernicanism: The Theological Judicium of Paolo Foscarinis Lettera, Renaissance and Reformation 21, 2(1997), 59-70. Ernan McMullin Galileo on Science and Scripture, w: Peter Machamer (red.), The Cambridge Companion to Galileo, Cambridge: Cambridge University Press 1998, 271-347. Mauro Pesce Linterpretazione della Bibbia nella lettera di Galileo a Cristina di Lorena e la sua ricezione: storia di una dicolt nel distinguere r ci che c religioso da ci che non lo c, Annali di storia dellesegesi n n 4(1987), 239-284. Mauro Pesce Momenti della ricezione dellermeneutica biblica galileiana e della Lettera a Cristina nel XVII secolo, Annali di storia dellesegesi 1(1991), 55-104. Mauro Pesce Una nuova versione della lettera di G. Galilei a Benedetto Castelli, Nouvelles de la republique des lettres 2(1991), 89-122. Mauro Pesce Le redazioni originali della lettera copernicana di G. Galilei a B. Castelli, Filologia e critica, 3(1992), 394-417. Mauro Pesce Il Consensus veritatis di Christoph Wittich e la distinzione tra verit scientica e verit biblica, Annali di storia dellesegesi 1(1992), r r 53-77.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

29

Mauro Pesce Lindisciplinabilit del metodo e la necessit politica della simur r lazione e della dissimulazione in Galilei dal 1609 al 1642, w: Paolo Prodi (red.), Disciplina dellanima, disciplina del corpo e disciplina della societ tra Medioevo ed et moderna, Bologna: il Mulino 1995, r r 161-184. Mauro Pesce Il primo Galileo e lermeneutica biblica, w: Bruna Bocchini Camaiani i Anna Scattino (red.), Anima e paura, Macerata: Quodlibet 1998, 331-345. Mauro Pesce La Lettera a Cristina: una proposta per denire ambiti di sapere e nuovi assetti di potere intellettuale nei paesi cattolici, w: Galilei Galileo, Lettera a Cristina di Lorena sulluso della Bibbia nelle argomentazioni scientiche, Franco Motta (red.), Genova: Casa Editrice Marietti 2000, 9-66. Mauro Pesce Gli ingegni senza limiti e il pericolo per la fede, w: Jos Mone tesinos i Carlos Sols (red.), Largo campo di losofare, La Orotava, Canary Islands, Spain: Fundacin Canaria Orotava de Historia de la Ciencia 2001, 637-659. Francois Russo Galileo e la cultura teologica del suo tempo, w: Mons. Paul Poupard (red.), Galileo Galilei 350 anni do storia (1633-1983), Roma: Edizioni Piemme 1984, 150-178. Giorgio Stabile Linguaggio della natura e linguaggio della scrittura in Galilei. Dalla Istoria sulle macchie solari alle Lettere Copernicane, Nuncius IX, fasc. 1(1994), 37-64. Cesare Vasoli Tradizione e nuova scienza. Note alle lettere a Cristina di Lorena e al p. Castelli, w: P. Galluzzi (red.), Novit celesti e crisi del r sapere, Firenze: IMSS 1983, 73-94.

30

SIEROTOWICZ

c) Opracowania dotyczce ycia Galileusza i jego dziea Enrico Bellone [2003] La stella nuova. Levoluzione e il caso Galilei, Torino: Einaudi. Antonio Ban [1961] Galileo Galilei, Milano: il Saggiatore. Antonio Ban [1962] Vita di Galileo Galilei, Milano: Feltrinelli. Masismo Bucciantini [1995] Contro Galileo. Alle origini dellaaire, Firenze: Leo S. Olschki. Annibale Fantoli [2002] Galileusz. Po stronie kopernikanizmu i po stronie Kocioa, Tarnw: Biblos. Gregory W. Dawes Could There Be Another Galileo Case?, Journal of Religion & Society 4(2002). Stillman Drake [1988] Galileo Una biograa scientica, Bologna: il Mulino. Stillman Drake [1996] Galileo, Bologna: il Mulino. Maurice A. Finocchiaro [1989] The Galileo Aair. A Documentary History, Berkeley: University of California Press. Ferdinando Flora [1954] Il processo di Galileo, w: V. Viviani, Vita di Galileo, Milano: Rizzoli, 69-161. Lodovico Geymonat Galileo Galilei, Torino: Einaudi 19842 . R. Mart nez e Il signicato epistemologico del caso Galileo: due diverse concezioni della scienza, Acta Philosophica 3(1994), 45-74.

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

31

Guido Morpurgo-Tagliabue [1963] I processi di Galileo e lepistemologia, Milano: Edizioni di Comunit. r Emile Namer [1985] Sprawa Galileusza, Warszawa: Czytelnik. Pio Paschini [1965] Vita e Opere di Galileo Galilei, Roma: Herder. Alberto Pasquinelli [1968] Letture galileiane, Bologna: il Mulino. Olaf Pedersen [1991] Galileo and the Council of Trent, w: Studi Galileiani, I. 1, Citt del Vaticano: Vatican Observatory Publications. r Marcello Pera Il Dio dei teologi e il Dio dei cosmologi. Apologia di Bellarmino, Giornale di Astronomia 1-2(1991), 31-39. James Reston Jr. [1998] Galileusz, Warszawa: Prszyski i Spka. William R. Shea [1974] La rivoluzione intellettuale di Galileo, Firenze: Sansoni. Tadeusz Sierotowicz [2003] Galileusz, Krakw: WAM. Michael Segre [1993] Nel segno di Galileo, Bologna: il Mulino. Dava Sobel [1999] Galileos Doughter. A Drama of Science, Faith and Love, London: Fourth Estate. Richard S. Westfall [1989] Essays on the Trial of Galileo, Studi Galileiani, I. 5, Citt r del Vaticano: Vatican Observatory Publications. Jzef yciski [1988] The Idea of Unication in Galileos Epistemology, w: Studi Galileiani, I. 4, Citt del Vaticano: Vatican Observatory Publications. r

32

SIEROTOWICZ

Jzef yciski [1991] (wybr i redakcja), Sprawa Galileusza, Krakw: I.W. Znak. d) Opracowania o charakterze oglnym William J. Bouwsma [2003] Lautunno del Rinascimento 1550-1640, Bologna: Il Mulino. Benedetto Croce [1953] Storia della Et Barocca in Italia, Bari: Laterza. r [1978] Dizionario Biograco degli Italiani, Roma: Istituto dellEnciclopedia Italiana (haso: B. Castelli, tom 21, 686-690). Irving A. Kelter The Refusal to Accomodate: Jesuit Exegetes and the Copernican System, Sixteenth Century Journal XXVI, 2(1995), 273-283. Italo Mereu [1979] Storia dellIntolleranza in Europa, Milano: Mondadori. Adriano Prosperi [1996] Tribunali della coscienza. Inquisitori, confessori, missionari, Torino: Einaudi. Z. Wardeska [1975] Teoria heliocentryczna w interpretacji teologw XVI wieku, Wrocaw: Ossolineum. e) Website Instytut i Muzeum Historii Nauki we Florencji (Istituto e Museo di Storia della Scienza http://galileo.imss.renze.it/indice.html), Midzynarodowa Bibliograa Galileuszowska (Bibliograa Internazionale Galileiana): http://www.imss..it/biblio/igal.html. Wikszo tekstw pizaczyka i prawie caa korespondencja zawarta w narodowej edycji dzie Galileusza jest dostpna pod adresem: http://www.liberliber.it/biblioteca/g/galilei (uwaga na warunki korzystania z tekstw). Andrzej Krasiski, Sprawa Galileusza, http://www.zwoje.prv.pl. Podzikowania: Autor dzikuje prof. M. Pescemu za wskazwki oraz za udostpnienie artykuw, za O.B. Lisiakowi, SJ i dyrek-

GALILEO GALILEI: LIST DO BENEDETTO CASTELLEGO...

33

torce Biblioteki Midzyszkolnej w Merano, Pani E. Scarpie, za pomoc w zgromadzeniu materiaw.