Turgut Ozal{man Cumhuriyet Tr!

\: Mucizesi roman BLG YAYlNEV

kapak: murat sayn Bu kitabn yayn hakk, yazaryla yaplan szleme gerei

Bilgi Yaynevi Basm Datm Kitabevi ve Krtasiye A.:ye aittir. Kaynak gsterilmeden kitapt alnt yaplamaz; yaynevinin yazl izni olmadan radyo ve televizyona uyarlanamaz; oyun, film, elektronik kitap, CD ya da manyetik bant haline getirilemez; fotokopi ya da herhangi bir yntemle oaltlama z. bask: pelin ofset (D- 312) 418 70 93 - 94

Cumhuriyet nsz Birinci Blm: Balang

28 Eyll 1922-11 Kasm 1922 kinci Blm: Hakl Savatan Gzel Bara 12 Kasm 1922-29 Ekim 1 tlar

 ns z 'Cumhuriyet; Trkiye lemesi'nin nc kitabdr. ki cilt olacak. Objektif bilim adamlar ele ile balayp Cumhuriyet'le sren bu dnemi Trk Mucizesi diye adlandryorlar. Birinci ci tte Byk Zafer'den Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluuna kadarki olaylar yer alyor. Bir yan da cumhuriyetiler var, te yanda bu daha iyi, daha insanca, daha onurlu dzeni isteme yenler. Ders ve ibret verici, uyarc bir dnem. Bu dnemi bilmeden sonraki olaylar doru d eerlendirmek zor olur. Emperyalizmi, paral askerlerini, ibirlikilerini yenmek, bu ha yaszca aknn kkn kazmak, kurtuluun sadece bir parasyd. Gerek kurtulu iin Bat l ecek kadar gl olmak, yoksulluu, ilkellii, gerilii, adl, bilgisizli- . i yenmek anmay yaamak, banazla son vermek, hogry yerletirmek, kadn-erkek eitliini sala r-yazar olmayan halk bilgilendirmek, eitmek, yurtta olmalarn salamak, millet olmak, sa nayilernek, salgn hastalklar krmak gerekiyordu. Bunlar ancak bar dneminde baarlabil unun iin Trkiye'yi paralamak amacyla ok eitli planlar hazrlam, uygulam ve sonunda fiklerle nce atekes, sonra da bar masasna oturmak gerekiyordu. Yoksul Trkiye'nin zafer i btn mazlum lkeleri etkilemi, Mttefikler yani emperyalizm bundan ok rahatsz olmutu. n ok zorluk kardlar. Sevr'in yumuatlm bir rneini kabul ettirmek iin altlar. Ha ale olayn bahane ederelcdnyay yeniden Trkiye'ye kar savaa davet edecektir. nsz7

Mudanya Anlamas ile Lozan Andamas grmeleri sra

sluplar unutulmamas gereken olaylardr. Lozan bu yzden ei bu1unmayan' uzun ve ok etin bouma halinde gemitir. Kuvay Milliye ruhu ile emperyalizm, anakkale'den, Anadolu'dan sonra, Lozan'da da karlam ve Kuva-y Milliye ruhu galip gelmitir. Lozan'da bar, 'cana arnndan sklp karlmtr: Mudanya ve Lozan Milli Mcadele'nin masa bandaki devamdr. gelinmitir. Her iki grmeyi de emperyalist anlayn ve ahlakn iyi bilinmesi iin geni Bu anlay ve ahlak iyi bellemeliyiz. Ka zamandr yine devreye giriyor. sorunlar da ok matiktir: Mecliste gelenekiler ile cumhuriyetilerin ekimesi, saltanatn kaldrlmas, Ali mal'in yakalanmas, Vahidettin'in ve hainlerin kamas, kar-devrimin olumaya balamas, Mi Mcadele'yi balatan kadronun ikiye blnmesi i sorunlarn balcasdr. Halk coturan ola dir: stanbul'a gelen Refet Paa'nn ve bir blk Trk askerinin olaanst karlan, Trak aln, stanbul'u geri almak iin yaplan gizli hazrlklar, Trk-ngiliz futbol karlam ile rin Trk sancan selamlayarak ekip gitmeleri, Trk ordusunun stanbul'a girmesi bu em siz olaylarn balcalardr. zgrlk, toplumsal uyana, deiime de yol aar. Kadnlar pe ftan karak manto giymeye balar. Byk sorunlarn nasl zlecei daha youn olarak konuu mal Paa'nn dnyaya kapal bir dou lkesini cumhuriyete, aydnlanmaya, uygarla, adala zrla mas, halkn arya katlmas bu dnemin en nemli zelliidir. M. Kemal Paa'nn rn yapt talihsiz evlilik de bu dnemde yer alyor. Dnem Ankara'nn bakent olmas ve trl eilerek 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilan ile sona eriyor. 8 nsz snda Mttefiklerin tutumlar, davranlar, oyunlar, tuzaklar,

Birinci cildin ierii bunlar. Bir sorunun yantn hemen vermek istiyorum. Atatrk niye by niye hi eksilmeyen bir minnet ve sayg ile anyoruz? Bunun yantn bilmeyen yalnz yabanc deil, birok vatandamz da bilmiyor. Dnyada lkesini savata zafere kavuturan birok ko ar. Milletini daha ileri bir toplum yapmak iin alm birok nder de var. Ama yokluk, yok luk iinde ikisini birden baarm bir kii var: Atatrk. Sfr imkii.nla, igal edilen vatan rm, emperyalizmi ve yardaklarn yenmi, lkesini tam bamsz yapm, bununla kalmam, kadn-erkek eitliini sala mak, halkn uyandrmak, kalkndrmak iin devrimler gerekle esinde demokrasinin kapsn am byle bir nder, bilge, millet atas hibir lkenin tarihi lmyor. Yabanclar bu yzden Atatrk saygmz anlamyorlar. Tarihlerinde bir rnei yok ki. Atatrk'n bykln anlamayan vatan kardele rimiz? Onlarn anlamamas yetimelerinden, t aynaklanyor. Byle yetitiriliyorlar. Oysa tarihimizi bilseler, dnseler, kafalarna yerle rilen nyarglar, yanl bilgileri aabilseler onlar da bu bykl benimseyecek, Atatrk' fu olduunu anlayacaklar. Tarihimizi doru bilsek sorunlarmzn yars kendiliinden zr. kinci cilt, Cumhuriyetimizin Atatrk'n hayat ile snrl ola-

1938'e kadarki 15 yln yanstacak. Neyimiz varsa bu dneme borluyuz. Birok yurtseverlik, eri, toplumsal kahramanlk destan ve hainlik olaylaryla dolu olaanst bir dnem bu. kinc iltte de 'Trk mucizesinin' hUdyesini anlatmaya devam edeceim. Yine belgesel bir ro man olara" rak nsz9 Kasm

Bu mucizeyi dokuyan btn olaylar tmyle anlatmak imCumhuriyet dneminin baskn nitelii a a da uygarla ulamaya almak, bu yolla kalknmak, uyanmak. Bu dnemle ilgili btnz imi kucaldyor: Millilii de, laiklii de, bamszl da, zgrl de, cumhuriyetilii, d de. Bu nedenle ikinci ciltte asl kurtulu olan adalamay, Atatrk'n bu byk idealini a ltm. Dnemin iyi anlalmas iin insan ilikileri, giyim kuam, mekan ve benzeri hayat ay a deindim. Kar dnceleri ve hareketleri de anlattm. eyh Sait isyan kansz.

na ve zmr suikastna yer verdim. Trk tarihinin ezeli sorunu olan ortaa ile adalama arasndaki atmay Yan konulardan nemli olanlar da ihmal etmedim. pnotlarda bilgi sundum. Bu dnemi de, Dirili ve u lgm Trlder gibi, salkl, drst belg nilir, namuslu tanklara dayanarak, geree en uygun biimde yanstmaya gayret ettim. kinci cildin sonunda yer alacak olan geni kaynakaya bakarak bu konudaki youn gayretimi gr ebilirsiniz. Bu dnemle ilgili aleyhte eserleri de yok saymadm, hepsini incel edi m , gerekenlere kaynakada yer de verdim. Sevgili genler! Btn bu zenler, dikkatler, abala r, emelder, aratrmalar, kl krk yarmalar, sizlere ve evrenize, Trkiye Cumhuriyeti'nin k ruluunun ve ilk 15 ylnn gerek hikayesini anlatmak iindir. Bir iki roman tipinin dnda es ve her olay gerektir. Hepsinin kantlar ve tanklar dipnotlarda gsterilmitir. Dirili n ve u lgm Trkler'den gelen birka roman tipi Cumhuriyet'te de yer alyor. Bunlar o dnem erin tipik kiileridir. Kolayanlatm iin baz olaylar birletirdim. Kiileri, dnce ve s gyla dikkate alarak konuturdum. Cumhuriyet dnemi de, tpk anakkale ve Milli Mcadele gib yazarn hayaline ihtiya gstermeyen, arpc, byk olaylaryanstmaya altm. karanlk ile aydnlk, 10 nsz

la dolu. Bu bakmdan kendiliimden bir sahne yazm, abartm deilim. baz eyleri

Geree ihanet etmedim. O dnemin bir blmn yaadm, Atatrk' grebilmi son kuaktanm. zl her kayna elden geirdim. O dnemi iinden bilen birok kiiyle konutum. nemli olanl akada belirttim.

Daha nce, yakn tarihimizle ile ilgili yalanlar, sahtecilikleri, uydurma ve arptmalar d erlemi, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele adl kitabmda, dorularyla birlikte aklam hte tarihiler ve yalan reticisi yazarlar uzunca bir zaman bu konularda yalanlara a ra vererek, susmulard. Yakn zamanlarda yalan rzgarlar gazetelerde, televizyonlarda ye niden esmeye balad. Bu kez bazlar yalanlara cumhuriyet dnemini de katyor. Birbirlerine destek vererek sahte bir tarih retmeye abalyorlar. Bu yazlar okurken, konuanlar dinle ken utanyorum, midem bulanyor. Bilimsel klkl kitaplar da yazyor lar. Ama bilgisizlikle i, nyarglar, bilimsellikten uzaklklar satr aralarndan akyor.

Yalandan, arptmadan, uydurmadan daha ayp, daha ahlak bir ey dnemiyorum. Okurlar, izle leri amalarna uygun sahte bir tarihle uyutmak, kandrmak, aldatmak, z tarihlerinden s outmak, yerine uyduruk, yapma, btnyle sahte bir tarih yerletirmek istiyorlar. Bunu he r frsattan yararlanarak yapyorlar. Eskiyi abartyor, yeniyi bir ucundan tutup karalyo rlar. Aralarn da gepgen insanlar var. Bei ki bilimsellik, bilim ahlak nedir, hi bilmiy rlar. Doldurulmu plaklar olarak tarihe aykr hikayeleri, dedikodular mekanik bir biimd e seslendiriyorlar. Bu yalanlarn ve yanllarn balcalarn dipnotlarda gstereceim, gere alar yapacak, dorular da belirteceim. d nsz II

Sevgili genler! Cumhuriyetin ne kadar byk bir nimet olduunu anlamak iin Afganistan'!, Irak', ran'!, Pakistan'!, Emirlikleri, Suudi Arabistad, Suriye'yi, Msr', Libya'y Tu 'u, Cezayir'i, Fas', Mslman Afrika'y dnn. Cumhuriyetin nnde hazr bir model yoktu. k, arayarak, deneyerek at. artlardan, ihtiyalardan, imkanlardan, tarihten yararland. Para yok, kredi yok, yetimi yeterli sayda eleman, uzman yok, ara-gere yok. Osmanldan b orca batk bir miras kalm. O altn kuan iki gc vard sadece: Akl ve yurtseverlik. Bu a ktlar. Mucizeler yarattar. Her eyi baarabildiler mi? 15 yla sabilecek her eyi o baardlar. Eksikleri tamamlamak sonraki kuaklara derdi. Sonraki kuaklar grevlerini yapt r m? Bunu duygusall a, partizanla kaplmadan drste sorgulamamz gerelc Dnyada bam devletiz. Yeniden kurulu, kurtulu, kalknma srecinde, deneme ve aray iinde, elbette ya llar yapld. Orman brakp da ormandaki bir gelimemi aac ele alp Cumhuriyet dnemini tn kua btnyle eletirmeye yeltenmek byk ayptr. Tarihte ve dnyada ei olmayan arp bu. Devlet, Milli Eitim Bakanl, niversitelerimizin ou, Trk Tarih Kurumu ve benzeri Cu riyet kurulular susuyorlar. Bu da o yalanlar retmek kadar ayp bir durum. Sevgili genle r! Bu yalanlara, arptmalara, yutturrhalara kar uyank durun. Sizi kandrmalarna izin ver eyin. Geree sayg duyun ve gerei drst, namuslu kaynaklardan yararlanarak renmeye al k tarihinizi yanllar ve dorularyla renin. Az kalabalk, kalemi kark olanlara kar Kantsz, belgesiz, tanksz iddialar yani dedikodular ciddiye almayn. Vicda12 nsz

olsun. Tarihimizdeki dorulardan yararlann, yanllardan uzak durun. unu bilmenizi ok ist iyorum: Bu kitab yazarken her eyden fazla geree sayg duydum. Sizlere Cumhuriyet dnemin in doru, gerek, drst, sevgi ve vefa dolu, zenli bir fotorafn sunuyorum. En iyi dilekl mle. ve Turgut zakman nnz saduyunuz pusulanz Eyll 2009, Ankara tozakman@bilgiyayinevi.com.tr nsz 13

Birinci Blm Balang 28 Eyll 1922-II Kasm 1922

BTN Trkiye gnlerdir durup durup eouyor, bayram ediyordu. Bir stanbullu an defterine azd: "Hastalk, paraszlk, ac, dmanlk, gelecek kaygs, her ey, her ey unutuldu. Her nen mutlu insanlarla dolu. Sevinten kucaklap kucaklap alayoruz. Her yanda bayraklar. li Mcadele kart be hocay niversiteden kovdurmay baaran rencilerin sevinci artarak ya, Ortadou ve Afrika'daki btn Mslman topluluklar da, bu mucize zaferi cokuyla kutlama ktayd. Hibiri bamsz deildi. Hepsi smrgeydi, igal ya da denetim altndayd, esirdi, g ya bu talihsiz insancklarn sevin ve gurur dolu lk laryla inliyordu: "Yaasn Trkiye emperyalizmi yermiti. Bir ilkti bu. Tarihin ok nemli bir dnemeci yaanyordu. Trk ordu Anadolu'yu temizlemi, anakkale'yi sarm, stanbul kaplarna dayanmt. Kanl oyunun son kiye 1918'de yenilip teslim olduu zaman hepsi yklm t. Trkler bile baa kamadna g ndileri' kimse yenemez diye dnmlerdi. mitsizliin dibine ktIderi anda 'Trklerin ng ortaklarna isyan ettilderi' gibi inanlmas zor haberler gelmeye balamt. "Neee?" Birinci Blm 15

gale, paralanmaya, paylatrlmaya, smrlmeye kar kmt Trkler... "Acaba doru mu?" Son hal saldrsna direniyorlard. ..

"Direniyorlar ha!" ngilizlerin ortaklarn, paral askerlerini, kiralk katillerini ardarda yeniyorlard... "Y arabbi bu bir rya ise ne olur uyandrma!" Bu olaanst mcadeleyi drt yl boyunca, Trkler zanmas iin dua ede ede, ileri titreyerek izlemilerdi. Ezilen, smrlen, hor grlen sla n bu bir onur sorunuydu. Sonunda byk haber gelmiti: Mslman Trkler btn beyaz efendiler adamlar, yamaklar, uaklar, beslemeleri, soytarlar, alklar ve rtkanlaryla birl larca yank, kavruk ses ge ykseldi: "Elhamdlillaaaaah!" Malezya'dan Nijerya'ya kadar A sya ve Afrika'daki btn Mslman topluluklar sevinle dalgaland. Birok ehir M. Kemal Paa simleriyle donatld, Gazze'de ve Nablus'ta pencerelere Trk bayraklar asld. ngilizler Ne ru ile teki Hint liderlerinihapsetmilerdi. Liderler kaldklar koular Trk zaferi erefi i dallarla sslediler. Bu olay Mslman olmayan smrgelerde de bamszlk ve zgrlk midi . Tarihin ak deiiyordu. Tunus'un Kairouan ehrinde yaayan Bouhdiba Efendi haberi alr a z kr secdesine kapandktan sonra duaya durdu: "Bize de Mustafa Kemal Paa gibi bir serd ar, Trk ordusu gibi bir ordu nasip et ey yce Allahm:" 16 Birnci Blm

SLAM dnyasn coturan bu zafer dnyay artm, zellikle ngilizleri ok sarsmt. Yz as ile onun kadar nemli olan l Anlama suya dm, 3 btn abalar boa gitmi, btn p ek smrgeleri kartracakt. ngilizlerin, M. Kemal Paa nnde, anakkale'den sonra ikinci isiydi bu. "Lanet olsun!"

Anadolu'yu Yunan ordusundan temizlemi olan Ankara, bulunan Yunan sava gemilerinin uzaklatrlmasn, Meri'e kadar Dou Trakya'nn da Yunan askerlerinden boaltla rak Trki verilmesini istiyordu (Edirne, Tekirda, Krkla reli ve Gelibolu).4 Bu konuda direnec ei anlalyordu. Bir yandan da iki ordusuyla ar ar stanbul ve anakkale'yi kuatyor, kleri bar masasna oturmaya zorluyordu. ngiliz ve Trk askerleri bir yldan beri Gebze il e Karadeniz arasndaki izgide kar karya olduklar iin bu kesimde durum olduka sakin sa irdi. Ama hava anakkale'de ok gergindi. ngilizler Boaz k ysnda genie bir kesimi tar ilan etmilerdi. Trklerin bu blgeye girmesini istemiyorlard. Bunu salamak iin de anakk le'ye birlik, top, uak ve sava gemisi yyorlard. Bildikleri tek are savat. 5 ngiliz ri tarafsz blgenin snrlarnda, tel rgler gerisindeki siperlerde, eller tetikte beklemek eydHer. Trkler 2. Ordu'yu anakkale'ye doru yrttler. Birliklere ngilizler ate amadk memeleri emri verilmiti. Trk piyadeleri ve svarileri patikalardan, sel yataklarndan yaklaarak, tarafsz blgenin snrlarnda bitiveriyor, usul usul 'tarafsz blgeyi' saryorl ma savamadan, kan dkmeden yenmektL Bu, demir gibi bir disiplin isterdi, bu da Trk or dusunda fazlasyla vard. stanbul'da Birinci Blm 17

anakkale'de dvm eski askerler ngilizleri kk gryorlard. Bunlar ka kez yenmi, ngiliz komutanlar da ilk ate aan kendileri olmamak iin srekli geri ekilip yeniden mev zileniyorlard. Bu byle sremezdi. anakkale'deki ngiliz komutan sonunda ate izni istedi. Baba kan Lloyd George M. Kemal Paa'nn nnde nc bir kez daha yenilmeye katlanamazd. l Harrington'a, '24 saat sre tandktan sonra tarafsz blge snrn zorlayan Trklere ate mir verdi. Sava arklar dnmeye balamt. ngilizleri yumuatmaya abalayan Fransa, M. Ke attrmas iin de Ankara Anlamas'n yapan M. Franklin Bouillon'u hzl bir sava gemisiyl ollad. M. KEMAL PAA ve karargah zmir yangn zerine Kordon'daki evi brakarak Uaklgill tepe'deki beyaz kkne tanmt. Misafirler kkte, yaverler bahedeki kk evde kal yo evliler iin bahede kk adrlar kurulmutu.' General Harrington Lloyd George 18 Birinci Blm

Ev sahibi Latife Hanm gerektike evirmenlik yapyor, akmisafirler iin ssl ve zengin ziya et sofralar hazrlatyor, herkese ok nazik davranyordu. Her halinden Paa'ya hayran olduu Paa'nn da bu gen hanma ilgisiz kalmad anlalyordu." leden nce M. Kemal Paa, Ank BMM kin ci Bakan Ali Fuat Cebesoy Paa, Babakan Rauf Orbay, Dileri Bakan Yusuf Kemal nk ve Avrupa'dan zmir'e dnen Fethi Okyar misafir odasnda oturuyorlard. ki pencereden lacivert zmir krfezi grnyordu. Sabah, Yunan sava gemilerinin Ankara'nn isteine uyular tanbul'dan uzaklatrldklar bildirilmiti. Franklin Bouillon'un yoldan yollad telsiz me , iyi haberlerle geldii midini veriyordu. Yusuf Kemal Bey, "Eer Dou Trakya'nn Yunan a skerlerinden boaltlarak bize teslimi kabul edilirse, yzyllardr ilk kez savamak zorunda kalmadan ok nemli bir topramz geri alm olacaz" dedi. Bu tmce birdenbire derin bir yol at. Hepsi iine gmld. Nereden nereye gelinmiti. Bugne, anmsamas bile yorucu, uz aman bir yoldan geerek, her gn tarih yaayarak ulamlardJ. Gemiten geriye ilk dnen M. Paa oldu, yeniden ay ve kahve syledi. Atekes grmeleri iin Mudanya elverili grnyo kysnda uygun bir ev de bulunmutu. Fethi Bey, "Paam.:' dedi, ".. grmelerde sizi kim te l edecek?" ismet Paa "smet Paa:' amlar Kimsenin itiraz edemeyecei uygun bit seimdi. Yaver Muzaffer Kl M. Franklin Bouillon'u getiren geminin zmir krfezine girdiini bildirdi. Birinci Blm 19

METCH kruvazr krfezde iaret edilen yere demirledi. z mir krfezi artk btnyle Trk d dayd. Geminin motoru Franklin Bouillon'u Gztepe iskelesine getirdi. Franklin Bouil lon 1921 Hazirannda Ankara'da "Bizimle uzlamaya bakn. nk kan kamyonu yenernez" demit Trkiye, kamyon emperyalist Avrupa'yd. Bekleyenleri grnce, motor iskeleye yanamadan bar a ya balad: "Olacak i deil! Kan kamyonu yendi!'" skeleye knca cokuyla Gazi M. Kem ucaklat, karlayclarn ellerini skt. Gztepe'ye hareket ettiler. FRANKLIN BOUILLON ger i haberlerle gelmiti. ki Trk ordusunun anakkale ve stanbul karsna gelmesi, srekli y s, Trklerin kararll, Mttefikleri telalandrm, ii uzatmalarn engellemiti.' ngiltere, Fransa ve talya, ortak bir nota ile atekes grme

lerine balanlmasn neriyorlard. Notaya gre 'Trklerin Dou Trakya konusundaki isteini arlamaktaydlar: Buna karlk, bar imzalanana kadar tarafsz blgelere girilmemesini ric rlard. o Mustafa Kemal, Franklin Bouillon 20 Birinci Blm

M. Kemal Paa drt gzle bar dneminin almasn beklemekteydi. Yzlerce yllk birikmi s arta zlebilirdi. Ama yllardr emperyalizmin ka eit yzn, oyununu, aldatmacasn, n emiti. Gveni olmadn nazik bir dille aklad. Franklin Bouillon ok telaland: 000, h " Duraksamaya gerek yoktu. Hkmeti adna gvence veriyordu: Dou Trakya'nn en ksa sre ii unan askerlerinden arn drlarak Trklere teslim edilecei atekes anlamasnda kesinlikle lacakt. M. Kemal Paa arkadalaryla grt. Fransann gvencesi dikkate alnarak, 'birlikl nduklar yerlerde kalmalar' kabul edildi. II Sava bir sre iin dondurulacakt. Mttefikler verdikleri sz tutmazlarsa, harekete gemek sorun deildi. Birlikler bu olasla gre yerle lerdi. M. Bouillon stanbul'a gitmek zere ayrlrken "Yunanistan'dan haber var m?" diye sordu. If Vard.

Albay Plastiras'n bakanlndaki cunta, yenilginin dehetini yitirmekteydi. Son olarak bug bir bildiri yaymlamt: "Biz Dou Trakya'nn ve Edirne'nin kaybna engelolmak iin ihtilal ptk. Btn gayretimiz burann Yunanistan'da kalmasna ynelik olacaktr. lk iimiz orduyu y n kurmaktr:'l" M. Bouillon yzn buruturmakla yetindi. Fransa Yunanl larn yaylma hrs rdi. anladka saduyusunu

YUNANLILAR kaarken yollar zerindeki kyleri, kasabalar, ehirleri ve binlerce camiyi yak ykm, halka ok ac ektirmilerdi. Balar skm, incirlikleri, zeytinlikleri atee verm rdi. Becerebiiseler Trklere yar olmasn diye kara topra da yakacaldard. 11b Birinci Blm 21

Yank ykk ehirler

Evi yanm, yklm yz binlerce Trk aktayd. Ama a deillerdi. nk 'olann olmayana b nde bir dilim ekmek olan, komusuyla paylayor, felaket byle yumua tlyordu.

Ege'de yldan uzun sren igal dneminde Yunanllarla i birlii yapm, birok pislie k d. ou Yunanllarla birlikte kamt." Kaamayan sradan hainleri halk, pisliine gre, d ek, boynuna yafta asp gezdirerek, sakaln tra ederek cezalandryordu. Kamay baaramaya ar, kyma yardmc olanlar, kuru bahi iin Yunan askerlerine kocalar askerdeki gelinl i gsterenler ise, tmen mahkemelerinde hesap vermeye balamlard. Hepsi yaptnn bedelin kti. Byk gafiller, korkaklar ve hainler stanbul'dayd. stanbul uzun yaam bir imparator tortusunun kt yerdi. Trk zaferine Yunanllar ve emperyalistler kadar aran ve zlen nl bulunuyordu: Saray, Damat Feritler, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin yneticileri ve m ilitanlar, ngilizciler, Trk ve Trke dman Araplar, Sevr Andamas'nn umuda dr22

d ayrlklar, Milli Mcadele karsnda yer alm olan hain ya da gafil subaylar, polisl bir ksm Osmanl aydnlar ve din adamlar. 12a Bunlar !iyorlard. igalcilerin glgesi altnda, olaylarn gelimesini bek-

Ah be! Her ey ne gzel tkr tkr iliyordu. Bu gzel dzeni Trk ordusu ardarda galip gele smt! Evet, sadece sarsmt. Ykamamt. nk hibiri, ngilizin, Boazlar ve sadk dos l'u Ankara hkmetine brakacana inanmyordu. Yenilenler aptal Yunanllard. ngiliz birlik ok kr, stanbul ve anakkale'de ta gibi duruyordu. Sava gemileri alarma gemiti. Uak rak Trk birliklerini gzlyordu. yleyse korkulacak bir ey yoktu. ngiltere yenilmemiti. ltere yenilmezdi. ngiltere dnyann efendisiydi.)3 Bu dnceyi hararetle paylaan Refik Hal t Karay ile Refi Cevat Ulunay, laflamak iin Ali Kemal'in evinde bulutular. Ali Kem al kendisini tanyan halkn tepkisiyle karlatndan beri gndzleri sokaa kmyordu. Ed varlara, tramvay duraklarna tebeirle, boyayla 'kahrolsun Vahidettin: 'kahrolsun ha inler' diye yazyordu. plak ayakl stanbul kaynyordu.

Bu nl yazarlar srtlarn teslimiyeti Osmanl ynetimi ile igalci ngilizlere dayayarak, hainleri vm, Sevr'i savunmu, yurtseverlikten baka bir eyolmayan milliyetilii ktlemi iin dvenleri aalam, Ankara ynetimini karalamIard. Bu konuda en ileri giden Ali K lik susmutu. Milliciler aleyhinde yaz yazabilrnek tehlikeliydi. Zafer btn hain, satlk, kiralk, vatansz kalemleri susturmutu. Trk geri dnmt! Birnci Blm 23

Bunlarn drt bir yandan Anadolu'ya giren igal glerini yenebilecekleri hibirinin aklnn ndan gememiti. nemsemedikleri Trk ordusunun, douda Ermenileri, kuzeyde Pontus etelerin i, gneyde Franszlar ve Ermeni birliklerini, Anadolu'da stanbul ynetimi ile ngilizlerin kkrtt asileri ve Kuva-y nzibatiye gibi stanbul'un kurduu birlikleri yenecei ni k 'Sahte kahramanlar' diye nitelediideri ordu son olarak da o kadar vlen Yunan ceph esini 36 saatte kertmi, Yunan ordusunu mahvederek Ege'yi dmandan temizlemi ti. Bu inan az bir sonutu. Nasl baarmlard bu ii? Trk, Krd, erkesi, Laz, Arab, Tatar, Alevi erine drmek iin o kadar alld halde Anadolu birliininasl korumulard? eyhlisla sl yanlarna ekebilnilerdi?

Koca Osmanl ynetimi de derin bir suskunluk iindeydi. Yasal, hakl ynetim stanbul ynetim ydi. Niye konumuyor, ben burdaym demiyordu? Sesi soluu kmyordu. Ah kendileri iba nd dlar byle mi olurdu? Ali Kemal Dahiliye Nazr, Refik Halit Posta-Telgraf Genel Mdr iken Anadolu'ya duman attrmlard. ngiltere'nin atekes grmelerini kabul ettiini daha ren fi Cevat iyimser bir sesle, "ngilizler savaa hazr.:' dedi, ".. bugn yarn kyamet kopar: ' "Kimden rendin?" "Sait Molla'dan. Dn konutum:' "O dediyse dorudur:' Sait Molla'nn ng lizlerle ili dl olduunu bilirlerdi. Yzlerine tatl bir aydnlk yayld. ngiliz, Frans enzemez, Trk ordusunu evire evire yener, alimallah Ankara'ya kadar kovalard. Sevinle ikindi raksna oturdular. Varm gibi birbirlerinin erefine kadeh kaldrdlar. Sait Molla 24 Birinci Blm

uyamk Sait Molla tela iiude eyasn toplamaktayd. stanbul'un hainler iin artk tekin ol tesi gn ailesini alp bir Romen gemisiyle stanbul'dan kaaOysa bu cakt. 14 srada

ilgili gelime ngiliz Yksek KomiGeneral Harrington'a bildirilmiti. Tepeba'ndaki elilikt , General Harrington, Yksek Komiser Sir Horace Rumbold'a, "Bir sava ksayd, ancak ksa b ir sre direnebilirdik.:' dedi, ".. nk asker saymz ciddi bir sava iin yetersiz. ki y bin kiilik Yunan ordusunu iki hafta iinde silip sprm muzaffer bir orduyla nasl baa dik?" Cokulu bir Trk topluluunun yaklaan uultusu duyuluyordu. General devam etti: "Bu comu halk nasl sindirebilirdik? stanbul'da gizlice rgtlenmi birok silahl Trk var. ni adamlar da ehre szyor. RumIarn da bir blm silahl. Bir sava durumunda s tanbul c dnerdi. Bir an nce stanbul'u Trklere bra kp buradan kamalyz:'l4' Elilik grevliler rinden atamamlard. Olaylarn, kavraylarndan daha hzl gelitii yzlerinden belli oluy attigan dnyaya ksmt. Trk baarsm iine sindiremiyordu. nk yenilenin Yunanistan de uunu iyi biliyordu. pler her aamada ngiltere'nin elinde olmutu. Ba Tercman Mr. Ryan ko umalara katlmadan, ayakta, pencereden Hali'e bakyor ve dnyordu. Osmanl ka zamandr i olmaktan kmt. Trk devletsizdi, Osmanl Devleti de oktan beri milletsizdi. Tarih gali bu yaman elikiyi dzeltiyordu. s Eliliin nnden geen Trklerin syledii mar byk od Yaa Mustafa Kemal Paa yaa..." serliine ve ATEKES grmeleriyle Birinci Blm 25 . ,.

r dnyay maktayd. Faist BU SIRADA talya'da, sonulaetkileyecek bir olay yaan

Parti lideri Benito Mussolini parti yeleri ile sopal, silahl, eli kanl genlik rgtlerin Roma'ya hareket etmeleri emrini vermiti: Marcha su Roma! On binlerce ye ve kara gm lekli gen Roma'ya akacak, byk Venetzia meydannda toplanacakt. Ama Kral rkterek Musso yi babakan yapmasn salamakt. Benito Mussolini talya savatan galip kt halde hibir kazanc olmamt.

Anadolu talyan kar blgesi olacakt. Trk zaferi ile bu mit de suya dmt. Sava ekono vik lik iileri etkilemiti. talya 918'den beri karklklar, ekime ler, grevler, at ayetlerle alkalanyordu. Gven arayan kamuoyu, kararllk isteyen byk burjuvazi, mit da solini'ye kaymaya balamt. Kral Victor Emanue!, birka gn iinde Mussolini'yi baba kan rak, iktidar faizme teslim edecektir. bulunan Halide Edip, Yakup Kadri, Falih Rfk At ay ve Asm Us'tan Ege blgesindeki Yunan ve Rum mezalimini saptamalarn istemiti. Neler yaptklarn biliyordu. Ordu zmir'e bu barbarln izini srerek gelmiti. Hazrlk bitmi, inlemiti. Halide Edip Hanm veda iin smet Paa'ya urad. zerinde cepheye geldiinden be ma olarak giydii lacivert giysi, kolunda yeni rtbesi, baavu iareti vard. smet Paa Ha Edip Hanm'! brakmad. ay syledi. Bir soru akln kurcalyordu, sordu: 26 Birinci Blm SMET PAA zmir'de Gneybat

"Latife Hanm' nasl buluyorsunuz?" Halide Edip Hanm Latife Hanm konusunda kararsz grn . Bir rahatszl vard. Kibarca, "ok ekici, zarif.:' dedi, sonra hemen sordu: "Siz nasl dunuz?" smet Paa Latife Hanm' beenmiti. Bu konunun evlililde sonulanmasn istediini tti. Halide Edip Hanm "Fikriye Hanm ok zlecek" dedi. "Neden?" "Bir yldan fazladr Paa'ya canla bala bakyordu:' smet Paa nemsemedi:

mi? Bir sayg grevi olarak bakyordur:' "yle balam olabilir ama durum artk deiile Ben a iyice ak. Paa'nn sar tespihini bir muska, kutsal bir kolye gibi boynunda tayor. yle nyorum ki evleneceklerini umuyor:' smet Paa itiraz etti: "Yool yi bir hanm olabilir. Ama Paa'nn ei olmak iin yeterli mi?" "Akrabas deil Halide Edip Hanm glmsedi: "Ak haddini bilmemektir zaten:' zin isteyerek kalkt. Latife Hanm Fikriye Hanm Birinci Blm 27

emrine Yunanllardan kalma byk bir otomobil ile iki kamyon, bir fotoraf, yeteri kadar d a muhafz verilmiti. lk olarak Turgut'luya gidilecekti.!' yazar da kaldklar evden ala yola ktlar. stanbullu yazarlar evlerine aricak iki hafta sonra dneceklerdi. STANBUL iin anlamazlk kabilecei dncesi subaylar ok tedirgin etmekteydi. zmir yan barbarla Yazarlarn

Trakya iin savan yeniden uzak bir olaslk deildi. Gizli M.M. Grubu yeleri tetikteydi. K kuyulara, sarn ara, bodrumlara, mahzenlere, tavan aralarna, yklklere, eyiz sandklar e, mezarlklara, trbelere saklanan silahlar karlp temizlenmi, kullanlmaya hazr hale lmiti. Gerektii kadar silah vard ama M.M. Grubu yelerinin says ve sava deneyleri yeter izdi.!' . Ordu kurmay kurulu M.M. Grubunun stanbul'agizlice yollanacak yeni subayl arla desteklenmesini ve Anadolu yakasna iki alay szdrmay gerekli grm, Ordu Komutan Nu tin Paa neriyi kabul edince hazrla balanmt. stanbul'dan yeterli sayda eski elbise, fes ve ayakkab alnm, ehri iyi bilen subaylar n hazrlk iin Anadolu'dan gelmi esnaf, mlii ile stanbul'a gemilerdi. Birliklerin yerleecekleri yerleri, evleri ayarlyorlard. sivil giysili tabur geceleri kk birlikler halinde ngiliz lere fark ettirilmeden Beyk oz'a geirilerek, ayakkab fabrikasna balamas yerletirildi. kalklmas, ehirde atma kmas, Srada iki taburun Anadolu Hisar yaknndaki cami, medrese ve evlere yerletirilmesi vard. kinci bir alay da Selimiye- Kadky kesimindeki ngiliz tugayn kuatacak biimde gizlice deki Trk evlerine dalacakt.!' 28 Birinci Blm

galcileri uyandrmamak iin ok dikkatli hareket etmek gerekiyordu. iSTANBUI:A yollanan subaylardan biri de eski Yzba, yeni Binba Faruk'tu. Mahallesi olan Cihangir'de M.M. y etkilisi olarak grevlendirilmiti. Eve uramadan nce be gn gvenli bir yerde kalarak gere li nlemleri almt. Her gn yol zerindeki kahveye gelerek akama kadar orada beldeyecekti. Gece gerekebilir diye nbette kalacak olanlara evadresini de vermiti. imdi dikkati ek meden eve ulamalyd. Ordudan verilen sivil giysi iyice eskiydi. Fesi buruuktu. Bavulu hurdaya kmt. Be gnde sakal olduka bym, yz kararmt. Kendi halinde, yorgun, i grnyordu. Grnn beendi.

Annesiyle teyzesine grevini altra altra aklamay d nyordu. Ama plan ilk admda mez teyzesi btn sesiyle l bast, annesi heyecandan bayld, sokak ayaldand. Ev komu d. Faruk Trklerin oturduu emeli sokan kahramanyd. Anadolu'dan srmalar, madalyalar i ek diye beklemi lerdi. Allaha kr sa gelmiti ama bir garip olmutu zavall. ok zldl Musibet sava ocuu sersem etmi. Yazk:' YOLUN iki yan ac veren sava izleriyle doluydu. up Kadmoralini dzeltmek iin M. Kemal Paa ile ri Beyarkadalarnn yapt konumay aktard. 19

Dikkatle dinlediler. lk konuan Asm Us oldu: "Trkiye iki yz yldr bu kararl1ll bekliyo byk bir uygarlk hamlesi olacak:' Yakup Kadri pek iyimser deildi: "O kadar ok engeli amas, olumsuzluu yenmesi gerekiyor ki. Bu mcadeleden baaryla kabilir mi, kestiremiyor ' Birinci Blm 29

iin yardm ve dua edelim:' Halide Edip Hanm "Mcadele, sava gibi szleri artk iitmek ist yorum" dedi. M. Kemal Paa'nn bir konuma srasnda, 'savatan sonra birbirimizi yiyeceiz'2 dediini syleyerek gergin bir sesle sordu: I<Bu ne demek?" Falih Rfk glerek aklad: " ek: Eski ile yeni, yani geri ile ileri, yani yanl ile do ru, yani kara ile ak, yani yobaz ile aydn, yani ortaa ile yenia atacak. Ka yzyldr atyor. Yeni, galip gel ki galip gelirse yine ortaada kalr, Batnn yanamas ve emir kulu oluruz:' Halide Edip Ha Anglo-sakson tipi az partili, atmasz, sakin bir demokrasi dneminin balamasn istiyord Toplum doal geliime braklmalyd. "Baarmas

Y. Kadri kar kt: "Bat ile aramzdaki byk fark bu yolla kapanabilir mi, ka yzylda k lkel bir haldeyiz:' Falih Rfk da atld: "Demokrasi yerden bitmez, gkten yamaz, apkada z. zlediiniz demokrasinin yerlemesi, ilemesi iin bizde bulunmayan baz nemli artlar ge e Bu artlar gerekletirmeden yaptmz demokrasi denemeleri zentiden ileri gitmedi, fiya le sonuland. ngiltere'de, Fransa'da demokrasi ka yzylda gerekleti, biliyor musunuz?" ide Edip Hanm tartmaya gelmez, hele bilgisinin snan masna katlanamazd. 2 ! "Yeter!" di e kestirip att, "bu konu kapanmtr:' Asm Us glmsemeye alt: birbirimizi yemeye Daha neler yaanacakt! "Yava yava baladk bile:' 30 Birinci Blm

LONDRA, Paris ve Roma'daki Trk temsilcilikleri balca gazetelerin Trkiye hakkndaki hab erlerini Ankara'ya bildiriyor, Dileri de her akam zmir'e telgrafla geiyordu. Telgraf o uyan Ruen Eref naydn Yaver Salih Bozok'a, "Birader.;' dedi, ".. drt yl nce bizi aal zetelerin ou mcadelemizi hakl buluyor ve vyor;' Ruen Eref Onaydn Salih Bozok ac ac gld: "Drt yllk kanl bir gecikmeyle. Bugn ne is t yl nce de tam onu istiyorduk. Kabul ettirebilmek iin drt yl savamak zorunda kaldk;' at kuvvetten anlyordu. Halkn sesi yansmaya balamt. zmirliler her gn hava kararrken Karyaka'da, Erefpaa'da, Konak'ta, Karata'ta, Gztepe'de toplanyor ve gittike coarak e r, kurtuluun tadn karyorlard.

Btn evler bayraklarla ssyd. ounun gsnde ine ile tutturulmu M. Kemal Paa'nn res geni yollarda ateler yaklyor, topluca marar, arklar syleniyor, derken bir coku rz , yzlerce, binlerce zmirli hanm zilleri takp zafer ve bar erefine oynamaya balyordu. ar yl boyunca bir saygszla uramamak iin evlerinden dar adm atmam, sokaa km ay yrtyordu: "Yaasn "Yaasn Gazi Paa!" ordu!" "Yaasn gzel zmir!"22 lklara imek akar gibi tekbirler karyordu. kanl bir igal ramd bu. yaam olanlarn anlayabilecei Ancak sonsuz bir bayBirinci Blm 31

Ruen Eref Beyayaa kalkt, "zin alaym

mutluluu bir daha paylaalm" dedi, yazy odadan kt. Hzla dnd. Yz glyordu. "Haydi sonra kendilerini cokunun kucanda buldular. Gk yldz dolu, hava limonata gibi, deniz ci velek, sokaklar cvl cvld. da dar kp u Paa'ya vermek iin

LONDRA'DA ise sisli, karanlk, kirli bir hava vard. ngiliz kabinesi saat 22.30'da bu gn ikinci kez toplanmt. stanbul'dan haber bekliyorlard. M. Bouillon-M. Kemal grmesi onucu renilememi, General Harrington'dan anakkale'deki durum hakknda bilgi al namamt i de atma balamt. Sinirler gergindi. Lloyd George ban nne emi dnyordu. Yz u gibiydi. Oysa gerekirse son Yunan birliklerinden nasl yararlanabileceini hesap et mekteydi. K sacas Trakya iin yaplacak yeni bir savan hayalini kuruyordu. Eer u lg asayd, Dnya Sava'n przsz, grkemli bir zaferle kapatm olacakt. Ne var ki Trkler S rek sava srdrm, ngiltere'nin ban trl dertlere sokmu, Anadolu'daki sava kazanar minyonlarn nnde ngiltere'yi kk drmlerdi. Mis Stevenson sessizce ieri szlerek resi zlm yazy Lloyd George'un nne brakt. Yksek Komiserlik, 'sava kmadn, Fr mal'in atekes grmeleri iin ilkelerde uzlatklarn' bildirmekteydi.2 " M. Kemal'in kou ul ederek atekes grmeleri ne raz olmak, dpedz bir yenilgiydi. Ama sonras vard bunun grmeleri, bar grmeleri ve dahas. 32 Birinci Blm

geeceini dnerek

L10yd George Trklere bunu detmek iin eline birok frsat fkesini bastrd. Uzun zaman Ba kaSABAH M. Kemal Paa, lacan hesaplyordu.

Mudanya kurulunu kabul etti. s met Paa'nn bakanlndaki kurul Cephe Kurmay Bakan Asm e Cephe karargahndan Yarbay Tevfik Byklolu ve Binba Seyfi Akko'tan oluuyordu. M. Kem Trakya'nn Trklere teslim edileceinden ku ku duymaktayd. smet Paa'ya, "Eer Trakya'n teslimini kabul etmezlerse.:' dedi, ".. hareketin durdurulmas iin verdiim yazl emri i ptal edeceim. O zaman iki orduyu da harekete geirirsiniz:' f<Bastne:'

kuvvetleri bakomutan General Harrington'un, Fransa'y stanbul ve Trakya'daki Fransz ku vvetlerinin komutan General Charpi'nin, talya'y stanbul'daki talyan birliinin komutan eneral Mombelli'nin temsil edecei bildirilmiti. Yunanllar hakknda bir bilgi yoktu. U nutulmas imldnsz bir yenilgiye uramlard. Yenilgiden 'byk felaket' diye sz ediyorlard argaa, ekime iindeydiler. Kahveler bitince kalktlar. M. Kemal Paa sevgiyle hepsinin el ini sl<t: "Baarlar dilerim, kolay gelsin:' YAVER Salih Bozok, Anadolu Demiryolu Gene l Mdr Kurmay Albay Behi Erkin'den telgrafla zmir-Ankara demiryolunun son durumunu sor du. M. Kemal Paa artk Ankara'ya dnmek istiyordu. Yunanllar kaarken demiryollarn birok rde bozmu, baz nemli kprleri de ykmlard. Behi Bey'in demiryolcular inanlmaz bir b r ay iinde Grmelerde ngiltere'yi igal Behi Bey Birinci Blm 33

bunlarn ounu onarm, yolu iki yerde aktarma yaplmas arty

la Ktahya'ya kadar iletmeye amay baarmlard. Behi Bey vn iinde "Ktahya'ya kadar verdi. Ktahya-Eskiehir ile Eskiehir-Polatl aras yer yer sorunluydu. Otomobiller trenl ere yklenecek, sorunlu yerler otomobille alacakt. Albay Behi Bey gerekli emirleri ver di. Paay karlamak iin Konya'dan Afyon'a hareket etti." ok gzel gemiti. evre gn gr elerin kkleri ile doluydu. Sofra hizmetine bu kklerin iyi yetimi kzlar yardmc olmu inin boynunda M. Kemal Paa'nn resmi bulunan altn madalyonlar vard. Tren vakti yaklanca kalkld. Otomobiller kkn nnde sralanm, eyalar yklenmiti. Grevliler, yaverler, yakta Paa'y ve birlikte Ankara'ya dnecek misafirleri bekliyorlard. Farlarn klar alt r masal evine benziyordu. Komu kklerin baheleri, balkoniar ve pencereleri glgeler ile doluydu. M. Kemal Paa'nn ayrlacan duyan komular, uzaktan da olsa bir daha grmek ve u ak iin bekliyorlard. Latife Hanm, Paa ve misafirler ile merdivenierden baheye birlikt e indi. Kk hizmetlileri ve yardm iin gelmi olan gen kzlar merdiven banda kalmlard nm hepsinin elini skarak iyi bir yolculuk diledi. En son Paa'nn elini tuttu ve brakma d: "Paam, evimize saadet ve eref bahettiniz. Annem ve babam yaknda dnecekler. Onlarn d bu erefe nail olmalar iin evimizin Bakomutanlk Karargah adn tamaya devam etmesini, oluan bir birlik tarafndan da korunmasn rica edebilir miyim?" M. Kem~ incelilde glmse di: 34 Birinci Blm AKAM YEMEG

"Pekr'24

Latife Hanm elini pmek iin eilince, Paa telala geri ekildi, askerce selamlad. Arabasm Geirmeye gelmi olan yetkililere gerekli emri verdi. Latife Hanm sessizce Salih Boz ok'a sokulmutu, fsltyla, "Beni unutmayn!" dedi. Bu, 'beni Paa'ya anmsatn' demekti. O ann genel terbiyesince, bir gen hanmn bir erkee ilgisini aka belirtmesi ayplanrd. alih Bey bir yandan bu davran yadrgyor, bir yandan da kzn cesaretini takdir ediyordu. Peki, unutmam" dedi. Arabalar altrld. Komu bahe ve kklerden alk sesleri, sevgi ha ykseldi. Arabalar kkn nnden ayrlarak ilk yoldan sola dndler. Motor uultular iyice kadar alklar, dilekler, dualar kesilmedi. 25 OKYAR ile Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengir nk ayn arabaya binmilerdi. Gztepe yolundan Basmane istasyonuna gidiyorlard. nden gide n kk bir svari birlii yol amasa, her akamki gibi sokaklara dklp elenen halk yarp r olacakt. Halk sevgisini avaz avaz aklyor, arabalar yavalarsa amurluklar seviyor, ara alarn gzleriymi gibi farlar pyorlard. Yusuf Kemal Bey, "ok zarif bir hanm, yle dei ye sordu. "Evet:' FETH

evlenirler:' Fethi Bey yant vermedi. Dnceli duruyordu. Yusuf Kemal Bey steledi: "Yoks a siz uygun grmyor musunuz?" "Haklsnz, uygun grmyorum:' Yusuf Kemal Bey armt: "N Birinci Blm 35 "nallah

"Misafirliimiz sresince dikkatle izledim. Paa'y idare edebilecek yetenekte biri olma dn, olamayacan anladm:'" "Amma yaptnz ha! Bencefevkalade bir hanm:' Basmane garnd Lokomotif bayrak ve defne dallaryla sslenmiti. Gece yars olmasna ramen peron binlerce mirliyle doluydu. Tren bandonun ald zmir Mar'nn yrek titreten ezgileri ve halkn alk hareket etti. 2 Ekimde Ankara'da olacaklard. 26. TRENN hareket ettii saatte stanbul hkmetinin Maliye

Mehmet Tevfik (Biren) Bey, kuty yatanda azap iinde dnp duruyordu. Austos ayna ilik ayldarn daha deyememiti. Genel aylklarn Ekim ay toplam 508.000 lira tutuyordu. Bun esi mmkn deildi. nk Osmanl hazinesinde sadece 60.000 lira vard. Dyun-u Umumiye dare Osmanl Bankas'ndan avans istemi, ikisinden de ses kmamt. Eldeki para Padiah ve haned lk deneine bile yetimiyordu. 27 Sabaha kadar kvranacakt. Her ay sonunda yayordu bu az Yoksul, esir bir devletin Maliye Nazr olmak ineli fda yaamak gibiydi. ve kurul arkada sabah trenle zmir'den aydurak Balkesir'di. smet Paa Milli Mcadele iinde eini ve annesi i stan bul'dan Malatya'ya, Malatya'dan Konya'ya getirtmiti. Ayrlma dan nce eine bir me tup yazarak Gztepe'de deniz kysnda gzel bir ev tuttuunu belirterek zmir'e gelmelerini stedi. Mevhibe Hanm'n mektubu alr almaz hazrla girieceini biliyordu. Ei nin ve anne ir'i seveceklerini ve rahat edeceklerini mit ediyordu. rldlar. lk SMET PAA Nazr 36 Birinci Blm

zmir'den ii yanarak ayrld. zmir'de domu, ocukluunu zmir'de yaam, rencilik yll da, daysnn yannda geirmiti. zmir'in

en gzel kesimlerini yakan barbar1ar affetmiyordu. Gzelim ehrin ortasnda, dev bir yana rda az gibi kocaman, kapkara bir yangn yeri olumutu." Akam Balkesir'de byk bir sevg rlanacaklard.

ZEL KATAR Afyon'a leye doru ulat. Behi Bey Trk tresince Bakomutan'n elini perek z lad. Bakomutan ile arkadalar da demiryolcularn baarla rndan dolay Behi Bey'i kutla eler iildikten sonra M. Kemal Paa Behi Bey ile kendi kompartmannda zel bir grme yapt es grmele ri tkanabilir ve sava yeniden balayabilir.:' dedi, ".. biz sessizce en kt ara hazrlkl olalm. Ankara-Eskiehir-zmit hattn en hzl biimde kullanma amalyz. B yorsa iste:'

Behi Bey Bayndrlk Bakanndan, Bakanln krtasiyeciliin den ve paraszlktan ikayeti a gibi milli hastalklarmz da yeniden belirmeye balamt. Bakomutan'n neesini karmam ni sylemedi. "Anladm Paam. Elimizden geleni yaparz ..Byk sorun Karaky-Bilecik arasnda ykk Baky kprs. Bu kpry geici olarak ahaptan yaptrmaya alyorum. Yapm bitene sn otomobille, arabayla, atla aacaz:' "Peki, teekkr ederim:'29 ZEL KALEM MDR Hayat ya Kk'n arayarak Fikriye Hanm'a Kemal Paa'nn ertesi gn Ankara'da olacan bildirdi. rim Hayati Bey:' Uar gibi ikinci kata karak kk odadaki yatakta yatan Zbeyde Hanm'a m verdi. Sonra yine uar gibi aaya indi. Birinci Blm 37

Evi toparlamal, Paa'nn sevdii yemekleri yapmal, kendine de ekidzen vermeliydi. Heyecan an yine ksrmeye balad. ANKARA gnlerdir muzaffer Bakomutan' karlamaya hazrlanyordu. karlama program dzenlenmiti. Ankara istasyonu ile Trkiye Byk Millet Meclisi arasndak rak yol zafer taklar ile ssleniyordu." Trkiye lmden dnm, yzyllardr byle kesin, b memiti. ve d ne kadar kar g varsa hepsi yenilmiti.

Bu yzden ne yaplsa Program Kuruluna az geliyordu. BU BYK hazrlk baz milletvekillerinin sinirine dokunmutu. Karaolan Caddesi'ndeki Kuyulu Kahve'de toplanm, alak sesle dertlei yorlard. Geleneksel devlet/toplum dzeninin srmesinden yana olan grubun nde gelen, in at, ar yeleriydiler. Karlarnda ada devlet/toplum ideolojisini savunan grup vard. ri M. Kemal Paa'yd. Meclis'in ald gnden beri, yla yakn zamandr, geleneksel ideo ucular ile adalk ideolojisinin savunucular arasnda, srekli ve derinden bir ekime ya d. Gelenekiler her frsattan yararlanarak Padiahlk/ halifelik/ merutiyet dzeninin srme i gven altna alacak giriimlerde bulunmu, adalar ise cumhuriyete engelolacak, kabuln ak bu tr her giriimi etkisiz brakmaya almlard. 31 Bu ekime srasnda ne padiahl huriyetiler cumhuriyetten sz etmilerdi. Emperyalizme kar Anadolu birliini korumak iin ki yan da bu szckleri kullanmaktan kanm, ak tartmay zafer sonrasna ertelemiti. A gelinmiti.'. 38 Birinci Blm

Zaferin yldrm hzyla gereklemesi gelenekileri artm, M. Kemal Paa'y ok bytm . Bir are bulup durdurmal, geleneksel rejimi yaatmal, hanedan korumalydlar. Ama nasl? Fsr fsr konumay srdrdler.

ZEL KATARI 2 Ekim Pazartesi sabah bir Meclis Kurulu Eskiehir yaknndaki Beylikahr istas yonunda karlad. Ankara Garnizon Komutan Yarbay Fuat Buka karlamaya, Gazi Paa'nn manev uu Abdrrahim ile Salih Bozok'un olu Cemil'i de gtrmt. Bu incelik iki babay da ok se i. Kurulda muhalefet grubundan da milletvekilleri vard. Muzaffer Bakomutan' heyecan la kutladlar. Drt yl nce neredeyse herkesin lgnca bir hayal sand amac, adm adm, an geerek, olaanst bir sabrla gerekletirmi, dnyaya kabul ettirmiti. Gren gzler, d yzlerce mucize ieren olaanst bir sreti budnem. Tarihin akn deitirmiti. Sabah tren daha Bakomutan' Ankara'ya gelmeden nce karlamak iin Sincan'a hareket etti. Bu tre nde ilkine yetiememi milletvekilleri ile Ankara ileri gelenleri, baz basn mensuplar v e Sovyet Bykelisi Aralof vard. Tren Malky'de durdu. Btn yakn kylerin halk bayraml yle gelmiti. Birlikte knal kurbanlk kolar getirmilerdi. Paa'nn gelmesini beklerken, b am sevinci iinde kyoyunlar oynuyorlard. Bu kyller Sakarya Zaferini bilen, lmn soluu urtuluun zevkini duymu insanlard. zel katar grnnce istasyona kotular. Paa vagonun ka d. Oradan kucaklanarak indirildi. Kyller ellerini, Birinci Blm 39

yzn pmek iin kaynayorlard. Kimse bir ey sylemiyor, yalnz alyordu. Bir yandan da liyordu. Paa halkn arasndan zorlukla trene dnebildi. Tren ksa bir sre de Sincan'da dur mak zorunda kald. stas yon ve evresi Sincanllar ve evre kylerden gelen binlerle dolmu Ayn kaynama, kucaklama, alama burada da yaand. Ankara istasyonu bayraklar, defne dall ar ile sslenmiti. Peron tklm tklm doluydu. Milletvekilleri, eliler, yneticiler, suba basn mensuplar, kalabala karabilen halk ve bir bando ile bir eref birlii Bakomutan' yordu. Makinist istasyona ddn ttre ttre girdi, Gazi Paa'nn inecei kapy, yere se a denk getirmeyi baard. Bando 'ho geliler ola Mustafa Kemal Paa' bestesini almaya bala Salih Bozok kapy at ve geri ekildi. Bakomutan Mareal Gazi M. Kemal Paa, sade mareal mas, t gibi endam, ok yakan kalpa ile vagon kapsnn erevesi iinde grnd. 41 y ik patlad. yle bir grlt ykseldi kalabalktan. Alk ve lklara sevin gzyalar kar Advar ilerledi, Bakomutan'n elini skt, sonra dayanamad, heyecan iinde kucaklad. Kalab karp dm oldu. Gazi Paa istasyondan glkle kabiidi. Sa yannda Milli Savunma Bakan yannda Dr. Adnan Bey vard. Ankarallar yola Meclis'e kadar hal sermilerdi. Tekbirler arasnda kurbanlar kesilmeye baland. ne ilahiler syleyen derviler geti. Onlar Semenle edi. Kafile zafer taklarnn altndan geerek ilerledi. Memurlar, esnaf birlikleri, zana atkarlar, imalat- harbiyedler, iiler, halk, renciler, Subay Talimgahnn rencileri (H iler), gnll hemireler, kanlarnn banda kanc kadnlar, Ankara'ya ak40 Birinci Bl il

olan kyller, bandolar ve saz takmlar yolun iki yannda yer almlard. Paa'y selamlyor a gleriyle haykryorlard: "Yaa, var ol Paam!" j/ki cihanda aziz ol!" "Yoluna cannz feda'" "Yaasn "Yaasn byk Gazi!" byk ordu!" "Allah balasn!" IISaaoal!"

herkesi selamlayarak yryor, kurban kesimine rastladka ban eviriyor, gzlerini kary ler Paa'y kucaklamak, ellerini pmek, izmesinin tozunu gzlerine srme diye srmek iin yo atlmak isteyenleri zorlukla engellemekteydiler. Bu kalabaln arasnda ngiliz ajanlar ile tanbul ynetiminin jumaleileri de bulunuyordu. Halkn sevgisini yutkunarak izliyorla rd. Tarihin bambaka bir yne akt besbelliydi. Kk Meclis binasna ulald. Kardaki arla doluydu. imdiki Ulus Meydan dalgalanan bir insan denizini andryordu. Bakomutan s evin lklar ve gzyalar arasnda TBMM'ne girdi. 32 Bakanlar ve Milletvekilleri Gazi Pa iler. Meclis'te byk bir kutlama treni yaplacakt. 32, BURSA Milletvekili Muhittin Baha (Pars) Bey tren balama dan nce ellerini ykamak iin lavaboya kotu. Gzlkl bir millet de ellerini ykyordu. Surat allak bullakt. Muhittin Baha Bey itenlikle sordu: "Nedir b u halin? Bir ey mi oldu?" Adam omuzunun zerinden fkeyle geriye bakt: "Ne olsun? Naslo lsa zmir'i bize vereceklerdi. Bu olay niye bu kadar bytp duruyorsunuz? Nedir bu amata? " Birinci Blm 41 Paa

herkesin bu harika sonuca sevindiini sanan Muhittin Bey armt. Gzlkl, "Yunanllardan k .." diye devam etti ".. bakalm M. Kemal'den nasl kurtulacaz?" Yryp kt. Muhittin B donakald." Dou tarz siyasetin kimi siyasetileri hainlie kadar srklediini bilirdi ama mutlu gnde byle bir tavrla karlamaya hazr deildi. rkt. Ne yapmt M. Kemal Paa? aralanmaya, Avrupa'nn ua olmaya kar km, halka davay benimsetmi, Meclis'i toplam onunda Trkiye'yi ka trl onursuzluktan, pislikten, rezillikten, zavalllktan kurtarmt. emi bir insan bile bu hizmetlerin deerini bilirdi. Bu nasl bir insand? nsan myd? Dmanlar dnda

M. KEMAL PAA eve ancak akama gelebildi. Fikriye pencerede beldiyordu. Otomobil grnr gr mez koa koa kapy at. Gece diktii mor elbisesini giymi, salarn sk sk toplam, ehribar kolyeyi doru takmt. Paa'y kapnn dnda karlad.

Elini pt. Paa annesinin yanna kt. Olunu grnce Zbeyde Hanm'n mavi gzleri ldad , ".. gazan Zbeyde Hanm mbarek olsun. Allah' da, milleti de ho nut ettin:' Paa annesin n elini pt, yanna oturdu. 'tNaslsn anarn?" 42 Birinci Blm

"Doktor Adnan 'iyisin' diyor ama ben iyi deilim, Fikriye de iyi deiL. Kesik kesik k srmeye balad. Galiba bu da baban gibi verem. Neyse geldin ya, ikimizi de gzetirsin a rtk:' SMET PAA da, kurul arkadalar ve karargah ile 2 Ekimde Mudanya'ya ulat. Dinlenmeden gr iin hazrlanm olan binay grmeye geldi. Deniz kysnda, genie bir nhtm olan gzel, Alt katnda uzunca bir salon vard. Grmeler iin buras hazr lanm, deniz tarafna del uraca kadife rtl bir masa ve iskemleler yerletirilmiti. smet Paa masann yannda uzu ta durdu. Yol boyunca bir dnce gelimiti kafasnda. Glmsedi. Bir zamanlarn galiplerini t. Oturma dzenini tasarladktan sonra binadan ayrld.

DOKTOR ADNAN BEY, Doktor Mim Kemal (ke) Bey ile hava kararrken kke geldi. Zbeyde Hanm' ve Fikriye'yi birlikte muayene ettiler. Paa'yla salonda bulutular. Doktorlara gre Zb eyde Hanm'n deniz kysnda, yumuak iklimli bir yerde oturmas iyi olurdu. Paa szland: mi ayrlacaz?" "Baka are yok:' "Peki, ya Fikriye?" Doktor Adnan, "Annenizin koyduu tehi doru" dedi. "Ben gidene kadar hibir belirti yoktu:' "Verem ilerlemeden kendini be lli etmez:' "Anladm:' MUHALEFETTEN arkadalarnn milletvekilleri yemekten sonra, bir Samanpazar'na kan yolun sol yanndaki iki katl Birinci Blm 43 baz evinde bulumulard.

Byke oda duvara asl bir gaz lambasyla aydnlanyordu. Kimi sarkl, kimi fesliydi. Ot m sedirlerde oturuyorlard. Ziya Hurit Bey, konumaya katlmadan elindeki tabancayla oyn amaktayd. 34

Gnlerden beri allak bullak suratla gezen gzlkl milletvekili, hrn, sert bir sesle, "Her yden nce bu zaferi kltmenin bir yolunu bulmalyz.:' dedi, ".. Her gn biraz daha byyor . Baa kmak imkansz olacak:' iman milletvekili itiraz etti: "KItmeyi baaramayz:' liNedenmi?"

"nk Yunanistan bile ok byk bir felakete uradn itiraf etti. Avrupa gazeteleri zafer i, olaanstln belirtiyor. Zaferin tan on binlerce gazi var. Kltmeye kalkarsak gl sarkl bir milletvekili, "Ben kendi adma byle bir yalann vebalinden korkarm.:' dedi, " .. Kazandmz bir zaferi niin kltelim? ehitlerimizin, gazilerimizin hakkn niye yiyel Daha iyi bir yol bulmalyz:' Bir baka sarkl araya girdi: "O kadar ince dnme Efendi. G hayrl ise yaplan iin vebali olmaz:' "Bo konuma. Olmaz olur mu? Hayr niyetiyle ekiyal ahtekarlk, yalan dince uygun mudur?" Saygn bir sarkl tartmaya noktay koydu: "Uygun de ir. Bunu tartmak bile doru deil:' iman sabrszca, "Yarn br gn Trakya'y da geri al balamt. Gzlkl bard: "Nah alr! ngiliz dvmeden adama toprak verir mi?" Top sesi lar duyuldu. Perdelere havai fiek lerin keskin klar vurdu. Ankara bugnde comutu. "Ye ahu. Ne grmemi milletmiiz be!" Biri gld: 44 Birinci Blm

"Ee, yz yldr byle bir zafer grmediimiz kesin. Sevindirik olduk:' opur bir milletvek "Beyler.:' dedi, ".. Gereki olmalyz. Yaplacak ey belli: Beklemek ve sessizce ounluu eirmek. Bunu salamaya bakalm. Baka ne yapsak yanl olur:' Biri, Ziya Hurife seslendi: " en bir ey sylemiyorsun?" Ziya Hurit, sakin bir sesle, "Beyefendi hakl.:' dedi, ".. B ekleyeceiz:'34a arjr aklatarak tabancasnn kabzasna yerletirdi.

3 EKM 1922 leye doru smet Paa ve kurul yeleri gr meler iin hazrlanm olan eve g kiye'ye geri verilmezse savaa devam edilecekti. Olas bir sava anakkale ve stanbul'da geecekti. Genelkurmay Bakan Fevzi Paa karargah ile bu iki cephenin ortasndaki Bursa'ya gelmiti. Hazrlanan planlar Fevzi Paa'ya gsterilmekteydi. Ev gven altna alnm, evre nip dzenlenmiti. Ortalkta grnecek askerlere yeni niformalar, Yunanllardan kalma yeni b tlar verilmiti. Halk tek asker grse alklyor, kucaklyor, gepgen askerlerin ellerini p . Mudanya Trkiye tarihinin yeni bir aamas iin hazrd. Rumlar kaak Yunan birlikleriyle b rlikte Mudanya'dan gm lerdi. Evleri bo duruyordu. Trk evleri bayraklarla ssyd. nc emisiyle Franklin Bouillon geldi. Generallere gereken bilgileri verdiini syledi. M erak edilecek bir ey yoktu. Dou Trakya kesinlikle Trklere devredilecekti. Bu aldama gr lerin uzamayaca midini uyandryor du ama smet Paa iyimserlie kaplmad. Avrupa siyasi e drt yldr olanlar iyimserlie izin vermiyordu. Hele ngilizlere hi gveni yoktu. 35 Gene aller ayr gemilerle l4.4S'te geldiler. Birinci Blm 45

Mudanya aklarnda bir ilep belirmiti. ilepte Yunan dele- . gesi General Mazarakis ile b ir zamanlarn nl Albay Saryanis vard. General Mazarakis bu trajik toplantya katlmak is ediini generallere bildirmiti. smet Paa omuzlarn silkti: "Kendileri bilir:' Ortada doa olmayan bir durum vard zaten. Atekes grmelerinin Trk ve Yunan yetkililer arasnda olmas erekirdi. Ama Trklerin karsnda ngiliz, Fransz ve talyan generaller vard. Dublrlerin i asl rol sahipleri almt. smet Paa yol gsterdi. Eve girerek salona getiler. Paa'nn an gelmiti. Masann banda durdu. General Harrington ve iki yardm csna sanda, Frans e solunda, talyana karsnda yer gsterdi. "Buyrunuz!" diyerek oturmaya davet etti, onla r beklemeden masa bandaki yerine oturdu. Saat IS.OO'ti. Bylece Mudanya Atekes toplants Trk delegesinin ba kanlnda alm oldu. smet Paa'nn bakanl grmeler bitene ka ya grevlerini de Trkler yrtecekti. Franklin Bouillon bir gzlemci olarak salonun br ucu da oturmutu. smet Paa'nn ev sahiplii havas iinde artc bir incelikle bakanl el edi. Generaller oturdular ama memnun olmadklar yzlerinden akyordu. Trk delegesinin bak anlnda toplanmay yadrgam lard.'6 smet Paa toplanty Franszca at, ana balklar belirtti, isteyen General Harrington'a sz verdi. Harrington ngilizce konutu. Kurmay Bakan Albay Heywood konumay Franszcaya evirdi. Grmeler Franszca yapla cakt. konumak 46 Birinci Blm

LO maddelik bir proje ile gelmilerdi. Proje ngiliz, Fransz ve talyan ortak gr olarak sunulmaktayd ama ngiliz etkisi bel-

li oluyordu. Yunan ordusunun Trakya'y boaltmas ve Trakya'nn Trkiye'ye teslimi kabul e dilmekteydi. Ama Trakya Trkiye'ye ancak bar andamas imzalandktan sonra teslim edilecek o tarihe kadar Mttefik birliklerinin igali altnda kalacakt. Karaaa teslim edilecek to praklarn dnda braklm, Yunan ordusunun Trakya'y boaltma sresi hayli uzun tutulmutu geirilecek Trk jandarmalar iin nerilen say yetersizdi. Yunanllarn elindeki esirler v ehineler sorunu akta duruyordu. ngilizin bir hakk, bekletmeden, yozlatrmadan, sulandr dan, zorluk karmadan, haracn almadan verdii grlmemiti. smet Paa sakinliini rmeye zor korudu. Projeyi incelemek iin g-

bir saat ara verdi. Trkler vakit geirmeden st kata kp projeyi deerlen dirmeye oturdul 37 Hem tarafsz blgeleri, yani anakkale ile stanbul'u, hem Trakya'y bar grmeleri i kozu olarak saklamak istedikleri anlalyordu. Demek ki bar grmeleri birok tuzakla do acakt. smet Paa ve arkadalarnn Trakya'nn tesliminin gecikmesine raz olmalar imkansz uzun tutulmas da ok sakncalyd. Trakya'daki Trkleri bir an nce Yunan ve Rum bask sn tarmak gerekiyordu. Ac haberler gelmeye balamt bileya FKRYE Salih Bozok'un gelmek istediini bildirinee Zbeyde Hanm sevindi. Selanik'ten tand enliini bildii Salih Bozok'u evlad gibi severdi: "Hemen gelsin:' Salih Bey 'anne' de dii Zbeyde Hanm'n elini pt, yatan karsndaki kanepeye oturdu. Hatr sordu, sava v Sz dndrp dolatrp Latife Hanm'a getirdi. Bu zmirli Birinci Blm 47

gen hanm ok beenmi, Paa'ya yaktrmt. Cmerte vd. Sonunda dedi ki: "Bir gn Pa Hanm gibi biriyle evlenmesin isterim:' yi niyetle syledii bu szler olunu evlendirmeyi uran Zbeyde Hanm'n yreini kaldrmt. Kaderin saati ilemeye balad. HERKES yerini al planty yeniden at. Trakya konusunun ana sorun olduunu, bu konuda dn vermelerinin sz k su olamayacan aklad. Sakin ve kesin konuuyordu. Generallere gre, Trakya'nn Trklere teslimi siyasi bir konuydu. Bu nedenle barn imzalan masn beklemek gerekmekteydi. Konumalar tartmaya dnt.

Trklerin bir kar proje sunmas kabul edildi. Toplant ertesi gn saat o.'a ertelendi. durumu bir raporla Bakomutan'a bildirdi. Kar projeyi hazrlamak iin mola vermeden ark adalar ile almaya oturdu. BAKANLAR KURULU istasyondaki direksiyon binasnda M. Kemal Pa 'nn bakanlnda toplanmt. Gelimeleri gr yorIard. smet Paa'nn raporu geldi. M. i bir sesle okudu. Yusuf Kemal Bey ok at: {lAma Fra1;slzlar gvence vermitC'

M. Esat Bozkurt "ok entrika yani ngiliz kokuyor bu durum" dedi. ngiliz basks yznden Fr nszlar gvencesine gvenilmez bir devlet durumuna dmt. ileri Bakanlna o gn yenid i Okyar, "Demek ki bundan sonra Fransa'ya da inanamayacaz" dedi. 48 Birinci Blm

Milli Savunma Bakan Kazm zalp Paa ok kzmt: "Trakya konusu hibir biimde ileriye br nilince ekya srsne dnen Yunan ordusunun, yenilginin acsn Trakya Trklerinden karma ekiniyorlard.

Mttefiklerin bu tutumunun bir taktik mi, yoksa kesin bir gm olduunun anlalmas, ona gr ir karar verilmesi iin ertesi gn beldemeyi uygun buldular. r M. KEMAL PAA eve dnnce, her zaman olduu gibi elini yzn ykar ykamaz annesinin yanna t. Zbeyde Hanm frsat karmad: "zmir'de gen bir hanm seni evinde misafir etmi, doru mu?".

Salih'in gevezelik ettii anlalyordu: "Doru ama yalnz beni deil, btn arkadalar, hep afir etti:' Zbeyde Hanm olunun ne dndn anlamak iin dikkatli dikkatli bakt: "Nasl ~'Zarif bir hanm:' "Gzel mi?"

"Eh, fena deil:' Annesinin bu nemli konuyu aceleye getirmesinden korkuyordu. Latif e Hanm' gerekten beenmiti ama enine boyuna dnmesi gerekiyordu. 38 Misafirleri olduun yerek izin alp ayrld.

Sofraya bir gz att. Sofrann zenli, dzenli olmasna ok nem verirdi. Zaten her konuda z dzenli, titiz biriydi. Eksiklik grmeyince arkadalarn sofraya buyur etti. 39 Bu akam y akn, zel arkadalarn armt'" Birinci Blm 49

Ankara'dan ayrlmadan bir gece nce de birlikte olmular, ayrlrken, "Taarruz haberini aln ca hesap ediniz, on beinci gn zmir'deyiz" demiti.

Ordu on drt gn sonra zmir'de olmutu. Arkadalarna, "Bir gn yanImm.:' dedi, ".. ama de deil, dmanda:'''' Kadehini kaldrd. Derin bir mutluluk iinde zaferi kutladlar. Misaf rler gece yarsna doru ayrldlar. M. Kemal Paa ertesi gn Meclis'te sava anlatacakt. i alma odasna ka rak konumas iin notlar almaya balad. Az sonra Fikriye kolunda h ir fincan kahve ile geldi. Kahveyi masaya brakt. Hrkay Paa'nn omuzlarna koydu. Geceler serin olmaya balamt. "Teekkr ederim. Sen daha yatmadn m?" "Sizi beldedim:' "Ben al daym. Sen yat, olur mu?" "Belki bana ihtiyacnz olur:' "Olmaz. Ltfen yat. Zaten iyi d eilsin:' Fikriye, "Bir eyim yok.:' dedi, ".. iyiyim ben:' I<Ltfen:'

"Peki Paam, Allah rahatlk versin:' "Sana da Fikriye:' Kendini almaya verdi. SABAH Trk projesi Generallere datld. Generaller incelemek iin sre istediler. "Tabii. Biz burdayz Ne zaman gelirseniz toplanrz:' birden ngiliz gemisine gittiler. Gerektike stanbul'd Yksek Komiserler ve hkmetleriyle balant kurabilirlerdi. Geminin telsizi gyd. Trk inci kata kt. 50 Birinci Blm

ok gzel bir sonbahar gnyd. Gne yumuak, deniz Trk mavisiydi. Rhtmda martlar dola akta yunuslar taklalar atarak oynayorlard. Bu mavi gzelliin bir ufuk tesinde Trakya v Rum etelerinin Trk kylerini basarak hayvanlar ldrdideri hakkndaki haberler hepsinin rn snamaktayd. Generaller 12.2S'te geldiler. Toplant balad.

zellikle ngilizlerin Trakya'y bar imzalanmadan Trklere teslim etmek niyetinde olmadkla belli oldu. O tarihe kadar Trakya'y elde tutmak istiyorlard. smet Paa bu tutumu dmana zaman kazandrma olarak niteledi ve Generalleri serte uyard.'" Trakya'nn en ksa zamand a teslimi kabul edilmezse Bakomutan'n sava durduran kararn geri alabileceini sezdirdi. General Harrington da Trlderi hedef almyormu gibi grnerek yle dedi: "Bizim pek ok gem rimiz, toplarmz, uaklarmz var. ngiltere'yi kzdrmak akllca bir hareket olmaz:' Kllar ekilmiti.

BU DAKKADA Bakan Dr. Adnan Bey uultuyu kesmek iin ana vuruyordu. Uultu kesilince, "Efe ndim.:' dedi, ".. Bakomu tan Paa Hazretleri son zaferimiz hakknda aklama yapacak. Sz P Hazretlerinindir:' Salon hncahn doluydu. M. Kemal Paa krsnn nndeki Hk srann sa b du. Bakann aklamas zer ne yerinden kalkt. Salondaki milletvekillerinin byk blm i dinleyicHerin ve basn mensuplarnn hepsi ayaa frladlar. Meclis yklacakt. Alka din basn mensuplar, salona girip en arkada ayakta duran Meclis grevlileri de katldlar. M illetvekilleri "Gazan mbarek olsun!" diye baryorlard. Birinci Blm 5

M. Kemal Paa konuma krssne kt. selamlad. Salonu derin bir sessizlik kaplaynca, lad: Bayla Meclis'i konumaya ba "Arkadalar!" TRK-NGLZ gerginlii Fransz ve talyan delegeleri kayglandrmt. smet Paa'ya olarak kabul edilen Trakya'nn hak verdiklerini ama siyasi bir konu teslimine evet demeye yetkili olmadklarn akladlar. smet Paa kestirme konutu:

"Hkmetlerinizden yetki isteyiniz:' Yunan cuntasnn Trakya iin savamaya niyetlendiini, e inde kalm birlikleri Meri batsnda toplamaya baladn, gecikmenin bara hizmet olmad yol aabileceini belirtti. Yunan ordusunun ekilirken neler yaptn arpc birka cmle i ibir ey General Harrington'u etkilemiyordu. Kesin talimat alm olmalyd. Trklerin sabrl tkenip Trakya'ya zorla gemeye alacaklarn hi dnmyor gibiydi. Ana sorunlarda ilerle ca grmelere ara verildi. M. Bouillon bu olumsuz, haksz giditen dolay zr diledi. ngil ransz ve talyan sava gemileri Mudanya'dan ayrl madlar. Generallerin ngiliz gemisinde t plandklar gzlendi. M. KEMAL PAA'nn uzun konumas alk tufan ile sona erdi. Byk Taar utan Meydan Sava'n ve takip savalarn ayrntl olarak, ok etkili bir dille anlatm, k ubaylar ve erleri vmt. Krsden indi, sevgi gsterisinde bulunan milletvekillerinin aras geerek salondan kt. Bakanlk odasna geti. Masasnn zerine stanbul ve anakkale Bo pert paftasn serdi. Salih Bozok'a "Yarm saat ieri kimseyi alma.:' dedi, ".. alacam:' UBastne:' Haritaya eildi. 52 Birinci Blm

Mttefikler direnmezlerse Trk birliklerinin karya geii sorun olmazd. Direnirlerse geni ert bir sava balayacakt. Btn olumlu ve olumsuz olaslklar deerlendirdi. Zor, tehlikel hareket olacakt ama baaryla sonulanacam hesapad. Sonra da her gerek asker gibi, sav ek kalmamasm diledi. HAVA kararm, sava gemileri klarm yakmt. Renkli denizde yankl miler arasnda motorlar gidip geliyor, ldaklarla srekli haberleiliyordu. Trkler sabrla on kertesinde bekliyorlard. Gece byle geti. Generaller 5 Ekim Perembe gn leye doru b te geldiler. Oturum alnca u anlald: Ana konularda grleri hi deimemiti. Yunanll ir ve rehinelerin geri verilmesi konusunu da bar andlamasna ertelemek istiyorlard. Oy sa bu srada Yunanllarn Bat ve Dou Trakya'daki Trklere ikence uyguladklar, kylerde e tklar, yaktklar bildirilmekteydi. 41 Bu olaylar Trkler gibi Mttefikler de biliyorlard atnn acmasz karakteri buydu. Trkiye Batmn -bilimi, sanat, toplum dzeyi ve teknolojisi e deil- bu karakteri ile mcadele ediyordu. klar Grmeler tkand.

Ertesi gn (6 Ekim) saat 14.30'da toplamlmas kararlatrld. smet Paa'mn durumu belirten oru yldrm telgrafla Ankara'ya geildi. BAKANLAR Mudanya grmeleri nedeniyle hazr bekliy hemen toplamyorlard. Meclis'te de milletvekilleri heyecan iindeydiler. M. Kemal P aa Bakanlar Kurulunun grn arlnca ald. Kimse dn vermeye raz deildi. Birinci Blm 53

Gzleri fkeden yaaran Mahmut Esat Bozkurt eliyle masay yumruklayarak, "Paam.:' diye bar ".. bizi neden byle oynat yorlar? nk yoksuluz, geriyiz, yetersiziz. Byle kalrsak biz e sonsuza kadar oyuncak gibi oynarlar:' smet Paa'ya Ankara'nn son gr bildirildi. M. Ke al Paa Babakan ve Milli Savunma Bakan ile konu tuktan sonra ikinci bir emir daha yoll ad. Bu emirle '6 Ekim gn yaplacak toplantda Trk grleri kabul edilmeyecek olursa, Ba olarak smet Paa'ya verdii hareketi durdurma yetkisinin saat IS.OO'den balamak zere s ona ereceini' bildirdi. Bu emir, Trakya'y vermemekte diretirlerse, Trklerin gerekin ce Mttefik birlikleriyle de atmay ieren yeni bir sava gze aldklar anlamna geliyor SMET PAA, akam Bursa'da, Fevzi' ve kurmaylarla bir toplant yapt. Durumu deerlendirdile r. Birlilder dinlenmiti. Silah ve mhimmat bakmndan sorun yoktu. Yunanllar dan pek ok t p, mermi ve fiek, birok da otomobil, kamyon ve ambulans kalmt. Cephe hattndaki birlikl er alarma geirildi. Harekete hazrlk olarak anakkale ve stanbul cephelerinin gerisinde bulunan birliklerin ileriye yanamalar uygun grld. zmir liman savunmas hzla pePaa kitirilecekti. FevziPaa

Durum iki orduya da bildirildi. Emperyalizm haktan, bartan, uzlamadan deil, doas gerei zordan anlyordu. Cephe gerisindeki tmenler yrye gemek iin hazrl a giritiler. Yr cakt. Byk Taarruz'da da 54 Birinci Blm

birlikler cepheye byle sessiz yrylerle kaydrlmt. Telsizler, telgraflar, telefonlar n almaya balad. Sava yaklayordu.

6 EKM gn toplant 14.30'da balayacakt. Ama Generaller gelmediler. stanbul'da Yksek Kom rlerle birlikte toplant halinde olduklar renildi. stanbul ve anakkale hatt karsndak rliklerinin canll dikkatlerini ekmiti. ok gemeden cephe gerisindeki birliklerin hazr e olduklar hakknda haberler almaya ba ladlar. Bu hazrlklar pek de gizli yaplmyor, be tefiklerce bilinmesi isteniyordu. Bu bilgiler gittike kesinleti ve durum aydnland: Tr kler savaa karar vermiti. Bu sonucu hi beklemedikleri anlalyordu. Paniklediler. Mttefi ler adna Fransz Yksek Komiseri General Pelle yl drm telgrafla uzlama salanaca mid 'harekete geilmemesini' rica etti. stanbul'da bulunan M. Bouillon daha ayrntl bir te lgraf gndererek, 'Trakya'nn Trklere teslimi konusunun Londra ve Paris'te grldn bil sonucun beklenmesini diliyordu:43 G gsterisi grevini yapmt. Generaller saat 20.30'da g ldiler. de heyecanlyd." Toplant alnca, Fransz ve talyan Generaller 'hkmetlerini nan askerleri ekilince Trldere teslim edilmesini kabul ettiklerini' akladlar. Byk bir elimeydi bu. smet Paa iki generale ve hkmetlerine, TBMM hkmeti adna teekkr etti. n irenmeyi srdryordu. General Harrington mahcup bir sesle, "Ben de yarn sabah ayn oluml u haberi verebileceimi mit ediyorum" dedi. Bunalm imdilik alm grnyordu. smet Paa cepheye yaklamay srdrmelerini istedi. ngilizlere gven olmazd. Birinci Blm 55

NGLZ hkmetinden ertesi gn de olumlu bir yant gelmedi. Bir gnde balayp bitecei san gn uzam ve sonulanmamt. Bu durum Ankara'y da, halk da iyice germiti. stanbul ok t M.M. Grubunun btn ubeleri ate zerinde bekliyorlard. Faruk evden ayrlp Cihangir'deki e nenin st katndaki odaya tanmt. Her gn deien duruma gre nlem alyordu. stanbul'da ye Nesrin'e mektup yollayamamt. Frsat dtke yazp yazp biriktiriyordu. ngiliz hkme irenmeden sonra, bar beklemeden Trakya'nn Trklere teslimini kabul etmiti. Fakat bunu s anbul'a bildirmekte acele etmediinden 8 Ekim gn iin kararlatrlan toplant gereklemed FKRYE kapy sessizce aralayarak bakt. Zbeyde Hanm

yatakta oturuyor, gerekli hareketleri yapamad iin bayla namaz klyordu. Fikriye biraz ledi, namaz bitince, Paa'ya haber verdi: "Gelebilirsiniz:' Zbeyde Hanm olunu grnce aya k ucunu gsterdi: "Otur hele:' Oturdu. "Kibar, akll, bilgili, grgl, saygl, pek iyi bir Paa anlamazlktan geldi: /IKirn?" "Sanki anlamadn. Sana da hayranm:' "O Salih'in iddi as:' "Ben Salih'e gvenirim. Doktorlar benim deniz kysnda bir yerde oturmam istiyorlarm, doru mu?': "Allah Allah! Salih'in aznda da bakla slanmyor:' Zbeyde Hanm gld: 56 Birinci Blm

"Canm yabancya boboazlk etmiyor ya. Bak, ben stanbul'a

gitmem. Sen beni zmir'e yolla. Oras da deniz kysym:' Olunun gzlerinin iine bakt: " de grrm:' Annesini nereye yollayacana daha karar verebiimi deildi. Doktorlu, hastanel ve gvenli bir yer olmalyd. Evlenmeli miydi, Latife Hanm'la m evlenmeliydi, bu konula rda da kesin bir karara varmamt. Yanl bir adm atmak istemiyordu. Fikriye kapy aralad elefon," Paa telefon edene iinden teekkrler ederek izin isteyip odadan kat. 9 EKM saba Fransz ve talyan Generaller geldiler. smet ile zel grmek istiyorlard. "Buyrun:' Paa

Paris'te alnan kararlar akladlar. Evet, Trakya Trklere teslim edilecekti. Ama baz kou rn kabul edilmesi isteniyordu. Bunlar bildirdiler ve konumay "Bunlar kabul edilmezse durum ok ar olabilir" diye tehdit ederek bitirdiler. 45 Yenilen emperyalizm kuyruu dik tutmaya alyordu. Btn bu ileri geri gitmeler, dostluk gsterileriyle kark tehditl birleriyle ekiseler bile nemli konularda bir araya gelmeler, smet Paa iin olaanst bi eydi. Bu deneyleri unutmayacakt. sluplar genelolarak olarak Lloyd George'un ve benz erlerinin slubuydu. Trakya kan dklmeden geri alnacakt! nemli olan buydu. Gerisi zamanl a zrd. smet Paa Ankara'ya durumu bildirdi. ORHAN yava yava yryerek her zamanki sa geldi. Aya hafif aksak kalmt. Dilber ile yandaki olU pencerede bekliyorlard. Birinci Blm 57

Faklteyi bitirdikten sonra Bakrky Erkek Ortaokuluna Trke retmeni olarak atanm, Karta 'de iki katl, ahap, eskke bir ev tutarak yerlemilerdi. Ayda bir-iki kez Anadolu Hisa r'na, baba evine gidiyor, gece kalyor, ihtiyarlar mutlu ediyor, kendileri de mutlu oluyorlard. Ailenin ortak kararyla ocua, Anadolu'yu uyandran M. Kemal Paa'dan dolay Ke al ad verilmi, bu gzel ismi ocuun kula na Orhan'n babas ezan okuyarak fsldamt. r zlemle kucaklad. zlemez olur mu? Sabahtan beri ayrydlar. NCE Ankara'dan talimat geld i, ksa bir sre sonra da Generaller skn ettiler. Toplant 19.00'da balad. lk sz Gener ington ald. Uzun, ssl bir konuma yapt. Romantik bir sesle, "Hepimiz insanlk davasn te l etmekte olduumuzu hatrlamak zorundayz" dedi, "Trkiye'nin bar ve refah cevabnza ba , son olarak da "Bar ve esenliin salanmas yolunda yaplm iyi niyetli teebbs ve mrac dedecek misiniz?" diye sordu. smet Paa yzne yansmasna izin vermedii derin bir hayret i de dinliyordu. Drt yldr kan dklmesine neden olan, a lacak dzenler kuran, Sevr gibi a bir andamay hazrla yp dayatan, stanbul'u igal altnda tutan, atekes grmelerini bakalar idi. Bu ucuz edebiyatn bir amac vard: Yeni bir proje hazrlam lar, daha nce kabul edilmi baz maddeleri ve sreleri deitirmiler, birka yeni madde eklemilerdi. im tedikleri, bu zerinde oynanm anlamann kabul edilmesiydi. nemli konularda Trk istekleri i kabul etmilerdi ama 'bizim dediimiz olur' havasn korumak istiyorlard. 58 Birinci Blm

 General ve iki telgrafla devreye giren M. Bouillon, yeni projenin gecikmeden, hem en, itirazsz kabul iin smet Paa'y uzun sre bask altna aldlar. Ama baz maddeler ve runluydu. Uzlalamad.

zetle, "Benim hareketi durdurma yetkimin kaldmdn biliyorsunuz.:' dedi, ".. Ordu dman mekle grevli. Bunun iin Trakya'ya gemesi gerekiyor. Bakomutanmn emri de bu. Ben sizin ricanz dolaysyla bu hareketi tutuyorum. Daha fazla tutarsam sorumlu olurum. Atekes a nlamas askerce bir i lemdir. Askerce konualm:' zellilde General Harrington'a Bakomuta son gelen emrini gsterdi. Emir yleydi: "Trakya'nn TBMM hkmetine geri verilmesini kabul etmedikleri takdirde, tasarland gibi, derhal stanbul zerine harekete geiniz. ngiliz g neraline, Trakya'daki dman takip iin s tanbul ve anakkale zerinden harekete geecek b lerimizle ngiliz birlikleri arasnda bir atma olmamas iin gerekenlere emir ve talimat v rmesinin uygun olacan bildiriniz:'46 Emri dikkatle Franszcaya evirdi. ngiliz Komutann arslp sarardn grd. Sonra sakin bir dille, hkmetinden son bir talimat almak iin top si gne ertelenmesini istedi. Generaller itiraz etmediler. Vakit gece yarsna yaknd. BA KANLAR KURULU toplant halinde, smet Paa'nn raporunu bekliyordu. Sava olasl, Mttefik inir bozucu yntemleri, szlerinden kolayca caymalar, bar grmelerinin ok etin geece olmas hepsini ok germiti. Zafer tek bana sonu almaya yetmiyordu. Devletin de zafer kad ar byk ve salam olmas gerekiyordu. Bu gerei gittikBirinci Blm 59 smet Paa

e daha iyi anlyorlard. Batl bykdevletlerin, son iki yzyl dr, gl olmad, borl ti'ni nasl horladklarn, galip geldii savalardan sonra bile bar masalarndan vererek, erek, budanarak kalkmaya zorladklarn anmsadlar. Beklerken bir yandan da bu konuuyorlard. uyarc, ayltc, retici olaylar

Rapor gece yars geldi. M. Kemal Paa raporu, baz Bakanlarn homurdanmalar arasnda yksek sle okudu. Ankara ynetimi, hakkndan fazlasn istemedii, hep gereki olduu iin zafere u or ayn anlayla yantland. ifre subayna teslim edildi. Saat 02.00'de daldlar. M. Kema umadan nce H.G. Wells'in Tarihin Ana Hatlar kitabnn Franszca evirisini okumaya devam e tti. BURSA'DAK nbeti ifre subay Temen Ankara'dan yolla-

bekliyordu. Telgraf odasndan srekli maniple takrtlar yansyordu. Ordu uyumuyordu. Talim at sabaha az kala geldi. Hzla ifresini zd, temize ekti. Binba Seyfi Akko'a teslim et Buyrun Binbam!" "Teekkr ederim:' Sekiz gndr atekes grmeleriyle ilgili olanlarn hi uyumamt. Ama yzlerinde kck bir yorgunluk izi yoktu. Temen, "Bu adamlar demirden olm diye dnd. nacak 10 Ekim 1922 Sal gn 14.00'te balad. Generaller bugn pek anlayly sava olasln enine boyuna deerlendirdiklerini ve sonucun Mttefikler asndan mitsiz dklarn dndryordu. talimat TOPLANT 60 Birinci Blm

ok sakin, kolay geti. Birok prz giderildi. Metnin temize ekilmesi ve oaltlmas amac ntya akam ara verildi. Gece yars toplanlacak ve Mudanya Atekes Anlamas imza edilecekt YAKUP KADRi, F. Rfk ve Asm Us, Ege'nin yank, ykk ky, kasaba ve ehirlerini inceleyerek alkla konuarak, not alarak sonunda Bursa'ya gelmilerdi. Yanmam, yaklmam bir ehir grm sevincini yaadlar. Mudanya'da olduu iin smet Paa'y gremediler. Valilik yazarlar iin lu otelinde yer ayrtmt. Otelin temiz bir lokantas vard. Halide Hanm yemee birlikte in istemedi. Yol boyunca Trkiye'nin geleceini konumular, aralarnda gittike derinleen bir fark belirmiti. Bir zamanlar mutu. Grmeler Turanc, sonra Amerikan mandacs, sonra millici olan Halide Edip Hanm imdi muhafazakar-merutiyeti ol-

Falih Rfk, "Ben Halide Hanm' yalnz stanbul'dan deil, Cemal Paa karargahndan da tanr kabul ettiremeyince kser.:' dedi, ".. umarm ksmekle kalr, dman olmaz:' erkek akam iin lokantaya indiler. Birer kadeh iki sylediler. zmir'den beri ilk kez iecelderdi. A ma neelenemediler. Grdkleri, dinledilderi fadalar beyinlerini burguluyordu. Ac deniz inde yzen halkn vekar, tokgzll, sabr, devlete mitle bakmas da ilerini yakyordu. ize kadar Bat Anadolu, akta, evsiz, isiz, yar plak, yar a insanla doluydu. Franszla d Gaziantep'in de byle olduunu duymulard. Ne olacakt bunca insan? Ne yaplabilirdi? B unu zmeye kimin gc yeterdi? Birinci Blm 61

Mudanya an fotoraf

SON TOPLANTl II Ekim gn, gece yarsndan sonra saat 03.00'te ald. Temize ekilen metin d tlendi. Baz yanllar dzeltiidi. Sayfalar yeniden yazld. Gn douyordu. Sabah saat 06.00' Mudanya Atekes Anlamas imzayahazrdl. Anlama metni oaltlrken gazeteciler salona alnd da kendisi bir gzellik heykeline benzeyen heykel sanats Mrs. Sheridan da vard. Darda b ndo operet havalar alyordu. Gazeteciler generallerle konuurlarken, drt kopya olarak oa tlm anlamay getirdiler. General Harrington "Haydi imza edelim" dedi. Drt delege byk b enle anlama metinlerini imzalad. General Harrington ve smet Paa birer konuma yaparak verilen emei ve bar vdler. 47 Birlikte bir an resmi ektirdiler. General Charpy "Dnya ihayet bitti" dedi. Gltler. General Harrington smet Paa'ya, "stediiniz gibi bir mtar aparak, sanyorum ki dostluunuzu hak ettik General" dedi. s62 Birinci Blm

General Harrington'u, "Bar grmelerinde de bu anlayn devam etmesini dilerim" diye yan Tren birlii hazrd. Generaller tren birliini denetlediler. Trk askerini saygyla selaml r. Bandonun ald neeli bir ezgi eliinde rhtmdan motorlarna binerek Mudanya'dan ayrl ya savaa gerek kalmadan vatana geri dnm, ngiltere'nin Yunanllarla birlikte yrtt T ikas btnyle iflas etmiti. smet Paa kutlamalar kabul ettikten sonra anlamann imzalan a bildirdi. Huzur iinde uyuyabilirdi. met Bakanlar Kurulu yeleri ve grevliler gecey i haber bekleyerek uykusuz geirmilerdi. mzaland haberi ve anlamann metni byk sevin aze ay ve simitle kahvalt yaptlar. BAKOMUTAN, Paa

Sonra Meclis'e gidecek, anlama hakknda bilgi sunacaklard. Anadolu Ajans atekes anlamas imzalandn aklad. Sevin Trkiye'ye yayld. Bar demekti bu. Onurlu bir bar, gzel ez daha gzeldi!" lm duracak, erkekler evlerine, ilerine dnecek, ykk, yank kyler, ka , ehirler yeniden yaplacak, yzlerce yldr zlmemi sorunlar ele alnacakt. Asl kurtul letvekili Meclis'e komutu. Birbirlerini kutladlar, kucaklap ptler. Gltler, a l 0 gn bu kk binada bulutuklar zaman tek gleri azimleriydi. ok tartm, kapm, yurt, tarih ve yazg kardeiydi. M. Kemal Paa, Rauf Bey ve Bakanlar hep birlikte gel diler. Meclis'te yer yerinden oynad. Birinci Blm 63 BROK

Meclis Binas

Bilecik milletvekili Mustafa fehmi Hoca (Gereker) gzya beyaz sakalna dkle dkle M. Ke aa'ya sarld, "Paam.:' diye bard, ".. sen bize yce Allah'n bir ltfu, ihsan, hediyes mesut, muazzez, muzaffer ol!" Sarlp kutlamak iin onu stiklal Mar'nn airi ve Burdur M etvekili Mehmet Akif Bey izledi. Meclis smet Paa'ya baarsndan dolay teekkr etmeyi kal rarlatrd.

SADRAZAM Tevfik Paa, bilgi sunmak iin saraya komutu. kk kabulodasnda ayakta bekliyord Tevfik Paa, byk sayg ile, "Mttefikler ile Ankara temsilcisi arasnda Mtareke Anlamas anm efendim.:' dedi, ".. Sava sona erdi:' Vahidettin pencereden dar bakt. Sona eren ya nz sava myd? Bir ey demedi. Bayla belli belirsiz bir selam verip odadan kt. Uzaktan eliyordu. Padiah 64 Birinci Blm

Vahidettin SadrazamTevfik Paa

sevinmek gelmeyen iki milletvekili dalga dalga Meclis'e akan halk yararak Kuyulu Kahve'ye yryordu. Meclis'teki zafer havas, heyecanl kutlamalar, vgler, kucakla malar sini de sarsm, ezmiti. Kutlamaya katlanlar arasnda birok arkadalar da vard. Bir eyl aralanyor, dalyor, lyordu. Ne yapmalydlar? Milli Mcadele'yi sndrmeye alan Vahi kalmasn hibiri isteyemezdi. Veliaht Abdlmecit Efendi de a rld halde Anadolu'ya ge gen bir veliaht da ancak milli ordunun Yunanllar yenecei iyice anlaldktan sonra Anado u'ya gelmek istemi, nebolu'dan geri evrilmiti. 47b Hanedann bykleri de, stanbul hkm de bu lm kalm gnlerinde ok kt snav vermilerdi. Bu talihsiz rnekleri herkes bilirken l dzenini nasl savunacaklard? Kahveden ieri girdiler. Baz arkadalar da gelmiti. Onla yzleri gevedi. NGLZ Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, elilik ileri gelenlerini toplamt. Son durumu lendiriyorlard. LERNDEN Birinci Blm 65

Hepsinin yz askt. Btn kazanlarn Trkler teker teker geri alyorlard. Anadolu iin d mi, son olarak Dou Trakya da elden gitmiti. Besbelli ki bir sre sonra n giliz askerler i de stanbul'dan ve anakkale'den geri ekilecekti. Son olarak Mr. Ryan elini kaldrd. "Sz sizin Mr. Ryan:'

ederim efendim. Trkiye siyasetimizin yenilgiye kabul etmek zorundayz. Bunu emperya l bir olgunlukla karlamak zorundayz. Ama nmzde bar grmeleri var. Bar grmeleri Ankara ynetimlerini birlikte davet edeceiz, deil mi efendim?" Sir Horace Rumbold, " Evet" diye Mr. Ryan' dorulad. "stanbul ynetiminin varl bizim iin byk avantajdr. yi kullanabiliriz. Kald ki Trkiye'nin tarihten devrald birok sorun var. Uzun savalarda yeni km imkan az, yoksul, kark, etkilere ak, birok ey iin darya, yanibize mu iin kendini yenilemek zorunda. Bunu yapt zaman tutucu, gerici gler, biraz tevikle har kete geebilir. Bu zellikleriyle Trkiye, zerinde oynanmaya ok elverili bir ortam. Bu du rumda, elimize kayplarmz telafi edebileceimiz birok imkan geeceini sanyorum. Ktmse n bir neden grmyorum:'4S Hava kapalyd. Yamur iselemeye balad. uradn "Teekkr M. KEMAL karladlar. "Ho "Ho PAA'y Fikriye, Abdrrahim ve Ali Metin avu geldiniz:' bulduk:'

Gece gelemedii iin merakla sordu: "Annem nasl Fikriye?" "Sizi merak etmiti. imdi grnce sevinir:' 66 Birinci Blm

Merdivene yrd. Fikriye, "Yemekte kimse olacak m?" diye sordu. "Hayr. Biz bizeyiz:' Paa Abdrrahim'le birlikte yukar, annesinin yanna k t. Fikriye etekleri uuarak sofray k giriti. Paa Mudanya grmeleri dolaysyla bir haftadr hi imemiti. Belki bar kutlam diye dnd, sofray ona gre dzenledi. Kendisi iin de bir kadeh koydu. M. Kemal Paa, Fi ve Abdrrahim, 26 Austosla bala yan zaferleri, savan sona ermesini, Trakya'nn geri al sn kutladlar. Sakarya zaferini de yine byle, kendi aralarnda kutlamlard.

Yemekten sonra salona getiler. Abdrrahim Fikriye Ablas na okulda syledikleri marar Fikriye piyanoda btn marar ald, Abdrrahim ile birlikte sylediler. Sesleri birbirini uyordu ama pek sevimli bir ikiliydiler. Baz marara Paa da katld. Sonra Fikriye sevdikl eri arklara, trklere geti. Paa ile birlikte sylediler. ATEKES ANLAMAs 14 Ekim gece yars yrrle girecek, Yunan birlikleri ve Yunanllarn -so ar burada kalacaklarn sanarak- Trakya'da kurduklar ynetim birimleri, memurlar, janda rmalar, 15 gn iinde Trakya'y terk ederek Meri nehrinin batsna geecekti. Btn ryalar ri, hayalleri tarihe karmt. Dou Trakyal Rumlar da askerle birlikte gitmeye karar verdi er. Kimi suluydu, kimi de gven ve bar iinde yaamann artk imkansz olduunu anlamt. r ortam yl nce Yunan igali ile yklp gitmiti. Balkan Sava'dan sonra Trlderin y kez Rumlardayd. Alaarak g iin hazrlanmaya baladlar. Birinci Blm 67

Btn iller ve ileler Mttefikler tarafndan 30 gn iinde Trk ynetimine devredilecekti. T l Trkler de Yunanllar ve Rumlar giderayak azmasn lar diye gizli gizli, usul usul Trk y etimini ve askerini karla mak iin hazrlanmaya koyuldular. Gen kzlar eyiz hazrlar gib in iinde bayrak dikecelderdi. 49 aama aama FEvz AKMAK PAA bakanlnda to,planld. Toplantya

ve kurmaylar katld. Devir ve teslim dnemi iin Trakya'ya 8.000 Trk jandarmas geecekti. enerallerle, asayi iin yeterli olan bu sayda anla ma olmutu. 8.000 jandarmann iki sva alay, bir sabit alay ve on alt tabur olarak dzenlenmesine karar verildi. Hazrlanan b irlikler 2530 Ekim gnleri arasnda, Bandrma, Gemlik ve zmit limanlarn da bulunacaklard. Karar, gerei iin Ordu Komutanlklarna bildirildi. Subaylar arasnda Rumeli'ye ilk geen T klerin heyecann anmsatan bir duygu rzgar esecek, birou gnll olacakt. M. KEMAL PAA a bilen Yzba Mahmut Soydan Bey'i armt. Durumu anlatt: "Bu sabah ksrrken Fikriye stal hzla ilerliyor. Bu kza bir eyolursa ok yanarm. Doktor bir sanatoryuma yatrlmas gryor:' "Mnih'te bildiim ok iyi bir sanatoryum var:' "Bunu tahmin ettiim iin seni ric etmitim. Bir telgraf ekerek yer ayrt:' I'Bastne." smet Paa "Fikriye'ye elik edebilir misin?" IIEmredersiniz:' M. Kemal Paa rahatlad: 68 Birinci Blm

Bursa'ya gidiyorum. Acele haHi olmazsa yolun yarsna kadar birlikte oluruz. Siz orad an stanbul'a devam edersiniz:' "Peki efendim:' "Doktorun ne dndn ren, yle geri dn zrlan. "Yarn "Peki efendim:'50 Paa Salih Bey'e dnd: "Sen Ankara'da kalyorsun. Ein ile birlikte anneme ve Abdrrahim'e gz kulak olursunuz:' ('Bastne:' Salih Sozok

Hayati Bey yeni bir rapor getirdi. Yunan birliklerinin Trakya'y boaltmaya baladklar b ildiriliyordu. M. Kemal Paa gld, "Galiba bir kahveyi hakkettim ocuk" dedi. Kahvesini ierken Salih Bey Kazm Karabekir Paa'nn geldiini haber verdi. "BuyursunIar:' Karabeki r Paa Dou cephesinde bir sorun kalmad ve Meclis Ankara'da olduu iin artk Ankara'ya ye iti. El sktlar. Bakomutan yer gsterdi: IIBuyrun:'

ederim:' Bir yl nce saltanat dzenini savunan Karabekir Paa olaylar bir daha, bir daha gzden geirmi ve u sonuca varmt: Trkiye gelecee iki bal olarak yryemezdi. Bu d gelmiti. Bu gelime M. Kemal Paa'y memnun etti. Karabekir iyi bir asker ama ufku dar bir insand. Askeri hizmeti ve baz meziyetleri dolaysyla Karabekir Paa'y kazanmak yara rl olurdu. "Benimle Bursa'ya gelsenize.:' dedi, ".. Daha geni konuuruz. Grlecek ok sorun var:' Birinci Blm 69 "Teekkr

Karabekir Paa bu aamada Bakomutan'n yaknnda yer alaca iin memnun oldu. O da M. Kem ynlendirmeyi, denetimi altnda tutmay tasarlyordu: so , "ok iyi olur. smet'i de grrm. grmemitim. Hasta olduunu duydum, anneniz nasl?" M. Kemal Paa'nn gzleri doldu birdenbi e: "Snyor:' Ankara'ya 'Karabekir'in ocuklar' diye anlan ocuklar temsil eden 54 ocukla rlikte gelmiti. KARABEKR PAA

Karabekir'in ocuklar iki binden fazlayd. Bunlar anne-babalar Ermenilerce ldrlen doulu tim ve ksz ocuklard. Karabekir bunlar bir ocuk tmeni. olarak rgtlemi, alaylara, tab blklere, takmlara ayrm, her birliin eitimi iin kolordusundan Karabekir Paa bir sub ndirmiti. ocuklar byk bir zenle eitiliyordu. Asker gibi giyinmilerdi. Yalar 5 ile 12 dayd. Meclis'in nnden okul mzkas ile Meclis'i selamlayarak asker gibi getiler. Balkonu dolduran milletvekilleri tarafndan sevgi ve hayranlkla alklandlar. Hafif bir yamur bal mt. Milletvekilleri bu minyatr askerler ile doulu kardelerini karlamaya gelmi olan A Erkek Lisesi'nin rencilerini Meclis'e aldlar. Milletvekilleri, kk askerler ve rencil kaynatlar. Kk askerler mzka eliinde jimnastik gsterisi yaptlar. rendikleri temiz le iiirler okudular, arklar sylediler. Gelibolu milletvekili Celal Nuri leri, yanndaki milletvekilinin koluna girdi: 70 Birinci Blm

biz de byle bir bilgi, beden ve duygu eitiminden byle nanemolla olmazdk. Bizim nesil den hayr yok. Ne spor biliriz, ne sanattan anlarz, ne gzel konuabi liriz. Vatan ancak byle hayat iin eitilen cesur, bilgili, salkl ocuklar yceltecek:'sob gemi olsaydk. imdi "Keke

SADRAZAM Tevfik Paa'nn arabas, Yldz Saray'nn ana ieri girdi. Kap hemen kapand. K saray grevlileri Sadrazam bekliyorlard. Tevfik Paa bir grevlinin yardm ile zorlukla ar badan indi. Birinci kat sofasnda Bamabeyinci mer Yaver Paa ile bir mabeyinci Sadraza m bekliyorlard. Saygyla selamlatlar. Mabeyinci kapy at. Sadrazam ieri girince kapy pad. Padiah ayaa kalkmamak iin Sadrazam ayakta bekliyordu. Yer gsterdi. Oturdular. Sad razam, "Efendimiz.:' dedi, ".. Sava bittiine gre devletin artk tabii ve kanuni halin e geri dnmesi zaman geldiini gr mtk. kilii bitirmek, birlii salamak iin ilk ad Paa'ya yollamak zere yle bir yaz hazrladm:'so, Yazy eli titreyerek uzatt. 77 yand di. Yannda tad kk mataradan ara sra birka yudum konyak ierek kann styordu. " eceim. Eer uygun grlrse yarn gndermek istiyorum:' Padiah yazy ald, okudu, sehpaya lad yznden anlalyordu. Gzlerini kapayarak, "Evet, gnderin.:' dedi, ".. Ama ngilizl lgi verin:' "Emredersiniz efendimiz:' kapsndan Birinci Blm 71

ZEL KATAR akam trenle uurland. Behi Bey bir vagonun yarsn toplant salonu gibi dzen Kemal Paa ile Kazm Karabekir Paa, Refet Paa ve Milli Savunma Bakan Kazm zalp Paa sal getiler. sod Ali Metin avu Fikriye Hanm' kompartmanna yerletirdi. Bavulunu eya raf u. "Gazi Paa nerde Ali?" "Paalar ile salona geti:' Fikriye Hanm uzun bir "ooof" ekti. Paalara ok kzd yznden belli oluyordu. Galiba bu yolculuu Gazi Paa ile yalnz yapacaklarn sanmt.

zerinde uzun tyl bir krk manto vard. Skma balyd. Keye ekildi. Sk sk mantosuna d. ok mutsuz olduu belli oluyordu. Yunanllar Eskiehir-zmit yolunu da yer yer bozmular Onarmar sryordu. Bu yzden Eskiehir-Bilecik arasnda ki Karaky istasyonunda trenden i rdi. Bursa'ya gidecekler buradan otomobille yola devam edecekler, stanbul'a gidec ekler de yine otomobille Bilecik'e giderek, orada bekleyen trene bineceklerdi. NvERSTEL genler Mudanya'ya gidecek gemide yer bulabilme tela iindeydiler. Bursa'ya geleceini rendikleri Bakomutan' karlamak istiyorlard.

Galata bu cokun rencilerle doluydu. Bursa'ya birlikte gitmek iin niversite retmenlerin neride bulunmular, baz retmenler, bu arada air Yahya Kemal de kabul etmiti.. Y. Kemal I92I'de Ankara'ya arlm ama bu arya uymamt. O zamandan beri bunun huzursuzluu iin neesi iinde bu davrann balatabileceini mit ediyordu. Bu mitle gemiye bindi. s 72 Birinci Blm

lklar, marar, alklar arasndahareket

Kk gemi kaptan kprs ne kadar yolcuyla doldu. Sevin etti. Gece yldzl, deniz araf g

TREN Karaky istasyonuna sabaha kar ulat. Uzun uzun buhar salarak durdu. Gazi Paa Fikri ye Hanm'n kapsn vurdu. Yorgun bir ses duyuldu: "Buyrun!" Kapy at. Fikriye keye bzlm, uykusuz gzlerle yordu. "Geldik Fikriye. niyoruz:' Fik yznc kez yineledi: "Ben sanatoryuma gitmek istemiyorum!" Paa efkatle omuzlarndan tuttu : "Haydi ocuk, ltfen:' Kaldrd. bak-

Elini vererek trenden inmesine yardm etti. Yolcular Bursa'ya ve Bilecik'te beldeye n trene gtrecek otomobiller farlarn yakm bekliyorlard. Far klarn bierek ilerledi Hanm ile Mahmut Bey'i gtrecek,otomobilin nnde durdular. Fikriye Hanm Paa'nn elini, Pa gen kadn kucaklayarak yanaklarn pt. Fikriye Hanm elinin tersiyle gzlerini silerek o ile bindi." Mahmut Bey kapy kapatt, Paa'y selamlayp ofrn yanna geti. <lHaydi:' Oto eket etti ve gzden kayboldu. Paalar, yaverler ve hizmet erleri de Bursadan gelen o tomobillere bindiler. BR KURUL zmir'e giderek Paa'y Bursa'ya davet etmi, Paa da geleceine sz vermiti. ki ltnda kalan Bursa kurtulu sevincini yaamaya doyamyordu. ehir gnlerdir bugn iin hazrlanmt. Birinci Blm 73

Evler, dkkanar, zafer taklar, bayraklar ve ieklerle sslenmiti. Yola hallar serilmiti sallar ile ile ve kylerden gelenler, sabah erkenden Paa'nn geecei yolun iki yann dol ya baladlar.

gelen renciler de, bu cokun kalabaln arasnda yer aldlar. retmenler Vilayet Kona'n BMM Muhafz Taburu da tren dzeninde Paa'y karlamak iin bekliyordu." Vali Hac Adil Bey ediye Bakan, baz milletvekilleri, komutanlar, Mft Efendi, karlama kurulu yeleri ve ga eciler, M. Kemal Paa'y ve arkadalarn ehir dnda karlad. Paa'nn bindii otomobil efne yapraklaryla sslendi. Kafile leye doru Bursa'ya girdi ve ehir ayakland." stanbul'dan

Osman Gazi trbesinin yanndan selam toplar atlyor, bitmez alklara, tkenmez lklara, e davul zurnalarn sesleri karyor, minarelerden sela veriliyor, kasideler okunuyordu . .sevin sarholar arabasna dokunmak, daha yakndan grebilmek, konuabilmek iin kendiler yola atyorlard. Bursa byle bir gn hi yaamamt. Paa arabadan inerek hkmet konan yrd. Hafif bir yamur yayordu ama kimsenin aldrd yoktu. Halkla konuuyor, hatr sor ar yantlyor, ocuklar seviyordu. Muhafz Taburunu usulnce denetledi. Tabur Komutan Binb l Hakk'y iki aydr grmemiti. Byk Taarruz'da gsterdii baar dolay syla kutlad. Binba ismail Hakk

Hkmet konann nnde minik bir kz Paa'ya bir demet iek sundu. Paa da kz havaya kal 74 Birinci Blm

bast. Mutluluk lklar havai fiekler gibi ge ykseldi. Gzler dolup tat. Gece byk bir fener Halk, kurtulu gn yayordu. alay ehri dolaacakt. S5 duyduu sze smaz sevinci bir daha Mr. Lloyd George da bugn seim blgesi olan Manchester'de, Reform Club yelerine aklama y apacakt. NGLTERE Babakan

Salon btnyle doluydu. Babakan btn saygnln Trkler aleyhine, Yunanllar ve Ermenile am ve tketmiti. Bunu biliyordu. Koalisyon ortann bu tehlikeli ortaklktan memnun olmad isyonu bozmay dndn de renmiti. Koalisyonu kurtarmak ve ok sevdii Babakanl ko bu. yelere Yunan yenilgisinden sonra yaanan olaylar, yeni bir sava krkleyen siyasetini bir baar olarak anlatt. Btn olanlarn bar abuklatrmak isteinden kaynaklandn i ri vd. 56 yeleri kandramadn fark etmedi. BURSA Belediyesinin M. Kemal Paa onuruna ve ziyafetin davetlileri n salonda toplanmaya balamlard. Sofraya gemek iin Paa'y bekli rd. M. Kemal Paa, smet, Kazm, Refet ve kr Naili Paalarla birlikte geldi. Yneticiler diniz demek iin Paa'ya do ru yrrlerken, beklenmedik bir eyoldu, Yahya Kemal Bey csses en umulmayan bir eviklikle ileri atld, M. Kemal Paa'nn ayaklarna kapand ve ylece kald Yahya Kemal Bey Birinci Blm 75

Yahya Kemal Bey'i yerden kaldrdlar. sofrada sana smet Paa'y, soluna Kazm Karabekir Pa ld. Uzun masann br ucunda Fransz gazeteci Madam Gaulis vard. ki kez Ankara'ya gelmi, etesinde Trk grleri ni savunmu nemli bir dosttu. O da Bursa'ya komutu. Paa, iki yan lar Madam Gaulis'ye gzel bir Franszcayla ok ycelterek tantt. Btn komutanlarn sevgi Paa and." Kouup

Askeri zaferi, evrensel uygarla katlma ve topluca kalknma gibi iki daha byk zaferle ta mamlamay istediklerini syledi. Bu iki istek ruhca ve zihince salkl herkesin benimseye cei istelderdi. 59 teslim alacak Ankara temsilcisi olarak Refet Bele Paa'y grevlendi rdi. Refet Paa'y olumlu olumsuz yanlaryla yakndan tanrd. Zekasnn kvraklna gveniy t Paa'ya, karargahn kurmas iin istedii 12 subay verildi. Birlikte 120 kiilik bir janda ma birlii de stanbul'a gidecekti. Bu blk milli orduyu temsil Refet Paa edecekti. Bakom utan Muhafz Taburu Komutan Binba smail Hakk Bey'i ard: "Refet Paa'ya bir blk haz darma iareti tayacaklar. Paa, hazrlayacan bl ne zaman, nerede gr.. ?" sun. Binba yantlad: "Blk yarn sabah saat dokuzda Kaleii'nde Paa'nn emrine hazr olur efendim:' 76 Birinci Blm BAKOMUTAN Dou Trakya'y

smail Hakk Bey, hzla, seme subay ve askerlerden kurulu 120 kiilik bir blk oluturdu. S ha kadar allp btn niformalar ve donanm elden geirilecek, postallar onarlp boyanac rn ve erlerin kalpak ve kabalaklarnn nne konulmak zere j~ndarma tuu hazrlanacakt. Blk sabah saat 09.00'da prl prl teftie hazrd."

M. KEMAL PAA valilikte kendisine ayrlan salonda sabah Fevzi Paa, smet Paa, Kazm Karabe kir Paa ve IGizm zalp Paa ile toplanmtL Bl grp beenen Refet Paa da yetiip topl Trakya'nn teslim alnmas, zdemir Bey mfrezesinin durumu gibi askeri konular gryorla Muzaffer Kl Tevfik Paa'nn ifresi zlm telgrafn getirdi ve dar ktL M. Kemal udu. Paalar ar bir dikkatle dinlediler. rktc, tuhaf bir sessizlik oldu. Tevfik Paa k 'ikiliin kalktn, bar grmelerine hazrlanmak iin gvenilir birinin stanbul'a gnde rdu. Osmanl Sadrazam, inceliidi bir Osmanlca ile, 'bundan byle size den stanbul'a bal aktr, gereine uyunuz' demek istiyordu. 62a stanbul ynetimini iyi bilen komutanlardan itirazlar ykseldi: "Yani milleti zafere gtren Medis'i kapatacaz!" "Milli hkmeti dat "Bizi hayata dndren ordu bunlarn emrine girecek, yle mi?" "Tevfik Paa bizim bir anaya samz olduunu, Anadolu'da yeni bir devlet kurulduunu, stanbul igal edildiinden beri sta bul ynetiminin varln kabul etmediimizi bilmiyorsa ayp, bildii halde bu yazy yazp y daha da ayp:'62b Birinci Blm 77

"Emperyalistlerle bar masasna, teslimiyeti stanbul ynetiminin uygun grecei, Vahidetti n onaylayaca bir kurul oturacak ha!" Kazm zalp Paa patlad: "Haydi ordan be!" Sakin Fev zi Paa bile sinirlenmiti: "Bu aknlar ryada m yayorlar?" smet Paa, "Trkiye'yi Sevr en kafa m ynetecek?" diye sordu. Muzaffer Kl ekinerek ieri girip M. Kemal Paa'nn kul eyler fsldad. Paa ayaa kalkt. O kalknca hepsi ayaa frladlar:

"Ben leyin Tevfik Paa'ya gnderilecek yazy hazrlarm. Sonra birlikte okur, son biimini riz:' Refet Paa'ya dnd: "Bak! Yarn stanbul'a Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin te i, grevlisi olarak gideceksin. Trkiye'yi Trkiye Byk Millet Meclisi ile onun hkmetinin emsil ettiini, Trkiye'nin her yerinde bu Meclis'in kanunlarnn ve kararlarnn geerli old nu belirteceksin. Seni Sadrazarnn yaveri karlaya cak. 'Ben byle bir makam tanmyorum, A kara'd~ Babakan var' diyeceksin. Hariciye Nazrnn zel kalem mdr gelecek, 'Hariciye Naz orum, Ankara'da Dileri Bakanmz' var diyeceksin. Byle konuacaksn:'63 "Bastne!"

M. Kemal Paa, arkadalarna dnd: "Baz misafirler bekliyordum. Gelmiler!" smet Paa nazi eyse biz izin isteyelim" dedi. Paa glmsedi, ".. Hayr, ltfen kaln.:' dedi, ".. bu misaf irleri birlikte kabul edeceiz:' Paalar merakla M. Kemal Paa'nn iki yannda yer aldlar. 78 Birinci Blm

nnde bekleyen Muzaffer'e bayla 'gelsinler' diye iaret etti. Muzaffer kapy at. Kapda k, renk, hayat seli akt. Hepsinin sinirleri yatt, nabzlar dzeldi. Bunlar en ssl giymi, kz, erkek, kck ilkokul rencileriydi. Balarnda iki retmen vard ama bu sel bir dzene sokmaya gleri yetmedi. ocuklar M. Kemal Paa'y bir elenk gibi sardlar. Bir uu Paa'ya bir kucak iek verdi. Halinden bir ey syleyecei anlalyordu ama konu may baaramyordu. Paa kapnn "Ne oldu yavrum?" Kz can havliyle "ok gzel bir r ezberlemitim" dedi. "Ee?" IIHeyecandan ... unuttum:'

M. Kemal Paa gzel kz okad, "Hi zlme.:' dedi, ".. Senden, sizden, bu ieklerden daha iir Paalar kahkahay bastlar. olur mu?"

Her ciddi, nemli konumada durduu gibi dik durdu: "Kk hanmlar, kk beyler! Sizler gel n gl, yl dz, talih snz. Memleketi asl aydnla sizler boacaksnz. Ne kadar a gre al nz. Kzlarm, ocuklarm, sizlerden ok eyler bekliyoruz:' Durdu, sordu: "o ocuklar avaz avaz bardlar:

us z!" birlikte ne yaptksa sizler iin yaptk. Sizin mutluluunuz, onurunuz iin yaptk. Banz di in, kimsenin kulu klesi olmayn diye yaptk. Bir daha bu ac gnleri yaamayn diye yaptk. zin temiz, gzel sevginizdir:' Fevzi Paa'nn gzleri yaard. ocuklar sevin lklar ata Paa ile teki paalarn bacaklarna, ellerine sarldlar. Birinci Blm 79 "Arkadalarmla

GLE YEMEGN paalar birlikte yediler. M. Kemal Paa bir yandan yemek yiyor, bir yandan d a Tevfik Paa'ya verilecek yant hazrlyordu. Bitince okudu. Okurken bir-iki szc deit ok ksaca yleydi: "Trldye'yi anayasa gerei yalnz TBMM ve onun hkmet temsil eder. Bir devlet siyasetine karmaktan kannz:'"

Tevfik Paa'ya ulatrmas iin Ankara'nn stanbul'daki resmi olmayan temsilcisi Kzlay ki n Hamit Hasancan'a tellendi. ABD'li muhabir Hemingway, The Toranto Daily Star gaz etesi adna stanbul'a gelmiti. Pera Palas'ta kalyor ve stanbul, Milli Mcadele, M. Kemal Paa, Mudanya Anlamas hakknda stnkr bilgiye dayanan yazlar yazp yolluyordu. Trakya u. Grdklerini gazetesine bildirdi: "Yunanllar artlarnda kalan btn telgraf hatlarn kes r. Tellerin direklerden aaya salland grlyor. Barnaklar n, kamufle edilmi mstah makineli tfek yuvalarn, Trklere kar son bir direni gstermeyi tasarladklar dzenli s ettiler. Her bir yan amur iinde kalm kzlerin ektii binek arabalar, tozlu yollarda g ilerliyor. Yorgun insanlardan, kadnlardan ve ocuklardan meydana gelmi uzun bir kuy ruk. Her ey ve herkes suskunluk iinde. O gzelim kyl kyafetleri srlsk lam ve pislik acaklarndan aslm pililer, tavuklar arabalardan sarkyor, yal bir adam bir domuzun alt ki bklm olmu, yryor. Meri nehrini aarak Bat Trakya'ya geecekler. Arabalarn nlerind rnda askeri birlikler yryor. Gn boyunca onlarn pis, perian, sakall, rzgardan yanm h i seyrettim. Yunanllarn giritii byk askeri servenin sonu bu. kinci Truva kuatmasnn , 80 Birinci Blm Yant,

REFET PAA'nn ve bir askeri birliin gelecei renildiin den beri stanbul, iin iin kay yldan beri ibirliki stanbul hkmetinin ve igalcile rin ynetimi ve basks altnda, Ru aznlklarn ma rklklarna katlana katlana, yar a yar tok yaam olan stanbul halk nleri hak ettikleri gibi karlamak iin hazrlanyordu.

Genel Merkezi Ankara'dan ald talimata gre gerekurarak program oluturmaktayd. Refet Pa gelecei hkmete ve basna bildirilmiti. Karlamayla ilgili asl hazrlklar, ngilizleri mamas iin alttan alta, sessiz sedasz, kulaktan kulaa yrtlmekteydi. stanbul hkmeti e i hainler, Ankara muhalifleri, ordu kartlar, ngilizlerin millici gsterilere frsat verm eyeceklerini dnyorlard. Belki kalpakl paay birka kiinin karla masna, nezaket ge rdi, o kadar. Oysa ngilizler nasl davranmalar gerektiini daha kestirebilmi deillerdi. Refet Paa'nn Kabata rhtmna kaca renil miti. Orada ve bir-iki yerde zafer taklar hazrlk hakknda bir ey renebilmi deillerdi. Her yer sakindL Kimsede kuku uyandracak eketlilik yoktu. galciler karlamay engellemeyecek, bununla birlikte eh rin igal altn duunu da unutturmamaya alacaklard. kenlerle iliki Kzlay

19 EKM 1922 Perembe gn sabah smet Paa ile Karabekir Paa, Refet Paa'y stanbul'a yol ere Mudanya'ya gelmilerdi.

Bir gn nce gelen GlnihaI gemisi bayraklar ve flamalarla donanmt. Gemiyle birlikte stan ul'dan, Refet Paa'ya sayg sunmak zere bir kurul ile n gittike yaylan tiyatro sanats Erturul Bey de gelmiti. Her hareketi filme alyordu. 65 Karargah ve blk gemiye binmiti . Uurlamaya gelenlerin ellerini sktktan sonra Refet Paa da bindi. Gemi grltyle demir Birnci Blm 81

ald. Ddk alarak Arkasnda uurlamay gelenleri ve kyya ylm olan Mudanyallar selamlad. kpkler brakarak hareket etti. Saat o.30'du.

Karabekir Paalar gemi iyice uzaklancaya kadar iskelede kaldlar. Temiz deniz kokusu i kisine de iyi gelmiti. Bursa'ya dnmek iin otomobile bindiler. Karabekkyolda, "Halk iki gndr M. Kemal Paa'y alkla maktan yorgun dt.:' dedi, ".. neredeyse sevgiden par smet ve

lar:' Karabekir smet Paa'nn en iyi arkadayd. Huyunu suyunu ismi gibi bilirdi. Kskandn an hlikeli duyguyu krletrnek iin, "Uurumun kenarndan dndk Kazm, millet bunun kadrini bilm z mi?" dedi, ".. bilmemesi ok ayp olmaz myd?" "Haklsn ama ben bu takn sevgiden korkar "Neden?"

"Bu sevgi seli insan diktatrle gtrr:' smet Paa gld: "Haydi canm sen de! nsan di isi deil, nefreti gtrr. M. Kemal Paa'da diktatrlk hevesi ve yetenei olsa, bu zorlu m eyi u etin Meclis'le srdrr myd? Hala da srdryor:' Karabekir sustu. BU SRADA Atina' yenilginin horumlular olarak tutuklanan eski Babakan Gunaris'i, sonraki Babakan Pr otopadakis'i, Sava Bakan Teotokis'i, Dileri Bakan Baltaciz'i, ileri Bakan Stratos'u tan General Hacianesti'yi, General Stratigos'u, General Papulas', General Andreas ' sorgula82 Birinci Blm Gunaris (Eski Yunan Babakan)

mak ve sularn belirlemek zere bir Soruturma Kurulu kurdu, bana General Pangalos'u geti di. Pangalos'un adn duyan tutuklular rperdiler. General Pangalos, Kral dman, Venizelos , tutkulu ve ac masz bir politikac askerdi. Kurulu rgtlerneye balad. Birka gn iind ay balatacakt. 65, SMET PAA ile Karabekir Paa'nn Mudanya'dan Bursa'ya

dnmek iin yola ktklar saatte, stanbul'da, hkmetin ve i galcilerin hi beklemedikle geliiyordu: stanbullu Mslman Trkler, sabah erkenden kalkmlar, evlerini, dkkanar n bayraklarla, dallarla donatmlard. niversite rencileri de iskelet halindeki taklar bayr klar, kurdeleler, kat zincirler, fenerler, iekler, resimler ve Ankara'y ven yazlarla sslyorlard.

Sonra on binler harekete geti. Halka, Paa'nn Kabata rhtmna kaca, buradan Kpr, Si ahmet, Beyazt, ehzadeba yoluyla Fatih'e gidecei duyurulmutu.' Halk sel gibi Kabata'a d u akmaya, Kabata Fatih arasndaki yollar, meydanlar doldurmaya balad. Say her dakika hzla artyordu. Yz binlere ulat. Kadnlarn ou peesizdi. Denize de insan dolu motorlar nliler, kayklar ald. Bunlara az sonra liman iletmesine ait rmorkrler, istimbotlar ile ket-i Hayriye'ye ait yandan arld Neveser gemisi de katla cakt. Rmorkrlerde bulunan ban olar durmadan milli marar alyoriard. Bu apta bir ve igalciler hazrlk yapldn renememi olan hkmet aakalmlard.

ynetimine bal birimlerde alanla rn byk ounluu da katlmt. Durumu en iyi u ol programlayan ve uygulatankurulun baBirinci Blm 83 Hazrlklara stanbul

nda stanbul Emniyet Mdr Albay Esat Bey bulunuyordu'6 stanbul'un ana damarlarnda uzun andr Kuva-y Milliye kan dolamaktayd.

ellerinde bayraklar, iekler yerlerini alyorlar d. Okullarn kalbi oktan Ankara'ya bal gn, milli olan her eye kar kan, Trk szcn bile yasaklayan, millicileri zel mahkem an, hapseden, idama mahkum eden, ngilizlere ihbar eden, Malta'ya srdren, Milli Mcade le'yi sndrmek iin zel silahl birlikler kuran, eyhlislamdan 'dmanla savaan millicile si gerektii' hakknda fetva alan, fetvay ngiliz ve Yunan uaklaryla Anadolu'ya attran, k rde kavgasna yol aan, kendine bal basnla yurtseverleri aalatan, iftiralar yadrtan, nursuz, yurt sevgisinden ve bamszlk dncesinden yoksun, ngiliz ibirlikisi ve hizmetk e gnah bol stanbul ynetiminin iflas ettii gnd. Kadnlarn, kzlarn peesiz sokaklara alan, erkek ilerine karmalan softalan ok rahatsz etmiti. Bunlara neden olan olaylara, insanlara dilerini gcrdatyorlard. Kadna hak tanmayan anlay da iflas m edecekti yoks Allah! Neveser gemisi Kabata rhtmna yanat. st yneticiler adna Refet Paa'y karlay erler ile ehir yneticileri, eitli kurullar, temsilciler, dernekiler, basn mensuplan ge mide yerlerini aldlar. Bu arada 6 ngiliz ua ehir zerinde zaman zaman alaktan uarak h eye alyordu. Ama sonu tam tersi oluyor, halk daha couyordu. Kabata nhtm, karki set ki evlerin pencereleri, balkoniar, damlar, baheler, yamalar, yol hncahn stanbullu la olmutu. Bahriye ve Harbiye bandolan da rhtmdayd. Ba larndaki efler ellerindeki pskl ri havaya atp tut84 Birinci Blm rencilerler

makta, trl gsteriler yapmakta, biri susunca br balamakta, halk heyecana bomaktaydla ai saat 14.00'te Boaz giriinde grnd. Gemiyi yzlerce deniz arac sard. Baz heyecanl k otorlarla gelerek gemiye kp Refet Paa'ya ho geldiniz dediler. Bir ngiliz kontrol gemis i yaklat, dur iareti verdi. Bir ngi liz subay Glnihal'e kt. Kaptana "Gstereceim y yeceksin!" emrini verdi. Subaya "Geminin Kabata'a yanaaca, Refet Paa'nn Kabata'a kac di ise de ngiliz subay, kabaca, "Hayr.:' dedi, ".. gemiyi gsterdiim yere demirleyecek siniz:' Drt yldr sren igalin sesi, ahlak ve tavryd bu. Paa'nn evresinde yer alan s irdenbire kaslar kabaran yzlerini, nefret fkran gzlerini grnce, subayn kk ald a baka Trklerdi. rkmt. Biraz geri ekildi, "Paa, bir motora binerek maiyetindekilerle K ta'a kabilir" dedi. Refet Paa, ngiliz subayna bir hamambceine bakar gibi gz ucuyla b k, "Syleyin u adamcaza.:' dedi, ".. Bu gemideki herkes benim maiyetimdir:' Subay boc alad. Gnlk kurallar uygulamaktayd. Hep boyun een Trklere ne olmutu byle? Byk bir s Birinci Blm 85

kukusu uyand iinde. stlerine danmas gerektiini syleyerek gemiden indi'7 Herkesin keyfi lardr kamt. Kzlay kinci Bakan Hamit Bey de gelenler arasndayd. Yl

bu kirli igal havas iinde yayordu. "Biz benim geldiim istimbotla karaya kalm efendim edi, ""Blk de Sirkeci'ye kar. Yarn General Harrington'la grr, bu terbiyesizlii anla

Refet Paa yz binlerce stanbulluyu beldetmemek iin karargahn oluturan 12 subayla birlik e Hamit Bey'in istimbotuna geti. stimbot, evresinde yzlerce deniz aracnn sevgi gsteril ri arasnda ilerledi. Kabata'a yaklatlar. Paa'nn istimbotta olduunu anlar anlamaz halk anarda gibi patlad. stimbot Neveser gemisine yanat. Bekleyenler makam srasna gre Refe aa'ya ho geldiniz dediler. lknce Padiah adna Yaver Kurmay Binba Nuri Okday elini ska efet Paa'ya "Ho geldiniz" dedi. Refet Paa'nn yant duyanlar sersemetti:

"Hilafet makamnn tebriklerini ordu adna kabul ediyorum:' Padiah dememiti. stelik ssl lerinin arasna milli saltanat gibi bir deyim sktracakt. Milli saltanat hal Veliaht Abd mecit Efendi'nin Yaverinin szlerini de, "Hilafet makamnn veliaht olan Efendi Hazretl erine sayglar sunarm" diye karlad. Yine yalnz hilafet szcn kullanmt. Sadrazam T ri Binba Selahattin Bey Sadrazamn selamlarn iletince, "Ankara'nn burada bir sadrazam t anmadn, gemiteki hizmetleri dolaysyla Tevfik Paa'y saygyla selamladn" syledi nyordu. 86 Birinci Blm

Refet Paa istanbul'da

Belediye Bakan Dahiliye Nazr adna konuunca, "Teek kr ederim ama temsil ettiim hkm ir Dahiliye Naz rnn varln kabul etmiyor" dedi. Her sz saatli bomba gibiydi. Akl ku bombalarn tik taklarn duymaya balamlard. Byk bir nezaketle btn karlayclarn e r ile gemiden rhtma kt. Rhtmn evresindeki on binlerce stanbullunun alkla r, glarn stanbul dzenine balam olanlar da titremekteydiler. 600 yllk imparatorluk eriy i, bir buz paras kadar kalmt. Belli ki o da birka gn iinde eriyip yok olacakt. Bir r dnyann en byk devleti olan Osmanl, an gereklerini idrak edememek yznden duraklam rmt. imdi gyordu. Paa'y dm olmu kalabaln iinden zorlukla geirerek hazr k araba sralanarak uzun, grkemli bir kortej oluturuldu. Yola kld. Yol boyunca kurbanla kesiliyor, halk lgnca baryor ve sevinten alyordu. Birok kii "Kahrolsun Yldz'dak e haykryordu.'" Birinci Blm 87

devriyeleri ortadan kaybolmutu. Rumlar ve Ermeniler de i yerlerini kapatp evlerine e kilmi lerdi. stanbul igal edildii gn bunun tam tersi olmu, aznlk lar sevin iinde ken,Trkler alayarak evlerine kapanmlard. gal Devran tersine uuk yl nce, yraklar zafer einden "Allah haykryordu.

dnmt. Sultanahmet Meydan da ok kalabalkt. zmir igalinin protesto edi bu meydandaki minarelerden aaya siyah matem bayraklar sarktlmt. imdi neesiyle dalgalanyor, minarelerden sela veriliyor, halk da yreinin ekird byk!" diye

renciler Paa'nn arabasn

tuttular. Polis halk durdurmay havalandrd. Otomobili yere dedirmeden tamaya balad. istihbarat subay Yzba Armstrong bu olaans t karlay, gvenli bir yerden dikkatle haber toplama alarna ramen hazrln apn renememilerdi. Bu mthi cokuyu nlemek a ye yeltenrnek bile ok tehlikeli olaylara yol aabilirdi. ehir ayaklanmt. Bundan sonra s anbul artk eski stanbulolamazd. Zart zurt dnemi kapanmt. Gece gncesine unlar yazaca umun isyan ettiini duyuyorum. Trkler sanki Kanuni Sultan Sleyman devrinde imiler gib i dnyorlard. ngiltere imparatorluu erefinin, btn Asyaya kar, amurlara yuvarlanma alamt."" Sultanahmet'te ark Mahfeli'ne (evine) gelindi. Biraz dinlenildikten sonra, s tanbul fatihi Fatih Sultan Mehmet'in trbesini ziyarete gidildi. Bu stanbul zerinde oyun oynamak isteyenlere ynelik incelik dolu bir ihtard. Yollar, evre, Fatih camisi nin avlusu halk ve rencilerle doluydu. Paa Fatih'in trbesini ziyaretle dua etti. Fat ih'i vd ve kesin bir sesle dedi ki: 88 Birinci Blm iek ve konfeti yamuruna baaramad, halk otomobili sard,

"stanbul bizimdir!"

Kimse gzyan tutamad. Programa gre Jandarma Blnn Sirkeci'ye km ve buraya gelmi Blk ortada yoktu. Bir aksilik olmalyd. Son olarak Kzlay Genel Merkezi'ne urand. Buras bul'daki yurtseverlerin kalbiydi. Binann n ine atlsa yere dmeyecek kadar kalabalkt. ve genler Refet Paa'y alk lamaya, dinlemeye doymuyorlard. Refet Paa hi yksnmeden b alkona kp kalabal selamlad, konutu. 69 Bu ara blkten haber gelmiti. Geminin Sirkec a sna ve bln karaya kmasna ngilizler izin vermemilerdi. ngiliz ngilizliini yapmt.

General Harrington'a telefon etti, randevu istemedi, geleceini bildirdi ve ngiliz karargahna hareket etti. Konuma ksa srd. Harrington, bu ufak tefek Paa'nn da, smet Pa bi etin ceviz olduunu anlamt. Milli Mcadele'nin ateinden geenler baka trl oluyorla 'da kalan ve olaylar seyretmekle yetinen yorgun, kararsz, pelte gibi Osmanl paalarna hi benzemiyorlard. Refet Paa ile alacan dnerek alttan ald, "Bir yanl anlama va n byle emretmedim. Askerleri isterseniz imdi stanbul'a karabilirsiniz:"o Refet Paa ora dan Trakyallarn verdii ziyafete geldi. Kurmaylar ve ilgililerle grt. Bln imdi, k ertesi gn leye doru karaya kmas kararlatrld. ngilizlere bir uyar olarak en az bu bir karlama yaplacakt. lgililer, dernekler, gizli rgtler hazrla giritiler. Esnaf i Glnihal'de bekleyen ble motorlarla tepsi tepsi akam yemei yolladlar. Birinci Blm 89 Refet Paa

GLNHAL

na yanat. rini alarak selamladlar. Dehetli bir kalabalk btn evreyi doldurmutu. Bir gece uyurnam, sabaha kadar dalmam, gsteri yapm, bayram etmi, sabah da buraya komu r bayraklarn asar asmaz dkkanarn kapatp gelmilerdi. Drt bir yandan da halk, kadn-er akn askerleri karlamak iin Sirkeci'ye kouyordu. Kimileri kalpak giymiti. Kadnlarn o peesiz, bazlar mantoluydu. Orhan okuluyla birlikte Bakrky'den gelmiti. Trenden koa r indiler. Sirkeci istasyonunun nnde kendilerine zorlukla yer amaya altlar. Bandolar al halk avaz avaz baryordu: "Yaasn anl ordu!" "Ho geldiniz!" IlGazarrz

rmorkrlerin yardmyla sabah Sirkeci rhtm Yaknlardaki btn Trk gemileri Glnihal'i d mbarek olsun!"

"Var olsun Mustafa Kemal Paa!" Askerler geminin merdiveni banda grndler. Dar merdivend en tek sra halinde ineceklerdi. En bata kvrck kalpa, sava yan yz, tertemiz giysi ein klfl byk tabancas, krkl izmesiyle Blk Komutan Yzba grnd. Gne altnd ivenden koar adm inmeye balad. Onu subaylar, avular, onbalar ve erler izledi. Bunlar incik tarlasndan geer gibi ateten gemi, lmle kan kardei olmu babayiit Anadolu ocuk 'in askerleriydi. Tun yzleri, gr byklar, bakrnh giysi ve donanmlaryla ok etkili bir vard. Seyredenlerin gsleri gururla kabard.

stanbullular drt yldr iyi giyimli, silahl bir Trk askeri grmemilerdi. Hele ngilizler ir kamplarndan getirip stanbul'a dktkleri askerlerin 90 Birinci Blm sefilliini hi unutamyorlard. Kahrolmu-

lard. Damat Ferit hkmetleri hi ilgilenmedii iin yar plak askereikler dilenerek karn u, yol paras edinebilmilerdi. Baz RumIarn ve Ermenilerin bu hasta, sakat gazi askerle ri yalnz yakalaynca dvmeye kalktklarn duyan stanbullu Iarn ileri kanamt. 71 Bu , Trk dman Damat Ferit kafas affedilebilir miydi? Drt yldr igalcilerin iyi giyimli a erine imrenerek, I<s kanarak, ileri giderek bakmlard. imdi zledikleri, hayal ettikler ryasn grdkleri asker stanbul'a geri dnyordu. Birazdan nlerinden geecekti. Blk rh ine giriyordu. Birka kii koarak minnetle askerlerin dizlerini pmek iin bacaklarna sarl Zorlukla uzaldatrldlar. Ardarda komutlar patlad. Ayasofya'ya gitmek zere yrye get enli, alml, haval bir yryt bu. stanbullularn daha bilmedii yeni bir mara balad rdarmz.. :' Kalabalk daha heyecanland, kabard, kprd, delirdi, barmaya ve alamaya b s alyordu. Yllardr zledikleri sevin, gurur, gven, mit, kr ile dolu, tadna doyulma Bu grntleri Anzavur etesinin, Kuva-y nzibatiye'nin stanbul'da sinmi yaayan baz art ceei polisler ile millici avna kan ngilizlere av kpeklii yapm olanlar da izliyordu. P iklerini unutturmak iin en ok bunlar alklyor, bunlar baryordu.

Refet Paa cuma namaz iin Ayasofya'ya gelmiti. Caminin ii de, d da doluydu. Sanki sta burada toplanmt. Blk de yollar dolduran halkn alklar ve dualar iinde Ayasofya'ya at skarak blk subay ve erlerine cami iinde yer at. Namaz cami iindeki ve dndaki likte kldlar. Unutulmaz bir olayoldu. Birinci Bm 9l

kdam gazetesi yle yazacakt:

"Sevincin, bayramn ne olduunu unutal yllar olmutu. Mslman Trk ka zamandr bayram edi ya doya seviniyor. Sevinci hak etmek iin neden hep bu kadar uzun ile ekmemiz gereki yor?" AKAM Londra'dan, bu gzel gn daha unutulmaz yapan bir haber geldi. Muhafazakar Parti ile Liberal Parti'nin bir blmnden kurulu koalisyon, Muhafazakar Parti'nin koalisyon dan ekildiini aklamas zerine dalm, bu koalisyon hkmetinin alt yllk Babakan L mek zorunda kalmt. David Lloyd George ... Son yzyln en karanlk yzl, entrikac, benci siyasetisi. lkeleri, srf ngiltere'nin yakn, Orta ve uzak karlar iin pasta gibi bl n frakl bir kasap, sava ve zengin sever bir liberal emperyalist. Bir daha ne Babaka n, ne Bakan olabilecek, Liberal Parti de ngiliz siyaset dnyasndan silinip gidecekti ." . Haberi duyan Binba Faruk yazya gelmez bir kfrle Lloyd George'u tarihe yolcu etti .

SAL H BOZOK'un ei Pakize Hanm, Zbeyde Hanm'la birlikte kkte kalyordu. Salih Bey her g bah kke uruyor, istenilen bir ey varsa aklna yazyor, Abdrrahim ile Cemil'i okula brak sonra istasyondaki direksiyon binasna geliyordu. Londra'dan gelen haber herkesi sevindirmiti. Hayati Bey akam postasndan kan bir mektubu vererek Salih Bey'i daha da sevindirdi. Mektup Latife Hanm'dan geliyordu . . Gen hanm ksaca diyordu ki: ':.Burad a siyahlar giyinmi zgn ve kederli bir vcut var. Bu kadar samimiyetten sonra yapayalnz kalmak ne ac. Paa Hazretleri'ne birok mektup yazdm halde yollamaya cesaret edemedim. 'Mektup istemem, talgraf yeter' demiti. Halbuki son 92 Birinci Blm

da cevap alamadm. Paa Hazretleri'ne kar tad m temiz ve ebedi ball hi kimse si Siz de beni zmeyin, Paa'nn sal hakknda birka kelimecikle bilgi veriniz. Gazetelerden diim bilgiyle yetinemiyorum. Deli gibiyim. Paa Hazretleri'nden bana Ankara'da bir grev vermesini istemitim ama beni beraberinde bulundurmak istememit. Paa Hazretleri'n e sonsuz sayg ile iki ellerini ptm ve daima emirlerini yerine getirmeye hazr olduumu r misiniz? Beni unutmadnzdan dolay teekkrler eder, saygtar sunarm. Uakiza de Lati emekte mektubu eine de okudu. Paa'ya yakn olmak iin Ankara'da bir grev bile istemiti. Salih Bey bu srarc tutumu Latife Hanm'n Paa'ya ak olmasna ve saygsna yoruyordu. Pak ise tedirgin olmutu. Salih Bey'i uyard: "Bu gen hanm bence srf kendini dnyor. Trki eler olup bittiinin, Paa'nn ne halde olduunun farknda bile deil, anlalan ilgilendii k. Sen bu ie karma Salih:' M. KEMAL PAA'nn nnde yzlerce sorun vard. Srala yarak zmeye alyordu. zmirli gen ak durumu yoktu hi. nemli bir konuyu karara balamak iin kendisine ayrlan eve akam Fevz i ve smet Paalar armt. Kk oturma odasnda oturuyorlard. telgrafma Refet Paa'nn nalna mhna konumalarna gldler. M. Kemal Paa Fevzi Paa'ya bakt: "Paam!" deinerek biraz "Buyrun!" "Her an bar konferansna arlabiliriz. Bizi bu nemli gkim temsil edebilir, kim etmeli? in bir karar verme zaman geldi. Seilecek arkadaa hazrlk yapacak vakit brakma rmelerde lyz:' Birinci Blm 93

Son gnlerin en ciddi sorunu buydu. Badelegelik iin Baba kan Rauf Bey'i dnenler oktu. Karabekir Paa da bu greve talip olmutu. Fethi Okyar olabilir diyenler de vard. Fevzi Paa, Rauf Bey'i ammsatt, smet Paa da Fethi Bey'i. M. Kemal Paa, "Rauf Bey Babakan.:' dedi, ".. Bar konferansna babakanlarn katlmayaca bildiriliyor. Rauf Bey'in de katlma u olur. 74 Fethi Bey iyidir, gvenirim ama bilirsiniz zora gelmez, rahatn sever. Bu grev iin ok metin, direnli, inat, kararl, ylmaz; alkan biri gerek. ok etin gr iyorum:' Sessizlik oldu. M. Kemal Paa, "Ben smet Paa'y dnyorum" dedi. smet Paa byl eklemiyordu. iddettle itiraz etti: "00 yo, hayr!" Fevzi Paa M. Kemal Paa'y destekleyi nce, smet Paa ba rarak ayaa frlad: "Yapmaynl On yldr savayorum. ki yldr evimi enmek istiyorum. Hakkm deil mi?" M. Kemal Paa da ayaa kalkt, sarld: "Sakin ol. Ka gec r doru drst uyuyamyorum. Bar konferansnda nice sorunlar didiklenecek. Yllarn hesab Kansz sava gibi bir eyolacak. Drt yllk abamz ya boa gidecek, ya kazanacaz. Seni d deni karakterin, bir nedeni de Mudanya baarn. Bu hayati ii senden bakasna emanet etme yi gze alamadm, alamam:' smet Paa'y sevgiyle yerine oturttu. 'Kahve syledi. Barta izl cek politikay konutular. Giderek ilkeler belirmeye balad: Gereki dnmek ve davranmak, radan ve hayaHerden uzak durmak ama her hakk iddetle savunmak, bu konuda sabrl, inat v e kararl olmak. M. Kemal Paa Hamit Hasancan'n Tevfik Paa'ya yazlan ya. mt ulatrdm Yeni bir istek gelmemiti. Buna da1 94 Birinci Blm

yanarak stanbul'un bar konferansna katlmak hevesinden vaz getiini dnmekteydi. Ksa nra yanldn anlayacakt. 75

M. Kemal Paa smet Paa'nn bar grmelerine badelege olarak katlabilmesi iin Diler acyla Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey, Fethi Bey ve Meclis kinci Bakan Dr. Adnan Bey'e tel graflar yollad. 76 ekilince, zmir'e gelip yerleen eine bir mektup yazarak bilgi verdi . Soyunup yatt. Osmanl ve Bat tarihini iyi bilirdi. Tarihteki byk bar grmelerini, B letleri, Osmanlya oynanan oyunlar dnd. Dndke uykusu kat. Mudanya'nn ayrntlar un tutumunu aldndan geirdi. D grnyle tam bir centilmendi. Zorda kalnca ince bir zr ki centilmenlik atlayp dklyor, altndan btn hoyratl ile emperyalist, kstah kimlik rtamn yetitirdii diplomatlar da byleydiler herhalde. Bu dncelerin hibiri cesaret veri deildi. br yanna dnd. Milli Mcadele dnemini dnmeye alt. Hiten yola klm yrnm, drt yl didinilmi, rpnlm, zafere kavuulmutu. Bylece galip devletleri yen may baarmlard. Bu hibir yenik lkenin aklndan bile geiremedii ok byk bir baaryd milerdi. Bar grmelerinden de baaryla kabilirler miydi? k malydlar, nk kma Az sonra uyudu. Birinci Blm 95 SMET PAA odasna

BAKAN Dr. Adnan Bey ana vurarak milletvekillerinin dikkatini ekti, grlt azalnca, az n yaplan kapal oylamann sonularn aklad: "Efendim, seime 174 milletvekili katlm, 20 ekimser oya karlk, 154 oyla s met Paa Hazretleri Dileri Bakan seilmitir:' Alklar rd: Tunal ykseldi. Tunal Hilmi Bey baHilmi Bey "Allah ikinci zaferi nasip etsin:' Seim sonucu Bursa'ya bildirildi.

BATI CEPHESNN Bursa'daki geici karargahnda, smet Paa, Dileri Bakan seildiini bild Cephesi Komutanlna bal btn birliklere bir veda yazs yazyordu. Cephe Kurmay Bakan nndeki iskemlede oturmu yaznn bitmesini bekliyordu. Yaver ayaktayd. smet Paa yazy di: ':.Trk tarihinin Birinci nn, kinci nn, Ktahya, Sakarya, Afyon, Dumlupnar, zmir e Mudanya kelimeleriyle zetlenebilecek heyecanl bir dneminde, erejimizi ve kanmz . bir irimize baladmz btn asker ve subay ve komutan arkadalarma, muhabbet ve minnetlerle, r teekkr ve veda ederim."

Yavere verdi: "Bunu birliklere gnderelim:' "Bastne efendim." Yaver topuklar zerinde dn smet Paa duygulanmt. Asm Paa'ya, "Bir gn izmeleri karp iskarpin giyeceim aklm ezdi.:' dedi; ".. Hi sivil elbisem olmad. Ne zaman, nerede, ne giyilir, onu da bil miyorum. Umarm bilen birileri retir:' 96 Birinci Blm Yazy imzalayp

Ayaa kalkt:

"Haydi yemeimizi yiyelim, eer yemek kaldysa:' Gizlice ciddi bir hazrlk yaplmt. Asm zi belli etmemeye alarak, "Herhalde kalmtr Paam" dedi. Subay yemekhanesine indiler. Ka a bekleyen subay ok fiyakal bir selam vererek kapy at. smet Paa ieri girdi. Gzleri du tat. Uzun masada yirmi kadar kurmay ve karargah subay oturuyor ve paalar bekliyord u. Rap diye ayaa kalktlar. Var olan imkanlarla ssl, dzenli bir sofra hazrlanmt. sme baylarn bayla selamlayarak masa bana geti. Sa yanna Sakarya Sava'ndan beri Kurmay Asm Gndz Paa oturdu. Soluna Yarbay Tevfik Byklo lu geti. "Bu ne gzel srpriz Asm im:' "Pek apar top ar oldu efendim. Ksa zamanda ancak bu kadar becerebildik:' smet Paa gld: "Daha ne olsun! Hibir Dileri Bakan byle gzel, vefal bir ziyafette bulunm A onba orbalar datmaya balad.

DRT YZ SEKSEN retmen Mudanya'da trenle karlan d. M. Kemal Paa'y grmek iin stanb i. Yoksul renciler iin de binlerce kitap, defter, kalem getirmilerdi. 2S0'si hanm, 23 0'u erkek retmendi. Erkekler kalpaklyd. Kadn retmenler mantolu ve skma balyd. Hib i deildi. Pee stanbul'un baz kenar mahallelerinde kalmt. Bu giyim tarz, uzun yllar s larn, ekimelerin, isyanlarn rnyd. Uygarca giyinme istei azar azar birikmi ve birden plumu sarvermiti. Vatanla birlikte kadnlar da zgrlemekteydi. Mudanya-Bursa trenine bindirildiler. Birinci Blm 97

42 kilometrelik yolu yeilin bin eidini tadarak bir buuk saatte aldlar. Bursa'da bata V ali, btn nde gelenlerce karland lar. Mutlu oldular. retmenlere, zellikle hanmlara yg gsterilmeye balanmt. Yalca bir hanm retmen, "Erkeklerimiz yava yava ehlileiy eriler, toplantlar, arlanmalar ile geti. Akam ark Tiyatrosu'nda toplanld. Byk salon r, baz siyasetiler, Bursal ynetici ve aydnlarla dolmutu. M. Kemal Paa Bursa'da bulunan byk komutanlarla birlikte geldi. Ayakta bitmez alklarla karlandlar. Bandonun verdii k ir konserden sonra krsye ret menler adna Kemal Zlf Bey geldi. Zaferin yapclarna innetlerini sundu. GrdIderi ilgiye gzleri yaararak teekkr etti. Bu iten konumay Rue Hamdullah Suphi ve Muhittin Baha (Pars) Beylerin heyecanl konumalar izledi. En son M. Kemal Paa, cokun alklar iinde krsye geldi. 77 Unutulmaz konumasn yapt. zetle d nmlar, Beyler! Bu noktaya kolay gelmedik. Ama bilelim ki bugn ulat mz nokta gerek ku noktas deildir. Gerek kurtulua ancak uygar, ada, bilime, fenne ve insanla saygl, b e erefini bilen, hurafelerden arnm, akl ve vicdan hr bir toplum olduumuz zaman ulaab z. Okul gen dimalara insanla, yurda ve millete saygy, erefi, bamszl retir. Ba u kurtarmak iin izlenmesi gereken yolu belirtir. retmenler!

zafer, sadece eitim ordusunun zaferi iin zemin hazrlam.tr. Gerek zaferi bilgisizlii y rek siz kazanacak, siz koruyacal<Snz. ocuklarmz ve geleceimizi el98 Birinci Blm Ordularmzn kazand

lerinize teslim ediyoruz. nk aklnza ve vicdannza gveniyoruz:'78 Herkes ayaa frlad. salonu sallyordu. M. Kemal Paa ile komutanlar retmenlerin arasna kartlar. Sorular ya r, bilgi verdiler. retmenlerin hayatlar boyunca hi yaamadklar bir kaynama oldu. Deney tmenlerin verdikleri bilgiler de komutanlarn ufuklarn geniletti. Muzaffer Kl, toplant rken M. Kemal Paa'ya stan bul'dan, Hamit Hasancan Bey'den gelen bir telgraf verdi. Mttefikler Ankara ynetimini bar grmelerine davet ediyorlard. DAVET yazsna gre bar zan'da 13 Kasmda alacakt. Badelege olarak ngiltere'yi Dileri Bakan Lord Curzon'un t decei belli olmutu. Lord Curzon'un varl hepsini dndrd. Tipik bir Trk dmanyd. elinden alnmas iin ok gayret gstermi, Dou Trakya'nn YuLord Curzon nanllara verilerek rinAvrupa'dan ayann kesilmesini istemi, Lloyd George'un izinde bir siyasetiydi. Byk Ta rruz'dan nce savasz bar amacyla Londra'ya yollanan Fethi Bey'i kabul etmemek kabal n gstermiti.

Mttefikler Lozana stanbul ynetimini de davet etmilerdi. ve Trk ikiliinden yararlanmay esapladklar akt. Teslimiyeti, ibirliki Osmanl ynetiminin bar grmelerinde bulun onular almalarn ok kolaylatracakt. nk drt yldr igalcilere herhangi bir konuda az etmi deildi. Her konuda tam bir teslimiyet iinde olmutu. Kuzu gibi bir ynetirndi. n gilizler yle dnyorlard: Ankara I92I'deki Londra Konferansna da, biraz huysuzluk ettik sonra stanbul yneOsmanl Birinci Blm 99

timiyle birlikte katlmt. imdi de bu duruma boyun elbette. Baka ne yapabilirdi ki? eecekti M. KEMAL PAA, Fevzi, smet, Kazm Karabekir Paalar, Ruen Eref, Hamdullah Suphi ve Muhitt in Baha Beyler Ankara'ya gitmek zere sabah Bursa'dan halkn byk sevgi gsterileri arasnd a ayrldlar. zalp Ege'deki birlikleri denetliyordu. M. Kemal Paa trene kadar yolda konumad. ine kap anmt. Trende de konumalara, tartmalara katlmad, daha ok kompartmannda kald. Kazm

Ankara'ya inince smet Paa'ya, ''Akama bana gel" dedi. BTN gazeteler Ankara haberlerin e ve Refet Paa'nn ak birinci sayfalarnda yer veriyor, gelecek hakknda nerilerle dolu ar yaymlyorlard. Refet Paa stanbul'da her gn birka okulu, dernei ziyaret ediyor, heye la karlanyor, Ankara'y, Meclis'i, Kuva-y Milliye'yi, Misak- Milli'yi, anayasay, milli gemenliin ne olduunu, bamszlk akn anlatyor, alyor ve alatyordu.'" niversite de gsteriler yaparak "galciler dar" diye baryorlard. rencilerinin iinde rahat y rn ellerine alm kz renciler de bulunuyordu. Bunlarn en banda Ankara ynetiminin Bas l Mdr Aaolu Ahmet Bey'in kz Sreyya vard .. Taknlk yapm, kabaday kesilmi Rumla ard. ou stanbul'dan kayordu. Bunlara zengin Rumlar da katlmak zereydi. Mallarn para rek, ileri ni devrederek gitmeye hazrlanyorlard. Birikimlerini birlikte gtreceklerdUSb tanbul'un Konstantinopolis olamayacan sonunda anlamlard. lamalarna 100 Birinci Blm

Bir de igalcilere yaranmak, birka kuru kazanmak iin birok Trk' millici diye ihbar etmi yakalatm, ezmi, alatm olan satlk, kiralk kk adamlar vard?" Mtareke dneminin y ok korkan bunlard. Bir zamanki tafralar, fiyakalar uup gitmi, geride uyuz kedi hali k almt. LOZAN'a sfr tketmi stanbul ynetiminin de resmi olarak arlmas Tevfik Paa' canllk vermiti. Tevfik Paa saraya ve baz Nazrlara dantktan sonra, M. Kemal Paa'y , bu kez Trkiye Byk Millet Meclisi'ne bavuru da bulunmaya karar verdi. stanbul ynetimi Meclis'te M. Kemal Paa'ya muhalif hayli milletvekili olduunu biliyordu. Bunlar her halde Osmanl Devleti'nin byle nemli bir aamada krk bir oyuncak gibi bir keye atlmas vermezler, M. Kemal Paa'y serbest brak mazlard. Tevfik Paa, d. Yazsnn bal byk bir dikkat ve zenle, gzel bir yaz yaz"Ankara'da Byk Millet Meclisi Bakanl

na" biimindeydi. Trkiye demiyordu. zet olarak '600 yllk Osmanl ynetiminin de bar gr katlmas gerektiini' ileri srerek, 'memleketin gelecei ve vatan haklarn savunma konular a grmek zere Meclis'e seilecek yetkili birinin stanbul gnderilmesini' istedi." Ankara clisi bu istei kabul ederse stanbul ynetimi hayata dnerdi. Yaz ifrelenmedi. eriinin se bilinmesi iin ak telgraf olarak Ankara'ya, Meclis Bakanlna gnderildi.'" AKAM yemeini M. Kemal Paa, smet Paa ve Abdrrahim birlikte yediler. Okuldan, derslerden konuuldu. Yemek abuk bitti. Paalar ikinci kattaki alma odasna ktlar. alma masas ara oturdular. Kalpaklar karm, yakalarn amlard. Birinci Blm 101

kisinin de yznde izgiler derinlemiti.

M. Kemal Paa uzun bir sessizlikten sonra, "smet.:' dedi, "..Yolda gelirken, btn olaslk lar tarttm. stanbul'dan gelen iki yazy, yarn Meclis'in bilgisine sunmaya karar verdim. :' smet Paa kaygyla bakt. Meclis'in son durumu hakknda hi de gven verici eyler duymam Bar grmelerine iki lokma halinde katlamayz. Bizi kolayca yutarlar. Milletin can, kan ei boa gitmi olur. Bu sorunu kkten zmemiz gerekiyor:' "Nasl?"

"Bu frsattan yararlanarak Meclis'ten, padiahla son vermesini isteyeceim. Ne dersin?" Bu beklenmedik bir zmd. smet Paa ard: "Bunu baarabilir miyiz?" "Evet. nk egemen olduunu iki yl nce bu Meclis kabul etmiti. Ama tabii biraz almak, arkadalar hazr ekecek:' smet Paa'nn gzlerinin iine bakt: "Hedefimiz insanca bir dzen deil miydi? Ad yaklayoruz ite. Kayglanma, baarrz:' Gelecek iin kimi cesur, kim rkek, birok hayale daldlar.

SABAH smet Paa erkenden Dileri Bakanlna geldi. Mttefiklere bir nota yollayarak Ankar tanbul ynetiminin bar grmelerine katlmasna kesinlikle kar olduunu bildirecekti. So kuk Maviri Mnir Bey'le (Ertegn) babaa bir grme yapt. Diplomatik dili renmeye, gel dmc olacak kitaplar istedi. Bar konferansna kadar her frsatta dersine alacakt. M. K da direksiyon binasna gelmiti. Babakan Rauf Bey'le telefonla konutu, Sadrazarnn ikin ci yazsnn da bir kopyasn gnderdi. Mdafaa-y Hukuk grubunun yneticileri 02 Birinci Blm

ni ve nde gelen yelerini ard. Gidilecek bir yer olmad iin herkes kolayca bulunuyord ik Paa'dan gelen iki yazy okudu. Kyamet koptu: "Vahidettin'in, Tevfik Paa'nn kafasndak insanlarn yer ald bir bar masasndan ancak yeni bir Sevr kabul edilerek kalklr:'

"Sevr kabul edilmedi diyor. Yalanc. yleyse uygulanmasna nasl geildi? Mesela zmir'in yn timi trenle Yunanllara devredilmedi mi?" "Bakenti igal edilmi, lkesi inenen bir devle hkmdar tahtna yapp kalr m? Son Bizans Kral devletini korumak iin dverek kahram yetmiyorsa hi olmazsa istifa edip erefiyle bir kenara ekilemez miydi?" "Brak Allah akn a! Bir tek onurlu sz, aklamas, jesti, tutumu' tepkisi, duruu yok!" "Vatann koruyanlar esinin dince gerekli olduu hakknda fetva veren hain eyhlislam kim bulup da atad?" "Vahidettin!" "Neredeyse hepimiz hakknda idam karar verdiler:' "Vahidettin de bu kararlar onaylad: " "Tevfik Paa utanmadan kazanlan zaferde paylar olduunu da ileri sryor;' "Haydi ordan!" "Bar grmelerine katlmamalar dnlemezmi:'

"Glgelerinden bile korkan bu adamlarla birlikte emperyalizmle mcadele edilebilir m i?" "Memleketin geleceini ve vatann hukukunu savunmak iin stanbul ile Ankara'nn Lozan 'da birlikte bulunmalar artm:' "Bugne kadar kendi gelecekleri ile kendi haklarndan ba neyi savundular? Millet rzn, namusunu, erefini, haysiyetini, ocan korumak iin yar akllar neredeydi?" Birinci Blm 103

"Birlikte gidilmezse, maazallah milletin bana byk bir musibet gelirmi. Yahu sizden da ha byk musibet olur mu?" M. Kemal Paa, "Efendiler.:' dedi, ".. yleyse bu sorunu zelim. stersek kkten zebiliriz:' "NasL, nasl?"

nerisini aklaynca ikinci bir kyamet koptu. neri cokuy la benimsendi. M. Kemal Paa he frtnasn bir sre izledikten sonra durumu toparlad: "Uygun bulduunuza gre Rza Nur Bey konutuumuz esaslara gre bir neri hazrlamasn rica ediyorum:' Bu tarihi grev Dr. Rza ey'i ok memnun etti: ilErnredersiniz:' "neriyi, uygun bulan btn arkadalara Glmsedi: ".. Bana da imzalatn olur mu?" Daldlar. imzalatrsnz.:' Her biri yakn evresini DR. RZA aydnlatacakt.

NUR BEY'in hazrlad neriyi 80 kadar milletvekili imzalad. Son olarak M. Kemal Paa'ya ge irdi, o da imzalad. Olay duyuldu ve yldrm gibi yayld. Gelenekiler durumu renince ks ir panildemeden sonra ne yapabileceklerini aratrmaya koyuldular. Vahidettin'in ve Tevfik Paa'nn temsil ettii stanbul ynetimini korumak imkiinszd. Bunlar deil, dzeni a alacaklard. Acaba 'nemli deil, zerinde durmayalm' diyerek Meclis'in bir karar almas ebilirler miydi? Ne etmeliydi? Yllardr zel bir dikkatle st kapal yrtlen ekimenin e sna gelinmiti. 30 EKM 1922 gn nc oturumun balamas bekleniyordu. M. Kemal Paa Bak kan Rauf Bey'i davet 104 Birinci Blm

etti. Rauf Bey'e, "Hilafet ve saltanatn birbirinden ayrlarak saltanatn lavedileceini" bildirdi, 'bunun uygun olduu hakknda krsden aklama yapmasn' istedi. Rauf Bey ok zor mda kald. nk bir sre nce M. Kemal Paa'ya 'padiahla ve hilafete bal olduunu, bu m likle korunmas gerektiini' sylemi, M. Kemal Paa'y 'bu anlaya aykr bir ey yapmamas Deien koullar, geleneksel dzeni savunan Babakan imdi padiahla son verilmesini deste zorluyordu. Yoksa bar anlamas grmelerine, stanbul ynetiminin seecei psrk larl zorunda kalacaklard. Tarih dmdz akan bir derecik deildi ki. ite byle anaforlar, cilve eri olan byk bir nehirdi. Rauf Bey tarihin akna uyacakt. Gazi nc oturumu ynetmek girdi, bakanlk krssne kt. Tabii sivil giyimliydi. Milletvekilleri salonu doldurdular aat 7 .OO'ydi. Bakan, Tevfik Paa'dan gelen birinci yaz ile bu yazya verdii yant okud Hava gerginlemeye balad. Sonra Tevfik Paa'nn yollad ikinci yazy okudu. Hava iyice i. Birok milletvekili sz istedi. Meclis tarihinin en heyecan verici, hararetli grmele rinden biri balad. ilk olarak Antalya Milletvekili sarld Rasih Efendi krRasih Efendi s e geldi: "Mttefiklerin davet yazsnda bizden Ankara Millet Meclisi diye sz ediliyordu .:' Bir ses duyuldu: "Ankara ne dernek, Trkiye!" ".. u rastlantya baknz ki Tevfik Paa' nn yazsnn bal da yle: Ankara Millet Meclisi. Ayn zihniyet, ayni slup. Bunlar Birinci Blm 105

birbirinin ei. Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi vardr ve Trkiye'nin hakimi yalnz bu yce Meclis'tir:' iddetli alklar ykseldi. "..Tevfik Paa bunu haf anlamam:' Konya Mil li Refik Koraltan koca sesiyle bard: "Tevfik Paa diye birini tanmyoruz ..Bizim sadraza mmz yok, Babakanmz var:' Rasih Efendi alklar azalnca devam etti: "..Vahidettin Yunan usu 'Halife ordusu' diye anld halde, 'Hayr, Yunan ordusu Halife ordusu deildir' dememi diyememitir!'

"Kahrolsun!" Meclis'in genel havas padiahln kalgsteriyordu. Erzurum Milletvekili Hseyi Avni Bey, Bayndrlk Bakan ve Diyarbakr Milletvekili Feyzi Pirinciolu, Krehir Milletv Yahya Galip Karg konutu. Rza Nur Bey alklar arasnda yle dedi: "Trkiye Byk Millet undan yl nce Ankara'da topland vakit karar Yahya Galip n vermitir: Egemenlik mill Bylece, eski Osmanl mparatorluu sona ermi, yerine din ve milli Trkiye Devleti domutu btn egemenlik ondadr. Buna ra men stanbul'da half kendini hkmet sanan bir kurul var. hkmet olmak iin gereken vasta, vasf ve meziyetlerin hibirine sahip deiL. stelik igal in elinde esir.:' Bir milletvekili sz att: "Esir deil, kukla:' ".. Mttefikler onu bi r hkmet olarak grmek ve gstermek istiyorlar. nk bu ikilikten yarar umuyorlar. stanbul bu oyuna katlyor.:' '~ah onlar kahretsin!" drlacan 106 Birinci Blm

".. Bu konuda bir neri hazrladm. Ba kann bir an nce bu neriyi okutup oya sunmasn ri im:' Dr. Rza Nur'u Hakkari Milletvekili Mazhar Mfit Kansu, onu da Kazm Karabekir Paa izledi. lgiyle dinlediler. Karabekir Paa stanbul ynetimi iin zetle yle dedi: "stikl rbi'nde dmanlarmzn Mazhar Mf;t Kansu iini kolaylatran ve her fenal yapmaktan eki , bugn de bar grmelerini baltalamak iin alyor. Habis ruhlar gibi kar mza kan esinin bile en uzak keleri ne, hatta benim karargahmn iine kadar fesat ellerini uzatm d. Damat ferit devresi kapand, Vahidettin'in dnr Tevfik Paa perdesi ald. Bunlarn he la, karagz sureti gibi idrak ve vicdandan yoksun birtakm insanlar. Trkiye Byk Millet Meclisi bunlar ilk frsatta stildal Mahkemesine vermelidir.:' Bu neri geni bir kabul gr d. ".. Btn ehitlerimiz, gazilerimiz, kolu, baca kopmu kardelerimiz, bu adamlar lanet lar. Bugn alacamz kararla herkese stanbul ynetiminin bir hi olduunu gstermeliyiz:' D akr Milletvekili Hac kr Bey ayaa frlad ve bard: "Bata Vahidettin olmak zere heps le talanmasn neriyoHac kr Bey rum!"82

Krsye sekin din adamlarndan biri olan Mu Milletvekili Hac lyas Sami Efendi geldi. Uzun a, keskin, sert bir konuma yapt: Birinci Blm 107

"Efendiler, stanbul'dangelen son yaz bir paavra, bir hayaszlk, bir ihanet belgesidir. Efendiler! Bir zamanlar Vahidettin'e biat ettii iin sa elime nefretle bakyorum. s lam boazland gn, Trkler hrsz gibi tutuklanp Malta'ya gtrlrlerken, zmir rh tm k ltanatn devam ettirmekten ekinmemitir. MabetleHac ilyas Sami rimizi, mescitlerimizi b u adamn ismiyle kirletmemek iin artk gerekli karar alalm!" Hac lyas Sami Efendi'den so ra gelenekilerden Albay Selahattin Kseolu konutu. Ksaca "nemsemeyelim, zerinde durmaya , gndeme geelim" diyerek konuyu rtbas etmeye alt ise de tepki grd. Ciddiye alnmad. r baka din bilgini, Krehir Milletvekili Mfit Efendi (Kurutluolu) vard. Cppesinin etekl rini savurarak krsye kt. "Mttefikler bar grmelerine

stanbul'u ararak, yine iimize ayrlk tohumu, blnme atei sayorlar. Biz 23 Nisan 192 toplanarak, stanbul'un Sevr Mft Kurutluolu Andamas'n kabul ederek mahvettii her ey klale, milli hakimiyete, milletin varlna sahip ktk. Bunu da dnyaya ilan ettik. Biz Tr e'yi kurtarmak iin abalarken, stanbul bizi 'haydut, isyanc, idam hak ettiler, kanlar h elaldir' diye niteleyerek Mslman kardelerimi zi aleyhimize tevik ve tahrik etmiti. Ken dilerine verilmesi lazm gelen cevap, vatana ihanet suunu ilediklerini bildirmekten ibarettir:' Krsden alklar iinde ayrld. lOS Birinci Blm

Babakan Rauf Bey

sz isteyen Babakan Rauf Bey'i krsye davet etti. Derin bir sessizlik oldu. Gelenekiler in bir eit gizli nder olarak kabul ettikleri Rauf Bey krsye geldi. Gelenekilerin mitle ini kran bir konuma ile stanbul ynetimini sulad, Rza Nur'un nerisini destekledi. Anka Milletvekili Ali Fuat Paa, ile ri Bakan ve stanbul Milletvekili Fethi Okyar da neriyi steklediler. Erzurum Milletvekili Nusret Efendi hilafetin tarihesi hakknda bilgi v erdi. Drt Halifeden sonra Halifeliin kalmadn, halifeliin emirlie, sultanla dntn anlatt. manlarn bana Paa Bakan Bu konunun 'Mslbela olduunu' syledi.

Son konumay Dileri Bakan smet yaparak, bar grmelerinde ikiliin yarataca saknc d. Hava oktan kararm, byk gaz lambalar yaklmt. Nusret Efendi Ziya Hurit

nerge ve neri birikmi oya sundu. ounluk Padiah, Sadrazam ve hkmet iin kanuni ilem kndaki neriyi kabul etti! M. Kemal Paa, Rza Nur ve arkadala rnn nerisini oylatacan Bu durum youn tartmalara yol at. ki kii ok etkindi: Mersin Milletvekili Albay Selaha n Kseolu ile Rize Milletvekili Ziya Hurit. Hava da, Bakan da sertleti. Usul hakknda sz isteyenlere sz vermeyerek neriyi oylamaya sundu. Birok ti. Bakan bunlar gruplatrarak yazl Birinci Blm 109

Oylama balad. Gelenekiler kurnazca bir taktikle birer ikier Meclis'i terk etmeye bala dlar. Karar alnabilmesi iin gerekli ounluk kalmazsa oylama geersiz olacakt. yle de ol Oylamaya 136 kii katlmt. 132 beyaz (kabul), 2 krmz (red) ve 2 yeil (ekimser) oy ar saysna ula mak iin daha 25 oy gerekliydi. Bakan 1 Kasm 1922 aramba gn toplanmak umu kapatt. Saat 20.45'ti. 83 BU SAATTE yeni bir Rum kafilesi ile onu izleyen bir Yunan birlii, Meri nehrini ayordu. Hava serin, karanlk ve yamurluydu. Kafilenin nnde m fenerli bir adam yryor, rktc sessizlii kpek havlamalar paralyordu.

Yunan birlikleri ve Rumlar gnlerdir, para para Meri'i aa rak Yunanistan'a geiyorlard. alarnda Yunanllarla ibirlii yapm hain Osmanllar da vard. 83, Yunan askerlerinin ve y inin boaltt yerleri, Mttefik birlikleri ve yneticileri teslim alyordu. Dou Trakya'ya lice szdrlan Trk birlikleri ancak uzanabildikleri yerlerdeki kyleri koruyabilmilerdi. Dmann ayrl madan nce neler yapt, ancak Dou Trakya btnyle vatana katldktan sonr gnden balayarak Dou Trakya aama aama Trk yneticilere ve jandarmalarna devredilecekti 4 lk devir ve teslim alnacak yer orlu'ydu. orlulular da, orlu'ya gelecekler de heyeca n iindeydiler. Yzyl gibi sren iki yl ay sonra Trk askeri ve Trke geri dnecekti. 110 Birnci Blm

ANKARKda gelenekiler Hamamnn'deki bir tekkenin byke salonunda toplanmlard. Oylamann kalmasna sevinmilerdi ama geici bir baaryd bu. Meclis ounluunun padiahl kaldrma eiliminde olduu aka anlalmt.

"Ne yaplabilir?" Ankara Milletvekili Hac Mustafa Efendi dedi ki: "Padiahlkla Halifel ik birbirinden ayrlamaz. nerinin incelenmek zere eriye (Din leri) Komisyonuna gnderilm sini salarsanz, biz bu yolda bir karar alabiliriz:' Meclis kurallarn iyi bilenler bu dnceyi daha da gelitir diler. Gl bir mit dodu. BU SRADA ankaya'da, ilk kattaki m nunda da, M. Kemal Paa ve arkadalar ayn konuyu gryodard. Sorun ounluu salamakt. , "neride hilafet hakknda ak bir hkm yok.:' dedi, ".. Baz arkadalarn bu yzden durak nlalyor. neriye yaplacak bir ekle bu sorunu akla kavuturmak iyi olur:' ZamirBey Rz , "Anladm, haldlar" dedi. Zamir Bey terini sildi: "Hilafet konusu alrsa medreselileri n ii kmaza srkleyeceklerinden korkarm. Saltanatsz hilafet olmaz diye tutturacaklardr:

M. Kemal Paa, "Zarar yok.:' dedi, ".. bu konuyu tartmaya hazrm. Mecliste bu konuda ge ni bir aklama yapacam. Tatmin olacaklarn sanyorum. Merak etmeyin:' Hepsi hayretle bak aa'nn bilebilecei bir konu deildi ki bu. Paa bilgi verdi: Birnci Blm 1

"Ben Sakarya Sava'ndan sonra, Byk Taarruz'a kadar, aylarca, her frsattan yararlanarak slam tarihini inceledim." Olaylarn akna gre bu bilginin bir gn gerekecei belliydi. N kim o gn geldi ite:' Notlar yanndayd. Zamir Bey'e bir tomar kat uzatt: "Bak da iin r etsin:' Salih Bey stanbul'dan yollanan bir yldrm telgraf getirdi. ifresini zmlerdi. Hasancan Bey, Mttefiklerin smet Paa'nn notasna verdikleri yant bildiriyordu: Londra, aris ve Roma, Lozan'a stanbul ynetiminin de katlmas iin srar ediyorlard.

Mahmut Esat Bozkurt parlad: "Bu kadar ak entrika olur mu?" M. Kemal Paa, "Beyler.:' dedi, ".. Bu ii dndmz gibi bitirmek zorunlu oldu. Hilafetin devam edeceini aka be ek neri hazrlayn. Padiahla son verelim:' "Peki efendim:' "Sabah grup toplantsnda bulu Arkadalarn uurlad. Salih Bey'e sordu: "Annem zmir diye srar ediyor mu?" "Evet. Bazen or:' "Eyvah! Ben annemi ihmal ettim. ok kt oldu. u konuyu halledelim de, annem iin ne yapabiliriz, konualm, olur mu?" lBastne:' "yi geceler:' "yi geceler:' alma odasna kt.

zerine yayd. Masann bir yannda stste kalnl inceli bir dzine kitap duruyordu. Birka geri kalan Osmanlcayd. Hepsi slam tarihi hakkndayd. Sabaha kadar alacakt. Uykusuzl l bir yaps vard. Notlar masann 112 Birinci Blm

31 EKM gn Mdafaa-y Hukuk Grubu, eski retmen Okulunun toplant salonunda topland. 86 B Meclis yatakhanesi ve yemekhanesi de olduu iin Mdafaa- y Hukuk grubunun toplandn her bilirdi. Milletvekilleri akn halinde geliyordu. Byk ilgi gelenekileri tedirgin etti . Onlar da Kuyulu Kahve'de toplandlar. M. Kemal Paa, sorunun zm iin saltanat sistemine son verilmesi gerektiini belirten bir konuma yapt. Padiahlk ile halifeliin ayrlabilece i slam tarihinden rnekler vererek akla d. Bu konudaki sorular yantlad. Bilgisiyle, k egemenlii ile grubu artt ve rahatlatt. 87 Grup oy birlii ile neriyi desteldemeye kar verdi. GLEDEN SONRA kar beyaz sarkl, ak sakall, cppeli, mest lastikli bir milletvekil i M. Kemal Paa'y direksiyon binasnda ziyarete geldi. Bugn Meclis tatildi. Paa gncel, b asit, sradan tartmalara hi katlmayan bu olgun din adamn severdi. Hi bekletmeden kabul ti. Saygyla karlad, yer gsterdi. Oturdular. Karlld hal hatr sordular. Hoca konuya g Gzel Paam, sen bu millete Allah'n bir ltfusun. Bugne kadar sen beni ho tuttun, ben de seni bamz bildim. Bu gvene dayanarak sana bir teklifte bulunmaya geldim:' M. Kemal P aa merakla, "Buyrun" dedi. "Anladma gre padiahlk gidiyor. Belki bir gn hilafet de tar karacak.:' Paa glmsemekle yetindi. ".. Yzlerce yllk dzen deiecek, ierden darda , birok dman kazanacaksn. Hayatn hep tehlikede olacak. Bunlar halkn iyilii iin yapy ma bakalm halk kadrini bilecek mi? Gel bu iten vaz ge. Kurban olduum Allah, sana yr ya kulum demi. Saltanat da, hilafeti de zerine aL. Bugnk kudretine, anna, bunlarn kuvve e erefini de ekle. Tahtnla, devletinle, saraynla, hareminle, hazinenle, keyfince yaa .:' Birinci Blm 113

Hoca derin bir soluk alarak szn tamamlad: ".. Benim teklifim bu. Artk tesini sen bilir sin:' M. Kemal Paa duygulanmt. ne doru eildi: "Dediiniz dorudur. Baz insanlar bilir bana dman kesilecek. Belki de hayatm srekli tehlikede olacak.:' "Evet, evet!"

"Ama sevgili Hocam, milletin nne den bir adam artk kendini, keyfini, cebini, karn, r ailesini, geleceini deil, milletin ihtiyalarn, zamann gereklerini temsil eder. Bu yzde tasvir ettiiniz hayat, houma gitse bile kabul edemem. Millet yolundan geri dnemem. Artk millet de buna izin vermez .." Uzanp sevgiyle Hocann elini tuttu: ".. Ben bu grevi her trl tehlikeyi gze alarak stlenmitim. Benim iin hayr dua ediniz:'" Hocann g doldu. Karsnda rahat, gveni, saltanat, zevki, keyfi deil, halk nn yarar iin zoru iftiralara ve hakszlklara uramay gze alm bir insan, adam gibi bir adam vard. Saygyla kucaklad.

ORLU geceyi heyecandan uykusuz geirdi. Yneticiler ve asker Sirkedden trenle uurlanmlar Ara istasyonlarda byk trenlerle ve cokuyla karlana karlana yaklayorlard.

Edirne Valiliine atanan akir Kesebir Edirne geri alnana kadar yerel ynetim ilerini orl u'dan ynetecekti. ehir Yunanllardan arnr arnmaz orlulular istasyonu ve hkmet konan olu bayraklarla donatm, yollar temizleyip sulam, iekler hazrlamlard. stasyonu ve ki yann erkenden doldurdular. Beklerneye baladlar. nsafsz zaman yrmyordu. 114 Birinci Blm

MECLS leden sonra Musa Kazm Efendi'nin bakanln

da topland. Gndeme gre sras gelince 80 imzal neri ikinci kez oylanacakt. neriye ek b i ile halifelik konusnna aldk getirilmiti .. Gelenekiler de bu dorultuda bir yazl ne rdiler. neriler zerinde grme alnca, ilk sz M. Kemal Paa ald. Din bilginlerini de n uzun, akc, bilgi dolu konumasn yapt." Gelenekilerin de alkn ald. Sorun akla dan aydnlanmt. Sra nerilerin oylanmasna gelmi grnyordu. bilir gelenekiler bu a iler. nce nerilerin Anayasa Komisyonunda incelenmesi iin yazl bir neride bulundular. S onra bu istee Adalet ve eriye (Din leri) Komisyonlarn da eldediler. Krsnn evresinde arak, bararak Bakan sktr dlar. Ziya Hurit n plandayd. Ankara Milletvekili Hac M e eriye Komisyonunun unutulmamas iin abalyordu. Mdafaa-y Hukukular da ayaa kalktlar s karmt. Her kafadan bir ses kyordu. Bakan bunamt. Grlt iinde nerilerin inc balanmas iin sz konusu komisyona gnderilmesini oya koydu. tirazlar arasnda 'nerile e,Anayasa ve Adalet komisyonlarna havale edildiini' aklad ve oturumu kapatt. 90 Gelenekilerin istedii olmutu.

KOMSYON yeleri toplanrken, Trk yneticiler ve 600 jandar ma dan oluan birlik orlu istas onuna iniyordu. Kimi, askerlerin ayaklarna sarld; kimi, ellerini pmeye alt. Alklara r karyordu. Kadnlar, kzlar askerlerin zerine gelin telleri, oyal mendiller, danteller ler atyor, kolonya serpiyorlard. Btn minarelerden sela sesleri ykselmekteydi. Birinci Blm 15

Boaltmaya orlu'da talyan yneticiler ve askerler gz kulak

orlu'yu Trklere teslim edip ayrlacaklard. Bir milletin ordusu, bayra, dili ile lgnca klamasn ilgiyle izliyorlard. Belki bazlar utanmaktayd. nk bu haksz ayrl yarata ri de talya idi. 90' . KOMSYONUN yeleri byk masann evresinde yerlerini almlar, Ba illetvekili Mfit Hoca'y semilerdi. olmulard.

Birok milletvekili, zellikle gelenekiler, grmeleri izlemek, gerekirse sz alp konumak isyon yelerini etkilemek, ynlendirmek iin oday doldurmutu. Ayakta duracald<adar bile yer kalmadndan baz milletvekilleri ieri girememiti. Kapdan kulak veriyor, sknt iin rda geziniyor, biri dar karsa. evresini alp bilgi edinmeye alyorlard.

huzursuzdu, sinirliydi, kzgnd. nerilerin komisyonlara, hele eriye Komisyonu'na havale edilmesi, konuyu tehlikeye atmt. M. Kemal Paa, Babakan Rauf Bey, kinci Bakan Ali Fuat Paa, Dr. Adnan Beyoturuyor, sonucu bekliyorlard. BAKANLIK ODASNDA ou . Konu belli ki safsata ve mugalataya na taklmt. elverili medrese mant-

Ali Fuat Paa saatine bakt: "ki saat oldu:' Kap hzla vurularak ald, ieri Zamir ve Muh Baha Beyler girdiler. Zamir Bey'in aln damarlar kabarmt, "Paam.:' dedi, ".. Malum kii er konuyu saptrdlar. Saltanat brakld hilafet konuuluyor:' Muhittin Baha Bey de ok gergindi: 116 Birinci Blm

"Bunlarn tarihle, ilimle, bar konferan-

sna davetle, kounanmzla, sorunlarmzia hi ilgileri yok. Hayal peinde, laf cambazl ya altanat kurtarmaya, yaatmaya a-

lyorlar:' Grmeleri Zamir Bey zetledi: "Hilafet saltanatsz olabilir miymi, olamaz mym, saltanat ak hilafet a sndan caiz miymi, deil miymi, eski ulema Ali Fuat Paa ne demimi, imdi ilirmi, iki saattir bunlar tartyorlar. Daha nerileri incelemeye balamadlar bile. Bu g e balamalarna da imkan yok:' M. Kemal Paa kalkt. Fazla sakin bir sesle, "Gidelim" de di. Yrd.

KOMSYON odasna zorlukla girdiler. Zamir Bey gl gvdesiyle yol aarak nden yrd, M. Ke mir Bey'i izledi. Biri yerini verince oturdu, grmeleri izlemeye balad. Konu lastik to p gibi bir konuydu. Medreseliler konuyla, itirazara, uyarlara aldrmadan, tela etmede n, gzel gzel oynuyorlard.

Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey yanndaki arkadana f "Yahu.:' dedi, ".. dnya dnyor, n akyor, bizimkiler hala gemite yayorlar. Bunlarn saatleri birka yzyl nce durmu. er eyin hareket ve deiim halinde olduundan haberleri bile yok:' M. Kemal Paa uzun bir sre sabrla beldedi. midini kesince Mfit Efendi'ye seslendi: "Sz istiyorum efendim:' "zr dilerim Paam, srada Tevfik Rt Bey var:' Mula Milletvekili Tevfik Rt Bey (Aras) rn Gazi Paa'ya brakyorum" dedi. "yleyse buyrmi efendim, sz sizin." sltyla, Birinci Blm 117

yerin zerine kt. Tam yannda Ankara Milletvekili Hac Mustafa Efendi vard. "Efendiler! bulunduumuz acil artlara ramen, safsatayla, nazariyatla vakit geirdiimizi gryorum. Ha imiyet ve saltanat, hi kimse tarafndan, hi kimseye, ilim icabdr diye, mzakere ile, mna aa ile verilmez. Hakimiyet ve saItanat, kuvvetle, kudretle, zorla alnr. Trk milleti de hakimiyet ve saltanatn, isyan ederek, bilfiil kendi eline almtr. Bu olmu bitmi bir urumdur. Sz konusu olan, millete saltanatn, hakimiyetini brakacak myz, b rakmayacak m selesi deildir. Mesele bu olmu bitmi durumu ifadeden ibarettir. Bu her halde olacak tr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes, meseleyi byle grrHac Mustafa Efendi LLS Birinci Blm Paa oturduu

se, fikrimce uygun olur. Aksi takdirde yine hakikat usulnce ifade olacaktr.. :'

Eliyle iaret etti: ".. Fakat ihtimal baz kafalar kesilecektir:' M. Kemal Paa'nn eli Hac Mustafa Efendi'nin boynunun yanndan geti. Ttirkiye Byk Millet Meclisi Bakan, herke e burasnn bir ihtilal meclisi olduunu hatrlatyordu." Hoca Efendilerin baz kayglarn g cek ilmi aklamalarda bulunup szn bitirdi. Hac Mustafa Efendi, saygl bir sesle, "Afede niz efendim.:' dedi, ".. biz meseleyi baka bakmdan mtalaa ediyorduk. imdi aydnlandk:'" KOMSYON Dr. Rza Nur ve Hseyin Avni Beylerin nerile-

ikisinden de yararlanarak iki maddelik bir karar taKomisyon szcs Mula Milletvekili Y unus Nadi Bey kararn gerekesini aklayan bir bildiri yazd. Karar tasars ve bildiri Mecl s'e sunulmak zere oybirlii ile kabul edildi. Durum Bakanla bildirildi. Dr. Adnan Advar bakanlk krssne kt. Ziller alyor, milletvekilleri toplantya katlmaya arlyordu eyici balkonIar da dolmutu. Sovyet Bykelisi Aralov ile Azerbaycan Byk Elisi Abilof da nleyici balkonunda yer alsars hazrlad. dlar. rini grt,

M. Kemal Paa, Babakan, Bakanlar krsnn nndeki ilk sraya oturdular. Paa srann sa uc zamanki yerine geti. Gelenekiler dzeni koruyamadklar iin zgndler. Tarihin akn te alm, baaramamlard. Aralarnda, halkn byk tepki gstereceine, rktc olaylar karara kar kmad iin orduya kzanlar da. Birinci Blm 119

ki ksa konumadan sonra, Bakan iki maddelik tasary ve bildiriyi oya koydu. Btn eller k t. Dr. Adnan Bey tarihi sonucu bildirdi: "Oybirlii ile kabul edilmitir." Padiahlk tar ihe karmt. Tarih 1 Kasm 1922, saat 20.40't!" Bir dou lkesinde ilk kez saltanat dzen . Alk frtnas koptu. Milletvekillerinin ou ayaa kalkmlard. Ziya Hurit Bey barmay alifiml yleyse oybirlii yok .. :' Ziya Hurit'in sesi "Sz yok!" sesleri, alk grlts v bartlar iinde kaybolup gitti. Bir milletvekilinin bugnn milli bayram diye kabul edilme ini nermesi zerine Babakan Rauf Bey sz ald. Bu gecenin ve ertesi gnn milli egemenlik b yram olarak kabul edilmesini nerdi. Meclis iki neriyi de kabul etti. Yeni bir dnemi balatan oturum, Mfit Efendi'nin okuduu gzel bir dua ile sona erdi!' Ortaa byk bir dar almt. Akam bu gzel karar erefine 101 pare top atlacakt. Muhabirler durumu gece telgra rla gazetelerine bildirdiler. Sabah yeni bir dnem balayacakt. HABER sabah Tevfik Paa' ya telefonla A. zzet Paa bildirdi.

ama inanmam, sabah gazetelerde okumutu. Nazrlar Tevfik Paa'nn Ayazpaa'daki konanda t d 94 lar. Karar yeni renen Nazrlar ta kesildiler. Tevfik Paa'nn zaten kansz olan y d. A. zzet Paa'nn yz ise tersine mosmordu. Bouk, inanmaz, aknlktan kslm bir se nkara, padiahl nasl kaldrabilir, hangi yetkiyle?" diyordu. Nazrlardan biri korka korka "Durum Efendimize bildirildi mi?" diye sordu. Tevfik Paa Gece 120 Birinci Blm duymu

titrek bir sesle, "Evet.:' dedi, bilgi verdim:' BAMABEYNC "Bakatip Beye

mer Yaver Paa, Bayaver Avni Paa ve Bakatip Rfat Bey iznini alarak Padiahn huzuruna paa temenna ederek ellerini kavu turup durdu. Rfat Bey ilerledi, sehpann zerine bel brakt: "Ankara Meclisi'nin bildirisi ve iki karan efendimiz:'95 Geri geri giderek o da ellerini kavuturdu. Ahmet izzet Paa Yeni unvan ile Halife Vahidettin Efendi bi r sre sessiz ve hareketsiz kald. Ban belli belirsiz saHayarak ayrlmalarna izin verdi. ray yneticisi geri geri giderek odadan kt. Vahidettin Efendi elini yavaa uzatarak sehp ann zerindeki kad ar ar buruturarak avucunun iine ald, skt, ezdi, inler gibi att: ('haah:' MTTEFKLER de akna dnmlerdi. gidebilecei Ankara'nn, stanbul ynetiminin Lozan'a katlmasn engellemek iin byle kestirme bir yola memiti. hi akllarna gel-

Ankara iki maddelik bir kararla dm zmt. Mttefikler Lozan'da masaya, stanbul yneti emeyen Ankara'nn inat, kat temsilcileriyle oturacaklard. Ankara tam bamszlk diye dir rdu. Tam bamszlk ha! Lozan'la ilgili yetkililerin kalar atld. te bu imkanszd. Birinci Blm 121

EDEBYAT FAKLTESNDE gen gretmenler ve grenciler

havaya frlatarak karar kutladlar. Geleneki retmenler ise ok mutsuz oldular. Ahmet Naim Hoca bunlarn banda geliyordu. Trke yerine Arapamn resmi dil olarak kabul edilmesini is teyen bir niversite hocasyd. Milli Mcadele'yi kaleminin btn gcyle desteklemi olan Ya emal'e ise bir hzn kmt. mparatorluun grkemli dnemlerini hayranlkla anar, onlarda ynaklar, canl hayaller bulurdu. Son dersini veriyordu bugn. smet Paa'nn basn maviri o ak Lozan'a gidecekti. Edebiyat brakt, Kanuni dnemini ele ald. Viyana eteklerinden Krm' , Kafkasya dalarna, Aden krfezinden Cebel-i Tark'a yaylan mparatorluun byklgn, ze yksek dzeyini anlatt. iir syler, beste yapar gibi anlatyordu. kalpaklarm

Bir grenci ayaga kalkarak u soruyu sordu: "Hocam bu byk imparatorluk sonra neden kld, boald, gszleti, zavall bir hal ald, Avrupa'nn oyuncag oldu, toplu ine bile yapamaz geri, ancak borla yaayabilir duruma geldi? Neden, neden? Bunu da bir anlatsamz da ayn yanl lar bir daha yapmasak:' Gen adam, hakl bir soru sormutu. Tarihte benzeri ol an trajik bir durumdu bu. Yahya Kemal Bey iini ekti. Koca imparatorlugu bu aciz, clz , snepe hale dren, ortaag kafas ile yreksiz yneticilerdi. Yneticiler an degitigi ortaag kafasndan korktuklar iin aa btnyle ayak uydurmay gze alamamlard. Bir k iri, coturucu bir yan yoktu. "Ben size.:' dedi, ".. anakkale'yi, Sakarya'y, Byk Taarru z'u anlataym:' Yeniden cotu. 122 Birinci Blm

HALKN padiahln kaldrlmasna tepki gstereceini

umanlar btnyle aldandlar. Hibir yerde, en ufak bir tepki olmad. Osmanlnn bakenti ve klerin igali altndaki s tanbul'da bile hibir gazetede padiahl savunan, koruyan bir s r almad. Gazeteler Trkiye Byk Millet Meclisi'nin bildirisine, milli saltanat ven, ycel en balklara, yazlara yer verdiler.

Halk gn srecek milli saltanat bayramn balatt. Dkkanlar kapand, okullar tatil edild klar arklar syleyerek dolaan, saray lanetleyen kalabalklarla doldu. Gece de fener alay lar dzenlenecekti. 96 Orhan dayanamad, arkadalarna retmenler odasnda ksa bir nutuk a alk artk padiahn kulu deil, vatanda! Vatan artk padiahn mlk deil, hepimizin! Devle edann deil, bizim! Millet artk bir obann gtt sr deil, insan topluluu! Bu byk d i anlatmalyz!" Birnci Blm 123

REFET PAA ark Mahfeli'ndeki alma odasnda yeni kurulan gizli rgtten bir binbay kabu ski rgtler kapatl m, deneyli kiiler korunarak yeni ve geni bir rgt oluturul mutu.

''Az nce Fevzi Paa'dan bir emir aldn. u hain gazeteci Ali Kemal'in gizlice yakalanmasn Ankara'ya gnderilmek zere zmit'te, . Ordu Komutanlna teslim edilmesini emrediyor. Anl n yarglanacak. Ee keser dner sap dner, gn gelir hesap dner. Adamlarna. syle, adam zm sa salim teslim edecekler. Klna dokunmayacaklar. Milli Mcadele'nin en tehlikeli gnler inde bile terre, suikasta, ikenceye bavurmadk:' "Merak etmeyin Paam. Elimize hi kan bu lamad. Yoksa buradaki hainleri temizlemek i miydi?" "Ortal kartrmadan yakalayp post lecek misiniz?" Binba gld: IIiniz rahat olsun:' zin isteyip kt. Ali Kemal

ZBEYDE HANM iki gndr olunu gremiyordu. Grnce sevindi. Olunun elini okad: "Yorgun g "Biraz i vard anne:'

"Sana bakacak iyi bir kadn lazm:' Durdu, birden, "Beni ne zaman zmir'eyollayacaksn ol um?" diye sordu. M. Kemal Paa uzanp annesinin ban pt: "Anne, gel seni stanbul'a gnde . Kz kardeim de orada. {'rtk kimse seni rahatsz edemez. Evini basamaz. Olunu idama ma hkm edemez. Yreini azna getiremez. Milletine biraz hizmet etmi bir adamn annesidir diy sayg gsterirler. Orada tandmz doktor da ok:' 124 Birinci Blm

Zbeyde Hanm kararlllda, "Hayr.:' dedi, "..zmir'e gnder beni. Bu ii fazla da uzatma. K imi iyi hissetmiyorum:' M. Kemal Paa boyun edi: I<Peki anne:' Sabah Salih Bey'e, "z mir'e gidiyorsun.:' dedi, ".. Gevezeliinin cezasn ek. Annem iin kk bir ev tut. Sade b e det. Sonra da gelip annemi aI:' "Bastne:' SALH BOZOK'un zmir'e hareket ettii gn Mahmut Soydan da Avrupadan dnd. Fikriye'yi Mnih'teki sanatoryuma yerletirmiti. "Yolculuk boyunc a pek mahzundu ama sanatoryumdaki hastalar arasnda bir Trk hanm varm. Onu grnce biraz ahatlad:' "Alveri "Yaptk. ini aldk:' yapmak istiyordu:' Mnir Nurettin Bey'in son plana kadar her istedi-

"Doktor ne dedi?" "Biraz ge kaldmz dnyor. Ama mitsiz de M. Kemal Paann yz solm llFikrye nasl?" deiJ:' "yi. Size baz hediyeler almt. Muzaffer'e verdim. Bir de mektup yollad:' Artan parayla birlikte Fikriye'nin mektubunu da verdi. "Buyrun efendim:' "Her ey iin ok teekkr eder im Mahmut BeY:' "Rica ederim:'

BEY Basmane istasyonunda karsnda Latife Hanm'n adamlarndan Ahmet Aa'y grnce ard 'e geleceinizi Vali Beyden duyduk.:' dedi, ".. Ho geldiniz. Latife Hanm sizi kkte bek liyor. Araba kapda:' Birinci Blm 125 SALH

Latife Hanm Salih Bozok'u ok .candan karlad. Konuyu Vali Beyden rastlant eseri renmi . "Baknz. Karyaka'da bizim genie bir evimiz var. Dayal deli bir ev. Hi kullanmyoru nnesini orada misafir edeyim. Bana bu erefi veriniz. Ltfen:' Salih Beyeinin uyarsn anm ad ama Latife Hanm'a kar koymaya gc yetmedi. Birlikte Karyaka'ya gittiler. Evi grdl sahiden gzeldi. 96' TEVFK PAA bu saatte ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace

Rumbold'u ziyaret ediyordu. Ankara Meclisi'ni padiahl kaldrmaya yetkisi olmayan kural d bir Meclis olarak niteledi. Byle bir Meclis'in kararna uyarak istifa etmek doru olur muydu? Ankara'y ciddiye almadan Lozan'a bir kurulla katlmalarna ngiltere ne derdi? Osmanl Sadrazam, ne yaplmas gerektiikonusunda n giliz Bykelisinden akl sormaya, g iti. ok uzun yllardan beri Osmanl yneticileri bamsz dnemiyor, en azndan bir byk lmadan karar veremiyorlard. Hibir konuda kendilerine zg bir dnceleri yoktu. Batl el lerinde titredikleri byk Osmanl Vezirleri masal olmutu!

Yksek Komiser bu zavall sorular 'hkmetinin baka lkelerin iilerine karmayaca' gib r aklama ile yantlamadan geitirdi. 97

SADRAZAM ngilizlerden akl ve yardm dilenirken, stanbul . ynetimine bal birimler srayl efet Paa'ya gelerek Ankara'nn emrine girdiklerini bildiriyoriard. Maliye ve Maarif Nazrar da istifa yazlarn Sadrazamla brakmlard. stanbul zyordu. 126 Birinci Blm

MECLS 3 Kasm Cuma gn saat 13.45'te Dr. Adnan Bey'in

Btn milletvekilleri cuma namazn hep Bayram camisinde klm, Meclis'e yle gelmilerdi. D kan smet Paa Lozan'da izlenecek politika haklGnda aklama yapacakt. smet Paa henz siv r elbise salayamad iin niformalyd. Delege kurulu iin gerekli giysi/er Ankara'da yapt , giyim kuam iini zmek stanbul'a braklmt." Bakanlar Kurulu Lozan delegelerine uymal en politika hakknda yazl bir talimat vermiti. z Misak- Milli idi.'" smet Paa Lozan'd ak- Milli'ye uyulacan aklaya rak Meclis'i rahatlatt. Ayrntlar hakknda bilgi vermed 'dan sonra baz milletvekilleri sz aldlar. Ege adalar, d borlar, gney snrlarmz, z ve Hatay konularna deindi/er. Diyap Aa milletvekillii hayatnda ikinci kez sz alarak T k-Krt konusu hakknda ksaca yle dedi: "Hepimiz bi/iyoruz ve sylyoruz ki dinimiz, aslm slimiz birdir. Bizim iimizde ayrlk gayrlk yoktur. Ne Trklk, ne Krtlk davas vardr. , kardeiz. Dmanlar bizi birbirimize drmek iin tuzaklar kuruyodar. Hi/e yapyorlar. Biz rbirimizle iftihar ederiz. te bu kadar!" birlikte Hac bakanlnda topland. Birinci Blm 127

alklar, Aa Meclis Diyap Aa'nn konumasn bravo sesleri ile karlad. Diyap bin yllk toprak, tarih kardeliini zetlemiti."

Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey de dedi ki: ':Avrupallar, aldatc szlerle, bizi bi rbirimizden ayrmaya alyorlar. Ben Krtolukrdm. Bir Krt milletvekili olarak sizi temi m ki Krtler, YusufZiya Bey yalnz byk aabeyleri Trklerin saadet ve selametini istiyorla r. Biz Krtler Avrupa'nn Sevr paavras ile verdii btn haklar, hukukIar ayaklarmzn a e btn manasyla bize hak tan mak isteyenlere geri verdik. Trklerle birlikte kanmz dk rlmakistemedik, istemeyiz. Delege kurulumuz, Lozan'da azn lklar sz konusu edildii zama n Krtlerin hibir istei olmadn sylesin. Kerkk', Sleymaniye'yi, Musul'u da unutmasn ya Bey'in aklamas da uzun uzun alkland. Bitlis, Mardin, Gen, Mu, Siirt, Diyarbakr ve milletvekilleri ortak bir aklama yaptlar: "Trk-Krt tek kitledir. Krtler hibir vakit T camiasn dan ayrlamaz:'loo ngilizler Mtareke dnemi boyunca yaptklar ak, gizli alm adolu'da kk bir Krt devleti kurulmasna yaktklar yeil kla, Trk-Krt birlikteliini mtL IOI

Anadolu demek tek vatan demekti. Drt yn de birbirine muhtat, birbirini tamamlyordu. SMET PAA M. Kemal Paa'ya "5 Kasm gn stanbul'a hareket edebileceklerini" bildirdi. Haz ar sonulanmt. 128 Birinci Blm

M. Kemal Paa, "Rauf'la konutuk.:' dedi. ".. Sizi byk bir trenle uurlayacaz. Dnya, Me in, ordunun ve milletin arkanzda olduunu bilsin. Akama bendesiniz:' Akama Rauf Bey'l e birlikte baz bakanlar, Lozan delegelerini ve danman olarak birlikte gidecek millet vekillerini yemee armtLoa

Sofra genliinden beri nem verdii bir sohbet, tartma, arama ortamyd. Farkl dnceler kendi dncelerini de bu sohbetlerde olgunlatryordu. otb Sana Babakan Rauf Bey'i, so t Paa'y ald. Yemek ar bir hava iinde balad. Emperyalizmin diplomasi alanndaki oyunba si dndryordu. Trkiye emperyalistler ailesi karsnda tek bana yer alacakt. Kendi va anaca hibir kudret yoktu. Ar hava srerken bir ara delegelerin giysileri konusuna deini ince, M. Kemal Paa bir ansn anlatt: "Fransa'daki bir manevraya yolladlar bizi. ki arka az. Yl 1910 olmal. Trenle gidiyoruz. Yolda arkada fesini karmad. Durduumuz her istas pskll fesiyle alay konusu oldu. ok zld. Ben gayet k ve Avrupai giyinmiim. Yani yl mi sanyorum. zerimde redingot var, bamda da ok bee nerek aldm, eridine tavuk ty i bir Tirol ap doruyu kas.."

Misafirler gldler. En ok glen de Fethi Okyar'd. ".. Paris'e bu gln kyafetle indim. l gzel glen Fethi Beyozaman Paris'te ataemiliter. Beni o klkta grnce zavalinn ald b miti:' "Glmeyin.:' dedi, ".. Dileri Bakannz da sivil giyim konusunda farkl deiL. O da byle mlara debilir:' smet Paa Kahkahalar ykseldi. Hava hafifledi. Konumalar ilerledike herkese bir iyimserlik, ka rarllk ve mit gelecekti. Birinci Blm 129

JANDARMALAR btnyle Trakya'ya geirilmi, geride tek Yunan askeri kalmamt. ller ve ile la Mttefiklerden teslin alnyordu. Trakya kocaman bir bayram yeri gibiydi. Binba Faruk'u Refet Paa'nn karargahnda grevlen dirdiler. Annesiyle teyzesine altra altra niye o dknt klkta gezdiini anlatmt. Artk gerei renme sras sokaa gelmi

ti. Cihangir'deki kekeme berberde san sakaln kestirdi. Gvenli evde saklad niformas ni giydi, kalpan her zamanki gibi azck kana yatrd. Sokaa dnd. lk uyanan sokan Hanm oldu. l yataiaklar bile ayaa kaldrd. Sokak dn evine dnd. HER EY stanbu k az yanda kaldn gsteriyordu. Nazrlar Kurulu son olarak leden nce Bab- Ali'de top Ankara'ya gre artk var olmayan bir ynetimdiler. Belediye Bakan da Refet Paa'ya bal ol u bildirmi, ba llk yemini etmiti. Nazrlklarda alanlar hibir ie el srmyorlard. Topluca istifa etmenin artk zaman geldiini anladlar. stanbul ynetiminin son kurumu da yoklua yol kart. kar kalmamt.

Tarih 4 Kasm n2'yi gsteriyordu.!02 Tevfik Paa hkmetin istifasn sunmak zere saraya gi tifay verdi. .saraydan karken gazetecilere yle bir aklama yapt:

."Sultan Hazretleri istifa etmeyecekler. Millete hesap vermek istiyorlar:' TBMM zaten Vahidettin'in stiklal Mahkemesi nnde hesap vermesini karar altna almt. Bu yrekl idettin kartla BD Birinci Blm

rn

mahcup etti. "Demek ki Padiah sandmz kadar korkak deilmi" diye dndler. Kimsenin ak ttinin kamas olasl gelmiyordu. Bir hkmdar-halifenin dmana kaaca dnlebilir mi lar, odalar, koridorlar, merdivenler son temizlendi, yeniden dzenlendi. leden sonra Refet Paa, karargah ile geldi ve Bab- Ali'ye hzla yerleti.

Artk stanbul Trkiye'nin sadece bir iliydi. Bakentlii sona ermiti. 10 ' Bakentliin son rdiine en fanatik stanbullu bile inanmad iin bu durum bir szlanmaya, grltye, kzgnla yol amad. artlarn gerektirdii geici bir durumdu bu. stanbul'dan

daha zengin, ileri, byk ehir mi vard? Bakent olabilmek iin en nemli niteliin gvenlik hibirinin aklna gelmiyordu. Ankara adl ky bakent yapacaklar deildi ya. ANKARA istasyo u yine tklm tklmd. Bata M. Kemal Paa, Rauf Bey, Fevzi Paa olmak zere btn Bakanlar, killeri, Vali, Belediye Bakan, Ankara'daki komutan ve subaylar, Bakanlk yneticileri, basn mensuplar, renciler ve halk Lozan kurulunu trenle uurlamak iin istasyonu doldurmutu. Bando marlar alyordu. zel katarn lokomotifi defne dallar ve bayraklarla sslenmiti. Kurul yeleri nde bulunanlara veda ederek, geridekilere el sallayarak trene bindird iler. Birok Ankaral "Zaferle dnn!" diye baryordu.

Tren alklar, hayr dilekleri arasnda hareket etti. Her istasyonda, gndz ya da gece, cok n gsterilerle kar lanacak, stanbul'a kadar alklar ve dualar iinde yol alacaklard. An drt yl nceki dnyadan habersiz Anadolu deildi. Nice Birinci Blm 131

ac snavdan geerek uyanm, dostla dman, akla karay, do ruyla yanl ayrdetmiti.

o AKAM Ali Kemal berbere gitmek iin havann iyice kabeldedi. Karanlk ktkten hayli sonra evden kt. Berberi yaknda, ana cadde zerindeydi. zlendiini anlamad. Rum berberler Ali al'i saygyla karladlar: "Ho geldiniz Beyefendi!" Ali Kemal sinirliydi: "Ho gelmek mmk Sokaklar kalpakl delilerle dolu:' Yan koltukta oturan mteri korkuyla uyard: "Aman B eyefendi, byle konumayn!" "00, merhaba Msy Aleko:' "Merhaba Ali Kemal Beyefendi. Yeri n kula vardr:' Ali Kemal gld: "Korkma. Buras ngiliz blgesi. Burada bir eyolmaz:' Kol urdu: "Sa saka:' Gzlerini kapad. Mealeler tayan bir grup bara ara vitrinin nnde rber rt ve havlu almak iin arkaya geti. Bu srada kap ald. Dardan gelen sesler yks en azald. Ali Kemal ban arkaya yaslam, gven iinde gzleri kapal bekliyordu. Demek ki i geldi diye dnd. Sana ve soluna iki kiinin sokulduunun farknda olmad. Biri Ali Kem ulana eildi: "Sakn ge:'103a rarmasn ses karma Artin KemaL. Sessizce kalk ve bizimle

Ceketinin cebindeki tabancay Ali Kemal'in kaburgasna dayad. Ali Kemal sapsar kesildi . Bir gn bir Trkn eilip de kula na bunlar syleyebileceine, kaburgasna silah dayaya hi ihtimal vermemiti. Dizleri titreye titreye kalkt. "Yr:' 132 Birinci Blm

ki adamn arasnda yrd. Kap ald, dar ktlar, kap kapand. Msy Aleko koltukta korkudan kldke klm t. Szland:

"Hani ngiliz blgesiydi buras? ngiliz blgesi mi kald? Byle armut gibi toplarlar adam:' KARA stanbul'da ynetimin olaysz el deitirmesine dikkat ediyordu. Bouna bir dikkatti bu . nk olay kmas iin bir tepki, diren olmas gerekirdi. Ne tepki vard, ne de diren. H her grevli Ankara'ya balanmt. Belki de dnyadaki en kolay devrim yaanyordu. Ama ertes yaanan bir olay bu sakin gidii lekeleyecekti. Muzaffer Kl alt st olmu bir suratla M. emal Paa'nn yanna girdi: "Paam!" I<Ne var ocuk?" "zmine halk Ali Kemal'i lin etmi efendim:' "Ne diyorsun?" "imdi telef onla Genelkurmay'dan bildirdiler:' M. Kemal Paa elindeki kalemi frlatt: "Ankara'ya getirilecekti. Halk bir insan, ordunun elinden alp da lin edebilir mi? Nurettin Paa' nn bir tertibidir bu. Allah kahretsin bu ilkel, gaddar kafalar! Bana Rauf Bey'i bal ayn!"o,

HABER stanbul'da bomba gibi patlad. Saray, eski Nazrlar, Ayan yelerinin ounu, Ferit P akmn, ngilizcileri, Trk dman Araplar, Milli Mcadele kart yazarlar, dincileri, r ve ajanlar byk bir korku ald. Bu kadarla kalmazd bu hareket, arkas gelirdi. ngiliz k Komisedii de sadk bir dostunun bana byle bir ey gelmesinden ok rahatsz olmutu. st okurdamaya balad. 05 Birinci Blm 133

Vahidettin Efendi zel doktoru ve gvenilir adam Dr. Reat Paa'y artt. Vahidettin'ing ku doluydu. ki si yalnz kalnca sesini alaltarak, "ngiliz Elisi veya grevlendirecei b e ok acele konumak istiyorum.:' dedi, ".. Gizlice ba lant kurup bu ricam i1et:' "Peki fendimiz:' "Bizimkilerden haber var m?" "Az nce rendiime gre, ngiliz Eliliine snm lamlar:' ilAnladm:' HALFE En iyi zm buydu. Beendi.

TEPEBAI'ndaki ngiliz Eliliinin bahe kapsnn nnde bavullu, torbal, antal, sarkl, Osmanl toplanmt. Birbirleriyle itierek, kakarak, panik halinde, ieri girmeye, kapda vliler de dzeni korumaya, snmaclarn birer birer ieri girmesini salamaya alyorlard askeri ieri girmek iin akgzlk eden iriyar bir sarklnn gsne dipik vurdu. Sarld hayal krkl ile bakt. Asker ngilizlere olan hizmetlerini bilse herhalde byle davranmaz utarak kalkt, uslu uslu sra ya girdi. Kavaslar baheye girenleri sraya diziyor, bir ka tip isimlerini bir deftere kaydediyordu. Aralarnda eski eyhlislam, ibirliki Mustafa S abri, eski Nazrlar, 'Yunan ordusunun baars iin dua edilmesini' isteyen eski Adliye Na zr Ali Rt Efendi, okul kitaplarnda Trk szcnn kullanlmasn yasaklayan Maarif Naz vr'i imzalayan Filozof Rza Tevfik, her karanlk ite parmaklar bulunan Ayan'dan (Senatr ) Vasfi Hoca ile Ayandan Konyal Zeynel Abidin Efendi, ngilizci Hrriyet ve tilaf Part isi Bakan Albay Sadk Bey, bu partinin btn yneticileri, zmir'i Yunanllara tes134 Birinci Blm

lim eden Kolordu Komutan Ali Nadir Paa, eski stanbul Emniyet Mdr Arnavut Tahsin, Refik Halit Karay, Refi Cevat Ulunay, Mevlanzade Rfat gibi baz yazarlar vard. Saylar gitti ke artyor, kapnn n kalabalklayor, bahe dolduka doluyordu. ngilizler Boazii, Kad semtlerde oturan sadk dostlarn otomobillerle elilie aldrmaya balamlard.

evredeki esnaflar, merakllar durumu izlemekteydi. Bu rezillerin br ksmndan bir zamanl ar dlerinin koptuunu anmsa yp gyorlard. Biri tekine seslendi: "Ne kadar ok hain va bu kadarsa iyi:' Telalar, srnaklklar, zilletleri ile ngilizlerde bile tiksinti yarat Gece hepsini siyasi snmac olarak Taklaya gnderdiler. 106 NGLZ YKSEK KOMsER Sir Rumbold Halife Vahi-

dettin'in grme isteini renince, Mr. Ryan ile birlikte 6 Kasm gn ziyaret etmeye karar i. Lozan grmelerine katlacak lard. Bylece veda etmi de olurlard. Toplantya kimse .a . Ryan ok iyi Trke biliyordu. evirmenlii o yapt. Halife Vahidettin Efendi ok dertliydi Uzun uzun millicileri ekitirdi, aznlkta olduklarn ileri srd, 'grevini bir Meclis le asla terk etmeyeceini' syledi, u iki soruyu sordu: "Mttefikler Ankara hkmetinin merulu u tanyacaklar m? Barn sonulanmasna kadar Ankara hkmetinin stanbul'a ait iddialarn aacaklar m?"107 Sonunda asl konuya geldi: "ki yl nce yetkili makamlarnz, bir tehlike uu takdirde, beni koruyacaklar hakknda sz vermilerdi. 1Os Bu sz imdi de geerli mi?" M Ryan Sir Rumbold'un yantn Trkeye evirdi: Birinci Blm 135

"Evet efendim, imdi de geerli:' Vahidettin Efendi derin bir nefes aldktan sonra, "lk frsatta stanbul'dan ayrlmak istiyorum.:' dedi, ".. Beni nereye gtrrsnz? Msr'a m, Kbrs'a illI, nereye?"

Sir Rumbold'un yant uzunca oldu: "Msr mmkn deil efendim. Oras bu ara biraz karl" A aferi Msrllar cesaretlendirdi. Kbrs da olmaz. Geici olarak baka bir yere gidebilecei sanyorum. Mesela Malta'ya. Beraberinizde on, on be kii olabilir. Biz Mr. Ryan ile b irlikte Lozan'a gidiyoruz. Hazrlk yapmas iin General Harrington'a kararnz bildireceim yrl gnn kararlatr dnz zaman kendisine birini yollarsnz:' Vahidettin mahzun bak lirim? Yaknmda gvenilecek o kadar az insan kald ki:' Emrindekiler sessizce kayorlard. imi yollayabileceini dnmeye balad. o9

YKSEK KOMSER elilie dner dnmez General Harrington'dan gelmesini rica etti. Gelince dur umu anlatt. Sultan -ngilizler iin hala sultand- ayrlmaya karar verdii ni sarayn Hadem r ve Mzka Komutan Zeki Bey'le gizlice bildirecekti. Elilik Mstearnn uyars zerine, n, stanbul'dan ayrlmak istedii hakknda bir yazl belge istenmesine karar verildi. Bu ya z her trl yaktrmay, dedikoduyu nlerdi. Sir Rumbold odasndan Hali'e bakarak, "Trkle Andlamas imzalanmt.:' dedi, ".. Sevr yrtld, yeni bir bar anda mas iin toplanac anbul'da imdi Trkler egemen. Basn zerindeki sansrmz artk anlamsz oldu. 109a Mr. Lloy rge istifa ~tmek zorunda kald. Yunan Kral devril136 Birinci Blm

di.

de Osmanl Sultan ekiliyor. Kurduumuz cephe dal d. Nerede yanl yaptk?" General Harr ntlad: "Ankara'y stanbul sandk. Eski ngilizlerin deyii ile 'Koca Trk' unuttuk:' imdi

7 KASIM sabah hava yamurlu, souk ve rzgarlyd. Buna ramen stanbul, Bat Cephesi Komuta ri Bakan smet Paa'y ve arkadalarn Haydarpaa'da byk bir heyecan ile karlad. Gar k amt. zel katar gara alklar, sevgi haykrlar arasnda girdi. zmit'te Ali Kemalolay urettin Paa'y azarlad duyulmutu. Kimse bu pis olay konumak istemedii iin daha fazla alnamad. 109b smet Paa ark Mahfeli'nde misafir edildi. Sk sk balkona karak yamur al gi gsterileri yapan halk selamlamak zorunda kald. smet Paa'nn iki gn vard. Bu sre i iseler diktirecek, gmlekler, boyunbalar, ayakkablar, oraplar alacak, niversiteye gide cek, yemeklere katlacak, Mttefiklerin stanbul'daki temsilcileri ile temas edecek, y erli ve yabanc basnla konuacakt. Bu arada yldr grmedii akrabalarn grmek iin S e de uramak istiyordu. Geleceini bildirdi. Biri azndan karm olmal ki Ayekadn Hamam aa'nn geleceini rendi ve harekete geti. Ertesi gn akam zeri Sleymaniye'ye gittiler. riinde ofr otomobili znk diye durdurdu. 'INe oldu?" ofr soka gsterdi. smet Paa'nn r sokaa hallar serilmi, evler bayraklarla, paalarn resimleriyle, dallarla sslenmi, cum alardan cumbalara teller ekilip renkli ampuller dizilmiti. Sokak rengarenk ve l ld. Birinci Blm 137

iin otomobilden indiler. Sokak giriin de kurbanlar kesildi. Btn komular kaplarn nne erkek gzel bir dua okudu. Genler saygyla el pt, yatlar, yallar sevgiyle, minnetle kucakladlar.'o Hallar inemernek BUGN Salih Bozok da mektupla evin hazr olduunu, Latife Hanm'dan byk yaknlk ve yardm rmiti. Artk dnmesi gerekiyordu ama tm, grip olmutu. Yksek atele yatyordu. Doktor et etmesini uygun grmemiti. "yileir iyilemez gelip Anne'yi alacam Paam." VAHDETTN EFEND verdii karar bir de Ttncba k

iin onun yardmna ihtiya vard. llo , kr Bey, efendisinin yaknnda, bir yer minderinde rinin zerinde oturuyordu. Efendisi kr'ye kk bir zarf uzatt: "inde birka para mce ine'ye aittir, geri ver, imzaladm makbuzu geri al:' "Aman efendim, gurbette lazm olu rdu:' "Sen sylediimi yap.Arkamdan hrsz demesinler:' Vahidettin Efendi ban koltuun ark yaslayp gzlerini kapad: "Merak etme kr, naslolsa geri dneceiz:' kr'nn gzleri h, elbette efendim, tabii, Allah'n izniyle:' ekinerek sordu: "Kararnz kadnlara ne zama n syleyeceksiniz?" LLS on gece:'lll r Bey'e 138 Birinci Blm aklad. Hazrlk

LOZAN KURULU stanbul'dan da katlan danman ve uzmanlarla 38 kii olmu, iki buuk gn iin herkes imek h zyla ihtiyalarn tamamlamt.

Lozan grmelerinin ngiliz seimleri dolaysyla bir hafta kadar ertelenecei syleniyordu u durum resmi olarak bildirilmemiti. lk davet yazsna gre grmelerin 13 Kasm gn bal . smet Paa yrrlkteki programa uymay do ru bulmutu. Gar dolduranlar koyu renk yeni g i iinde pek k grnen kurul yelerini sevgi gsterileriyle karlad. yelerin hepsi kalpa artk stanbulluIarn da rendii Milli Mcadele mararn alyor, kurbanlar kesiliyordu. 9 Kasm gn saat 12.30'da alklar ve baar dilekleri arasnda hareket etti.'12 12 Kasm a an'da olacaklard. Trkler dnyann drtte ne egemen ve Dnya Sava galibi emperyalistler aha mcadele ederek, sava ve diplomasi alannda yenmi, yeniden bar masasna oturtmay ba mt. Bu, insanlktarihinin kaydetmedii bir baaryd.

STANBUL iki aydr bayram yapmaktayd. Afyon'un geri alndnn renildii gn stanbul'da a bayraklar aslmaya balanmt. Zaferi Mudanya Atekes Anlamas izlemi, Refet Paa gelmi armas Trakya'ya gemi, son olarak Lozan kurulu da stanbul'a inmiti. Her aamada coku art bayraklar, ssler, resimler, mealeler, gsteriler oalmt. Artk olaan dneme dnmek zam l3 Lozan kurulunun Sirkeci'den trenle uurlanmasndan sonra taklar skld. Yollara, dkkan , evlere asl on binlerce bayrak topland. Yeni gzel gnler iin sakladlar. Birinci Blm 139

TAKILA'DA misafir edilen hainler, ibirlikiler, casuslar, Milli Mcadele kartlar, vatan de ve cep olanlar, yzlerce sefil, grup grup gemilere bindirilerek, isteklerine gre Msr'a, Yunanistan'a, Romanya'ya yollanmaya balamt. ngilizler karlarna ve istekleri hizmet etmi olanlara geim paras verecek, hizmetleriyle orantl olarak rahat yaa malarn salayacakt.

Yazar Refik Halit Karay da dost ngilizler ve Franszlarn yardm ile Piyer Loti gemisine bindi. Beyruna inecekti. Beyrut'un yemekleri, ikileri ve kadnlar gzeldi. Yaptklarndan ne utan duyuyordu, ne de pimanlk. Bir an nce Beyrut'a gitmek istiyordu.'" LO KASIM Cuma gn selamlk trenine pek az kii katld. Bunlar da saylar her gn biraz daha azalan er ile igalci lerin temsilcileriydi. Cuma selamlklar, Sarayn ve stanbul ynetiminin Mil i Mcadele'ye kar olduklarnn anlalmas zerine snklemiti. Halk izlemiyordu. Halife endi Yldz Saray'ndan Yldz camisine siyah bir atn ektii yaldzl bir arabayla geti. , smanl mareali niformas vard. Bu selamln son selamlk, bu kyafetin son kyafet olduu imse biliyordu. Hutbede ad sylenilmeden Halife olarak anld,lls Osmanl mparatorluu bir vvel zaman gemisi gibi batm, suyun zerinde yalnz bir direinin ucu kalmt. Alt gn son suya gmlecekti. Bu srada Krklareli hkmet konana trenle Trk bayra ekilmekteydi. sryor, vatan btnleniyorduY6 140 Birinci Blm (

GENERAL PANGALOS'un banda olduu Soruturma Kurulu, grevini bitirmi, iddianameyi hazrlam unaris, Protopapadakis, Baltazis, Stratos, Teotokis ve Hadanesti vatana ihanetle sulanyorlard. Bu lm cezas demekti. tekiler hapis cezalarna arptrlm, asker olanl sklmesi uygun bulunmutu. iddianame, bunlar yarglayacak Divan- Harbe (askeri mahkemeye ) teslim edildi. Durumalar 13 Kasm gn balayacakt. SMET PAA yolda kompartmanndan kmadan alt. Ge-

rektike birini arp bilgi alyor, gryor, sonra hi durmadan almaya devam ediyordu. kimilerini hayran brakt, byle youn almaya alk olmayanlarn ise gzn korkuttu. is srasnda bir de iblm ve uyulmas zorunlu kurallar hakknda ayrntl bir genelge hazrl iinde, zenli, srekli bir alma istiyor, ncelikle gizlilie byk nem verilmesini bekl kurallar bazlarn rahatsz etti. Ama kaldklar otellerde evrelerinin casuslarla dolu oldu u ok abuk fark edecek, bu kurallarn deeri ve gerekliliini anlayacaklard. ll7

ESiR, smrlen, koloni yaplan lkelerden Meclis'e ve M. Kemal Paa'ya kutlama telgraflar y aya devam ediyorduYs Dnya Trk zaferi ile tarihin byk krlmalarndan birini yaamaktayd. olay, zaman iinde, dorudan ya da dolayl olarak, Mslman ya da deil, btn mazlum millet i etkileyecekti. Bamszlklar iin destek isteyenler oktu ..Bugn de Msr Kadnlar Derne be Ahmet Hanm zaferi kutluyor, Trkiye'nin Msr'n ve Sudan'n bamszlna destek vermes ordu. Birinci Blm 141

M. Kemal Paa ziyarete gelen Refik ev ket Bey'e telgraflar gsterdi, "Bir millet bamsz ak iin kendi bir bedel demeye hazr deilse kim ne yapabilir.:' dedi, ",.Biz can havli yle dirildik, uyandk, olaanst bir i baardk. imdi bu uyan srekli klmak iin al "Umarm artk uyumayz" dedi. Refik evket Bey M. Kemal Paa daha da ciddileti: "Emperyaliz m bizi affeder mi? Yz yllk emeinin rn Sevr'i ve l Anlama'y tarihe gmdk. Hevesi etmez. Bizi yine uyutmak, istediklerini yaptrmak isteyecektir. Onun iin gzmz daima drt amal ve ok almal yz. Tarihimizi iyi bilmeli, bamszlk bilincini glendirmeliyiz: 142 Birinci Blm

Hakl Blm Savatan Gzel Bara 1922-29 Ekim 1923 kinci 12 Kasm

DOGU EKSPRES Lozan'a yaklayordu. Lozan'dan bir nceki istasyonda trene binen Le Matin adl Fransz gazetesinin muhabiri, smet Paa'ya, konferansn ertelendiini duyurdu. smet P dehetli fkelendi. Ne stanbul'da, ne yolda, Trk Kuruluna, konferansn bir hafta ertele ndiini kimse bildirmemiti.! Bu affedilmez bir laubalilikti. Daha ilk admda yaplan bu saygszla smet Paa iddetli tepki gsterdi: "Btn bir milleti ve btn bir orduyu beli reke (atekes) halinde tutmak kolay deildir:' Aklama konferans davetilerine ynelik cidd i bir uyar, hatta tehditti. Etkisi ksa zamanda grlecektL Tren Lozan Garna 12 Kasm Paza r gn saat 22.00'de girdL' Trk kurulunu svire makamlarn temsil eden bir grevli, Polis ransa'nn Lozan Bakonsolosu ve Lozan'daki Trkyurdu yneticileri karlad. Polis bir Ermeni ya da Yunan suikastna kar nlem olarak peronu boaltmt. Sekiz yldr Trkiye aleyhindek e sylentiler ile beyinleri ykanm olan halk Trkleri uzaktan merak, kayg, biraz da korku yla izliyordu. Ermenileri kesen ve sava drt yl daha srdren barbar, uzlamaz Trkler bun myd? k paltolar, siyah kalpaklar, grgl tavrlaryla gayet kibar grnyorlard. Yin al, bunlarla dost. olmamal diye dndler." Fransz Bakonsolosu smet Paa'y selamladkt lculua devam ederek Paris'e gitmek isteinde olup olmadn sorkinci Blm 143

du. smet Paa daha durumu deerlendirmemiti. Yorgun olduu nu ileri srerek Lozan'da kalac ildirdi. delege ve Genel Sekreter Reit Saffet Atabinen Lozan Palas'a, tekiler Hotel de la Paix'ye yerlemek zere otomobillere bindiler. Gar dnda Kurulu beklemi olan Trk v Msrl rencile rin alklar arasnda hareket ettiler. SMET PAA'ya Lozan Palas'n ikinci katnda, 210 numaral

salonlu, geni daire ayrmt. Biraz dinlendikten sonra ertelemeyi resmi olarak bildirmedi kleri iin ngiltere, Fransa ve talya'y protesto eden birer telgraf yazdrd. ok zarif bir dille ne de diplomasi dersi verdi. Sonra telefonla Paris'i arayarak Ankara ynetimini temsil eden Ferit Tek Bey'i Lozan'a ard. Ferit Bey gece hareket etti. PAZARTES sabah Bakanlar Kurulu toplants vard. yeni Bakan katlmt. stifalar zerin mail Safa Bey, Salk Bakanlna Dr. Tevfik Rt Aras, Din leri Bakanlna Konyal Meh lmiti. 2b Rauf Bey salona rzgar gibi girdi: is mail Safa Bey 44 kinci Blm Dr. Tevfik Rt Aras

iin ok zr dilerim. Lozan Konferansnn bugn almas gerekiyordu:' "Bir ey mi oldu?" "E . nk ngiliz, Fransz ve talyan delegeler Lozan'a gelmemiler:' Fevzi Paa ok at: "Al Tevfik Rt Bey yerinden zplad: "Neden?" "ngiltere'de seim varm. Bu yzden konferans bir hafta ertelemiler:' "Geciktii m Mahmut Esat Bey kzd: "Bize haber vermeden mi?" "Haber vermeden:'

"Bu ne kabalk, saygszlk!" Rauf Bey, "Seim bahane.:' dedi, ".. Edinebildiimiz bilgilere gre asl neden baka. Lord Curzon konferansa l bir cephe halinde katlmalarn salamaya zm zaIp sesini ykseltti: "Anlalan Trkiye'de kaybettiini Lozan'da geri almaya al acak:' Fethi Bey, "Ne yapmay dnyoruz?" diye sordu. Mahmut Esat Bey Kazmzalp kinci Blm 45

"smet Paa da bir basn toplants n de yazl olarak protesto yapacak:' etmi. Bu sabah

LOZAN PALAS'n smet Paa'nn basn toplants iin hazr lanan salonu otuzdan fazla gazetec olmutu. Bir ksm oturuyor, bir ksm ayakta gevezelik ediyordu. En nde oturan bir s vir azeteci ayaklarm umursamazca ileri uzatm bekliyordu. Denilebilir ki ou -Avrupa kamuoy u gibi- yllardan beri Trkiye aleyhinde yrtlen geni propagandann etkisi altndayd. Yan ayakl fotoraf makineleri ve kameralaryla foto muhabirleri ve kameramanlar yer almt. s emlelerin karsna s met Paa'mn oturaca zarif bir masa konulmutu. smet Paa zamannda reter Reit Saffet Bey, basn danmanlar Ruen Eref ve Yahya Kemal Beylerle birlikte salon girdi. Drd de ak bal ve kt. Ruen Eref Bey Yahya Kemal Bey Reit Saffetl Bey smet Paa basn mensuplarn bayla selamlad, klarnn patlamalar altnda, magnezyum

yerine geti. ndeki gazeteci ayaklarn toplamad. Bir kadn gazeteci rujunu tazeliyordu, d evam etti. Gazeteciler Trk badelegesinin ne syleyeceini merak ettilderi iin deil, isiz ikten dolay gelmi lerdi. Lozan sszd. Haber olacak hibir olay yoktu. 146 kinci Blm

beyefendiler.:' diye sze bala metne bakarak konumaya devam etti, Franszca s olduka ak ..ngiltere, Fransa ve talya hkmetlerinin daveti zerine, bildirdikleri tarihte bar gr ne katlmak iin Lozan'a geldile Biz buradayz. Fakat davet eden hkmetlerin temsilcileri yok:' Gazeteciler arasnda bir dalgalanma oldu. lgin bir haber douyordu galiba. smet Paa devam etti: "Trkiye byk savatan sonra da bar yaplmasn bekliyordu. Ama bar yer an, ayn anda hcuma ura d. Bat dnyas bar yaarken biz drt yl daha dvmek zorund n elde edebilmek iin verdiimiz bu mcadele bize ok pahalya malolmutur. Byk ehirlerimi kl halinde. Eskiden mamur olan yerlerimiz viraneye dnd. Bir milyon insanm z akta.:' oturan gazeteci ayaklarn geri ekti. Gazeteci kadn rujunu antasna atp not tutmaya bal ".. Son taarruzumuza kadar, asla sava balatan taraf olmad mz hatrlatmak isterim. Ba in hepsini kullanmadan da harekete gemedile Nitekim son taarruzdan nce, bar midiyle L ondra'ya bir temsilcimizi gndermitik. Ama Babakan ve Dileri Bakan tarafndan kabul edi di.:' Baz gazetecilerin birbirleriyle fsldatklar grlyordu. ".. Biz de sorunu taarruz ek zmek zorunda kaldk. Sonucu biliyorsunuz.:' Glmeler duyuldu. Btn gazeteciler not al a balam d, hazrlad lard. smet Paa, "Hanmefendiler, ".. Btnyle lmeyi gze alm bir orduyu kim durdurabilirdi? anakkale ve stanbul nnde, nu amak iin durduk, bar yapmak iin de buraya kotuk. Ama bizi bara davet edenlerin u nerede olduklarn, ne yaptklarn bilmiyorum.:' kinci Blm 47

Glmeler ykseldi. ".. Deneyli diplomatlar bu gecikmenin nelere mal olabilecei ni takd ir edeceklerdir sanyorum:' Ankara, gazetecilerin hi beklemedii bir dille konuuyordu. Alttan al, bar dilencilii havas yoktu hi. '1,.Teekkr ederim:'3 smet Paa ayaa kal eteci de sayg ile ayaa kalkt. Le Matin gazetesi ile Le Petit Parisien gazetesinin m uhabirleri birlikte bara doru yrdler. "Birinci raund Trklerin:' "Bunlar Osmanl diploma tlarna hi benzemiyor. Ben Sevr'i imzalayanlar grmtm. Bizim delegelerin karsnda emir bi duruyorlard:" "ok heyecanl bir ma izleyeceimiz anlalyor:' FERT BEY Basn toplantsnn sonuna yetiti. smet Paa'nn dairesinde toplandlar. Ferit Be a ile n

giltere arasnda, Lord Curzon'un abasyla bir yaknlama, uzla ma olduunu syledi. Lord C bunu salamak iin Paris'e gelmiti. imdi talya ile temaslar srmekteydi. "Yani karmza lok olarak kacaklar:' "Lord Curzon'un istei bu. Zor olan Fransa'y ikna etmektL Ettii anlalyor:'

"Demek ki konferans sert geecek:' IIEvet:'s Yemee inilecektL smet Paa bu konuda grgsne gvendiFerit Bey'den ne giyilmesi gerektiin ordu. Ferit Bey giyimle ilgili ayrntl bilgi verdi. Birok incelikleri olan ve kuralla r oturmu bir konuydu bu. Pot krmamak, Trkiye'yi kk drme mek iin hepsi Ferit Bey'i dinlediler. Bir devletin ve milletin saygnlna byk nem veren nitelikli insanlard. l e gnlk elbise giyip balar ak olarak indiler. i 48 kinci Blm

GLEDEN SONRA Divan- Harp parlemento binasnn byk salonunda greve balad. Divan General naios'un bakanlnda on subaydan kuruluydu. Subaylar niformal olarak bakann iki yannda almlard. Parlamento sralar izleyicilere ve basna ayrmt. rknt veren bir sessizli tlar' diye anlacak olan bei sivil, biri asker, alt sank ieri alndlar. Oturmalarna iz rildi. Karar ve ynetimleriyle byk yenilgiye neden olmulard. Vatana ihanet etmekle sula nyorlard. Trk kamuoyunun Sakarya Sava ile Byk Taarruz dolay syla yakndan tand General Pallis, Albay Saryanis, Yarbay Spyridonos, General Valettas, Albay Passar is ve birok subay ve sivil tank olarak dinlenecekti. Divann hzndan, hatta telandan, ya glamay bir an nce bitirmek ve karar vermek istedii anlald. Sanklarn soukkanl bir h rd geldikleri zaman. Bu halin yerini kaygl bir bekleyi ald. lk olarak eski Babakan Gunaris'in sorgusu balad. Gunaris tifo olmutu. Titriyordu. Zorlukla konutu." AKAMA yakn ngiltere, Fransa ve talya Dileri Bakanlarnn, ertelemeyi zamannda haber veremedikleri iin Trk kurulundan zr dileyen telgraflar geldi . Konferansn ngiltere ve talya'daki olaylar nedeniyle zorunlu olarak ertelendiini bi ldiriToplant yorlard. 6 20 Kasmda alacakt.

aradaki boluu deerlendirmesi iin Paris'e davet etti. Babakan ve Dileri Bakan M. Poin met Paa'y misafir etmekten byk onur duyacan bildiriyordu. ldnci Blm 149 Fransa'nn svire Bykelilii Mstear smet Paa'y,

Fransz hkmetinin grlerini renmek iin smet Paa daveti kabul etti ve ertesi gn Pari etti. Yannda Ferit Bey, Genel Sekreter Reit Saffet Bey, Hukuk Maviri Mnir Bey (Ertegn ), askeri uzman Tevfik Byklolu ve Yaveri vard. Kalpak yerine yeni aldklar melon apkal iymilerdi. smet Paa, etin grmelere hazrlk olarak, yol boyunca Ferit, Reit Saffet ve ylerle Franszca konutu. SMET PAA lamt. Paris'e inerken ngiltere'de genel seimler ba Muhafazakar Parti 344 milletvekillii, i Partisi 138 milletLiberal Parti iki gruptu. Lloyd George'un grubu yar yarya eridi, 57 milletvekiline dt. vekillii kazand. ktidar d kald.'

Bir sre sonra daha da ufalacak, nemini btnyle yitirecek ve bitecekti. Liberal Parti a dnn uyandrd olumlu dncelerin tersine, varl boyunca i ve d smrye, emperyaliz mun yaldzl maskesi olmutu. TRK KURULU sabah Paris/Lion istasyonunda Fransz grevliler v e Trkler tarafndan karland. Gazeteciler de gelmiti. smet Paa ok ksa bir aklama ya hkmeti tam bamsz bir Trkiye kurmak istiyor. zellikle kapitlasyonsuz:' Saat 17.00'de g . Poincare'ye bir mesajd bu. Franszlar kurula nl Crillon otelinde yer ayrtmlard. lk ete gelen M. Franklin Bouillon oldu. F. Bouillon dosta birok bilgi verdi: "Lozan K onferansna delege olarak katmam sz konusuydu. Fakat Lord Curzon engelledi. Fransa de legasyonunda bir Trk dostu olmasn tehlikeli buldu. Lord Curzon sk kulis yapyor. Duyduu a gre Trk ordusunun sayca snrlanmasn istemek gibi Sevr art birok ilgin dnceler talya'y d150 kinci Blm

ncelerine ortak etmeye alyor. Trakya snrndaki Yunan ordusunu gerekirse Trklere kar zere, yeniden rgtlesinler diye Yunan cuntasn sktrp durduunu biliyorum:'8 M. Poinc gittike nem kazanyordu.

NGLZLER birok nemli bina gibi Harp Okulu ile eski . Ordu Komutanl binalarna da el k gal Kuvvetleri Bakomutan General Harrington da burada alyor, le yemekleM. Poineare iyor, Tarabya'da oturuyor, Moda'da tenis oynuyordu. Trk zaferine kadar stanbul'un hkmdar gibiydi. Sadrazam da, Genelkurmay Bakan da emrindeydi. Trk zaferi, derken Refet Paa'nn, arkasndan smet Paa'nn gelii, Trakya'nn Trklere verilii, halkn igali hie eri, sansrn ba edemedii millici basnn yazdklar sonrasnda hkmdarlk sona ermi, ist r misafir durumuna dmt. Bar bir an nce imzalanmal ve buradan ekip gitmeliydiler. Sa er gn biraz daha azalyordu. ehrin birok ke sinden, igal askerlerinin dayak yedikleri knda haberler geliyordu. Eskiden bir ngiliz askeriyle kavga etmeye kim cesaret ede bilirdi? ngiltere'deki yeni iktidar bar ve uzlamac grnyordu ama Harrington hrsn rzon yznden bar grmelerinin uzayabileceinden ekiniyordu. Yemek salonunun pencereleri esiz Boaz grnrd. Yemeini Boaz' seyrederek yerken, emir subay, saraydan Mz ka Kom ki Bey diye birinin geldiini bildirdi: "Biraz Franszca biliyor:' kinci Blm 151

'~Biraz Franszca yetmez. Anlaamayz. Adam Trke bilen bir subayla birlikte odama getir. Sonra da kimse ieri girmesin:' Yemei brakp odasna geti. Bir gn nce Sultana, 'stanbul ittike tehlikeli olduunu, bir zrhl ile Malta'ya gtrebilecekleri' mesajn yollamt. A sajn yantn getirmiti herhalde.' Ayrntl bir karma plan hazrlamlard. Bir engelle stanbul'dan ayrlana kadar kat gizli tutulacakt. Zeki ile tercman subay ieri girdile ki, Vahidettin'den gizli bir mektup getirmiti. Tercman mektubu ngilizceye evirdi: "st anbul galOrdular Bakomutan General Harrington

.Cenaplarna, tehlikede grdmden ngiltere devlet-ifahimanesine iltica (snr) ve bir an tanbul'dan mahall-i ahara naklimi (baka yere gtrlmemi) talep ederim efendim. 16 Kasm 1922. Mslmanlarn Halifesi Mehmet Vahideddin" 1 o 36. OSMANU Padiah Mehmet Vahidettin igalci ngilizle re snmak istiyordu. ngilizlerin ine uyarak bu isteini yazl olarak bildirmiti. Harrington bir haftadr bu olayn iindeydi Bu an bekliyordu. Yine de titredi. Tarihte pek az rastlanan, belki de hi rastlanm am olan bir olay yaanmaktayd: Hkmdar Osmanl Devleti'ni kua eviren ve kuklaya dndre n dmana snyordu. stanbul'da hayatm

Harrington Vahidettin'in yazsn, Devlet Arivine vermek zere ald. Tercman subaya emir ve di: "imdi Zeki Bey'e planmz dikkatle evir. Sultan ve adamlar, yarn sabah saat altda, ayn arka kapsna gelecekler. Orada iki ambulans, iki otomobil ve koruyucular hazr ola cak. Ben ken152 kinci Blm

dilerini Kabata nhtmnda bekleyeceim. Yol gven altna aln m olacak. Oradan bir motorl a zrhlsna geeceiz:' Harrington plan iki kez anlatt. Zeki Bey'i anladna inandktan s ad. Gerekli emirleri verdi. Hazrlk tam bir gizlilik iinde yaplacakt. SMET PAA saat 17.00'de Babakanlk binasnda Fransz Babakan

ve Dileri Bakan M. Poincare'yi ziyarete geldi. Sayg ve nezaketle karland. M. Poincare kin ve inat bir siyaset adamyd. Trkleri anlyor, ngilizlerle anlamazlk karmaktan kanyor, Fransz karlarndan

dn vermek de istemiyordu. smet Paa Fransa'nn tutumunu anlayabilmek iin birok soru sord , ald yantlar bir araya getirdi. u anlalyordu: Lozan Konferans baz konularda sand cekti. Bouacaklard.

YILDIZ SARAYl'nn harem dairesi keder iindeydi. Gn douyordu. Sanak yamurlu, pis bir hav a vard. Vahidettin drt eiyle vedalamt. Son einden ayrlmas zor oldu. Gen Nevzat Han i tek Trkt. Bu nedenle Trk olmayan saray halk tarafndan hayli incitilmiti. o , Vahidet in gizlice kan kolaylatrmak iin Merasim K kne gemiti. Vaktin geldii hatrlatl l'u elinden tutarak kkn alt katna indi. Vahidettin'le birlikte gelecek olanlar, elle rinde bavullar, antalar, alt katta bekliyorlard. Dr. Reat Paa Vahidettin'in kendisin e emanet ettii bir antann sap na sk sk yapmt. inde para ve mcevher vard. ll kinci Blm 153

ngiliz askerleri baheye seyreke yaylmlard. evreyi denetim altnda tutuyorlard. Yamu Malta kaps diye an lan arka kapya doru slana slana yrdler. Biri ok az kullanlan p gcrdayarak, inleyerek ald. Tam kapnn nnde bir ambulans bekliyordu. Yksek Komiser n Mattews ve bir subay, Vahidettin'in, olunun, mer Yaver Paa ile Dr. Reat Paa'nn ilk a bulansn arkasna binmelerine yardmc oldular. Kap kapatld. erde son padiahn bulundu nlayamazd. kinci ambulansa Vahidettin ile birlikte gidecek olan yedi kii bindi. Bav ullarla s maIan g oldu." ofrlerin yannda silahl subaylar vard. Ambulanslarn nn larla dolu otomobiller geti. Grevli subayn iareti zerine hareket ettiler. Kabata'a kad ar yolun iki yanna aralklarla ngiliz askerleri dizilmiti.

GENERAL HARRINGTON, Yksek Komiser Vekili Mr. Henderson, birka subay Kabata'ta, arka larnda yamurluklar, konu madan bekliyorlard. General Harrington sabah ok erken kalkp j mbonlu yumurta ile zenginletirilmi gzel bir kahvalt yapm t. Neesi yerindeydi. evre skerlerince gven altna alnmt. Rhtmda byk bir motor bekliyordu. Biraz akta da Mala bacasndan duman pskrtyordu. Uzun yolculuk iin ocaklan altrlmt. Kafile gecikince laland. Trkler durumu re nip de kafilenin yolunu kestilerse atma kard. Ama hi si lmuyordu. Yerinde duramaz olmutu. Birden ndeki otomobil, sonra ambulanslar keyi dnp rh a yaklatlar. Harrington ve Henderson geni bir nefes ald. Plann tehlikeli blm geride k 154 kinci Blm

lk ambulans iyice nhtma yanatrld. Vahidettin Dr. Reat Paa'nn elini tutarak indi. Gen Harrington ve Mr. Henderson, Vahidettin'i saygyla selamladlar. Tercman Mattews de y etimiti. Motora konuarak yrdler. Yolda ilk ambulansn lastii patlam, bu yzden gecik akaca bir aksilik olmamt. Denizcilerin yardmyla motora biniidi. Vahidettin'in adamlar, bavullar ve antalar da yklendi. Motor arkasndaki byk ngiliz bayran dalgalandrarak r rld. Malaya zrh lsna yol ald. Vahidettin 'her ey iin teekkr' ettikten sonra Genera ton'u artan birey syledi: "Elerimi size emanet ediyorum General:' Mslmanlarn Halifes idettin Efendi'nin en yakn ve gvenilir bulduu insann gal Kuvvetleri Bakomutan General rrington olduu anlalyordu." Malaya'ya yanatlar. Saat 06.30'du.

REFET PAA B"bc Ali'de alyor ve orada yatp kalkyordu. Bugn de kendisini pek ok ve ka ekliyordu. galcileri adm adm stanbul'un ynetiminden uzaklatrmaya almaktayd. Halif lerinden Deniz Yzba Fahri'nin geldii ve Paa'y mutlaka grmek istedii bildirildi. Frla kt, srtna sabahln geirdi: "Gelsin:' Yzbann yz bembeyazd. Alamakl bir sesle V . Refet Paa birka koldan Vahidettin'i izletiyordu. ngilizlerle gizli grmeler yaptn u sonucu tahmin ediyordu. "yi oldu.:' dedi, ".. Kat, bizi bir ykten kurtard:'" Durumu Ankara'ya bildirdi. kinci Blm Uyanm, dnyordu. 155

VAHDETTN'in kat, stanbul'da cuma selaml iin Yl

camisinde toplanld srada duyuldu, yayld, byk aknlk Deli, tembel, sarho, yobaz, tili padiah vard ama cann kurtarmak iin dmana snan yoktu. Bu onur krc durum hane tti. Gazeteler Vahidettin'i hain diye sulayan, Ianetleyen, aalayan yazlarla dolup taac ak, bundan hanedan da yara alacakt.'" General Harrington leyin resmi bir bildiri il e durumu kamuoyuna aklad. Ankara'da Bakanlar Kurulu toplanmt. Kimileri ok kzgn d, dar iin aalk bir davran olarak gryaratt. yorlard: dz IIHani milletine hesap verecekti?"

"Bir Halife yalan syler mi?" "Vahidettin ise syler:' Kimi de kat iin memnundu. "Padia lduundan beri yapt tek hayrl i bu:' "Evet, devleti varlndan kurtard:' Din leri B ndi 'Halife kat iin hilafet makamnn boald' hakknda bir fetva hazrlad. Kaak Hal , yerine, 1 Kasm tarihli karara gre yeni bir Halife seilecekti. GELENEKLER

Halifeyi baz bakan . yapmak yolu almt. Evlerde toplanarak almaya baladlar. Gere a denemeye deerdi. Meclis'te mcadele etmeyi kararla trdlar. iin yeni bir frsat dodu. nemli yetkilerle glendirerek, devlet Yzlerine bir mit rengi yayld.

TBMM LS Kasm Cumartesi gn, smet Paa'nn Paris'ten Lozan'a dnd saatte, biri eyrek ge Bakan Dr. Ad156 kinci Blm

nan Bey'di. Gndemdeki baz maddelerden sonra Vahidettin konusuna gelinecekti. Salon bunun iin dolmutu. ankr Milletvekili Tevfik Efendi, gndem d sz alarak bir konuma klerle kzlarn (niversitede) bir arada renim grmelerini eletirdi, bunun zendirilmemesi istedi. Dedi ki: "Bunu illem-i slam kabul edemez:' Eitim Bakanlnn erkek ve kadn retm rneklerini canlandrdn iittiini syledikten sonra da "Bunu da kabul etmeyelim!" diye ba Ortaa konuuyordu.

Meclis kart. Gelenekiler Padiahla son verilmesinden sonra her konuda hrnlk yapyor zatyor, saptryorlard. Bugn de bu gndem d konularn daha geni tartlmasn istedil i gndem iinde tutmak iin abalayp durdu. Vahidettin konusuna ancak ok sonra sra geldi. et gizli oturum istedi. Gizli oturuma geilebilmesi iin dinleyicHer dar kartld. Tutan tipleri yerlerini gen milletvekillerine braktlar. SaIonda sar ve dilsiz iki hademeden baka yabanc kalmad. Rauf Bey, Refet Paa'nn olay bildiren ilk telgrafn, General Harri on'un 'Vahidettin'in istei zerine ngi liz yardmyla karld' hakknda ki bildirisin . Kemal Paa'nn Refet Paa'ya verdii emri, Veliaht Abdlmecit'in Ankara'nn tutumunu onayl adn belirten mektubunu okudu. I4b Grme ald ve uzadka uzad. Tevfik Efendi Rauf Be l<nci Blm 157

"Bir an nce Vahidettin'in yerine yeni bir Halife seerek fitne ve fesata ok elverili olan bu sorunu bitirelim:' Vahidettin aleyhine sesler, homurtular ykseliyordu. Ri ze Milletvekili Necati Bey bir istekte bulundu: "Yeni Halifemiz buraya gelsin, a rtk yanmzda bulunsun:' zmit Milletvekili Srr Bey de, "Halifenin Ankara'ya gelip Meclis 'te yemin etmesini" istedi. Milletvekilleri kzdlar: "Padiah m seiyoruz?" Bu aamada Bit lis Milletvekili Yusuf Ziya Bey gelenekilerin dncesini kesin szcklerle aklad: "Efend Halifelik yalnz bir unvan deildir. Grevleri ve yetkileri olmak gerekir. Bunlar beli rlemek zorundayz. Halifenin ahsnda hem cismani, hem ruhani sfatlar vardr:' Din leri Ba an Vehbi Efendi sinirlendi, ayaa kalkarak, "Efendi!" diye haykrd, ""ren de konu. Ruhan lik, dsmanilik Hristiyanhkta olur:' Yusuf Ziya Beyaldrmad bile: "slamiyette dnlarak esastr. Bir danma meclisi, bir ura bulunur, bunun tabii bakan da Halifedir:' Bu konum , Halifenin bakanlnda yeni bir dzen kurma isteini belirtiyordu. Ciddi tepkiler ald. Di arbakr Milletvekili Hac kr Bey yerinden frlad: "Yani Halife bu Milli Meclis'in bakan cak?" Grltler balad. Yer yer tartmalar, hatta itimeler gryordu. Biroktartma ve Kemal Paa da sz ald: "Efendiler, baz gerekleri bilmenin karar vermenizi kolaylatraca diyorum. Bu Meclis Trkiye'nin meclisidir, Trkiye halknn meclisidir. Bu Meclis'in sfat, yetkisi Trkiye ve Trkiye halk ile snrldr. yleyse bu Meclis'in Bakan da yalnz Trk kiye halkn temsil eder. Halifelik ise slam alemini kapsayan bir makamdr. Meclis Hila feti destekler ama varl158 kinci Blm

onun eline teslim etmez, edemez, etmeyecektir.:' Alklar ykseldi. ".. Trkiye halk egem enliine, kaytsz ve artsz sahip olmutur. Egemenlik hibir renkte, hibir Meclis ekilde, manada ortaklk kabul etmez. Unvan ne olursa olsun, ister Halife 01sun, hi kimse mi lletin iktidarna ortak olamaz. Sorunlara bu a dan bakmak zorundayz. nk artk baka yo r:' M. Kemal Paa'nn konumas ounluun alklar ile karland. Tarih yurtsever aydnlar . Ama gelenekiler her frsat kullanarak 'ekimeyi srdrdler. Ancak uzun tartmalardan s uruma geilebildi. Yeni Halife seimi kamuoyunun nnde yaplacakt. Dinleyiciler ieri alnd tanak katipleri yerlerine getiler. Bakan Din leri Bakannn verdii fetvay okudu ve Mecl in oyuna sunacan syledi. Yusuf Ziya Bey buna iddetle itiraz etti: "Hayr, olmaz! Fetva oya konulamaz:' M. Kemal Paa yerinde ayaa kalkt, fkelenmiti: "Beyefendi, siz de ok iyi bilirsiniz ki bu memleketi ykmak, istiklal iin mcadele edenleri ldrtmek, karde kavgas amak iin de fetva verilmitir. Onun iin bu fetva Meclis'in oyuna sunulmaldr:' n

Yusuf Ziya Bey "Olmaz.:' diye bard, ".. Fetva oylarmzdan yksektir:' Egemenlii zerinde titiz olan Meclis'te rpertici bir hava esti. Yusuf Ziya Bey ok yanl bir ey yaptn anl rktu, yerine oturup sindi. kinci Blm 159

oya sundu. Fetva Meclis'e kabul edilerek geerlik kazand. Bylece Vahidettin Halifelik ten alnm oldu. Yeni Halife iin seim yapld. Osmanl hanedannn en uygun yesi Abdlmec 48 oyla Halife seildLl5 HABER dnyaya da ulat. yayld. Bakan fetvay Malta yolundaki Malaya zrhlsna

Dr. Reat Paa, kapda bekleyen Ttncba kr'ye Padiah grmek istediini syledi. kr . Dr. Reat Paa Vahidettin ile olu Erturul'un kald byk kamaraya girdi. Vahidettin bir ukta oturuyor, dalgm sigara iiyordu. Tra uzam, gzlerinin alt rmt. nndeki si luydu. ItEfendimiz!" "Gel:' Dr. Reat Paa yaklat. Ellerini kavuturdu. "Telsiz imdi haber geti. Ankara Meclisi Abdlmecit Efendi'yi Halife semi:' Vahidettin topland: "Kabul etmi mi?" '(Evet efendimiz:' Abdlmeciften nefret ederdi. Daha da nefret etti. Yz fkeyle burutu: Halife Abdlmedl Efendi "Bizim budala demek ki saltanatsz Halifelie raz, yani tekke eyhi olacak. Ona bu kada r da oktur ya.:'l6 160 kinci Blm

Sigarasn, birinin ban ezer gibi drd. Yeni bir sigara yakt. hnla, bastra bastra sn-

BUGN leri gazetesinde Celal Nuri Bey'in ilgin bir bayazs yaymland. Celal Nuri Bey ze iyordu ki: "Milletimizi yenilemek zorundayz. Gelecek kuaklar, bizden baka anlay ta, ba a duyarlkta, baka alma yntemlerine sahip olmaldr. imdiki retim, eitim ve alm edersek, sonumuz yine ykm olur. Bu tarzda yaanmaz. Anadolu'da ada bir ehir yok. Anadol 'da slahata helaCelal Nuri Bey lardan balamak gereklidir. Dou illerimizde evler top raktan mezar gibi. Medreseler binlerce ocuumu zu eitmiyor, cahil ediyor. Kylye hi kims hayat yollarn gstermemitir.

Aydnlar, olgunlar, bilgeler, bykler, her trl anlamazl bir yana brakp, gelecek kua yol gsterici, esirgeyie! olmallar. Eitime yeni ve milli bir yn vermeliyiz. Milletin yenilenmesi iin salk, eitim ve bayndrlk ilerini salama almalyz. Stma ve teki ha dman ordusu gibi karmzda smtyorlar. Grevimiz, 30-35 yl iinde, gen, diri, canl, sa daha iyi dnr, bizden daha alkan bir Trk milleti var etmektir."16a

evrelerde yank buldu. Ertesi gn de ayn gazetede Suphi Nuri Bey'in bir yazs yaymlanacak Yazar, "Trkiye'yi ciddi olarak ilerletmek, gelitirmek iin ne yapmal?" diye soruyord u. Ne yapmalyd? kinci Blm Yaz, gelecei dnen duyarl 161

beri bu sorunun yantn aryordu. Bu ilkellii, gerilii, yoksulluu, cahillii krmak, uyan ilerlemek, insanca yaamak iin ne yapmalyd? Ne yapmalyd gerekten? M. Kemal Paa akam M Esat Bey'i yemee ard: "Bugne kadar ak, ayrntl, ciddi bir iktisat siyasetimiz olma akt ki? Ne paramz vard, ne frsatmz. ki yakamz bir araya getirmeyi baar sayyorduk. Milli Mcadele'yi destanlatrd ama destan dnemi bitti. Artk bar dnemine giriyoruz. Bu likten nasl kurtulacaz? Bir k yolu bulmak iin birok kez, birok insanla konutum. Ha kartrdm. Bilinen iki ana yol var. Kapitalizm, kollektivizm. kisi de Trkiye'nin ihtiya arna, zelliklerine, zlemlerine uymuyor. artlarmza ve ihtiyalarmza uygun olduunu d a, gr gelitirdim. Tartalm:' Grn dnen, alan yllardan Mahmut Esat Bey'e at.

M. KEMAL PAA leyin direksiyon binasndan Meclis'e geti. Birikmi yazlar vard. Onlar in ken Yaver, Ali Fuat Paa ile Dr. Adnan Bey'in grmek istediklerini bildirdi. Yardmclar rek karlad: "Gelin, gelin:'

Yer gsterdi. Kahve syledi. "Size ilgin bir haber vereyim. Yeni Halife eski padiahlar gibi kaftan giyrnek, Fatih Sultan Mehmet'in sarna benzer sark takmak istiyormu. Ne d ersiniz?" Ali Fuat Paa ard: "Aman Paam, bu kyafet bu devirde ok gln olmaz m?" Dr. de armt: "Niye gnmze uygun bir kyafet giymiyor acaba?" M. Kemal Paa'nn kalar a 162 kinci Blm

"Korkarm bu safdil adamcaz bizi ok uratracak. Belli ki padiah olmay ok hevesle bekl bu hevesini Halife olarak tatmin etmeye alacak:' Durdu, mit ve kayg dolu bir sesle, "Yarn Lozan konferans alacak" dedi.

TRK KURULU Genel Sekreteri Reit Saffet Bey, Lord Curzon, M. Poincare ve talyan Babak an Mussolini'nin svire'ye geldiklerini ve Lozan yaknndaki kk Territet ehrinde toplan azetecilerden renmiti. l6b Bu bilgileri smet Paa'ya iletti. Mttefiklerin Trkiye'ye kar rlikte hareket edecekleri kesinlemiti.

Ertesi gnk al treni hakknda da bilgi verdi: "Al treni Casino de Montbenon adl l onser salonunda yaplacak. Salonu grdm. ok gzel. Konferansa katlacak devletlerin temsil cileri, kurul yeleri, svire'deki diplomatlar, bilim ve sanat evreeri ve basn davetli. Delegeler iki grup halinde sahnede yer alacak, karlkl olarak oturacaklar. Ortada Cum hurbakannn oturaca koltuk ile konuma krss bulunuyor. Salonda davetliler yer alacak. byk sava bitirecek bu konferansna ok nem veriyor. ok iyi hazrlanmlar. Programa gr rbakan ev sahibi olarak a konumas yapacak. Sonra da davet sahibi devletler adna Lord zon konuacak:' Reit Saffet Bey sus un ca, smet Paa huyland: "Sonra?" "Tren sona eriyor efendim:' smet Paa ayaa kalkt: "Hayr. Hemen gerekli temaslar yapnz. Curzon'dan sonra da ben konuacaim. Kimsenin stnl rkllin kabul etmiyoruz. Daima bu ilkeyi dikkate alacaksnz. Burada her konukinci Blm 163

da

bir devlet olarak bulunuyoruz. Bunu asla unutmaynz. Oskaba muameleyi kabul etmeyec eiz:' Reit Saffet Bey'in nabz ykseldi. Byle klara, tepkilere, sert jestlere alk o Osmanl aydn idi. Kesinlemi bir program son dakikada deitirilebilir miydi? Nasl syley olumsuz yant alnca ne diyecek, smet Paa ne yapacakt? Genel Sekreterin duraksadn gr Paa, kesin bir tonla, "Bunu halledeceksiniz.:' dedi, ".. Yoksa program d konumanlya y aptklar haksz, urum:' eit

sorun oldu. Lozan ynetimi itiraz etti. Fransz delegasyonuna da Lozan Palas'ta yer ayrmt. Territet'den otele gelen M. Poincare olay renince, devreye girmek gerei ni d et Paa'y caydrmaya alt ama baaramad. smet Paa'nn yant ok kesin olmutu: "Lord z gesin, o zaman ben de vaz geerim:' smet Paa'nn istei

Bu gen, nazik, alakgnll, hatta ekingen generalin ghi uymayan bir karakteri vard: Zor sertlei yordu. rnne

LOZAN PALAS, gazetecileri ekebilmek, basn merkezi olmak iin birok nlem almt. Otel sah Herr Steiner akll bir adamd. Otelin byk salonunu gazetecilere ayrm, telgraf, telefon rimleri kurdurmutu. Yaz yazabilmeleri iin masalarla dolu bir salon, bir okuma odas, ayrca bir cafe ile bar hazrlatmt. ki yz kadar gazetecinin gelecei tahmin ediliyordu. den birok gazeteci gelmiti. Trk Kurulunun basn danman olan Ruen Eref ve Yahya Kemal r de sabahtan gece ge saatlere kadar Lozan Palas'ta bulunuyor, bilgi veriyor, bil gi topluyorlard. Trk gazeteciler de gelmiti.!' 164 kinci Blm

Bunlardan Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit Yaln kald otelin parasnn Lozan kurulu esini istemi, smet

bu istei geri evirmiti. Hseyin Cahit Yaln hafiften smet Paa aleyhine konuma ya bal letiri iddetini gittike artracakt. 17, 20 KASIM pazartesi sabah Malaya zrhls ngiliz r Akdeniz'deki nemli ss Malta adasnn byk !iman na girdi. Demirledi. Byk bir motor 'i ve adamlarn karaya kard. Malta hkmeti adna Albay V.c. Micallef tarafndan karlan a!isi Lord Plumer Vahidettin iin Tigre Saray'nn bir koluunun Paa nan hazrlatmt. Kafile geni konaa yerleti. srmler, ngilizler bir zamanlar, baz nde gelen ttihatlar ve millicileri bu adaya Vahidettin de bu olay memnunlukla karVahidettin ve yanndakilerin Malta'ya k kinci Blm 165

lamt. imdi

Malta iki yl o Trklere srgn yeri ve zindan olmutu. kader Vahidettin'i Malta'ya savuru p atmt. Ne kadar ok ders vard bu olayda. 4 Ocaa kadar Malta'da kalacak, Ttncba k konyak aldracak, konyakla avunacakt. 7b

LOZAN KONFERANS da bugn saat lS.30'da alacakt. Gazeteciler, Lord Curzon, M. Poincare ve Mussolini'nin sabahleyin ngilizlerin kald Beau Rivage otelinde bir daha bulu tuklar haber verdiler. Trk Dileri rgtnn o sradaki yetersizliini ancak yabanc gazetecileri ii kapatyordu. Buna karlk Yunan propaganda makinesi btn hzyla almaya koyulmutu. lerinde yeni Trkiye aleyhinde yazlar yer almaya balad. Neredeyse Trkleri igalci Yunan yendikleri iin sulu gstereceklerdi. Casino de Montbenon'a giden yollar trafie kapatlm, byk gvenlik nlemleri alnmt. Yalnz delegeleri ve davetlileri getiren otomobillere izi iyordu. Gelenleri izlemek isteyen halk iin ana yolun iki yannda yerler ayrmt. Otomobil e:den nlle: indike heyecanlanyorlard. lk gelen Yunan Badelegesi Venizelos oldu. Yuna n'n ban belaya o sokmu, Kral Konstantin de bu yaylmac politikay izlemiti. Sonuta Yu n byk felakete uramt. imdi bu yanl temizlemek, Yunanistan'a huzur verici, iyi bir g salamak zorundayd. zmir'i kaybetmi olmann acs iindeki ihtilalciler imdi, Dou Trakya den geri almak iin sava planlar yapyorlard. Bu delile:i dizginlemesi gerekiyordu. lS V enizelos'u Avrupa kamuoyunun yeni tanmaya balad yeni talyan Babakan faist Mussolini i. Mussolinfden soma Japon, Bulga:istan, Belika, Romanya delegeleri geldi. Trk dele gesi smet Paa ok merak ediliyordu. O da iki delege a:kadayla geldi. Alklayan Trk r melon apkasyla selamlayarak ie:i girdi. apkayla selam vermeye alt anlalyordu. 166 kinci Blm

Venizelos

Fransa Babakan ve Dileri Bakan Poincare ile Lord Curzon arka arkaya geldiler. Curzon u zun boyu, grkemli tavr, dei ik yry ile ok dikkat toplad. Belkemii arzal olduu or ve bu nedenle tuhaf yryordu. Bu grkemli diplomat gren biri, "te ngiliz mparatorlu di. teki delegeler, gzlemciler, davetliler ve basn da yerini ald.

zel giysili bir tren grevlisi tam saat 15.30'da salona girdi. Tren grevlisini svire Cu lurbakan Msy Haab izliyordu. Salon saygyla ayaa kalkt. Cumhurbakan sahnede, iki del bunun ortasndaki krsden konutu. Bar ven gzel bir konumayla Lozan Konferansn at. yksek arkalkl koltua oturdu. Cumhurbakannn konumas bitince, programa uygun olarak L urzon bastonuna dayanarak ayaa kalkt. Ar ar krsye geldi. Her halinden aristokrat ve e ryal bir diplomat olduu anlalyordu. O da bar ve uzlama ruhunu ven bir konuma yapt.

Davetliler al treninin bittiini sanyorlard. Kendilerine bildirilen program bu kadard kalkmak iin Cumhurba kinci Blm 167

kannn kalkmasn beiderierken program d bir olayoldu, smet Paa kalkp gen admlarla klirsliye ylirtidli.

smet Paa'nn konumak istedii Cumhurbakanna duyurulmutu. Nezaketle, "smet Paa" diyere badelegesini da-

vetlilere tantt. Program deiiklii ilgi uyandrd. smet Paa hazrlad konumayokumaya balad. Gazeteci Ali Naci Karacan gazetesine konuma cekti: "Bu bir konuma deil, Tlirkiye'nin ektii,aclar yanstan bir iddianame:'

bekleyen Tlirkiye'nin nasl igal edildiini, paralanmak istendiini anlatan smet Paa, "T milleti varln korumay, istiklalini kazanmay baard.:' dedi, ".. Bunun iin hadsiz hesa dal<i\rlklara katland. Her yata ve mevkideki Trkler, kadnlar ve ocuklar, bu savunma sa vana katldlar. 1918 tarihinden sonra Trk milletinin maruz kald sonsuz hlicumlar ve burada hatrlatmaktan kendimi alamyorum. Gerek bu hcumlar, gerekse hibir askeri zorun luk olmakszn Trkiye topraklarnn en bayndr ksmlarn bilerek mahvetmek ve ykmak amac tahribat, hibir ekilde mazur gstermek kabil deil dir. Hillil bu dakikada bile bir mily ondan ziyade masum Trkn Anadolu ovalarnda ve yaylalarnda evsiz ve ekmeksiz dolatn da atmak isterim:' t kmyor, Venizelos bu ar sulamalarn muhatab olarak renkten renge gi . Tlirkiye'nin aclar ve istekleri, ilk kez aracsz, sulandrlmadan, doru olarak Bat kam una ulamak tayd. Bar

"Biz btn uygar milletler gibi hrriyet ve istiklal istiyoruz" diyen smet Paa, konumasn sahibi svire'ye teekkrle bitirdi. Davetlilerin nazik alklar arasnda yerine oturdu. M ik temsilcilerinden hibiri alklamamt. Trkiye zaten alk deil, eit muamele istiyordu ci Blm

Tren salonunda dinleyiciler

Lord Curzon'a ve smet Paa'ya teekkr etti, grmeler iin Ouchy (Ui) atosunun ayrld rada ertesi gn saat 1l.OO'de yaplacan syledi ve toplanty kapatp ayaa kalkt. Cumhurbakan,

Tren sona ermiti. Fransz delegesi Msy Bombard smet Paa'nn yanna geldi, glerek, "Anl i, ""Sizden ekeceimiz var:' akalaarak binadan ktlar. GECE Lord Curzon al trenini bir raporla bildirdi. o Kk bir devletin temsilcisi, kendisiyle, Kedleston Markisi Ge orge Nathaniel Curzon ile eitlik yarna kmt. ngiltere ile Trkiye, kendisiyle smet lir miydi? En nemli konular kendisinin bakan olaca Arazi, Boazlar ve Aznlklar Komisyon nda grlecekti. Diplomasi alannda bu toy generalle istedii gibi oynar, bu yarn acsn tehlikeli bir durum vard. Franszlarla Trkler ayn otelde kalyor lard. Demek ki 'srekli sk temasta' olacaklard. kinci Blm 169

te bu byk sorundu. O Franszlar hi bo brakmamalyd. Franszlara oldum olas gvenmezdi zaten. Nitekim 1921'dengiltere'den habersiz Trk-

lerle anlap savatan ekilmi, ngiltere'yi yalnz brakmlard. Curzon bugnk treni de anszlarn eski ihanetini de.'" Hep tetikte duracak, btn Avrupal delegeleri bir arada t utmaya alacakt. Bunu baaracana gveniyordu. Blnrlerse Trkiye'deki, Yakn Dou'daki indeki karlar tehlikeye girerdi. 2Gb Hibir ey ngiltere'nin karlarndan daha deerli al olamazd.

LOZAN grmeleri 21 Kasm gn balayacakt. Grme lerin nasl geliecei ilk toplantnn n anlahrd.

Ankara bu yzden gergindi. Salih Bozok hastahktan gzn aar amaz Ankara'ya dnm, kendini erginliin iinde bulmutu. Bir ara ziyaretilerden, telefonlardan, gelen telgraflardan frsat bulup arayagirerek 'evin hazr olduunu, Anneyi zmir'e gtrebileceini' syleyebiIdi . Kemal Paa, "Annem hasta Salih.:' dedi krk bir sesle, ".. Uzun bir yolculuk yapaca k halde deiL. O konu kalsn. Sen Muzaffer'e, Hayati'ye yardmc ol. ok. Aranzda gece n iin bir dzenkurun. Lozan grmelerini saati saatine izlemek istiyorum. Gerekirse beni u yandrrsnz:' "Bastne."

LK OTURUM lks bir otelolarak dzenlenen Ui atosun da yaplacakt. Btn ilgililerin kat toplant iin byk salon, komisyon toplantlar iin daha kk salonlar, sekreterya hizmetl odalar ayrmt. 170 kinci Blm

sanat eseri heykelleri, aal yollar, havuzlar, niversitesi, her metrekaresine verilen z n ve ehirde birok lks otel, toplantyaelverili byk binalar bulunmas Avrupa'y ilk gre eri ok etkilemiti. Btn cafeler, pastaneler renciler, kadnlar ve erkeklerle doluydu. So aklarda ne dilenci, ne gezgin satc, ne ba bo kpek, ne de kedi vard. Ekmein has burad imse yksek sesle konumuyor, yere tkrmyor, smkrmyor, kfretmiyor, kadn lara laf atm i tabanca gibi dikip bakmyordu. Bir yere girerken erkekler kadnlara yol veriyorlar d. Bilim insan, doktor, mhendis, garson, memur kadnlar vard. Bat ile Trkiye arasndaki andrc byk fark, her adan ne kadar geri olduklarn ak ak grmlerdi. "Bu gzelli den yaamayalm? Biz ikinci, nc snf yeteneksiz ya da yeteri kadar ehlilememi, ehlile insanlar myz?" Kukucular sordular: "Bu dzeye ulamay baarabilir miyiz?" "Elbette baar a bir eyler ya da birileri baarmamz engellerse, sonsuza kadar hor ve kk grlmeye, aa katlanrz:' Lozan'n temizlii, dzeni, meydanlar, parkar,

pek belli olmayan sk gvenlik nlemleri iin iki sivil polis grevlendirilmiti. Ermenileri bir suikast yapacandan ekiniliyordu. Merakllar toplanmt. Kapnn iki yann fotoraf lar doldurmu, gazeteciler iin otelin byk, ssl hol Polis yine almt. smet Paa'nn korunmas ayrmt. varl

Delegelerin otomobilleri saat on bire doru arka arkaya gelmeye baladlar. lk toplant by salonda yapld. Bir yanda Trkler, kar yanda btn teki delegeler, danmanlar ve uzmanl almt. Grnt Trkiye'nin yalnzln kantlyordu. Yzlerce yl Avrupa ile snrda olmu anlamam, kinci Blm 71

ile dostluk kuramam, eitlii sala yamamt.. Ya dman durumunda olmutu, ya uydu. Bu esi iin Lord Curzon bakan seildi. Curzon yerini ald. Bastonunu grltyle masann zerine u. Bir grevli rahat oturmas iin ayaklarnn altna bir tabure yerletirdi. Her haliyle bir bakand. Kararlarna itiraz etmek cesaret isterdi. Konferans itz grld. Konferansn ans koymulard. byk komisyon kurulacak, komisyonlarda ngiliz, Fransz ve talyan bad bakanlk yapacakt. Gerektike bu komisyonlar da alt komisyonlar kurabileceklerdi. Her lke iki delege ile temsil edilecekti. Byk lkeler her konferans bu gibi kurallarla ve egemenlikleri altnda ynetmilerdi. Kimse de itiraz etmemiti. Bu kez yle olmad. smet Pa nn eitlii salamak iin her maddeye itiraz etmesi gerekti. Konferansn adnn Lozan Konfer olarak deiti rilmesini nermit. Yalnz bu neri uygun bulundu. teki itirazlar geri ev iye delege gndermiti. smet Paa, nn de kabul edilmesini istedi. Bu da ancak baz a zorlukla kabul edildi. Konferansn Mttefiklerin, dolaysyla Lord Curzon'un egemenlii al tnda geecei anlalmt. Tartmasz karara balanan tek konu, Konferans Genel Sekreterli li'nin seilmesi oldu. ! kendini svRE ile Trkiye arasnda Akdeniz'den geen bir telgyenileyememi, Bat

raf hatt vard. Bu hatt Eastern adl bir ngiliz irketi iletiyor du. Lozan'daki Trk kur le Ankara bu hat ile haberleiyorlar d. Franszlarca iletilen ikinci hat daha vard ama d aha pahal ve yavat. ngiltere sava biter bitmez haberalma sistemini yenilemi, Kod ve ifre Okulu'nu kurmutu. Bu okuldan yetien ifre uzman172 kinci Blm

lar ifreleri zebiliyorlard. Ankara'dan Lozan'a alacaklard. yazlan ifreli, Bu uzmanlar Lozan'dan Ankara'ya, ok gizli telgraflar zmeye lk olarak smet Paa'nn ilk gn anlatan raporunun ifresini

zdler. Sekreteri sabah, raporun ngilizceye evrilmi metnini Lord Curzon'a sunacakt. . T hkmetinin ve smet Paa'nn ifresi zlm talimat ve raporlarnn hi olmazsa balcala ade legesinin nnde olacakt." ERTES GN Arazi, Boazlar ve Aznlklar Komisyonu toplanacakt. yapacakt. Bu en nemli komisyonun bakanln Lord Curzon

ile ilgili danman ve uzmanlar smet Paa'nn dairesinde toplandlar. Bu ilk toplantya ok lkl girmek gerekiyordu. almann yarsnda nbeti katip M. Kemal Paa imzal bir telgraf ak getirdi. Kaygya den Gazi Paa, smet Paa'ya, erkes Ethem, Kuuba Eref ile arkada hem'in kardeleri Reit ile Tevfik'in svire'ye gittiklerinin haber alndn bildiriyor ve rdu ki: "Size suikastta bulunmalar ihtimali olduundan, svire hl<metine mracaatla tutuk anp snr d ettirilmelerini salama nz smet Paa istiyorum:'23

smet Paa bu ilgiyi minnetle karlad ama dalmadan al mak, iyi hazrlanmak zorundayd rd Curzon'la ciddi olarak atacakt. Arkadalarna "Bu haberi unutunuz" dedi. Bir suikast uyars almam gibi almay srdrdler. ok ge saatte daldlar. TOPLANTI saat ll.'de balad." Lord Curzon btn heybetiyle yerini ca at: ald, toplanty Fransz kinci Blm 73

"La Seance est ouverte!" Trkler giderek unu gzlemlediler: Lord Curzon toplanty ynetmek le yetinmiyor, trl sorular, karmalar, itirazlarla grmeleri ynlendiriyordu da. stedi u almak iin st kapal ya da aka tehdit ediyor, alayediyor, vyor, her yolu deniyordu. m maddesi Trkiye'nin Trakya snryd. Lord Curzon'a gre insanlar deil, topran politik d Batnn, Bat dostlarnn karlar nemliydi. Dnyay pasta gibi blerek ynetmilerdi. Byl stiyorlard. Trkiye'nin karsnda Balkan devletleri de bir blok halinde yer ald: Yunanist an, Romanya, Srp-Hrvat-Sloven Devleti (Yugoslavya). Yalnz Bulgarlar imdilik blok d dur yordu. Trkiye'nin istek ve iddialar, bin dereden su getirilerek, dikkate alnmyordu. s met Paa Mudanya grmeleri srasnda Generallerin Karaaa iin Trklere vaatte bulunmadkl Lord Curzon'u byk bir sabrla dinlemiti. Yanlmaz sanlan Lord Curzon'a bir darbe indirme k zaman gelmiti. Sz ald: "Mudanya Konferansnda General Harrington'un da, teki iki Gene ralin de, Edirne'nin bir mahallesi olan Karaaa'n Trkiye'ye verileceini vaat etmi olduk larn bir daha belirteceim.:' Lord Curzon bu iddiadan ok skm gibi yzn buruturdu. in, generallerinin verdiideri szleri tutacaklar n mit ederim:' Trk Kurulundan bir kati p, Mudanya Konferansnn Fransz ca tutanaklarnn bu konuyla ilgili ksmn Lord Curzon'un t. 24. Lord Curzon tutanaklara gz att, smet Paa'nn hakl olduunu grd, can skld, . Yanlmazlk n daha ilk admda yara almt. Ama n ve geri kalan zellikleri konferans yetiyordu. 74 kinci Blm

BU SIRADA stanbul'daki ngiliz komutanl da, Mudanya bir etkinlik iindeydi. Gizli yrtl almay Trkler yava yava anlamlar, stanbul'dan 8.000 gen Rum ve Ermeninin ii diye ollandn saptamlard. Oradaki birliklerini takviye etmek zere gizlice eitiyor lard. askeri bir hazrlk iindeydiler. 24b Olay inceletip doru olduunu anlaynca Fevzi Paa'nn skld. Bu ne ikiyzllkt! Trkiye Lozan'da bar aryor, n gilizler anakkale'de sava irinci ve kinci Atekes Anlamasna aykr Ordular uyard: "Hazrlkl olunuz!"

OLAYLAR emekli Evkaf grevlisi Ahmet Cemalettin Efendi'nin de cann ok skyordu. Padiahl drlmasna, Vahidettin Han'n kamasna, kalpakl Millicilerin stanbul'a gelip ynetime el larna ok zlmt. O anl Osmanl szc yerine Trk szcnn kullanlmas tuhafna gi i yahu. Bar olursa ngilizlerin stanbul'dan gidecei anlalyordu. Cann en ok bu olas den 'inallah bar olmaz' diye geirdi. nk ngiliz dine, dindara, giyime kuama hi kar ul'da sonsuza.kadar kalsalard. u lml dnyada istiklal, hrriyet, vatan, bayrak mayrak ne di ki? Gereksiz, yararsz kavgalar. te drt yldr igal altndaydlar, hi istiklal, hrri ac duymam, stanbul'da btn kulluk grevlerini yerine getirerek, cuma namazarna giderek r iinde yaamt. istiyor diye neler olmutu! Verin gitsin yahu. Hayaptallar! Allah'n topra. Herkese ye ter. Verilseydi tek kii nin burnu kanamazd. Binlerce insan ld gitti. yi mi oldu yani? Antep'i Franszlar alsayd ne olurdu? Oray da mamur ederlerdi. kinci Blm 175 Yunanl zmir'i

Vermemek iin deli gibi dvtler. Dinimize dokunmamaya sz versinler yeter. tesi dnya mal dnya ileri iin kavgadr ki bounadr. Aptal Milliciler vatan matan diye tutturdular. Biro . sava oldu. Kan akt. in en kt yan Milliciler stanbul'a gelir gelmez birok kadn pe m, araf karm, manto giymi, kafirler gibi sokaklara dklmt. Kimbilir daha neler burlar! Hayatn amac Allah'a kulluk etmekti. ngiliz bu hikmete sayg gstermiti. Daha bak ne ister ki insan hayattan? yle istiklal mistiklal diye azmak, deli gibi bayrakl arla dolamak, ngilize meydan okumak doru iler deildi. Bye boyun emek terbiye gereiy larmz ne gzel buyurmular: Bkemediin eli p. Bu kibirsizlik, boyun ei insan olgunlat hazrlar. 25 Ayaa kalkt. Yeni Halifenin grevebalama tanahmet'e gidecekti. alayn seyretmek iin Sul-

HLAFET ALAYI Dolmabahe Saray'ndan hareket etmiti. Karaky, Kpr, Sirkeci yoluyla Topkap ray'na gidilecek, orada Halife tahta oturacak, Ankara'dan gelen milletvekilleri t arafndan kutlanacak, Mukaddes Emanetler kendisine teslim edilecekti. En nde yaverl eri ve grevlileri tayan otomobil ilerliyor, bunlar mzrakl svariler izliyordu. Svar arkasndan drt atn ektii st ak saltanat arabas geliyordu. Arabada bir hkmdar edas life Abdlmecit Efendi vard. Halkn alklarna kk ba hareketleriyle karlk veriyordu. i Ankara'dan uyary alnca, kaftan ve sark giymekten caym, redingot ve fes giymiti. Kar Halifeye saygsndan daha da klm olan Refet Paa oturmaktayd!. Saltanat arabasnn iki y iyet blnden zel giysili drt atl subay ilerliyor, arabann arkasndan yine mzrakl sv 176 kinci Blm

riler geliyordu. Bunlar da hanedan mensubu erkekler ile ileri gelenlerin bindii at lar ssl on fayton izlemekteydi. Seyre gelenler az deildi ama zel bir coku yoktu. Bu ko nunun oktan beri ekicilii kalmamt. Alay Topkap Saray'na girdi. ALAYININ ve Topkatren rntlar, ertesi gnk Hikimiyet-i Milliye ve Yeni Gn gazetelerinde geni biimde yer alm up milletvekili Meclis'in kar sndaki Millet Bahesinin kapal ksmn da, bir yandan gaze e gz atyor, bir yandan da syleniyorlard. M. Necati Bey, "Sanki saltanat alayl" dedi. Topu hsan Bey "ok doru" diye onaylad. M. Necati Bey sylenmeM. Necati Bey ye devam etti : "Sonra da Halifeyi, sanki padiah olmu gibi, Topkap Saray'nda tahta oturtmular:' Zam ir Bey yeni gelmi, daha gazetelere bakmamt. nana p Saray'ndaki mad: HLAFET "Neee?"

"Evet, tahta oturtmular:' . "Dneme daha uygun bir tren biimi bulamazlar myd? Halife il e tahtn ne ilgisi var?" M. Necati Bey kzd: "Refet Paa'nn gafleti:' Bu srada Kuyulu Kah ve'de de geleneki milletvekili toplanmt. Onlar iyice neeliydiler. "Tren ok gzelolm t. Hilafet makamn glendirmek iin ok iyi bir ba lang:' kinci Blm 77

"Ama M. Kemal Adam krsye kyor, fine yryor;' lerinden "Baz zrlyorlar. Paa'y susturamadka konuuyor, sonu alamayz. Meclis'i ikna ediyor ve hedebiri sesini alaltt: milletvekilleri Seim Kanunu ile ilgili yeni bir neri haHaberiniz var m?" IfYoo: J yeni kanun hakknda bilgi verdi. Dinleyenlerin gzleri parlad. Biri, "Ama kanunu, kar t araf uyandrmadan Meclis'ten geirmek gerek.:' dedi, ".. Bunun iin ok dikkatli olmal, il gisiz gibi durmalyz:' Garsona seslendi: "aylar tazele! Nargile isteyene nargile geti r. u kanun bir geerse .. :' Gevrek gevrek gldler. Fsltyla SON Yunan yneticileri ve askerleri birka gn nce, Franszlarn gzetimi altnda Edirne'yi k etmi, bayraldar karlm ve ehir bir anda krmz beyaz olmutu.

Bugn Edirne Trklere teslim edilecekti. Halk Valiyi, yei memurlar ve tabur jandarmay k rlamak iin stanbul Vali akir Bey yolunun iki yann doldurmutu. jandarmalar yrye ge e yaknnda toplanmlard, Vali akir Bey'i bekliyorlard!. Bando marlar alyordu. Vali, ba etvekilleri ve 'memurlar sekiz otomobille grndler. jandarma taburlar da yrye getiler 178 kinci Blm

otomobillerden indiler. selamlayarak ehre girdiler. ehir alk ve sela seslerinden yklyo du. Onlar jandarmalar izledi. nde alay sanca vard. Ai sancak serhad ehrine geri dnmt k yl Yunan igalini yaam binlerce kadn ve erkek Edirneli lk la alayarak, sanca skerlerin ayaklarna kapandlar. Yalnz dmann kahrna katlanmam, daha ac veren ihaneti d. Baz Mslman Trlder kuru iin Yunana alm, kendi yurttalarna eziyet etmilerd soyda, ne yurttat. Bunlar sadece haindi. Vali, bir gen kzn sunduu Trk bayran, bor elam havas, halkn lklar, alklar ve tekbirler arasnda Hkmet Konann direine ek nanllar hkmet konan yamalayarak gitmilerdi. Konan byk salonlar ve birok odalar kafile kafile Valiyi kutladlar. Herkes yle mutluydu ki konan plakl kimseyi rahatsz ou farkna bile varFransz .sayg birliini mad. Vali ve arkadalar ehir giriinde Kurtulmulard ya. 26

EDRNE bayram ederken Lozan'da zaman bunaltc tartma larla geiyordu. Bugn sabah ve le ra toplanan Arazi, Boazlar ve Aznlklar Komisyonundaki eitli konulardaki grmelerde ser artmalar yaanm, birok konu askya alnm, bir karara ba Ianamamt. Musul, aznlkl i konulara daha sra gelmemiti. zel bir grme srasrda Lord Curzon smet Paa'ya "Musul' petrol- asla Trkiye'ye brakmayacaklarn" ak lad, "Musul Irak'ndr." Irak ngiliz i 25 yl ynetimi altnda kalacakt. kinci Blm 179

Mali ve Ekonomik Sorunlar Komisyonu, M. Barrere'in ba kanlnda topland. lk madde Osmanl orlaryd. Alacakl lkeler Trkiye'nin borcun tamamn ve faizlerini altnla demesini bekl d. Mttefikler de, Trkiye'yi igal etmek iin yaptkla r giderleri istiyorlard. Bu gider toplam hesaplarna gre 50 milyon altnd. Buna karlk Ege'yi yakp ykan Yunanistan'n T azminat vermesini ise hi de gerekli grmyorlard. Zavall Yunanistan yenilmiti. Bir de ta zninat m deyecekti? 28 KASIM sabah erken saatte General Othonaios ve Divan- Harp yeler i yerlerini aldlar. Pek az izleyici vard. Divan- Harp cuntann ve hkmetin basks zerin ece alm, kararlar yazlmt. Sanklar arlmad. Hepsi sabaha kar Averof hapishanesi un bir sesle kararlar okudu. Alt sank da idama mahkum edilmiti. damdan nce General Hac ianesti'nin rtbesi sklecekti. Babakan Gunaris de, tedavi grd hastaneden alnarak hapi ye getirilmiti. Bir subay saat dokuzda Averof hapishanesine gelerek suluiara hakla rndaki kararlar okudu. Sonra mahkumlarn hapishanenin kapsnda beldeyen eleri, ocuklar yaknlar vedalamalar iin ieri alnd. 180 ldnci Blm

Saat lO.30'da mahkumlar hapishaneden karlarak kamyonlara bindiriIdiler. Atina dndaki b ir askeri blgeye gtrldler. Blge birok askerle gven altna alnmt. Hava yamurlu ve ok yordu. Alanda cesetlerin iine devrilecei alt ukur kazmt. Mahkumlar kendileri urlarn nnde yer aldlar. General Hacianesti apoletlerini General Hacianesti ve btn aske ri iaretlerini kendi skp ukura att. Hibiri gzlerinin balanmasm istemedi. Her mahkumu be silahl asker geti. Klcn ekmi bir subay son emri verdi: ((Ate!"

Tfekler patlad. Mahkumlar ukurlara devrildiler. Bu lmler hibir sorunu zmedi. Byk fe bykl ile sryordu. Devlet iflasn eiindeydi. Ordu varl nn byk blmn kaybet Trakya gmenlerle dolmutu. Atina'daki gzelopera binas gmenlere verilmiti. Her loca bir olmutu. Localarn n araflar, amarlarla kapatlyordu.

Byk felaket Cunta Bakan Albay Plastiras ile General Pangalos'u ayltmamt. Bu ikili Do kya'y savaarak geri alma tutkusunun ncleriydi. Mttefiklerin yardmna gerek olmadan Trk i yenebileceklerine inanyorlard. Yunan hayalciliinin ve yaylma tutkusunun iyi bir rnei olan General Pangalos "Bir hafta iinde Trkleri sonsuzlua kadar Asya'ya kapatacaz"ded i. 27 Trklerse, soyulup soana evrilmi Dou Trakya'y dzene sokmaya, evleri yaklp ykl balarn sokacak bir dam alt bulmaya, hastalara doktor ve ila yetitirmeye abalyorlard. kinci Blm 181

Trakya'daki btn Trklerin elinde sadece 2.100 koyun ve Rumlar ya giderayak ldrm, ya da orla alp birlikte gtrmlerdi." Trkiye'yi uygarlk getireceklerini syleyerek igal eden rdan geride sadece utandrc izler kalmt. kalmt. GerisiniYunanllar Dou

M. KEMAL PAA, baz gvendii arkadalarn sabahleyin direksiyon binasna ard. armas lar ve Trakya'y bar yoluyla geri almak istediimiz iin askeri hareketi durdurmu ve Ate Anlamas yapmtk. Fakat Lozan'da grmeler iyi gitmiyor. Umarm gerekmez ama savamak zo alabiliriz. Savarsak, hedefimiz stanbul ve anakkale boazlarn ele geirmek olacak. ki uz da buna hazr.:'

Bir an durdu: ".. Bu, iimizin kk blm. Gelelim byk blme: Bar olunca ne yapacaz? illik, yoksuuk, gerilik iinde kalamayz. Bu susuz, karanlk kuyudan dze kmamz gerek. B lara basit aratrmalar yaptryor, balca konularda devraldmz maddi miras saptamaya a sizlere de duyuracam. Ama halimiz ortada. Elbise dmesi iin bile da rya muhtacz.

Ben ilk i olarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti'ni bir partiye dntrmeyi d Derneklerle, kuruarla yrtlen, partisiz bir demokrasi olmaz. Bu partinin Trkiye iin ya arl, geerli bir program olmal. Parti, siyasi hayatmz iin bir okul nitelii tamal. M le bize gl ve zayf yanlarmz gsterdi. Gl yanlarmz gelitirecek, zayf yanlar m arn dikkate alacak gereki bir siyaset izlemek zorundayz. Nasl bir iktisat program uygu ayacaz? Bu konular hakknda dncelerinizi renmek istiyorum:' 182 kinci Blm

M. Kemal Paa'nn gelecek iin ok nemli tasarlar, dn celeri, hayalleri vard. Onlar lmemiti. Zaman geldike aklayacakt. imdi arkadalarnn dncelerini renmek, tavsiye yordu. Danmadan hareket etmek adeti deildi. . 29 KASMDA Arazi, Boazlar ve Aznlklar Kom syonunda adalar sorunu tartld. Trkiye'nin adalar hakkndaki grle ri ciddiye bile al es Bozcaada ile Gkeada'nn bile Yunanistan'a verilmesi gerektiini dnyordu. 2 Arahk gn Badeleges; Marki Garroni'nin bakanlnda toplanacak olan nc komisyonun [Yabanclara U cak Usuller Komisyonu] gndemindeki ilk ve en nemli madde kapitlasyonlard. Btn delegele rin Osmanly kansz brakan, her konuda bamszl rten kapitlasyonlarn kalmas iin i. Btn gn didimekle geiyor, akMark Garroni am ertesi gn iin hazrlk yaplyordu. Ge e, i sona erince, smet Paa Ankara'ya yollayaca gnlk raporu yazyordu. midini koruyor, uklar da aka belirtiyordu. Bugne kadarki raporlar szckle zetlenebilirdi: "imdili a olumsuz!ar:'" M. KEMAL PAA, Rauf Bey ve Bakanlar da, Lozan'dan gelen bekliyor, gryor, yant yazdrhyor, sabaha kar yaraporlar tyorlard.

M. Esat Bozkurt 1921 ubatnda Londra Konferansna katl m, zellikle ngiliz ve franszla unu grmt. Bakanlar uyarmak istedi: kinci Blm 183

"Ne dersen de, ne belge gsterirsen gster, istersen gerei getirip vazo gibi masann zeri ne koy, adamlar bildiklerini okuyorlar:' Ksacas haka bir bar canavarn karnndayd. sme nn elini sokup bar bu bendI, obur canavarn karnndan ekip karmas gerekiyordu. Rauf durumu yle zetledi: "Avrupa'ya ve Balkanlar'a kar tek bamzayz. Sevr Anda mas'n atan o bencil, haksz, insafsz anlayla yine kar karyayz. Bu anlayla mcadele ediyor yardmcmz olsun!" TRK KURULUNDA bulunanlarn hibiri daha nce bu apta ve anlamda millet aras bir konferansa katlm deildi. Hepsi acemiydi. Adetleri ve imkanlar bilmiyorlard. iri Avrupa'y ilk kez gryordu. lk gnler yanl bir ey yapmak, sylemek korkusu hepsini t miti. Uygulamada rkek, ekingen kalyorlard. Mttefiklerin ve glgelerinin niyeti, ksa s de anlald: nsanca yaamak iin drt yl daha savamay gze alm Trkiye'nin geleceini belirlemek istiyorlard. nanlmaz derecede bencillerdi. Tam bamsz bir Trkiye kurulmasn esinlikle, aka karydlar. Yeni Trkiye'nin yaayacana da pek gvenmiyarlard. Bu gere st, silkeledi, kendine getirdi. Dan manlar, uzmanlar, katipler silkindiler, gzlerini ve kulaklarn drt atlar. Daha ok almaya baladlar. Neredeyse uyumayacaldard. Konfer kaklarnda, kulislerinde, plklerinde dolamaya, gzlemlerini, edindikleri zel bilgileri b rbirlerine aktarmaya baladlar. teki delegasyonlardaki grevlilerle daha rahat konuacak , hak ettikleri yantlar vereceklerdi. 184 kinci Bliin i, .i

Yeni Trkiye'nin Mondros'u ve Sevr'i imzalayan yorgun, boynu bkk, emir kulu Osmanl De vleti olmadn her yerde ve her frsatta iyi anlatmak, hatta baz kafalara iyice akmak ger ktiini kavramlard.

M. KEMAL PAA birka saat uyuduktan sonra direksiyon bina sna geldi. Birikmi belgeleri imzalarken Hayati Beyodaya girdi: "Meclis Bakatibi Recep Bey (Peker) sizi mutlak a grmek istiyor:' "yle mi? Buyursun:' Recep Bey, "zr dilerim Paam" diye girdi ieri, ". . milletvekili seim kanunu ile ilgili bir tasar vermilerdi. Bugn gndemde yer alyor. ginize sunmak istedim. nk tasarnn 14. maddesi, dolayl olarak sizinle ilgili:' "Ver bak aym:' M. Kemal Paa tasary glerek ald. Recep Bey'e gvenirdi ama seim kanunuyla ilgili tasarnn dolayl da olsa kendisiyle ne ilgisi olabilirdi? Kada gz att. Glmesi dondu. Y ard: "T, ne biim insan bunlar?" Salih Bey'e dnd: "leden sonra Meclis'te olmamz gerek ' SMET PAA Boazlar konusundaki grmelere katlmak

zere bir gn nce Lozan'a gelen Sovyet Rusya Dileri Komiseri (Bakan) ierin ve yardmcl Palas'ta 2 Aralkta le yemeine armt. Sovyet k dost l bir kinci 185

Rusya ile Avrupa devletleri arasnda salkl, olaan bir iliki yoktu. Lozan'daki te Trkiye'ydi. Trkiye bakmn dan da tek dost Sovyet Rusya'yd. Byk yemek masas, uz paravana ile teki masalardan ayrlan sakin bir kede hazrlanmt. Blm

Olay grenen gazetecilerin gzleri kapdayd. ierin ve yardmclar tam saatinde geldiler. , Dr. Rza Nur, Hasan Saka ve Reit Saffet Bey tarafndan karlandlar. Dr. Rza Nur ile i Moskova Andamas grmeleri dolaysyla tanyorlard. Kucaklatlar.

Bol fotograf ekildi. Yemege danman olarak Lozan'da bulunan Trk milletvekilleri de ka tld. ierin Yemekten sonra Boazlar sorununu grmek zere smet Paa'nn dairesine kt ecegi iki gn sonra grlmeye balanacakt. 30

MECLS saat 13.30'da toplanmt. Bakanlk krssnde Dr. Adnan Bey vard. Gndemdeki maddel grlyordu. M. Kemal Paa salona girip krsnn karsndaki srann sag bana oturdu, be i. Bakan, "Seim Kanununda degiiklik yaplmas hakkndaki neriyi ilgili komisyona havale e iyorum" dedi. M. Kemal Paa ayaa kalkarak sz istedi. Yz ok gergindi. ok krgn, zgn o du: "Efendim, bu neri zel bir maksat tayor ve dogrudan beni hedef alyor. zin verirseni z birka kelime sylemek istiyorum:' Dr. Adnan Bey tasary okumadg iin olayn farknda de . ararak, "Buyrun" dedi. M. Kemal Paa krsye geldi: "Efendiler, arkadamz tarafnda riyi okudum.3! Bu nerinin amac beni vatandalk hakkndan yoksun b rakmaktr:' "Hayr! Olamaz!" sesleri ykseldi. Erzurum Milletvekili Salih Efendi "Senin ahsn ok muh teremdir!" diye bard. Meclis 186 kinci Blm

dalgaland. Lozan'da trl tuzaklardan geilirken Ankara'da da bu

oyun oynanyordu. "Fakat efendiler, nerinin 14. maddesinde deniliyor ki: 'Milletvek ili seilebilmek iin Trkiye'nin bugnk snrlar iindeki yerler ahalisinden olmak veya bi de en az be yloturmak arttr:'

fkeli barmalar duyuldu. "Madde bu. Yazk ki doum yerim bugnk snrlar dnda kalm amalarnda tamamen baar l olsalard, bu neriye imza koyan efendilerin seim blgeleri ah korusun, snrlarmz dnda kalabilirdi. Herhangi bir seim blgesinde de, grevlerim ge oturabilmi deilim. Oturabilmek iin anakkale'de, Dou Anadolu'da, Suriye'de hizmet ver memi olmam gerekirdi. Bunlardan sonraki almalarmn ise herkese bilindiini mit ediyoru . Kl Ali yanndakilere yksek sesle, "Bunu en iyi Anadolu'yu igal edenler ile Damat Feri tler bilir!" dedi. Sz bir anda sradan sraya yayld. Muhalifler de beenmiti. Beendikler alklaya rak akladlar. Dmanlarmz beni hizmetten alkoymak isteyebilirler. Ama bu Me nlar gibi dnebilecek kimKl Ali selerin bulunabileceini aklmdan, hayalimden bile geir m. imdi millete ve bu arkadalarn seim blgelerindeki halka bu neriyi paylap paylamad uyorum ve cevap istiyorum:' Meclis'in ok byk ounluu ayaktayd: "Hayr, katiyyen, haa!" n Avni Bey krsye geldi. neriyi 'Meclis'te Arnavut milletvekili, Arap milletvekili b ulunmasn nlemek iin verilmi iyi niyetli bir neri' olarak niteledi, 'M. Kemal Paa'nn m etin 1I kinci Blm 187

timsali olduunu, bu kanunun stnde olduunu' ileri srd, "Paann vatan her yer ve herkes lbidir" dedi. Maddenin ak anlam karsnda bu szlerin hukuki bir anlam yoktu. Nitekim M. mal Paa oturduu yerden konutu: "Bunlar edebiyat. Madde ak. Yoruma gerek yok:' Bir mil letvekili "Siz mstesnasnz" diye bard. M. Kemal Paa fkelendi: "Benim mstesnaolduuma r kanun yoktur ve mstesna olarnaml"

Sleyman Necati Bey krsye ok zntl kt: "neride imzas olanlardan biri de benim. Niy f d etmek deildi. Bunu ancak namussuzlar ister, bu milletle ilgisi olmayanlar ister, vicdanlarn, namuslarn satm olanlar ister. Ben byle namussuz bir adam deilim. Aznlk nlar bizi mahvetmitir. Kanunun amac buna son vermekti:' Emin Bey sz alarak 'yanl anla arri' syledi, M. Kemal Paa'nn hizmetlerini vd, "Biz de nankr deiliz" dedi, bol alk halinden belli oluyordu." Meclis'in tavr, neri sahiplerinin zavall hali, M. Kemal Paa'y yattrd. Konu kapand. Ama Trkiye Byk Millet Meclisi tarihe ok zel bir not d M. Kemal Paa'ya kitle halinde sahip km, yalnz adyla deil vefas, deer bilirlii ve da 'byk' olduunu kantlamt. Lord Curzon'u huzursuz aramak, durumu renebilmek iin ert ah randevu alarak ziyarete geldi. smet Paa ayrntya girmeden Trk-Rus ilikilerinin iyi o lduunu sylemekle yetindi. Lord Curzon birok konuda dolaarak bir bilgi gsterisi yaptkta n sonra frsatn drp smet Paa'y etmiti. smet Paa'nn azn uyard: UZUN sren Trk-Rus grmesi "Siz Yunanistan' yendiniz, ngiltere'yi deiL. Bunu unutmayn:' 188 kinci Blm

smet Paa, 'Hayr.: diye dnd, '.. Yalnz Yunan yenmedik, gneyde mttefikiniz Franszla nun silahlandrd Ermenileri yendil<, mttefikiniz talyanlar Anadolu'dan uzaklatr dk, lahlandrdnz Dou Ermenilerini ve Pontus etelerini yendik, sizin stanbul ynetimiyle bi e azdrdnz isyanc lar yendik, silah ve para ile desteklediiniz Kuva-y nzibatiye'yi n son olarak da maanz Yunan ordusunu yenip denize dktk, Mondros'u yendik, Sevr'i yen dil<, l Anlama'y yendile Bunlarn hepsinin arkasnda siz vardnz, hepsinin ipleri, dme sizin elinizdeydi. Biz asl sizi yendik! Hrnlnzn, telanzn, durmakszn entrika bu. Bunu rtbas etmeye, kaybnz gidermeye al yorsunuz. Biz sizi burada da yeneceiz!' cn kurnaz diplomat tahrik etmemek iin akla maktan kand. Ama Lord Curzon'u deil, e diplomasiyi yenmekti. Lord Curzonlar bu iki yz yllk diplomasinin iyi yetimi uygulaycla d. Hrpalanacak, g durumda kalacak, sklacak, bunalacak, zlecek, sinirlenecek, azap ekecek yuyamayacak, belki fkeden alayacak ama sonunda baaracaklard. Buna inanyordu. nk baar orundaydlar ve nk Lord Curzon'un taktiini zmlerdi. nce Trklere sz verip konuturu rin ve glgelerinin bu konumaya gre hazrlanmalarn sal yordu. Artk ayn taktii Trk lanacaklard. 33 smet Paa hemen yant vermeyip "Danmanlarmla konu mam gerek, yarn yan m!" dedii zaman LordCurzon kplere binecek, Trkler ks ks gleceklerdi. 34 Lord Curzon'un bys bozulmutu. kinci Blm 189

KAPTLASYONLAR hakkndaki grmeler tartmal

geti. smet Paa kapitlasyonlar kaldrmann her Trkn eski ve aziz ryas olduunu, kapitlasyon kaldrdklarn, tam bamsz bir yeni devlet kurmak istediklerini, kapitlasyonlar hibir b bul etmeyeceklerini birka kez sylemiti. Ama kapitlasyonlarn srmesini isteyen kar ceph i sarslmyordu. Sinekler gibi konunun evresinde vzldayarak drt dnyorlard.

delegesi, son olarak, "Kapitlasyon szcn kulIanmayalm, bu eski haklara yeni bir ad vere im" dedi. Bu yutturmaca smet Paa'y isyan ettirdi, ayaa frlayarak, sz almadan konutu: Fransz

delegeler, bir kez daha syleyeceim. Trkiye, hangi ad altnda olursa olsun, yabanclara hibir ncelik, stnlk, farkllk, ayrcalk verilmesini kabul etmez ve asla kabul etmeyece "35 Uyarsn "Sayn elini iddetle masaya vurarak noktalad.

Sir Horace Rumbold ikinci ngiliz delegesi olarak grmeleri dikkatle izliyordu. Bu akla ma zerine azndaki puroyu masaya drd. Trklerin Mttefiklerin niyetini anladklar gibi r ve glgeleri de bir gerei anlamaya balamlard. s met Paa ve arkadalarnn, tandk bold o nazik, uyarolu, haddini bilir Osmanl diplomatlar ile bir ilgileri yoktu. Bun lar, tpk kendileri gibi tam bamsz bir devlet kurmak istiyorlard. Bir Dou devletinin ta bamsz olmas kabul edilebilir miydi? Bu devletin zerinde ta eskilerden gelen bir sr ha lar vard. Onlardan vaz gemek sz konusu olabilir miydi? 190 kinci Blm

smet Paa'nn bu sert k tartmay kesti ama konu bir karara balanamad, askya alnd. Askya alnan sorunlar stste y lyordu. KAPTLASYON her Trk isyan ettiren bir szckt.

Kapitlasyonlardan dolay bir Trk'n stanbul'a, zmir'e, Mersin'e, Samsun'a vb. reklenmi unulmazlklar olan yabanc tccarlarla rekabet etmeleri imkilnszd. Bunlarn yansra Osman arndan kurulu bir grup vard. Ticaret, dolaysy la ekonomi, byk ehirlerde bu iki grubun abanclarla aznlk larn elindeydi. Anadolu'da Trk tccarlar da vard ama ticaret Trkleri la heves ettii bir alan deildi. Daha ok toprak geliri ve esnaflkla yetinmilerdi. 35 ' Ticari hayat stanbul'da Trkler arasnda Dnya Sava banda kapitlasyonlarn kaldrlmas geliebilmiti.

kurulu iktisadi yap zafer sonras km durumdayd. Bu boluu doldurmak, milli bir iktisat tnn kurulmasna katlmak zere baz tccarlarn giriimiyle stanbul'da Milli Ticaret Birli u.'5b ve 4 ARALIK gn Arazi, Boazlar ve Aznlklar Komisyonu, sorununu grmeye balad. T n nerisi ile konferansa Karadeniz'de snr olan Rusya, Ukrayna ve Grcistan da davet edi lmiti. Bugn toplantya onlar da katlyorlard. Konuyla dorudan ilgili olmayanlar da gelmi salon delegeler, dan manlar ve uzmanlarla dolmu, birok kimse ayakta kalmt. Lord Curzo akanlk koltuuna yerleti. lk sz smet Paa'ya verdi. smet Paa ok ksa bir konuma ya lli'nin 4 yl nce ilan edilmi olan Boazlarla ilgili maddesini okudu ve sustu. Lord Cur zon'un srar para etmedi. smet Paa tuzaa gelmedi: "Sizleri dinledikten sonra konuacam; Boazlar Yabanclar aznlklardan kinci Blm 191

Lord Curzon istemeye istemeye sz Sovyet Rusya Badele gesi ve Dileri Komiseri ierin'e i. ierin ayaa kalkarak, byk jestlerle uzun bir bildiri okudu. Rusya Boazlarn Trklerin emenliine kalmasn ve sava gemilerine ve uaklara kesinlikle kapal olmasn istiyordu. M klerin grnn bara hizmet etmeyeceini, Lord Curzon'u sinir eden keskin bir slupla ak klerin grlerini aklamalarn srarla istedi. Mttefikler grlerini erken aklamaktan tl Trk grn renmek istiyorlard. Lord Curzon yeniden smet Paa'ya dnd: "Grleri kliyorum:' "Aklayacam:'

"Gecikmeden, bugn leden sonra aklaynz:' "leden sonra olmaz. alacam, inceleyece am, yetitirirsem yarn, olmazsa bir gn sonra konuururn:'

Gn byle sona erdi. Lord Curzon taktiinin iflas ettiini grmt. Ama Lord Curzon Lord Cur 'du. Konferans, zorlukla da olsa, etkisi altn da tutuyordu. M. KEMAL PAA gn arka arka a, baz milletvekilleri, Meclis d uzmanlar ve yazarlarla toplanp grt. Kimi sac, kim kimi batc, kimi doucu, deiik grleri olan yurtsever insanlard. Halk bir parti kurul desteklediler. M. Kemal Paa kamuoyunu aydnlatmak iin 6 Aralk gn Hi\kimiyet-i Milliye, Yeni Gn ve t gazetelerinin muhabirlerini davet ederek bir deme verdi. zetle dedi ki: " Zaferimizi tamamlamak zorundayz. Askerlike galip gelmek yetmez. Memleketimiz hakknd a olumsuz emeller besleyenlerin her trl midini krmak iin siyaset, idare, ekonomi bak m an da gl olmak zorundayz. 192 kinci Blm

Ama bir programa dayanmayan abalar yneticilerin dei mesiyle sner gider. Program millet in gerek ihtiyacn karlama l. Barn imzalanmasndan sonra, halklk esasna dayal, adyla siyasi bir parti kurmak niyetindeyim. Baka memleketlerde kurulmu bu gibi part ilerin programlarn gzden geirdim. Bunlar memleketimizin ve milletimizin gerek ihtiyala karlayacak yeterlikte bulmadm. Biz neredeyse sfrdayz. Bizim iin bize uygun yntemler, bulmak gerek. Bu nedenle, imdiden, byle bir partinin programn hazrlamak zere, btn yur verlerin, bilim ve fen adaml.nm zn yardmna ve ibirliine bavurmay grev biliyorum. B en, btn aydnlardan yardm ve destek greceimi mit ediyorum:'36a KONU Mdafaa-y Hukuk Grubunda da grld, enine boyuna tartld. zm yollar arand. B yzyla uygun) szc geiyordu. Yal bir milletvekili krsye geldi. Asri szc onu ted z sinirli bir eda ile "Asri ne demek?" diyesordu. Bu kk sorunun yant cUtler tutard. Am a birinin yant vermesi gerekiyordu. Bakanlk krsnde oturan M. Kemal Paa eildi, soruyu k stirmeden yantlad: "Adam olmak demektir Hocam:' Yant kahkahalar ve alklarla karlandI.

GN sonra aznlklar sorunu grlecekti. Bu konunun gndeme gelecei Lozan'a dolan Amerikan onerlerinden, Ermeni cemaatleri temsilcilerinden, Ermenileri destekleyen dernek yneticilerinden, eitli yeni yzlerden, birok dini giysilerden anlalyordu. Lozan Palas' l bunlarla doldu. Polis smet Paa'y koruma nlemlerini artrd. kinci Blm BRKA 193

Hepsi smet Paa ile grmek istiyor, smet Paa gnlk younluk iinde bazlarna zaman ay arak eski Osmanl Nazrlarndan Noradunkyan Efendi ile arkadan kabul etti. Uzlama midi i "Biz.:' dedi, ".. Ermeni olaylarnn tmyle dnda kalm yeni insanlarz. Trkiye de yeni ettir. Sizinle bir vatann ocuklar olarak iyi ilikiler iinde, birlikte yaama y istiyor ' Noradunkyan Efendi ve yanndaki eski Ermeni ihtilalcisinin, birlikte yaamak istem edikleri anlald. Onlar Anadolu'da kendilerine bir blge verilmesini, orada toplanmak, ksacas ayr bir devlet kurmak istiyorlard. "Naslolur? Size ait olmayan bir yerde topl ann diye orada yaayanlar zorla karlacak. Siz yerleeceksiniz. imizde bir devlet olacak Olur mu byle ey?" Noradunkyan Efendi bu szleri nemsemedi, gittike sertle ti, tehdite b ad. smet Paa, "Dinle.:' dedi, ". .steiniz ne bugn kabul edilir, ne de yarn. Baka bir ar m?" L'Yok:' smet Paa ayaa kalkt: 'j "yleyse konumamz sona erdi. Size uzattm samimi eli tutmadnz. Dnp dolaacak, hibir cak, yine bana geleceksiniz. Ama ben sizi bir daha kabul etmeyeceim:'" LORD CURZO N aznlklar konusunun grlmesini bir gn nceye ald. Gndem deiiklii delegelere gece . Nbeti katip ok yorulduunu bildii smet Paa'y uyandrmaya kyamad. 1

Sabah durumu renen smet Paa dehetli kzd, katibi ok ar dille azarlad. Ayrca ceza d gn toplanp konuyu grecek, hazrlk yapacaklard. Gndem deiiklii yznden hazrlksz yakalanmlard. 194 kinci Blm

Lord Curzon'un btn Hristiyan dnyasn bu sorun evresinde toplamak, bu yolla Trkiye'yi e altna almak istediini tahmin ediyorlard. Toplant L.OO'de balayacakt. yllardan

Konu ok duyarlyd. Trkler aleyhindeki propaganda uzun beri srdrlyordu. Dnya kamuoyu T kar nyarglyd.

Elde sadece Osmanl aznlklar tarihi hakknda uzun bir inceleme vard. smet Paa hzla gz Toplantda bunu okumaya karar verdi. Gncel sorunlara zm getirmiyordu ama olup bitenle ri iyi anlatyordu. Konuya giri iin iyi bir almayd. Tarih, Osmanllarn aznlklara adi a davrandklarn gsteren, buna karlk aznlklarla ilgili sorunlar yaratanlarn Mttefik kantlayan bilgi ve belgelerle doluydu. Yzlerce yl Trklerle bir arada yaam olan Hristi aznlklar kendi kar lar iin kullanan, kkrtan, konuyu Osmanl Devleti'nin iilerin e eden, soruna eviren, silahlandran, ayaklanmaya davet eden Mttefkler ve arlk Rusyas'y Toplant saatinde ald. Salon yine ok kalabalkt. Lord Curzon'un diplomatik bir gsteri mak istedii anlald. Aznlklar koruyan, savunan, uzun bir konuma yapt. Bir misyoner ha yd. Yapt gsterinin etkisini artrmak iin ssl cmleler, iyi tnlyan deyimler kullany ayla rn ounun gereklerle ilgisi yoktu ama etkisi oktu. Konferans bu konu yznden kesi urarsa bunun ok kt sonular olacan syleyerek Trkleri korkutmay da denedi. Lord Cu sz ve talyan badelegeleri ile ABD temsilcisi izledi. Aznlklar iin Milletler Cemiyeti'n in (Cemiyet-i Akvam) denetimi altndageni gvence ve askerlik yapmamak gibi ayrcalklar istiyorlard. Din (mezhep), dil ve soy bakmndan farkl btn gruplar aznlk olarak niteli rd.'" Sra smet Paa'ya geldi. Ayaa kalkt. Trklerin grn k saca aklad. ldnci Blm 195

Lozan Oteli

"Milletler Cemiyeti'nin belirledigi milletleraras yntem ve kurallara sayglyz. Bunun d herhangi bir kayt, ayrcalk, hele denetim kabul etmeyiz:' Sonra uzun incelerneyi ok umaya balad. Skn iindeki bir lkeyi karlar ve amalar iin nasl huzursuz ettiklerin ayesini dinlemek Mttefik delegeleri ok rahatsz etmiti. Lord Curzon kpkrmz dinliyordu. t Paa'nn can skc ve yakc aklamas saat srd. Verilen kantl, belgeli bilgiler, tmaya altg 'kt Osmanl-zavall Hristiyan' havasn dagtmt. smet Paa bu otururnu acakt: "Konferans dald. Dar kyordum. Baktm Lord Curzon otelin bahesinde yalnz ba r tarafndan adeta ate, duman kyordu. Yanna gittim. 'Ne oldu?' dedim. 'Harap ettin bizi ' diye ikayette bulundu."" 196 kinci Blm

sorunu ertesi gn yeniden grld. Gr me smet Paa-Lord Curzon, smet Paa-Venizelos d d. Lord Curzon bir gn nce Trkleri eletirmek iin yle demiti: AzNLIKLAR

"Trkiye Milletler Cemiyeti'ne niye ye olmuyor? Biz Milletler Cemiyeti'nin denetimi nden, iimize karmasndan korkmuyoruz. nk ellerimiz temizdir:' smet Paa bu dolayl aa vermek iin sz ald. Yznden fkesi belli olmuyordu: "Milletler Cemiyeti'ne girmeyi reddet mi deiliz. Bartan sonra girmeyi dneceiz. unu da belirteyim ki yaklp yklm olan Trklerin elleri, zellikle temizdir. Bu eller hibir vakit, hibir yabanc memlekete sal drmad, hibir memleketi istila ve igal etmedi, smrmedi, hibir lkeyi tahrip etmedi, ede re arka kmad:'39 Hasan Saka Lord Curzon'un yzne bakt: Yakalanm bir sulu gibiydi. Dan Bey'e, "Galiba szlerini geri alacak" dedi. Mnir Bey "Hi mitlenmeyin.:' dedi, ".. ke ndini toparlaynca yine yukardan bakmay, sulamay srdrecektir. Bunlar insanl a en ayk , yine de af dilemezler. Bu kafay ve ahlak iyi bilmeli, ona gre davranmalyz:' Y. KADR BEY M. Kemal Paa tarafndan stanbul'da Mdafaa-y Hukuk ubesini kurmakla grevlendirilmit Gvenilir insanlarla ubeyi kurmutu. Milli hava iinde hzla alyorlard. Gazeteler M. Ke nn Halk Partisi adyla bir parti kurmak istediini haber vermesi zerine stanbul'da baz h areketler oldu. Eski ttihatlar Kara Kemal'in evresinde toplanmaya bala dlar. Bu durum yr bir siyasi rgtlenme hazrl iinde oldukkinci Blm 197

izlenimi veriyordu. Hseyin Cahit Yaln'n Tanin gazetesi bu hareketi destekler grnyordu. M.M. Grubu da, btn gizli rgtler gibi datlmt. Ama M.M. Grubunun yneticilerinden, Te k1r gazetesi sahibi Velit Ebzziya'nn da M.M. Grubuna dayanarak siyaset yapmak isted ii sezinleniyordu. Mdafaa-y Hukuk ubesini tanmamt. Tertemiz birlik havas yava yava aktayd. stanbul yeniden Bizans oluyordu. Y. Kadri Bey birlii salamak iin bir giriimde bulundu ama sonu alamad. Dr. Adnan Bey'in bile ar ar ttihatlara kayd n grmekte sa kazanamayacaldarn dnmeye balad. Durumu M. Kemal Paa'ya bildirdi. 39' LOZAN'DA gr onu da Trkiye'deki Rumlarla Yunanistan'daki Trklerin mbadelesiydi (deiimiydj). Nfus de mini bir zm olarak nce Milletler Cemiyeti grevlisi Dr. Nansen ileri srm, stanbul'dak fik Yksek Komiserlerinin bu zm desteldemeleri, bar anlamasn beklemeden uygulanmasn leri zerine Yunan ve Trk hkmetleriyle temas etmeye almt. Yunanistan deiimi kabul en'in nerisi hakknda Trkiye bir karar vermi deildi. 40 Konu bir daha grlmek zere so oplantya brakld.. Mali ve Ekonomik ler Komisyonunda grmeler hi iyi gitmiyordu.'" M in amac Yeni Trkiye'ye de hafifletiImi bir Sevr Andamas kabul ettirmekti. Politikalar u kadar sadeydi. Ankara'da mutsuz olmutu. Milli Mcadele heyecannn yerini bekleme dnem i Erkekler yorgundu. Kadnlar yine evlerine kapanmlard. 198 kinci Blm HALDE EDp HANM lar almt.

Ankara'da bir edebiyat dnyas da yoktu. kan her edebi kiokuyan bir M. Kemal Paa vard am a onun da bu konular konuacak vakti yoktu. Dr. Adnan Bey sal nedeniyle Meclis'ten ay in ald. stanbul'a geldiler. Skunet iinde, artk en sevdii ii yapaca, kitap yazaca i di. Kitabna balayamadan olaylar geliti. Hkmet stanbul'da Yksek Komiserlerle temas sa zere bir Ankara temsilcilii kurmaya karar verdi. En uygun aday Dr. Adnan Advar'd. D r. Adnan Bey temsilcilii kabul etti. Eski bir ttihatyd. t tihatlar hemen Adnan Bey'i sini almaya baladlar. Halide Edip Hanm da bu ortamda kendini sanatn dnda, trl olayla e bulacak, gncel siyasete karacakt. tab

M. KEMAL PAA Salih Bozok'a "Eve gitme, yemei birlikte yiyelim" dedi. Erkenden sofr aya oturdular. Paa dedi ki: "Annem 'leceksem zmir'de leyim' diyor. Son arzusu gibi g eldi. tiraz edemedim. Sen yarn, yok, br gn, annemle zmir'e gidebilir misin?" "Tabii Pa m:' "Eini de gtr. Anneme bakan kz da aln. Belki Dr. Asm Bey de (Arar) birlikte gelir. nnem size emanet. Olun bende kalr. Zaten akama kadar okulda Abdrrahim'le birlikteler . Burada birlikte yemek yer, ders alrlar. Ben de yardm ederim:' "Bastne:'

LORD CURZON akam, ABD Temsilcisi Mr. Child ile birlikte smet Paa'y ziyarete geldi. V iski itiler. Havadan sudan konu tular. Lord Curzon konferansn iyi gitmediinden yaknd. yrl madan nce, tane tane yle dedi: "Bir neticeye varacaz ama biz memnun ayrlmayacaz ite bizi memnun etmiyorsunuz. Hibir dediimizi, makul kinci Blm 199

kabul etmiyorsunuz. Hepsini reddediyorsunuz. En nihayet u kanaata vardk ki ne redd ederseniz hepsini cebimize atyoruz. Memleketiniz haraptr. mar etmeyecek misiniz? Bu nun iin paraya ihtiyacnz olacaktr. Paray nereden bulacaksnz? Para bugn dnyada bir be ar, bir de yanmdakinde. Unutmayn, ne reddederseniz hepsi cebimdedir. Nereden para bulacaksnz? Franszlardan m? Para kimsede yok. Ancak biz verebiliriz. Memnun olmazsak kimden para alacaksnz? Harap bir memleketi nasl kurtaracaksnz? htiya sebebiyle yarn a isternek iin karmza gelip diz ktnz zaman bugn reddettiklerinizi cebimizden birer size gstereceiz:'41 olduuna, hakl olduuna bakmakszn smet Paa bu dehet verici szleri hibir zaman unutmayacakt!. Parasz knabilir Trkiye, Lord Curzonlarn nnde diz kmeden kalmiydi, nasl kalknrd?

M. KEMAL PAA da bunun aresini aryordu. Paris Temsilciliinin yardm ile siyaset, siyasi akmlar, ideolojiler, sistemler, ekonomi ile ilgili birok kitap getirtmiti." Kitapla rn bir blmn evde alkoydu. Byk blmn Franszca bilen, bu konulara ilgili duyan arka okuyun. Notlar aln. Sonra bilgilerimizi dei toku edelim:' Yoksul, sermayesiz, uzman ve deneyimi az, talihsiz bir lke, smrlme tuzana dmeden, nasl kalknabilirdi? Bunun b var myd? Byle bir yol yoksa ne yapacaklard? Yana yana bu sorularn yantlarn aryordu. KARYAKA istasyonunda olaandan fazla kalabalk vard. Salih Bey Valiye ve Latife Hanm'a g eleceklerini bildirmiti. Bata Vali Abdlhalik Bey, ehir ileri gelenleri, Latife Hanm i le annesi ve babas Ankara trenini bekliyorlard. 200 kinci Blm

Ankara treni gecikmi olarak istasyona girdi. Salih Bey pencerede grnerek hangi vago nda olduklarn belli etti. Vali ile Latife Hanm ailesi Zbeyde Hanm'n elini pmek iin tr bindiler. Yolculuk Zbeyde Hanm' ok hrpalamt. Uykusuzdu. Yine de Valiyi ve Latife Han lesini gler yzle karlad. Biraz konutular. Sonra hep birlikte trenden indiler. ANAKKALE yi unutamayan Mttefikler, Boazlarn tam serbest olmasn ve askersizletirilmesini istiyor lard. Askersizletirme pratikte bir zarar olmayaca dnlerek grlebilir bulunmutu.'"

Mttefikler imdi askersiz alanlar denetlemek zere milletbir de kurul kurulmas iin srar diyorlard. Denetimi bamszla aykr gren smet Paa neriyi geri evirdi. Fransz Bade lle birlikte smet Paa'y ziyarete geldi. Sz sonunda denetim konusuna dayand. Mttefikler milletleraras bir kurulun askersizletirilecek alanlar denetlemesini mutlaka istiyo rlard. smet Paa yerinden frlad: "Denetim dncesinden vaz gemenizi birka kez rica etm dnceden vaz gemeyecekseniz, akam treni ile Lozan'dan ayrlrm:' Odaya bomba dm gib tiler. smet Paa gece raporunu yle yazd: '1yi iliki ve kibarlk gsterisi altnda adamla tpk eskisi gibi. Hi deimiyorlar. ABD gzlemcisi dahil hepsi tehditler savuruyor. Ya bi zi ykacaklar, eski usulde deiik bir Sevr Andamas yapacaklar, ya biz onlar ykacaz, h r ve bamsz millet gibi bir bar yapacaz. leraras kinci Blm 201

Konferans bugnk duruma gre olumlu bir hedefe yrmyor. Konferansn kesilmesi beklenmelidi ."43 M. KEMAL PAA Abdrrahim ve Cemil ile yemekten sonra matematik alm, ikisini de iyi bulmu . "Bu akamlk ders bitti, ikinize de aferin" dedi. "Artk masadan kalkabilir miyiz?" "Tabii. Biraz oynayn. Sonra yatarsnz:' Oyun sz ocuklar heyecanlandrd. Kitap ve defte ni k hzyla topladlar. nde Abdrrahim, arkada Cemi!, mar syleyerek alma odasndan ukahveyle geldi. Masaya brakt. "Teekkr ederim. Fikriye'nin bir diki kutusu olacakt:' " vet. Giderken bana brakt:' "Getir unu. Ceketirnin dmesi kopmak zere:' ((Ben dikerim Paam:' "Ama Fikriye gibi gzel dik:' Ali Metin avu hznle glmsedi: "alnm:'

ceketini karp verdi. Kar gibi beyaz ve temiz Byle daha da gen grnyordu. Oysa arkasn k kiiye yetecek kadar baar dolu bir hayat vard. . Yeni gelen kitaplar okuyarak, smet P aa'nn gece raporunu bekleyecekti. M. Kemal gmleiyle kald. Paa FKRYE HANM sanatoryumdaki beyaz odasna ekilmiti. Yatm,

gzleri kapal, ba ucundaki gramofona koyduu dinliyor ve ankaya gnlerini hayal ediyordu: Yzndr cihan mnevver eden Fedadr yoluna bu can-u ten Seninn yandm nedendir neden S ir benden midir Dilden midir bilmem ah 202 kinci Blm ta pla

Birden kap ald, gardiyan anmsa tan nbeti hemire ieri girdi, konuma dan, gramofon ip gitti. ZBEYDE HANM, Salih Bey ve ei Pakize Hanm, Dr. Asm Bey (Arar), Zbeyde Hanm'a akan kz, Karyaka'daki eve yerletiler.'" Latife Hanm gerekten evi zenle detmi, Zbe geni, gzel bir oda hazrlamtL Zbeyde Hanm'n gzne girmek iin ok yaknlk gsteriyor , evine gitmiyordu. Zbeyde Hanm Salih Bey'le Pakize Fikriye Hanm Hanm'a, nemli havad an ikayet ederken, dardan Latife Hanm'n keskin sesi duyuldu: "Ben size dikkatli olun dememi miydim?" Zbeyde Hanm ard. Yksek sesle konumaya bile alk deildi.

"Ne oluyor o lum?" "Latife Hanm birini azarlyor. Yanl bir ey yaptlar herhalde. Size m up olmamak iin rp np duruyor ite:' Zbeyde Hanm izmir'de kinci Blm 203

Latife Hanm'n ykseldike keskinleen sesi yine duyuldu: (IYeter, cevap istemem!" Bir kap iddetle kapand. Zbeyde Hanm'n karyolas deprem BNBA olmu gibi titredi.

FARUK'tan Nesrin'e: "Ben Refet Paa ile T'ye geiyorum. Mektuplarn eve yolla. Dnte toplu a okurum. zlem, sevgi ve her ey:' Nesrin days Binba Vedat'a "T ne demek" diye sordu. " Tmceyi syle:' Syledi. "Tekirda:'

geldi: var?" "yle gibi. Yunanllar uslu durmuyor. Meri batsnda birtakm delice hazrlkla ndeler. ngilizlerle de aramz gergin. Gerginlik her gn artyor. Avrupa zaferimizi boa ka mak iin a"Sava olasl m balyor:' "Boa karabilir mi?" Vedat gld: "anakkale ve Ku ze, hem dmanlara u byk gereiretti: Hibir devlet, hibir silah, hibir zrhl, yurt milli onurdan daha stn, daha gl deildir, olamaz. Korkma, canmz yanar ama yenilmeyiz:' srin'in gzleri doldu. Gururdan m, kaygdan m, bilemedi. Nesrin'in kalbi azna

GECE smet Paa dairesine ekilmi gnlk raporunu yaz yordu. Gn yine ok yorucu gemi, d tm, didi mi, okgergin saatler geirmilerdi. Yunan sorunu kk bir ayrntyd. Lozan r arasndaki yzlerce yln hesab grlyor, yzyllarn biriktirdii sorunlar grlyordu riyor, 204 kinci Blm

mahcup olacaklar rnekler sunuyorlard ama bunlar gnn tesellileri olarak kalyor, esas et ilemiyordu. Birka konuda olumlu sonu alnabilmiti. Ana konular duruyordu. 44 iddetle M . Kemal Paa'y zledi. Raporu bitirince Paa'ya zel bir mektup yazd. Mektubu y le bitir 'Naslsn? Shhatinden, neenden bize kuvvet ver anl Gazi. Grtmz zaman salarm bem ri bulacaksn."45

24 ARALIKTA Noel tatili balad. Yl bana kadar srecekti. Baz delegeler lkelerine gittil smet Paa ve Trk Kurulu ile Lord Curzon ve kadrosu Lozan'da kaldlar. ki yan da son ra und iin hazrlanyordu. Lord Curzon ve kadrosunun, Fransz ve talyanlarla birlikte bir p roje hazrladklar duyuluyordu. Konferans kulislerinde bu projenin bitince Trk Kurulun un nne konulaca ve yle denilecei syleniyordu: Ya bu projeyi imza edersiniz ya da bize bara elveda! Bu ciddi bir olaslk myd? Kula delik gazeteciler bu soruya "Evet!" diyor d, "hem de ok ciddi:' Trkler yaamaya tutunmak, sava unutmak, gelecei kurmak iin bar ar. Zafer iin ok zveride bulunmular d. imdi acmasz dnya, bar adna da zveride bu , byle tehdit ediyordu. Ne kadar zveride bulunulabilir, dn verilebilirdi? Bunun bir snr vard. Hkmet ve Lozan Kurulu zaten gereki bir tutumla o snrda duruyorlard. Daha ri, dn artk imkanszd. Ne var ki Lord Curzonlar, en fazlasn elde edebilmek iin bastr aj yapyor, zorluyor, basn da harekete geiriyordu. kinci Blm 205

smet Paa direnecek ve kar cepheyi sarsmak iin elinden geleni yapacakt. Ama zaman zaman szlanmaktan kendini yordu: "Ah sevgili Gazi beni niye bu atee attn?" alam BATI CEPHE s Komutanlna, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa vekalet ediyordu. Karargah zmir'deydi.

bir kopda Fevzi Paa'ya yollanyordu. Fevzi Paa'ya Refet Paa'nn ve ordularn gnlk raporl a geliyor, genel durumu gn gnne izliyordu. yas smet Pa'nn raporlarnn Fevzi Paa hazrlk Sava olasl artmt.

anakkale'ye ve stanbul'a taarruza olmak zere 'gerekli birliklerin, gizlilik iinde ce pheye iyice yaklatrlmalarn' emretti. 46 LOZAN'DAK Trkler yeni yla neesiz, gergin, suratl girdiler. komisyonda da, alt komisyo larda da karlkl direni sryor, on konudan ancak birinde uzlama oluyordu. Bata ngilte k zere Mttefikler Ermenilere Anadolu'da bir yurt verilmesi iin bask yapmay srdryorlar una Geldanilere, Asurilere yurt verilmesi gibi istekler de eldendi. Dr. Rza Nur'u n katld bir alt komisyon toplantsnda Bakan Sinyor Montagna, sorun kmasn diye 'Mtte Ermeni yurdu konusuna deineceklerini' nceden haber verdi. Dr. Rza Nur da artl raz oldu : "Bakan olarak yalnz sen birka tmce syleyip bitir. Bu konu yetti artle Bu bizi parala aya almaktr. Buna asla raz 206 kinci Blm

gelmeyeceimizi biliyorsunuz. Bu kadar ksa konuacana namusun zerine sz veriyor musun?" "Evet:'

"O zaman tamam. tiraz etmeyeceim:' Montagna oturumu at, Anadolu'da Ermenilere yer ve rilmesi hakknda yazd uzun bir yazy okumaya balad. Dr. Rza Nur'un tepesi att. Srekl etti ama Montagna yazsn bitirmeden susmad. Sonra da Sir Horace Rumbold'a sz verdi. O da Ermeni yurdu konusunda konumaya balad. Montagna Dr. Rza Nur Bey'in itiraz etmesin i, sz istemesini duymazlktan, grmezlikten geliyordu. Tutanak katipleri propaganda ii n sylenen bu szleri tutanaa geirmekteydiler. ok pis bir sahneydi. Sra Fransz delegesin gelmiti. Dr. Rza Nur Beyayaa kalkt, Bakana ok kibarca seslendi: "zin verin, birka ke ecik syleyeceim:' Bakan Dr. Rza Nur'un uzatt yemi yuttu, "Buyrun" dedi. Dr. Rza Nur B ardarda el bombalar atar gibi, "Ermeni sorununu yaratanlarn kendileri olduunu" syle di, Mttefikleri sulad, "El malyla cmertlik olmaz" dedi, "stiyorsunuz siz kendi lkenizd n yurt verin" diye ekledi, konutuka kzd, "Hindistan, Msr, Tunus, Cezayir, Fas bamszl , rlanda da istiyor, kann dkyor. Asl mazlum milletler bunlar. Bunlarn bamsz lklar ye bard. Katlarn toplarken, "Btn sylediklerinizi sylenmemi sayyorum, oturumu ter edi. Hi yaanmam bir olayd bu. Montagna telaland: "Terk edemezsin! Buras parlamento de Sen delegesin:' "Terk edemez miyim?" "Evet, edemezsin:' "Bizi burada tutmaya gc yetecek bir kuvvet var mu terk ederiz ve nasl terk ediyoruz grrsnz:' Trk danman ve katiplere dnd: m? Oturukinci Blm 207

"Haydi kalkn." Danmanlar ve katipler kalktlar, Dr. Rza Nur'un arkasnda sralandlar. Dr a Nur, Montagna'ya dnd: "te baknz nasl gidiyoruz. yi gnler Msy!" Montagna'nn itir r arasnda komisyonu terk ettiler. Otele dnerken Dr. Rza Nur'un morali bozuldu. Tepki sinin hakl ama yaptnn kural d olduunu biliyordu. zntl bir halde smet Paa'ya du u zor durumda brak mamak iin istifa etmek istediini syledi. smet Paa'nn korkacan y layacan sanyordu. yle olmad. smet Paa Dr. Rza Nur'u kucaklad, "ok iyi olmu.:' ded yapmsn, seni kutlarm, yalnz byle piman olmu gibi bir tavr gsterme. Rahat ol. tesin lederim:'47 Byle bir tepkiyi oktan hak etmiti bu yavuz hrszlar. VAHDETTN EFEND oyalanmak iin ylba kutlamasna bile katlmt ama oyalanamyordu. i hakimi ngiltere'nin korumas altnda olmasna ramen, koyun srs olarak niteledii millet tn altndan ekip alvermiti. Bunu kabullenemiyordu. Hicaz Kral Hseyin'den bir davet mek u alnca, Hicaz'a gitmeye karar verdi. 7 Ocak gn Ajax zrhls ile Malta'dan ayrld. 47

ZBEYDE HANM bakc kzla Salih Bey'i odasna artt: "Salih yakna gel hele:' Salih Bey y cuna oturdu. "Beni iyi dinleyesin. Latife iyi kz, ok iyi kz. Gzmn iine bakyor. Allah olsun. Ama oluma gre deil:' Salih Bey sarsld. Kzcaz Zbeyde Hanm'n gnln kazanabi rdu. liNiye? Ne kusuru var?" 208 kinci Blm

Zbeyde Hanm gzlerini kapad. Uzun bir sessizlikten sonra "Kusuru yok.:' dedi, ".. Ama anlyorum ki oluma uygun deiL. O olumu deil, Bakomutan Mustafa Kemal Paa'y seviyor:' nacm, bugn keyfin yok da onun iin byle diyorsun. Bu konuyu iyileince yine konualm. O n da byle dersen, Paa'ya yazarm:'

Zbeyde Hanm yorulmutu: "Peki Salih:'47b Salih Bey Zbeyde Hanm'n Latife Hanm hakkndaki umsuz dncesini artan rahatszlna balad. Birka gndr iyi deildi. Doktor Asm Beyila Paa'ya Latife Hanm' ven yeni bir mektup yazd. HAKA bir bar salayabilmek iin demek k hazr olmaktan baka are yoktu. M. Kemal Paa Batdaki birlikleri ve geri hizmetleri dene tlerneye karar verdi. Bu arada halkla da gelecek hakknda konuacak, zmine gazetecile rle bir araya gelecekti. Geziye kmadan bir karar daha verdi. Latife Hanm'n kknde bir s misafir kalmas, baz dedikodulara yol am olmalyd. Bu iyi niyetli, zarif, konuksever ge hanmn dedikodu konusu olmasna gz yumamazd. Salil'in mektuplarndan Latife Hanm'n anne k ilgi gsterdiini, bir hastabakc gibi hizmet ettiini renmi, minnettar kalm t. Kal yi kendi de beenmiti. Saygl, zarif, uygar bir Trk Imydl. Ankara'dan ayrlmadan nce yak kadalaryla birlikte olduu bir toplantda kararn aklad: 'lEvIeniyorum:'

"KiminIe?" "zmirli bir hanmla. Amacm millete rnek olacak bir aile kurmak:' Karar alkla ve mutluluk dilekleri ile karlandi. Bu karar duyunca en ok smet Paa'nn memnun olaca yordu. kinci Blm 209

M. KEMAL PAA 14 Ocak 1923 gn akam Eskiehir'e gitmek zere Ankara'dan trenle ayrld. T rland. Paa yapaca konumalarn ve grmelerin eksiksiz, doru kaydedilmesi iin tutan e birlikte gtryordu. Bu sayede bu tarihi konumalar tarihe eksiksiz geecekti. Erkenden kompartmanna ekildi. Getirttii yeni kitaplardan birkan yanna almt. Balad kita sayfa yanlarna not alarak okumaya devam etti. yolundayken Salih Bey'le einin korka korka bekledikleri olayoldu: Zbeyde Hanm sonsuzlua gt. yilee memi, Salih Bey ile L anm konusunu bir daha konuama mt. PAA Eskiehir Salih Bey ifreli bir telgrafla M. Kemal mn bildirdi. Paa'ya annesinin l-

BU SIRADA Ankara'da birka kii dil<kati ekmeden ertesi gn iin hazrlk yapyordu. Afyon M etvekili kr Efendi'nin (elikalay) adn tayan Hilafet-i slamiy~ ve Byk Millet Meclis asks bitmiti. Ertesi gn datmak zere faytonla basmevinden Hac Bayram camisine yakn b tayoriard. Meclis'te, arda, camilerde ve medreselerde isteyene datlacakt. Datm i 'nn Ankara'da bulunmad zaman semilerdi. Brorde "Hilafet demek hkmet demektir" deni lis'in Halifenin danma kurulu, Halife'nin de Meclis'in bakan olduu" ileri sryordu. 4 aln karacan, stanbul basnnn da konuyu ele alacan, Meclis'in bu duyarl konuyu yorlard. Bu inat anlay, her trl yeni bilgiye, yoruma, duruma kar kapalyd. Bildii ediyor, bilgisini gelitirmeye yanamyordu. Medrese eitimi aratran, soran, arayan, sorg u210 kinci Blm

layan akl ldrmt. Medrese ve benzeri eitim, uzun yllardr, sylenene inanan, hi denet afalar yetitirmekteydi. TELGRAF Bier istasyonuna yetiti. stasyon grevlisi telgraf yave rlere verdi. ifresi zld. Paa'nn annesini ne kadar sevdiini bilen yaverler de, eski ya i, Bolu Milletvekili Cevat Abbas Bey de lm haberini vermek istemediler. Grev Ali Me tin avu'a kald. Kt bir haber getirdii avuun yznden gznden anlalyordu. Paa, "A sordu. "Siz sa olun Paam:' M. Kemal Paa'nm gzleri doldu. Durum birlikleri denetlemey i ve komutanlarla konumay ertelemeye elverili deildi. Lozan'da grmeler her an kesilebi irdi. Grevini srdrmeyi gerekli grd. Salih Bey'e annesinin 'uygun bir tarzda topraa ver ilmesini' bildirdi." ESKEHR, igal edilmeden nce, Ankara'dan sonra cep-

he gerisindeki en nemli ikma! merkeziydi. Yunanllar demiryolu atlyesini, byk binalar v e istasyonu yakamadan kamlard. ehir yeniden canlanyordu. M. Kemal Paa acsn bastrar demiryolu atlyesini gezdi, ustalar ve iilerle konutu. Byk atlyeyi eitli blmleriyl kurmaya alyorlard. Hepsine ayr ayr teek kr etti. Demiryolculuun gelimesi iin bu vard.

Sonra mutasarrfla geldi. eri giremeyenler kapnn nnde birikmilerdi. zlem ve minnetl Yal bir kadn grevlilerle itie ekie Paa'ya sokulmay baard. Omuzunu okad: "ittim ki anan lm, ban sa ola:' "Evet, anam ld. Vatan anam sa olsun:'50 kinci Blm 211

VatanAna! Bu sz duyanlarn ileri titredi. Bu anakkale'den kalma, sonsuza kadar yaayacak kutsal bir szd. Btn yneticiler, ehrin ileri gelenleri, basn ve ieri sa bilen halk iyordu. Eskiehir'in sorunlarn genie grtkten sonra Paa uzun bir konuma yapt, Eski Lozan Konferans, hkmet biimi ve kurmay dnd parti hakknda bilgi verdi, ekonominin irtti, iktidarn balca grevinin milletin huzurunu ve refahn salamak olduunu syledi. edi ki: "Eski hkmetler saysz yerler zapt etti. Fakat oralardan geri ekile ekile bugn k rumak iin mcadele ettiimiz bir snra geldik. Yemen'de kaybettiimiz Trk ocuklarnn say milyon kadardr. Afrika ve Suriye'nin korunmas iin feda edilen Trk ocuklar da ok fazla . Milletimiz batan ayaa yoksuldur, refah ve mutluluktan uzaktr. Birka yl nce Samsun'da halk miting yapyordu. Yabanclar, 'hayr miting olmad, birtakm hammallar topland' demil rdi. Hammal sandklar yoksul millet bireyleriydi. Millet Havza'da, Amasya'da da paav ralar iindeydi. Her yerde byleydi. imdi de byleyiz:' Konumasn yle tamamlad:

yapmak yetmez. Bartan sonras daha nemli. nk her bakmdan geri bir lkeyiz. Sanayi yok, yolu, hastane, okul yok. Erkeklerin ancak yzde yedisi okur yazar, yzde doksan cahiL. Kadnlarmzn durumu ortada. Ancak binde drd okur yazar. Halk stmadan, veremden, trahomd n, frengiden kr lyor. Bilim hayatmz yok gibi. Bu durumumuzia gelecee yryebilir miyiz r ses duyuldu: "Hayr Paam:' "Bar

"Evet yryemeyiz. Srnemeyiz bile. yleyse askeri zaferimizi vakit geirmeden tamamlamamz, uygarla yetimemiz, her 212 kinci Blm

alanda ileri gitmemiz gerek. Anadolu gibi ok nemli bir coraf yay geri, yoksuL, cahil bir millete, zavall bir devlete brakrlar m? lerlemek, glenrnek, bunun iin ok dnme orundayz. Yeni baarlar iin yardm ve desteinize ihtiyacmz var:'51 BU SIRADA Ankara'da a'nn adn tayan bror Meclis'te, camilerde, arda, medreselerde datlmaya baland. ktur. Birok kii ald. Meclis'te brore gz atan milletvekilleri bu konunun yeniden kurcal anmasndan ok rahatsz oldular. Hesap sormak iin kr Hoca'y aradlar ama ortalkta yoktu natn kaldrlmasndan sonraki ilk irtica hareketiydi bu. Birka geleneki milletvekili, Hoc a'y, dnce zgrln savundular, dinin gereklerini konumann her zaman hak olduunu ile imseden destek grmediler. Bekledikleri gibi bir olayolmad. Kendi arkadalar bile bu g iriimi artk gereksiz bulmulard. Balca gelenekiler, halifenin hkmdar yetkileriyle yet dirilmesinin, saltanatn yerine hilafetin geirilmesinin imkanszln anlamlard. Tarihin olmutu. imdi yaplacak i devletin dini niteliini, Din leri Bakanln, medreseleri, ka akt. nk bir sredir laiklik diye bir szck ortalkta dolamaya balamt. Devlet ile di ektiini syleyenler vard. S2 Fesuphanallah! MER'in batsnda Yunan ordusu hareketliydi. Yunan askerlerinden Trk tarafna ate edenler luyordu. Karaaa' igal etmilerdi. Refet Paa Yunan askerlerinin ngiliz niformas ve ap iklerini bildirmekteydi. Lozan'da mcadele sryor, baz konular gittike krdm oluyordu. kinci Blm 213

Birok sorun birikmiti. Mttefiklerin ciddi bir baskyla Trklere hepsini birden kabul et tirmeyi dndkleri, kendi anlayla rna uygun bir anlama tasars iin hazrlk yaptkla u. Mttefikleri tanyanlar yle dndklerini anlamlard: Trkiye tasary kabul etmeyip savaacak deildi ya. Bu tasary biraz szlandktan sonra kabul edeceklerdir. Direnecek ha lleri yoktu. Dnya kamuoyunu hazrlamak amacyla bu byk bask iin biraz daha bekleyecekler i. M. KEMAL PAA Arifiye ve Sapanca'da birlikleri denetledi, halkla konutu ve 16 Ar alk akama doru zmit'e geldi. Gazetecilerle buluacakt. Gazeteciler Ahmet Emin Yalman, V elid Ebzziya, Suphi Nuri leri, Yakup Kadri Karaosmanolu, smail Mtak, Falih Rfk Atay v de Hakk Beylerdi. Bu nl gazetecilerle birlikte Dr. Adnan Bey ile Halide Edip Hanm da gelmiti. Saat 22.00'de zmit Kasr'nda toplandlar. Byk salonun bir yanna krs yerleti nnde tutanak katipleri oturuyordu. Krsnn karsna gazeteciler iin koltuklar sralanm n Bey ve Halide Hanm krsnn yannda yer aldlar. A. Emin Yalman 214 kinci Blm F. Rfk Atay Y. Kadri Karaosmanolu

sordu. kr Ama belli etmedi. Krsye geti. Gazetecilerin yars Paa'y ilk kez gryordu. n beri, n sekiz yldr gittike byyen ve dnyaya yaylan M. Kemal Paa karlarndayd. T nden daha gen ve olaanst yakklyd. Gzlerinin canll dikkati ekiyordu. Duru, gze " nce hangi konular merak ettiklerini renmek istedi. Gazeteciler sorularn belirttiler. Trk yakn tarihinin bu nemli toplants byle balad. Paa sorular yantlamakla kalmad, i konular hakknda da geni aklamalarda bulundu. Konulara egemenlii, zengin slubu gazete cileri etkiledi.55 Baz beklenilmez aklamalar da yapt. Mesela Ankara'nn bakent olacan tini verdi. Halifeliin gereksiz olduunu aka belirtti. Gazetecilerden hibir ey saklamad . Neyi yazp neyi yazmayacaklarn gazetecilerin anlayna brakt. A. Emin Bey'in bir sorus ldu: "Halide Edip Hanm' milletvekili grecek miyiz?" "Anayasamza gre engel yok. Seim ka nunu deitirilirse kadnlar da seme ve seilme hakkna sahip olurlar. Ama bu konuda konutu arkadalarmz bu sorunun zmn erken buluyodar:' Meclisin bu konuda tutucu, gerici oldu lemekten kand. Yine A. Emin Bey'in bir sorusu zerine Krt sorunu hakkn da da yeterli bi gi verdi. (bu dipnota baknz: 56) Toplant uzad, gece yarsn geti. Sabaha kar 03.00'te emal hepsinin ellerini hal Hoca'nn brorn renmi, can Paa skt, hatr ok skmt. ldlar.

M. Kemal Paa gazeteciler uyurken, erkenden kalkt. zmir'den Fevzi Paa ile Ankara'dan da Kazm Karabekir Paa gelmiti. Onlarla birlikte sava karsa stanbul'a yryecek olan bi eri denetledi. Karac ve denizci komutanlarla konutu. Saat IS.DD'te gazetecilerle y eniden bir araya geldi. kinci Blm 215

Yeni aklamalarda bulundu. Gazetecileri gelecee hazrla dL Uyard. Aclarn ve zaferin sa ii korumalarn istedi. Trkiye saltanat kaldrarak byk bir devrim yapm, halk ynetimin ir daha yenilmemek, ayak altnda kalmamak, aa yetimek iin devrim tamamlanacakt: "Devrim kanunu her kanunun stndedir!"57 STANBUL'daki istihbarat rgt ngilizlerin her hareketi-

ni izliyordu. ngilizler stanbul depolarnda bulunan Trk silah ve cephanelerini para pa ra Yunanllara karmaya balamlard. En dndrc olay oSluk 38 adet seri ateli topun luk 9 adet havan topunun ve 700 sandk top mermisinin bir ngiliz vapuruna yklenerek Dedeaa yoluyla Yunanl lara yollanm olmasyd." ngiliz korumakla ykml olduu Trk si esini gizlice Yunanhlara armaan ediyordu. ngilizler Mondros Atekes Anlamas'n da imzala m ve imzalarna aykr davranmaktan ekinmemilerdi. imdi yine yle yapyor, daha yeni imz n Mudanya Atekes Anlamas'na aykr davranyordu. Milletlerle, hukukla oyuncak gibi oynuyo rlard. Bir sava halinde Trakya'ya hcum etmesini istedikleri Yunan ordusunu Trk silah laryla besliyorlard. M. KEMAL PAA bugn (19 Ocak) evredeki teki birlikleri denetledi. T atbikat yaptrd. Trl grevler verdi. Ordu btnyle hareket halindeydi. Akama dogru zmit sna geldi. Zmitliler Paa'y bekliyorlard. Byk sevgiyle karladlar. Paa merak ettikle duyduklar her konuda soru sorabileceklerini bildirdi. zmitlilerin sordugu sorular Paa'ya da, ona elik edenlere de byk mit verdi. Halk gelecelde ok ilgiliydi. Sorduklar sorularn bazlar yleydi: Kylleri nasl zenginletirecegiz ve egitecegiz? 216 kinci Blm

ne olacak? Adliye rgt byle mi kalacak? Eski kanunlar yenilenecek mi? Milleti refaha gtrecek yol nedir? Avrupallar derecesine ulamann aresi nedir? Her soruyu yantlad. Gen durumu zetledi. Halk hkmeti olmann anlamn aklad. Trk tarihi hakknda bilgi verdi. H tarihini anlatt. Kalknmak iin yaplmas gerekli ileri sra lad. ktisatn, eitimin, bi trn nemini belirtti. ktisat Kongresfnin yaknda zmir'de toplanacan bildirdi." iddetl arasnda ayrld. Geride heves, mit, heyecan, azim, hayat dolu bir topluluk brakt. KTSAT saltanatn Eitimin amac

BAKANl Mahmut Esat Bozkurt ve i arkadalar kaldrld gnden beri bir iktisat korigresi t ak

iin alyorlard. Yeni bir Trkiye kuruluyordu. 16. yzyldaki zengin iktisadi hayat eit denlerle gerilemi, yetersiz, lgn bir hale dm, yer yer km, zavalllamt. Her ala Milli bir nitelii yoktu. Demiryollar, balca madenier, byk limanlar, byk ehirlerdeki et birimleri (su, telefon, tramvay vb.), bankalar yabanclarn elindeydi. Balca vergil eri yabanc bir kurulu olan Borlar daresi topluyordu. Gelir gideri karlamyordu. Buna bi de sava ykntlar katlmt. ktisadi hayat byle acld, zc, mit krc bir haldeyd hayat canlandrmak, gelitirmek, glendirmek, ykseltmek gerekiyordu. Ama nasl? Sermaye y ktu, deney ve bilgi birikimi yetersizdi, birok alanda uzman da, giriimci de ok azd. Tarmda bile retim mit kr c dzeydeydi. Ama bir yerden balamak gerekiyordu. kinci Blm 217

kn Bunun iin ncelikle btn ilgilileri dinlemek, her tabaka halsesini duymak, sorunlar, is tekleri saptamak, nerileri almak gerektiini dnmlerdi.

Byle bir kongre Trkiye tarihinde ilk kez toplanacakt. zmir toplant iin en elverili eh olarak seildi. Mahmut Esat Bey gazetecilere kongrenin ubat ay ortalarn da toplanabile ceini syledi: "alyoruz. Yurdumuzun her yanndan tarm, ticareti, sanayii ve emei tems iki bine yakn temsilci katlacak. Hepsi hazrlkl gelecek. Biz de temel sorunlar hakknda bir rapor hazrlamaktayz. El birlii ile yolumuzu izeceiz. Byle aresiz, geri, ilkel kal cak, avu ap bekleyecek deiliz. ktisat zaferini de kazanacaz:>S9b

reticilerin ve tccarlarn birbirlerini tanmalar iin kongrenin yaplaca binada bir de t l ve sanayi rnleri sergisi alacakt. Batnn doudan, kuzeyin gneyden haberi yoktu. Her ndi bana yayordu. Ankara'ya: "Yaknda Mttefiklerle byk bir meydan sava vereceiz. Ay gili kk savalar vermekten yoruldular. Btn birikmi, ertelenmi sorunlar hakknda byk n sava vermek istiyorlar. Bu sinir sorunudur. Acaba bunda hangi millet kuvvetlidir ?" 20 OCAK gn saat IS.OO'te M. Kemal Paa ile Fevzi ve Karabekir Paalar, Cevat Abbas Bey Bilecik zerinden Bursa'ya geldiler. Lapa lapa kar yayordu. Onbinlerce Bursal kar a ramen Paa'y karlamaya km t.'o Ertesi gn askeri birimleri, yakn birlikleri ziya tlediler. Beendiler. 218 kinci Blm SMET PAA'dan

Ordu bir yandan savaa, bir yandan da bara hazrlanyordu. Gndzleri karda, frtnada, ya da, amur iinde talime klyor, trl sava usulleri reniliyor, sonra koularda gece de u. Askere okuma yazma, hesap, yurt bilgisi ve marlar retiliyor, temizlik, ilk yardm, hayvanclk, tarm haklonda genel bilgiler veriliyordu. En byk okulorduydu. Bilgi, bece ri ve deneyce ocuk gibi gelen genler burada Mehmetik ve yurtta oluyorlard. Haftada bi r gece de elence gecesiydi. LOZAN'n kulisleri gazeteciler, danmanlar, uzmanlar, katipler, memurlar ve casuslarl a doluydu. Grev dnda birlikte oluyor, yiyip iiyor, dedikodu yapyorlard. Haber almak, n bz tutmak iin ok yararl ortamlard buralar. Danman Mustafa eref Bey zaman zaman burala grnyordu. Paris Hukuk Fakltesinden arkadalar vard. Birini grd. Kk bir masaya otu bet ettiler. Mustafa eref Bey bir ara iini dkt: "Biz zgrl, insan haklarn, insanlk i kavramlar, bamszlk edebiyatn sizden rendik. Ama delegeleriniz bize bu haklar tan nsz, 'brak unlar' anlamnda elini sallad. "Nasl brakaym? Canmza okuyorlar. Kck e alp ekiiyorlar. Byk bir bar olayn basit bir tefeci pazarlna evirdiler:' Frans saym diye mi smarlyorsun?" "Hayr, daha rahat konu diye:'60'

M. KEMAL PAA ertesign ark sinemas salonunda BursaIlarla bulutu. Burada da katlanlar s sormaya tevik etti. Halk baz konular hakknda dncelerini aklad, birok da sorular so zlar yleydi: kinci Blm 219

mt. Lord Curzon Musul'un Trkiye'nin bir paras olduunu kesiniilde kabul etmemi, sonund onuyu komisyonun gndemine almt. smet Paa iki gndr uyumuyor, srekli alyordu. Bir da Trkiye'yi ilgilendiren birok konu konuulduu iin danman ve uzmanlarla her konu iin ayr toplanp bir karar vermek gerekmiti. Toplant saat LOO'de ald. smet Paa da, Lord da iyi hazrlanmlard. Konferansn en ilgin sz deosu balad. smet Paa daha sakin v ndi, ak ve yaln konuuyordu, Lord Curzon daha snc ve sabrszd, daha sanatl konuuyor yapyor du. Konuyla ilgili btn bilgiler, saylar, belgeler akland. Tartmalar srp gi dedi ki: "Herkes anlamtr ki 'himaye; 'medeniyet yolunda rehberlik' gibi kelimeler ve cmleler, istilaclarn eline gemi milletlerin siyaseten ve iktisaden yutulmas iin bir vastadan baka bir ey deildir:'

Musul'da halka kt davrandklarn, silah kuan dklarn, uaklarla kyleri bombaladklar alanmak istediinin anlalmas iin halkoyuna bavurulmasn nerdi. Lord Curzon o blgede erin ve Araplarn cahil olduklarn ileri srerek neriyi reddetti. Akam S.OO'de bir daha t planld. ki badelege tartma sanatnn btn yoarn, yntemlerini kuandlar. smet P kiye'ye geri verilmesini" istedi. Lord Curzon, "Trklerin sava karmas olasl var" gere e Musul konusunu Milletler Cemiyeti'ne bildireceini syledi. Fransa, talya ve Japony a, her zamanki gibi, ngiliz grn savundular. ABD temsilcisi de yazl bir bildiri okuyar ngiliz grne destek verdi. 6" 222 kinci Blm ngilizlerin

Bir byk devletin, bir kk lkeyi igal etmesini, smrmesini, penesinde tutmasn doal ihten de, haktan da stn grlmesi yadrganmyordu. smet Paa iin Gaziantep, stanbul, zm Musul da oydu. Hakszca, sahtekilrca igal altna alnm vatan parasyd. ddiasndan vazge ere'yi bar engellemelde sulad! Lord Curzon toplanty fkeyle kapatt. Sinir iinde k l kan konferansn yarda kaldyd. Byle bir izlenim olutu." Bu durum Trkleri deil Mttefikleri telalandrd. Musul ile ngiltere'nin ilgisi aka petrold. Gerisi laf cambazl, diploma-

tik edebiyatt! Konferansn ngilizlerin petrol hrs nedeniyle yar da kalm olmas birok uklara yol aard. Fransz ve tal yanlar bu izlenimi silmek iin Beau Rivage oteline, Lord Curzon'a kotular. Lord Curzon'u ikna etmeyi baardlar. u karara varld: Komisyonlar ard arda toplanacak, uzlalan ve uzlalamayan konular saptanacak, bu bilgilere' dayanarak bir bar projesi hazrlanacakt. Lord Curzon istemeye istemeye bir aklama yapt: "Konferan kesilmi deildir. Hazrlanacak proje 30 Ocakta Trklere verilecek. mzalayacaklarn mit e orum. ncelemek isterlerse bunun iin kendilerine bir sre tannacaktr:' Konferans kurtul mua benziyordu. Mttefikler derin bir soluk aldlar. SMET PAA iki gndr uyumuyordu. Bugn nc gecey-

di. Lord Curzon'un pervaszlklar, hakszlklar, gereklerle oynamas, Misak- Milli'yi k rsnda skunetini korumak iin de olaanst aba harcamt. Raporunu bitirdikten sonra, s Kemal Paa'ya bir mektup yazd. O kadar yorgundu ki mektubunu yle bitirdi: kinci Blm 223

"Benim gzel Gazi yim?"63 efim! Acaba seni tekrar grebilecek mi-

l gibi uyudu. 25 OCAK Perembe sabah M. Kemal Paa, Fevzi, Asm ve Karabekir Paalar ve Ce at Abbas Bey, yaverler Bursa'dan ayrld lar, Karaky'de trene bindiler. zmir'e gidiyorl ard. Yollar ve kprler onarlmt. Tek aktarma ile zmir'e ulaacaklard. Katarn hz da ey'i takdirle andlar. Drt paa salonda harita banda toplandlar. Btn olas olumsuzlukla ate alarak durumu bir daha deerlendirdi ler. Trakya'ya saldracak Yunan ordusuna kar 8 .000 jandarmay takviye etmek iin alnacak nlemler kararlatrlmt. ngilizleri anakkal nbul'da da kesin olarak yenecekleri sonucuna vardlar. Ama ... Drd de bara kan dklmeden ulalmasn dilediler. Trkiye'nin bara hava kadar, su kadar, ekmek kadar ihtiyac vard. n giysileri, asl kuman yerini alan yzlerce yamadan oluuyordu. Bylesine yoksuldu millet .'" Hibir baar haka bir bartan daha gzel ve yararl olamazd. Paa Alaehir'i, edeceini bildirmiti. ehir'e Salihli'yi, Turgutlu'yu ve Tren saat 19.00'da, akam Manisa'y karanlnda ziyaret Alageldi.

kurmaya abalayan Alaehirliler, almaya ara vererek, istasyonu ve evresini doldurmulard nca dertlerine .ramen istasyondan kaymakamla giden yolu sslemi, mealeler ile aydnlatm Fevzi Paa gzleri dolarak "Bu ne gzel halk" dedi. Paavralar iindeki halk, zerlerinde k adifeden, ipekten bayramlklar varm gibi vakar ve gururiinde Paalar yrekten alklyor ar alyordu. Ferah gzyalaryd bunlar. ga224 kinci Blm Yank ehirlerini yeniden

lin,

ne rezil bir eyolduunu en iyi onlar bilirlerdi. Yuvarken pencereden bakamam, baheye ka amlard!. Oyun olsun diye, ezan okuyan mezzinleri vurmutu haydutlar. ok ac eken yerlerd n biriydi Alaehir. Halkla birlikte kaymakamla yrdler. Mealelerin altnda bir mas benziyorlard!. Zaten her ey masal gibiydi. En mitsiz gnde Kemal'in askerleri rzgar gibi yetimiti. M. Kemal Paa avluda toplanan halka seslendi: "Bamza gelen felaketlerin nedenlerini genie dnd nzden eminim. Eer Millet Meclisi'ni kurmam olsaydk, bugn , yabanclarn klesi olacaktk. Artk o kara gnler bir daha gelmeyecektir! Bundan sonra da ha nemli zaferlere ulaacaz. Bunlar sng zaferleri deil, iktisat, bilim ve kltr zaferl lacaktr:'" Paalar gece Alaehir'de, trende kaldlar. nanllar esirliin SABAH erkenden hareketle saat O?OO'de Salihli'ye gelindi. istasyon sslenmi, erken saate ramen Salihliler istasyonu doldurmutu.

iki renci iir okudu, Belediye Bakan ksa bir konumayla Salihli'nin minnetlerini bildird . Gazi zellikle dedi ki: "Yaadmz kara gnler bir daha tekrar etmez. nk milletimiz uy urtulua ulamak iin ok esasl nlemler almalyz. Bu nlemlerin en bata geleni bilim ve k ha sonra Turgutlu'ya geldiler. Burada da istasyon sslenmiti, Turgutlular ve kylerde n koup gelmi kyllerle doluydu. Belediye Bakan "Hepimiz yolunuzdayz" dedi. renciler ve arklar okudular. istasyon bayram yeri gibiydi. Paa ksa konutu:

felaketli gnler hepimiz iin uyan dersi olmutur. Bu uyanla alrsak bir daha ac gnl ez:' Asm Paa Cevat Abbas Bey'e, "Biz kolay uyur, zor uyanr bir milletiz.:' dedi, ". . Anadolu igal edilmese, birok pislik yaplmasa, kinci Blm 225 "Yaadmz

uyanacamz zorundayz:' yoktu. Bu uyku hastalmz iyi bir eitimle tedavi

Turgutlu'dan sonra Manisa'ya gelindi. ou adrlarda oturan, yanmam evlere, camilere sn lk, Alaehir'de, Salihli'de, Turgutlu'da olduu gibi burada da ehri yeni batan kurmaya abalyordu. Ordunun da yardmyla ykntlar, yangn artklar kaldrlm, sokaklar alm yana borcu var' kural ilemekteydi. Manisallar birbirlerine yardm ederek, dayanarak bir er barnak edinmeye alyorlard.

Yunanc Hsniyadisler, hainler, bozguncular, ngiliz ajan hocalar dmanla birlikte gitmile di. Kuva-y Milliye kartlar kamlard. Bir yerlerde saklanarak, gizlenerek yaamaya al bulunca balarn kaldracaklard. Geride ordusunu, bayran, devletini sevin gzyalaryl . Kemal Paa'ya yrekten bal Manisallar kalmt. stasyondan ehre gidildi. Cirit oyunu s di. renciler gsteriler yaptlar. Belediye Bakan vefal, kadirbilir Manisallarn duygula ac oldu: "Allah'tan, sizi millete balamasn niyaz ederiz:' Paa ksa bir konumayla Mani alkanlklarn vd, gelecek iin mit verdi. Ge saate kadar Manisada kaldlar. Ynetici emsilcileri ve kylerden koanlarla konutular. Sabaha kar Menemen'e geldiler (27 Ocak). Menemen de acl bir ehirdi. Dman birlii, gzda olsun diye bir gn iinde binden fazla nemeniiyi ehit etmiti (17 Haziran 1919). Her evden bir ehitvard. Tren zmir'e doru yola kt. Yol zerinde btn kk istasyonlar vefal, gzel insanlarla doluydu. Ellerindeki ba llayarak Gazi'yi selamlyor, iekler atyorlard. 226 kinci Blm

LORD CURZON Birinci Komisyonun 27 Ocak gn saat 1O.30'da toplanmasn kararlatrmt. Konu ine, tutsak ve genel nfus mbadelesiydi (deiimi). Konunun Trkiye asndan ertelenmesi im szd. Birok asker ve sivil Trk, Yunanllarm elinde -almabilen bilgilere grebyk ac iin ulmay bekliyorlard. Bakmszlktan, alk tan, kt muameleden lenlerin ok olduu sanl Dr. Rza Nur Bey, Lord Curzon'la karlamay, kibirli suratn grmeyi, konumasn dinlemey ke irkinleen sesini iitmeyi hi istemiyorlard. stemeye istemeye arabaya binerek otelin olunu tuttular. svire polisi smet Paa ile ilgili gvenlik nlemlerini artr mt.

TREN bayraklarla sslenmi Karyaka istasyonuna el sallaylar, hafif alklar arasnda gird sna sayg gstererek kimse taknlk yapmad. Vali Abdlhalik Renda, Fahrettin Altay Paa, allar Paa, ehir ileri gelenleri, Karyaka yneticileri, retmenler, ' renciler, Ua r Bey, kadn ve erkek Karyakallar tarafndan karland. Hanmlarn yzleri akt. Kimi b Karclar arasnda Salih Bey de vard. Durur durmaz trene atlad. Elini pt: "Bamz sa o "Sen sa ol Salih. Muammer Bey burada m?" lBurada:'

"Latife Hanm'la evlenmeye karar verdim. Kendisine, uygun bir dille, bu isteimi bil dirir misin?" Salih Bey sevincini bastramad, topuklarn birbirine arparak alml bir sel verdi: "Bastne:' "nce annemi ziyaret edelim:' kinci Blm 227

Salih Bey geri ekilerek yol verdi. Trenden indiler. Paa karclarn ellerini skt, Mummer y'le tant, halk, rencileri ellerini sallayarak selamlad. Bu arada Salih Bey Muammer Be 'e sokularak Paa'nn isteini bildirmiti. Muammer Bey sevin iinde Salih Bey'in boynuna s arld. TBMM Bakan ve Bakomutan'n kaynpederi olacakt! Hayal edilmesi bile zor bir olayd istasyondan kmak iin rencilerin nnden geiyorlard. Kk bir kz ocuu bard: "S rdu, kollarn at: "Ne duruyorsun, gel yleyse:' ocuk kotu, boyu ancak beline yetiiyordu acaklarna sarld. Paa eildi. ocuk ayaklarnn ucunda ykselip yanan pt. Arkadalar Biz de, biz de .. :' Baraarak, lklar atarak, nee iinde sray, dzeni bozdular, M. K rdlar. Paa ocuklarn salarn, yzlerini okuyor, eilip balarn pyordu. ocuklarn i tmenler koup ocuklar yeniden dzene soktular. Paa duygulandn grd Fevzi Paa'ya de ara aydnlk, mutlu, onurlu, ileri bir gelecek sala yamazsak yazklar olsun bize:' stasyo n kapsnn nnde bekleyen otomobillere bindiler. LORD CURZON hala burnundan soluyordu. Tr klerin bara ara ortaya atlacaklarn, konferans kesilmesin diye esasl dnler verecekl min etmiti. Oysa Trkler tek szck bile etmemi, susmulard. Konferansn kesilmesini Mtte rin istedii gibi bir hava domutu. Bu yzden konferansn kesilmediini, ayrca Trklere pro i incelemek iin sre vereceklerini aklayarak iki geri adm atmak zorunda kalmt. 228 kinci Blm

Lanet olsun! Toplanty surat iinde at. smet Paa her zamanki yerinde, skunet ve kararl turuyordu. Btn mazlum lkelerin temsilcisi gibiydi. Lord Curzon sarsld. nsanlar, gerek i, haklar nemsemeden dnyay ynetmenin, smrmenin hi de kolayolmayaca anlalyordu. rkesi yenmiti. Burada da, dnyann nnde, byk devletlere meydan okuyor, eitlik talep edi , eit davranlmazsa byk tepki gsteriyordu. Konferans kesilecek diye korkmuyordu. Bu kt ek yznden Hindistan, Msr, Afganistan kayn yordu. Reddetmiti ama smet Paa haklyd, I ynyordu. Orada da silah zoruyla tutunuyorlard. Byk devletler baka, yeni, daha kandrc, ha uyutucu, daha uygun yntemler bulmalydlar.

M. KEMAL PAA rahmetli Zbeyde Hanm'n taze mezar banda, annesine olan sevgisini, saygs tan, ili bir konu ma yapt. stibdat ve Mtareke dnemlerinde, hrriyet ve vatan iin al ailelerine ektirilen aclara rnek olarak, annesinin korku dolu hayatn hikaye etti. Kon umasnn sonunda ellerini kaldrarak dua etti. Basal dileklerini kabul etti. Yanndakil ryaka istasyonuna geri dnerek trenle zmir'in ana istasyonu olan Basmane'ye geldi. sta syon sabrla Paa'y bekleyen zmirliler ile doluydu. zmir'in minneti, ball, stanbul y ihanetleri, Ankara'nn sorunlar renildi ke, daha da artyordu. Ordunun nal akrtlar ve le zmir'e girebilmesi iin ka mucize yaandn anlamlard. Bunun hayranl iindeydile kinci Blm 229

Paa halkn scak sevgisi iinde Valilii Gztepe'ye Latife Hanmlarn kkne ziyaret etti. Sonra hareket ettiler.

ve solundaki iki baodada arlandlar. M. Kemal Paa bir ara alma odasnda Latife Hanm'l kald. "Latif.:' dedi, ".. Seni zor bir hayatn beklediini biliyorsun deil mi?" ((Evet :' ve grevi ok biriyim. Gelecek iin birok tasarlarm, emellerim, hayallerim var. Bir da ha bu yenilgileri, zilletleri yaa mamak iin memleketimizi btnyle kalkndrmak zorunday sorunlarmzdan biri de toplum hayatmzm kadnlara kapal, kadnlarmzm da toplum hayatna mas. Yars, kadn olduu iin eve kapatlan, okutulmayan, fikri alnmayan, konu mayan bir , yarm bir millettir. Byle yarm yamalak bir millet uygarlk yarma katlabilir mi? Byle lumlarn hepsi esir, hepsi smrge, hepsi zavall, hepsi geri:' Gen kadnn gzlerinin iine "Bana katlanr, zellikle uygarlama almalarnda bana yardm eder, btn gezilerimde yan musun?" 230 kinci Blm "i Giriin sandaki

Latife Hanm, heyecan iinde, "Evet, evet, evet!" dedi. "Sa ol ocuk:' M. Kemal Paa bu k onumadan sonra, ev sahibi imi gibi, herkesi pazertesi gn saat 17 .OO'de aya davet ett i. Nedenini yalnz aile ile Salih Bey biliyordu.

GECE Fransz delege si Bombard smet Paa'y ziyarete geldi. Ayn otelde kaldklar iin kola uluuyorlard. smet Paa, 192I'deki Ankara Anlamas ve sonrasndaki hava dolaysyla Frans Lozan'da destek greceklerini mit etmi, derin bir hayal krklna uramt. midinin te ar her konuda ngilizlere uyuyor, zellikle kapitlasyonlar, mali konularda byk zorluk ka oriard. Be paralk Fransz kar iin Trk haklarn gzlerini krpmadan ineyip geiyorl ii eski Maliye Nazr Cavit Bey yararl olur midiyle Lozan'a arlmt ama bir gelime sa Bombard yarattklar hayal krklnn farkn'dayd. Bu duyguyu biraz azaltmak iin bilgi v dama projesini size bir-iki gn nce zelolarak vereceiz. alma bitmek zere. yi bir pr u greceksiniz. 31 Ocakta resmi olarak Trk delegasyonuna teslim edeceiz. Kabul edip imzalarsanz bar olacak. Reddederseniz konferans kesilecek:' Hazrlanan projenin ayrntla r hakknda sustu.

28 OCAK gn Bakomutan, paalar ve zmir'deki tm birlik ve birim komutanlaryla bir toplant apt. zmir krfezinin savunmas byk nem tayordu. Yaplan hazrlklar gzden geirildi. nen maynlar gelmi, bakmar yaplmt. Byk Taarruz'da kullanlan ar toplar kinci Blm 231

Afyon'dan zmir'e tanm ve Krfez azndaki tabyalara yerleti rilmiti. Olduka gl bi rd zmir'de. Toplantdan sonra baz birlikleri denetledi. Denetim sonunda birlikler geit treni yapt. ou yeni askerdi. Ksa zamanda usta asker gibi olmulard. Geitin gzellii, erkesi mutlu etti. Treni gururla izleyen zmir'in yeni Eitim Mdr Vasf nar Bey yann dedi ki: "Bu orduyu ceketinizin dmesi ni ilildeyip de yle izleyin. Binbir glkle kuruld bu ordu. Aya plakt. Tfeinin kay iptendi. Ne mataras vard, ne ekmek torbas. Bu m asa Sevr uygulanacak, buralar Yunanistan'a balanacakt. Dou illerimiz Ermenistan'a v erilecekti. Ankara civarnda birka ilden ibaret, kolu kanad krk, uyduruk bir devletimi z olacakt. Sonsuza kadar galipleVaSlf nar Bey rin denetimi altnda yaayacaktk. Namusumu zu, vatanmz, zaferi, devletimizi, bamszhffiz, ksaca s yaama hakkmz ite bu o byle bir ordu yok. Allah millete balasn:' M. Kemal Paa akam belediyenin verdii byk e katld. Bakomutan'n iki gnlk programn izlemi olan bir gazeteci, "Paa hi yorulmaz ordu. Yaver Muzaffer Kl glmsedi: "Yorulsayd sen imdi burada General Hacianesti'nin sof asnda oturuyor olurdun:' Yemein sonunda Paa, ok dikkatle dinlenen bir konuma yapt. zet e dedi ki: "Dmann zmir'i igalini stanbul ynetimi de, zmir Valisi de, Belediye Bakan lordu Komutan da sknetle karla232 kinci Blm

durumu miskince kabullenmilerdi. Ama millet ayakland. Bu ihanet ve gaflet cephesin e kar bir namus cephesi kurdu. Efendiler! Namus cephesi btn saldrlara kar koydu. sta ynetimi her zillete itirazsz ba eerken namus cephesinin kadnlar, erkekleri, vatan kurt rmak iin her cephede yolduklar iinde dvtler, sonunda inanlmaz baardlar, byk zafe . Bu zafer hi kimseye mal edilemez. Zafer mletin kuvvetlerini birletirmesiyle kazanlmtr. m,

Bir stanbul ynetimini, o dnemi, bir de Ankara ynetimini, bu dnemi dnn. Aradaki fark lki yenilgidir, teslimiyettir, ihanettir, teki zaferdir, bamszlktr, vatanseverliktir! Birincisi saltanat, ikincisi milli egemenlik sistemidir. Zaferin srr buradadr. Mill et egemenliini gzmz gibi korumalyz. Daha kurtulmu deiliz. Kurtulmak iin her alanda orundayz. Devraldmz maddi miras yazk ki yoksulluk, gerilik, ilkellik, bilgisizlik. Bun lar da yeneceiz!"66 29 OCAK Pazartesi gn Gztepe'deki kkte saat 1?OO'de M. Kemal Paa i Latife Hanm'n nikih kyld. Nikih, bir imam ya da mft deil zmir Kads kymt. K , onun vekili olarak bir erkek bulunurdu. Bu kez yle olmad. Latife Hanm da nikih mas asnda yerini ald. Yzn rtmemi, sade, k, kendine ok yakan bir elbise giymiti. 24 y hukuk fakltesine yazlm ama sreIdi gidememi, eitimini tamamlayamamt.

Latife Hanm'n ahitliklerini Vali Mustafa Abdlhalik Bey (Renda) ile Salih Bozok, Paa'nn ahitliklerini de Fevzi Paa ile Karabekir Paa yaptlar. Nil<itha baz komutanlar ile La tife Hanm ailesi ve yaknlar katlmt. Gelini ve damad, yrekten kutladlar, mutluluk di Blm 233

da hi grlmemi konular uursuz da kendi grlerine gre dzenlemilerdi. 6s

Sevr Andamas'n hatrlatyordu. smet Paa yle dedi: "Burda geirdiimiz iki buuk ay, b ler bir komedyadan ibaretmi. Anlalyor ki iki buuk ay nce Paris'te ngiltere ile Fransa rasnda kararlatrlm birtakm art lara konferans ss vermek istiyorlar. Ksacas bar ar. Bundan sonra olacaklarn sorumluluu Mttefiklere aitProje tir:'69

KONFERANS kesildii takdirde Mudanya Atekes Anlama sona eriyor, sava durumu geri dnyord . Bakomutan, 'Mttefiklerin, nerdilderi proje kabul edilmezse konferasn sona ereceini' aklamalar halinde, savaa devam etmenin doal ve gerekli olduunu dnyordu. Hele ngil bul'da 16 Martta olduu gibi ynetime el koymaya yeltenirlerse bunu nemli bir sava ned eni olarak grmekteydi. Yeni Trkiye'yi kuran anlay bu muameleye katlanamazd. Her eye ka tlanmay siyaset ve diplomasi sananonursuz, gurursuz, aalk Damat Ferit anlay tarihe g umu Fevzi Paa ve Kizm Karabekir Paa ile grt. ki Paa da Bakomutan'n grn payla abakana bildirdi. O da smet Paa'ya duyurdu. s kendiliinden Sava kapy almt."

31 OCAK aramba gn Lozan Konferans'nn son toplants yapld. Delegelerden baka birok an da gelmiti. Sava ya da bat gnyd. Hava ok gergindi. Mttefikler bugn iin kandrc Milletleraras bir oyun sahneye konacakt. Oyun saat o.30'da balad. 236 kinci Blm

Birinci Komisyon Bakan Lord Curzon bakanlk yerine geti. Bylece Birinci Komisyon toplan ts balam oldu. Trk delegelerine proje resmi olarak teslim edildi. Curzon dedi ki: "Bt leri andamay imzalamaya aryoruz!" Lord Curzon devam etti: "Bu proje birka devletin de konferansa katlan btn devletlerin ortaklaa sunduklar bir andamadr. Kesin yant verme met Paa az bir sre daha dnmek isterse, bu reddedemeyeceim bir istek olacaktr. Ama sme aa herhalde btn grmelere yeniden balamak arzusunda olduumuz dncesi ne kaplmayaca a mrmzn sonuna kadar pazarlk etmek iin bulunmuyoruz. Bir dou pazarnda hal alp satm lletlerin kaderi, insanlarn hayat ile ilgileniyoruz. s met Paa dnceleri tamam olduu , tekrar buraya gelmek ve andamay imza etmek isterse, bu isteini memnunlukla kabul edeceim:'

Lord Curzon vatannn bamszl iin didinmeyi - Douya gibi tanmlam, projenin kabuln temi, yeniden grmelere balanmayacan diplomatik, yani zeri ekerle svanm kesin bir miti: Evet ya da hayr! Grme yok. Sadece ksa bir dnme pay. Bu bir ltimatomdu. Oyunu perdesine geildi. Lord Curzon bakanlk yerinden kalkt, yerini kinci Komisyon Bakan tal Marki Garroni ald. talyan atelilii ile projeyi savundu. Trk kurulundan bak gerei- hal pazarl imzalamasn istedi.

Sonra nc perde balad. Byk masann bakanlk yerine bu kez nc Komisyon Bakan Fra Franszlar komisyonda ve alt komisyonlarda Trk temsilcilerini bunaltmlar, konferans b irok kez kopma noktasna getirmilerdi. O da Trk Kuruluna hitap etti. Trklere birok dn diklerinden sz etti. gal giderlerinden kinci Blm 237

vaz getiklerini belirtti, uradklar zarar ve ziyan iin istedikleri paray 15 milyon altn liraya indirdiklerini belirtti. smet Paa'dan bar kuracak olan bu andamay imza etmesin stedi. Projeyi vmek iin yle demekten ekinmedi: "Trkiye'den baka hibir devlet, galiple ahil, savatan bundan daha elverili artlarla kmamtr:' Bu konumay, ABD Temsilcisinin, Romanya ve Srp Hrvat-Sloven Badelegelerinin projeyi ven, Trkleri imzaya aran akla dirileri izledi. Trkiye'nin dndaki btn devletler bu sakat, bamszla aykn, yeni kur vletin gelimesini engelleyecek hkmlerle dolu projeyi savunuyor, hep birden Trkiye'ni n kabul etmesini istiyorlard. Hem de hi itiraz, grme, dzeltme hakk tan madan! Sz s 'dayd. Btn gzler tfek namlular gibi smet Paa'ya dnd. smet Paa, olaanst bir dur a deilmi gibi, ar ar konuarak, knc hibir szck kullanmadan, basit bir ey istedi. plann alt st eden basit bir satran hamlesiydi bu: "Projeyi yeni aldk. Ancak okuyacak vakit bulduk. Deitiril mi, arlatrlm, anlaamadmz, hatta hi konumadmz kon bir hafta sonra yaplacak bir toplantda grlerimizi bildirmek iin bize frsat vermelerini rica ederim:' Mttefikler projeyi, bu toplu, arasz, etkili gsteriden sonra, Trklerin boyun eeceklerini hesaplayarak, imzalamas ya da reddetmesi istei ile sunmulard. smet P aa'nn istei Mttefikleri artt. Bu hakl, basit, kk istek nasl bir gerekeyle redde Bunu hi dn memilerdi. Reddederlerse bar istememek, hakszlk yapmakla sulanacaklar, , eitlik, uygarlk, insanlk gibi sk sk uurduklar balonlar patlayacakt. 238 kinci Blm

ilk toplayan Lord Curzon oldu. Telala, "Toplant on dakika tatil edilmitir" dedi. Mtt efik Badelegeleri hz l yrmeye alan Lord Curzon'u izleyerek, kaar gibi, yandaki oday ler. Gne herkesi trenle andamay imzaya davet ederek balamlard. imdi durumu kurtarma ard. Oyun iflas etmiti. On dakika, yirmi dakika, otuz dakika, krk dakika oldu. Elli dakika sonra Mttefik Badelegeleri odadan ktlar. Mutsuz, ezik, tuhaf, biraz da gln bi ri vard. Herkes yerini ald. Lord Curzon'un rengi kamt. Kendini zorlayarak dedi ki: "sm t Paa'nn proje hakknda grlerini bildirmek istemesini makul karladk. Fakat istediider uzundur. Ben ancak cumartesi, belki 4 ubat Pazar akamna kadar burada kalabilirim. By lece grmeye imkan buluruz:' Toplanty kapatt. Akln bana

Saat 14.30'du.71 Mttefiklerin elinde iki are kalmt: Bu ksa sre iinde Trk Kurulunu an zalamazsa bar olmayacak diye korkutmak, son toplant gn hep birden byk bask yapmak. Lo 'la ve askeri durumla ilgilenirken, halk aydnlatmay, gelecee hazrlamay da ihmal etmiyo rdu. Osmanl Bankas'nn kinci Kordon'da bulunan eski deposu ok byk bir binayd. zmir k ongresi iin hazrlanyordu. Birinci kattaki bir blm birka bin kiiyi alacak kadar byk b lona evrilmekteydi. Salonun ikinci kat, epeevre balkon ve geni localar halindeydi. 2 u bat gn burada zmirlilerle bulutu. Salon erkeklerle doluydu. kinci kat ise hanmlara ayr mt!. Aralarnda yzleri ak arafllarn da yer ald grlyordu. M. Kemal Paa, yani D birlikte girdi. Bu, yzyllardan beri asla yaanmam, grlmemi, olaans kinci Blm 239 M. KEMAL PAA ,

t bir olayd. Salon da, localar da ayakhnd. Mthi bir alk tufan koptu. Paa eini n s rak krsye geldi. Dinleyicilere seslendi: "Hanmlar, efendiler!" Bu sesleni kadnlar da, erkekleri de titretti, sarst, ilerini hoplatt. Bir dneme.yaanyordu. Trkiye'de o gne a dala yaklamak, uygarl paylamak iin birok iyi niyetli giriimler olmutu. Heps yapmack kalmasnn nedeni, milletin yarsnn, kadnlarn yok saylm olmasyd. Ne yapsala abaik, gelimemilik kalmt. Trk tarihinde, eskilere hi benzemeyen bir devrim sreci ba iler buna tank olmann byk heyecann ya yorlard.

sonra soru sorulmasn istedi. zmirli kadn ve erkekler eitli sorular sordular, grler b tiler. Baz grler ve sorular yleydi: Milli egemenlik anlayn yaymak, yaatmak iin n almalyz. Paa ksa a konumasndan

Bir gn hainlerin de milletvekili olacandan korkuyorum. Kadnlarn bu devrim srecinde gre i ne olmaldr? Eitimin amac iyi belirlenmelidir. medreseler yer alacak m? Kadnlarn siya i haklar hakknda ne dnyorsunuz? Halk Partisi'nin eitim gr ne olacak? Her eyimiz o alkndrmak zorundayz. M. Kemal Paa grler hakkndaki dncelerini belirtti, sorular ya arn, Milli Mcadele dnemini, yrrlkteki anayasann temel ilkelerini, bar grmelerini anlay, kurmay dnd partiyi ve gelecek iin neler dndn anlatt. Geleceimizde 240 kinci Blm

iddetle alklanan szler, halkn uygar, ada, insanca, temiz, rahat, gvenli bir hayata n ar zlem duyduunu gsteriyordu. Soru soranlardan biri de Hasan Ali Bey'di (Ycel). zmir Erkek retmen Okulu'nda Edebiyat retmeniydi. M. Kemal Paa'y ilk kez grm ve dinlemi bir sayg iinde arkada Hikmet Bey'e, "Bunlar btn Trk tarihinde imdi ye kadar hi ki di.:' dedi, "..Yalnz byk asker, byk siyaseti deil, byk bir dnce olduu da anlal i bekliyorduk:'" Toplant 2.S'te sona erdi. 7 saat srmt. 73 adam

nikahta bulunmas, nikah bir din adam de Kad Efendinin loymas banazlar rahatsz etmit oplant iyice sinirlendirdi: "Karsyla birlikte gelmi!" "Toplantya kadnlar da katlm!" kalkp soru da sormular!" nn deil LATFE HANM'n "T .. :'

Dindarlar, hele bilgili dindarlar iin bu olaylarn hibiri sorun deildi. Evrende her ey eylem halindeydi, her ey deiiyor, geliiyordu. Donmu yorum ve anlaylarla yaamak, ilerl k, kalknmak imkanszd.

Ama banazlar farklyd. Bunlar her yenilii dine aykr bulan dar ufuklu, ar, koyu dincil Toplumun ta kesilmi bir halde, hi kmldamadan, deimeden srp gitmesini istiyorlard. ayatlarnda banazlk yapmalar sorun deildi. Ne var ki bunlarn byk ksm herkesin kendil i dnmesini, yaamas n, giyinmesini istiyordu. kinci Blm 24

Devleti kurtarmak iin yeni bir ey yapmak isteyen padiahla deviren, her iyiletirme abas a kar duran, itiraz eden, isyan eden, matbaay 250 yl lkeye sokmayanlar, Osmanl Devleti 'nin yaama gcn kemirip bitirenler bunlarn atalaryd. Devlet iin de, millet iin de, ke ri iin de byk bir talihsizlik olan bu anlay ancak ciddi, bilinli, dzeyli bir eitim, ir din bilgisi giderebilirdi.74 r

LOZAN'da zel temaslar sryordu. Trk Kurulu projenin 26 hkmn kabul edilemez bulmu, bunu r yazyla Mttefiklere bildirmiti. Mttefikler birka kk geri adm atarak projede baz n ler yaptlar. Ama esas sorunlar, zellikle ekonomik konular olduu gibi duruyordu. 7'" br devletlerin kurullarnda grevli diplomatlar Trk Kurulu yelerini rastlatklar her y sktrmaya baladlar: "Artk andamay imza ediniz. Ltfen. Yoksa ok ge olacak. Herkes ak. Sre bitiyor!" Trklerin son grlerini ieren yaz 4 ubat 13.30'da Mttefiklere verild gn SOn gnd. Gazetecilerin yars Beau Rivage otelinde, yars Lozan Palas'ta toplanmlard mu anlamaya, haber szdrmaya alyorlard. Lord Curzon, M. Bombard, Marki Garroni'nin topl ndklar haberi yayld. Saat 17.00'de smet Paa ile Dr. Rza Nur, Hasan Saka, Mnir Ertegn evfik Byklolu asansrle aaya indiler. ok sakin grnyorlard. Gazetecileri gler yz telin nne ktlar. Trk bayrakl iki siyah araba ile bir polis arabas bekliyordu. Beau Ri e oteline hareket ettiler. Lord Curzon'un dairesinde yaplacak son zel toplantya dav et edilmilerdi. 242 kinci Blm

Toplant17.30'da balayacak, le Lozan'dan saattL ayrlacakt. Lord Curzon saat 2L.30'da trenDemek ki Trklere tannan sre birka

teki badelegeler ve btn delegeler, gazeteciler, Lord Curzon'un dairesine kan merdiveni n bandaki byk salonda toplanmlard. Danmanlar, uzmanlar, katipler otelin teki salonl alarna dalmlard.

Herkes iyi haber bekliyordu. Lord Curzon'un dairesinde Lord Curzon, M. Bombard, Marki Garroni ve smet Paa toplandlar. Saat 19.00'da bir grevli ABD temsilcilerine te lefon ederek imza treninde bulunmalar iin davet etti. Onlar da hzla gelip teki delege ler gibi merdiveni gren salonda beldemeye baladlar. mit belirmi olmalyd. Oysa gerek t tersiydi. Fransz ve talyanlarn inatl, pazarc pazarlklar sryordu. Birka ikinci d mali sorun yznden bar yolunu kapatmlard. Cephe lideri Lord Curzon bu sefil karlar k iin yrtnyordu. Tartma bir eit boumaya dnd. Biri bile, uurumun kysndan dnm iinde yaayan, ada, uygar bir devlet ve toplum kurmak iin rpnan Trkleri anlamak iste . de kar, ayrcalk, smrme hakk ve dnya kamuoyunu kan dr mak iin mcadele ediyor anlamn yitirdii izgiye gelinmiti. s met Paa Lord Curzon'a son olarak dedi ki: "Londr a niin bar yapmadan geldiniz diyecekler. Ne yant vereceksin?"

Lord Curzon smet Paa'y ikna edemedii, kandramad, korkutamad iin fke iindeydi. D toy bulduu generalle kolayca oynayacan dnm, denemi ama baa ramamt. Srekli te "Sen ne diyeceksin?" diye sordu. kinci Blm 243

"Bir tek cmle temedr' diye bard. syleyeceim: Lord Curzon bar yapmay isngiliz zemberei bozulmu gibi havaya zplad, "Katiyen!"

"Milletime ve dnyaya diyeceim ki: 'Lord Curzon bar istemiyordu. Grmeleri ksr bir son ardrmak iin elinden geleni yapt. Deneyimini bar iin kullanmad, cimri karlarn hizmet di. Srf bar yapmamak iin nerede bir bahane bulduysa, onlarn zerinde srar ederek konfer ns kesintiye uratt: Benim kanm bu:' Lord Curzon'un yz seyiriyordu: "Nasl byle syleye sin?" "Byle sylyorum, byle syleyeceim. nceden aranzda her eyi kararlatrmsnz. H yapmadnz. Hibir hakl talebe sayg duymadnz. Bizi oyaladnz, dnya komuoyuyla oynadnz y bu olumsuz haliyle bize mutlaka kabul ettirmek istiyorsunuz. Bask yapyorsu nuz. Bu na bar konferans, sizlere bar denir mi? Bu durumu btn dnyaya anlatacam:' Lord Cur ombard'a, Marki Garroni'ye bakt. Bembeyaz kesilmilerdi. Tarihin soluunu enselerinde duymulard. Bir bahane icat edip Trkiye'yi konferansa yeniden aracaklarn anlad. Empe st diplomasi yenilmiti. Ayaa kalkt. Lord Curzon telaland: ilGidiyor musun?"

"Evet:' "Andamay imzalamadan m?" "Evet, imzalamadan. yi akamlar ve iyi yolculuklar:' Saat 20.0 0'de Lord Curzon'un dairesinin kaps ald. Merdiven banda smet Paa ve arkadalar gr nleri indiler. smet Paa apkas ile holdeki kalabal nazike selamlad, kt gitti. 244 kinci Blm

ABD temsilcileri yukar kotular. Lord Curzon dairesinin salonunda yoktu. Fransz ve ta lyan Badelegeler berbat ettikleri konferans kurtarmak midiyle Trk Kurulunun arkasndan komulard. Bir dakika sonra, Lord Curzon kzgn bir boa gibi salona dald. Yznden ter f Ac ve korku iindeydi. Trkiye'yi dize getirememiti. Onca stnle ramen lkesine, bar i baarsz biri olarak dnecekti. Bunu sindirmesi imkanszd. Bir eli havada, salonda homur danarak, inleyerek, aksayarak dnp duruyordu. Birden durup bard: "Andamay imzalamas i mden geleni yaptm. Fakat s met her szmze u iki bayat ve adi kelimeyle cevap verdi: 'Ba ' ve 'milli hakimiyet: Ve bunlar yznden andamay imzalamad:'

ertelendi mi?" Konferansn yarda kalm olmas sava demekti. Hem de bu kez stanbul'da ve kkale'de, Trkler ile ngilizler arasnda. Terini sildi: "Ertelendi:'75 TRK KURULU Loza n Palas'a dnd. Haber otele ulam Lozan Palas'taki gazeteciler Trk Kurulunun evresini s ar. Trk danman, uzman, Mtipler ve Trk gazeteciler de gelt. milerdi. "Konferans yarda m kald, smet Paa ayakst durumu zetledi:

"Esir olmay kabul etmedik:' Lord Curzon'un treni hareket edene kadar Fransz, talyan Badelegeler ile ABD temsilcileri gide gele uzlama salamaya altlar ama bar salayac zaman yoktu. Lord Curzon'un treni 21.3S'te hareket etti. Bar Konferans bilinmedik b ir tarihe ertelenmiti. smet Paa kamuoyunu aydnlatmak iin Trk ve yabanc gazetecileri da resinde kabul etti. Ksa bir deme verdi: kinci Blm 245

"Btn konferans srasnda biz, byk bir sorumluluk duygusu ile altk. Birok masum insan irok milletlerin mukadderat sz konusu ise, bir sorunu yalnz evet ya da hayr diye kest irip atmak kolay mdr? nsanlarn kaderi oyuncak mdr? Ben btn konferans boyunca bu ar luun yk altnda altm. Olanlar hakknda yargda bulunmay milletlerin vicdan na brak ilen sorunlar ve reddettikleri nerileri sayd. Bir rnek verdi: "stanbul igal altndayken Mttefikler stanbul ynetimiyle baz anlamalar yapmlar, baz ayrcalklar almlar. Bana n, okumadan, incelemeden, bilgi sahibi olmadan kabul et, imzala diyorlar. Mantkl b ir durum mu bu? Bara byle ulalr m? Tabii imzalamadm. Trkiye adna yaplabilecek her ptm. Fakat iktisadi esareti reddettim. Ne diyecekler dnyaya? 'Trkiye'nin iktisadi h ayatn mahvetmek istedik. Trkler kabul etmediler. Onun iin bar olmad' m diyecekler?" G teciler telefonlara koutular. GECE smet Paa'nn gnn olaylarn ve sonucu bildiren rapor anlar Kurulunda okunup grld. Raporun bir benzeri Bakomutan'a, bir benzeri de Fevzi Paa ya tellendi. Konferans ertelendiine gre bar grmeleri ilerde devam edecek demeli. Muda Anlamas yrrlkteydi. Yani sava sz konusu deildi. Ama Fevzi Paa, ngilizlere gven du ll< aama da zmit krfezinin maynlanmasn emretti. zmir krfezinin maynlanmas iin e kti. Yeilky havaalanndaki ngiliz uaklarnn tahribi ya da ele geirilmesi iin nlem al General Harrington da ani bir Trk hareketinden ekindii iin stanbul'u boaltp anakkale ekilmek iin hkmetten 246 kinci Blm

izin istemi, bir Trk taarruzuna kar anakkale'de ok vunma nlemleri alnmasn emretmit da alarma geti. sk sa-

KONFERANS Genel Sekreteri M. Massigli sabah smet Paziyaret etti. smet Paa sordu: "K onferans bitti mi?" "Hayr, ileri bir tarihe ertelendi:' "O halde, bu aradan yarar lanarak ben de gidiyorum. Zaman gelince beni davet edersiniz:' Konferans kurtarmak , konferans batran Fransa'ya dyordu. smet Paa balant iin Lozan'da birini brakmay Bu grev iin ahlakn ve bilgisini ok beendii Mustafa e ref Bey'i (zkan) dnd. M. K eyi seim listesine almasn nerecekti. Memleketin byle kafalara ok ihtiyac a'y vard.

M. KEMAL PAA, Latife Hanm'la birlikte, 5 ubat gn erkenden Akhisar'a gitmek iin trenle mir'den ayrld. zel katar Kayalolu (iftlik) istasyonunda durdu. Akhisar ve evresi kahra an Svari Kolordusu'nun blgesiydi. Kolordu Komutan Fahrettin Paa istasyonda Bakomutan' bekliyordu. Bakomutan bu kesimdeki birlilderi denetledi. Birlikler saat sren byk bir manevra yapt. Manevra ok gzel bir geit treni ile sona erdi. Asker savaa hazrd. Bakom ei ile birlikte gelmesi, geit trenini birlikte izlemeleri, sancaldar geerken Latife Hanm'n da ayaa kalkmas svarileri ok memnun etti. Yorgunluklarn unuttular. Bakomutan n geit trenini izleyeceini renen baz subay hanmlar da balarn rtp Latife Hanm'n d. lk kez bir geit treni izleyen bu hanmlarmza, biri kinci Blm 247

bir gn kz torunlarnn subayolabileceklerini sylese acaba ne derlerdi? Paa ve ei son ola ak hastaneyi ziyaret ettiler. Latife Hanm hastalara kk armaanlar datt. Fahrettin Alta aa ile birlikte Akhisar'a hareket edildi. Sanki btn Akhisarllar istasyonda toplanmt. n unutulmaz acsn ekmi olan kadn ve erkek Akhisarllar, yldr adn saykladklar, saneyi grmeye ko mulard. Hi mit yokken bile bir gn gelecek, dman duman edecek diye rdi. Dman duman olmu ve o da gelmi ti ite!

avaz avaz "Gazi Paaaa!" diye baryor, mutluluk diliyorlardI. stasyon caddesinin (imdi T ahir n caddesi) iki yanndan akan halkla birlikte, zafer taklar altndan geerek, eiyle b irlikte karargaha yrd. Halk sevgiyle selamlyor, ala yan hanmlara, "Alamak bitti, gl sesleniyordu. Halk bir devlet bynn eini, Latife Hanm da Anadolu halkn ilk kez grme er. Kolordu karargahnda biraz dinlendikten sonra Belediyeye getiler. Paa emekli yar g smail Efendi'nin konumasn yant lad, 'btn slam aleminin iinde bulunduu ac dur sonra yle dedi: "slam aleminin yoksulluunun ve dknlnn nedenleri vardr. slam alem ni yapm olsayd bu durumlara dmez, bu aclar ekmezdi. Allah'n emri 'ok almaktr: D onlar~ yetimek iin daha ok almak zorundayz. almak bouna yorulmak, terlemek demek m ve fenden, her trtl uygar icatlardan yararlanarak almak demektir. tiraf edelim ki bu konuda birok yanlmz var. Bizim dinimiz milletimize hakir, miskin, alalm olmay tavsi mez. Tam tersine Allah da Peygamber de insanlarn iz zet ve erefini korumalarn emredi yor:' 248 kinci Blm lgnca alklyor,

da Belediyenin verdii yemekte konutu, ilk namus cephelerinden birini kuran Akhisar llar kutlad. Lozan grme leri hakknda bilgi verdi: "Bize hili bamsz bir devlet mu k istemiyorlar. Bamszla aykr iktisadi ayrcalklar kabul ettirmeye al yorlar. Kab re bu yzden ara verildi. Ama haklarmz alacaz. Bunun gvencesi milletimizin azmi, kuvvet , kabiliyetidir, sizlersiniz:' 6 ubat sabah Krkaa'a geldiler. Krkaallar, btn teki leri, kasabalar gibi kimbilir ka yz yldr byk e bir devlet adam grmemilerdi. Eski y n yurdu gezmek, halk tanmak gibi bir istekleri olmamt. M. Kemal Paa ise kurtuluu gere iren byk asker, Bakomutan, Meclis Bakan yani Devlet Bakan'yd. Krkaallar yirmi kur r. "Millet gazisi bin yaa!" diye baryorlard. M. Kemal Paa ve ei tmen karargahn ve T yaret ettiler. Paa Belediyede yapt konumada "Milli hakimiyet milletin namusudur, hays iyetidir, erefidir" dedi. Kii ve hanedan ynetimi tarihin dnlmez sayfalarnda kalmt. Akam

Byk sevgi gsterileri arasnda Krkaa'tan ayrlarak Soma'ya hareket ettiler. Soma'da da c la karlandlar. M. Kemal Paa'nn yalnz vatan deil, milletin cann, rzn, namusunu, nu kurtardn en iyi kadnlar biliyorlard. Alayarak Paa'nn ayaklarna kapanmak istedile rler zorlukla engeloldular. Soma'dan sonra Balkesir'e doru yola kld. Ara istasyonlarn epsi, Bakomutan' grmek isteyen binlerle doluydu. stas yonlarda yavalayan trene halk i er atyor, alk tutuyor, dualar ediyor, trenle birlikte kouyor ve alyordu. Hikimiyet-i M lliye gazetesi adna geziyi izleyen Recep Zht Bey, "Bu inanlmaz kinci Blm 249

kalabal, baarmal?" bu olaanst ball, sevgiyi, minneti anlatnay nasl diye dertlendi. Balkesir'e ulald. Saat 15.30'du. 77 FEvz PAA hkmetin izin vermesi zerine zmir krfe-

zinin de maynlanmasn emretti. Krfez aznda sadece gizli bir geit brakld. Btn yaban e 24 saat iinde zmir'i terk etmeleri bildirildi. Klavuz motorlar gemilere yol gstere ceklerdi. Krfeze yabanc sava gemisi girmesi de yasakland. Karar stanbul'daki temsilci Dr. Adnan Beyaraclyla devletlere bildirildi. Kararn sertlii tela ve tepki yaratt. Ha birdenbire ok gerildi." BALIKESR'de yalnz istasyon deil, yollar da kaynyordu. Btn kyler Balkesir'e akn etni gibiydi. Bir gazeteci kalabal 'elli bin kii' diye . Her trl hayali aan bir kalabalk vard.

trenden inince, o kenetlenmi, ayrlmaz, yapk sanlan kalabalk, saygyla ikiye ayrld, k dokunmadan geebilecekleri kadar bir yol at. stasyondan kp Belediyeye yrdler. Daha s du karargahn ziyaret ettiler. Btn caddeler, sokaklar, dkkanar, evler, camiier, minarel er bayraklarla donatlmt. Gece yemee Latife Hanm da katld. Ba rtl, yz ak t. Kimse eini getirmeye cesaret edememiti. Paa, "Zafer milletin azminin eseridir.:' d edi, ".. Bu azimle bilim, eitim ve uygarlk yolunda da ilerleyeceiz:' Yemekten sonra hep birlikte binann nne kld. Fener alayn seyrettiler. Havai fiekler karanlk k g fe Hanm'a teekkr etti. ve 250 kinci Blm Paa ei

ol. Sakn ylma. Bir gn yanna Valinin hanm gelir, br gn Belediye Bakannn hanm. Ya r oalr. Bu ilkellik biter. Uygar sofralarda birlikte oturmay re niriz;' BU SAATTE Loza Palas'ta byk hareketlilik vard. Son olarak Trk Kurulu da bu gece yarsndan sonra Lozan 'dan ayr lacakt. "Sa

Bavullar, antalar toplanyor, dosya sandklar hole indiriIip kapda bekleyen otomobiller e tanyor, hesaplar grlyordu. kinci oteldeki yeler ile istasyonda buluulacakt. smet toprandan gememek iin Bkre- Kstence hattn semiti.

Trene Trk Kurulu iin fazla vagon eklenecekti. Mttefikler, zellikle Franszlar smet Paa icac olursa geri gelmeye hazr olduklarn duyurmular ama smet Paa Trkiye'yi kiten bu yi boa karmt: "Ankara'ya dnyoruz. arrsanz geliriz:' Bugn smet Paa Lozan' gez Paa'nn smarlad nikah yzkleri ile kendi adna bir evlilik armaan almt. Yemee ge saatte oturdular.

SABAH (7 ubat) M. Kemal Paa ordu karargahnda alt. byk bir cemaat ile Zaanos Paa ca d. ehitler iin okunan mevlidi dinledi. Mevlit bitince yerinden kalkt, ar admlarla minb re kt. Cemaat dikkat kesildi: "Millet! Allah birdir. an byktr. Allah'n selameti, iyi hayr zerinize olsun. (.. ) Dinimiz son dindir. Ekmel dindir:' Dini ycelten bir kon uma yaptktan sonra burada da soru sorulmasn istedi. Sorular bitince minberden indi, sorular ayakta yantlad. le namazn kinci Blm 251

Biri hutbenin dili ile ilgili bir soru sormutu. Hakl bir soruydu. nk hutbe Arapa okunu r, halk da anlamadan dinlerdi. Genellilde hazr Arapa hutbeler okunurdu. M. Kemal P aa hutbenin tarihi, anlam, ilevi konusunda ayrntl bilgi verdi. Bilgisiyle yobazlar bil hayran brakt. Yantn yle bitirdi: "Hutbelerin dilinin bilinmesi, anlalmas, bilim ve uygun olmas gerekir. Hutbeler tamamen Trke ve zamann gereklerine uygun olmaldr ve olac aktr:'" Sonra hilafet, Lozan, Osmanl borlar, ticaret, tarm, sanayi, kadn haklar ve Hal Partisi hakkndaki sorular yantlad. Sohbeti yle bitirdi: "Yzyllarn verdii dersler m izi uyandrd. Her yerde halkmz sizin gibi memleketin bugn ve gelecei ile ok ilgili. Or uzu da grdm. Halkta ve orduda grdm kudret, kabiliyet, haklarmz elde etmeye yeterlidi iin ngiliz, Fransz ve tal yan basn hkmetlerini eletiriyorlard. En ok yklenen de zor dnemde Trklerin zmir krfezini maynatarak deniz trafiine kapatmas Fransz hkmet lendirdi. Bu karar dinlemeyeceini, maynlar toplatacanr bildirdi. Fevzi Paa da maynlar lamaya girimeleri halinde atele karlk vereceklerini aklad. Sava olasl yine geri iindeki tabyalardan baka, kylara da ar toplar yerletirildi. Mayn hatt daha sktr i torpitobot vard. Krfezin aznda karakol gezmeye baladlar. Uaklar Ege zerinde keif u ordu. Topkap Saray'ndaki tarihi hazinenin nemli bir ksm, sessizce Konya'ya tand. Hava nakkale gnlerini hatrlatan bir eyler vard. Tehlikeli biimde trmanan gerginlik, M. Kema l Paa'nn zmir'e dnmesi, durumu renen smet Paa'nn telgrafla m252 kinci Blm BARI yapmay baaramadklar

dahalesi ve stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Vekili Mr. Henderson'un sakinlii saye sinde geitirilecektir. Franszlar maynlara yaklamama akllln gsterdiler. Birka gn geiti genilettiler. u anlald ki Trk sular artk tekin deildi. ZMR u sra savatan daha gzel bir eye hazrlanyordu.

Trkiye ktisat Kongresi'nin yaplaca binadaki eksikler tamamlanm, salon ve localar hall bayraklarla sslenmiti. Hazrlk lar yneten zmir kurulu ok alkand. iktisat Bakan , i arkadalar ve 150 kadar temsilci ile II ubat gn zmir'e geldi. M. Kemal Paa Bakan msilcileri kabul etti. Ayrlrlarken Mahmut Esat Bey'e "Sen kal" dedi. Temsilciler a yrldktan sonra alma odasna getiler. Kongre hakknda bilgi ald. Mahmut Esat Bey'in kon yapaca konumaya gz att. Beendi. Tasarladklar iktisat siyasetini Bakan olarak Mahmut t Beyaklayacak ve tartmaya aacakt.

Temsilciler erkenden gelmeye balamlard. Gelenler bin kigeecekti. Misafirler iin otelle rde, pansiyonlarda ve okullarda yatacak yerler salanmt. Baz zmirliler akta kalanlar inde misafir etmeye hazr olduklarn bildirdiler. Yemek iin binann birinci katnda byk b lokanta kurulmutu. Sergide yer alacak rnler, dev binann alt katndaki yan salonlara ye rletiriliyordu. zmrliler, kongreye byk ilgi gstermekteydi. lk kurun gibi milli iktisa dogru ilk admn da zmir'de atlmasndan ok iyi

mutluydular. 17 UBAT Cumartesi sabah zmir ayaktayd. Temsilciler, grevliler, merakllar kongre binasna akyordu. lO.30'da kongre M. Kemal Paa'nn konumasyla alacakt. Alt katt salon temsilcilere, davetlilere ve basn mensuplanna, balkon ve localar kongreyi izlemek steyen halka aynIm kinci Blm 253

'j

t. Halka ayrlan yerin be yz kiilik blm kadn dinleyiciler iindi. Erkenden gelmeye ba msilciler ve halk sergiyi gezdikten sonra yerlerine geiyorlard. Temsilciler drt gru ba ayr mt: iler, sanayiciler, ziraatiler ve ticaretiler. Kuva-y Milliyeci Aye a n diye yetitirdii rnleri alp gelmitL8

Bir bakanlk, bir de konuma krss hazrlanmt. Davetliler arasnda Genelkurmay Bakan Cephesi Kurmay Bakan Asm Paa, zmir'deki komutanlar, Vali, Belediye Bakan, Sovyet Rusya Bykelisi Aralof ve Azerbaycan Bykelisi brahim Abilof ile eleri, zmir'deki konsoloslu lileri vard. 82a

Temsilciler ve dinleyiciler Fevzi Paa ve komutanlar ile Aralof ve Abilofa byk sevgi gsterisinde bulundular. zmir, ii temsilcisi olarak alt hanm semiti. Kurtulu Sava arndan Kara Fatma da iftiler arasnda yer alm t. Manisa'dan sanayicilerin temsilcisi o ak seilen Kazm Karabekir Paa sivil gelmiti. Manisahlarn arasnda oturuyordu. Temsilcile rin says bin yz, dinleyicilerin says bini at.

1O.20'de M. Kemal Paa da salona girdi." Temsilciler, davetliler, dinleyiciler aYaa frladlar. Alklar, sevgi haykrlar dev binaya smad, dar tat. Salonu ve dinleyi ilerledi, davetlilerin ellerini skt. n sra ya oturdu. Bahriye bandosunun ald bir pa sonra, Belediye adna gazeteci Haydar Rt Bey (ktem) krsye geldi. Ksa bir konuma ile t cileri, misafirleri ve halk selamlad. M. Kemal Paa'y a konumasn yapmas iin Bakan tti. M. Kemal Paa iddetli alklar arasnda krsye geldi. Trk devletleri tarihinde rnei n bir konuma yapt. ktisatn 254 kinci Blm

izmir iktisat Kongresi al konumas

ok nemli, milli iktisatn ise bamszln gvencesi olduunu syledi. Konumas sk sk u Devletin artk bir iktisat devleti olmas gereini belirtti. Mttefiklere de u mesaj verd i: "Btn cihan bilsin ki bu millet tam bamszlnn saland n grmedike, yrmeye b numasn yapmas iin ktisat Bakan Mahmut Esat Bey'e sz verdi. Mahmut Esat Bey iktisadi a arih dnemlerini irdeleyerek yeni Trk Devleti dnemine geldi ve gelecein iktisat model i tasarsn kendi slubuyla, iktisat dnyasnn ilgisine ve deerlendirmesine sundu: "Yeni T e iktisat hayat, var olan iktisat sistem ve siyasetlerinin hibirinin ayn olamaz. Ye ni Trkiye, milletimizin iktisadi mana ve ihtiyacna, iktisat tarihimizin ruhiyatna u ygun, bal bana bir iktisat siyaseti takip eylemek zorundadr. Biz, ikkinci Blm 255

tisat meslekleri tarihinde var olan mekteplerden (modellerden) hibirine mensup dei liz. Ne 'braknz gesinler, braknz yapsn lar' mektebindeniz, ne de sosyalist, komnist t veya himaye mekteplerindeniz. Bizim de yeni Trkiye'nin yeni iktisadi manasna gre yeni bir iktisat mektebimiz (modelimiz) vardr. Buna ben 'Yeni Trkiye ktisat Mektebi ' diyorum. Yukarda zikrettiim mekteplerden hibirine bal olmamakla birlikte, memleket imizin ihtiyacna gre bunlardan yararlanmay ihmal etmeyeceiz. Yeni Trkiye muhtelit (ka rma) bir iktisat sistemi takip etmelidir. kti saditeebbs, ksmen devlet ve ksmen ahsla arafndan sttenilmelidir."85 Sonra baka konulara geti. Bakann alklarla karlanan konu sonra M. Kemal Paa, 'bu akam Ankara'ya dnmek zorunda olduunu, bu nedenle kongrede so nuna kadar kalamayacan zlerek' aklad, 'bir genel bakan ve her gruptan da birer baka i seilmesini' nerdi. neri oybirlii ile kabul edildi. Toplant bakan ve bakan vekillerin n seimi iin saat 15.00'e brakld.

M. Kemal Paa ve davetliler Belediyenin verdii le yemei ne katldlar. Yemekten sonra se yi gezdiler. Paa sergiye katlan her reticiyi ve sanaty kutlad. leden sonra Kazm Kar Paa oybirlii ile Trkiye k tisat Kongresi Bakanlna seildi. Bir konuma yapt. 86 Kon d. KARA KI Dou Avrupa'y kasp kavuruyordu. Ekspres Bkre'e zorlukla gelmiti. ngiliz Eliliinden bir grevli smet Paa'ya

Lord Curzon'un gizli bir mesajn ulatrd. Lord Curzon bar midi veriyor, konferansn bar nulanmasn diliyordu. Bu mesaj, durumun askda kalmasnn ngiliz hkmetini tedirgin etti r istediini gsteriyordu. Lord Curzon bir eit af dilemekteydi. 256 ldnci Blm

istemeyen mi vard? Ama Lozan'nn ilk dnemine kat lan Mttefik Badelegeleri, bar gere olgunlukta deillerdi. Hibirinde bar kafas ve yrei yoktu. smet Paa ve kurul kar yoll att iin Kstence'ye byk zorlukla ulaabildi. Kstence'den gemiye bindiler. 16 ubat ak geldiler. smet Paa basna bilgi verdi: "Lozan'a herkes cebine istediini koyup gelmiti . ok mcadele ettik. Konferansa ara verilmesine neden olan konular daha ok iktisadi ve mali konulardr. ktisadi bakmdan bir ortaa memleketi olamayz! Bizi byle grmelerine lanamayz. Yeni Trkiye yaamak azmindedir. Bunu kantlayacaz:"6' 17 ubat gn stanbul'da ik Yksek Komisereri s met Paa'y ziyaret ederek baz nerilerde bulundular. smet Paa h konumadan hibir neriyi kabul edemeyeceini bildirdi. M. Kemal ve Fevzi Paalarla Eskiehi r'de buluacaklard. 17 ubat gecesi trene bindiler. M. KEMAL PAA, Latife Hanm, Fevzi Paa , baz milletvekilleri, Salih Bey, Pakize Hanm ve grevliler de o gece zmir'den hareke t ettiler. Gece olmasna ramen istasyonlar yine sevgi gsterileri yapan halkla doluyd u. Kazm Karabekir Paa da, Kongrenin karar gerei, Kongre adna M. Kemal Paa'y uurlamaya lmi, Kongrenin sayglarn, iyi dileklerini iletmiti. Saat 02.30'da Uak'a geldiler. stasy n lks lambalar, mum fenerleri, mealeler ile aydn latlmt. Uak ayaktayd. Yakn kyle en olmutu. Kurbanlar kesildi. Uak Mfts, byk Kuva-y Milliyeci Ahmet Hulusi Efendi gze konuma ile halkn Gazi Paa'ya minnetini belirtti. kinci Blm 257 Bar

Eskiehir'e kadar btn istasyonlar heyecanl kalabalklarla doluydu. Ama Eskiehir'e zamannda yetimek iin istasyonlarda

geerek halk selamladlar. Sabah 09.00'da Eskiehir'e ulatlar. smet Paa, Dr. Rza Nur, H Saka, kurul yeleri, Eskiehir yneticileri ve Eskiehirlilerce karlandlar. Minarelerden s la veriliyor, istasyonun dna tam olan kalabalktan barlar, alk lar, tekbider duy lar zurnalar oyun havalar vurmakta, trl gruplar halk oyunlar oynamaktayd. Halk M. Kem al Paa'y sanki yllardr grmemi gibiydi." smet Paa trene atlad. M. Kemal Paa ile kuca met Paa'nn sann yer yer beyazlam olduunu grnce Paa'nn ii szlad. Ne kadar zor Paa byk bir sevinle Paa'y ve Latife Hanm' kutlad. Nikah yzklerini getirmiti. Kend irlikte verdi. Halkn sevgisini karlksz brakmamak iin hep birlikte trenden indiler. Hal selamlayarak Belediyeye yrdler. Gzel gzl gen bir kyl kadn bard: "Paam, ulu Alla sana versin!" byk komisyon odasndaki masann evresinde kimi gazete okuyor, mektup yazy or, kimi de alak sesle sohbet ediyordu. Tevfik Hoca sylenmeye balad. Biri sordu: liN e oldu Hoca?" "Daha ne olsun? zmir'deki Kongreye temsilci olarak ii kadnlar da almlar: Sreyya Beyokuduu gazeteden ban kaldrd: "Ne var bunda?" MECLS'teki duramadlar, yava "Allah Allah! i kadnlar erkeklerle diz dize oturup memleket ilerini mi konuacaklar? Bu ne yani? Uygarlk m?" Sreyya Bey ksk bir kahkaha att: 258 kinci Blm

"yle eyolur mu? Uygarlk, kadn eve hapsetmek, okula yollamamak, ara sra dvmek, kapatmak erkein adm gerisinden yrtmek demektir. Doru dedim deil mi, Hoca?" Tevfik Hoca masad kalkp gitti. MAHMUT ESAT BEY'in Kongre'de aklad iktisat modeli sadece birka dikSreyya y katli temsilcinin ilgisini ekmiti. Bu doal bir durumdu. Trklerin bir r aabilecein r gr ileri srebileceine, kopya olmayan bir zm bulabileceine gvenilmezdi. Avrupaln yi bir Trk'n dnp bulabileceine yzyllardr kimse inanmyordu. Bat dnyasna zg can ar, keifler, transatlantikler, trenler, uaklar, balonlar, yeni silahlar, yeni bili mler karsnda duyulan aalk duygusu birok aydnn hcrelerine i lemiti.

Kongre, Trkiye'nin geleceini ilgilendiren iktisat modelini bir yana brakt, gncel, pra tik, kk sorunlara dald. Byk, kapsaml sorunlar henz tartmaya hazr olmayan bir topl parasydlar. BELEDYEDE bir odaya ekildiler.

M. Kemal ve Fevzi Paalara Lozan' genie anNeler kabul edilmiti, neler edilmemiti, neler daha konuul mamt, konferansn bir dkmn yapt. Dkm unu gsteriyordu: ngiltere il un kalmamt. Musul sorununu andama dna alarak, Trkiye ile ngiltere arasnda bir yl rara balamak imkan vard. Lord Curzon'un kard teki sorunlarn ngiltere'yle bir ilgis Fransa ve talya ile baz nemli iktisadi ve mali konularlatt. kinci Blm 259 smet Paa,

i '-1 da

kesilmesinin nedeni, Fransz ve talyan delegelerinin kk karclklar ve inatlkla r an Yunanllar ve Bulgariard. Yunanl larla tazminat konusunda anlama salanmas ok zor g . Lord Curzon bu sorunlarda kar devletleri deskteklemeyi emperyal bir grevolarak be nimsemiti. Trkiye bir kar tasar hazrlayp Mttefiklere verebilir ve grmeler yeniden r di. Durum byle bir zm iin elverili grnyordu. Lord Curzon'un mesajn gsterdi. By ge saate kadar birka kez daha ayrntl olarak deerlendirdiler. Geceyi Eskiehir'de trende geirdiler. Eskiehir-Ankara yolunu da konua konua aldlar. M. Kemal Paa da, Fevzi Paa da baz geici, ksa sreli fedal<:irlklarla barn mmkn olduunu grmlerdi. Bu durum iki tt. nk srekli sava olasl iinde yaana maz, bu kadar byk bir orduyu uzun sre be etmezdi. Trkiye i yapmak, ayaa kalkabilmek iin bir an nce bara gemeliydi. SABAH saat 'da Ankara'ya geldiler. Trenle karlandlar. Babakan, Bakanlar, birok milletvekili, muha birler ve halk istasyondayd. Babakan ve Bakanlar Latife Hanm'a ho geldiniz dediler v e sayglarn sundular. Halk "Mutlu olun!" diye ba ryordu. anlama salanamamt. Grmelerin M. Kemal Paa ve Latife Hanm ankaya'ya, Babakan ve Bakanlar vilayet konana gittiler. M. Kemal Paa eini eve braktk tan sonra gelecek ve Bakanlar Kurulu toplanacakt. "Buyur La tif" dedi, ".. evine ho geldin:' Yol verdi. Latife Hanm nde, ieri girdiler. Bu srada o frler ikinci otomobilden Latife Hanm'n boy boy bavullarn indiriyorlard. 88 260 kinci Blm PAA

Havuzlu holden geip yemek odasna getiler. Latife Hahavuzlu hole baylmt. Yemek odasna ran kald. Paa Abdrrahim'e "Latife Ablana evi gezdir.:' dedi, ".. ben geliyorum:' nm Yukar kt.

Abdrrahim nce birinci kattaki eli kabulodasn gsterdi. mobilyalarla deli, grkemli bir d. Sonra zarif deli misafir salonuna gtrd. Salonda piyano da vard. ankaya Kk Gzte daha byk deildi ama daha gzel denmiti. Bir devlet bakannn evi olduu belliydi. Lat eeyle sordu: "Kim alyor bu piyanoyu? Sen mi, Paa m?" "Fikriye Ablamn piyanosu. O alard k elenirdik:' Latife Hanm'n yznden bir duman geti: "Nerde imdi Fikriye Ablan?" "Almany 'da, hastanede:' stn deitiren Paa aaya inmiti. Bakanlar Kurulu toplantsna katlac e biraz dinlenir, biraz yerleirsin. Ev senin:' Oymal

BAKANLAR KURULU smet Paa'y dikkatle, sorular sorarak dinledi. Yemek aras vermediler, yine kaar ekmek ve ay getirttiler. smet Paa Mttefiklerin hazrladklar ve imzalanmas sk yaptklar andama projesinin baz blmlerini okudu. Hepsi ok kzd: tlSevr'i hazrlay " "Hi deimiyor:' "Bu ne doymaz itah:' "Bu ne arsz, bencil bir diplomasi!" Bakanlar Ku rulu'nun bir karar vermesi gerekiyordu: Ya bar grmelerini keserek, sonu almak iin aske i harekete geirecekti ya da bar grmelerini srdrecekti. kinci Blm 261

Bakanlar Kurulu bar seti. Kar bir tasar hazrlamaya karar verildi. 21 UBAT gn TBMM akan Ali Fuat Paa'yd. Hkmetin istei zerine gizli oturuma geildi. Balkonlar boal tl katiplerinin yerini gen milletvekilleri ald. Kaplar kapand. smetPaa ilk kez sivil giyinmi olarak krsye geldi. Pek k t. ntlad.

Lozan grmeleri hakknda ayrntl bilgi sundu. Sorular yaHkmetin katlmyla bir kar Kartasar hazrlannca, Meclis'e yeniden bilgi sunulacakt. Bu oturum tartmasz, kavgasz k nd. Ama bu, frtna ncesi sakinlikti. 89 MTTEFKLERN tasarsna kar

Trk tasars hzla haDr. Rza Nur, Hasan Saka ile danman ve uzmanlar yapyor, almalara M. Kemal Paa, Babakan ve Bakanlar da katlyorlard. Alt gn sren youn bir almadan SO gunlat. Uzlalmam nemli, duyarl konular vard. Bu konularda gerektiinde ne kadar, ner ar fedakarlk yaplabilirdi? Meclis'ten bu konularda gr istemeye karar verdiler. zrlanmaktayd. 90 Asl almay smet Paa,

27 UBAT gn gizli bir oturumda smet Paa durumu Meclis'e anlatt, ayrntl bilgi sundu, M 'in grn istedi. Tartmalar balad.

Sz alan milletvekilleri Lozan kurulunu da, hkmeti de Yeteri kadar fedakarlk yaplmt. K aa'tan ve Musul'dan fedakarlk dnlemezdi. Hibir konuda kapitlasyon nitelikli bir ayr ul edilemezdi. skenderun niye istenmemiti? Bat Trakya'da referandum yaplmas niin salan mamt? stanbul Rumiar niye nfus deiiminin dnda braklmt? Patdkhane neden yine suladlar. 262 kinci Blm

lar Meclis gerginlik iinde, teki iki Lozan delegesiyle danman da dinlemeye karar verdi. B u grmeler 2 Mart gn bala yacakt. BUGN ilk esir ve rehine kafilesi zmir'e gelecekti. ktisat Kongresi bir kurulun Kong reyi temsil etmek zere esirlerin kar lannda bulunmasn kararlatrd. 90 '

Binlerce kii, yneticiler, bu kafilede bulunmas olas esirlerin ve rehinelerin yaknlar, basn ve zmirliler Alsancak limann, Birinci Kordon'u doldurmutu. Gemi leden sonra krfe aznda belirdi. Gemiyi iki motorbat karlam, esir deiimiyle ilgili kurul gemiye km rekli ilemleri gemi yanamadan bitirmek istiyordu. Ne esirlerde bekleyecek sabr vard, ne bekleyenlerde. Gemi sabrlar snaya snaya, hayli zaman sonra iskeleye yanat. Gvertel ri dolduran esirleri de, bekleyenleri de mthi bir heyecan sarmt. Barlar, dualar yang n gibi ge ykseliyordu. ou erkek, az kadn, esirler ve rehineler ar ar gemiden inme Bir blm bakmsz esir kamplarnda lm t. Bunlar dmann acmaszlna ve azraile yen sefil, hasta idi. Paavralar iindeydiler. Durumlar, yaklatka daha iyi anlalyordu. Ya sevin, kr, acma ve isyan duygular ile dolu lklar patlamaya balad. 1 MART 1923 Pe drdnc toplant yl na giriyordu. Bu nedenle de Meclis Bakan M. Kemal Paa bir konumay oplant yln aacakt. 9l Direksiyon binasndaki alma odasnda konumasn gzden geiri Kl Ali Bey'le Nuri Bey'i (Conker) armtnz. Geldiler efendim" dedi. Sevindi. Bir konu larn isteyecekti. kinci Blm 263

IIBuyursunIar:'

Salih Bozok'u da ieri artt. tamam olunca dedi ki: "Yarn Meclis'in drdnc yl ba e dinleyici olarak Meclis'e gelmesini istiyorum:' de irkiidi. Kl Ali "Olmaz Paam.:' d ye itiraz etti, ".. Bin trl laf ederler:' Nuri Bey de kaln sesiyle "cat karma!" dedi. "Ama birinin ilk adm atmas gerek. Bu adm baka admlar izler. Bakarsnz bir gn hanmla e milletvekili olarak da girerler:' Nuri Conker'in yz burutu: "Bazen ne kadar hayal ci oluyorsun Paam:' "Buna hayal deil hedef denir. Frsatlardan yararlanarak, imIdnla r zorlayarak bir yol amak ve bu durgun suyun akmasn salamak zorundayz. Dinleyici balko nunda oturur, beni dinler. Sizler de Latife'ye elik edersiniz:' Salih Bozok da ar kadalar gibi dnyordu. Ama sesini karmad. ini ekti. MECLs tren gnlerine zg bir canllk iindeydi. Saat 13.00'e yaklamt. Grevliler kori ardaki milletvekillerini salona davet etmeye baladlar. Salon ve balkonlar dolarken , Bakan M. Kemal Paa ar admlarla salona girdi, milletvekillerini selamlayarak bakanlk ssne kt. Al konumasndan nce usul gerei yaplmas gerekli birka ilem vard. O i bir sessizlik oldu. Gzler bakanlk krssnn solundaki balkona dnd. Koyu renk giysili v ir hanm bal ko na girdi, yrd, en sondaki iskemleye oturdu. Balkonda bulunan Bykeliler atife Hanm'! ayaa kalkarak saygyla selamladlar. Kl Ali Beyarkasnda ayakta durdu, Nuri nker Bey biraz tesinde oturdu. Bilenler bilmeyenlere fsldadlar: 264.kinci Blm

"M. Kemal Paa'nn ei:' Salon dalgalandI. Bazlar tepki gsterdiler: "Buraya kadn girmesi oru mu?" Hafz Mehmet Bey homurdand: "Bu kadar da fazla:' Yusuf Ziya Bey, "Bunun arka s gelir" diye sylendi. lemler bitmiti. Paa a konumasn yapmak iin ayaa kalkt. 1 oksulluk ve ate iinde hayli ey yapld anlalyordu. Eitim konusunda bilgi verdikten s cee dnk emellerinden bir ksmn da aklad: "Vatan snrlar iinde nemli merkezlerde i ve hayvanat baheleri, konservatuarlar, sanat atlyeleri, mzeler ve sergi salonlar, fidanlklar kurmak, ile merkezlerine .kadar btn memleketi basmevleriyle donatmak gerek mektedir. Kurulacak irfan (kltr) merkezlerinde, konferansar, gece dersleri verilmes i, ky imamlar iin pratik kurslar almas, halka cretsiz kitaplar datlmas!..:"3 Bu hay istekler birok milletvekilini de heyecanlandrd. ya da d engeller kmazsa, birka nes nda bu hayaller btnyle gerek olabilirdi. Paa konumasn milli egemenlii ve TBMM'ni yc bitirdi. ok alkland. LATFE HANM birok erkein akn, hayran, ayplayan, gazap dolu baklar altnda balkonda amadan, derin bir vakar ve skunet iinde M. Kemal Paa'nn konu masn dinlemi, uygarlam ine gemiti. ankaya'ya dnerken Paa Latife Hanm'a teekkr etti. K l Ali ve Nuri Bey' ya armt. Onlarn nnde bir daha teekkr etti: "ok teekkr ederim Latif. ftihar ett ek eitliinin salanacana kesinlikle inanyorum. Nuri, sen yine hakinci Blm 265

yal diyeceksin ama hakl hayaller damla damla birikir, bir gn gerek oluverir:' Nuri Bey'in dizine vurdu: "Birileri kat karmasa, insanlk maara dneminde kalrd:' 2 MART gn is'te Lozan grmeleri balad. Oturumlar gizliydi. Bakanl Ali Fuat Paa yapyor, M. Kem grmeleri izliyordu. Grmeler ok abuk tartmaya dnt. Hava gerildi. Muhalefet Lozan m her adm Misak- Milli'ye, Milli Mcadele'ye aykr, Lozan Kurulunu da yetersiz, baars rdu. Ayn hrnlk 3 Mart gn de srd.

M. KEMAL PAA bu grmelerin birka gn sreceini, bu nedenle eve ge gelebileceini bildir alanmak iin evi dzenlemeye karar veren Latife Hanm Paa'dan izin istedi. "ocuk, bu ev senin. stediin gibi dzenle. Ben akamdan akama misafirinim:' Ali Metin avu'la evi dzen eye koyuldu. Getirdii yemek takmlarn, ssl masa rtlerini, peeteleri bfeye yerletir asaya kadife bir rt yayd. Bakt, beendi. "Nasloldu?"

"ok gzeloldu efendim:' Sonra misafir odasna getiler. Latife Hanm piyanoyu gsterdi: "al n olmadna gre bu piyanoyu buradan kaldralm:' Ali Metin avu sarsld. Fikriye'den tek almt. "Buraya pek yakyordu" diyebiidi. Latife Hanm sert, kesin bir eda ile "Bunu burad n kaldrn Ali avu.:' dedi, ".. Sahibi isteyince verirsiniz:' 266 kinci Blm

Ali avu'un ba nne dt:

"Peki efendim:' FKRYE ge kalkmt. zerinde sabahl, boynunda kehribar tespih vard. Kk masada kahva ordu. Can hi istemiyordu ama iyilemesi iin yemesi gerekti. Tam masaya otururken kap neeyle ald.

Gelen sanatoryumdaki Trk hastayd. "Bonjur gzelim. Evden bir sr eski, yeni gazete yoll amlar. Birinde ilgin bir haber var. Bak:' Gazeteyi uzatt: "Gazi Paa zmirli bir hanmla vlenmi:' Bir anda dnya ta kesildi. Gazeteyi almak iin elini uzatmt, atee deecekmi g kuyla geri ekti: "Hayr, yooo, hayr!"

bir ey yaptn anlamt. Odadan kat. Fikriye kapy kilitledi. iddetle yasakt ama art sigara yakt. Sonuna kadar iti. Kk bir bavulu yatann zerine koydu. Ufak tefek eyala bir biimde bavula atmaya balad. Hava kararnca sanatoryumdan kaacakt. Kadn yanl ZMR ktisat mt Kongresi tam da bu saatte son olarak toplan-

(4 Mart). Saat 1O.30'du. zmir Belediyesi adna Haydar Rt Bey herkese baar ve esenlik di edi. Hazrlanan 12 maddelik Misak- ktisadi (ktisat yemini) okundu ve kabul edildi. Bu metin halka ynelik baz tler ve ilkelerden oluuyordu. Gruplar adna ksa veda konumala Kadn iiler adna Rukiye Hanm konutu: kinci Blm 267

"Kardeler!

Bizleri bu Kongreye davet eden Byk Millet Meclisi hkmeti erkanna ve bilhassa reisimiz Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri'ne biz kadnlar samimi teekkrlerimizi takdim ederi z. Trkiye'de memleket ilerine kadnlarn da itirak etmesi ilk defa vuku buluyor. Bu eref in bizlere myesser olmas kalplerimizi ferah ve gurur hisleriyle doldurdu:' Konumasa n yle bitirdi: "Yaasn Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti, yaasn Trk ii v k ii kadnl!"'" Kazm Karabekir Paa bir konumayla Kongreyi kapad. Deniz bandosu stiklal Mar lli marn nasl dinlenecei ni bilenler oturanlara ayaa kalkmalarniaret ettiler. Millim ni yeni allyordu. Mar ayakta dinlendi ve Kongre sona erdi. 94 Kongre ynetim kurulu alt gn daha alarak Kongrede al nan kararlar dzenleyip ktisat Bakanlna gnderecektir." SANATORYUM dirmiti. Bahekimi telgrafla hastann katn bilSalih Bey, "Evlendiinizi duydu anlalan" dedi. Muzaffer Kl tehlikeyi haber verdi: "Benc e Fikriye Hanm buraya geliyor:' M. Kemal Paa da yle dnyordu: "Bence de:' Sorunu Fikriye'yi zmeden, incitmeden, Latife'yi zor durumhuzursuz etmeden zmek iin tr l yollar dndler. Sonunda stanbul'da Dr. Adnan Bey'in Fikriye'yi durdurup durumu anlatm asn uygun buldular. Bu beklenmedik hareketi hastalnn ilerlediini gsteriyordu. de Sakn kz zmesinler Salih:' "Elbette. Adnan Bey'e gerekeni yazarm:' da brakmadan, 268 kinci Blm

sert tartmalar 4 ve 5 Mart gnleri de srd. Saltanatn kalkmas bile bu kadar uzun grme bu hr nla yol amamt. yl sren Milli Mcadele'ye uygun, yakr bir bar anda onutu. Muhalefetin titizlenmesi bu yzden balangta doal karlan mt. Ama eletiriler gan slubu herkesi gerdi." Sreyya Yiit koridorda Hsrev Gerede'yi grd, koluna girdi. in t: "Bizim muhalifler, Lozan'da Lord Curzon'un smet Paay, '000, hogeldin Paa, kutlarz, epimizi yendiniz, aferin, bravo, imdi emret, nasl bir bar istiyorsanz yle bir bar yap diye karlayacan m sanyorlard acaba? smet Paa da Mttefiklere elleri arkasnda, sal olaa bar artlarn m dikte edecekti? Byle bir ey hayal ettiler herhalde. Yzyllarn h da yahu. Belli ki grmeler ok etin gemi. Tartlm, ekiilmi, bouulmu, dn veri ir geri gidilmi. Anlama baka nasl yaplabi lir? Her anlamazlkta konferans yarda kesi alacak t? Sonra barp tekrar grmelere devam m edilecekti? Byk devletler hak verme almak gerek:' "nsanln, gcn desteldemedii hakk teslim edecek kadar doymad ve olgun "Ah, gl olmak zorundayz Hsrev Bey. Devlete, millete, iktisata, kltrce, kafaca, ahl sa bu silindir apkal barbarlar insann geleceini alarlar:' "Haklsn:' MECLS'te knc,

GERGNLK 6 Mart gn de srd. Manisa Milletvekili Reat Kayal bir nerge hazrlamt. Mt ii tasarnn reddedilmesini, hkmete bar girii minde bulunmas iin yetki verilmesini ergeyi 128 milletvekili imzalad.'" kinci Blm 269

Bu nerge hkmeti devirmek ve bar kurulunun grevine son vermek isteyen muhalefeti bsbt tletirdi. Yenilecekleri belli olmutu. Hazrladklar kar nergeye ancak 60 milletvekili k Tartmalar, sulamalar, iti kak lar, hakaretlemeler, bartlar srd. Hava gerildike feti zellikle Hseyin Avni Ula, Ali kr Bey, Ziya Hurit Bey, Selahattin Kseolu, Srr Hakk Hami Ulukan, Durak Sakarya srklyordu. Reat Bey ve arkadalarnn nergesini oylatma n ok abalad lar. Bakan nergeyi zorlukla oylamaya sunabiidi. Muhaliflerin bir blm oH ni Ula unluk kalmasn diye dar kat. Ama Meclis ounluu korudu. Bakan sonucu aklad 0 evet, 20 hayr:' Rauf Bey bu oylamay gven oylamas sayacaklarn sylemi ti. Bylece h s ounluunun gvenini de alm oldu. Babakan Rauf Bey ksa bir konuma ile Meclis'e teekk Hkmet bir bildiri yaymlayarak durumu i ve d kamuoyuna duyurdu!' DOGU EKSPRES Sirkeci arna grltyle girdi, ortal buhara bodu. Sivil polisler trenden inen yzlerce yolcu ara alpald, krk mantolu Fikriye'yi kolayca ayrt ettiler. Dr. Adnan Bey iyi tarif etmiti. Nazike 'Dr. Adnan Bey'in kendisiyle grmek istediini' bildirdiler. Fikriye itiraz etm edi. Polislerden biri bavulunu ald. 270 l<nC Blm

Dr. Adnan Beyeski Kzlay binasnda temsilcilie ayrlan kattaki odasnda Fikriye'yi bekliyo rdu. Fikriye doktoru grnce ala maya balad. Dr. Adnan Bey biraz Ankara, biraz ankaya, h tta biraz Paa demekti. Alaynca olduka rahatlad. ki gndr gzn krpmam t. Dr. Adn ve evlilii hakknda bilgi verdi. "Siz.:' dedi, ".. Paa'y hepimizden daha ok seversiniz . Durumu anlayacanza gveniyoruz. Ankara'ya gitmeniz doru olmaz. Paa da doru bulmuyor. anatoryuma dnmeyi dnmez misiniz?" Fikriye nefretle ban sallad. "Peki. Burada kalabile iz bir yer var m?" "Evet, stanbul'da eski bir arkadam var. zin verirseniz onda kalmak istiyorum:' lNasl isterseniz:' Polislerden biri Fikriye'ye arkada Handan Hanm'n (Gren evine kadar elik etti. Fikriye Handan Hanm'n ailesiyle birlikte Gelibolu'ya gidece k, eve ve iine kapanacakt." M. KEMAL PAA da, Bakanlar Kurulu da, kar tasarnn bir an n Mttefiklere verilmesinin yararl ve gerekli olduu kan sndaydlar. Ara aldka mit ver ararabilirdi. Meclis'te grmeler srasnda yaplan baz eletiri ve uyar lar da dikkate a asarya son biimi verildi. Hzla Fransz caya evirtildi. Trk tasars 100 sayfa tutmutu. falk bir nota ile olaylarn geliimi, konferansn yarda kalmasnn nedenleri Trk hkmeti atlyor ve tasar hakknda bilgi veriliyordu. Tasar ve nota er kopya olarak Dr. Adnan Bey e yolland. Dr. Adnan Advar, Ankara hkmeti adna, notay ve Trk kar tasarsn 8 Mart g nsz ve talyan Yksek Komiserlerine teslim etti. kinci Blm 271

o GN Eitim Bakan smail Safa Bey ilerde Eitim And

(Maarif Misak) diye anlacak olan genelgeyi yaymlad. Genelgenin birinci blmnde Eitim B nlnn grevi yeniden tanmlanyor, ikinci blmde ise M. Kemal Paa'nn konu malarndan ler aktarlarak, eitimde gdlecek amalar belirtiliyordu. Genelge Trk eitim tarihinde yen bir aamay, anlay mjdelemekteydi. Akk, millici, uygar, insancl ve hayata dnk eiti riliyordu. Trkiye byk uyann eiindeydi. 99 M. KEMAL PAA, Latife Hanm, baz milletvek evliler 13 Maysta trenle Ankara'dan ayrldlar. Trkiye'nin sorunlar n konua konua pl nden geerek yol alacaklardl. 99' Sorunlarn ounu Latife Hanm ilk kez duyuyordu. Her du yduu gerek, sarslmasna yol ayordu: Btn Trkiye'de hibir kyde be snfl bir devlet hastane, stanbul dndaki hibir ilde kz lisesi yoktu. Bebek lm oran yzde altmtan f uzmanlar bugnk hzla ancak 150 ylda kylere okul gidebileceini hesaplamlard. Bin yll e tarm yaplyor, kyl kendi ihtiyac kadar rn yetitiriyordu. Fazla rn olanlar pazara d. nk ne yol vard ne de tat. Byk, modern iftlikler yabanclarnd. Kylnn pek az rtakyd, rgatt, yanamaydl. Ar sanayi sfr, orta sanayi ok zayft. Btn Trkiye'de ruluu vard. Bunun da yalnz yzde 15'i Trlderindi, gerisi yabanclarn. Trkiye'de milli s aye yoktu'9b M. Kemal Paa sk sk soruyordu: "Ne yapmalyz? ktisadmz milliletirmeyi na a z? retimi nasl artracaz? Nasl sanayileeceiz? aa nasl yetieceiz? Ne dnyo yurtta olmaya aryordu. 272 kinci Blm

Konya istasyonunda yarm saat kalp Adana'ya hareket ettiler. Adana'daki karlamay gazete ciler yle anlatacakt: '~dana Adana olal byle bir kalabal bir arada grmemitC'

Gazi Adana'da top sesleri, kurbanlar, dualar, hallar, taklar, g yrtan haykrlar ve co lklarla karland. ou ukurova Adana'da mcadelesine katlm olan esnaf dkkanarn ka ene kadar da amayacaklard. ukurova halk zaferin, bamszln, anavatann bir paras ol retini, mutluluunu yayor, keyfini karyordu.

nedir dmana gstermi, kendini beenmi ordusunu pes ettirmilerdi. ki kz renci alaar iek demetleri ile yakla tlar. Bir demeti Paa'ya, bir demeti de Latife Hanm'a verdiler Birinin gsnde skenderun, tekinin gsnde Antakya yazyor du. Kzlardan biri hkrara iye yalvard, ".. bizi de kurtar. Bizi de zgrle, anavatana kavutur:' Paa'nn dudaklar di. ok kesin konutu: "Krk yzyllk Trk yurdu yabanc elinde esir kalamaz. Gn gelecek, kurtulacaksnz:' Eiyle birlikte Valilii, Belediyeyi, Trk Oca'n ziyaret etti. Trk Oca i ki: "itiraf etmeliyiz ki memleketimiz batan nihayete kadar sonsuz hazinelerle d olu olduu halde, biz o hazinelerin stnde a insanlar gibiyiz. Btn bu hazineleri amak ve bunlar ilemek, btn zenginlik ve mutluluk kaynaklarn bulmak, bizlere, millete den gre ir:' Fransz Adanal duruu kinci Blm 273

leri gelenler kadn erkek ayr toplantlar yapmak istiyorlard.

Ama M. Kemal Paa bu nerileri, tavsiyeleri kesinlilde reddetti. Bu tutumu her yerde srdrecekti. Akam Belediyenin verdii ziyafete yine eiyle katld. oo kinci gn baz ku brikalar, okullar gezdi, cuma namazn Ulu Cami'de kld. le yemeini retmenlerle yedi. ni iftilerle. Devletin en byk adam ile birlikte sofraya oturmak, iftileri ok mutlu et . nanamyor gibiydiler. Karsnda oturan Sleyman Aa yle dedi: "Millete her eyi biz ver leri biz bytrz. Sonra onlardan birinin yanna girmek istersek bizi dipikle kovalarlar. Fakat imdi o devirlerin getiini, bizim hakikaten efendi olduu muzu anladk. En byk ada kar karya bir sofrada yemek yiyoruz. u ihtiyar hayatmda bundan daha sevinli bir gn g im:' Baz iftiler gizlemeye alarak gzlerini sildiler. Paa da dedi ki: "ifti kardele m de hayatmda yaadm en ulvi, en samimi gece bu gecedir:' Yemekten sonra Adana esnafla r geldi. Birlikte ay iildi. Bir ara dedi ki: "Artk bilim, kltr, fen ve iktisat gibi al anlarda zaferler kazanmalyz. Baz kimseler asri (ada, modern) olmay kafir olmak sanyor . Asl kfr onlarn bu zanndr. Bu yanl yorumu yapanlarn maksad slamarn ki\firlere e mek deil de nedir? Her sarkly hoca sanmayn. Hoca olmak sarkla deil beyinledir:' Sabah az kurumlar gezdikten sonra beraberindekilerle Mersin'e geldi. Valilii, Belediyeyi, Mdafaa-y Hukuk Dernei'ni ziyaret etti. Mersinliler Millet Bahesi'nde toplanmlard. Bur da Mersinliler adna Dr. Reit Galip Bey konutu. M. Kemal Paa gen doktorun gzel, bilinli konumasn memnunlukla dinledi. 274 kinci Blm

Galip adn aklna yazd. Ayaa kalkp baheyi tklm tk lm dolduran halka seslendi: "O ac aha grmek istemiyorsanz alnz. Ticarete, sanayiye, memleketinize sahip knz;'IOOa Me Tarsus'a getiler. Orada da byk cokuyla karlandlar. Karlayanlar arasnda daha Trablus i olan eyh Snusi de vard. stasyondan ehre kadar yarm saat sren caddenin iki yan da h nl halkla doluydu. Her on be admda bir kurban kesiliyor, Paa, kurbana bakamad iin ba ordu. ehirde kadnlar pencerelerden iek suyu serptiler. Tarsuslularn itenlii, gleryz btn kurulu mutlu etmiti. Geceyi Tarsus'ta geirdiler. Sabah iftilerle konutu, Genler du'nu ziyaret etti. Her yerde ve her frsatta yneticilere, halka, genlere, ilerlemek , kalknmak, gl olmak, bir daha ac gnler grmemek iin akla, bilime, teknie uymak, sk llii, yoksulluu, banazl mutlaka yenmek gerektiini anlatyordu. Burada da Dr. Reit M. Kemal Paa ve Latife Hanm Mersin'de kinci Blm 275

kurtarmak iin rpnan, ehir ehir dolaan bir uygarlk velisi gibiydi. le namazn Tarsu i'nde kld. Osmaniye'ye de gidilecekti. Ama sel demiryolunu kapatmt. Konya'ya hareket edildi. Latife Hanm'n baz hareketleri ve szleri rahatszlk yaratt. Sosyal mevkiinin ger klerini, slup inceliklerini daha kavrayamad, M. Kemal Paa'nn einin olgunlaacan mi smay uygun grd anlalyordu. oob Bu geziyi Anadolu Ajans ve Yeni Gn gazetesi adna i Sevk izliyordu. Konya'nn karlayn "Adana gibi olaa nst" diye niteledi. Konya'da er grld. Demiryollar Genel Mdr Behi Bey Konya'da imendifer Okulu amak iin son haz u. Demiryollar bir savunma sistemi, demiryolculuk artk milli bir meslek olarak gryordu . loo , Paa Valilikte, Trk Oca'nda, Kzlay Kadnlar Kolunun ay ziyafetinde ve Konya Lis 'nde drt nemli konuma yapt. Milli iktisattan, tarihten, yabanclara hayran aydnlardan, millilikten, gerek din bilginleri ile hoca kyafetli cahillerden, tarihten rnekler v ererek dinin siyaset amacyla kullanlmasnn zararlarndan, kadnlarn Milli Mcadele'ye kat dan, kadn haklarndan, kadnlar her alanda erkein orta, arkada, yardmcs ve destei iinden sz etti, uygarlk mcadelesinin de kesinlikle kazanlacan syledi. Gece eiyle bi Mevlevi ayinini izledi. 23 Mart gn Afyon'a geldiler. istasyonla Belediye binas arasn daki toprak yolu lgnca alklayan, baran halkla birlikte aarak Belediyeye ulatlar. Ac zaferin doduu yerdi Afyon. Zaferin byk anlamn en iyi Afyonlular bilirdi. 27 Austos ak a doru, sngleri akam gneinde parl parl parlayan Kemal'in askerlerinin Afyon'a giriin rtuluu, yeniden douu kim unutabilirdi? 276 kinci Blm byle konutu. Milletini gmld karanlktan

Belediyenin nndeki meydan, meydana alan btn sokaklar, pencereler, atlar, damlar, aa varlar insanla doldu. Halkn vefas, sevgisi, saygs, hayranl, minneti smail Habip Bey'i duygulandrd. Milletti bu, kuru kalabalk deildi. Kendini tutamad, ocuk gibi alamaya ba Grlmesin diye yzn mendiline gmd. Belediye Bakan "Halk sizi bir daha grmeden, dinle almaz" dedi. M. Kemal Paa ve Latife Hanm Afyon'da

Milletvekilleri, gazeteciler, grevliler yorgunluktan bitik, dinlenmeye alyorlard. Paa elediye Bakannn szn ikil etmedi. Hi yorulmam gibi yerinden kalknca herkes Paa'y i di, kapnn nne kt. On binlerce insana seslenmeye balaynca uultu kesildi ve kimse km u. Sesi ylesine grd ki en uzaktakilerin bile duyduu anlalyordu. Dayanma, alma tav Tarihten ders alnma sn diledi. Milli egemenlie drt elle saismail Habip Bey nlmalarn i di. kinci Blm 277

Akamst ou dalmam halk yararak Trk Oca'na gitmek iin yola ktlar. Bir gazeteci bir evin pencerelerine en yabanc yzleri gsterdi. Baktlar. Bilen biri "Esir Yunan sub ar!" dedi. Esirler mareal niformal, kalpakl, gen adama bakyorlar d. Yklmaz sanlan hesini yerle bir eden, Yunan ordusunu nne katp kovalayan, denize spren Byk Trk buydu ek! Trk Oca'ndaki toplantda memleket sorunlar konuuldu. Paa Afyon genliini ok been esi gn (24 Mart) Ktahya'ya hareket edildi. leye doru Ktahya'daydlar. Burada da saysz karc gelmiti. Hkmet konana kadar insan seliyle birlikte yrdler. Baz camiler ile sini gezdi. Bu ilkel atlyelerde o harika inilerin nasl retildii herkesi hayrete drd. a Lisesi'nde retmenler bir ay ziyafeti vermek istiyorlard. M. Kemal Paa bu gzel toplan tya da eiyle birlikte e ref verdi. Dedi ki: "imdi sra sizde. Milletimizin zerine bir k ranlk gibi km olan cehaleti yeniniz, kahrediniz! Bir daha ban kald ramasn:'

Bugnk Time dergisi kapan btnyle ilk kez bir Trk'e, M. Kemal Paa'ya ayrmtL Dergi Toynbee'nin son kitabndan alntlar da yaparak M. Kemal Paa'y vyordu. Ermeni cemaatinin lardan beri srdrd Trkler ve Trkiye aleyhindeki propagandaya ramen bu kapak resminin v aznn Time dergisinde yer almas byk bir olayd. Baz nyarglar yklyor, bir eyler de kara'ya dnmek zere Ktahya'dan ayrldlar. lo Yolda on iki gnn deerlendirilmesi yapld ald. Paa "Her eye layk bir halkmz var.:' dedi, ".. bu halka ok ey borluyuz. Bu borc k iin uygar dnya ile aramz278 kinci Blm

TIME The Weekly News-Magadnc

daki fark bir an nce kapatmak gerek. Bilim ve fen nerede ise oradan alacaz. Bu konud a acele etmeliyiz. Fark gittike alyor. Biz konuurken onlar kimbilir neler icat etti, neler kefetti:' SMET PAA direksiyon binasnda Paa'y ziyarete geldi. Yz glyordu. Mttefikler bar gr ini kabul etmi ve yine Lozan'da toplanlmasn uygun grmlerdi. Baz konularda direnecekle zorluklar karacaklar anlalyordu ama nemli olan bar yolunun yeniden alm olmaSyc

Keyif kahvesi itiler. smet Paa Latife Hanm sordu. Paa gld: "yi, iyi. Baz arkadalar riyle birlikte Latife'yle tanmaya geldiler. ok gzel bir aile akam geirdik:' "Mutlusun eil mi?" I<Evet:' "Buna ok seviniyorum:' kinci Blm 279

Hayati Bey Rauf Bey'in telefonda olduunu bildirdi. lefonu at: "Teekkr ederim:' Yz dei "Ne diyorsun? Anladm. Meclis'te bulualm:' Telefonu kapad: "Ali kr Bey iki gnden beri m:' Paa teM. KEMAL PAA Rauf Bey'le Meclis'teki bakanlk odasnda Salih'e "Kimse girmesin" diye d e emir verdi. Rauf Beyolanlar hakknda bilgi verdi: "..ki gnden beri kayp olduunu kard ei haber verdi. lo, Hemen emniyeti ve jandarmay harekete geirdik. Aryorlar. En son T opalOsman Aa'nn adamlarndan biriyle grlm. Kahveden birlikte kp gitmiler:' bulutu. #Osman Aa?"

"Soruturma balaynca evinden ayrln, Papazn Ba denilen yerde bir ba evi varm, ona da bir sorun olsa duyardk. Benim bildiim Ali k r Bey'le Osman Aa gayet iyi iki dosttur Ne tahmin ediyorsun?" "Bir tahminde bulunamyorum. Ama arkadalar olaya siyasi bir c inayet rengi vermek istiyorlar:' M. Kemal Paa " yldr neler oldu, kimsenin burnu kanam ad.:' dedi, ".. imdi dze kmken kim, niin byle irkin bir i yapsn? Bir cinayete ned ibir olay yok:' Ayaa kalkt: uzadka "Bir an nce olay aydnlatmaya bak. fesat oalr:' OsmanAa 280 kinci Blm

MECLS gerginlik iinde topland. Herkes zgnd. Muhalefet ate pskryordu. lk sz Hseyin Avni Beyald. ok heyecanl bir konuma yapt:

"Ey yce Meclis, ey milletin Kabesi! Sana da m taarruz? Efendiler! Arkadamz Ali kr Bey i gnden beri kayp! Milletin bir vekili kayp ve hkmet bulamyor!" Birok milletvekili aya kalkp barmaya balad: IlLanet olsun!" "Kahrolsun byle hkmet!" "stifa!"

"Acizler ekilsin!" Hseyin Avni Bey'in olayn siyasi bir cinayet olmas olasl n da ima onumas huzursuzluk yaratt. Herkes ayakta gibiydi. Bakann abas milletvekillerini sakinl irmeye yetmiyordu. Byk bir uultu iinde Rauf Bey krsye geldi: "Efendim, biz de sizler k adar zgnz. Olay daha dn sabah rendik. Hkmet gerekeni yapmtr ve yapyor. Gvenmeni ucu beklemenizi rica ediyorum. Soruturma srmektedir. in hr adliye tarafndan emniyet ve selamet iinde takip edilmekte olduundan emin olunuz. Sorunu aydnlatacaz. Aydnlatamazs ak size gelip aczimizi itiraf edeceiz:'l03 ek maddesine gre birinci Meclis'in grevi amacn (zaferin) gereklemesiyle sona erecek v e yeni seime gidilecekti. Bu maddeye gre Trakya'nn da geri alnmasyla amaca ulalm, TB n grevi sona ermiti. Bar ve gelecek iin yeni Meclis'in karar vermesi gerektii konuuluy rdu. Meclis'teki danklk, yorgunluk da seimi yenilemenin zorunlu olduunu dndrmekteyd ASANN Mdafaa-y Hukuk Grubunun yn eticileri muhalefetle de temasa getiler. Onlarn da bu dnceyi paylat anlald. Bunun kinci Blm 281

zerine seimin yenilenmesini salayacak bir kanun zrlanarak Meclis Bakanl'na sunuldu. 1 san gn oybirlii ile kabul edildi. Trkiye seim dnemine girdi. 104 tasars ha-

o AKAM soruturma da sonulanp olayaydnland. Ali kr Bey'in cesedi bir tarlaya gmlm u, Osman Aa'nn adamlarnn konumas cinayetin sorumlusunu da ortaya karmt. Ali kr m t. lOS Durumu akamzeri renen Rauf Bey M. Kemal Paa'ya bir not gnderdi: "Ben istasyona gidiyor um. Yemekten sonra gelip sizinle greceim:'

Rauf Bey'in kald kk bir lojman vard. Yemek iin lojmanna gitti. Bu srada M. Kemal Pa gi edinmiti. Olay atma sz zmek zor grnyordu. Salih Bozok'a telefon ederek, direks gideceini, ailesini alp istasyona inmesini syledi. atmann yaylmas olasln dn drrahim'i de birlikte alarak ehre indi. Salih Bey'in ailesi istasyonda smail Hakk Be y'in evine misafir oldular. Paa Latife Hanm'la birlikte Rauf Bey'e urad. Rauf Bey da ha yemek yiyordu. Yemei brakp bilgi verdi, dnd zm aklad: Osman Aa ankaya ya yerdeki bir ba evinde baz adamlaryla birlikte kalyormu. "Kuatlp teslim olmas syleni im olmazsa silah kullanlr:' stasyonda Babakan

Rauf Bey bu hareket iin Muhafz Taburunu dnyordu. M.Kemal Paa, baz riskleri olmasna r bu zm uygun buldu. Muhafz Taburu Komutan smail Hakk Bey'i ard, gerekli emri verdi 282 kinci Blm

"Taburunla ba evini sararsn. Tutuklama kararn bildirerek Osman Aa'y teslim olmaya dave t edersin. Teslim olursa incitmeyin. ok hizmeti gemi sava kahraman bir gazidir. Ama k ar koymaya kalkrsa gereini yaparsnz. nk suu balanabilir bir su deiL. Haydi, il Hakk Bey selam verip kt. MUHAFIZ TABURU silah ba yapt. Sessizce hazrland. Papazn en yer, ankaya Kk'nn 2 km. uzanda vadi kenarnda, aalk bir yerdi. Birka ba evi va zliinde iki koldan ilerleyerek evreyi kuattlar. Subaylar evirmenin tamamlandn bildir ri srada gn douyordu. smail Hakk Beyortaln iyice aydnlanmasn bekledi. ki

evin evresinde zel giysili gen adamlarn dolat grlyordu. Osman Aa'nn erkenci oldu da uyanm olmalyd. smail Hakk Bey siper ald kayann arkasndan bard: "Osman kalarna Aa!"

Ses yankland. Osman Aa'nn adamlar hzla evlere, aa arekilip saldandlar. "Ben Muhafz omutan Binba smail Hakk. Hakknda tutuklama karar var. Tamamen sarlm bulunuyorsun. S kadan olarak teslim olman rica ediyorum:' kisi de yakn arkadatlar. Sakarya'da ve Byk ruz'da birlikte savamlard. Hi ses kmyordu. smail Hakk Beyayaa kalkt. Onunla birli ayla birka er de ayaa kalktlar. "Osman Aa, cevap verl" Kaln, fkeli bir ses duyuldu: /fAl sana cevap!" kinci Blm 283

Bir el lup dt. ladlar.

kalkan erlerden biri alnndan vuruArkasndan Osman Aa'nn adamlar yaylm atee ba edildi. ate Ayaa Muhafz Taburu da silaha sarld. leye doru atma sona

erdi. Osman Aa ar yaralanm, birka adam lm, baz adamDini gereklere uyularak ller llar hastaneye gnderildi. Osman Aa da ruhunu teslim etti. Onu da orada topraa verdil er. M. Kemal Paa'nn muhafzlarnn kouu ankaya K k'nn arkasndayd. Muhafzlarn bi ayd. Yeni gne hazrlanyorlard. Silah seslerini duyunca silah ba yaptlar. Bunlar her an tikte yaayan, gergin, duyarl insanard. Muhafz Taburundan bir ksm askerin ankaya'ya ya asndan huzursuz oldular. Yattrmak kolayolmad. Bazlar ate edince ksa sren bir atm ka vuruldu. Kalanlarn silahlar alnd. stasyona indiriidiler. M. Kemal Paa, "Ne talihsi k.:' dedi, ".. Osman Aa'ya da, Ali kr Bey'e de, Giresunlu babayiitlere de yazk oldu. S ulular ilgili makamlara teslim edin. tekileri gnllerini alp memleketlerine yollayn:' K enlii Muhafz Taburu'na verildi. Karargah da, klas da Kkn arkasna alnd. ERTES GN bi insan rahatsz eden, Meclis'in byklne hi yakmayan bir olayolacakt. Rauf Bey Mecl geliimi hakknda bilgi verdi. Hseyin Avni Bey ve Hakk Hami Beyler Ali kr Bey'i saygyl nan duygu ykl konumalar yaptlar. Sra nergelere gelmiti. Van Milletvekili Haydar Bey ve on alt arkadann verdii bir nerge okundu. Bu milletvekilleri 'gebermi olan katil, kanl pal Osman'n Meclis nnde aslarak tehir edilmesini' istiyorlar yaralanmt!. lard. Muhalefet galeyana geldi. "Kabul" sesleri ykseldi. 284 kinci Blm

Erzurum Milletvekili Salih Efendi, "Buna el kaldrmayan su diye bard. nerge oybirlii il kabul edildi. Osman Aa mezarndan karlacak, ayandan aslarak Meclis nnde tehir edil orta olacaktr!"

M. KEMAL PAA karar duyunca isyan etti: "Bu karar adam bir daha ldrmek olmuyor mu?" Ra uf Bey terini silerek, "Muhalefet yle bir galeyan halindeydi ki.:' diye yaknd, ".. bu ilkellie hibirimiz itiraza cesaret edemedik:' "Meclis karar olduuna gre yapacak bi r ey yok. Yerine getirilecek. Ama Meclis'in byklne, saduyusuna hi yakma yan ok il r karar. yi ki seime gidiyoruz:' MECLS 3 Nisan gn ykl bir gndemle topland. Gndemin nemli maddesi seim kanununda baz ri ngren tasaryd. Eski seim kanununda seimle ilgili her konuda 'erkek nfus' deyimi kul anlyordu. Yeni tasar da yleydi. Tasarya gre bu kez 50.000 erkek nfus yerine, 20.000 er ek nfus iin bir milletvekili seilecekti. Kadnlar ne tasarda, ne komisyonlarda, ne kom isyon kararlarnda dikkate alnmt. Yurtta saylmyorlard.

Erkeklerden kurulu Meclis, Milli Mcadele boyunca memleketi doyurduklar, cephelere silah ve mhimmat tadklar iin o kadar vd kadnlar, i seime gelince, yok sayyordu tindi ama kadnlar millete dahil deildi! Tunal Hilmi Bey bu durumun kadnlara, anneler e, baclara hakszlk olduunu belirtmeye alnca byk tepkilerle karla t. ounluk a ta sayg gsteriniz'; kinci Blm 285

"Milletin duygularyla oynama" avazeleri arasnda Tunal Hilmi Bey'i konuturmad. Kavga ka an anlayan Bakan oturumu kapatt. Kadn haklar konusunda Tunal Hilmi Bey gibi dnen b letvekili olay ibretle izlemiti. Rasih Hoca Hamdi Bey'e (lkmen), "Dinimizde byle bir kstlama yok.:' dedi, ".. Bu softalarn gr:' "Ah, en tehlikeli cahillik dinde cahillik. Bu nce, bir an nce, bir an nce yenmeliyi z:'lo7a MTTEFKLER deymi. cahillii bir an Lozan'da bar grmelerinin 23 Nisanda

balayacan bildirince, smet Paa M. Kemal Paa'y arad. Ev"Yemee gelsene. Latife de ok Sofrada konuuruz:' "Peki!' ankaya'ya kt. Latife Hanm'n en gvendii insand. smet Pa ncelik ve saygyla karlad. Lozan'a gideceini renince sordu: I'Ne zaman?" "nce zmir'e k istiyorum. Eim orada. kna edebilirsem onu da Lozan'a gtrmeyi dnyorum:' Latife Hanm etmek mi? Neden? Sevine sevine gelecektir:' Paalar glmseyerek baktlar. smet Paa bilg erdi: "Eim kapal bir muhitte yetimitir. Sokaa arafsz ka maz. Evde bartsz gezme yal krklna urad: "Ama Trk Badelegesinin ei olarak Lozan'da yle umac gibi gezemez n o. Bu nedenle ikna etmeliyim:' Sofrada bar grmelerini, bartan sonrasn, seimleri v Meclis'i bekleyen byk grevleri konutular. "Yeni devleti yeni Meclis kuracak:' 286 kinci Blm

M. Kemal Paa, seim dolayasyla 9 lke adn verdii, sade, basit bir seim bildirisi hazrl kudu. smet Paa'nn grlerini ald. EGTM BAKANLlGI Telif ve Tercme Heyeti Bakanlna

atanan Ziya Gkalp Diyarbakr'dan Ankara'ya hareket ederken, s met Paa da zmir'e yola k rtesi sabah evine kavutu. Einin annesi Saadet Hanm ile smet Paa'nn annesi Cevriye Hanm da Mevhibe Hanm'la birlikte kalyorlard. Mevhibe Hanm iki anneye de gz gibi bak yordu. le kahvalt sofrasnda bulutu. smet Paa durumunu ak lad:

"ki gn sonra stanbul'da olmam gerek:' Mevhibe Hanm'n rengi soldu: "Bu kadar abuk mu?" Cevriye Hanm isyan etti: "Sen bu devletin klesi misin olum? Hi sla iznin filan olmaz m senin? Haydi ben ayrla altm, kzcaza yazk:' "Haklsnz. Bu yzden bu sefer onu d stiyorum~' Hanmlar kuku iinde baktlar. Saadet Hanm korkuyla "Nereye?" diye sordu. "Lozan'a:'

donup kaldlar. En ok aran Mevhibe Hanm oldu. Anneler kar koca rahat konusun diye odad ar. smet Paa Milli Mcadele'den beri besledilderi hayaeri aktard. Kadnlar da hayata kat caklar, Trkiye'nin geleceini dokumada erkeklerle birlikte, yan yana yer alacaklard. Lozan grmelerini ve ehrini anlatt. Mevhibe Hanm gittike kan el<ilen bir yzle dinli Trkiye uygar devlet muamelesi grmek, uygarla zg haklardan yararlanmak, Avrupal bir dev et olarak kabul edilmek iin rpnrken Lozan'a kara arafla, kinci Zavall hanmlar Blm 287

peeyle, bartsyle gidemeyeceini anlam, az kurumutu. Byk bir gayretle, "Paacm. e inanyorum ve hak veriyorum. Yneticilerin, komutanlarn hanmlar geliyor. Biz de aramzd a konuuyoruz. Haklsnz. Byle gitmez. Kadn lar da cesaretle hayata karmal. Ama benim dan kurtulmam, bu yaa kadar grdklerimin tersini yapmam ok g. Eminim yeni kuaklar, sizi grlerinize ok daha iyi uyacaklardr:' Yirmi alt yandayd.

elini brakt, ayaa kalkt: biz bu mcadeleye ailelerimize gvenerek girdik. En byk gc, den alacaz. Eer dnceleri mi paylayorsanz, memleketimizin, insanlarmzn esenlii i anmlara imdiden rnek olmalsnz. Siz artk sadece benim eim olarak kalamazsnz. Bizim i , beraberce topluma rnek olmamzn zaman gelmitir. Yeni hayata birlikte balamak iin sizd n cesaret istiyorum. Sizin desteini ze, zverinize muhtacm. zellikle Lozan'da, beni bu ndan yoksun "Hanmcm, brakmaynz. smet Paa einin Ltfen:'109

GN trenle Bandrma'ya hareket ettiler. Balca istasyonlarda trenlerle karlandlar. smet zaferin ikinci adamyd. Mevhibe Hanm araflydl. Sadece yzn amt. Ama eliyle azn n az kyor, bir erkek grnse ieri kayordu. Bandrma'da daha byk trenle karland l eye kadar hallar denmiti. smet Paa'y Kaymakamla gtrdler. Mevhibe Hanm kimseye ba madan doruca Pendik adl gemiye gitti. Hanmlara zg bir kamara varm. Orada oturdu tek bana. ERTES smet Paa gelince gemi hareket etti. 288 kinci Blm

Yolculuk Mevhibe Hanm iin bitmeyen, ok zor bir snav oldu. Kaptan, yaverler, kamarotl ar, garsonlar, ksacas bir sr yabanc erkele Ne kadar kansa biriyle karlayordu. Sna yaman olacakt. i tir tir titriyordu. stanbullimanna girerken btn gemiler ddklerini smet Paa'y getiren Pendik gemisini selamladlar. Rhtmda smet Paalar Dr. Adnan Bey ve de Hanm ile ynetici kalabal karladi. Mevhibe Hanm Halide Edip Hanm'n romanlarn ok gryordu. Rahatlna imrendi. smet Paa onlarla gitti. Otomobil Mevhibe Hanm' Sleymani Ayekadn Hamam sokana brakt. Duyan kotu. Hasret giderdiler. Konuula cak ne kadar ok Mevhibe Hanm bir eyin farkna vard. Hibiri gazete okumad iin pek az eyin farkndayd an dolma bilgilerle yayorlard. Onlara uzun uzun sava, sonrasn, zmir'i anlatt. Azla ler. Ramazan balamt. Gece akraba ve komularla Sleymaniye Camisi'ne teraviye gittiler. Sabah erkenden akraba hanmlarla alverie kt. Gri bir pards ile iskarpin vs. ald. Ba acakt. Bunlarn

ne byk zveri olduunu bir erkek acaba bilebilir miydi? Ama hak ve sz vermiti. Milletini n erefi ve saygnl iin byle giyinrnek gnah da olsa sonucuna katlanacakt. Yce Allah yi, bu kendini feda edii beeneceini mit ediyordu. Tersi srf kendini dnMevhibe Hanm ldnd Blm 289

mek yani bencillik olurdu. Bunu ne Allah kulYo ho grrd, ne de SMET PAA danman ve uzman saysn yeni duruma gre

Daha dar bir kurulla gideceklerdi bu kez. Kurulun bir blm bir gn nce gitmiti. Kalanlar bugn gidiyordu. 18 Nisan gn leyin Sirkeci gar yine hncahn dolmu, yola hallar seri birlii hazrd. Fotoraflar magnezyum klarn patlatp duruyorlard. Mevhibe Hanm nc rla vagona att kendini. smet Paa ve ei iin zel bir vagon ayrmt. zerinde gri pard ldu bir iskarpin giymiti. Skma baly d. Bu kyafet artk doallamaya balad iin dik iin zel aba gstermenin dikkati daha ok ektiini zamanla herkes fark edecek, doallama cakt. smet Paa tren birliini denetledi. Uurlamaya gelenleri selamlad. Hareket an al rene atlad. Saat 12.30'du. Bar treni alklar arasnda yola kt. BULGARSTAN', Srbistan', talya'y azaltmt. getiler, nc gn svire'ye girdiler.

Resim kadar ho tarlalar, gzel kyler, zengin ormanar, dzenli yollar, ssl kprler, penc yapm Mevhibe Hanm' artyor, kskandryordu. Kahvalt, yemek ve kahve servisinin m nlarn kibarlna hayran kalyordu. stanbul'dan Malatya'ya, Malatya'dan Konya'ya, Konya'da n zmir'e kz ve at arabalar, saatte 30 km. hzla yryen kara trenler ile yolculuk etmile . Yollar da, yol boyunca grd kyleri, kylleri de, kara trenlerin sefilliini de iyi bi . Yoksulluun, geriliin ta iinden gemiti. Bir kadnn otomobil kullandn grnce l e almay brakt: 290 kinci Blm

"Burada hanmlar niversitede retmenlik de yapyorlar, devlette memurluk da, fabrikada ii ik de. Btn bir millet, ba nazlktan, ka-gten uzak, son bireyine kadar alyor, d atn tadn karyor. Memleketleri de tabii byle resim gibi oluyor. Her kyls ifti, yan hibi, her ehirlisi ev sahibi. Bize gelince, Kanuni'den sonra uyumuuz. hti ammz dkle le dnmz:' RAUF BEYald bilgiyi direksiyon binasnda M. Kemal iletti: ""Grmelere Lord atlmayacakm:' "ngiltere'yi kim temsil edecek?" "kinci delege, eski stanbul Yksek Komis ri Sir Horace Rumbold:' M. Kemal Paa'nn can skld: "Lord Cunzon'un ra yani. Franszl ral Pelle:' "Benimle konumak iin zmir'e geldiinde dost grnyordu. Ama Franszlar anlam zorlanyorum. Bir kuruluk kar iin yn deitiriyorlar. Fransz ihtilalini bunlarn atalar nanmak zor. talya'y?" "Eski ikinci delege Sinyor Montagna:' "Bu seferki grmeler daha az grltl ama daha etin geecek gibi geliyor bana. Ne koparrsak Idrdr diye hepsi hareke geecek:' "Ben de yle sanyorum:' EKSPRES Montreux istasyonunda birka dakika durdu. Ko nferans kesildiinden beri Lozan'da bekleyen Mustafa eref Bey trene bindi. Lozan'a gelene kadar smet Paa'ya edindii bilgileri sundu. Mttefiklerin Londra'da Lord Curzon 'un bakanln da toplanp kararlar aldn aktard. Franszlarn iktisadi ve mali konular erini duymutu. Basn, ikinci dnemin bir kinci Blm 29 Paa'ya

Trk-Fransz yazyordu. III atmas iinde geeceini

Ekspres saat 2L.00'de Lozan garna girdi. Trk Kurulunu bir gn nce gelen Dr. Nur, danman lar ve grevliler, Lozan ehri temsilcileri, Polis Mdr, sivil polisler, Trk-svire Derne ticileri, Trkler, basn mensuplar ve merakl Lozanllar karlad. Lozan polisi smet Paa' r Mustafa eref Bey suikasta kar sessiz korumaya almt yine. Lozan Palas'a hareket edild i. Lozan Palas klarla donanm, Trk, Fransz ve Japon bayraklaryla sslenmiti. Otel sah r Steiner smet Paa'y, eini ve arkadalarn yerlere kadar eilerek karlad. Otel imdid lerle dolmutu. Fransz ve Japon kurullar da bekleniyordu. Otel birinci dnemde borlarnn blmn demiti. smet Paalara iki odal ve salonlu gzel denmi yeni bir daire ayrm ak, teki alma odasyd. Mevhibe Hanm' bekleyen gzel bir haber vard. Dr. Rza Nur'un e da Lozan'a gelmiti. Dil bilen, grgl, bilgili bir ailenin kzyd. Mevhibe Hanm'! yalnz yacakt. Akam yemeini dairelerinin salonunda, Dr. Rza Nur ve ei ile birlikte yediler. Rza STANBUL'da herkesi heyecanlandran bir olay balyordu bu gece. Halide Edip Hanm'n Milli Mcadele'yi anlatan Ateten Gmlek romanndan uyarlanan film Kemal Film'e ait iki sinemada birden gsterime giriyordu. Filrnin ynetmeni ve senaristi Muhsin Erturul Bey'di. Milli Mcadele hakknda ilk film olmasndan baka ok nemli bir zellii daha vard Ateten . lk kez iki Trk hanm bi filmde barolleri oynayacaklard: 292 ldnci Blm

Bedia Muvahhit Neyire Neyir

Bedia Muvahhit ve Neyire Neyir Hanmlar. Oysa gelenek, Trk hanmlarnn sahneye kmasna, t tro yapmalarna henz izin vermiyordu. Bunu bir kez Afife Hanm gze almsa da birok olayla patlak vermi, hkmet Mslman Trk hanmlarnn sahneye kmasn yasaklamt. Bu yasa eller esiyordu ama bu banaz emir hala. yrrlkteydi. Milli Mcadele'nin ayrntlar hakknd az bilgisi olan stanbul halk iki sinema salonunu her gsterimde tklm tklm dolduracak, lklar, sevin gzyalar, gericilerin homurtularn bastracakt. Ula

KONFERANSIN ikinci dnemi, 23 Nisan Pazartesi gn trensiz olarak Ui Oteli'nde alacakt. hibe Hanm smet Paa'y dualarla yolcu etti. Dua etmeleri iin annesine ve Cevriye Hanm'a da mektup yazmt. Badelegeler saat 16.00'da toplanarak alma esaslarn saptadlar. Mtt ine anlamal gelmilerdi. komisyon kuruldu, yine bakanlldara Mttefiklerin badelegeler di. Saat 17.00'de toplant salonu danman ve uzmanlara da al d. Btn Badelegeler bar alar yaptlar. lk gn byle sona erdi. Grmeler 24 Nisan sabah balad. nce kolay, basit konuuldu ve uzlald. ekimeler ertesi gn balad. Artarak srecekti. kinci Blm 293

dualarla uurluyor, sonra hava elverili ise ffet Hanm'la birlikte Lozan' geziyor, tanma ya alyordu. Buras bambaka, hayal bile edemeyecei bir yeni dnya idi. Her eye dikkat e du. renmek iin kimi kez yle ocuka, safa sorular soruyordu ki ffet Hamm'! kahkahalarla ordu. Artk eliyle azn kapatmyordu. Ban sulu gibi yere eip yrmekten de yava yava En ok at olay, yal bal hanmlarn evlerine kapanmamalaryd. Hepsi gzelce giyinip elerde oturup tatl tatl konuuyorlard. Hepsi tll, tlsz, iekli, kenar, kenarsz ap hantal deildi. ffet Hamm hepsinin genliklerinde kayak, paten, tenis, jimnastik, daclk gibi sporlar yaptklarn syledi. Spor ha! Trk kadnlarnn hi bilmedii bir szckt bu. likte kolkola yrye kmalar bile ayplamrd. Sleymaniye'deki mahallesini, ailesini, Mal Konya'y dnd. Ah, arada ne kadar byk fark vard. Yedi devlet gcndeki Osmanl Devleti' bu fark m ykmt? Son dar klarnda ffet Hanm'n zorlamas ve sevimli tezgahtar k kendine bir manto, bir tayyr, uzunca topuldu bir ift ayakkab ve kenarsz, fndk kabuu d nilen kk bir apka ald. Otele gelince, dayanamad, hemen aynann nne geti, salarn t vhibe Hanm apkay giydi. Saa sola dnerek apka294 kinci Blm MEVHBE HANM Paa'y

nn nasl durduunu

incelerken yatak odasnn kaps ald. ap kay hemen karp saklamaya alt. smet Pa ".. Niin kardn, ok yakmt:' Mevhibe Hanm kpkrmz kesildi: "ocuka bir hevesle a gn nasl geti?" 'fBerbat:' YUNUS NAD, M. Baha ve M. Mfit Beyler M. Kemal Paa'y ziyarete gelmilerdi. Lozan grmeleri hakknda bilgi istediler. "Grmeler hemen sertleti. Osmanl kapitlasyonlar, eskiden verilmi ayrcalklar ve haklar gibi eitli konularda ekime sry eceimizi yine ipotek altna almak istiyorlar:' M. Baha Bey "Paam.:' dedi, ".. bu ada mlar bu kadar bencilken siz, Bat uygarln vyor, rnek olarak gsteriyorsunuz. Bu bir e mi?" Paa M. Baha Bey'e glmseyerek bakt: "Hayr! Bat'nn bilimine, sanatna, teknolojisi zgrl ne, hayat dzeyine yani uygarlna sayglyz. Uygarlk u anda Batda olduu i m. Ama Bat'nn bir de irkin yz var: Emperyalizm. Biz teden beri Bat'nn emperyalizmine militarizmine karyz. Bencil dediin o diplomatlar, Bat uygarlnn deil, Bat'nn emper itarist yan nn, irkin yznn temsilcileri.:' Ayaa kalkt, elini dosta M. Baha Bey'in o koydu: ".. Bir daha ezilmemek, smrlmemek, yenilmemek, paralanmamak, ikinci snf bir mil let muamelesi grmemek, saygnbir devlet olmak iin yapmamz gereken iki ey var. Bat'nn i n yzn bilip ona gre davranacaz, yani aldanmayacaz, Bat uygarln oluturan zellik aya alacaz.:' Hepsine dnd: kinci Blm 295

".. 0 zelliklerin bir ksmna sahip olmak yetmez. Tanzimaftan bu yana bu yol denendi, olmad. nk uygarlk bir btndr. Bunun gereini yapacak cesareti gsteremediimiz iin d ledik, ktk, dayak stne dayak yedik, hak etmediimiz kaba muamelelere uradk, halkmz medik, ilkellii yazg sandk. Ama bu yalpalama dnemi sona erdi artle Bittii" YEMEKTE bi r ara Osmanl borlar konusu almt. smet Paa ile Dr. Rza,Nur hayli sinirliydiler. Bir vard ama Mevhibe Hanm ne olduunu iyi anlamamt. Yalnz kaldklar zaman sordu: "Nedir bu nl borlar?" smet Paa bir sre homurdandktan sonra yant verdi: "Yetmi ylda milyonlarc m. ounlukla da Fransa'dan;' "Ne yapmlar bu kadar paray?" "Sadece 30 milyonu imara harc nm. Kalan ile bte akla r kapatlm, bor faizleri denmi, Dolmabahe ve raan gi enip denmi:' ''Aaa?''

"Evet, yazk ki byle. Bu hesapsz!, savurganl, aklszl temizlemek yeni Trkiye'nin n tmn bizim dememizi, hem de altnla dememizi istiyorlar. Bizse borcun Osmanl Devleti'n en ayrlan devletler arasnda haka bir lde bltrlmesini istiyoruz. Ahnla demeyi de uz. Kabul edersek mali geleceimiz mahvolur. Yine kle oluruz. iddet ve kesinlikle re ddediyorum. Onlar da iddet ve kesinlikle kabul etmem iin bastryorlar:'112 ve stanbul ynetimi sona erince Ankara'daki bakan!klarn ileri ok oalm, grevleri genilemiti. Y ara ihtiya vard. 296 kinci Blm GAL

Dolmabahe Saray ve Mttefik gemileri

Ankara en zor, aprak ileri bile bugne kadar -be memurla yrtmeyi baarmt ama o ce s yoktu artle Devlet yeniden kuruluyordu. stanbul'da eski nezaretlerde, kurumlarda a lm ie yarar memurlar Ankara'ya davet edildiler. Bir ksm emekliliini isteyip gelmedi. ar geldi, Ankara'y beenmedi. Zavall Ankara sahiden beenilecek halde deildi. Daha bir p astanesi yoktu. Bir tek eczanesi vard. stanbul'a geri dndler. Ankara'y sevmek, onun a nlamn kavramak iin Anadolu macerasn yaam olmak gerekirdi. Kalanlarn kimi alkan et'e kanat gerecekti. Bir ksm ise lgn, heyecansz, sorumluluktan d patlayan, Osmanly tketmi Bab- Ali memurlaryd. evkle alanlara a arak

bakacak, halk azarlamay, hor grmeyi memurluun ann dan bileceklerdi. Yeni insanlarn a , hemen yetimesi, iba etmesi gerekiyordu. Yeni devlet zaman da yenmek zorundayd. SMET PAALARLA Dr. Rza Nur ve ei, bu akam bir dei

olsun diye yemek iin aaya yemek salonuna indiler. Salon herkes pek kt. Mevhibe Hanm y ald apkay ve tayyr giymiti. Kalabalk korkusu olduka azamt. kalabalk, ildik kinci Blm 297 ,

Bir orkestra yemek mzii alyordu. ten sz amamaya kararlydlar ama Dr. Rza Nur yle s ni gcrdatt: "Entrika, hile, yalan, bask, tehdit. Sanki bar konferans deil, Manakyan' odramlarndan biri:' Otelin holnden bir uultu ykseldi. smet Paa'nn Yaveri Binba Atf salona girdi. "Ne oluyor?" "Efendim az nce Rusya Delegesi Vorovski'yi otelinde vurmular:' "Neee?"

Dr. Rza Nur "Lanet olsun.:' dedi, ".. Bu melodramda bir suikast eksikti. O da old u:' SOVYET RUSYA'y Lozan'da bu kez kk bir kurulun eliin de Moskova'nn Roma Elisi Vor temsil etmekteydi. Gr melere katlamyordu. Mttefikler sadece Boazlar Szlemes'nin i e katlabileceini bildirmilerdi. Pek az kimseyle konuan, sessiz sakin, kibar bir insa nd. Birka gn nce svire faistleri kendisiyle grmek istemiler, Vorovski reddetmiti. kabul edilmedii iin Lozan polisi Sovyet Rusya delegesini ve kk kurulunu korurnuyordu . Olayn ayrntlar o gece ge saatlerde aydnland: Akam Vorovski, Basn Ataesi Arenski v Riyankovski yemek iin eecile otelinin yemek salonuna iniyorlar. Dikkati ekmeyen b ir svireli iki masa telerindeki masaya oturuyor. kadeh konyak itikten sonra ayaa kalk silahn ekiyor ve Rus'u vuruyor. ki tabancasn otel grevlilerine vererek, "Polis a ".. teslim olacam:' Vorovski olay yerinde lmt. Basn Ataesinin yaras olduka hafifti p ar yaralyd. Olay nce otelde, sonra Lozan'da, daha sonra da svire'de panik yaratt. 298 kinci Blm

BU OLAY zerine telalanan Lozan polisi smet Paa iin al nan gvenlik nlemlerini artrd an kimlii saptanamayan birka kiinin getii renilince Polis Mdr smet Paa'y ziyaret r istei vard: "Suikastlarn dikkatini ekmemek iin bir nlem olarak, arabanzn nnde b ayran kaldrmanz rica edeceim efendim:' smet Paa Polis Mdrne yle dedi: "Baknz, deil, o bayrak lkemi temsil ediyor. Ona dokunamam. ldrlrsem yerime biri gelir, grevi y Bayrak yerinde kalr:' Bu aklamadan sonra da nnde kk Trk bayrann dalgaland oto medii halde bir ziyarete gittLm ESK Sultan Vahidettin Mart 1923'te ngilizlere, 'salk durumunun Hicaz'da kalmaya elverili olmadn' yazarak, 'eer byk ngiliz devleti bir sa mez se Hayfa, Kbrs veya svire'ye yerlemek istediini' bildirmitLm, ngiltere eski sultann ngiliz topraklarnda kalmasn, so-

runlara yol amasn istemedL Lozan grmeleri dolaysyla, svire'ye gelmesini de uygun bu peryalst ahlak byledir: Kullan, at! Eski Sultan Vahidettin maiyetiyle birlikte, 24 Mays gunu Cenova'ya geldL Bir hafta kadar burada kaldktan sonra San Remo'ya gidec ektir. ll3b SEM hazrlklar sryordu. 72 seim blgesinde iki dere-

celi seim yaplacakt. Adaylar M. Kemal Paa ve parti adna seimi yrten kurul belirlemi lar belirlenirken nitelikler yelpazesi geni tutulmu, partizanca davranlmamt. Sadece ad ayn Milli Mcadele kart ve saltanat olmamas aranyordu. kinci Blm 299

Adaylar arasnda Birinci Meclis'teki tutuculardan bazlarna da yer verilmiti. eitli dn in, duygularn bir koalisyonu gibiydi yeni parti. kinci Gruptan adayln koyan yoktu. Sei e bamsz olarak sadece birka kii girecekti. stanbul'da ise ttihatlar, gelenekiler, t zulanlar ve eski siyasetiler yeraltnda, yerstnde almaya koyulmulard. Dr. Adnan Bey Y Kadri Bey'e dedi ki: "stanbul'da seimi ttihatlar kazanr. Senin parti kazanamaz. mitlen e:' Yakup Kadri Bey ok ard. Sakarya Sava geceleri Kzlay merkezinde zaman zaman bulu cei, cumhuriyeti, ada l konutuu Dr. Adnan Bey bu muydu? Ne demekti 'senin parti'? u kadar m abuk esir alyordu insanlar? HBR bar konferans Lozan Konferans gibi uzun rinde bu kadar oyun, entrika, dalavere, bask, arszlk, yzszlk, bencillik, hakszlk gr Trkiye tam bamsz olmak istiyor, uygar Bat, Trkiye'yi smrebilmek iin buna izin vermi . Bar konferans sk sk kesilmenin eiine geliyordu. kinci dnem genelolarak Trk-Frans de gemekteydi. Fransa ne kadar haksz olursa olsun en kk bir karndan bile vaz gemek i yordu. tekiler de bu arszl desteldiyorlard.

Bu arada Yunanistan, adalardan Anadolu'ya geip yama yapan eteleri subaylar vererek destekliyor, Fransa Suriye snrnda usul usul yanak yapyor, ngiltere Irak'ta dehet sa " Yunan Badelegesi Venizelos srpriz olarak 14 Maysta s met Paa'dan randevu istedi ve a kam ziyarete geldi. smet Paa Venizelos'u ihtiyatla dinledi, niyetini anlamaya alt. Ven zelos'un Mttefiklerden bekledii destei alamad, Trkleri Meri batsnda toplanan Yunan la korkutmaya almann g300 kinci Blm

lnln anlad anlalyordu. Korkutmaya alt insan Yu-

nan ordusunu nnekatp kovalam komutand. Trk dmanlnn bedelini ok ar demilerdi ordu. Bu grmeler srd. Eldeki sorunlarn zmne fazla yarar olmad ama Trk-Yunan gele tkileyecekti. 7 Hazirana gelindiinde daha zme balanmam 19 nemli sorun vard. 116 Bund nras bouma halinde geti. Trk Kurulu Trkiye'nin bir krnt hakkn yedirmemek iin mca hakkn kymk kymk kopararak Herliyordu. zm en zor sorun borcun ve faizlerinin hangi p enecei konusuydu. Fransa altn diye inat ediyor, Trkiye frank diye diretiyordu. Altnl a deme, borcu en az alt kat ykseltecek, Trkiye uzun yllar btesinin yarsndan fazlasn e faize ayracakt. Yani hep yoksul kalacaktlY' Bu uzun srete yaanan benzersiz didime ve karar verme zorluklar Babakan ve Bakanlar Kurulu yelerini de, Lozan kurulunu da bi tkin drm, sinirlerini kopacak kadar germiti. Bu yzden alnmalar, atmalar oluyordu. Rauf Orbay arasndaki dayanma ve dostluk sarslmaya balamt. M. Kemal Paa'nn zaman za ya girmesi, iki yan uzlatrmas, yattrmas gerekiyordu. Grmelerin yine uzamas, stan alaltnda olmas halkta bir bezginlik yaratmt. Basnda da mit verici haberler, yazlar o O da bekleme halindeydi. GENERAL HARRINGTON'un gazetelerde yer alan bir ak bezgin halkta bir canllk yaratt. stanbul'daki ngiliz birliklerinin futbol takmlar arasnda ya bir turnuvada ilk sraya giren takmlar belli olmutu: lrish Guards, Grenadiers Guards ve Goldstream Guards. Bu takm dan bir karma oluturulmutu: Guard'lar karmas. General arkinci Blm 301 lamas

bu karmann bir Trk takmyla ma yapmak istediini aklamt. Kazanan takm gm bir ku Trk takmlarnn bavurusu bekleniyordu. Bu aklama Trk takmlarna bir eit meydan okum bul edildi. General Harrington'un bu takmn Fenerbahe olmasn istedii sylentisi yayld. rbahe iki- yldr ngiliz takmlary la birok ma yapm, ounda galip gelmi, igal al . Sylentiye gre General bu acar takm giderayak yenerek Trklere hadlerini bildirmek is tiyordu. Fenerbahe Kulb vakit geirmeden aklamaya yant verdi: Maa hazrd. Fenerbahe aclarnn ve denizcilerinin futbol takmlarn iyi tanr, btn oyuncularn bilirdi. Hepsiy ma takmn da Fenerbahe'yi yenmesi olasl yoktu. Yneticiler de oyuncular da byle dn dikleri bir ey vard. Harrington bu karar yeni vermemi, bir ay nce dnm, Msr ve Mal liini yapan drt profesyonel futbolcuyu gizlice stanbul'a getirmiti. Bu drt futbolcu ng iliz birinci liginde oynayan nl Chelsa takmndand. Galatasaray Kulb yneticileri Fenerb yneticilerini ziyaret ettiler. Yenilmek olmazd. Hele bu srada. "Ya biz de karma bir takm karalm.:' dediler, ".. ya da Aslan Nihat gibi bir-iki oyuncumuzu aln, daha gl o . Yenin bu ngiliz karmasn!" Fenerbaheliler Galatasaray yneticilerini kucaklayp ptler: teekkr ederiz. Takm u anda ok iyi. Merak etmeyin, ngilizleri yenecek gteyiz. Bu dost uzu asla unutmayacarington, z:' oluturulan Ma tarihi ilan edildi: 29 Haziran 1923 Cuma. Saat 15.00. Yer: Taksim stad. stanbul her konuyu unutup bu maakilitlendi 1I8 302 kinci Blm

ORHAN Dilber'e birok i karaca iin ekine ekine bir neride bulundu: "Biz arkadalarla bir toplanmak, konumak, tart mak, bilgi ve deneyalveriinde bulunmak istiyoruz. Okulda akit bulamyoruz. Kahvede toplant olmaz. Giri katndaki odada toplanabilir miyiz?" Gir i katnda pencereleri sokaa bakan orta byklkte bir oda vard. Oray yklk gibi kullany lber Orhan'n kucana zplad, kollarn boynuna dolad: "Elbette. Oday hazrlarm. Ama izi n ara sra ben de katlp sizi dinlemek isterim. Cahilliimden utanyorum:' "Kimden?" "Senden:' lk toplanty cuma gn yapacaklard. ou Fenerbahe-n giliz karmas ne ertelendi. mana gidecei iin toplant bir dahaki cuma gn-

29 HAZRAN gn stanbul Taksim'e yryordu. Herkes mit1i, neeliydi. Fenerli genler Kpr' an inmi, ellerinde Trk ve Fener bayraklar ile Karaky-Tepeba yoluyla bugnk stiklal Ca 'ne kmlard. Burada Fenerlilere Galatasaray Lisesi'nin bahesinde toplanm olan Galatasa l genler katld. Bunlar da Trk ve Galatasaray bayraklar tayoriard. Kucaklaarak, sela Taksim'e doru yrdler. Taksim meydanna knca, Gmsuyu yoluyla gelen Beiktal genle rn da ellerinde Trk ve Beikta bayraklar vard. Milli Mcadele mararn syleyerek Taks r. Taksim stadna yryen halk bu dayanmay grnce durdu, genleri alklamaya balad. Bu hibir spor alannda milli bir ma yaplma mt. Dnyadan ve adan kopuk bir toplumdu. Bu irliktelik, heyecan maa bir milli karlama havas vermiti. kinci Blm 303

Taksim stadnn ahap tribn imdiden dolmu gibiydi. Stadn bir yanna da iskemleler, koltu dizilmiti. stanbul terbiyesi gerei koltuklar gelen hanmlara veriliyor, erkekler ayaa kalk yorlard. Kadnlarn okluu dikkati ekiyordu. Hepsi skma ba l, mantoluydu. Sahan Rum ve Ermeni seyirciler toplanmt. Onlarn ngilizleri destekleyecekleri anlalyordu. T im stad hi bu kadar kalabalk olmamt. Aralarnda bugne kadar hi futbol mana gelmemi hanmlar da vard.

Saat 15.00'e yaklarken Trk, ngiliz, Fransz ve talyan yneticiler, komutanlar tribnde y erini aldlar. Harrington kupas tribnn nne konulan bir sehpaya yerletirildi. Seksen san im boyundaki kupa prl prl parlyordu. BUGN Lozan'da grme yoktu. Grmelere iki gn a Mttefik delegeleri hkmetlerinden talimat beklediklerini sylemilerdi. Byle ara gnler ku is almalar ve haber toplamak iin yararl gnlerdi. Trk Kurulunun danman ve uzmanlar, evlilerinin bulunduu yerlere dalmlard. rktc bir bilgi ile karlatlar: Franszlar denmezse stanbul'u boaltma may, igali srdrmeye karar verdiklerini rendiler. Altnl alin devam sava demekti. ki ucu da felaket olan bir ikilemdi buY' heyecan doruktayd. Man balamasna be dakika kalmt. Bir ngilizden Cheiseal drt profesyonel futbokunun ynayacan renen bir Fenerli ald bilgiyi yanndakilerle paylat. Bilgi kulaktan kulaa kayg sard. TAKSM stadnda 304 kinci Blm

galcilerin ve aznlklarn alklar arasnda ngiliz takm

sahaya kt. Diri, kendinden emin, rahat bir grnmleri vard. Seyircileri selamladlar. Sa a yaylarak snmaya baladlar. ngiliz takmlarn bilen seyirciler drt yeni oyuncunun var iler. Kimdi bunlar? Birden gk grler gibi bir uultu koptu. Fener takm grnmt. Sar z ert ubuklu formalar ile on bir Fenerli, bata kaptan Hasan Kamil Sporel, koarak sahay a girdi. Seyircileri selamladlar. Onlar da snmaya alarak sahaya yayldlar. Fener u on e sahaya kmt: ekip Kulakszolu, Hasan Kamil Sporel, Cafer aatay, Kadri, smet, Fahir Alaeddin Baydar, Zeki Rza Sporel, mer Tanyeri, Bedri Grsoy. Saat tam 15.00'ti. Hake m seyircilerin alklar ile ma balatt. ngilizler kesin kazanmak iin oynuyorlard. Sert kr cydlar. Fener daha sakindi. Birinci devre karlkl aknlarla geiyor, seyirciler ho hop kalkyorlard. Allmam kalabalk, kazanma zorunluu Fenerlileri olumsuz etkilemi gib ir tutukluklar vard. Devrenin sonuna doru ngilizler bir gol attlar. Trkler donup kald. gilizleri tutanlar cotu. Devre ngilizlerin stnl ile kapand. . YUNAN deliliine kar jandarma, Bulgaristan ve orlu zerinden blgeye szan aknclar ve silahl kyller tetikte iyorlard. Usta avular ve subaylar, olas bir savaa kar gnll kylleri daha ilk gnde lmlard. Yunan tehlikesinin ne olduunu bilen kadnlar da silah eitimine katlmak istiyorlard. balyor, BR Refet Paa Faruk'u karargahta tutuyordu. i sabah ok erken geceye kadar sryordu. Kararga hn yeri srekli deii kinci Blm 305

yordu. Ama bu younluk iinde Nesrin'e her gn bir mektup yazma mucizesini gerekletiriyo rdu. Nesrin de her gn yazyordu. Evde biriken mektuplar bir arkada haftada bir alp topl uca Faruk'a ulatryordu. Bugn o gnd. Gece ii bitince portatif yatana uzanp da Nesrin tuplarn okuyacakt. Bundan daha gzel ne olabilirdi? Bir tek ey: Nesrin'e kavumak! Bu sr da Yunanllar Trklere salam bir tek ev brakmamak iin evlerin kaplarn, pencerelerini bi skerek, kullanlabilir ne varsa krarak, bozarak, paralayarak Karaaa' boaltmaya bala mlard. imdi de Karaaa'n tek deirmenini ykmaktaydlar.

KNC DEVRE kadn erkek Trk seyircilerin kulaklar sar eden haykrlar ile balad: "Ha r!" Fener takm ikinC devreye frtna gibi balad. Devre arasn da moral depoladklar, asn doru deerlendirdikle ri anlalyordu. Komuyor uuyorlard sanki. Seyirciler bayrak aya baladlar. Stad tutumu gibi oldu. 60. dakikada Zeki Rza tutulmaz bir utla eitlii s Gol Fener takmn da, seyircileri de daha coturdu. ngiliz karmas bocalamaya balad. Son o harika dakika geldi. 74. dakika. Zeki Rza topu biraz srd, karsna kan ngilizi alm eral Harrington'un hayalini kerten utu att. Top mermi hzyla uup alar havalandrd. K u grememiti bile. Binlerce azdan top patlar gibi bir haykr ykseldi: "Gooooooooool!" Taksim yklyordu. Ma Fenerbahe'nn 306 kinci Blm basks altnda sona erdi.

Harrington kupay, takm kaptan Hasan Kamil Sporel'e verdi. Hasan Kamil Bey kupay arbal ald ve seyircilere dnerek havaya kaldrd. General Zeki Rza ikinci gole giderken

Trkler ldrdlar. gaCi ngilizleri destekleyenler sessizce kayboldular. sabah eini dok Mevhibe Hanm'n bebek bekledii anlalmt. Akamzeri eini doktorun tavsiyesine uyarak, konua konua yrdler. Mevhibe Hanm yorulunca bo banklardan birine oturup geenleri, gl dalar seyrettiler. Onca sorun, zorluk, inat, yamanlk iinde bu gzel gelime, baba olmann verdii byk mutluluk, smet Paa'nn direncini artrmt. SMET PAA

Akam yemek yerken stanbul'dan Fenerbahe'nin ngiliz karmasn yendii, Harrington kupasn kazand haberi geldi. Haber Trk Kurulunu havalara u met Paa bir daha mutlu oldu. Fenerbahe takmn annda telgrafla kutlad: "Kurulumuz adna inizi sevinlerle kutlar, gzlerinizden perim: imdi Mttefikler karmasn yenmek sras ken indeydi. j han'n

Erkek Ortaokulu'ndaki birka retmen Orevinin giriteki odasnda ilk toplantlarn yaptlar ber oday yedi-sekiz kiinin oturabilecei ekilde hazrlamt. Tertemiz bir kilimin serili uu odaya ayakkablarn ka rp girdiler. Hepsinin orab yamalyd. Biri aylklarn yeter BAKRKY

sz aar gibi olduysa da para konusunu hemen utanp kapadlar. Daha nemli konular vard. On lara daldlar. Hayata dnk olmayan eitim hepsini dndrmeye bala mt. Bu bilgiyle ort n bir ocuk hibir ie yaramazd. rencileri Bakrky'deki iplik fabrikasna gtrmek istemi karmayn" diye engelolmutu. Yalnz ocuklarn deil halkn da eitimi gerekiyordu. Nasl sorunlar? Biri "nce bar" dedi. TRK Kurulu kk dnler verip byk sorunlar didie di ydi. Bazen btn gece alp sabah gszlere, pohpohlanmaya aldanm inden die rmelere katlyorlard. Kaarlanm diplomatlarn oyunlarn renmilerdi. Kibarla, ho yorlard. Andamaya

"Kaptlasyonlar kaldrlmtr" gibi kesin bir madde konulmasn kabul ettirmilerdi. Bu, ba devrimdi. yz yllk bir bela temizlenmiti. Ana borcun altnla denmesi gibi Trkiye'nin eini tehdit eden sorun Trkiye lehine zlmt. Bu grmeler srasnda devletin yaps ve eksiklikleri, zayflklar, yetersizlikleri olduunu da anlamlard.

Temmuz ay banda tartmal sorunlar e inmiti: Faizledenmesi, Trkiye'de bulunan yabanc baz irketlere ayrcalk tannmas, stanbul ve anald<ale'nin boaltl mas tarihi. Faizl enmesi Paris'te bulunan bir avu sarrafn biraz daha kazan elde etmesine yarayacakt. G eneral Pelle bir avu sarrafn kar iin hem bar yokua sryor, hem Trkiye'nin gelece Generalin bu konudaki inad, uzlamaz tavr, oyalamalar, sz verip caymas, ngiliz ve tal larn bile midesini bulandrmaya balamt. rin altnla 308 kinci Blm

smet Paa Mttefiklere birer nota vererek bu sorunlarn bir

an nce ele alnp artk kesin olarak zlmesini talep etti. Her geen gn bara hakszlkt uzama herkesi tedirgin etmiti. Nota olumlu sonu verdi. 7 Temmuzda Ui'de toplanld. Top lant kesintisiz alt saat srd. kanlarn hibiri deme vermedi. Byle karar almlard. G terleri kouup durdular. Btn kurullar hkmetlerine rapor yolluyor, talimat istiyordu. Tr Kurulu sabahlad. Sabah uzmanlar uyumadan uzmanlar toplantsna gittiler. Onlardan so nra saat 17.30'da delegeler toplants balad, 20.00'de ara verildi. Yzler glyordu. Yine onumadlar. Gece 23.00'te yeniden toplandlar. Gece toplantsna delegeler ve danmanlar sm kinlerini giyerek gittiler. Bu bir olaanstln iareti idi. smet Paa ve arkadalar saa e Lozan Palas'a dndler. Gazeteciler smet Paa'y embere aldlar. Paa iki szckle sonucu : "Nihayet hallettik:' Faizler konusu Trk Kurulunun istedii gibi zlmt. s tanbul ve , andamann kabul edilmesinden balayarak alt hafta iinde boaltlacakt. Danmanlar, uz dtipler sabaha kadar uyumadlar. Lokantada, barda, holde toplanarak bar kutladlar. Gaze teciler durumu dnyaya bildirdiler. Birinci Dnya Sava sona ermiti. AMA Trkler iin ile a sona ermemiti. Mttefikler, yabanc irkete ayrcalk ve ncelik verilmesinde srar ett yrca Boazlar Szlemesi yrrle girene kadar Boazlar ve Marmara'da ikier kruvazr ve k inden oluan birer filo brakmak istediklerini bildirdiler. irketler sorunu grle grl . Ama geride mo brakmak igalin srdrlmesi demekti. kinci Bllim 309

II Temmuzda iki toplant yapld. Uzlama olmad. Toplant lar ok tartmal gemiti. Bar aklp kalm, hava gerginlemiti.

ANKARA'da 15 Temmuzda eitim sorunlarn tartmak ve kararlar almak zere ilk kez bir Heyet i lmiye (bilim kurulu) topland.

Bakan Eitim Bakan smail Safa Bey'di. Kurul bugnden 15 Austosa kadar, durmakszn bir ay k, eitimle, kltrle ve sanatla ilgili btn temel sorunlar grecekti.

Kurulda Ankara'ya gelen Tercme Kurulu Bakan Ziya Gkalp, Samih Rfat Bey, Aaolu Ahmet Be , Veled elebi, . Hakk Baltacolu, ekip Tun, Fuat Kprl, Celal Esat Arseven, Selim Sr Alaaddin Gvsa, Ali Sami Yen vb. gibi sekin kii ler vard. Gndemi ok geniti. Eitim ve ayatnn yirmi alt byk sorununu gre celderdi. Trk kltr hayatnda bir ilk olan topla ir konumasyla balad. 20 LOZAN'da Mttefikler barn Trkler yznden geciktiini, belki i yaymaya balamlard. Trk Kurulunu ve hkmetini bu yolla bask altna almaya alyorla Kurulunu hi etkilemedi. nk grmelerin neden ilerlemediini, neden durakladn Lozan ile biliyordu. Tek sorumlu Fransa'yd. Grmelerin yeniden kesilmesine neden olmay kimse gze alamazd. Mttefikler ister istemez uzmanlar 16 Temmuzda toplantya ardlar. Gece 'nn bakanlnda toplanan uzmanlar gerekli talimat aldlar: "Trkiye'nin geleceini olumsu ileyecek hibir kalc neri kabul edilmeyecektir." 3LO kinci Blm

Sabah gergin ama kararl gittiler. Toplant kyasya bir mcadele halinde geti. Akam delege er topland. Her kurul hkmetinden son talimat almt. Saat 02.00'de toplant sona erdi. F ler ve sava gemileri konusu Trkiye a sndan olumlu bir biimde karara balanm, irk da uzlalmt. Bu, Lozan Konferans'nn son toplants oldu. smet Paa gece yarsndan son raporla grme lerin anlamayla sona erdiini, byk bir huzur iinde, Ankara'ya bildirdi. ru yle bitiyordu: "Andlama birka gn iinde imzalanabifir."l21 M. KEMAL PAA Nuri Conker' yemee armt. Yemekte bartan sz edildi. Kesintisiz sekiz yl sava yaayan halk son Bar keyfiyle sz oradan oraya uutu. Yemekten sonra Latife yukar kt, iki arkada baba Eski gnleri, Selanik'i, genliklerini, anakkale'yi, birlikte savatklar Conkbayr'n, Mi adele'nin ilk gnlerini konutu lar. Lozan grmeleri, Mttefiklerin oyunbazlklar, smet Beyarasndaki krgnlklar, bu nedenle hemen her Bakanlar Kurulu toplantsna katlma zorunlu Paa'y yormutu. ocukluk arkada Nuri ile protokolsz, rahat konuma Paa'y dinlendiriyor ife Hanm hzl admlarla birdenbire aaya indi. Sinirli grnyordu, "KemaL.:' dedi, ".. . Halil oturacak m snz?"

Nuri Conker ard, kzard. mrnce byle bir saygszlk grmemiti. Latife Hanm gibi gen Paa'ya adyla hitap etmesi de tuhafna gitti : "Affedersiniz HanmefendL:' Kekeleyerek ayaa kalkt: ".. Kal.. Kalkyordum zaten:' kinci Blm 311

M. Kemal Paa buz gibi bir sesle, "Otur Nuri!" dedi. Nuri Conker aresizlik iinde otu rdu. "Nereye gidiyorsun? Daha konuacak lannz var:' Latife Hanm'a bakt: "Sen yatabilirs in. yi geceler:' Latife Hanm, bu tarz uyarlar her zaman susarak karlayan Paa'dan hi b i Conker le bir tepki beklemiyordu, bocalad, gzleri doldu, "Pekala.:' dedi, ".. Be n yatyorum. Siz istediiniz kadar oturun." Frlayp yine yukar kt. 12 !. LOZAN ynetimi gelerin grlerini de alarak imza treni iin hazrla giriti. Birinci Dnya Sava'n bit u bar andamas nn imzalanmas olayna byk nem veriyorlard. Tren Lozan niversitesi ynda yaplacak, trene svire Konfederasyon Bakan bakanlk edecekti. Trk Kurulunun bt ce uykusuz geceler, ile, isyan ve azap dolu gnlerden sonra, emeklerinin boa gitmedii ni grmenin gururu iindeydiler. lkeleri iin mmkn olan en iyi sonucu elde ettiklerine in anyor, bunun huzurunu duyuyorlard. Mttefiklerin Ocak 1923'te verdikleri proje ile i mzalanacak olan andama arasndaki byk fark bu huzuru hak ettiklerinin kan tydI. Tam ba ii salam, Trkiye'nin gelecei zerindeki btn ipotekleri kaldrmay baarmlard. Bar ip karm, emperyalist diplomasiyi yenmilerdi. smet Paa bu gzel sonucu Ankara'ya 16/17 muz gecesi sevinle bildirdi. 312 kinci Blm

17 ve IS Temmuzda Ankara'dan hi ses kmad. Doalolarak hkmetin andamann imzalanmasn uunu bildirmesi, nezaket gerei herhalde kutlamas da gerekiyordu. Yalnz smet Paa deil, kurul yeleri, Ankara'nn sessizlii karsnda ok rahatsz oldular. Her geen dakika sinir biraz daha geriyor, bunalm artryordu. Her konuda hkmetin onay ile hareket etmilerdi. se bu sessizliin anlam neydi? Birka gn sonra imza treni yaplacakt. teki kurullardaki lektalar, baarlarndan dolay Trk Kurulunun yelerini kutluyorlard. Drt yl nce yenil lmu bir lke im di tam bamsz bir devlet olarak dnya ailesine katlyordu. Bu, tarihte olmayan bir baaryd. Ama kurula andamay imza etmeye yetkisi olduu hakknda bir hkmet t gelmemiti. Hepsi du. ate zerindeydi. Ankara bekleterek ikence yapyor-

Sonunda smet Paa patlad. IS Temmuz akam M. Kemal bir telgraf ekti. Alnan son kararlar erekelerini ak ladktan sonra dedi ki: '7(onferansn sona erdiini, sorunlarn zmn tmitim. Hibir cevap alamadmdan bir tereddtn yaandn sanyorum. ("l Eer hkmet ka reddinde kesin olarak srarl ise bunu bizim yapmaklmza imkan yoktur. Dne dne benim , stanbul'daki Yksek Komiserlere tebligat yapp imza yetkisini bizden geri almaktr. B u halde geri bizim iin dnyada grlmemi bir skandal olur. Fakat vatann yce yararlar a rin zerinde olduundan, hkmet kanaatini tatbik eder. Hkmetten teekkr beklemiyaruz. Yap rmzn muhasebesi millete ve tarihe mevdudur (braklmtr):'122 Paa'ya kinci Blm 313

Lozan/da imza trenini izleyenler ERTES nt SABAH (19 Temmuz) gn M. Kemal Paa'dan yageldi: "18 Temmuz tarihli telgrafnz aldm. Hi kimsede tereddt yoktur. Kazandnz baary en ygularmzla kutlamak iin andamann imza edildiinin bildirilmesini bekliyoruz kardeim." Belli ki M. Kemal Paa'nn uyars zerine Bey'den de akama doru yle bir telgraf geldi: "Bildirdiinize gre plm olduundan, Babakan Rauf her sorunun zmnde, yaplacak yaandamann imza buyrulmas uygun grlmtr efendim: 24 Temmuzda

Ne kutlama vard, ne teekkr. Grmeleri aylar srm, sava olaslna yol am, Kanuni' am bam szl salam olan Lozan Andamas iin Babakan'n ektii telgraf bundan ibar u ruhsuz telgraf kimsenin mutluluunu bozmad. M. Kemal Paa'nn telgraf bunalm sona erdi hepsi 314 kinci Blm

derin bir soluk almlard. smet Paa hemen M. Kemal Paa'y yantlad:

"Her dar zamanda Hzr gibi yetiirsin. Drt-be gndr ektiim azab tasavvur et. Byk il m adamsn. Sana balfm bir kat daha artmtr. Gzlerinden perim pek sevgili kardeim,

YILDIR ABD'de yaayan, eitim gren Zekeriya Sertel ile Sabiha Sertel stanbul'a dnmler anbul bar heyecan iindeydi. Zekeriya Bey ilerde yle yazacakt: "Kafamzda byk hayalie du. nce demokratik bir sistemin kurulmas gerektiine inanyorduk. Biz Amerika'da hrriye t ve demokrasiye inanmtk. Kurtulu Sava'ndan kan memleket imdi hrriyet ve demokrasi girecektL" Banazln kol gezdii, insanlarn yzde doksannn kyde yaad, bunlarn yzd okur yazar olmad bir lkede, Amerikan tarz demokrasi kurulacana inanyorlard. Tpk bi r baz aydnlarn Trkiye'yi Amerikan mandas nn kurtaracana inanmas gibi. stanbul ayd lmalar, Anadolu'nun artla rn, zelliklerini kavramalar, milli bir baka sahip olmalar istiyordu. Zekeriya Beyeitimine, anlayna uygun bir i bulmak iin eini daha sonra yanna zere Ankara'ya hareket etti. Ankara'ya inince afallad. O mthi kavgann bakenti kk, t yoksul, aasz bir kasabackt. Birileri, Zekeriya Bey'i, belki de yabanc sanarak, yabanc ar iin hazrlanm temiz bir misafirhaneye yerletirdiler. smet Paa'y beldemeye balad. ei kinci Blm3IS .--.-J"

24 TEMMUZ gn bar konferansna katlan kurullarn katld oteller, ana caddeler, nivers enk renk bayraklar, iekler ile sslenmiti. Tren 1S.00'te balayacakt. Saat 14.00'te Loza Palas'n nnde byk bir kalabalk birikmi, delegeleri gtrecek otomobiller kapnn nnd elin hol danmanlar, uzmanlar, gazeteciler, fotoraf lar, kameramanlar ve sivil polisler e doluydu. Gazeteciler sivil polisleri kabalklarndan tanyorlard. smet Paa salondan ier seslendi: "Hanmcm, iffet Hanm geldi:' ((Geliyorum:' Kap ald. Mevhibe Hanm yatak od Banda siyah bir apka, zerinde ok k pards, kolunda zarif bir anta vard. smet Paa hayranlkla bakakald:

kadar gzelsin:' k, zarif, salkl, kibar, ada grnmyle yeni Trkiye'yi temsil ediyo topuksuz ayakkabl, ba nnde yryen, rkek Mevhibe ok geride, ezelde kalmt. Mevhibe i tuttu: "Trenden sonra belki hemen yannza gelemem. zin verin sizi imdiden kutlayaym:' Eildi, smet Paa'nn elini pt. Mevhibe Hanm'la ffet Hanm nden gittiler. Treni birin izleyeceklerdi. smet Paa, Dr. Rza Nur ve Hasan Saka, saat 14.4S'te asansrle hole ind iler. de tren giysisi olan jaket atay giymiti. Silindir apkalar ellerindeydi. Magnezy m klar, alklar arasn da, nnde kk Trk bayrann bulunduu siyah arabaya bindile adar btn yollarn iki yan halk ile doluydu. niversite meydannda onbinlerce insan toplan mt. Bar alklyorlard. Barn ne byk bir nimet olduu svire'den 316 kinci Blm "Bar

daha iyi hangi lkede ilemiti. anlalabilirdi? Hi sava grmemi, ekmemi, alm, zenginlemi, ehirlerini, hi ac kylerini oya gibi

Araba 14.SS'te Rimini saraynn nnde durdu. Protokol grevlileri, Federal Meclis yeleri v e subaylar Trk kurulunu kar ladlar. Mermer merdivenler ar ar kld. Grevliler ap ald. Grkemli bir merdivenden daha klacakt. Protokol grevlisi yol gstermekteydi. G eni kapdan salona girdiler. Yzlerce sekin izleyicinin bulunduu salonun ortasndaki yoldan geerek salonun sonundaki yksek bakanlk krssne doru yrdler. Krsnn nnde, ortad e kapl, uzun, geni bir masa vard. zerinde imzalanacak andama metni ve 17 eki bulunuyor du. Masann banda Konferans Genel Sekreteri M. Massigli ayakta bekliyordu. Krsnn sa n iki sra koltuklar ngiliz, Fransz, talyan, japon, Yunan, Romen, Belika ve Portekiz de legelerine ayrmt. Krsnn sol nndeki koltuklar ise, Trk delegeleri ile ABD gzlemcis sra Bulgaristan delegesine ayrm t. ki yandaki delegelerin yzleri ortadaki masaya, d a birbirlerine dnkt. Trk delegeleri kendilerine ayrlm koltuklarda yerlerini aldlar.

Saat lS.DS'te svire Konfederasyonu Bakan M. Scheurer ve iki yannda yardmclar, nde be antolu bir tren grevlisi salona girdiler. Herkes saygyla ayaa kalkt. Bakan ve yardmcl r ar yryerek krsdeki yerlerine getiler. Byk bir sessizlik oldu. Konfederasyon Bakan karak trensel bir edayla, andamann ve eklerinin adlarn sayd ve dedi ki: ltEfendiler, buyrunuz, imza ediniz!" Genel Sekreter M. Massigli yrd, smet Paa'nn nnde durdu, eildi: kinci Blm 317

"Buyrunuz efendim, nce zat- devletiniz imza edeceksiniz:' Tm delegeler ilk imza eref ini Trk Badelegesi smet Paa'ya tanmlard.

smet Paa yerinden kalkt. yl nce Osmanl delegeleri Sevr'i, baka bir anlatmla lm Osmanlnn klnden dogmu olan yeni Trkiye'nin otuz dokuz yandaki Dileri Bakan, haya n Lozan Andamas'n ve eklerini imza edecekti. Masann bana geldi. Cebinden altn bir dol alem kard. Bu kalemi andamay imzalamas iin M. Kemal Paa vermiti. M. Massigli'nin n Andamas'n imzalad. Tarih 24 Temmuz 1923 Sal, saat 15.09'du. Yeni Trkiye Devleti'nin ku uluu tarihin ktgne 'tam bagmsz' olarak kaydedildi. Bu srada Dr. Rza Nur sag yannda, Saka sol yannda yer almlard. Ekleri de imzaladlar. Trk Kurulunun imzas yedi dakika s Trk Kurulundan sonra teki delegeler andamay ve eklerini, Belika, Portekiz kendilerini ilgilendiren belgeleri imzaladlar. mzalama ilemi sona erince, Konfederasyon Bakan kap an konumasn yapt.

Tren alklarla sona erdi. Delegeler ve salonda bulunan diplomatlar smet Paa'y ve iki ya rdmcsn kutlamak iin sraya girdiler. ABD ikinci gzlemcisi Mr. Grew yle diyecekti: "is aa Lozan'da byk bir diplomatik zafer kazanmtr. Belki bu tarihte kazanlm en byk dip aferdir."l2. smet Paa otelde M. Kemal Paa'nn btn Trk Kurulunu kutlayan candan telgraf ldu. Andamann imzalandgm bildirdi. 125 318 kinci Blm

Trk delegeleri Lozan Antlamasn imzalarlarken SAAT 17.00'den balayarak yla bar selamladlar. Trkiye'deki ehirler 101 top at Top geirilmesine izin verilmemi olan

Trakya'da ramazan toplar atelendi. M. Kemal Paa kurban bayram dolaysyla Latife Hanm'la birlikte zmir'e gelmiti. zmir Mstahkem Mevkiinden top atla r balaynca aile kapnn maya kt. Biri sordu: "Nedir bu?" "Bar toplar!n

Her top patladktan sonra zmirlilerin mutluluk, sevin ykseliyordu. Sevin gsterileri alaylar stanbul'da, Trakya'da ve Anadolu'da da balad. Minarelerin kandilleri yakld. C amilere bayraldar ekildi. Onurlu bir barn deerini bilenler evlerde, camilerde, mescit lerde kr secdesine kapandlar. Allah'a hamdettiler, zaferi ve bar salayanlar iin dua er. lklar kinci Blm 319

DARLBEDAY sanatlar ilk kez zmir'e geliyorlard. '26 zmir'de sahnesi olan tek salon ola Palas Sinemas (sonra Tay-

yare Sinemas) kalm, Birinci Kordon'daki btn tiyatro ve sinema binalar yanmt. Behzat sinemann sahnesini tiyatro oynanacak hale getirmeye alrken, teki sanatlar bir hayale ldlar. M. Kemal Paa'nn zmir'de olduunu renmilerdi. Acaba ziyaret edip oyunlarna a r miydi? Sahneye kmak isteyen Trk hanmn birlikte getirmilerdi. Biri Muvahhit Bey'in teten Gmlek filninde oynayan Bedia Muvahhit Hanm'd. tekiler UIviye ve Behire Hanmlard smanl ynetimi Mslman-Trk hanmlarnn sahneye kmasna izin vermemiti. Acaba Gazi Paa larnn sahneye kmalarna izin verir miydi? Uzun tereddtlerden sonra randevu istediler. Y ant hemen geldi. Paa 26 Temmuz Perembe gn saat lS.OO'te Behzat, Muvahhit ve adi Beyler i bekliyordu. Tam saatinde Gztepe'deki kkte bulundular. Heyecan iindeydiler. Konuyu zorlukla atlar. Gazi'nin tiyatro ile ilgili birok olay bildiini grdler. Trk hanml erini de renmiti. Dedi ki: "Trk hanmlaryla birlikte geldiinize pek memnun oldum. Onlar el iveleriyle sahneden dinlemek pek zevkli olacak:' 29 Temmuz akam ei ve baz komutanl arla birlikte geldi, Hisse-yi ayia adl komediyi izledi. Oyundan sonra sanatlar kutlad. Vasfi Rza Zobu bu olay hakknda gncesine u notu dt: "Temsil byk baar ile sona erdi lman Trk kadn imtihann baaryla vermi ve Trk sahnesine 'irade-yi milliye' ile yerie olmutu. Artk sahneye kaak olarak deil resmen kabilecek lerdi. Bunun ne kadar byk bir n 01Vasf Rza Zobu 320 kinci Blm

duunu o dnemin tiyatrocuZar ve tiyatro seyircileri kadar hi kimse takdir edip zevkin e varamaz:' 127

M. !(EMAL PAA ve ei austos banda Ankara'ya dndler. Ertesi sabah Babakan Rauf Bey ile lis 2. Bakan Ali Fuat Paa, telefonla izin isteyerek Paa'y ziyarete geldiler. Birka gn onra Lozan kurulu dnecekti. Rauf Bey smet Paa ile karla mak istemiyordu: "Ben smet Pa e kar karya gelernem. Onu karlaya~ mam. zin verirseniz, geldiinde Ankara'da bulunmama n seim blgem Sivas'a gitmek istiyorum:' Aralarnda kiisel bir sorun yoktu. Grev iin tar tmlard. Bar imzalanm, artk bu tartmalar geride kalmt. Paa, "Byle hareket etm k.:' dedi, ".. burada bulunmanz, smet Paa'y bir hkmet bakanna yarar surette kabul e grevini baaryla yerine getirdii iin onu, szl olarak da takdir ve tebrik etmeniz uygun olur:' Rauf Bey direndi: "Kendime hakim deilim, yapamayacam. zin verin Ankara'dan uz aklaaym:' M. Kemal Paa Rauf Bey'e bakt. Olup biteni unutacak, aabi lecek olgunlukta gr ordu. "Babakanlktan ayrlmak artyla gidebilirsiniz:' Bu art hem RaufBey'i, hem Ali Fuat Paa'y sarst. Baktlar. Beklemedikleri bir tavrd bu. Ali Fuat Paa Harbiye'den arkada verdii bir samimiyetle, "Senin imdi, aport'larn kimlerdir, bunu anlayabilir miyiz?" diye sordu. ' " M. Kemal Paa sakinlikle yantlad: "Bak Ali Fuat Paa, benim aport'larm yok. Memlekete ve millete kimler hizmet eder, hizmet liyakat ve kudretini gsteri rse aport'lar onlardr:' Ziyaretileri nezaketle uurlad. '29 Milli Mcadele'yi balatan ve yrtenler bir yol azna gelmilerdi. kinci Blm 321

SEiM sona ermi, milletvekilleri Ankara'da toplanmaya ba lamt. Eskiler kadar yeni yzle e vard aralarnda. Lozan kurulundan Mustafa eref zkan, Muhtar illi, kr Kaya ve Fuat A lletvekili seilmilerdi. FaHh Rfk Atay, Yakup Kadri Karaosmanolu, Yahya KemaL, Ruen Ere naydn, Mehmet Emin YurdakuL, Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Vasf nar, emset tay, Haydar Rt ktem, Dr. Reit Galip, Hakk Tark Us gibi deerli yazar, aydn ve bilim a r da seYusuf Akura ilenler arasndayd. 130 Y. Kadri Bey'in bouna korktuu anlal m, a yalnz Mdafaa-y Hukuk adaylar seilmiti. Dr. Adnan Bey Mdafaa-y Hukuk adaylar arasn iin milletvekili olabilmiti. Adaylarn partizanca seilmedii, deiik grl adaylara da ldii, ksa bir sre sonra balayacak olan olaylarla anlala cakt. Halk Partisi, hibir za ilitan bir parti olmayacak, eitli grteki temsilcilere yer vermeye zen gsterecekti. Hep bir koalisyon niteini tayacakt. YEN Meclis binasnn yapm bitmemiti. 11 Austos 1923 Cumartesi gn eski binada toplanla e gnlerin mutluluunu paylamay hi ihmal etmeyen Ankarallar Meclis'in nn, Millet Bahe e meydan doldurmulard. MecHs'e giren milletvekillerini alklyor, hayr diliyorIard.

Salon ve dinleyici balkoniar dolmutu. Milletvekillerinin byk blm kalpaklyd. Otuz kad rkl milletvekili vard. Ancak 189 milletvekili Meclis'e katlabilmiti. Kalanlar yoldayd. 322 kinci Blm

Saat 13.30'da en yal ye tarihi Abdurrahman eref Beyalklar arasnda ba kanlk krss a ile TBMM'nin ikinci dnemini at: "Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ikinci dnemini ayor izden nceki Birinci Meclis, vatan kurtarcs oldu. Bu Meclis'in grevi de devletin dzen isi olmaktr. Allah yardmcmz, teenni ve irfan Abdurrahman rehberimiz ve mz, vatansev e viceref Bey dan dayanamz olsun:' kinci gn milletvekillerinin seim belgelerinin incel nmesi ve milletvekilliklerinin onaylanmas ilemleriyle geti. M. Kemal Paa Latife Hanm' a, "Yeni bir dneme girdik.:' dedi, ".. Arkadalarla zaman zaman bir araya gelmek, k onumak, birbirimizi aydnlatmak zorundayz. Bu yzden sk sk misafirlerimiz olacan sany Uzanp elini tuttu: "Biliyorum yorulacaksn, belki sklacaksn ama ltfen sabrl ol. Geen Nuri ile yaadmz sahneyi bir daha yaamayalm. Olur mu Latif?" Latife Hanm ban nne m, ocukluk ettim. Sz veriyorum, bir daha olmaz:' Paa einin elini okad: "Teekkr ederim arn smet Paa dnyor. Gece bizde kalabilir:' "Hanm?" AKAM "0 sonra gelecek. Ailece kalabilecekleri bir yer bulmaya alyoruz:'

13 AGUSTOS sabah smet Paa, Hasan Saka ve danman larla birlikte Ankara'ya geldi. stanbu 'da bir gn kalm, Lozan kinci Blm 323

kalemi Darlfnun'a (niversiteye) armaan etmi, eini zmir'e gitmesi iin stanbul'da bra a Nur da dinlenmek iin stanbul'da kalmt. Lokomotifi stanbul'da bayraklar ve defne dall ar ile sslemilerdi. M. Kemal Paa smet Paa'y ve arkadalarn karlama ya eiyle birl vas'a gitmi olan Rauf Bey dnda btn Bakanlar, milletvekilleri, yksek yneticiler, Di uplar, Ankaradaki komutanlar ve st subaylar istasyondaydlar. Bar treninden ilk kez sme t Paa indi. Magnezyum klar patlamaya balad. Alklar ykseldi. Trkiye'ye geni bir so yaama sevinci veren barn mimarlarn cokuyla kucakladlar. Andamas'n imzalad

M. Kemal Paa ve ei, smet Paa'y alarak ankaya'ya ktlar. smet Paa yolda, "Rauf Bey h iye sordu. "Hayr. stifa ederek Ankara'dan ayrld:' "Neden?"

M. Kemal Paa ofrn yannda veremedii yant evde, al ma odasna girer girmez verdi: " istemedi. Ayrlmadan nce de hilafet makamn glendirmemi istedi:' "Ne diyorsun?"

"Rauf Bey'in yerine birini semek gerekiyor:' "Kimi dnyorsun?" IIFethi BeyT' smet Paa'n gzleri parlad: "ok iyi:' "Niye o kadar sevindin?" "Bir an beni dndn sanp korkmutu eclis'e onaylannca hi olmazsa bir ay dinlenmek istiyo, rum:' "Hak ettin ama yapacak i ok smet:' 324 kinci Blm

Yaplacak ileri sayd. smet Paa da Lozan Andamas hak-

bilgi verdi. Aklamasn "Ama andamann eksikleri var" diye bitirdi. M. Kemal Paa "Evet a :' dedi, ".. Hepsi zamanla halIedilecek konular. Lozan'da tam bamszlmz saladnz. n u:' smet Paa ayaa kalkt: knda

"Fakat srekli tetik durmamz gerekiyor. Ak verirsek Sevr her zaman patlayabilir. nk ya k ve kurtulmak iin kendilerine avu aacamza, bylece btn kazandklarmz geri alacald . adalaacamza, uygarlk alemine katlabileceimize ihtimal bile vermiyorlar. Hep ikinc sul, geri bir doulu millet olarak kalacamz d nyorlar:' "Yanldklarn grecekler. i yenilemeye alyor. Dorular ve yanllar ile arkamzda byk bir deney birikimi var. i o rkek denemelerin devam olmayacak. ok kapsaml, kkten bir hayat hamlesi olacak. Yaam a gcmz ve hakkmz olduunu dnyaya kantlayacaz:' anlay smet Paa kafasna taklan baz sorunlar at:

"Devletin bir bakenti yok. Artk rejimimizin adn da koymagerekiyor. Birok kanunlar da y enilemek zorundayz. ad kanunlarla ada dnyaya katlamayz:' Latife Hanm Paalar Me ar iin erkenden yemee davet etti. mz MECLS 13.30'da ald. Bugn Meclis Bakan seilecekti. Oturuma 197 milletvekili katld.

Mustafa Kemal Paa 196 oyla ikinci kez TBMM Bakanlna seildi. Bir oy da smet Paa'ya k lletvekili "Onu da belki M. Kemal Paa vermitir!" dedi. kinci Blm 325

M. Kemal Paa youn alklar arasnda Bakanlk krssne kt. Mondros Atekes Anlamas'nd yln zetini yapt. Yeni Meclis'e Milli Mcadele'yi, Sevr'i, zaferi ve bar anlatt. zm mli sorunlar sayd, yeni milletvekillerini Cumhuriyet dncesine hazrlamak iin dedi ki: " eni Trkiye Devleti bir halk devletidir, halkn devletidir. Gemiin kurumlar ise bir ahs evleti idi, ahslarn devleti idi... Byk dnce akmlar, khne kurumlara mit balayanla rinde kurtulu kuvveti arayanlarn amansz dmandr. Avusturya, Almanya, Rusya, hatta dnya n tutucu bir uygarlna mensup in mparatorluu, o byk dnce akmnn kahredici darbele n nnde devrilmitir. te efendiler, yeni Trkiye Devleti de cihana hakim o byk ve kudret dncenin Trkiye'de tecellisidir, gereklemesidir:' Meclis'e baarlar diledLl3' Mu Mille li lyas Sami Efendi ve arkadalar 'Sevr'i Lozan'a eviren orduya Meclis'in krannn bildi mesini' nerdiler. neri oybirlii ile kabul edildi. Ordu olmasa Anadolu ve Trakya, se kize blnecek, Trkiye ebedi denetim altnda zavall bir devletik olacakt.'" Meclis, orduy kuran ve zaferi salayan kahraman Birinci Meclis'i de ycelten bir karar ald. kinci dn em mit veren vefal, anlayl bir hava iinde ba lamt.

BEY Babakanla seildL en nemli konu Lozan Andamas'nn Meclis'te grlmesi ve onaylan ekleri Meclis Bakan lnca Dileri Komisyonuna havale edilmi, milletvekillerine de Sradaki datlmt. FETH Andlama ve komisyon raporu 21 Austos gn Meclis genel kuruluna geldi. 326 kinci Blm

kinci Blm 327

Ali Fuat Paa andamay ve 15 ekini okutmaya balad. Milletvekilleri hepsini tam bir dikka tle izlediler. Sonra da D ileri Komisyonunun raporu okundu. Komisyon tam bamszl ve er ailesinde eitlii salayan andamann milli emellere uygun olduunu belirterek onaylanma eriyordu. lk konumay Komisyon Bakan, eski Fethi Bey Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengir t. Emperyalizmin tavrn, kabaln, inadn, bencilliini en iyi bilenlerden biriydi. Baa Lozan kurulunu yrekten kutlad. Sonra milletvekilleri konutu. Kimi andamay vd, kimi z le snrlar sorunu yznden eletirdi. Grmeler 22, 23 Austos gnleri de srdrld. Son k t. Lozan grmeleri konuma yetenei ni ok gelitirmiti. Btn eletirileri akc, ak suz noktalarn nedenlerini aklad. Lozan Andamas'nn salad yeni Trkiye'yi yle tan , yeknesak (tek dzenli) bir vatan. Da rya kar olaand kaytlardan ve hkmet iinde ayrcalklardan arnm bir durum. Olaand mali ykmllklerden kurtulmu bir haL. Tam ba ve zgr bir vatan. Bu vatann ad Trkiye'dir. Bu Trkiye'yi Lozan Andamas ve ekleri anla a ve aklamaktadr:' ok alkland. Meclis Trk Kuruluna ve orduya teekkr edilmesini kara zan Andamas'nn onaylanmasyla ilgili kanun tasar lar oyland ve kabul edildi. '33 Duru bul ve anakkale'nin boatlmasna balanmas iin hemen stanbul'daki Yksek Komiserliklere e bildirildi. 328 kinci Blm Bakan

galcilerin en ge 6 hafta iinde Trkiye'yi terk etmeleri gereki-

yordu. Bir saat bile fazla kalmalarna kimsenin tahamml yoktu. Genel Kurmay sava kara rgah zmir'den Ankara'ya alnd. Ordu birka gn iinde bar dzenine geecek, Cephe Komuta acak, askerin bir blm daha terhis edilecekti. Musul iin savaa girilmesi olasl unutul , bu konu nemle dikkatte tutuluyordu. THE SATURDAY EVENING POST adl gazetenin yaza r sa ac F. Marcosson ankaya'da M. Kemal Paa ile bir grme yapt. Yaz ad geen gazete nde yaymlanacakt. Ama grme srasnda Paa'nn bir tmcesi, evirmenlik yapan Di leri lemiti. evresine syledi. Yayld ve gelecee k tuttu: {{Demokrasi insan rknn mididi BAKRKY'de bir yazlk sinema ald haberi ky ayaa kaldrd. lk gsterilecek filmin At ecan artrmt.

Orhan aklllk edip erkenden bilet almaya gitti. akn bir halde dnd: "Btn Bakrkyorad a iki bilet bulabildim:' YemeIderini yediler. Dilber sslendi, Kemal'i de gzelce gi ydirdi. Hava kararrken evden ktlar, ta kpry geip Sakzaac'na yrdler. Renkli amp ydan, Miltiyadi Sinemas'na girmek isteyen yzlerce insanla doluydu. Bahenin kapsnda ki ik bir saz takm bilinen paralar alyordu. Kyn nl, byk aileleri ssl atlarn ekti orlard. Bahenin yars hanmlara ve ocuklara, yars erkeklere ayrlmt. Ama yakn ailel bu kurala uymayp birlikte oturmulard. Kimse de itiraz etmedi. Bu tarz kark oturma adet olacakt. kinci Blm 329

Film byk bir merak, heyecan, alklar, gzyalar iinde izlendi. Sinemaya ilk kez gelenler lmin kahramanlarn bara ara uyaryor, alklyor, dmana lanetler yadryorlard. Fil endi.

oturan Basn Genel Mdr Ahmet Aaolu, atla geliyor, atn genel mdrln kap sna bal eski bir evcikti. Aaolu i bekleyen Zekeriya Bey'i ard. Milletvekili seildii iin gr eriya Serte]'e nerdi. O da kabul etti. i ok kolayd. Ankara'da iki gazete kyordu: Hilk yet-i Milliye ve Yeni Gn. Nerede Amerika'da kan gazeteler, nerede bunlard. kisi de, 'o k fakir, ok zavall, birer vilayet gazetesi halinde kyor, derme atma matbaalarda basl u'. Anadolu Ajans da bunlar gibiydi. Zekeriya Sertel Amerika'daki ajanslar yannda buna zavall bile denemezdi. Yeni Genel Mdrn Milli Mcadele'nin sesi olan gazetelere ve ajansa bak byleydi. smet Paa "Hilkimiyet-i Milliye gazetesini nasl buluyorsunuz?" diy sordu. Zekeriya Bey gazeteyi yetersiz buluyordu. Dncesini ksaca yle aklad: "Hilkimi Milliye adnda bir gazete tanmyorum." Hiikimiyet-i Milliye yllardr Ankara'nn sesini te msil ediyor, mucize halinde baslyordu. Bir Amerikan gazetesine benzemek gibi bir h evesi hi olmamt. Hep bamszlk ryas grmt. smet Paa yeni Basn Genel Mdrne bi baz KEREN'de bakanlar gibi ehre sorrnad. 134 330 kinci Blm

BU SRADA kurtulu kutlamalar balamt. 27 Austos gn Afyon, 30 Austosta Ktahya, 1 Eyl llde Eskiehir, 6 Eyllde Balkesir, 7 Eyllde Aydn, 8 Eyllde Manisa, 9 Eyllde zmir,I34' yllde Bursa kurtulmu, 18 Eyll gn Anadolu'da esir ve yarallardan baka tek Yunan askeri almamt. Rum milisler ve eteler de ya temizlenmi, ya kamlard. Anadolu dev bir bayram yeri gibiydi. Kurtulu sevinci, yokluun ve yoksulluun yordu. Bat acsn bastr TEVHD- EFKAR gazetesi sahibi ve bayazar Velit Bey'in yazlarnda

dikkati eken bir yalpalama gzleniyordu. Tutucu mu, gerici mi, gerekten milli egemen lik yanls m, anlamak gt. s tanbul aydnlarna zg bir akkanl vard. Son yazsn ou uygarl bize yeter" demi, bu dnceyi savunmutu.

Ahmet Bey Vatan gazetesinde bu gr eletiren bir yaz yazd. zetle diyordu ki: "Bir yanda illi egemenlii kabul ediyorsunuz, bir yandan da Dou uygarln korumak istiyorsunuz. Bu i ki eilim bir kii de nasl toplanr? Dou uygarlnn balca nitelii kii Aaolu

sel ve mutlak saltanattr. Padiahlara ilahlk mahiyeti veren, padiahla adeta tapAaolu A t Bey mak ii.detini icat eden Doudur. Ben bir tek Dou milleti bilmiyorum ki tarihi nde milli egemenlik ilkesini kabul etmi olsun. Yalnz slamiyet bu genel Dou geleneine kar bir tepki zellii tayordu. Fakat o da otuz yl sren asr- saadetten sonra Muaviy ta k ile Dou'nun eski geleneine kinci Blm 331

yeni/di. slam alemi zerinde ahsi istibdatn en mthii egemen oldu. Bu hal bizde de Merut yete kadar srd. te size tarih! Sizi dnyorum. Klnz kyajetiniz, mesleiniz, mesle nizin kayna hep Bat. Bunlar mi/letinizden niye esirgiyorsunuz? Kiiselolarak Paris'i K andahara stn grdnz halde, millete seslenirken niye Kandahar' Paris'ten stn gsteriy Bu kark, elikili haliniz bizi duraksatyor."!35 23 EYLL gn stanbul'da kan kdam gazetesinde de M. Kemal Paa'nn Avusturyal bir gazete rdii demecin Trkesi yaymland. Paa yrrlkteki anayasann milli egemenlikten ve Meclis' liinden sz eden ilk iki maddesine deindikten sonra diyordu ki: "Bu iki maddeyi bir kelimede zetlemek mmkndr: Cumhuriyet:' Bu tek szck byk yanklar uyandrd. Yeni Trki ya Genelges'nden balayarak adm adm cumhuriyete yrd akt. Gizli sakl bir yan yokt uriyetileri sevindirdL Demek ki artk insan onuruna en uygun rejimin aka adn koymann s elmitL 135 ' . Ama kararszlar bu aklamay erken buldular. Bu konu uzun uzun grlmeliyd acele edilmemeliydL Saltanat kaldrl mt ya, daha neydi? Samimi Osmanllar kayglandlar. rn oluturduu bir hayat tarz, bir hayat dzeni vard. Bunlar hep ayn kalsa, zaman dursa, ellilder deimese ah ne iyi olurdu. Ama dnya dnyor, zaman akyordu. Yeni Trkiye'nin her ine kar olmay hayat ilkesi kabul etmi olan gericiler ise bu szc fke ile karladlar t ha! 332 kinci Blm

Ayrlklarla latrdlar.'''b birlikte, cumhuriyete rahat vermemeyi karar-

BU GNLERDE igalciler stanbul'u ve anakkale'yi boalt maya hazrlanyorlard. Buralara so kadar kmayacak gibi yerleen igal kuvvetleri yani emperyalizm sklp gidiyordu. Uaklar, plar, fazla silahlar, aralar, askeri gereler gemilere ykleniyordu. Birlikler de para para stanbul'dan ayrlmaya balamlard.

Trklere ait btn sava ara ve gerelerinin bulunduu k lalar, ambarlar, depolar srayla lilere teslim ediliyordu. Zorla igal ettikleri evleri de boaltyorlard. Kimi evi buld uu gibi teslim ediyor, kimi soyup kyordu. Halk bu sklp gitmeyi iine sindire sindire, ir dikkat ve tarifi zor bir keyifle izlemekteydi. gal kuvvetlerine yiyecek, su, er zak salayan i adamlar ile igalcilerin kulland ibirlikiler ve ngilizlere gvenen ayr iindeydiler. galcilerin boaltt her resmi yapya trenle Trk bayra ekiliyordu. 136 boaltma ileminin 4 Ekim gn bitmesi gerekiyordu. Ama devir ve teslim ileri 1 Ekim gn b tmiti. gal kuvvetlerinden geride stanbul'da sadece kk tren birlii kalmt. 2 Eki dannda yaplacak bir trenle igal kuvvetleri komutanlar stanbul'u terk edeceklerdi. ngil z, Fransz ve talyan kuvvetlerini temsil eden kk tren birlii erkenden yerini ald. S ak bir Trk tren birlii de evreyi dolduran halkn alklar arasnda yerine geti. Sancak omutanlar General Selahattin Adil Paa yolcu edecekti. kinci Blm 333 STANBUL'u

igal Komutanlarnn gidii

Selahattin Adil Paa Mondros Atekes Anlamas'ndan sonra anakkale Boaz'n ve gazi tabyala ilizlere alayarak teslim eden Trk birliinin komutanyd. Gzel kader imdi bu komutan ig eri yolcu etmekle grevlendirmiti. General Harrington, General Charpi, General Momb elli Selahattin Adil Paa'yla askerce vedalatlar ve Trk sancan sayg ile selamlayarak n sonuna doru yrdler. Halk sessizlik iinde, nice snavlardan gemi milletlere zg bir ve ekliyordu. Generaller ile kk tren birlikleri gemilerine gitmek zere motorlara bindile r ve nhtmdan uzaklatlar. Be yldr bu an beklemi olan halk birden, top gibi, gk grlt arda gibi patlad. Alklad. Alad. lk att. Birbirlerine ve askerlere sand. Bayraa ilem anakkale'de de yaplm, gazi tabyalar, eski siperler, klalar, mbarek topraklar bo 334 kinci Blm

Trk askeri istanbul/da

nce paylalmak, paralanmak, ezilmek istenen Anadolu'da bir tek igal askeri kalmamt. Yu everlerin grd rya -ki byle bir ryay ancak yurtseverler, namuslu vatandalar grebilir k olmutu. FARUKtan Nesrin'e: Canm, Be yl

Grevle stanbul'a geldim. nc Kolordu'nun ehre giriinde bulundum. ehir bayrak denizine lordu Glhane'ye kt. Oradan yrye balayarak, halkn cokusu iinde, geit treni yapar i, Kpr'y, Beyolu'nu geti, Taksim'e geldi. ki tmen. Sngleri ldayan on bin asker. H ca n am. Halk sancan ya lm ya istiklal andn temsil ettii ni biliyor. Yz top. k. Derileri pml prl yakinci Blm 335

nan kadanalar, atlar, katrlar. Yryn gzelliini ve heybetini, halkn heyecann ve sevi atamam. Bu stanbul'un ikinci ve ebedi fethidir. lkinin ebedi olmad 1918'de grlmt. S as'yla ehir elimizden gitmiti. Trk ordusu ve TBMM sayesinde stanbul yeniden Mslman yen den Trk.Pl36a NESRN'den Faruk'a: ((Canmcm,

Burada da bazlarnn bekledii ama pek az kimsenin inanbyk bir eyoldu. smet Paa ve arka verdii neri zerine, Ankara yeni Trkiye'nin bakenti olarak seildi. Sadece bir kii hayr mi, kalan milletvekilleri, 1919'dan beri yeni Trkiye'nin kalesi, karargah, kalbi, b eyni, ynetim yeri olan Ankara iin oy vermiler. Hepsinin ellerinden pyorum. (13 Ekim 1 923)" d OSMANL Devleti sa iken bakenti kat zerinde stan bul'du. Ne var ki Padiahn ve y cak igalcilerin destei ile belediye snrlar iinde geiyordu. Bakentfii oktan bitmiti rk, kirlenmi, pislenmi, gnahkar, paralanm byk bir ehirdi. Uzaktan dnyann en gz en bakmsz. Daha sokaklarna ad, evlerine numara verilmemiti. Ankara'nn bakent ilan edi lmesinin birok nedeni vard. Balcas gvenlikti. Ne var ki gvenlik gibi nedenler stanbul vdallarn ilgilendirmiyordu. Ankara'nn bakent yaplmasna ok ierlediler. erleyenler a ife Abdlmecit Efendi ve evresi de vard. Ama alacak olan durum uydu: Bu karara en ok M ikler kzmlard. stanbul'un en gzel yerlerinde, en gzel binalarnda yayor, alyor, rIard. Byke bir kye ben336 kinci Blm

zeyen, daha ciddi bir caddesi, bir park, akarsuyu, elektrii olmayan Ankara'da nasl yaayacaklard? Ostelik yeni devletin mr ne kadard? Ne paras vard, ne yeterli yetimi i Birka yl iinde bu devlet pes eder, stanbul yeniden bakent olurdu. Ankara'nn bakentlii kabul etnemeye karar verdiler.!" HALK PARTs Meclis grubunda kk ama becerikli bir muhal if grup belirmiti. Bu grup Mecliste Fethi Bey hkmetini hrpalyordu.

Ali Fuat Paa orduya dnmek istedii iin kinci Bakanlktan Parti ynetimi kinci Bakanlk Kemal Bey'i, boalan ileri Bakanl iin de Ferit Tek Bey'i aday gstermiti. Becerikli rekete geti. Parti grubunda yaplan seim sonucu artc oldu: kinci Bakanla Rauf Bey, abit Sarolu seilmiti (25 Ekim 1923). Bu olay zerine M. Kemal Paa 'dncesirii uygulam geldiine karar verde l3' O gece ve ertesi gece bakanlar kurulunu ankaya'da toplad. Bu grmelere Ali Fuat Paa da katld. Her nemli ve zel gnlerde olduu gibi her iki gn rada iki yoktu. Konutular. grebilmek, istikrar salayabilmek iin sistemde dzeltme ya gerekiyordu. Yol amak iin Fethi Bey ve Bakanlar istifa ettiler. M. Kemal Paa ve par ti ynetimi, Babakan semede ve Bakanlar Kurulunu oluturmada Halk Partisi grubunu serbe st brak t. Milletvekilleri bek bek eitli listeler hazrlamaya baladlar. Ama hibiri ul grmyorduY' M. Kemal Paa 28 Ekim akam baz arkadalarn yemee davet etti. Bu toplant uat Paa bulunamad. stanbul'a hareket etmiti. Bu tarihi yemekte u milletvekilleri bulu ndu: Fethi Bey, smet Paa, Kazm zalp Paa, Halit Paa, Kemalettin Sami Paa, Fuat Bulca, R n Eref Onaydn. ayrmt. kinci Blm 337

,i

Bugn de iki sz konusu deildi. Bir sre genel konular koM. Kemal Paa byk kararlardan n pt gibi yine iine ekilmi, susuyor, dnyor ve dinliyordu. Yemek biterken hkmet soru ileri srld. Sorunu kknden zecek arenin adn M. Kemal Paa aklad: ((Yarn cumhuriy Hepsi bu aklamay byk bir sevinle karlad. Ertesi gn iin i blm yapld. Hepsinin ler erken kalktlar. Derin bir sayg iinde ayrldlar. Yarn baka bir gn olacak, Anadolu i lali hedefine varacakt. Yalnz smet Paa kalmt. M. Kemal Paa drt ay nce hazrlad n da yaplacak deiiklikleri konua konua son olarak gzden geirdiler. Anayasann birka mad de deiiklik yaplmas sorunu zyordu. Sonunda rejimin ad konacakt. nuuldu. !

MERKEZ Konya'da bulunan kinci Ordu Komutanlna atanan Ali Fuat Paa 29 Ekim sabah Haydar aa'ya ulat. Annesini grmek, yeni niforma yaptrmak iin iki hafta izin almt. Gelecei dii iin stanbul'da bulunan Rauf Bey, Refet Paa ile Dr. Adnan Bey ve birok tandk karl gelmiti. Konumak iin Refet Paa ile Rauf Bey'in kaldklar Kalam'taki kke gittiler. " da neler oluyor? Bu hkmet krizinin nedeni ne?" Ali Fuat Paa Ankara'daki olaylarn iyzn liyordu. nk Ankara'da yaplan toplantlarn, sonuncusu dnda, hepsine katlmt. Olayla di ki: "Cumhuriyetin ilan edilecei gnlerin arifesinde bulunduu muzu zannediyorum:' B ilgi verdii deerli kimseler Kurtulu Sava'nn ncleriydi. Bu bilgi Kurtulu Sava ncl etmedi. Dman kovmay yeterli bulduklar, eski dzenin kk dzeltmelerle srmesinden yana anlalyordu. " o 338 kinci Blm

BU SAATTE Halk Partisi Meclis Grubu da toplanmt. Gbir uyum salanamaynca, Kemalettin Sa mi Paa, sorunu zmek iin M. Kemal Paa'nn yardmnn istenmesini nerdi. neri kabul edil mal Paa grup toplantsna davet edildi. M. Kemal Paa gelince doru krsye kt: "Bakanlar nun seiminde dncelerin dald anlalmtr. Bana bir saat kadar izin verin, bulacam . Kemal Paa'nn nerisini kabul etti. Paa bu sre iinde parti ileri gelenleriyle grt, un tasarsn gsterdi, grlerini ald. Kazm Karabekir stanbul'a gitmek zere Trabzonda, Refet Paa, Dr. Adnan Bey, Ali Fuat Paa stanbul'dayd. Ankara'da olsalard belki onlarn da grlerini alrd. Saat 13.30'da parti grubu yeniden topland. lk sz M. Kemal Paa ald giri yaptktan sonra hazrlad kanun tasarsn okumas iin bakanlk divan katibine ve . in z deil ama biimi, hukuki nitelii gibi konular tartl d. Baz milletvekilleri a Halifelik grevini de stlenmesini nerdiler. l41 Bir-iki milletvekili acele edilmem esini, enine boyuna grlmesini istedi. Dneminin en byk hukukusu kabul edilen Seyit Bey dedi: "nerilen ekil yeni bir ey deildir. Var olan anayasay ak lamaktan ibarettir:' Ta Abdurrahman eref Bey de yle dedi: "Hkmet ekillerini saymaya lzum yoktur. Hakimiyet ka sz artsz milletindir dedikten sonra, kime sorarsanz sorunuz, bu cumhuriyettir. Biz im di oktan domu olan ocu.un adn koyuyoruz. Ama bu ad bazlarna ho gelmeyecekmi. Vars ' Deiiklik tasars grupa kabul edildi. rler arasnda kinci Blm 339

TBMM 29 Ekim akam saat IS.OO'de orum Milletvekili s met Eker Bey'in bakarilnda topla van katipleri Haydar Rt ve Ruen Eref Beylerdi. Salon birka gnden beri elektrikle aydn ordu. Illd.

Anayasada yaplacak deiiklik tasars Anayasa Komisyonuna havale edilmiti. Komisyon al Meclis komisyon karar gelene kadar gndeminde bulunan konular grt!4)' Muhafz Taburu Ko an smail Hakk Teke S. Tmenden sekiz top alm, Meclis'in yanna yerletirmiti. Cumhuriy l edilince 101 top at yaplmas grup toplantsnda karara balan mt. Bakan smet Bey, sras gelince, "Anayasa Komisyonu, ana-

maddelerinin deitirilmesi hakkndaki kanun tasarsnn ncelik ve ivedilikle grlmesini edi. 142 Kabul edilmesi zerine komisyonun raporunu okuttu. Raporu ve tasary Ruen Eref Bey gr sesiyle okudu. Tarihi oturum balamt. Koridordaki milletvekilleri salona girdi ler. Meclis memurlar balkonlarn altna koutular. iki balkon da cumhuriyetin ilan edile ceini bilen basn mepsuplar, Ankara ileri gelenleri ile doluydu. Balkona smayan dinley iciler salonun kenarlarna topland lar. Herkes kucak kucaa gibiydi. Heyecan dolu bir hava vard. M. Kemal Paa en ndeki srann sa kesinde oturuyordu. Yannda smet Paa, Fet evzi Paa ve son Bakanlar vard. lk sz Anayasa Komisyonu Bakan Yunus Nadi Beyald. Kanun sars hakknda bilgi verdi. Yunus Nadi Bey'i grkemli konumasyla Vasf nar Bey izledi. S Eyp Sabri Efendi, Rasih Efendi, eyh Saffet Efendi, Mehmet Emin Yurdakul, Emin Saza k ve Sleyman Srr Beyler konutular. air Mehmet Emin Yurdakul st beyaz sakalylaada bi Korkut gibiydi. Btn milletvekillerini 'ayaa kalkarak 340 kinci Blm yasann baz

kez yaasn cumhuriyet diye barmaya' davet etti. Btn milletvekilleri coku iinde ayaa f ak "Yaasn cumhuriyet!" diye bardlar.

Cumhuriyetle ilgili birinci madde saat 19.37'de srekli alklar, sevin lkla r arasnd dildi. br maddeler de oyland. Kanunun tmnn oya sunulmas aamasna gelinmiti. Bakan d lyd. Titreyen bir sesle dedi ki: "Kanunun tmn kabul edenler lt- Mehmet Emin Yurdakul f en el kaldrsn:' Bakan cumhuriyet rejimini oya sunuyordu. Btn eller havaya kalkt. "Oybi rlii ile Imbul edilmitir:' Saat 20.30'du. yle bir alk patlad ki iddetinden pencere cam ar zangr dad. Yalnz milletvekilleri deil dinleyiciler, gazeteciler, Meclis memurlar da alklyor, onlar da milletvekilleri gibi kucaklayor lard. Alayanlar vard. Haber dard n kalabala ula mt. Onlar da alklamaya ve barmaya baladlar. "Yaasn cumhuriyet!!!" smail Hakk Teke dar kotu. Numlular istasyon ynne

dnk duran toplara srayla '~te!" emrini verdi. Toplar yeri g inleterek Trkiye Cumhuriy 'nin doumunu duyurdular. erde Cumhurbakan seimine geilmiti. Seime 158 ye katlm, oybirlii ile Cumhurbakan seilmiti. Trkiye Cumhuriyeti'nin Cumhurbakan Gazi M. Kemal P oun alklar, baar dilekleri ve dualar arasnda krsye geldi. Saat 20.45'ti. smail Hakk mutluluk verici haberi Latife Hanm'a ulatrmak iin telefona kotu, M. Kemal Paa'nn oybi lii ile kinci Blm 341

bildirdi. Latife Hanm bu incelii iin Bey'e teekkr etmedi, bir sevin belirtisi de gster edi. yle dedi: "Aaa ne yapaym smail Hakk Bey? Cumhurbakan olmusa ne olmu? Ne yapaym smail Hakk Cumhurbakan seildiini smail Hakk donakald.

Bayaz sakall, cppeli adamlar bile Meclis'te ocuk gibi sevinirken, Latife Hanm'n tepki si byleydi. "Efendim.:' dedi, ".. einiz erefli bir vazife alm bulunuyor. Siz de eisini z, haberdar etmek istedimdi:' Telefonu kapad. ' " M. Kemal Paa Cumhurbakan olarak ko numay srdryordu: "... yzyllardr hakszla ve zulme urayan milletimizin son yllarda iyet, istidat ve kavray, milletirniz hakkn da olumsuz grler ileri srenlerin ne kadar il ve grne aldanan insanlar olduklarn pek gzel ispat etti. Milletirniz liyakatini, yen rejim sayesinde, uygarlk alemine daha kolayllda gsterecektir. Hep beraber ileriye gideceiz. Trkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr:' Meclis yeni dev letin kurucusu ve ilk Cumhurbakan Gazi M. Kemal Paa'y ayaa kalkarak youn alklarla sel adlY" Ankarallar Cumhuriyet bayramn kutlamaya balamlard. Meclis'in nne akan semenle alar top sesleriyle yar yordu. KM, ad bir devletten yepyeni, tam bamsz, dnya devletleri ile eit haklara sahip, devleti, Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Sevin Cumhuriyeti bekleyen byk, ac, kanayan sor unlar bir akamlk olsun unutturmutu. Oysa bir zamanlarn en kudretli, en uygar imparato rluundan Cumhuriyete, kt ve ak d ynetim yznden, maddi bakmdan borca batk bir mir 342 kinci Blm

kinci Blm 343

mt: Cehalet, yoksulluk, birok konuda zc, utandrc gerilik, ynetici, uzman ve milli etersizlii, byk bir bor, Bat karsnda aalk duygusu, Araplk, kadn-erkek eitsiz sz toplum, ad kanunlar, hurafeler, bat! inanlar, huzurlarna srnerek girilen eyhle lar, ortaan srmesini, halkn uyanmasn asla istemeyenler, ngilizlerin kkrtt ve S r yani Krtler ile Lozan' affetmeyen emperyalist bir dnya, Gneybat Anadolu'da gz kalm b., vb. Cumhuriyet bu sorunlar zmek, bu zorluklar amak, bu dmanlar yenmek zorundayd. bilir miydi? Cumhuriyet kartlar ks ks gldler. Bu yeni, yoksul devlet, bu deneysiz yne iler ne bu byk sorunlar zebilirlerdi, ne bu dev gibi dmanlar yenebilirlerdi. Hakl gi rlard. Ama bir eyi unutmulard: Yurtseverlik. Onun yenemeyecei ne vard? Birinci cildin sonu 344 kinci Blm

DPNOTLAR, AIKLAMALAR Balang N otlar 1)

i. Hakk Sunata, stanbul'da gal Yllar, 5.166 vd:dan yararlanarak ve M. Gololu, Cumhuriyete Doru, 5.417 vd. i. Gkalp-F. Georgeon, Kemalizm ve slam Dnya s, 5.29 vd.: Atatrk'n Dnce ve Uygulamasnn Evrensel Boyutlar, 5.161186: B. imir, Do man Atatrk, 5.41 vd., 480 vd.: F. Rfk Atay, Niin Kurtulmamak, 5.34 vd.: i. Bardak, Ta 'dan Kadifekale'ye, 5.151 vd.: M.K. Palaolu, Kuva-y Milliye Saati, 5.287: . Turan, Trk Devrim Tarihi, 2. Kitap, 5:270, 3. Kitap 2. Blm, 5.23: Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gn ilt, 5.786 vd.: Hikmet Bayur, xx. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkile 5.315-363, TTK, Ankara, 1989: Hadiye Ylmaz, Kurtulu Savamz ve Asya-Ajrika'nn Uyan, k Yaynlar, stanbul, 2007. l Anlama (Accord Tripartite): Sevr Andamas'yla birlikte b mi olan ek anlamadr. Bu anlama Sevr kadar barbarcadr. Bu anlamaya gre Trkiye'nin gne ngilizlere, ukurova ve evres Franszlara, Gneybat Anadolu talyanlara nfuz ( 2) 3) kar/smrme) blgesi olarak veriliyordu. Yeralt servetleri ve yerst imkanlar bu devletlerin olacak, diledikleri gibi yararlanacak, 4) 5)

bir gn isterlerse bu topraklar kendi lkelerine katabilecek, vatandalarn getirip yerlet rebileceklerdi. Osmanl ynetimi Sevr ile birlikte bu anlamay da kabul edip imzalamtr: O man Okay, Sevres Andlamasna Doru, 5.542 vd. Bakomutan Gazi M. Kemal Paa bu art,S Eyll 22 gn ak lamtr. Belgelerle Trk Tarihi dergisi, "Zaferin lk On Be Gn'; Tlay Dura 973. 2 tugay, 50 top, 36 uak ve 16 sava gemisi (u lgn Trkler, 5.673). Birinci Blm Notlar 345

6) anakkale konusunda Walder'in anakkale (s.226 vd.). ngilizlerle Olay ilgili bilgiler genellilde Dawid adl aratrmasna dayanmaktadr

Lloyd George ile Smrgeler Bakan Churchill, Boazlar elde tutmak iin ngiliz mparatorlu bal btn lkeleri, Balkan devletlerini, Bat dnyasn Trklerle sava maya ald: ardlar. Yunanistan' Sava merakls Babakan bile yeni bir sava iin kkrttlar. Churehill halk savaa kandrmak iin korkutucu bir bildiri kaleme "Muzaffer Trklerin yeniden Avrupa'da grnmesi, btn Balkanlarda son derece ciddi bir kargaala sebep olacak, yeniden apta kan dklmesine yol aacaktr:' geni Sava olasl basna yansd. Tepkiler balad. i Partisi hkmete kar cephe ald. Bir ngiliz gazetesi "Durdufun bu sava!" diye manet atacak, bir baka ngiliz gazetesi Lloyd George ile Churchill'i 'sava kpekle ri' diye niteleyecekti (D. Walder, s.341). Ama yalnz Yeni Zelanda'dan olumlu yant almlard. Dnya bar n keyfini srmekteydi. Lloyd George ve destekileri, ngiltere'yi Boazlar savaa ve Dou Trakya'y Trklere vermemek iin yalnz Boazlar bana sokmaya karar verdi. elden karmak

istemiyor, Trakya'y bar grmeleri iin koz olarak saklamak istiyordu. kahvalt Lloyd George bu karar verdiinin ertesi gn ABD'nin eski stan bul Bykelisi Henry Morgenthau ile etti. Morgenthau sava destekliyor, stanbul'un Trklerin elinde braklnamasn istiyordu. stanbul, ngiltere, Fransa ve talya tarafndan ortaklaa ynetilmeliydi. Gerektiinde ABD de bu ortak ynetime katlabi Hrdi. Szn syle noktalamt: 7)

"Trkleri Asya'ya pskrtnz!" (D. Walder, s.272) Meclis kinci Bakan Ali Fuat Cebesoy Pa akan Rauf Orbay, Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk Ankara'dan gelmi lerdi. Babakan Rauf Orbay savatan sonraki siyasi ilerin Bakanlar

Kurulunun yetkileri iinde olduunu dnyor, M. Kemal Paa'y yalnz brakmak istemiyordu ( s.178). Avrupa'dan dnen Fethi Okyar da zmir'deydi. M. Kemal Paa'nn yaverleri Binba 346 Birinci Blm Notlar

Salih Bozok ile Yzba Muzaffer Kl't, Refakat Subay da Yzba Mahmut Soydan'd. Evde yalnz Latife Hanm, bykannesi ve hizmetliler vard. Aile igal zerine Fransa'ya kam yllarn yurt dnda geirmi ti. Latife Hanm erken dnm, babas, annesi ve kardeleri zmir'e gelememilerdi. Latife Hanm konusu iin kaynakada yer alan kaynaklardan denetle yerek yararlandm. nemli noktalarda kaynak belirteceim. Gztepe'deki Uaklgiller kk Trk Koleji sahibi rahmetli Bahat7a) 8) 9) 10)

tn Tati tarafndan satn alnm, korunmu, restore ettirilmitir. Mze olarak dzenlenen K aktr. Byk romanc Halit Ziya Uaklgil bu ailenin bydr. Olu Vedat'a yazd mektup i ar ekilde ele tidyor. M. Kemal Paa'nn Latife Hanm'la evlenmesini uygun bulmuyor. Bu ktuba daha sonra deineceim. Latife Hanm konusunu deerlendirirken bu mektub~ grmezden gelmek gerei saklamak olur. R. Eref naydn, zleyi, s.82. Paris'ten dnen Lord Curzon du u Babakan L10yd George'a yle anlatmt: "Fransa Babakan M. Poincare anakkale konusunda tikamz desteklemenin mmkn olmadn, Trklerle dost olmak istediklerini aklad. Bunu a a bildirmitim. Ama bildirmediim bir husus var. Yunanistan'dan asker s tememizin. Fra nsa'ya hakaret olduunu syledi. kprd. eyrek saat beni azarlad, aalad. Hayatmda by aamam tm. Sonunda odadan katm ve hkra hkra aladm:' (D. Walder, s.280) ngilter an Milli Mcadele dneminin zeti: de Milli Mcadele'nin karsnda yer almt. nce ta iin Anadolu'dan stanbul'a ekildi, payn almak umuduyla mcadelenin sonunu beklerneye ba ad. Fransa Gney Anadolu'da ok barbarca yrtt sava kaybedince Ankara Anlamas'n imz bir bar yapm ve Hatay d nda igal ettii yerleri boaltmt. ngiltere ise sonuna k 'nin karsnda yer ald, politik olarak dorudan, askeri Birinci Blm Notlar 347

bakmdan dolayl biimde hep barolde oldu. Trkiye aleyhindeki her olumsuz durumun arkasnda o vardr. Bunun kesin kant, n

giliz belgeleridir. Birok eserde yer almaktadr. Milli Mcadele srasnda Trklerle ngilizl r arasnda hi atma olmadg gibi yanl bir kan var. rili ufakl 14 silahl atma sap deddin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.445446). Daha ayrntl bir aratrma yaplrsa bu say bilir. ngiltere'nin stanbul Yksek Komiseri' Sir Horace Rumbold 7 Ocak 922'de Dileri Bakan Lord Curzon'a u yazy yollamt: "Kemalistlerle anlamaya varlamaz. nk Anadolu'nun tam bamszln istiyorlar:'

ngiliz ve Franszlar atekes grmelerini kabul etmeden nce hayli entrika evirmi, Ankara sin tutumu zerine grme lerin Kar balamasna raz olmulardr (N. Hakk Ulug, Emperyalizme Trkiye, s.48 vd.).

Milli Mcadele'yi bir Trk-Yunan savana indirgerneye, anti-emperyalist zelliini rtmeye layan baz yazarlarmz bulunuyor. Tarihe, gereklere, olaylara, on binlerce belgeye ve kanta, uluslararas tanklara ramen bu iddiada bulunanlar bilgisiz diye

nitelemek dogru olmaz. Bunlar bile bile gerege ihanet ediyorlar. Doruyu saklyor, ye rine yalan yerletirmeye alyorlar. Bizden baka hibir lkede byle bir tarih sahtecilig san utanyor. Mttefik gazetelerinin balcalar "Trkler Mttefikleri degil sadece Yunanlla ndi" diye yazarak, Trkler karsnda Mttefiklerin galibiyet hakknn devam ettigini belirtm ye abalyorlard (Mesela: S.R. Sonyel, Gizli Belgelerie Lozan Konferans'nn Perde Arkas, s.34, TTK, Ankara, 2006). Ayn yaklam Lozan'da da greceiz. Ama Trkiye zerinde Mondros evr anlayn srdrebilmekti. Ksacas emperyaliste bir yaklamd. Bizimkiler bu 11)

emperyalist yaklam benimsiyorlar. Son Safhas, s.44 vd. M. Kemal Paa ile General Harri ngton'un gereki, ll tutumstiklal Harbinin lar sava olasln ertelemi, atekes grmelerinin balamasn salamtr. 348 Birinci Blm Notlan

lla) Kral Konstantin ileri srerek eski tahtn byk olu Yorgi'ye brakarak YunaPronstan'dan ayrmt. htilal ynetimi, yenilgiye neden olduklarn Bakomutan General Hacianesti, Babakan

topapadakis, eski Babakan Gunaris, Sava Bakan Teotokis, Di leri Bakan Baltaciz, il Stratos'u tutuklatmt. Bunlar olaanst bir mahkemede yarglanacaklard. Bildiri iin, A. Cebesoy, Siyasi Hatra/ar, s.83 (sadeletirilmi tir). llb) Lord St. Davids'in Yunanllar hakkndaki raporunun bal: "Savata kt, cinayette birinci snf:' (D. Walder, s.313) . utan Nurettin Paa zmir'e girer girmez 18-45 ya arasndaki RumIar yakalatp onarm ii taburlarnda toplamt. ve enkaz kaldrma ileri iin 12) Bunlarn kimi Trktr, kimi Kafkasyah, kimi Pomak vb. Ortak bir

szck olduu iin Osmanl dedim. Kaanlarrlan be rnek: zmr Belediye Bakan Hac Hasan P Manisa ye Mutasarrf Hsn (san: Hsnyadis), Uak BelediBakan

Hulusi, Afyon Mutasarrf Sabit, Ktahya Mutasarr f Hoca Rasihzade brahim. Daha yzlerce var. Bunlara stanbul ve Trakya'daki hainler de katlacak (Gneydeki hainler Franszlarla birlikte Suriye'ye kamlardr). Anadolu'da para para yayorduk. Yapma bir Osmanl milleti yaratma gayreti zarar vermekten baka bir eye yaramam, kimse Osmanll kabul etmemiti. Atatrk'n Trkiye ve duygusu snrlar iinde yaayan herkesi yurtseverlik imdi dnce evresinde toplayarak Ayn milletletirme abas hayati bir gereklilikti. gstermeliyiz. Yoksa zeni, abay, bilinci de ve srarla

byk emekle, incelikle, abayla, nice aclardan geerek salanan yine paralara ayrlrz. A baladk bile ... 12a) Mesela Yldz eraf denilen din adamlar, Bat Anadolu'yu Yunanhlarla rlikte ynetmeyi amalayan Anadolu Cemiyeti adl ihanet birlikteliimiz gever, rgtn kuran siyasiler, dinciler, Askeri Nigehban, Tarikat-

Kzl Haner, Selahiye, la-y Vatan, ngiliz Muhipleri Cemiyeti, CemiBirinci Blm Notlar 349

13)

yet-i Mderrisin vb. gibi rgt ve derneklerin yneticileri, koyu taraftarlar vb. Osmanl evleti'nin, kltrnn ve siyasi rejiminin yaatlabile ceini sanan, iyi niyetli, saygdee llar da vard. Bunlarn yukarkilerle hibir ilgisi yoktur. Bunlar cumhuriyeti, yenilemey i bir sre yadrgamlar ama cumhuriyete dman olmam, insan onuruna daha uygun bir dzen o anlayarak cumhuriyeti benimsemilerdir. Cumhuriyete ve Atatrk'e saygl Osmanllarn band birka yesi dnda, Osmanl Hanedan gelmektedir. Bu birka ye dnda hanedandan hi kims aleyhindeki pisliklere katlmamtr, oyuna gelmemitir. Damat Ferit, Saray ile Hrriyet ve ilaf Partis'ne dayanarak, kendine gre polis, kendine bal birka mahkeme oluturmutu (Nem ut Mustafa Divan- Harbi gibi). Kendine gre bir ordu kurmaya da girimi, emekliye ayrlm irtakm paalar nemli yerlere getirmi ama orduyu kendine uyduramamt. Szn geiremedi ilizlere ihbar ederek Malta'ya srdrmt. Birka rnek: "Trkler kendi gleri ile adam ola lizler elimizden tutarak bizi kurtaracak:' (Refi Cevat Ulunay, 21 Mays 1919); "Btn cihann kuvvetine kar harpten ezilmi olan zavall Anadolu'nun kuvveti ile kafa tutmann n e hkm olabilir?" (Adana Renin gazetesi, 11.10.1019); "ngilizlere meydan okuyoruz. B u en byk kfrdr." (Gerede isyan nclerinden Divit1i ErefHoca, 1920); "Avrupa ile baa dan beri Asya'nn hangi kavmi (milleti) baard ki biz baarabilelim?" (Ali Kemal, 6 ubat 1921). Birok rnek iin bkz. Vahideddin, M. Kemal ve Milli Mca14)

kudrete, makama, paraya, kara tapan sahte kudret o zamanlar ngiltere'ydi. ngiliz Muh ipleri (severleri) Dernei'nin kurucusu, ngiliz casusu, bir ara Adalet Nazrl Mstear o ait Molla stanbul'dan ilk kaan haindir. Romanya'dan sonra Msr'a geer. kinci kaann mil ilerin ldrlmesinin din gerei olduu hakknda fetva veren eyhlislam Drrizade Abdullah h olduunu sanyorum. Hicaz'a gider. Mslmanlardr. Tapdklan d dele. Bunlar Allah'a deil, 350 Birinci Blm Notlar

Sait Molla'nn ka ve Refet Paa'nn stanbul'a geliinden sonra, birok ibirliki, geric gibi ngiliz Muhipleri Dernei de zr. yelerin bir ksm yeraltna kayar. 14a) B.N. im lgelerinde Atatrk, 4.c., s.CXV!. 15) stanbul ynetimini savunmann ngiliz karlarna daha gun olduunu gren Mr. Ryan hep Osmanlc kalmtr. Anlan bunun kantdr: Andrew Ryan, The The Dragomans, !.ondra, 1951, Lozan grmeleri srasnda aznlklar, zellikle Ermeniler kon nda Trk delegasyonuna byk zorluklar kartt (Lozan Telgraflar, l.c., 5.236, ""dipnot); k nferanstan nce tand Trk delege, danman ve uzmanlar hakknda Lord Curzon'a yazl bilg S.N. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferans'nn Perde Arkas, s.49 vd.) 16) H. Edip , Y. Kadri, F. Rfk, M. Asm, zmir'den Bursa'ya, Atlas Kitabevi, stanbul, 1974. F. Rfk A ay yle yazyor: "Henz rmeyen cesetler ve neredeyse henz tten yangnlar iinden geiyo Kadri, klleri savrulan Manisa'ya, cetlerinin ehrine, iki eli brnde bakakald. Yunanlla ekiliIerinde yok edici bir tahrip yapmlard. Yanmayanlar, vakit bulup da yakamadklar, aayanlar, frsat bulup da ldremedikleri idi:' (ankaya, s.331) 17) M.M. Grubu hakknda do u bilgi iin: Yar. Do. Dr. Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan s l'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, s.78-94, Boazi i Yaynlar, stanbul, 1992. 1 8) Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.266-267 19) M. Kemal Paa'nn Y. Kadri'ye sylediklerini anmsayalm: "ki muzaffer ordumuza kar kimse yeni bir sava gze alamaz. gn iinde mtareke (atekes) isteyeceklerdir. Bylece Milli Mcadelemizin drt yl sren ilk as kapanm olacak. imdi bir yol ayrmndayz. Ya lkeyi ve milleti stanbul'un o teslimiye onursuz zihniyetine ve rejimine terk edeceiz ya da aklc, bilime ncelik veren, bamsz, ba dik, yeni bir toplum olacaz. (... ) Asl kurtulua akl yoluyla varabiliriz. Bunun i de Milli Mcadele'nin ikinci safhasn amalyz. Zor, etin bir yol. BanazBirinci Blm Not

lkla,

dar grllkle, nyarglarla, hurafelerle, iliklere ilemi ca!illikle, din tccarlaryla, mamz istemeyen d glerle de mcadele edeceiz. Ama bunu gze almak, hepsiyle mcadele et gzel toplumu bir daha hibir gcn smremeyecei ekilde bilgi ve bilinle donatmak zorund ya hzla geliir ken, biz yerimizde sayamayz. Yoksa gelecein akll nesilleri bizi 20) 21)

affetmez:' (u lgn Trkler, s.676 ) H.E. Advar, Trkn Atele mtihan, s.238. Haldun Tan n lr, Canlar lesi Deil, s.99 vd., Cem Yaynevi, stanbul, 1979; Halide Edip Hanm' en do ahlil eden insan sarraf, n okumaliz Haldun Taner'dir. Rahmetli Taner'in yukarki kitab dilerim. Halide Edip Hanm'n bencil lii, kendini be-

M. Kemal Paa ile bozumasna neden olmutur. Kocabirlikte Trkiye'den ayrlmtr. Hayat bo kmdan ak ma kaymtr. Deimez tutumu Bat, zellikle ngiltere ve ABD hayranldr (Bu n, Trk Edebiyatnda Bat llama ve Kimlik Sorunu, s.Ul vd., Salyangoz Yaynlar, stanbul, ). Dardayken yazd The Turkish Ordeal adl amlarnda kendini dinlemedigi iin M. Kema!'e ve haksz eletiriler ynelsyla enmilii

terek kendi kiiliini yaralamtr. Hizmetlerine saygffi koruyarak bu tutumunu knyorum. ke yazarken (ya da deiti rerek Trkeye evirirken) bu iddialarndan utanarak hibirine y

Sabiha Serte!'e, pimanlk iinde, "M. Kemal hakly m" diyecektir (Yldz Sertel'in yazs yet gazetesi, 4 ubat 1997, aktaran Perihan Ergun, s.23). Yllar sonra akl bana gelmi. G erek aydn objektif kalmay bilmeli, gvenilir izgide durmay baarmaldr. fke ya da sevg a tarihe katkda bulunulmaz. Halide Edip Hanm'n amlarndaki balca yanllar Vahidettin, mal ve Milli Mcadele adl kitabmda belirtmitim. in de yaad halde Sakarya-Sava hak gilerin ou yanltr. Zaferden sonra byk bir U dn yaparak, geleneksel rejim yandalar alarak muhalif olmu, srf muhalefet olsun diye gerici tepkilerde de bulunmutur. Btnyle aydn vermemitir. olan ne kadar az insanrnz var. 352 Birinci Blm Notlar

22)

zmir'de Mslman-Trk nfusu kadar da Hristiyan vard. Ekonomik, toplumsal hayat genelolara bunlarn elindeydi. Alsancak-Pasaport arasndaki btn i ve elence yerleri zellikle Rumla d. Bu nedenledir ki zmir bu duruma bir eit tepki olarak Gavur z mr diye anlyordu. 9 le Gavur zmir ad tarihe kart, zmr'i yakanlar, yurttaln gereklerini unutanlar zmir m di zmiee Gzel zmir diyoruz. Gavur zmir demek. tarihe, geree aykr, her bakmdan yan tici olur. Ltfen dikkat. 22a) N. Hakk Ulu, Emperyalizme Kar Trkiye, s.91 vd.; D. Walde r, s.329 vd. Lloyd George hesap sorulmas zerine Avam Kamaras'nda u aklamay yapm: "Y adir olarak dahi yetitirir. u talihsizliimize baknz ki o byk dahiyi yzylmzda Trk rdi. M. Kemal'in dehasna kar elimiz~en ne gelir?" (Atatrk Aratrma Merkezi dergisi, say 14, s.284, Prof. Dr. i. Giritli'nin yazs. . Giritli bu aklamann zgn kaynan aklam n ile dousundaki obanlar istasyonu arasndaki demiryolunun 6 km.lik ksmn Yunanllar skm paralarn ve traversleri mevzileri berkitmek iin kullanmlard. Yolun kalan 20 km.lik k a bozmulard. Afyon alnr alnmaz orduyu ikmal etmek iin bu demiryolunun hzla tamamlanp rlmas gerekiyordu. Kk jeneratrlerle salanan elektrik klar altnda geceleri de al rlm ve ilk tren 6/7 Eyll gecesi, 8 gn sonra, Afyon'a girmitir (Behi Erkin, Hatrat, s. ). Demiryollarmz tarihinin yazlmam olmas byk eksikliktir. 24) Salih Bozok, Hep Atatr nnda, s.205. 25) Anadolu halk son yllardaki igal ve sava aclarn da, inanlmaz bir zaf den kurtuluu da yzyllardr hi yaamamt. Onun iindir ki imdiye kadar hi kimseye kurt uyduu sevgiyi, saygy, minneti duymamt. Bu lmden dn ilkellikten kurtulu izlemiti Bu ikinci byk kurtulutur. Bu iki aamal kurtuluun byk deerini ve anlamn kavrayamay anclar, zellikle politikaclar Atatrk sevgisini, ona Birinci Blm Not1an 353

duyulan bitmez minneti ve vefay anlayamyodar. Byle bir sreten gemedikleri, byle bir li erleri olmadg iin, ne kadar anlatsanz, anlamalar da ok zor. stelik tarihimizi iyi inc~ emeden konuuyor, yanl yarglarda bulunuyor, haksz sonulara varyorlar. Bunlar hayran ol uz Shakespeare'in, Voltaire'in, Goethe'nin, Cervantes'in, Dante'nin, bsen'in, Pet rov'un deil, Lloyd George'un ve benzerlerinin torunlar. Bu adamlar Avrupa'nn empery alist, bencil, karc, smrc, barbar, yalnkat, her eyi kendine yontan, kaba, kibirli, r yzn temsil ediyorlar. Bizim sayg duydugumuz Avrupa bu degil, byle degi!. 26) Salih B ozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.208. 26a) Atatrk'n bu tarihe kadar zmir'de kalmasnn nede Mttefiklerle Ankara arasndaki askeri ve diplomatik: ilikilerin geliimini beklemesid ir. Atekes anlamas yolu alnea Ankara'ya dner (T. Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, ). 27) Mehmet Tevfik Bey'e gre Padiahn aylk denegi 52.000, Veliahtn denegi 3.120, hane an yelerinin denekleri 25.850 lirayd, toplam 80.970 lira (Tevfik Bey'in Abdlhamit, M erutiyet ve Mtareke Hatralar, s.459, 484). 28) Bu byk yangnda 20-25.000 ev ve dkkan y zmir yangn konusundaki en gvenilir belge zmir Sigortalar tfaiyesi Komutan Greskovi' porudur (Prof. Dr. Bilge Umar, Yunanlla rn zmirde Son Gnleri, s.323 vd., Bilgi Yaynevi , Ankara, 1974). Greskovi zmir yangnn balatanlarn Ermeniler olduunu ak lyor. Sonr iddialar, tahmin ve yaktrmalardr. 29) Yunanllarn yktg Baky kprs 162 metre uzunl yksekliginde bir demir kpryd. 24 Ekimde Afyon-Eskiehir, 23 Kasmda da Eskiehir-Ankara h tt kesintisiz olarak ald (Behi Erkin, s.230). 30) O zaman yolun iki yan da botu.Genli ark bataklkt. imdi bu yolun sag yannda Genlik Park, Ankara Palas, sol yannda 19 Mays yumu, . ve 2. T.B.M.M. binalar var. 31) Bu ekimeyi btn aamalaryla irdeleyen bir eser: ezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu: ayrca M. Kemal Palaolu, Mdafaa-y Huk Saati, s.183-195. 354 Birinci Blm Notlar

Geleneki ideoloji= Padiahlk/halifelik, merutiyet, din devleti, mmetilik. adalk ideo Bamszlk, cumhuriyet, laiklik, millilik, toptan kalknma. Gelenekiler Vahidettin'i hibir zaman lu Sava'n savunmamlardr. Kurtu-

sndrmek iin altn hepsi biliyordu. Mal meydandayd. Vahidett.in'i kahraman gibi gst ar henz dzlmemiti. Gelenekiler, Vahidettin'i deil padiahlk/merutiyet rejimini savunuyorlard. Yaptklar yznden padiahlk/meruti yet rejiminin savunulmasn zorlatrd iin Vahidettin'e dehetli kzmaktaydlar.Saltanatn kaldrld lar gne ilikin Meclis tutanakMerutiyet'ten bunun kantdr. 1 Kasm 922. 31a) Gelenekiler, gericiler, dinciler, tutucular, Birinci den yana olmulardr. beri daima seimden, halkn kararndan. son aamada milli iradenk halk daha ortaadayd ve dine, dini motiflere nem veriyordu. Bunun sonucu olarak her zaman oun

lukla seileceklerine gveniyodard. Bir-iki istisna dnda genel olarak hakl kmlardr. da pek hararetli milli iradeciydi. Kadnlara seme hakkn bile tanmadlar vb ... Bu 32) anlay halkn uyanmasn, doruyu ve yanl ayrdetmesini salayacak

her giriime kar kmtr.

S. Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.1l3 vd.; slam Ansiklopedisi, . c., 10. cz, s.766; Bil al Akba, Bakumandanmz Ankara'da Nasl Karland, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mca Gazi M.Kemal, 2. c., s.1028 vd. (Akam gazetesi yazar Bilal Akba Ankara'da Akba Ki tap ve Yaynevi'ni kuracaktr. Ankara'daki ilk yaynevidir.

Birok nemli eser yaymlamtr. Bilal Akba'dan sonraki en nemli, byk yaync Bilgi Yayn ucusu ve yneticisi Yunanistan' Dou Ahmet Kf!'dr.) 32a) Bu srada Londra'da mamak, yenilgi plyor, Trakya'dan yoksun brak acsn bu yolla gidermek iin gizli almalar ya-

entrikalar dndryordu. Bu abalarda n planda Venizelos, Zaharof, Sir Stavridis, Sir Cros ield gibi Yunanllar veya Yunanlara yakn ngilizler vard. Lloyd George bu gizli almala eydi. Mudanya grmeleriyle ilgili sorunlarn kayna Lloyd Birinci Blm Notlar 355

33) George'un duygusal, kaypak yaklamlardr (David Sava Gnl, 4. C., s.722). ER. Atay, ankaya, ve rakipleri sapsar idiler. Ah, bir kurun, son Yunan kurunu M. Kemal'in gsne veya onlarn kinn gdenler, o gnn hatrasn ran bu kanser... Kanserin en habis imdi ~ile soyu:' Bu kinin nedeni, deceini altklar, bildikleri, yararlandklar dzenin gisezmeleri, anlamalaryd. Zaferden sonra koyu muhalifler her frsatta sorun karma peinde

Walder, s.361 vd.; Zeki Sarhan, Kurtulu s.314. ER. Atay diyor ki: "Evet, muhalifler

saplanamaz myd? (.. ) O gn sapsar kesil sndrmeye uramakta deil midirler? Dou

olurlar. ll, saduyulu, yurtseverce davranmay brakrlar. ste dikleri, alk olduklar dir. Bu olumsuz, yararsz, tehlikeli istek uruna milleti ikiye, e blmekte bir saknca grmezler. Bu sorurosuz davran ya da milli hastalk tedaarlara vi 34) edilmi deildir. Bu muhaliflere, zellikle zaman zaman rastlayacaz. Birok olayadm rn adm byle rlyor. ok bilinen muhaliflerin adlabelirtiyorum. Kalanlar takma adlarla anacam. 34a) stanbul

ve Ankara'daki geleneki/erin dncesi yle zetlenebideimemeli, lir: 'Devlet dzen Vahidettin tahttan indirilmeli, Veliaht Abdlmecit Padiah-Halife olmal, B.M. Meclisi de stanbul'a gelip eski Mebusan bi nasna yerlemeli, i tatlya balanmal: Gelenekiler M. Kemal ve arkadalar olmasa ryalarnn kolayca 35)

gerekleeceini sanyorlard. Milli Mcadele srecinde gelien, halka yaylan dnceleri, y ayat hi dikkate almyorlard. Padiahlnkalkt gn bir tek kii bi/e tepki gstermemit 2. c., s.28. Giderek alr ve sayg duyarlar. smet Paa byk zafer kazanm bir cephe komu rsndaki generallerin hibirinin ciddi

bir askeri baars yoktu. smet Paa'nn bakanlna raz olmalarnn bir nedeni de smet P met Paa iyi Almanca ve Franszca biliyordu. 356 Birinci Blm Notlar

Mudanya'nn bir nemi de Mondros Atekes Anlamas'na dayan larak igal edilmi olan anakk tanbul'da igalin snrlar nn da saptanacak olmasdr. Mudanya Anlamas ile snrlar bel bar andamasnn imzasna kadar devam edecei Mttefiklere kabul ettirilmitir (T. Bykl a Milli Mcadele, . C., s.446, 455). 36) . Sreyya Aydemir, kinciAdam, . c., s.201-204; General Harrington Lozan'da smet Paa ile karlaacak olan Lord Curzon'a uzun bir yaz ile smet Paa hakknda bilgi vermitir. . Sreyya Aydemir smet Paa hakkndaki bu uzun mektub tliyor: "Bu adama dikkat ediniz!" (s.204) 37) Mudanya grmeleri iin kaynakadaki eserle rden yararlandm. Hzl ve zet anlatabilme amacyla olaylar biraz sktrlmtr. Atatrk' r iin, Atatrk'n Btun Eserleri, 13. C., s.387 vd. 37a) Tevfik Byklolu, Trakya'da Mill ele, s.456; stiklal Harbinin Son Safhas, s.62. Ayrca dipnot 64a'ya baknz. 38) M. Kema l Paa birka gn nce de ilgisine teekkr iin Latife Hanm'a armaan olarak Sakarya adl a (S. Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.209). 39) Atatrk'n sofras iin kaynakada yer alan k plarn birounda bilgi vardr. Hepsinin ortak noktas bu sofrann bir fikir bahesi, forum, artma ortam, bir eit akademi olduudur. Dnyaya kck, basit, boyutsuz kelerinden ba in, hele yobazlarn Atatrk'n sofras hakknda yargda bulunmalar komik oluyor. Sevgili gen r, yzlerce drst, salkl, gereki kitaptan kardm sonucu zetliyorum: Atatrk ierdi ibi imesini bildii iin sarho olmazd, stelik sarhotan nefret ederdi, sarho olan kimse daha sofrasna gelemezdi, nemli gnlerde ve gndz imezdi, yani iki dkn deildi. Keyi anlatmyla 'beynini dinlendirmek iin' ierdi. Sofrasnda havadan sudan, laubali konular a yer verilmezdL Atatrk medeni yaaytan anlamaz insanlarn deerlendiremeyecei Birinci Blm Notlar 357

biridir. ounun sna benziyor. yazlar, kara sinein kartal hakknda konuma

kiyzl olmad iin iki itiini, imeyi sevdigini hi saklamamtr. kiyzl olmamak b lmann zdr. Atatrk'n btn byk erdemlerini ve baarlarn bir yana koyup da ikisini sz konusu etmek ok ilkel bir yaklam. Ne yani, IV. Murat dneminde miyiz? Dileyen ier. Kime ne? Ayp olan medenice imek deil, bunu sz konus u etmektir. 39a) M. Kemal

en yakn arkada Nuri Conker'dir. ocukluk M. Kemal Paa'ya 'sen' diyen tek insandr. Bayav r Salih Bozok da ocukluk arkadadr. teki arkadalar Kl Ali, eski arkadadr. Paa'nn

Bayaveri Cevat Abbas Grer, Recep Zht ve Hasan Cavit Beylerdir. Bunlar genellikle 'mu tad zevat' diye anlr. Hibirine nemli bir mevki vermemitir. Bu arkadalar Atatrk'n pro sz dost ortam zlemini karlyorlard. Ayrca hepsi Atatrk'n gnll korumasyd. Bunlar evresi vard. 40) ER. Atay, ankaya, s.309. 40a) Bu uyarc konumalar generallerin "smet Paa bize 'yenik devlet muamelesi' yapyor" d iye yaknmalarna yol aacaktr. smet Paa'nn bu yolla sava nlediginin farknda degillerdi. 2. maddes, 41) 42) stiklal Harbinin Son Safhas, s.62, Bakomutan'n smet Paa'ya gnderdii talimatn s.75. Rumeli,

Bat Trakya elden gitmiti. Lord Curzon Dou Trakya'nn

da Yunanllara verilmesini, stanbul'un Trklerden alnmasn istiyordu. Trklerin Asya'ya s sini isteyen birok Batl siyaseti vard. Sevr Andamas Anadolu'yu bile Trklere ok gren anlay n eseridir.

Trkiye daha geriye gitmeyecekti. Son izgideydi. Bu konuda lmne kararlyd. Dou Trakya v nadolu kesinlikle korunacakt. Cumhuriyet dnemindeki birok aba; Batnn Trkler ve Trkiye indeki oyunlarna ve iddialarna kar savunma amaldr. Bu anlalmaynca mesela Trk tarih almaz. Doru tanda bulunmak iin o dneme ilikin i ve d kaynaklarn byk ogunluunu tarayp incelemek, in zn kavramak gerek. Hibir tari358 Birinci Blm Notlar

43) 44)

hi olgu, gerek nedenlere ulalmadka doru tanmlanamaz, btn yarglar yaktrma olur. ysel tutumun baz rneklerini okumaktayz. stiklal Harbinin Son Safhas, s.63-64. General Harrington hkmetinin siyasetine uyarak, anakkale'deki komutana Trkler harekete geers e ate ama yetkisi vermiti (David Walder, s.369). Koullar unlar: 45)

15 gnde boaltacak, Mttefik birlikleri de Trakya'y Trk ynetimine bir ay iinde teslim ed cek. b) Trakya'nn Trkiye'ye tesliminin Mttefik devletler tarafndan kararlatrld ifad cek. c) Karaaa Mttefiklerin igali altn da kalacak. d) Trakya'ya geirilecek Trk jandar says snrlan drlacak (stiklal Harbinin Son Safhas, s.71). 46) i. nn, Hatralar, 2. ) Yunan delegesi toplantya katlmam ama 14 Ekimde stanbul'daki Yunan temsilcisi, hukmet inin 'boyun ediini, anlamay kabul ettiini' yazyla Mttefik Yksek Komiserlerine bildirm (stik lal Harbinin Son Safhas, s.88-89). Sevgili genler, Mudanya grmeleri ok ksaca ebilirdi. Ama karlatmz anlay, tutumu, yntemleri, byk devletlerin slubunu ve bak larak anlattm. Lozan'da daha dndrc sahneler yaanacaktr. Bat ile birok konuda gr geleceimizi yakn dan ilgilendiriyor. Yenilmernek, kanmamak iin bu grmelere katlan yet ilerin yakn tarihimizi, zellikle de Mudanya ve Lozan grmelerini, geri planlaryla birli kte ok iyi bilmeleri gerektii ni dnyorum. Ders ve ibret alnmazsa, tarihin ne yarar v am olur? Batl siyaseti ve dipIomatlar, tepki grmezlerse imdi de ayn 'kaba, tehditlerle ssl, ounlukla haksz slubu' srdryorlar. Tepki grmeden hizaya gelmiyor, hadlerini bil r. 47a) ki milletvekili Mudanya Bar Anlamas'n bir hata olarak deerlendirmilerdir. Bun a gre ordu yrrken durdurulmamal, anakkale'ye ve stanbul'a hcum etmeli, ngilizlerle, g kirse Franszlarla savamal, Trakya'ya geilmeli, Meri'i ap Bat a) Birinci Blm Notla Yunanllar Trakya'y

Trakya da ele geirilmeliydi. Byle 1. Ordu sn Komutan Sakall dnen Paa. bir de komutan vard, Nurettin Bunlar bir hamle sonrahesaplamayan, acemi. cahil, bu nedenle de gz kara satran benziyorlar. Bunlar frsat v erilse nc hamlede yeoyuncularna nilirler. Allahtan devletin ve ordunun bandakiler byle macerac,

hayalci deillerdi. 47b) ehzade mer Faruk, kinci nn zaferinden 25 gn sonra, 27 Nisan 1 'de nebolu'ya gelmi, ayn gn stanbul'a geri gnderilmitir (Z. Sarhan, Kurtulu Sava G 497). 48) Bu ve bunun gibi konumalar, aklamalar iin kaynakada yer alan ngiliz belgeler inden, ngiliz anlarndan ve bu dnem hakkndaki yabanc incelemedIerin eserlerinden yararlanyorum. 49) Trakya Trklerini Yunan, Rum ve Anadolu'dan kaan etelerin zulmnden korumak iin Bulgari stan'dan Edirne'ye, atalca'dan Vize ve Krklareli yrelerine hazrlanm aknc birlikleri szdrlmaya balanmt. Bunun iin hayli zaman nce plan ve hazrlk yapl bilgi iin Tevfik Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele, s.457 vd.). Bolu Milletvekili Cevat Abbas Grer de bu konuyla ilgili yoUanmt. altyapy hazrlamas mtr (Ayrntl iin ok nceden Bulgaristan'a Milli Mcadele her gerekli olasl

dikkate alan, olaylar nkagren, zamannda hazrlklar yapan bu stn anlayla zanlmtr. 50) Fikriye Hanm konusu iin kaynakada yer alan e'erlerden yararlandm. Gerek izlenimi tasa da belgesiz, kantsz ya da olaylarn uymayan grlere, sylentilere alara yer dayal emsi aldm. akna, mantna vermedim. tabn Belli'nin genelolarak belgelere Fikriye kiesas

50a) K. Karabekir, stiklal Harbirniz, s.1095. 50b) Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill i Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2. C., s.1093 vd. 50c) Sadrazam Tevfik Paa'nn Padia hn nceden grn almadan byle bir yaz hazrlad dnlemez bile. Bu konuda gelenekse riciye Nazr A. zzet Paa'yla birlikte hareket ediyor (Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin 360 Birinci Blm Notlar

Tarihi, s.182; A. zzet Paa, Feryadm, 2. c., s.232 vd.; Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl s.748). A. zzet Paa anlarnda Milli Mcadele dnemiyle ilgili blmlerde ok kaba, kof, a ullanyor. Sadrazamlk, Hariciye Nazrl, Genelkurmay Bakanl gibi ok nemli grevlerde in sl, bilinsizlii, kincilii, duygusall ve dzeysizlii nsan dman! irkiltiyor. Anadolu'yu paralamak isteyenlerden.-

ok, bamszlk mcadelesi veren Ankara'ya Byle biri! SOd) Refet Paa M. Kemal Paa ile gr r'e gelmise de grmeleri gerekleememi, Ankara'ya dnmt. Bakomutan la birlikte Burs . Kemal Paa Rauf Orbay'n rkasn dikkate alarak Refet Paa'ya nemli bir grev vermeyi d yakp ykanlardan 51) M. Kemal Paa 1921 baharnda yol paralarn yollayarak, Y. Kadri, F. Rfk ve Yahya Kemal'i Ankara'ya arm, bu arya yalnz Y. Kadri Karaosmanolu uymutu. F. Rfk, daha yararl stanbul'da gazetesinde kalmak iin izin istemi, Paa bu istei kabul etmiti. Ankara'da yaamak istemeyen Y. Kemal ise bir sre gzden kay52) 53) 54)

bolmak iin Sofya'ya gitmi, konu kapandktan sonra stanbul'a dnmt (ada Eletiri derg aren, "ki Yahya Kemal'; s.40 vd., Mays 1982; N. Hakk Ulu, Emperyalizme Kar Trkiye, s. ). Ankara'ya dnmekte olan Halide Edip Hanm Karaky istasyonunda Paa'ya ve Fikriye'ye rastlamtr. Trkn Atele mtihan, s.266267 (Rastlatklar gn iin verdii tarih yanl. tr hayli yanl bulunuyor). Muhafz Taburu Byk Taarruz'a katlm, savaarak Ktahya zeri ya Bursa'y gelmiti.

ziyaret tarihi: 16 Ekim Pazartesi 1922. Atatrk'n ehirleri ziyaretleriyle ilgili bil giler n Mehmet nder'in Atatrk'n Yurt Gezileri adl almasndan, anlardan, konumalar atrk'n Btn Eserlerfnden yarar. lanyorum. Bu son eserde veriliyor. karlamalar hakknda ayrntlara da yer Birinci Blm Notlar 361

55)

Bursa iin ayrca: Ali Sedat'n Renin gazetesinde kan "Bursa Mektubu, Devrin Yazarlarnn K lemiyle Milli Mcadele ve Gazi M. Kemal'; 2. C., s.1036-1047. (Yazar diyor ki: "Bu rsa kurtulu gnnden beri bayram yapyor. (..J lssz sokaklar imdi gece yarlarna kadar bi rce kadn ve erkekle doludur:' Toplum birok alanda deiiyor, zgrlk snrlar geniliyord Mttefiklerin engellemesi sayesinde yaklmam ama igal dolaysyla ok byk zarara uram aktayd. Kyler ve rn yaklmt. 4.500-5.000 olan renci says Yunan igali srasnda uldan 14'n kapatm lard. (Z. Sarhan, Kurtulu Sava Kronolojisi, 4. C., s.764) Bursal askerleri ve onlara uyup maran Rumlar kadar, Yunanllarla ibirlii yapan, onlara hizme t eden dindalar, soydalar da kahretmilerdir. (M. kr Eilmez, Milli Mcadele'de Bursa, T an Yayn, stanbul, 1980; lhan Seluk, Yzba Selahattin'in Roman, 2. C., Bursa blmleri bir ksm Yunan 3. Kolordusunun artklaryla birlikte Dou Trakya'ya kam, bir ksm da kal da kaybolup unutulmak midiyle stanbul'a gitmilerdi. Bunlar yurt bilinci, duygusu, y urttalk anlay olmayan yaratklard. stanbul'a kaanlar Emniyet Mdr millici Esat Bey yakalamaya ba lamlard. Mesela Yunanc Mft Hamdi'yi sakland Fatih'te yakaladlar. H lmak gerekiyordu. Bir millet olmak iin ayn kandan, soydan ve dinden gelmek gerekme z. Corafya ve tarih birliktelii yeter. Ek birliktelikler birlii glendirir. N. Hakk Ulu Emperyalizme Kar Trkiye, s.116 vd. F. Rfk Atay diyor ki: "Ben yere kapanarak Atatrk'n ayan pen tek adam hatrlarm: Yahya Kemal. Bursa'da ilk rastlaynda ayaklarn pmtr a gitmek iin kendisine yollanan para ile Eskiehir bozgunu zerine panie urayarak Bulga ristan'a gitmi olduunu unutturmak iin midirr" (F.R. Atay'n Dnya gazetesinde 2 Mays 196 5'te yaymlanan yazsndan aktaran Sami Kararen, ada Eletiri dergisi, Mays 1982) Bi:in 56) 57) 362 Blm Notlar

M. Kemal Paa airin Ankara'ya gelmemesi olayn unutmu grnerek sofrada yaknna oturtmu, masn da istemitir. (N. Hakk Ulu, Emperyalizme Kar Trkiye, s.130) 58) Madam Gaulis'in d yemek iki gn sonraki yemektir. ki yemei birletirdim. (N. Hakk Ulu, Emperyalizme Ka , s.130-133) 59) Atatrk'n bu kitapta yer alan, yer alacak olan szleri ilke olarak zgn dr, o tarihte ve o yerde syledii szlerdir; bazlar ise btn konumalarn dikkate alara urguladm zetlerdir. 60) Geleneki muhaliflere yaknd. Byk Taarruz'a hazrlanlrken n Komutanln, zafere gveni olmadn syleyerek reddetmiti (u lgn Trkler, s.571). Sa ltilmemitir. Bu grev biraz da teselli armaanyd. Bu grevi ok iyi baaracaktr. 61) Muha k' Anlatyor, E. General smail Hakk Teke'nin Anlar, s.30. 62) Musurdaki durum: Byk Ta 'un balad gn, Gaziantep kahraman zdemir Bey komutasna verilen zel bir mfreze de, T giliz igali altndaki Irak'a girmi, Derbent'te karlat ngiliz kuvvetini yenmi Musul tene kadar Zaho'da kalmtr (stiklal Harbinin son safhas, sayfa 98 vb., M.Gztoklusu, Mus ul zdemir harekat) 62a) Nutuk, 2. c., s.183-184. 62b) M. Kemal Paa 1921 Anayasasn, 30 Ocak 1921 tarihli yazyla Tevfik Paa hkmetine tebli etmitir. stanbul-Ankara ikiliinin lkmas iin padiahn ksa bir aklama ile TBMM'ni tanmasn da nermitir. fakat Padiah etmemitir (Nutuk, 2. c., s.90-93). Bu husus ikinci bir kez daha nerilecek, yine ka bul etmeyecektir. Bylece adm adm sonunu hazrlar. 63) Muhafz Atatrk' Anlatyor, E. Gen mail Hakk Teke'nin Anlar, 5.31; A.F. Cebesoy, Siyasi Hatralar, 5.102. 64) Atatrk'n Bt erleri, 14. c., s.25 (18 Ekim 1922); son Maliye Nazr Mehmet Tevfik Bey, 1921 Anaya sas'ndan haberli olmadk larn, anayasa metnini zorlukla bulduklarn ama yrrlkte olup ediklerini yazyor. Milli Mcadele, TBMM, Ankara Birinci Blm Notlar 363

hkmeti hakkndaki bilgileri bu kadar zayf. Belli ki olup bitenleri hi merak etmemiler. Beiklerinde uyumular (Mehmet Tevfik Beyin Hatralar, 2. C., s.501). 64a) E. Hemingway , gal stanbulu, s.28-33; Milli Mcadele hakkndaki yazlar ok s ve kof. Hemen hemen hibir ey anlamam'. Barda duyduklarm doru bilgi diye yazya Ambelas adl Yunan subay Yeni Onbinlerin nii adl eserinde bu ekilii yle anlatyor: ''Anadolu bozgunu yznden bir daha grnmemek zere Yunan rk ve AnadoluHan ekili-

yordu. Yerlerinden kovulmu Yunan rknn bu hali pek ackt idi." (Aktaran T. Byklolu, T a Milli Mcadale, s.459) David Walder de ekili iin yle yazyor: "Venizelos'un Yunan

ile Lloyd George'un sava sonu d politikas bylece sona ermiti:' (anakkale Olay, s.37l) Ama Yunanllarn ekilirken yaptklar Trk kymlarna hi dei nilmiyor. Bu konuyu ilk kez aratran ve aratrmalarn srdren Y. Mh. mparatorluu hlyas Ziya ah'ya gre: Yunanllar daha 9 Eyll akam Edirne'de aralaintikamc tavr rnda Haim an'n da bulunduu 75 sivil Trk evlerinden alarak kuzey Ege'de bir adaya gtrrler. Bu lar Dedeaa liman giderek ky

ma dnecektir. Trakya kylerindeki birok Trk toplamr. Bunile Tekirda limanna getirilir, nanistan'a ve

Ege adalarna karlrlar. Dou Trakya kym ok ciddi bir olaydr. Y. Mh. Ziya al topl nleri bulduunu yazyor. Bu sivil esirler ya da rehineler, akas barbarlk kurbanlar, Yunanistan ve adalardaki 37 esir kampna gtrlmtr. Sa kalabilenler ancak Lozan Andamas sonunda vatanarna dne65)

bilirler (Ziya ah'mn 14 Ekim 2006 tarihinde yollad zet bilgiden). Bu nemli aratrman nmasn nemsiyorum. Asl ky ma urayanlar bilinmeli. H. Himmetolu, Kurtulu Sava'nda rdmlar, 2. c., s.329. 364 Birinci Blm Notlar

65a) M. L1ewellyn Smith, Anadolu zerindeki Gz, 5.351. Bu adlar u /gn Trklerden tanyo Bunlar Yunan yaylmaclnn sivil ve asker nderleri ve uygulayclarydlar. Hepsinin elleri kanlclf. 66)

Albay Esat Bey, Ankara muhaliflerinden son Hariciye Nazr Ahmet zzet Paa'nn kardeidir. Bandan beri milliciydi. Gn herkesin gerek kimlii ile ortaya kt gndr. Karlama ko

da en etkin rgt Trakyallar Yardmlama Dernei'dir(N.H. Ulu, Emperyalizme Kar Trkiye, 67) H. Himmetolu, Kurtulu Sava'nda stanbul ve Yardmlar, 2. C., s.330. 67a) E Tevetol Atatrk'le Samsun'a kanlar, Refet Paa blm, s.80; Vahidettin'i Rumca gazeteler savunuyor u (Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. C., s.818). 68) ER. Atay, ankaya, s.338. 69) Kar ilgili olarak yararlandm balca kaynaklar: A.E Cebesoy, Siyasi Hatralar, s.102 vd.; De vrin Yazarlarnn Kalemiyle, Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2. C., s.1048-1062 (leri gazetesinde yaymlanan karlama ile ilgili uzun yaz); H. Himmeto 70)

lu, Kurtulu Sava'nda stanbul ve Yardmlar, 2. C., s.328 vd.; E Tevetolu, Atatrk'le Sam 'a kanlar, Refet Paa blm, s.76 vd.; Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. C., 19 Ekim 2 vd. H. Himmetolu, Kurtulu Sava'nda stanbul ie Yardmlar, 2. C., s.330-331; Glnihal' rdurulmas, uaklarn umas, bln karaya karlmamas General Harrington'un izni ve emri olmadan yaplamaz. Harrington-Ankara ekimesi, sessiz bir biimde ngi lizler gidene kadar srecektir. 71)

getirip braktklar Mehmetiklerin yaadk Hatralar, Yakn Tarihimiz, 2. C., s.404; Nehiz di, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, 1. c., s.509. lar ngilizlerin stanbul'a irkinlikler hk: Rauf Orbay, Osmanl

Devleti kuruluunu, yaamasn borlu olduu Trk, dou tipi bir imparatorluk anlayna kur tirnde devirmelere, dnmelere, Araplara, Trkln inkar edenlere ncelik vermitir. Brnci Blm Notlar 365

72)

ngiltere de imparatorluktu, emrinde, idaresinde ngiliz olmayan birok millet vard ama imparatorluu ngilizler ynetiyordu. Osmanl yenilip yok oldu. Lloyd George'un istifasnn ayrntl hikayesi ve nedenleri hakkn da: D. Walder, s.373-385. Koalisyonun bozulmasnn n denleri arasnda zellikle L. George'un gz kapal Yunanc siyaseti ve anakkale olay dolay sava tutumu, agrlkl olarak yer almaktadr.

Trkiye'yi yl yangn yerine, kan glne ve lm tarlasna eviren btn kararlarn, ynle lerin arkasnda Lloyd George, dolaysyla ngiliz hkmeti vardr. Bugnk Ortadou sorunlar de de Lloyd George'un uursuz etkileri bulunuyor. 23 Ekimde Bonar Law hkmeti kurulac ak, son dakikada Lloyd George'un yanndan ayrlan Lord Curzon Dileri Bakan olarak bu hk te de yer alacaktr. Lord Curzon da bir liberaldir. ngi liz tipi liberalizm, yaldzl em peryalizm demektir. Lloyd George'u aratmayacaktr. 73) 74) 75) 76)

Salih Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.214 vd. Mondros atekes grmelerinde Osmanl Devleti Rauf Bey temsil etmi, Sevr'in nsz niteliindeki Mondros Atekes Anlamas'n imza etmit akmdan badelegeligini desteklemeyenler de oktu. Hamit Hasancan Bey M. Kemal Paann Tev fik Paa'ya yolladg yant, kendisine verilmi bir talimat olarak anlam, yazy vermemi, vfik Paa'ya szl olarak bildirmi, gn iinde be kez tebligatta bulunmu. Hatta yapacag aslagn da dahi gndermi (Nutuk, 2. C., s.184 ve 262. belge). Bar grmelerinde izlenece slar, Misak- Milli dikkate alna rak, Yusuf Kemal Bey'in Dileri Bakanlg srasnda haz gelerle gidecek danman ve uzmanlarn byk ksm da saptanm (Y. Kemal Tengirenk, Vatan H de, s.284 ; M. Kemal Paa'nn Y. Kemal Bey'in istifa etmesini ve yerine smet Paa'nn ada y gsterilmesine yardmc olma,sn isteyen incelik dolu telgraf: s.285). 366 Birinci Blm Notlar

77)

M. Kemal Paa Bursa'ya gitmeden nce Y. Kemal Bey'le grt n, Y. Kemal Bey'in 'badeleg i smet Paa'nn yapabileceini' sylediini yazyor (Nutuk, 2. c., s.180). Ktahya- Eskiehi a srasnda toplanan retmenler Kongresi'nde yapt milli ve ada eitim hakkndaki kon eri yceltmesi her yanda duyulmu, byk sevin yaratm, hayranlk uyandrmt. M. Kemal Pa ncs ve retmenlerin koruyucusu olarak iki kat sayg duyuyorlard.

dkerek Bakomutanmzn ayaklarna kapanan retmenler.in heyecan ve teessr anlatlamaz," zarlarnn Kalemiyle Milli MO gn anlatan Renin gazetesi yazar diyor ki: "Gzyalar cadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2. c., s.1070) Ankara btn illerde retmenler Dernei kurulmasna da nayak olmutu (.H. uygarlama Tongu, lkretim Kavram, s.223). Bu derneklerin aydnlanmaya ve nemli katklar olacaktr. 78) u lgn konuma Trkler, M. Kemal Paa'nn ark Tiyatrosunda yapt bu ile bitmiti. Konumay zetlemi. baz konumalarndan konumadr da tmceler eklemitim. Uzun bir i unu bu. M. Kemal Paa'nn Trkiye'nin gelecekararl konusunda birok konuda gsterir. Paa'nn Merakllarn nasl hazrlkl, dolu ve

oldubtnn bulup okumalarn dilerim Sar (Atatrk'n Btn Eserleri, 14. c., s.41-47). 78a) Refet ziyaretleri, kabulleri ve konumalar iin: Z.

han, Kurtulu Sava Gnl, 4. c., s.762 vd. 78b) "Gnde yaklak 3.000 Rum stanbul'dan ay S. Meray, Lozan Tutanaklar, . c., s.127, Lord Curzon'un verdii bilgi) 78c) Trkler, A rnavutlar, erkezler, Krtler vb. Mtareke, Osmanl diye bir millet, bir topluluk, bir y urttalar birlii olmadn ok ac bir biimde gstermiti. Trkler de kendi aralarnda trl beldere ayrlmlard.

79) Nutuk, 3. c., s.307, 263. belge. 79a) Refet Paa 29 Ekimde, Tevfik Paa'nn aracl son cu Vahidettin'le konumu, hkmetin istifa etmesini istemi, Vahidettin kabul etmemitir Oaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi II, s.4, kayBirinci Blm Notlar 367

nak: Yksek Komiser Rumbold'un 30 Ekim ve 7 porlar). Kasm gnl ra80)

Bu sulamalarla ilgili belgeler, kaynaklar iin: T.., Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mc adele, s.40, 220-224, 332, 341-342, 347-350, 367,382-386,386-397,404-419,434-439; 1881-1938Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kro nolojisi, s.117. Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde, 3. C., s.LVIII/245, LXIX/248, Sina Akin stanbul Hkmetleri, s.78 vd., 148 vd., 505. Vahidettin ilk partid padiahtr. t ihat ve Terakki Partisi'nin d man, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin yandadr. Srf ttiha n Ermeni kym iddialarn kabul etmitir (G. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz B s.4). Tevfik Paa ve hkmetlerinde yer alan baz Nazrlarn genel tavr yle zetlenebilir a itiraz etmeye terbiyeleri, tam bam szl kavramaya anlaylar engeldir. Hele ngilizl mak akllarnn ucundan bile gemez. Yunanllar yenildike sev nider. Ama sonunda Ankara, M is'i ve hkmeti datp stanbul ynetimine ve politikasna balanmal, Osmanl Devleti de P m tarz ve btn ad kurumlar ile yine eski usul srmeli. Rauf Bey bu szleri Keiren'd evindeki yemekte .M. Kemal Paa'ya sylemi, Refet Paa da benzer grte olduunu aklamt lunan drdnc kii Ali Fuat Cebesoy'du. O Moskova'dan yeni dndn ileri srerek dncesi anmtr (Nutuk, 2. c., s.181-181). Olaylar cumhuriyete akarken bu gibi ,duygu ve dncele ne anlam olur, ne de ilevi. Byk kararlan tarihin mant dikte eder. Rauf Bey bu aamada itirazsz M. Kemal Paa'mn dediini yapacak, hatta saltanatn kaldrld gnn bayram olara dilmesini nerecektir (TBMM 1. Dnem Tutanak Dergisi, 24. c., s.315). 1. Devre Zabt C eridesi, 24. c., s.291 (bu yazl bir neridir). 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. c., s.269298. Konumalar zleri korunarak zetlenmitir. Merakllarn bugnle ilgili tutana okumalar im. Bir hkmdar ve ynetimi aley81) 82) 83) 368 Birinci Blm Notlir

hinde daha ar konuulamaz. ounu yanstmadm. Vahidettin'i ve ynetimini bir kii bile sav Nasl savunabilirdi ki? stanbul ynetiminin rezilliklerini, hainliklerini bire bir y aam, grm, okumu, gn gnne iitmi, birok olaya tank olmu lard. O tarihte sahte ar, uydurmaclar, tarih oyuncular, arptclar, sulandrclar, palavraclar daha ortad 19S0'den sonra azar azar belireceklerdir. 83a) Trakya'nn hainleri de az deildir. Mesela 'Yunan ynetiminin devam etmesi iin dua eden' Saray Mtfts bunlardan biridir (T. Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele, . c., s.427). En nl hain, Edirneli gazeteci Neyir tafa'dr. Yunanistan'a gemi, Selanik'te 84) 85) 86) 87)

Trkiye aleyhine Hakikat adl bir gazete karmtr. Trakya'ya kam olan Bursal, zmitli, az hainler, eski isyanclar da Rumlarla birlikte Yunanistan'a gitmilerdir (T. Byk lolu .g.e., s.456 vd.). lk Jandarma birlii stanbul'a gelmi, Sirked'de bekliyordu. Bir kaf ile de bu sabah Gemlik'te Akdeniz gemisine binmiti. kind kafile ertesi sabah Glcema l gemisiyle Tekirda Ereli'ye hareket edecekti. Sekiz bin jandarmann bir an nce Traky a'ya gemesine all yordu. Afet nan, Atatrk Hakknda, s.lOl. Ulus Meydan'nda, katl Meclis yemekhane ve yatakhanesinden baka, binada Milli Eitim Bakanl ile Basn Yayn Gen l Mdrl de bulunuyordu. 1947 ylnda yand. Bu ac yangn Bankalar Caddesi'nin sa kald en talihsizlerden biriyin. Paa'nn zelliklerini bilenler iin bu alacak bir olgu deild uzak olaslklara bile hazrlkl olurdu. Hibir olaya hazirlksz yakalannamtr. Srekli endini yenileyen ve gelitiren bir aydndi. Atatrk'n izerek, notlayarak, iaretler koyara k okuduu kitap says bir sayma gre 3.997, bir sayma gre 4.200'dr. Antkabir Dernei At uduu kitaplar 24 cilt halinde tantp zetlemi, iaret ettii, notlad yerleri belirtmi i Blm Notlar 369

Antkabir Ktphanesinde 2.151, ankaya'daki ktphanede 1.074 kitap vardr. Kalan kitaplar, stanbul niversitesi Ktphanesinde

(102 adet) ve Samsun 19 Mays niversitesi Ktphanesindedir (3 adet). Toplam 3.997. 88) Bu aamada ve daha sonra hilafetin kaldrlaca srada, Atatrk'e padiahl, halifelii tekliflerde bulunulduu biliniyor. Olay byle sembolik bir sahne ile anlattm (Nutuk, 2. c., s.302-303: Damar Arkolu, Hatra/arm, s.344: M.E. Bozkurt, Atatrk htilali, s.325: K. zalp, Atatrk'ten Anlar, s.27, 30). 89) Atatrk'n Btn Eserleri, 14. c., s.77-87. 90) 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. c., s.300-312. 90a) Askerlerin says ve orlu'ya geli tarih i konusunda kaynaklarda deiik bilgiler yer alyor. Ben resmi kurtulu gn tarihine uydum. 91) Bu, Atatrk'n ikinci ihtilalci jestidir. lki uydu: Bakomutanlk kanununun uzatlmama erine, "Dman karsnda ordumuz basz braklamazd. Binaenaleyh brakmadm, brakamam ve rakmayacam" demi, uzun bir konuma ile bu hareketinin gerekelerini aklamt. Meclis ka atmtr (Gizli Celse Zaht 3. c., s.334 vd.: Nutuk, 2. c., s.159- 165). Uzun, kkl, youn, dall budakl bir ihtilal sreci iinde bu iki ihtilalci jesti vardr, nc bir jesti olmamtr. 92) lar,

Nutuk, 2. c., s.186. 92a) Meclis Bakatiplii memurlarndan Hfz Veldet Velidedeolu not de fterine bu an yle kaydetti: "te 650 yllk bir saltanat gzlerimin nnde bylece sona e rihe gmld," (Devirden Devire, . c., s.105). 93) 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. c., s.313 -316. a) Konunun zerinde durulmamasn, bir karar verilmemesini sa-

vunanlar (Bu yolla padiahln lavedilmesini engellerneyi mit edenler): Hseyin Avni (Erzu um), Sleyman Necati (Erzurum), Selahattin Kseolu (Mersin), Dursun (orum), Arif (Kony a), Neet (ankr), Emin (Samsun), Ziya Hurit (Lazistan), Edip (Batum), Kara Vasf (Sivas) , Mehmet kr (Afyon), Nusret (Erzurum), Emin (Erzincan), Hakk Hami (Sinop) (24. c., s .291). 370 Birinci Blm Notlar

94) 95)

b) Ortak komisyonun yeleri: Mfit (Krehir), Yunus Nadi (Mu la), Hamit (Biga), Ragp (Kt a), Tahir (Isparta), Hamdi (Diyarbakr), Mehmet kr (Afyon), Ali (el), Celal Nuri (Gelib olu), Refik (Konya), Sabit (Kayseri), Veliyddin (Burdur), Ali Sruri (arki Karahisar ), Mustafa Hulusi (Afyon), Mehmet Hasip (Mara), Dr. Tevfik Rt (Mula), smail kr (Afyo asan (Denizli), Mustafa (Ankara), Atf (Ankara), Nusret (Erzurum), Behet (ankr), Emin (Samsun). Konak daha sonra aile tarafndan otele evrilmitir: Eski Park Palas. ki belg eden biri padiahln kaldrlmas hakkndaki karard, ikincisi Vahidettin'in yarglanp Mec kararydI. kamasnn balca cezalandrlmas hakkndaki 306 sayl Vahidettin'in nedenJnin 306 sayl karar oldusanyorum.

96) Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. C., s.796 vd. 96a) Karyaka'daki bu kk Karya n gayretleri ile mze haline getirilmitir. Bakan Cevat Durak'a, emei geenlere ve Denz Ser'e teekkr ederim. 97) 98) G. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi 2, s.7-8. Meclis, Lozan kurulu yelerinin Trk iye'nin onuruna ve milletleraras grg kurallarna uygun olarak giyinebilmeleri iin her yeye dolgunca bir denek vermiti. M. Kemal Paa'nn smet Paa'ya ayrca zelolarak yardmda bulunduunu tahmin ediyorum. smet Paa'nn saygnln ok nemsepitir.

98a) stiklal Harbi'nin Son Safhas, s.ll7; Bakanlar Kurulu'nun Lozan delegelerine v erdii direktif 14 maddeden olumaktayd. Elbette Mttefiklerin eline gememesi gereken ok gizli bir belgeydi. 99) 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. C., s.347. 100) 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. C., s.353, 373. 101) Trk-Krt anlamazl yaratmak, Anadolu'yu blmek, hi ol sa sorunlu bir blge yapmak iin gneyde ve stanbul'da ngiliz, Suriye'de Ermeni almalar srmtr.

Ermeni almalarna zamanla Yunanllar da katlrlar (Hoybun rgt). Trkiye birikmi Birinci Blm Notlar 371

sorunlarn zmek iin rpmrken bunlarn, baz Krtleri eitli yntemlerle kazanmay baardklarn greceiz.

101a) Celal Bayar, Zekai Apaydn, Zlf Tirel, Prof. Veli SaltkgiL. o1b) smet nn diyor tatrk'n cemiyet ile sylemek ve onunla i grmek hevesi bu memlekette pahas llemez iyi yapm tr." (Aktaran Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar, s.96) o1e) Bugnk stanbul Va Refet Paa'nn Trk karlarm korumasn bir Fransz gazetesi 'Ke-

malist kstahl' diye niteleyeeektir (Lozan Telgraflar, . C., s.129, 'dip not). Kapitlas oncu kafa byleydi. 102) Z. Sanhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. C., s.799; .H. Danimend, z Tarihi Kronolojisi, 4. C., s.468; G. Jaesehke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi 2, s.8; e fik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, s.66. Tevfik Paa'nn 1921 Londra ko nferansnda, sylentiye gre, Ankara temsilcilerini gstererek, gya 'sz milletin hakiki ve me- . ru temsilcilerine brakyorum' dedii yaygn bir sylentidir. Bu ne-

denle de yurtsever diye anlr. Bu sylentinin gerekle ilgisi yoktur. Dorusu u: Tevfik Pa konferansta, stanbul hkmetinin grlerini aklam, yet kokusu tayan u szn Ankara'nn da arlmasndan ika cmle le bitirmitir (sadeletirerek): "Anka-

ra Millet Meclisi tarafndan seilmi ve o Meclis adna sz sylemeye yetkili temsilcileri d avet ettiniz; size sunacaklar nerileri ak lamalar iin sz kendilerine brakyorum." ( tutana, Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarerekeleri Tarihi, s.137; Bekir Sami Be y'in raporu, Atatrk'n D Politikas, . C., s.239) O 'konferansa katlan Ankara temsilcilerinden biri de M. Esat

Bozkurt'tur. M. Esat Bozkurt yle yazyor: "Milli heyet iinde bulunuyordum, zmir mebusu sl/atyla. Tevfik Paasz milli heyete brakmad. O ihtiyar haliyle uzun uzun syledi ve ya nz hilafet ve saltanat haklarn mdafaaya alt. (.. ) Tevfik Paa'nn esasen sz Ankara i olmas sz konusu edilemezdi. nk konferansa Ankara'y devletler davet ediyordu. Ankara raya sz sylemek iin gitmiti. Londra konferansnda Tevfik Paa'ya vatanperverlik hesabna ey, memleketi, milleti hakkyla temsil 372 Birinci Blm Notlar

eden Ankara delegelerinin huzurunda skut ederek ekilip gitmekti. Byle byk tarihi roll eri yapmak her yiidin ktir deildir. Tevfik Paa da yapamad:' (Trk hti/alinde Vatan Mda s, s.45) te bu masaln asl bu. Tevfik Paalarn grevleri ve devIeri, mil-

let haklarn deil, saltanat haklarn korumak, isteklerini yapmaktr. Tersi hi olmamtr. erini milletin deil padia hn hizmetinde gryorlard. Ortaa sistemi budur.

103) 450 yllk bakentin bir bakente yakr dzeni, nitelii, temizlii, dzeyi yoktu. Pis irkef, toz, kuralszlk, bakmszlk, sinek, kpek srleri iinde yzyordu. Kukuya den e stanbul Belediye Bakanl yapm olan Operatr Cemil Paa'nn anlarn okumalarn tavsiye ederim. Gzellik nce doa

sonra da halk ile zamann birlikte oluturduu eski stanbul kelerindeydi ve stanbul'un 45 yllk bir sre iinde olutur duu dayd, emsalsiz bir sillieti vard. imdi bunlar dnm ad altnda

veya stanbul'u Manhatten'a benzetme hevesiyle yok ediliyor. 103a) Ali Kemal Kars ve evresinin Ermenilerden geri alnmas ~macy la harekete geildii zaman Ermenileri tuttu iin halk, adna bir Ermeni ad olan Artin'i eklemi, Artin Kemal yapmt.

104) Gerekten Nurettin Paann tertibidir (grg tan Rahmi Apak, 70'lik Bir Subayn Hatr 263); lin edenler askerler deil, n zibat Yzb. Kel Sait'in toplad ayak takmdr (s.265 immetolu, Kurtulu Sava'nda stanbul ve Yardmlar, 2. C., s.334 vd.; Asm Us, 1930-1950, 7-54. Nurettin Paa daha nce zmir'de deRum Ortodoks Metropoliti Hrisostomos'un lin ed ilmesi olayn tertip etmiti (Prof.Dr. Bilge Umar, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, s.30819). Nurettin Paa'nn Vahidettin'i de stanbul'dan kartp 'cezasn vermeyi' dnd anl iyasi ve Edebi Portreler, s.98). 105) G. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belg eleri, s.248, .M.K. nal, Son Sadrazamlar, 4. C., 5.2058. 106) Bu sefillerin ngilizl ere snmalarn en ayrntl biimde yine ilerinden biri, Refik Halit Karayanlatmtr: Mi ap, Birinci Blm Notlar 373

s.213 vd.; otomobillerle elilie getirtme, s.224; Biraz da Ben Konuaym, s.245 vd. ayrca Rza Tevfik,

Snanlarn says lS0'i gemiti (Nuren Mazc, Atatrk Dneminde Muhalefet, s.139). Ermen Efendi de ngilizlerin yardmyla stanbul'dan kaar. Sulular telalarndan belli oluyor (S Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferans'nn Perde Arkas, s.62, dipnot 191). 107) v ahidettin ngilizlere, mmknm gibi, muzaffer Ankara yneti-

mini tanmamalarn, stanbul'un Ankara ynetime balanmasn da kabul etmemelerini telkin et e alyor. stanbul ne olacak? ngiliz ynetiminde mi kalacak? Sonra Vahidettin yeniden tah a m oturacak? Bu nasl gerekleecek? Mttefikler sava ilan edip Ankara ynetimini, ordusuy a birlikte silip sprecekler ve Vahidettin'e tahtn ve bakentini geri mi verecekler?

Sahte tarihilerimizin stiklal Sava'n planladn filan iddia ettikleri Vahidettin'in ka ceki son grleri byle. Bu tarz

sahneleri ben uydurmuyorum. Her isteyenin grp inceleyebilecei belgelerde bulunan bi lgileri drste, degitirmeden aktaryo rum. Bu sahnenin bilgilerini aldm belge 108. dip aldan maktadr. lerde Vahidettin'in baka artc davranlarn da greceiz.

Bu belgeleri yok sayarak yargda bulunmak ne tarihilie yakr, ne aydn olmaya. Gerek tar de aydn da geree saygl olur. Olmayanlara ne tarihi denilebilir, ne de aydn. 108) ngil erin Padiah koruyacaklar hakknda sz ve gvence vermeleri ve bunu birka kez dogrulamalar n: T.., Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.62-64 (eitli kaynaklardan derlenmi b elgeler). 109) G. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.248-249 (Corre sp. Turkey II, No. 547); belge Sir H. Rumbold'un Lord Curzon'a yollad, bu grmenin ayrntlarn bildiren rapordur.

Aklk getirmek iin Rumbold'un konumasna Msr hakknda kk bir aklama ekledim. Gelec lk olmak zere Malta szc de benim eklememdir. 374 Birinci Blm Notlar

09a) galcilerin telgraflar zerindeki sansr Kasmda, basn zerindeki sansur 19 Kasmda kalkacak. gal ynetimi giderek sembolikleecektir. o9b) O) Oa) )

Hayat Tarih Mecmuas, emsettin Kutlu'nun ''Ali Kemal" dizisi, 5.69-73, Mart 1971. Z . Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. c., s.813; haberi biraz ssledim. Ttncba kr An on Gnleri, 5.26 vd. 36. ve sonuncu Padiah Vahidettin kaarken yanna hazineye ait bir eyalmamtr. Kendine ait para ve deerli talar gtrmtr. Bu konuda geni ve belgeli bilgi iin: T.., Vahidettin, ve Milli Mcadele, s.49 vd. u. Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronoloj isi, 5.365; G. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi II, s.10; baz kaynaklarda kurul un stanbul'dan hareket tarihi 8 Kasm olarak verilmektedir. Kurul: Delegeler: smet P aa, Rza Nur, Hasan Saka; Danmanlar ve Uzmanlar: Muhtar illi, Veli Saltk, Zht Tirel, Apaydm, Celal Bayar, Mnir Ertegn, efik Baman, Seniyettin Baak, evket Doruker, Tevfik Byklolu, Tahir Taner, Nusret Metya, Hikmet Bayur, Zht nhan, Fuat Aral, Mustafa eref 2) 3)

Kaya, Hamit Hasancan, Hayim Naum (daha sonra Baha Bey, eski Maliye Nazar Cavit Be y); Basn Danmanlar: Ruen Eref Onaydm, Yahya Kemal Beyati; Genel Sekreter: Reit Saffet abinen; Mtercim ve Katipler: Hseyin Pekta, Ali Trkgeldi, Mehmet Ali Balin, Cevat Akaln Saffet av, Sleyman Saip Kran, Rfat, Dr. Nihat Reat Belger; smet Paa'nn Yaverleri: Bi tf Esenbel, Binba Sabri Bey. Kurulda on askerden kurulu bir koruma ekibi de var. Bu tarihteld baz fiyatlar: Beyaz un 25, patates -14, toz eker 51, Hollanda kp eker65, te reya 160, gazya 24, tuz iO, koyun eti 82, st 28 kuru (Z. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl 7). Birinci Blm Notlar 375 kr

114) Refik Halit Karay'n Minelbab lelmihrap ve Bir mr Boyunca adl anlarnda ne utan, ne zr, ne pimanlk, ne alttan alma var-

Tam bir pikinlik iinde yapt pislikleri anlatr. Bugn Bediizzaman Molla Sait Efendi dinl yici locasndan Meclis grmelerini izlemi, alt Bitlis, Mu, Siirt milletvekili kendisinin selamlanmasn, Rasih Hoca da krsye gelip dua etmesini istemitir. Zabtta bunlann uygulan d hakknda bir bilgi yer almyor. Zabt- sabk hlasasnda, 'ho geldiniz' denildii yazl yerine getirildii hakknda aklama yok. Bakan 'ho geldiniz' demi olmal. alyor. dr. Krsye gelip dua okumamtr. Bunun uygun grl115) 116) 117) 118)

Bu konuda sahte tarihlerde trl ayrntlar yer Belgelere gre durum bu, tesi masal (1. Dev re Zabt Cer desi, 24. C., s.439, 451). Z. Sanhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. C., s.819 Te Sakarya zaferinden 6 gn sonra, 19 Eyll 1921 gn Nazrlar Kurulunda, 'Yunanllarn Anadolu yu boaltmalar karl nda Trakya'nn Yunanistan'a braklmas dncesini' savunmu tur n zmir'e, s.259). stiklal Harbinin Son Safhas, s.118. Z. Sanhan, Kurtulu Sava Gnl, 655'ten balayarak aylarca her gn, bu tr kutlamalar srmtr. Gnlkte hepsi hakknda bilg Mazlumlar dnyas ayakta. Emperyalizm panikte. medii anlalyor. 376 Birinci Blm Notlar

kinci Blm notlar 1) 2) 2a) 2b) 3) 4) 5) Sa) 6)

2. C., s.SO. B.N. imir, Lozan Telgraftar, . c., s.103; . nn anlarnda Lozan'a II Kas arn aklyor. Hatralar, 2. C., s.49; baka kaynaklarda da tarihler bakmndan farkllkla n ok dikkatli bir aratrmac olan Sayn Bih11 N. imir'in verdii tarihleri esas alyorum. n'da hayli Yunanl, Ermeni ve Yahudi vard. Yahudiler dostluk gstermilerdir (Lozan Tel graftar, . c., s.198). Trk kurulunun ciddilii, dikkati ve davasn da ok etkili savunmas ireli leri de etkilemi, bunun sonucu olarak Trkiye'nin Dostlar svire Dernei kurulmut ozan Telgraftar, . c., s.240, dipnot). smail Safa Bey'den nceki Eitim Bakan Vehbi Bey 20 ubat 1921'de bir genelge yaymlayarak, 'milletin bu yzyla kadar cahil kalmasndan' yeteri kadar okul amayan, retmen yetitirme yen, eitim yntemlerini gelitirmeyen, halk mi diye bir dnceye sahip olmayan ynetimi deil- retmenleri sorumlu tutmutur (.H. Tong tim Kavram, s.226). Ali Naci Karacan, Lozan, s.85 vd.; baz cmleler eklenerek ve zetl enerek. Sevr Andamas'n imzalayanlar: Hadi Paa, Rza Tevfik, Reat Halis Bey. Lozan iin s olarak Lozan Tutanaklar, i. nn'nn anlar, Cemil Birsel'in Lozan adl incelemesi, Ali i Karacan'n Lozan adl eseri, B.N. imir'in Lozan Telgraflar, Seha Meray'n Lozan Tutanak lar ve genelolarak kaynakada bu konuyla ilgili olarak yer alan eserlerden yararlanl mtr. Ancak nemli noktalarda dipnot verilecektir. Sevgili genler! Mudanya'da olduu gibi burada da karlatmz anlay, tutumu, yntemleri, byk devletlerin slubunu, bakn zan' olduka geni anlattm. Trkiye nasl kuruldu, bunu hepimiz ok iyi bilmeliyiz. M. Llew llyn Smith, Anadolu Uzerindeki Gz, s.3S2. Istiklal Harbinin Son Safhas, s.122. kinci Blm Notlar 377 . nn, Hatralar,

7) 8) 9)

David Walder, s.385: sava ChurehiH de seimi kaybetmiti. S.R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava D Politika, 2. C., s.291, 299301, TTK, Ankara, 1986. Zeki, Vahidettin'i terk edip saraydan kaan ei veya odal nirah Hanm'n kardeidir. Saray Hademeleri ve Mzkas Komutanclr. Zeki hakknda bilgiler ve kaynaklar: T.., Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.7 7. Hademeler ile mzisyenleri bir birinde toplayan kafaya ne demeli? Ylmaz

etiner adl gazeteci de Vahdettin adl kitabnda bu Zeki ile stiklal Marmzn bestedsi n k adam Zeki ngr' kartrmtr. birbirine 10) Ya bu kafaya ne demeli? Vahidettin'in bavuru yazs hakknda kaynaklar: T. Byklo lu, Atatrk Anadolu'da, s.49, 58, Tim Harrington, Looks Back, s.125, London, 1940, B.N. imir, "Vahidettin'in Ka ve S onu'; Cumhuriyet gazetesi, 27 Kasm 1973 (1. blm), belgenin ariv knyesi, FO 371/7962. Tark Mmtaz Gztepe, Vahdettin Gurbet Cehenneminde adl kitabnn 16. sayfasnda uyduruk bir yazy VahiCettin'in bavuru yazs alyorlar. Yakn diye yaymlamtr. Ylmaz etiner gibi yazarlar bu uyduruk mektubu gerek mektup diye kitaplarna lanclar tarihimizi yave bilgisizler birlikte arpttyorlar.

10a) Nevzat Vahdettin, Yldz'dan San Remo'ya, s.15. LL) inde ka altn olduu tartmald altn diyen de var (152 kilo eder, Dr. nasl ssn?), Reat Paa nasl tasn, kk antaya bu kadar para Ttneba k 50.000 kat para diyen de. Ben

r Bey'in aklamasnn doruya yakn olduunu d'nyorum: antada 3.000 altn, bir ngiliz bankasndaki hesabnda da 20.000 altn (Yakn Tarihimiz, 3. ., s.388: Ttncba kr Anlatyor, Vahdeddin'in Son Gnleri, s.31-32). Mcevherler Vahidettin'e ait kiisel mcevherlerdir. Ttncba kr Vahidettin'in, hazineye ait, cildi elmaslarla ssl ok deer ok para getirecek bir Kuran' almay unuttuu li, satlrsa iin ok zldn iddia ediyor (s.32). 378 kinci Blm Notlar

12)

Vahidettin'in kas hakkndaki kaynaklar: N. Hakk Ulu, Halifeliin Sonu (bu kitapta Ryan' General Harrington'un, Bakatip R fat Bey'in, kinci Mabeynci Salim Bey'in anlar var) s. 75 vd.; B.N. imir, man

"Vahidettin'in Ka ve Sonu" (Yksek Komiserlik tercMattews'n Vahidettin'in ka ile il notlar var),

Cumhuriyet gazetesi, 27 Kasm 1973 (1. blm); Padiahn Denizci Yaveri Yzba Fahri Bey'in gin) anlar, Yakn Tarihimiz, 3. c., 5.385 vd.; Ttncba kr Bey'in Anlar, Yakn Tari .388 vd. (Bu anlar kitap olarak da kmtr: Ttncba kr Anlatyor, Vahdeddin'in Son r, stanbul, 2007); Murat Bardak, ahbaba, s.252-255. Kala ilgili tanklar, belgeler, g r bilgiler bunlar. Bu konuda da birok masal, Katan sonras hakknda yaktrna, arptma var. Bunlar iin: T.., Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.61-66. kaynaklar ayrca verilecek. Mzka Komutan Vahidettin'le birlikte gidenler: Olu Erturul, Bamabeynci mer Yaver Paa, zel doktoru Reat Paa, Haderne ve

Yarbay Zeki, Seccadeciba brahim Bey, Esvapba Kk bra him Bey, Ttncba kr Be sahip Mazhar Aa, 3. Musahip Hayrettin Aa (o kii). 13) Ka plan, aamalar, ayrntlar General Harfington'un anlarn dan alnmtr (N.H. Ulu, Halifeliin Sonu, s.80-81). General Harrington Vahidettin'i nered e beklediini aklamyor. Duruma ve baz anlara gre Tophane'den ok Kabata olmas daha doru g-

rnyor. Ka gelmi ile ilgili dzmece hikayeler var. Ne uurlamak iin okullar (byle komik masallar var), ne Malaya zrhlsnda top at laryla karlanmtr (byle masallar da var).

Vahidettin'in katn renen saray grevlileri olay kendiliinden anlalsn diye le nam lar. "Halifemiz yarglan mamak iin kat" diyemediler.

14) N.H. Ulu, Halifeliin Sonu, s.82-83 (Refet Paa'nn anlan). 14a) Vahidettin'in hainl ii, tarihilerin, yazarlarn bir iddias, yaktr mas, iftiras deildir. ncelikle Trki eclisi'nin karardr (karar says 306, 308 ve bildiri). Bu nitelerne, Trk ve kinci Blm Notlar 379

yabanc belgelere, tanklara, olaylarn akna, bizzat Vahidettin'in

beyannamesine. ksacas yaanlan hayata ve drst tarihe uygundur. Doru ve gerektir. Keke padiah byle olmasayd da byle nitelenmesiydi. gal balaynca ya kar koysayd, ya eref nara ekilseydi. imdi kendisini sayg ile anyor olsaydk. Yazk ki ok artc, karanlk, er yapt. Tarihe, TBMM'nin karar ve btn belgelerin dorulamasyla 'hain' olarak geti. Baz ahte tarihiler ile hanedan dostlar, baz geleneki yazarlar, Vahidettin'e hakszlk edildi ni ileri srerek, onu 'milli mcadeleyi planlayan, balatan, kadri bilinmemi bir kahram an, yurtsever' olarak tantmaya alyorlar. Bu iddialarn hibir gerek, doru, tutarl, be ir yan yoktur. Batan aa uydurmadr, masaldr, ok naiv bir yaktrmadr. Bu hibir daya lanlara nananlar arasnda baz aydnlarn, retmenlerin, yazarlarn bulunuyor olmas beni geleceimiz bakmndan rktyor. Demek ki o dnem hakknda doru bir yargda bulunabilecek k lgi sahibi degiller. Ne dndrc bir bilgisizlik. Yalana dayal bir gelecee doru gidiyor yiz. Yalana dayal bir dzen yaar m, ne kadar yaar? Vahidettin'in tutumu, siyaseti ve g izli ilikileri hakknda belgeli, tankl, doru ve gerek bilgi edinmek isteyenlere Prof. D r. Sina Akin'in stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele adl ok nemli kitabn tavsiye eder ye Bankas yayndr. Benim Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele adl, yakn tarihimiz h ki yalanlar, yanllar ve bunlarn yantlarn ieren kitabm da balanmam dileyerek ta byle kapsaml bir alma yok. Olursa onu tavsiye ederim. Bu kitaplar okumayan vahidettin hakknda konumamal. nk konuann bilgi yetersizlii hemen srtyor. 14b) M. Kemal Paa a verdigi emir zellikle Mukaddes Emanetlerin koruma altna alnmas ve grn almak zere Efendi'yle bir n konuma yapmas hakkndadr. 380 kinci Blm Notlar

15) 1. Devre Zabt Ceridesi, 24. mi C., s.562-566; Gizli Celse Zabtlar, 3. c" 5.1042-1064. Grmeler konumalarn z korunarak zetlenve dil sadeletirilmitir.

16) Ttncba kr Anlatyor, Vahdeddin'in Son Gnleri, s.34. 16a) Atatrk Devri Fikir Hay .52 vd. 16b) S.R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, 2. C., s.300. 17) Trk gazete iler: kdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet Bey, Tanin'den Hseyin Cahit Yaln, Vakit gaze tesinden Ahmet kr Esmer, Ali Naci Karacan vb.

17a) Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, s.103. 17b) Osman nde, "Vahideddin Malta'da'; Hay at Tarih Mecmuas, Mart 1971. s.34-38; Ttncba kr Anlatyor, Vahdeddin'in Son Gnleri, ) Ege ve Dou Trakya sorunu yle zetlenebilir: Rumlar yzlerce yldr Anadolu'da ve Trakya' a Trklerle uyum iinde yaayorlard. Ekonomi, egitim, yaay kalitesi bakmdan Trklerden d yi durumdaydlar. Enosisiler, megali ideaedar, Venizelosular, papazlar RumIar Ege'nin, Dou Trakya'nn, hatta stanbul'un Yunanistan'n olacana inandrdlar. Byk Yunanistan RumIarn kurulacakt. ksm, ganda ve inan yznden nemli bir Bu propaYunan or-

dusu gelince ve yaylmaya balaynca, mard, azd, komulua da, toprak kardeliine de ayk r yapt. Bu konudaki ac ayyerli yabanc birok eser, resmi rapor var. Sulu olmasalar ken diliklerinden kaan ordunun peine taklp da arkalannda kanl izler, kller, ykntlar, ac akarak zmir'e, Tekirda'a, liman olan ky kasabalanna, Meri tesine kaarlar myd? rntlar aklayan Dorusu u ki Trkn yzne bakacak halleri yoktu artk. zmir'de ve kk limanlarda toplanmlard. Para para Yunanistan'a g ediyorlard.

19)

Grnek iin gemi beldeyen daha birok Rum vard Ege'de. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralarn a, bu konumay eletiriyor, 'teekkrle yetinse, eletiri yapmasayd' diyor. Son dnem boynu ezik Osmanl diplomasisinin etkisi Ali Fuat Paa'da da sryor. Bu korkak, ekingen anlay Osmanlnn sori zamanlarnn kinci Blm Notlar 381

20)

rndr. Cumhuriyet dneminde bu d politika slubu ve davran deiecektir. Ama giderek nemolla slup yine yeermeye balayacaktr. Milli karlar kollayan, dzeyli, onurlu, ilkeli szl ama gerekli slup inceliini de koruyan diplomasi, bamszln ve an gereidir. Bu Curzon smet Paa'y, daha yakndan tanmak iin, zel grmeye davet etti. smet Paa Lord a karlk olarak ziyarete gelecei gvencesi verilince, davete uydu ve Lord Curzon'u ziya ret etti. Ertesi gn de Lord Curzon smet Paa'y ziyaret etti. Genel konular konuuldu. sm et Paa bu konumalar, 'frtnadan nceki tatl yel' diye niteleyerek rapor etti. smet Paa gnlerde tercman kullanyordu. Zamanla tercman brakacaktr. 20a) Lord Curzon bouna korkuyordu. Kapitlasyon ve borlar konusu nedeniyle dostluun y erini bencillik, smrclk, karchk alacaktr. 20b) Hikmet Ulubay, mparatorluktan Cumhuriyete Metropolitik, s.225-273, 275-347; b u blmlerde Musul, petrol, ngiliz siyaseti, Lord Curzon'un durumu gibi konularda ok ne mli bilgiler yer almaktadr. 21) Konferans yeleri: Trkiye, ngiltere (Lord Curzon, Sir H. Rumbold), Fransa (M. Barere , M.Bompard), talya (Marki Garroni, S. Montagna), Japonya, Yunanistan (Venizelos, Kaklamanos), Romanya, Srp-Hrvat-Sloven devleti,. gzlemci olarak ABD (Mr. Child ABD Roma Bykelisi, Mr. Joseph c. Grew Bem Bykelisi). Bunlar her oturuma katlacak yeler. devletler ise kendilerini ilgilendiren konularda konferansa katlacaklar: Rusya, B ulgaristan, Belika, Portekiz. M. Massigli deneyli, bilgili bir diplomatt. kinci Dnya Sava sra snda Ankara'da Fransa Bykelisi olarak bulunacaktr. Grme dili ngilizce edilmiti. smet Paa Trkenin de kabul edilmesini istemi, reddedilmiti. smet nn ilk kural dna kp Trke konumu, Nihat Reat Belger annda Franszcaya evirmitir. 382 kinci Blm Notlar

22)

Birok yazarn yazsnn bulunduu Yaayan Lozan'da, Prof.Dr. mer Krkolu-Do.Dr. ar E ri, s.52; 70. Ylnda Lozan Bar Andamas Uluslararas Seminer, Keith

jeffey ve Alan Sharp, Lord Curzon ve 1922-23 Lozan Konferansn da Gizli stihbaratn Ku llanm, s.146, nn Vakf Yayn, Ankara, 1994; S.R. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konfera Perde Arkas, s 45, 53. Trkler baz telgraflarn zldnden kukulannca srekli if re anahtar deitirmi, baz nemli yazlar da kuryeler ile ula 23) 24)

bu konuda birok not var; Bil.1 N. imir'den aktararak S.R. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferans'nn Perde Arkas, s.53, dipnot 161. 22 Kasm 1922 gnl, 16 sayl telgraf, an Telgraflar, 1. c., s.119. Konferans yedi ay sren ok ayrntl, uzun, karmak, kabirok sorunun ele alnd bir top z yanstmak bu kitabn amacn ayor. Lozan'da ana komisyontrmlardr. Lozan Telgraflar'nda Lozan rk, da ve birok alt komisyonda Trkiye'nin grlen balca konular unlardr: l borlar, vakflar, aznlklar, sorunu, kapitlasyonlar, OsmanMusul, vergi rejimi, ticaret rejimi, gmrk tarifeleri, kabotaj rejimi, adalet rejimi, din ve hayf kurumlar, eitim kurumlar, arkeolojik aratrm alar, uyrukluk sorunu, ulatrma ve haberleme sorunlar, salk ileri, sigorta leri,

snrlar, Boazlar fikri ve snai haklar, genel af, Patrikhane, Gelibolu'daki ngiliz ve Fransz mezarlklar, deiimi adalar sorunu, nfus mbadelesi tutsaklarn vb. Lozan' Bu nedenle 24a) Karaaa ana izgileri ve nemli sahneleriyle zetleyerek yanstacam. zetlerken baz olaylar birletiriyorum. zan

sahnesi iin: A.N. Karacan, Lozan, 5.123- 124; ayrca, Loc., s.44; Karaaa sorunu grmeler n son dneminde bir zme balanacak, Trkiye'ye verilecektir. Tutanaklar, .

T. Byklolu zetle, 'Mudanya grmeleri hakknda tutanak yoktur' diyor (Trakya'da Milli M , s.550, dipnot 116); oysa Ali Trkgeldi'nin Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tari hi adl eseri, grme tutanaklarna ve grmeler srasnda sunulup tukinci Blm Notlar 383

Bu eserin 166. ve 168. sayfalarnda Karaaa'a ilikin tutanaklardan aktarma bilgiler ve belgeler yer almaktadr. 174. sayfada General Harrington'un 6. Toplantnn alnda yapt metni var. General Karaaa' aka vaadediyor. Yazar bu metni 'Franszca tutanaktan' ald not dm. Yani generallerin Karaaa' Trklere vaadettiklerini gsteren tutanaklar vardr ca tutulmutur. Tutanaklar olmasa Ali Trkgeldi'nin kitab yazlamazd. 24b) Lozan Telgraf lar, . C., s.230-231, RaufBey'in telgraf. 25) Emperyalizm smrgeler, insanlar byle d e byle dnenlerin yardmyla ynetiyordu. Bylece insan insan yapan yurttalk, yurtsever , bamszlk, zgrlk gibi erdemlerden koparyordu. Bu konuda en belirgin rnek Damat Ferit akmdr. Tpk byle dnyorlard. Bu hasta, dine aykr anlayn kk kurumam tr. tanaa eklenmi resmi belgelere dayanmaktadr. 26)

Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2. C., s.1100 vd., Ali Seda'n yazs, 27 Ekim 1922, Tanin gazetesi; anakkale ve Gelibolu da teslim alnd. D Trakya'nn devir ve teslimi 30 Kasmda tamamland. M. Llewellyn Smith, Anadolu zerindeki Gz, s.35 2 vd . . Papulas aklanm, Stratigos ksa sre iin hapse atlm, General Prens Andreas da r i alnarak hapse mahkum edilmiti. ngiliz Krallk ailesiyle akrabal dolaysyla ngilizle al Andreas' cuntann gz yummas ile ngiltere'ye kardlar. Andreas, bugnk Kralienin e babasdr. Atatrk, Yunan ordusu Bakomutan tutsak General Trikupis'i Yunanistan yatana k dar geri vermemi, ancak Trikupis iin bir hayat tehlikesi kalnaynca geri yollamtr. Trik pis her Cumhuriyet bayramnda Trk Bykeliliini ziyaret etmi, Atatrk' minnet ve saygyl apulas 1935'te bir darbe giriimine katld iin idam edilecektir. Papulas, Statigos ve An dreas anlarn yazmlardr. u lgn Trkler'de nn anlarndan da yararlanlmtr. e 27) 28) 384 kinci Blm Notlar

29) smet Paann Ankara'ya, RaufBey'in ve M. Kemal Paa'nn Lozan'a yoUadklar mtr: telgraflar telgraftar dizisini Bilal N. imir iki cilt halinde toplaLozan Telgraflar, 1922-1923 ,2 cilt, TTK yayn, 1990; bu okumadan Lozan'n i alemini anlamak imkanszdr. 30)

Ttirlder ile Ruslar arasnda dostluk vard ama Boazlar konusunda uzlama yoktu. Rusya, Karadeniz'in gvenlii iin Boazlarn btn sava gemilerine kapanmas erin tam denetimi altn da kalmasn istiyorlard. Ankara Boazlar hakkndaki grn yl nce Misak-i Milli ile aklamt: Boazlar bar yolu olacakt.

ilke olarak her trl deniz trafiine ak bir Lozan kurulunun bu gr deitirmeye yetgr kisi yoktu. Uzlaamadan ama birbirinin hak vererek dosta ayrld 31) lar. nerenler: Erzurum Milletvekili Sleyman Necati Gneri, Mersn Milletvekili Selahat tin Kseolu, Samsun Milletvekili Emin Gevedolu. 32) . Devre Zabt Ceridesi, 25. C., 5.159-164, konumalar zetlenmi 33) 34) tir; neri ve M. Kemal Paa'nn konumas basn yoluyla renilip yurt apnda tepkilere yol

illetvekilleri 'lanetlenecekti' (Nutuk, 2. c., s 212; Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hat ralar, . c., 5.160). neri komisyonda bekleyecek, ilgilenen olmad iin unutulup gid ktir. Atatrk bu kanun tasarsn verenlerden Necati Bey'e ilerde rastlad zaman iltifat ed cek, Emin Bey'in yeniden CHP'den milletveldU seilmesine ses karmayacaktr (H.R. Soyak , Atatrk'ten Hatralar, . c., 5.160). Kin nedir bilmeyen byk bir adamd. A. Naci Karacan , Lozan, s.162; smet nn, Hatralar, 2. c., 5.69,73,74. smet Paa'nn 'danmanlarma dan ama yapmay erteleyerek sz karsndakilere brakmasndaki incelii askeri mavir Tevfik B anlamad anlalyor yaylacak, (Trakya'da Milli Mcadele, 5.466). kinci Blm Notlar 385

35) Genlerimizin byk yonlarn ounluu, birok siyasetimiz kapitlasbilmiyor. Bunlara baz yazarlar ve baz bilim adamlarn da katabiliriz. Yargyla, ticaretl e, gmrkle, posta ile ne olduunu riyle, kabotajla, toprak yon, yani ayrcalk, dr. alm satm vb. ile ilgili birok kapitlasstnlk, ncelik vardokunulmazlk, farkllk,

Ali Naci Karacan kapitlasyonlarn bazlarn IS madde halinde toplam. Birka maddeyi aktar m: Bir yabanc ne yaparsa yapsn Trkiye'den karlamazd. Yabanc okullar denetlenemezdi. Yaba rdan % 8'den fazla gmrk vergisi alnamazd. Devletin gmrk tarifesi yapma yetkisi yoktu. Yabanclarn ayr postaneleri vard. Bir yabanc, cinayet de ilese, konsolosluk tercman ol an, aranamaz, tutuklanamaz, sorguya ekilemezdi (Lozan, s.149-150). Devlet kendi d vatandandan alvergiyi yabancdan alamazd. Demiryolu yaptramazd, okul yaptrmakta bile serbest deildi (Nutuk, 2. C., s.194). Bu konuda en nemli eser Mahmut Esat Bozkurt'un doktora tezidir, Trk Hukuk Kurumu tarafndan yaymla nmtr: Osmanl Kapitlasyonlar Rejimi zerine, Ankara, 2008, cretsiz.

35a) Bu konuda nemli bir alma: Dr. Mehmet Murat Baskc, 18001914 Yllarnda Anadolu'da di Deiim, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005. 35b) Milli Ticaret Birlii'nin kurulu tarihi 3 Aralk 1922'dir (1. Devre Zabt Ceridesi, 25. c., s.278). Birlik d ticaret konusund a dayan ma, d ticarete katlma, daha fazla payalma gibi amalarla bir D Ticaret Kongresi

toplamay dnr.

Oysa ktisat Bakan Mahmut Esat Bozkurt daha kapsaml, ilevsel bir kongre hazrl iindeyd MM'nde yapt aklamaya gre 12 Kasm 1922'de zmir'den Ankara'ya, M. Kemal Paa'ya bir tel ker: "Memleketin iktisadiyat uzun senelerden beri unutulmutur. ktisat amilleri dinl enmemitir. Bu meslek adamlarn dinlemek ve onlarn dileklerine gre bir iktisat program v uda getirmek, dorudan doruya memleketin vicdann ve kalbini dinleyerek bir program vcu da getirmek lazmdr. Ve bu ok hayrl olur. Bu hayrl iin riyaset-i fahriyesini (onursal nln) kabul eder 386 kinci Blm Notlar

misiniz?" M. Kemal Paa bu neriyi kabul eder (1. Devre Zabt Ceridesi, 27. c., s.l73 vd.). zmir'de ktisat lr. Kongresi'nin toplanmas iin hazrlklara balan

Milli Ticaret Birlii d ticaretle ilgili kongre yapmay erteler. Bu ayrntlar unun iin orum. Bir sayn bilim adammz, bir akoturumda diyor ki: "zmir ktisat Kongresi aslnda s l Ticaret Odas'nn, yani ticaret evrelerinin M. Kemal ve arkadalarndan kurtulmak in org nize etmeye alt bir toplant nn mahiyetinin anlalarak, daha sonra M. Kemal ve arkad an organize edilmi eklidir:' (Dnden Yarna Atatrk ve Atatrklk, s.22, A. . Siyasal Bi Fakltesi Yayn, Ankara, 2007) Bu yorumu dorulayan hibir bilgi yok. O tarihte stanbul Ti caret Odas fel. Toplanamyor bile. Bir toplant, hele M. Kemal ve arkadalarndan kurtulma y hedefleyen bir toplant yapacak durumda, gte, nitelikte deil (Gndz kn, Trkiye kt si, 5.94-100). Sayn bilim adamnn szn ettii toplantnn Milli Tt. . caret Birlii'nin d toplants olduunu sanyo rum. ktisat Kongresi ile ilgili hazrlklarn balangc, stanb plantnn dnlmesinden ncedir. Tarihleri belirttim. Ksa cas, zmir ktisat Kongresi, toplantnn 'M. Kemal ve arkadalar tarafndan organize edilmi ekli' deildir. Baz yazarl r ktisat Kongresi'ni Lozan grmeleri ile ilikilendiriyoriar. Tarihler bu yaklam da do or. Kongre yoluyla yabanc sermayeye irin grnmek istendii dorultusun da yorumlar da var Bu iddia da Kongre kararlar ile uyumuyor. zmir l<tisat Kongresi nedensiz, gereksiz bir toplant deil ki byle yorumlar yaplyor. Yknt iinde, yoksul, geri bir lke devral ellerini kavuturup oturacak, iktisadm kendi kendine dzelmesini mi bekleyecekU? Ge rei makulde aramalyz. 36) Mttefiklerin temel gr Boazlarn yalnz ticaret gemilerine emilerine de snrsz ve srekli ak olmasyd. 36a) Atatrk'n Btn Eserleri, 14. c., s.17 nmitir). kinci Blm Notlar 387

37) i.

2. C., s.80-81 (konuma zetlenmitir); Noradunkyan Efendi birka kez gelmi fakat smet Paa bir daha kabul etmemitir. nn, Hatralar,

Bunlar Trkiye'nin dousundaki Sovyet Ermenistan'nclaki ynetim kabul etmeyen Ermenilerd i. Trkiye ve Sovyet Ermenistan 1921 ylnda Kars Bar Andamas ile her konuda anlam, ilerdi. Aralarnda bir sorun yoktu. Ne kadar dost olunduunu ilerde greceiz. Dostluun bo zulmas, snrn kapanmas vb. ok sonradf. 37a) Bu yolla, Trkiye'de olutuunu grdkleri et olmaya gidii, eitli aznlk gruplar yaratarak engellemek, Trkiye'yi paral bohaya stiyorlard. Bu yntemi imdi de kullan yorlar. Aynn krk trks varm krk da ahlat iye iin oluturduu oyunlar hep ayn. Tarih bilen bu oyunlara gelmez. Bilmeyen kanar. 3 8) i. nn, Hatralar, 2. C., s.79. Lord Curzon bu sahneyi eine yazd mektupta yle anla kler dayanlmaz bir durumdalar. Dn smet, aznlklar sorununda Mttefikler adna yapm oldu di neri/ere szde yayapt. 39)

ve konuyla hi ilgisi olmaya? kstaha bir konuma (.. ) Trkler sanki dnyann fatihleriymi bi her noktaya kar kyorlar." (S.N. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferans'nn Perde A kas, s.63) A.N. Karacan, Lozan, s.197; i. nn, Hatralar, 2. C., s.8S; Lozan Tutanaklar, . c., s.222 ( szck ekledim). Trkiye, ngiltere'nin etkisi altnda olduunu bildigi Mil r Cemiyeti'ne 1932 ylna kadar katlmam, ancak davet zerine katlmay nt oluturan kabul etmitir. f 39a) Y.K. Karaosmanolu'nun amlarndan yararlanarak (Politikada 45 Yl, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1968); M. Kemal Paa stanbul'a Ali etinkaya ile Rasih Kaplan' yollayacaktr. 40 ) Nfus degiiminin doru zeti byledir. Kaynak: Lozan Tutanaklar, . c., s.118 vd., 8 sayl tutanak, Dr. Nansen'in komisyondaki Dr. Nansen nerisini, aklamas. Farkl bilgiler geree aykrdr. 388 kinci Blm Notlar

'mbadelenin Yakn Dou'da bar in nemli olduunu' aklaya rak sunmutur (s.118). Genl Bir arada yaamay Mttefikler ve Yunanllar kundaklamlardr. Mbadele Trk nerisi deildi r. Nansen, destekleyenler stanbul'daki ngiliz, Fransz, tal yan Yksek Komiserleridir. K abul eden lke Yunanistan'dr. neri Lozan'daki Mttefikler ve glgelerince desteklenmitir (a.g.e., s.119, 123). Trkiye ilk aamada nerinin uygulanabilir olup olmadn incelemek is ediini ileri srecektir. Osmanl nce Rumeli'de, sonra Anadolu'da aznlklardan ve onlar ba ane ederek iilerine karan, bamszla aykr zmler iin zorlayan byk devletlerden ara da tarihten ders alarak dei imi kabul edecektir. Bylece Ege ve Dou Trakya'daki blk prk, para para yap sona erer. 40a) Trk Kurulunu Lozan'da zor durumda brakan temel kon hukuk ve adalet sistemiydi. Kanunlar adyd, yetersizdi. O yzden Mttefikler yabanc yar lunaca karma mahkemeler neriyor, Trk Kurulu reddediyordu. Ama Trk Kurulu uygar alemle birlikte yaayabilmek iin kanunlarn ve adalet sisteminin yenilenmesi gerektiini gzlem ekteydi. 41) i. nn, Hatralar, 2. c., s.89-90. Yeni Lord Curzonlarm, ustalar Lord Curz on'un uyarsna tam bir ballkla uyduklarn gryoruz. Keke Lord Curzon'un bu szleri de nlie Hitabe'si gibi baslp duvarlara aslsayd, kuaklar uyank tutsayd.

Atatrk'n izerek, yanlarna notlar alarak okuduu kitap says 3.997'dir. 42a) Tam serbestl salamak iin Boazlarn askersizletirilmesini, Trk Silahl Kuvvetleri'nin Boaz kysnda uzakta kalmasn istiyorlard. Buna karlk bir sava halinde Trkiye Boazlara el koyabilec ilahlandrabilecekti. Boazlara el koymak iin gereken sre anakkale'de de, stanbul'da da. birka saatti. Trkler nce Boazlarn tahkim edilmesini savunmular ama askersizle tirme usunu bu nedenle ok nemsememilerdir. Askersizle tirilmesi istenen blgelerde Trk jandar as ve ynetimi buluna42) kinci Blm Notlar 389

cakt. baz

Bunlar herhalde bir sava halinde el koymay kolaylatracak n hazrlklar yapacaklard (Giz Celse Zabtlar, 4. c., 5.87). birka oturum daha srd. Kesin bir karara varlama Grmeler d. Ama zmsz bir konu olarak da grlmedi. Sona braklan sorunlar arasnda yerini ald. 43) B.N. imir, Lozan Telgraflar, 1. c., 5.270. 43a) Daha sonra Abddrrahim ve Ali Met in avu'un da geldiklerini yazan kaynaklar var. 44) d rehinelern geri liiyordu. Karyaka'ya

Esirlerin deiimi ve Yunanllarn rehin olarak Yunanistan'a gtrverilmesi konusu hzla ve o duka olumlu ge45) 46) Lozan Telgraflar, . c., 5.266, 194. telgraf. stikla! Harbi'nin Son Safhas, 5.170; ay n gn General Harrington B.N. da Londra'ya savaa hazr olduklarn bildiriyor, sava plann ak lyordu imir,

(S.N. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferans'nn Perde 5.79). 47) Lozan Telgrafla r, . c., 5.345; i. nn, Hatralar, 2. c., 5.83-84; Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 3. c 1061-1064. 47a) Ajax eski Padiah Port Saifte brakr. Clematis adl sradan bir Arkas, yolcu gemisiyle sr karlanr. Svey'e gnderilir. Oradan Mansura olu adl bir M gemisiyle Cidde'ye gelir. Kral Hseyin ve Hicaz havas Ali tarafndan

iyi gelmez. Bir beyanname yaymlayarak Hicaz'dan ayrlr, Hayfa veya civarnda oturmak istediini belirtir ama ngilizler kabul etmezler, 20 Maysta San Remo'ya yerlemek zere Cenova'ya hakknda doru kar. Yaymlad beyanname ve btn bu sre bilgi iin: T.., Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, 5.67-70 (Bu yolculuk ve ayrntl ar hakknda birok masal, uydurma~ yaktrma var. Dorular sz konusu aratrmada). San Remo'da yine Vahidettin'le birlikte olacaz. 47b) Sabiha Gken emsi Belli'ye, 'Atatr k'ten duyduunu belirterek, Salih Bozok'un Zbeyde Hanm'n olumsuz kansn bildirmediini, 48) sonradan bunu Atatrk'e iriraf ettiini' aklyor (Fikriye, 5.108). Prof.Dr. . Turan, Trk evrim Tarihi, 3. Kitap, 1. B!tim, 5.52-55: Nutuk, 2. C., 5.196 vd. 390 kinci Blm Notlar

Bu gnlerde skilipli Atf Hoca da halifelik konusunda slam Yolu adl bir kitap yaymlamt iki almann amac geleneksel dzen 49) geri getirmekti. Ziya Oranl, Atatrk'n imdiye Kadar Yaynlanmam Anlar,

Anlatan Ali Metin, Atatrk'n Emir avuu, s,142-143; Atatrk'n Btn Eserleri, 14, c" s,259 * zmir Atatrk'n annesini gzel ve ok kalabalk bir trenle topraa vermitir. 50) 51)

Atatrk'n Btn Eserleri, 14, c" s.259 (SiirtMilletvekili Mahmut Bey'in Milliyet gazete sinde yaymlanan [1929J yazsndan aktarla rak), Atatrk'n Btn Eserleri, 14, c" s,231-25 a konumalarn dan da esinlenerek. 52) Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yl lar, s,l44 (j,E, Gilles pie'nin Ankara raporu); ),E, Gillespie hakkn da Ahmet Emn Yalman, Grdklerim ve Geirdik lerim, 2. C., 5.246 vd. bilgi var. J.E. Gillespie Lozan'da ABD kurulunda uzman o larak bulunmutur. 53) Mttefikler her bar andlamasyla birlikte miletleraras adettir diye genel af ilan edilmesini istiyorlard. Mtareke dneminde birok Rum ve Ermeni ile Mslman-Trk, igalcilere hizmet ve ajanlk etmiti. Genel adete uyarken adlar salayarak, bunlar da kurtarm olacaklard. kiinin Trk delegasyonu, kalmaSIn

sonra saptanmak zere 150 hainlerin af d zorlukla elebalarnn aftan yararlanmalarna engel olmutur, Bunlar ISO'likler diye anlacaklar,

Patrikhanenin Trkiye'den karlmas Dr. Rza Nur'un bir yanl ifadesi yznden gerekleti konunun ayrntlar iin: . nn, Hatralar, 2. C., s.130-132. Ama Partikhane'nin haklar, aznlklara tannan haklardan ileri olmayacaktr. Yerel bir dini rkaytlar gt olarak kabul edilir, Ekmenik degildir, 54) Eski belgesel filmler ve ses tanmlyorlar: Atatrk'n sesini tizletiriyor. Bu yzden gerek sesini yanstmyor. Grg tanklar sesini yle Dinamik, gr, tnlayan, keskin, przsz, scak, gzel, berrak (Bu tanmlar yapan grg tanklar: M. Mfit Kansu, kinci Blm Notlar 391

Sevk, Y.K. Karaosmanolu, ER. Atay, Sreyya Sami Berkem, Grace B. Ellison, B.D. Gauli s). Ksa boylu da deildir. Boyu 174 cm. dir (Atatrk'n Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatra/ar, . C., s.3). 55) Deinilen balca .H. konular: Mudanya Mtarekesi, Lozan, kapitlasyonlar, iki akmlar, d yardm, yasa; bakent, Bat Trakya, Musul, sorunu, Boazlar, aznlklar, siyaset, Pontus nfus soruyeni asay, iftilere nu, Ermeni yurdu, Meclis'teki fikir seim, 56) kadn gruplar hakknda bilprogram, gi, hilafet, din ve devlet, bilgisizlik, Halk Partisi ve milletvekilleri konusu. M. Kemal Paa n akladktan

Krtlk adna bir snr izmenin mmkn olmad sonra, yrrlkteki anayasann yerel ynetiml re yerel konularda zerklik Bu hak herkes gibi unlardr: Krtler iin de geerliydi. 1921 Anayasas'nn zerldikle ilgili balca maddeleri eri, Madde 11- Vilayat, mahalli umurda manevi yeti haizdir. Harici ve dahili siyaset, ahsiyeti ve muhtariadli ve askeri umur, beynelmilal iktisadi mnesebat ve hkmetin umumi tekalifi ile menafii birden ziyade vila

yata amil hususat mstesna olmak zere, Byk Millet Meclisi'nce vaz edilecek kavanin muc ibince evkaf, medarls, maarif, maiye ilerinin shhye, iktisat, ziraat, nafa ve muavenet-i ictisalahiyeti datanzim ve idaresi vilayat uralar uralarnn hilindedir. Madde 12- Vilayat vilayat halknca mntehap azadan

mrekkeptir. Yilayat uralarnn ihtihap devresi iki senedir. tima mddeti senede iki aydr Madde 16- Nahiye hususi ahsiyettir. hayatnda muhtariyeti haiz bir manevi Madde 17 - Nahiyenin bir uras, bir idare heyeti ve bir de mdr vardr.

(Prof.Dr. Suna Kili, Prof.Dr. A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metin/eri, s.106,107, T. Ba s Yayn, stanbul, 2006, 3. bask) M. Kemal Paa'nn Krt konusu ile ilgili bu aklamas t yledir: 392 kinci Blm Notlar

57)

"Krt meselesi bizim yani Trklerin menfaatine olarak da katiyen sz konusu olamaz. nk ma lum-u iiliniz, milli snrmz dahilinde mevcut Krt unsurlar o surette yerlemitir ki pek s yerlerde younlua sahiptir. Fakat younluklarn kaybede ede ve Trk unsurlarnn iine gtre yle bir snr hasl olmutur ki Krtlk namna bir snr izmek istersek Trkl ve Trkiy . Faraza Erzurum'a kadar giden, Erzincan'a, Sivas'a kadar giden, Harputa kadar g iden bir snr aramak lazmdr. Ve hatta Konya llerindeki Krt airetlerini de nazar- dikk hari tutmamak lazm gelir. Dolaysyla bal bana bir Krtlk tasavvur etmek ise, bizim T sasiye Kanunu gereince zaten bir tr mahalli muhtariyetler teekkl edecektir. O halde hangi livann (yerel ynetim kademesinin) ahalisi Krt ise onlar, kendi kendilerini mu htar olarak idare edeceklerdir. Bundan baka, Trkiye'nin halk sz konusu olurken onlar da beraber ifade lazmdr. fade olunmadklar zaman bundan kendilerine ait bir mesele karm lar daima varittir. imdi Trkiye Byk Millet Meclisi hem Krtlerin, hem Trklerin salahiye sahibi vekillerinden meydana gelmitir ve bu iki unsur btn menfaatlarn ve mukadderatl arw birletirmitir. Yani onlar bilirler ki bu mterek bir eydir. Ayr bir snr izmeye k u olmaz:' Grld gibi: L M. Kemal Paa Krtlere zerklik vaadetmemitir. Anayasada var ola ve yetkileri anmsatmtr. Bu hak ve yetkiler herkes iin geerlidir. zerklik vaadettii h daki iddialar geree aykr dr, doru deildir. leri sren gerei saptryor demektir. S rdeki zerklik, yerel konularla ilgili snrl yetkilerdir, yle siyasi zerklik deildir. 2. 1924 Anayasas ile bu sistem deitirilmi, yeni kurulan niter, milli, merkezi devlete ve topyekun kalknma anlayna uygun yeni bir sistem getirilmitir (89. madde). kinci gt; de dii konular: Bar, etkinlikler, yeni Trkiye'nin bir iktisat devleti olaca, yeni Trkiye' in temel ilkeleri, milli egemenliin bir zerresinin bile kimseye terk edilemeyecei, alkan kinci Blm Notlar 393

olma zorunluu, Halk Partisi'ni kurmasnn nedenleri, stanbul'un durumu. Velit Ebzziya M .M. Grubu yneticilerinden, tutucu, dar grl bir yurtseverdi. Ona gre en vatansever rgt M. Grubu idi, en vatanseverler de elbette onun yneticileriydi. yleyse her ey ondan, onlardan sorulmalydi. Ayn hastal M. Kemal Paa'nn baz yakn asker arkadalarnda da imir, greceiz. Onlar da her eyin kendilerinden sorulmasn! isteyecekIerdi. 58) B.N. Lozan Telgraflar, . c., s.409 (20 Ocak 1923),

Babakan'dan smet Paa'ya bilgi. kinci bir bilgi yazs: "ngilizler bir vapurla iki bin sa dk cephane, mteaddit sandk bomba, iki yz mitralyz, 10 uak, yirmi top ve pek ok malzeme i Dedeaa'a gndermilerdir:' Babakan Rauf, Lozan Telgraflar, . c., s.438 (25 Ocak 1923) Bu srada stanbul ve evresinde bulunan Mttefik birlikleri: ngi

lizler: 6 piyade taburu, 2 deniz piyade taburu, 2 depo taburu, 3,5 sahra bir svari alay, uaklar, 16 para sava gemisi. Franszlar: 7 piyade taburu, 3 svar topu taburu,I istihkam taburu, 14 uak, bir tank mfrezesi, 12 zrhl otomobil, 6 sava gem isi. talyanlar: 2 piyade taburu, 3 sava gemisi 2 obs (stiklal Harbinin snda . bataryas, bataryas, Son Safhas, s.173): hepsi yaklak 2 tmen. KarTrk ordusu vardi.

59) Atatrk'n Btn Eserleri, 14. c., s.321-352. 59a) 1923 ylnda Trkiye'nin devrald mi alll hakknda kaynak: Alptekin Mderrisolu, Cumhuriyetin Kurulduu Yl Trkiye Ekonom Bankas Yayn, Ankara, 1998; Tevfik avdar, Milii Mcadeleye Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-yi Umumiye, Milliyet Yayn, stanbul, 1971: Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, d. (Trkiye ktisat Kongresi Bakanl na sunulmak zere Milli Ticaret Birlii'nce hazrlanan iktisadi rapor). Devlet 1875'te iflas bilir? etmitir. Durumu bundan daha zl ne anlata-

59b) Trkiye ktisat Kongresi iin temel kaynak olarak Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi mirden yararlanyorum. 394 kinci Blm Notlar

60)

Bursa Belediyesi Atatrk iin ekirge'de bulunan bir kk satn alm, ok zevkli bir biimde detmiti. Bu kk bugn M. Kemal Paa'ya armaan edildi. Paa ile Fevzi ve Karabekk Paalar, yaverler o gece bu Bursa belediyesine kkte kaldlar. Atatrk daha sonra bu mze. kk balayacaktr. imdi 60a) Fransz Badelegesi M. Barrere 23 Ocakta rahatszlandn ileri srerek Lozan'dan ayrlm, yerini ikinci delege M. Bombard alm tr. Lord Curzon bu durumdan hi holanmamtr. M. Bombard'n vereceinden kukulanyordu. Barrere'n Trklere dn niye ka61)

t anlalamamtr (Lozan Telgraflar, . c., s.440, dipnot'"). Atatrk'n Btn Eserleri, 370 (Bu konumann tutana yer yer zet halindedir); Atatrk u konumay burada yapmtr: un/amak iin baz eylere muhtatr. Resim yapmayan, heyket yapmayan, gzel sanatlar anlama bir milletin noksan var demektir. Byle bir milletin ilerleme yolunda yeri yoktur. " 61a) Milletler Cemiyeti Cenevre'deydi. Lozan grmeleri srasnda Romanya delegesi bir air hanm sz alarak uzun uzun Trkleri, haremi, Trkiye'de kle

pazarlar olduunu, klelerin harem denilen zindanlarda srtldklerin anlatm, bu facialara son verilmesini istemi, Milletler Cemiyeti de stanbul'daki Mukaddes Kitap Cemiyeti'nin bakan AB D'li Mr. Pifi harem, kle pazarlar, palal, sarld Trkler vb. hakknda denetlernek ve bir rapor vermekle giddialarn revlendirmiti. Mr. Pit bir sre sonra, bu gereklerle il-

gisi olmayan masa]]ar olduunu bildirdi (.H. Sevk, O Zamanlar, s.209-211). Milletler Cemiyeti'nin ve Avrupa'nn 1922/23 ylnda Trkiye hakkndaki bilg! dzeyi byleydi. imdi d irok konuda ayn dzeye, daha dorusu dzeysizlie tank oluyoruz. Avrupa'nn her eyi doru i sanmak kadar byk yanlg olmaz. Benim yakn tarihten kardm sonu u: Avrupa siyaseti ri do 62) ruya, drtte yalana, yaktrmaya, arptmaya dayanyor. A.N. Karacan, Lozan, s.242-258; utanaklar, . c., s.343378. kinci Blm Notlar 395

63)

Lozan Telgraflar, . C., 5.429: smet Paa'nn Musul grmeleri hakknda iki raporu: 5.431434-436. "Lord Curzon Musul vilayetinin yarsn, Sleymaniye'ye kadar olan blgeyi Trkiye' ye brakmay dnmt. Bunun zerine Londra'dan yollanan talimatta ngiltere'nin bu toprakl 'ye brakmayaca bildirildi." (BiliH N. imir'in verdii bilgi: Lozan Telgraflar, . C., 5 4, dipnot"') 63a) Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, 5.208, Maliye Bakannn sz. C., 64) 65) Atatrk'n Btn Eserleri, 14. 5.388-389. smet Paa Cavit Bey'in danmanlndan memnun kalmamtr.

Cavit Bey'in Trklerden ok Fransz1ara yakn olduu, onlarn karlarn savunduu sylenm onu TBMM'nde de konuulmutur (Gizli Celse Zabtlar, 4. C., 5.175). smet Paa ikinci dneme Cavit Bey'i gtrmez, 66)

Atatrk'n BtUn Eserleri, 14. C., 5.395-398 (konuma zetlenmi ve Atatrk'n baka konumal a eklemeler yaplmtr). " Bugn Kurtulu Sava'nn havac kahramanlarndan Binba Fazl Bey bir gsteri srasnda derek ehit szleme, olur. anlama 67) 30 Ocak gn sz konusu m halklar protokol ve imzalanve yrrle girmitir. Nfus deiimi zorunludur. Bu anlama

yerlerinden oynatmann ac bir olayalduu belirtilerek, bundan ac duyulduu aklanarak kabu edilmitir. Mttefikler ve

glgeleri, bu sonucu yaratan olayn, ngiliz, Fransz Babakanlar ve ABD Bakannn ortakla

kleri kararla Yunan ordusunu zmir'e karmalar, daha sonra da Trakya'ya yrtmeleri olduun hi deinmemilerdir. '" Anadolu'yu kana bulayan eski Yunan Kral Konstantn tam da 68) 69)

bu srada Ocak 1923'te Palerma'da lr. A.N. Karacan, Lozan, s.27l-273: Mttefiklerin ha zrladg proje metni: Lozan Tutanaklar, 2. C., s 53-127; . nn, Hatralar, 2. c., s.9l v ozan Telgraflar, . C., 5.463. Mttefik projesinde yer alan baz hususlar: Karaaga Yunan lla ra veriliyor. Dou Trakya'da bulunan Trk jandarmasnn says 5.000'e indiriliyar. Trkiye stanbul'da ancak 12.000 asker bulun396 kinci Blm Notlar

durabilecek. Irak snr Milletler Cemiyeti tarafndan saptanacak. Adli, ticari ve mali baz konularda kapitlasyonlar srecek. Trkiye Mttefiklere 15 milyon altn zarar ziyan dey cek vb ... 70) 71) 72) Lozan Lozan 283. Hasan Telgraflar, . C., Tutanaklar, s.470-471. 12. c., s.32-52; A.N. Karacan, Lozan, s.275Ali Ycel'in eitli dncelerinden yararlanarak. 73)

Atatrk'n Btn Eserleri, 15. c., s.50-103. 1918'te stanbul'da kurulacak yeni bir hkmette neden Harbiye Nazrl istediini, sonra ne yapmak istediini de anlatyor. 74)

Nitekim imdi bunlarn hepsi gayet olaan olaylar oldu. Ne ta yayor, ne dinden klm ol tehlikeli cahillik dinde cahillik. Osmanl yklr tarihi bylelerinin ayaklanmalaryla dolu. Osmanl topla

devlet deildi. Bu ortaada donup kalm anlay yznden duraklad, geriledi, bitti. 74a) L zon 3 ubatta yle demiti: "Trkiye'nin imza edecei en iyi andama budur. Eer imza etmez iye dnsn. Asya'nn grnmez derinliklerinde kaybolur." (A.N. Karacan, Lozan, s.623) Bar plomat byle konuur mu? 75) Lozan Tutanaklar, 5. c., s.1-20; i. nn, Hatralar, 2. c., s. 1-93; A.N. Karacan, Lozan, s.288-293; Lozan Telgraflar, . c., s.493; )0seph Grew ( ABD Temsilcisi), Atatrk ve nn, eviren Muzaffer Akn, s.40-42 (J. Grew'in anlarnn Ata ozan ile ilgili blmleri. J. Grew Lord Curzon'un dairesindeki son sahnenin tankla rnda n biridir. Anlarnda bu sahneyi anlatmtr. ilerde Trkiye'de Bykeli olarak bulunacak; Grew'indir). kzgn boa, korku iinde vb. szler). 76) 77) 78) 78a) stiklal

Harbinin Son Safhas, s.162 vd. Atatrk'n Btn Eserleri, 15. c., s.108-115. Atatrk'n Bt

rleri, 15. c., s.113- 115. Sovyet Rusya Bykelisi Aralof evlilii dolaysyla M. Kemal Paa y kutlamt. Paa Aralof'a bugn u nl yant verdi: "Gsterdiiniz hissiyat ve tebrikatt ssa teekkr ederim. Ben en byk ve hakiki saadeti, mazlumlar dleminin kurtulu gnnde idra edeceime kaniim. Hak ve adaletin a ve savul<nci Blm Notlar 397

nucusu olan milletlerin mterek mesaisiyle bu kurtulu gnlerini mutlaka idrak edeceimiz e kati emniyetim vardr." (Atatrk'n Btn Eserleri, 15. C., s.116, 6 ubat 1923) Yzden f a mazlum millet 20. yzyl iinde bamszlna kavuacaktr. En bykleri Hindistan'dr. 79 lmas iin birka yl hazrlk yaplmas gerekmitir. Yzlerce yl hutbenin dili konusu zeri m olmas Osmanl dneminin temel zaaflarndan birini sergiliyor: Geni dnmemek. Bugn ok eler Trke ve temel/gncel sorunlarla ilgili ise, bunu, M. Kemal Paa'nn Zaanos Paa Cami' inde yapt bu konumaya borluyuz. Acaba Atatrk'e borlu olmadmz ne var? *Hutbenin Tr eren Ali Suavi'dir (. Turan, Trk Devrim Tarihi, 3. Cilt, 2. Kitap, s.52). 80) Atatr k'n Btn Eserleri, 15. C., s.113-121 (Bu konumalara ek olarak verilen gazete alntlarnda da yararlanyorum). M. Kemal Paa ve Latife Hanm buradan Balya'ya ve Edremit'e gitmil erdir. Paa iki yerde de askeri birlikleri denetler. Edremit'te akam yemei iin bir do ktorun geni evi hazrlanmtr. Ev sahibi hanmn kz kardei vardr. Yardm iin baz ret ofrada, Latife Hanm'la birlikte bu hanmlar da yer alrlar. Atatrk "Eim yanmda olduu hal e dolayorum ama hibir yemee hibir hanmefendi katlmad" der, bu uygar sofra iin teekk Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s.lll vd.). Byk ehirler, kendiliklerinden uyduracaklardr. Kylerde zaten kadn hayatn dnda deildir. Ortaa kasabalar ve kk maya alacaktr. 81) Lozan Telgraflar, . C., s.S08 vd. 82) Gndz kn, Trkiye ktisat 20-230'da sergide yer alan tm rnlerin tam listesi bulunuyor. 82a) Bykeli Abilof 23 uba gn zmir'de hastalanarak lmtr. 83) Latife Hanm'la ilgili btn kitaplarda M. Kemal Pa Kongresi'ni amaya Latife Hanm'la birlikte geldii belirtiliyor. ProfDr. Gndz kn kongr le ilgili eserinde btn gazeteler398 kinci Blm Notlar

84)

de yer alan ilk gne ilikin haber ve yazlar veriyor. Ama hibirinde Paa'nn Latife Hanm' birlikte geldii yazl deiL. Anadolu Ajans'nn alla ilgili haberinde de Latife Hanm'l bir bilgi yer almyor (Atatrk'n Btn Eserleri, 15. C., s.138). Gece trenle yola kacaldar M. Kemal ve Fevzi Paalar, ertesi gn Eskiehir'de smet Paa ile buluacaklard. Latife Han herhalde evde yol hazrl yapyordu. lk kez Ankara'ya gidecekti. Bu konumay herkes, zel de her siyaseti okumal. Uzun olmasna ramen bu nedenle buraya alyorum. Arayp bulmak ii kimse yorulmasn: ZMR KTSAT KONGRES'N A NUTKW

(17 UBAT 1923) Efendiler, aziz Trkiya'mzn iktisadi ykselmesi vastalarn aramak ve bulm gibi vatani, hayati ve milli bir mukaddes gaye iin bugn burada toplanm olan sizlerin , muhterem halk temsilcilerinin huzurun~ da bulunmakla ok mesut ve bahtiyarm. Efen diler, uzun gafletlerle ve derin kaytszlk ile geen asrlarn iktisadi bnyemizde at y avi etmek, tedavi arelerini aramak ve memleketi mamuriyete, milli bir refaha, saa dete ve servete ulatracak yollar bulmak iin vuku bu~ lacak mesainizin ok kymetli ve mu vaffakiyetli neticelere kavumas n temenni eylerim. Arkadalar, sizler dorudan doruya mi letimizi tekil eden halk snf larnn iinden geliyorsunuz ve onlar tarafndan seilmi ol liyorsunuz. Bu itibarla memleketimizin. milletimizin halini, ihtiyacn ve :nilletimi zin emellerini ve elemlerini yakndan biliyorsunuz. Her~ kesten daha iyi biliyorsu nuz. Sizin syleyeceiniz szler, alnmas lzumunu beyan edeceiniz tedbirler, dorudan dor alkn lisann dan sylenmi gibi kabulolunur. Bu, en byk isabetlere sahiptir. Zira halkn i, Hakk'n sesidir. Efendiler, tarih, milletlerin ykseli ve d sebeplerini ararken bir yasi, askeri, toplumsal sebepler bul~ makta ve saymaktadr. phe yok, btn bu sebepler t oplumsal hadiselerde tesirlidirler. Fakat bir milletin dorudan doruya hayatyla, ykse liiyle, dyle alakadar ve mnasebettar olan, o milletin iktisadiyatdr. Tarihin ve tecr tespit ettii bu hakikat. bizim milli hayatmzda ve milli tarihimizde de tamamen tece lli etmitir. Hakikinci Blm Notlar 399

katen Trk tarihi incelenirse, btn ykseli ve d sebeplerinin bir iktisat meselesinden ir eyolmad derhal anlalr. Efendiler, tarihimizi dolduran bunca muvaffakiyetler, zaferl r veyahut ma lubiyetler, yok olular ve felaketler, bunlarn tamam, vukua geldikleri de virlerdeki iktisadi ahvalimizle mnasebettar ve alakadardr. Yeni Trkiya'mz layk olduu m rtebeye ulatrabilmek iin mutlaka iktisadiyatmza birinci derecede ehemmiyet vermek mec buriyetindeyiz. nk zamanmz tamamen bir iktisat devresinden baka bir ey deildir. Efend r, bir milletin hayati vastalarn, refah ve saadetini tekil eden iktisadiyatyla itigal etmemesi, itigal edememesi nazar dikkati eken bir keyfiyettir. Fakat biz itiraf etm eye mecburuz ki, iktisadiyatmza lzumu kadar ehemmiyet vermemi bulunuyoruz. Bir mille tin dorudan doruya hayati vastalaryla itigal edememesi, o milletin yaad devirler ile devirleri tespit eden tarihiyle ok alakadardr. Dolaysyla biz de eer itigal edemem i i ek, hakiki sebeplerini, geirdiimiz devirlerde ve bilhassa tarihimizde arayabiliriz . Fakat byle bir inceleme yaptmz zaman, ne yazk ki, itirafa mecburuz ki, biz henz imd kadar hakiki, ilmi, olumlu manasyla milli bir devir yaayamadle Dolaysyla milli bir t arihe sahip olamadk. Bu noktay biraz izah edebilmi olmak iin hep beraber Osmanl tarih ini hatr layalm. Osmanl tarihinde btn gayretler, btn mesai, milletin arzusu, emelleri hakiki ihtiyalar bakmndan deil, belki unun bunun zel emellerini, ihtiraslarn tatmin an vuku bulmutur. Mesela Fatih, stanbul'u zapt ettikten sonra, yani Seluld saltanaty la Dou Roma mparatorluu mirasna konduktan sonra, Bat Roma mparatorluu'nu da zapt edere azametli bir saltanat kurmak istedi. Byle geni bir emel takip eyledi. Byle bir eme li takip ve tatbik edebilmek iin btn milleti, asli unsuru arkasndan bu hedefe doru se vk etti. Mesela Yavuz Sultan Selim, Fatih'in at bat cephesini tespit etmekle beraber, btn Asya'y birletirerek byk bir slam imparatorluu vcuda getirmek zere byle bir si takip etti. Asli unsuru bunun arkasndan dolatrdl. Kanuni Sleyman her iki cepheyi aza mi derecede geniletmek, btn Bahri Sefid'i bir Osmanl havuzu haline getirmek, Hindist an zerinde nfuzunu tesis eylemek gibi ok azametIi, ahane bir siyaset takip etti. Bu siyasetin tatbiki iin asli unsuru kulland. 400 kinci Blm Notlar

Arkadalar, btn bu tavrlar ve harekat incelenirse grlr ki, bu azametli, kudretli padia r takip ettikleri harici siyasette kendi emelleri, hrslar ve arzularna dayanmlardr. By ve ahane arzularna dayanmada beraber dahili tekilatlarn, dahili siyasetlerini bu ihtir aslarn dourmu olduu harici siyasetlerine gre tanzim etmek mecburiyetinde kalmlardr. H uki harici siyaset, dahili tekilat ve dahili siyasete dayandrlmak zaruretindedir, y ani dahili tekilatnn tahamml edemeyecei genilikte olmamaldr. Yoksa hayali, harici siy tler peinde dolaanlar, dayanak noktalarn kendiliinden kaybederler. Hakikaten Osmanl ha kanlar, aslolan noktay unuttular. Hissiyatlar ve emelleri zerine btn harekat ve fiille i bina ettiler. Dahili tekilat larn harici siyasetlerine uydurmak mecburiyetinde kaln ca, zapt ettilderi memleketlerde btn unsurlar; lisanlar, dinleri, a~aneleri, her eyi baka baka olan ve birok milletlerden ibaret bulunan bu unsurlar olduu gibi muhafazaya kalktlar ve onlara btn bu eyleri muhafaza edebilecek istisnalar, imtiyazlar bahettile . Buna karlk asli unsur uzun seferler yapmakla, fetih meydanlarnda lmekle, zapt oluna n memleketlerin kendisini ve halkn beslemekle ve onlara bekilik etmekle kendi kendi ni tahrip ediyordu. Bu itibarla millet, asli unsur; kendi evinde, kendi yurdunda ve kendi hakiki hayati vastalarn elde etmek iin almaktan tamamen mahrum bir halde bul nuyordu. Bu tacidarlar, milleti byle diyar diyar dolatrmakla, onlara kendi yurtlarm dnmeye msaade etmemekle de yetinmiyorlard. Belki fetih dairesi dahiline gelen halk mem nun edebilmek iin, son yabanclar memnun edebilmek iin dorudan doruya asli unsurun huku kundan ve hayali ve iktisadi kaynaklarndan birok eyleri ltuf olarak, ihsan olarak, h ediye olarak onlara bahediyorlard. Mesela Fatih zamann da Cenovallara ve Patrik'e ver ilen imtiyazlar ile alan yol, kendisinden sonra daima genilemi ve salamlatrlm bulun Bu imtiyazlar, bu istisnaiyeL. hkmetin en kuvvetli, en azametli zamannda vuku bulu yordu. Yalnz ve yalnz padiahn bir msaadesi, bir ihsan olmak zere vuku buluyordu. Hepin z hatrlayabilirsiniz: Kanuni Sultan Sleyman zamannda Venediklilerle ticaret antlamas yaplmt. Fakat Padiah, Venediklilerle ticaret antlamas yapmay kendi erefi ne ve izze ne aykr buldu. Zira onun zihniyetine gre antlama, yekdierine eit milletler arasnda yap Halbuki Venedik o zaman kinci Blm Notlar 401

Osmanl devletine eit olmak yle dursun, onun dorudan doruya vesayeti altnda idi. Dolay zat ahane byle bir hkmetle antla ma yapamazd. fakat ona msaadelerde bulunabilirdi v delerde bulundu. te bu msaade kelimesi kapitlasyonlar kelimesiyle terCme edilmitir. Ha lbuki biliyorsunuz, kapitlasyon kelimesi, bir kale iinde kuatlan, btn mdafaa vastalar landktan sonra teslimiyet arzna mecbur olanlar hakknda kullanlan bir kelimedir. te byl bir kelimeyi, padiahlarn msaadesini tercme ederken kullanm bulundular. Bu ufak tafsil at iki noktadan tekrar edeyim: Millet hayati vastalaryla itigalden yasakl olarak diya r diyar dolatrlyor ve bu yeni diyarlar halk birok istisnalara, birok imtiyazlara sahip olarak alyordu. Yani fatihler, asli unsuru peine takarak klla fetihler yaparken, kl en, zapt olunan memleketler ahalisi kazandldar istisnalar, imtiyazlarla sabana yapyor lar, toprak zerinde alyorlard. Arkadalar, kl ile fetihler yapanlar, sabanla fetihle lara malup olmaya ve neticede mevkii terk etmeye mecburdurlar. Nitekim Osmanl salt anat! da byle olmutur. Bulgarlar, Srplar, Maearlar, Rumlar sabanarna yapmlar, 'mevcu lerini muhafaza etmiler. kuvvetlenmiler; bizim milletirniz de byle faHhlerin arkasnd a serserHik etmi ve kendi anayurdunda almam olmasndan tr bir gn onlara kar rnal ir ha.kikattir ki, tarihin her devrinde ve cihann her yerinde aynen vaki olmutur. Mesela Fransz lar Kanada'da kl sallarken, oraya ngiliz iftis girmitir. Bu medeni sa adelesinde nihayet muzaffer olan sabandr (alklar) ve Kanada'ya sahip oldu. Efendile r, kl kullanan kol yorulur, nihayet klc knna koyar ve belki kl o knda kflenmeye, kum olur. Lakin saban kullanan kol gn getike daha ziyade kuvvetlenir ve daha ok kuvv etlendike daha ok topraa malik ve sahip olur. (A/k/ar)

Efendiler, Osmanl fatihleri. _hakanlar, istilaclar, asli unsur ile beraber sahann nnde malup olup rkata baladktan sonra. asl felaketlerin by balad. Srf padiahn bir ihs nclara bahedilmi olan ve zelltuf olarak memleket dahilindeki gayrimslim unsurlara veri lmi olan her ey kazanlm haklar kabul edildi. Fakat yabanclar yalnz bu haklar muhafaza e de yetinmediler. Belki her gn onlar biraz daha artrmak iin areler aradlar ve buldula r. 402 kinci Blm Notlar

Dahili unsurlar muhafazaya muktedir olduklar dahili tekilatlarna dayanarak, haricin daima tevikine ve zendirmeterine ve yardmna snarak devletin ve asli unsurun imhasyla yasi bir mevcudiyet kazanmak iin almaktan geri durmadlar. Yabanclar bir taraftan dahil i unsurlar tevik ediyorlard, dier taraftan da kendileri mdahale ediyorlar ve her mdaha lede yine devlet ve milletin aleyhine olmak zere yeni yeni birtakm imtiyazlar, hak lar alyorlard. Bu devaml takibat altnda zaten fakir dm olan anayurtla, asli unsur dev e verebilecek paray g tedarik ediyordu. Halbuki tacidarlar, saraylar, Babaliler mutl aka debdebeye, gsterie sahip olabilmek iin, onu devam ettirebilmek, zevk ve ihtiras larn temin edebilmek iin her ne pahas na olursa olsun, bu paray tedarik etmek aresine irimilerdir. O areler de, borlanmalar oldu. O kadar ok borlanmalar yapyorlard, o kada ena artlar dahilinde borlanmalar yaplyordu ki, bunlarn faizlerini de demek mmkn olama n nihayet bir gn Osmanl devletinin iflasna hkmettHer. Maliye ileri hemen kontrol altna alnm ve bamza Dyunu Umurniye belas km bulunuyordu. Efendiler, milletin iine d sefaletin sebeplerini arayacak olursak, dorudan doruya devlet kavramnda buluyoruz. Biliyorsunuz ki, Osmanl devleti, ahsi saltanat ve en son be on sene zarfnda meruti s altanat esasna dayanarak idarei hkmet ediyordu. Arkadalar, ahsi saltanatta her hususa tacidadarn arzusu, iradesi ve emeli hakimdir. Sz konusu olan yalnz odur. Milletin emelleri, arzular, ihtiyalar sz konusu olmaktan ok uzaktr. Btn millet, emellerinden v radelerinden yoksun kalm bulunuyordu. nk tacidarlar kendilerini Allah tarafndan gnderi mi.bir ahsiyet farz ederlerdi. Bir de tacidarlarn etrafn alan menfaatperestler vard. O nlar da padiahlarn zihniyetleri ile zihniyetlenider ve padiahn bu zihniyetini, bu ar zusunu semavi bir gerek ve Kur'an'n bir gerei gibi herkese telkin ederler: bu gaye t koyu ve srekli telkinler karsnda hakikaten bir gn btn halk bu arzu ve iradelerin yap aslazm gelen ve kaytsz art sz kap eden semavi iradeler gibi oldu:una kani oludard. B ade ve hakimiyetten yoksun kalmaya rza gsteren bir milletin akbeti elbette felakett ir, elbette musibettir. Arkadalar! Son durduum noktada artk Osmanl devleti hakikatte ve fiilen bagmszlktan mahrum bir hale getirilmiti. Hakikaten bir devlet ki, kendi t ebaasna koyduu bir kinci Blm Notlar 403

vergiyi yabanclara koyamaz; gmr~k muamelelerini, vergilerini memleketin ve milleti n ihtiyalarna gre tanzim etmekten yasakldr; ve bir devlet ki fazla olarak yabanclar ze inde yarg hakkn tatbikten mahrumdur; byle bir devlete bittabi bamsz denHemez. Devletin ve milletin hayatna vuku bulan mdahal~ler yalnz bu kadar deil, daha fazla idi. Doruda n doruya milletin hayati ihtiyalarndan olan, mesela imendifer yapmak iin, mesela fabr ika yapmak iin, mesela her ey yapmak iin devlet serbest deildi. Mutlaka mdahale vard. Dolaysyla hayatn teminden men ettirilen bir devlet bamsz olabilir mi? Arz ettiim gibi kikatte devlet bamszln oktan kaybetmiti ve Osmanl lkesi yabanclarn serbest bir s bir ey deildi ve Osmanl halk iindeki Trk milleti de tamamen esir bir vaziyete getirilm iti. Bu netice, arz ettiim gibi milletin kendi iradesine ve kendi hakimiyetine sah ip bulunamamasndan ve bu irade ve hakimiyetin unun bunun elinde kullanlagelmi olmasnd an ileri geliyor. O halde katiyetle diyebiliriz ki, biz milli bir devir yaamyorduk ve milli bir tarihe sahip bulunmuyorduk. Mesela, Osmanl tarihi, batan nihayetine kadar hakanlarn, padia~ larn, ahslarn, en nihayet zmrelerin hal ve hareketini kaydede ir destandan baka bir ey deildir. Mazinin, asrlarn elimize tarih diye uzatt kitabn m ti bundan ibarettir. Arkadalar, milletin hiki miyetine sahip olmamas yznden dahil oldu Harbi Umumi'den kymetli evlatlarmzdan meydana gelen kahraman ordularmzn Galiya'da, Ro anya ve Makedonya'da, Kafkas dalarnda, Sina lle~ rinde urad zahmetleri hatrlatmaya l cek kadar ok zaman gememitir ve en nihayet bu Harbi Umumi'nin uursuz neticesi de hep inizin malumudur. Bilhassa Mondros Mtarekesi'yle alan mtareke devrinin manzaras, bir an iin tekrar dnm olursanz greceksiniz ki, batan nihayete kadar bir dalma manzaras ir ey deildi. Devletler her trl insani ve medeni anlamalardan ve hukuktan ayrlarak mem leketimizin en kymetli ve en verimli yerlerini inediler. zmir'i, Bursa'y, Eskiehir'i, ta Sakarya'ya kadar; sonra btn Adana ve havalisini ve Trakya'y, stanbul'u, en aziz y erlerimi~ zi inediler. Fakat dmanlarn bu hareket tarzndan daha aC ve feci ve daha ok ssf edilecek olan bir nokta varsa, o da bu memleketin asrlarca banda bulunan ve bu m illetin irade ve hakimiyetini kulla404 kinci Blm Notlar - - - - - - _ .. _ - -

nan insanlarn dahi dman saflarna gemi olmasdr. (Kahrolsunlar sesleri) Ve arkadalar b rsunuz, bu dmanlar, yani dahili dman lar, harici dmanlarn yapmad ve yapmaya mukted aca kt ve feci fiilleri ve harekat yapmakta tereddt gstermemilerdir. Harici dman ku i, saydm aziz vatan topraklarnda bulunurken, padiahn iradesiyle kartt fetvalarla v ordularyla bu masum millet urada burada doru yoldan saptrlyor ve kandrlyor du. Hak vatanmzn urasnda burasnda isyanlar balamt. Zaten oktan beri manen ve fiilen bams lmi olan Osmanl devletinin bitiine muvaffakiyet hasl olmutu. Osmanl devleti tamamen k kat dmanlarmz ayn zamanda Osmanl devletini kuran Trk milletinin de, asli unsurun da, b memleketin hakiki halknn da mahvolduunu ve ktn Zannettiler. te bunda ok aldandl leti ve Osmanl devleti gibi ok devletler kurmu olan Trk milleti mahvolamaz ve mahvol mamtr. (iddetli alklar) Bilakis hayatna vurulan bu darbelerden, harici dmanlarn ve dmanlarn bu ac ve nefret edilecek darbelerinden birdenbire bn teyakkuzlarn, btn uy hayatn, erefini, namusunu kurtarmak iin byk bir azimle ban kaldrd; birlikte ve da ortaya atld. (Alklar) te milletimiz o dakikadan itibaren milli devreye girdi, halk dev resinin balangcna girdi. Millet bu balang noktasndan balad gn, kendisini hedefe u ve bizzat hedefin bulunduu ufuklarn karanlk.lar iinde bulunduunu hepimiz hatrlarz. Fa at bu hal milletimizi mitsizlie drmedi. Byk bir azim ile mukaddes hedef~ admlarn at iler, milletirniz kati kurtulua ve hakiki kurtulua mazhar olabilmek iin, iki umdeye dayanmann farz ve art olduunu anlad; byk ve bariz kanaatlerle anlad. O umdelerden bir ncisi Misak Milli'nin ifade ettii mana ruhudur. (Alklar) kinCiSi, Tekilat Esasiye Kanu u'muzun tespit ettii deitirilemez hakikatlerdir. (Alklar) Biliyorsunuz ki, Misak Milli , milletin tam bamszln temin eden ve bunu temin edebilmek iin iktisadiyatnda gelime ni olan btn sebepleri bir daha ve katiyen dnmernek zere laveden bir dsturdur. Tekilat asiye Kanunu da Osmanl mparatorluu'nun, Osmanl devletinin ldn idrak ve ifade eden ve yerine yeni Trkiya devletinin getiini ilan eyleyen bir kanundur (alklar) ve bu kinci Blm Notlar 405

devletin hayatnn da kaytsz artsz hakimiyetin milletin uhdesinde kalmasyla mmkn olaca ve beyan eden bir kanundur. (A/k/ar) Hakimiyetin kaytsz artsz milletin uhdesinde kalab ilmesi iin, halkn bizzat kendi mukadderat idare etmesi esasn art klan bir kanundur. kiya halk iin yegane temsilci, kanun yapma ve Cra salahiyetine sahip olan kendi mec lisidir, Trkiya Byk Millet Meclisi'dir" diyen bir kanundur ve Babali hkmeti yerine Trk ya Byk Millet Meclisi hkmetini koyan bir kanundur. Efendiler, Trkiya Byk Millet Meclis ve bunun hkmetinin milletten ald yn, tam bamszlk ve kaytsz artsz milli hakimiy ayanarak memleketi mamur etmek ve milleti zengin, mreffeh ve mesut etmekten ibare ttir. (Alklar) Byle olmakla beraber, Tekilat Esasiye Kanunu zel bir madde ile Meclis'i n vazifesini dahi aklar. O vazifeler ki, dorudan doruya milletin hukuk ve salahiyeti iken asrlarca unun ve bunun elinde kalmtr. Artk bu hukuk ve saIahiyetin hibir sebep v suretle hibir makama ve ahsa terk olunamayacan ve verilemeyeceini katiyetle ifade etm ek iin zel bir madde koymutur. Efendiler. milletimizin bu iki esasa dayanarak almaya b alad gnden bugne kadar geen zaman, ok zaman deildir; buuk, drt seneden ibaretti etimizin kazand muvaffakiyet, muzafferiyet bu buuk drt seneye samayacak kadar oktu cokundur, yksektir, kuvvetlidir. (Alklar) Hakikaten o iradei seniyelerle, hilafet o rdularyla ve bin trl tevikler ve yalanlarla vukua getirilen isyanlarn tamam bastrlm et tfeksiz, topsuz, her trl malzemesiz ve parasz bulunduu bir zamanda yeniden dnyann e kuvvetli ve en muazzam .ordusunu tekile muktedir olmutur. (Alklar) Ve bu ordu daha henz teekkl halinde iken Birinci nn, kinci nn, Sakarya meydan muharebelerini ve zaf i kazanmtr. (Alklar) Ve _en nihayet btn cihau hayretlerde brakan, btn cihan ister kdidere sevk eden en son muzafferiyeti kemali iddet ve muvaffakiyet ile kazanarak topraklarmz ve mukaddes vatanmz ineyen dman ordularn bire kadar mahvetmitir. ( etli alklar) Fakat efendiler, tam bamszlk iin u dstur vardr, milli hakimiyet iin b vardr diyoruz ve bugn de byk bir muzafferiyetin etkenleri ve failled buIunduumuzu ifa de ediyoruz. Bu noktada ok kati olan bir-hakikati hep beraber tekrar et406 kinci Blm Notlar

mek mecburiyetindeyiz. Bu kadar byk, bu kadar mukaddes ve aza metli hedefler yalnz kat zerinde dsturlarla ve kanun maddeleriyle ve sadece hrslarla, arzularla husul bula maz. Tam tahal<kukunu temin edebilmek iin yegane kuvvet, hakiki en kuvvetli temel iktisadiyattr. H (Alklar)

Siyasi, askeri muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsunlar, iktisadi muzafferiyet ler ile talandrlamazlarsa, husule gelen zaferler payidar olamaz, az zamanda sner. Bu itibarla en kuvvetli ve parlak zaferimi zin dahi temin edebildii ve daha edebile cei faydal semereleri tespit iin iktisadiyatmzn, iktisadi hakimiyetimizin temini ve sa amla tnlmas ve geniletilmesi lazmdr. Efendiler, bu kadar verimli ve bu kadar kuvvetli lan yeni hkmetimizin! yeni devletimizin dmansz kalacan farz etmek doru deildir. Bu ellerin dahi iine kundak koyarak onu ykmaya alacaklar olacaktr. Onun hayatna, verimine kar suikastlar tertip etmeye teebbs edecekler bulunacaktr. Btn bunlara kar en kuvvet lahmz, iktisadiyattaki genilik, salamlk ve muvaffakiyetimiz olacaktr. Efendiler, dahil olduumuz halk devrinin, milli devrin, milli tarihini dahi yazabHmek iin kalemleri rniz sabanlar olacaktr. (Alklar) Bence halk devri, iktisat devri kavram ile ifade ol unur. yle bir iktisat devri ki, onda memleketimiz mamur olsun, milletimiz mreffeh olsun ve zengin olsun. Bu noktada bir felsefeyi size hatrla taym: "El kanaat kenzi l ayfna': Kanaati, "kenzi layfna" farz etmek, fakirlii fazilet bilmek felsefesine de iktisat devri artk son versin. (A1H H klar)

Efendiler, bu felsefeyi, mutlaka yanl yorumlamak yznden bu millete, bu memlekete ok by fenalk edilmitir. Biliriz ki, Allah dnya zerinde yaratt bu kadar nimetleri, bu kadar ellikleri insanlar istifade etsin. nimetlensin diye yaratmtr ve azami derecede isti fade edebilmek iin de, bugn kainattan esirgedii zekay, akl insanlara vermitir. Eer vat n denilen ey, kupkuru dalardan, talardan, mezrai sahalardan, plak ovalardan ve vatan, ehirler, kylerden ibaret olsayd, onun zindandan hibir fark 'olmazd. Ve hakikaten bu d ediimiz felsefenin sahipleri bu kymetli vatanmz byle zindan ve cehennem yapmaktan baka bir ey yapmamlardr. Halbuki bu vatan, evlat ve torunlarmz iin cennet yaplmaya layk, bir vatandr. te bu kinci Blm Notlar 407

memleketi byle mamure haline, cennet haline getirecek olan, iktisadi vastalar ve e tkenler ve iktisadi faaliyettir. Dolaysyla yle bir iktisat devri lazmdr ki, artk mille tirniz insanca yaamasn bilsin, insanca yaamann neye bal olduunu rensin ve o vastal n. Hepimizin arzumuz udur ki., bu memleketin efrad, ellerinde numuneleriyle ziraatn , ticaretin, sanatn, emein, hayatn bir temsilcisi olsun. Ve artk bu memleket byle fak ir ve bu millet haldr deil, belki memleketimize zengin memleketi, zenginler memle keti, bu yeni Trkiya'nn adna da alkanlar diyar denilsin. te millet byle bir devir i unuyor ve byle bir devri yceltecektir. Ve byle bir devrin tarihini yazacaktr. Ve byle bir devirde, byle bir tarihte en byk makam, en byk hak alkanlara ait olacaktr. Efen , Trkiya kti sat Kongresi, tarihte ilk defa yksek mevki kazanacak bir kongredir. Siz ler memleketin ihtiyacn, milletin ihtiyacn ve milletin kabiliyetini ve bunun karsnda b dnyada mevcut olan ok kuvvetli iktisat tekilatn nazar itibara alarak, yaplmas lazm g tedbirleri ve tatbiki elzem olan btn yenilikleri tam bir aklkla ifade etmelisiniz, te spit etmelisiniz. Ta ki, o tedbirler, o yenilikler tatbik olunduka memleketimiz b ereketlere, nurlara boulsun. Arkadalar, Trkiya Byk Millet Meclisi'niz ve hkmetinz, ta milletin emelleri dairesinde, ilerlemeye, yenilie tamamen dosttur, tamamen taraf tardr. Bunun iin memleket ve millete faydal kabul edeceiniz tedbirler byk bir memnuniy etle nazar dikkate alnacaktr. Buna phe etmiyorum. Efendiler, iktisadiyat sahasnda dn e konuurken zannolunmasn ki, biz yabanc sermayesine hasm bulunuyoruz. Hayr, bizim mem leketimiz genitir. ok almaya ve sermayeye ihtiyacmz vardr. Dolaysyla kanunlarmza lmak artyla yabanc sermayelerine lazm gelen teminat vermeye her zaman hazrz ve arzu ed lir ki, yabanc sermayesi bizim emeimize ve sabit servetimize katlsn ve bizim iin ve o nlar iin faydal neticeler versin; fakat eskisi gibi deiL Hakikaten mazide ve bilhas sa Tanzimat devrinden sonra, yabanc sermayesi memlekette -mstesna bir mevkiye sahi p oldu. Ve ilmi manasyla denebilir ki, devlet ve hkmet yabanc sermayesinin jandarmal n baka bir ey yapmamtr. Artk her medeni devlet gibi, millet gibi. yeni Trkiya dahi bun raz olamaz; buras esir lkesi yaptra maz. (Brava sesleri, alklar) 408 kinci Blm

umuz

Hoca Efendi: Paa' Hazretleri, Hindiini ve Bengal eyaletinde bulunduzamanda orada b ulunan slam kardelerimize Trkiya hkmeti mi aryorsunuz, diyen Muhammed Ali isminde bir zata kaptan ... ismindeki aalk kafire bir tokat vurduu gibi kan karmtr. Dolaysyla yurdunuz. Memleket alkan diyardr. Dolaysyla Allah'n inayeti ile bu memleketimizi cenn misali yerlere dndrmeye gayret edeceiz ve bunu bekleriz. Bakumandan: Arkadalar, son sz olarak demitim ki, biz memleketimizi artk esir lkesi yapamayz. Belki hepinizin naza r dikkatini ekmi olan Lozan Konferans'nn son mzakeresi bu nokta ile ahikadardr. Konfer nsm imdilik askya aln hep ayn meseleden, ayn noktadan kaynaklanmaktadr gibi anlala dularmz en byk bir zaferi kazanmlard ve muzafferane yryn durduracak hibir mani Alklar) Byle bir zamanda tilaf devletleri, tabii haklarmz, meru haklarmz mzakerel tasdik edeceklerini ve meselelerin mzakereler ile dahi hallolunacan sylediler ve biz konferansa davet ettiler. Milletimiz, Meclisimiz ve hkmetimiz samimi olarak bar tara ftar bulunduu iin, muzaffer ordularmz! durdurdu ve delege heyetimizi Lozan'a gnderdi. Aylardan beri mzakereler ve mnakaalar cereyan ediyor. Fakat henz muhataplar mz bizimle enelik, drt senelik bir hesab grmyorlar; yz ve drt yz senelik hesaplar grmeye ba ala muhataplarmz eski Osmanl devletinin tarihe kartn ve bugn yeni bir Trkiya devle cut olduunu ve bu Trkiya devletini kuran milletin ok azimkar ve kahraman bir millet olduunu ve bu milletin artk tam bamszlndan ve milli hakimiyetinden zerre kadar fedak yapamayacan anlayamamlardr. (Alklar)

bunu anlayamamak yznden tereddte dmler, duraksam lardr. Arkadalar, onlar istedikl ereddt edebilirler. Fakat bu millet kati kararn vermitir. Bu millet iin tereddt devirl eri oktan gemitir. (Brava sesleri, srekli alklar) Devletlerin delege heyetimize verdik leri son proje bittabi heyetimizce kabule deer grlmedi. Dier delege heyetleri gibi b izim delege heyetimiz de vaziyeti hkmete ve icap ederse Meclis'e arz etmek zere mem lekete dnmek zeredir. Tabii izahat ve sorular olacaktr. Ancak btn millet, btn cihan bi sin ki, en nihayet ve en nihayet bu millet tam ba~mszlnn kinci Blm Notlar 409 te

grmedike, yrmeye balad yolda bir an durmave srekli alklar) Efendiler, hi kimseden y istemiyoruz. Dnyann her medeni milletinin tabiaten sahip olduu eylerden bizi mahru m etmemeHdirler ve haklarmz teslim etmelidirler. nk hakkmz tabUdir, merudur, makuld ze lazmdr. Biz bu haktan vazgemeyeceiz ve ne kadar hakl isek, bu hakkmz. mdafaa ve m za iin de memleketimizin, milletimizin kabiliyet ve kudreti o kadardr. (Alk lar) Efen diler, grlyor ki, bu kadar kati ve yksek bir askeri zaferden sonra dahi bizi bara kavu aktan men eden sebepler, dorudan do ruya iktisadi sebeplerdir, iktisadi dncelerdir. n devlet, bu millet iktisadi hakimiyetini temin ederse o kadar kuvvetli temel zeri nde yerlemi ve ykselmeye balam olacaktr ve artk bunu yerinden kmldatmak mmkn olam nlarmzn, hakiki dmanlarmzn uygun bulmadklar, bir trl rza gstermedikleri budur. iilen vaki olmutur. Bar denilen eyin temini iin yabanclarn bu hakikati itiraf etmemekt ki tereddtlerine mantki mana vermek mmkn deildir. ok arzu edilir ki, pek yakn bir zama da onlar da hu hakikati itiraf ederler ve btn medeniyet cihannn pek byk istek ve hasre tle bekledii barn yaplmasna mani olmak mesuliyetinden saknrlar. Biz imdiden hayati v rmz temine ba lam bulunuyoruz. Ve bittabi bar halinin inasnda daha byk gelimele muvaffak olmak iin ok almak lazm olduunu bilmeliyiz. ktisadiyat, iktisadiyat diyoruz akat arkadalar, iktisadiyat demek, her ey demektir. Yaamak iin, mesut olmak iin, insa nn mevcudiyeti iin ne lazmsa onlarn tamam demektir; ziraat demektir, ticaret demektir , almak demektir, her ey demektir. Btn bu hususlarda u anda memleket ve milletimizin n halde olduunu sizler ok gzel bilirsiniz. Vasflandrmak istemeyeceim. Ancak memleketimi zin genilii ve nfusumuzun bu genilie ne kadar orantsz olduunu da hatrlaynz. Bu gen li topraklar ileyebil mek, iletebilmek iin noksan olan el emeini, mutlaka fenni aletle r ile telafi etmek mecburiyetindeyiz. Memleketimizi bundan baka imen diferler ile v e zerinde otomobiller alr oselerle ebeke haline getirmek mecburiyetindeyiz. nk Bat ann vastalar bunlar temin yacaktr. (iddetli edildiini 410 kinci Blm Notlar

olduka, imendiferler olduka, vapurlar olduka, bunlara kar deve ile merkepler ve kan i ve tabii yollar zerinde msabakaya kma nn imkan yoktur. Memleketimiz ziraat memleketi Bu itibarla halkmzn ounluu iftidir, obandr. Dolaysyla en byk kuvveti, kudreti b iliriz ve bu sahada mhim msabaka meydanarna atlabiliriz. Fakat ayn zamanda sanatmz d mak ve geniletmek mecburiyetindeyiz. Eer sanat hususunu yine grmezden gelirsek, o h alde sanayi eserlerinde yine haricin hara vereni oluruz. Mahsullerin ve mamulleri n mbadeleleri ve servete dntrlmesi iin, ticarete ihtiyacmz vardr. Ticaretimizin yab linde kalmas, memleketimizin servetinden }zumu kadar istifade edememeye sebep olur . Fakat btn bunlar sylenildii kadar basit ve kolay olmayan eylerdir. Bunda muvaffak o labilmek iin hakikaten memleketin ve milletin ihtiyacna uygun esasl program zerinde btn milletin beraber ve ahenk iinde almas lazmdr. Yksek heyetiniz bu esaslarn en k ni inallah bulup ortaya koyacaksnz. Arkadalar, bence yeni devletimizin, yeni hkmetimiz in btn esaslar, btn programlar iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gib de yer almaktadr. Dolaysyla evlatlarmz o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlara o suretle ilim ve irfan vermeliyiz ki, ticaret, ziraat ve sanat aleminde ve btn bunl arn faaliyet sahalarnda verimli olsunlar, tesirli olsunlar, faalolsunlar, pratik b ir uzuv olsunlar. Dolaysyla maarif programmz, gerek ilk tahsilde, gerek orta tahsild e verilecek btn eyler, bu gre gre olmaldr. Maarif programlar mz gibi devlet ubel ur olunacak programlar dahi, iktisat programna dayanmaktan kendini kurtaramazlar. Esasl bir program tatbik etmek"'" ve bu program zerinde btn milleti ahenk iinde alt lazmdr.

menfaatlari yekdierinden ayrlr snflar halinde debilakis mevcudiyetleri ve mesai netic esi yekdierine lazm olan slnflardan ibarettir. Bu dakikada dinleyicilerim iftilerdir, sanatkarlardr, tccarlardr ve ameledir. Bunlarn hangisi yekdierinin ~arsnda olabilir? nin sanatkara, sanatkarn iftiye ve iftinin tccara ve bunlarn hepsine, yekdierine ve a eye muhta olduunu, kim inkar edebilir? il; Bzim halkmzn kinci Blm Notlar 411

ve daha ok olmasn temenni kendi amelemiz almaldr. Mreffeh ve memnun olarak almal saydmz snflar ayn zamanda zengin olmaldr ve hayatn hakiki lezzetini tadabilmelidir iin kudret ve kuvvet bulabilsin. Dolaysyla programdan bahsolunduu zaman, adeta deneb ilir ki, btn halk iin bir "Emek Misak Millisi"dir. Ve byle bir Emek Misak Millis mahiy tinde olan program etrafnda toplanmaktan hasl olacak olan siyasi ekil ise, alelade bir frka mahiyetinde tasavvur edilmemek lazm gelir ve bartan sonra vukua gelebilecek olan byle bir siyas eklin imdiye kadar olduu gibi milletin azim ve imanyla ve birlik ve dayanmasnn birbirine yardmc olmasyla muvaffak olaca hakkndaki kanaatim kuvvetlid amdr. Efendiler, yksek heyetinizin bugn yapm olduu Trkiya ktisat Kongresi ok mhimdi rihidir. Nasl ki, Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi felaket noktasna gelmi olan bu m illeti kurtarmak hususunda Misak Milli'nin ve Tekilat Esasiye Kanunu'nun ilk temel ta larm tedarik hususunda etken olmu, tesirli olmu, mteebbis olmu ve bundan dolay ta izde, milli tarihimizde ve milli hayatmzda en kymetli ve yksek hatray kazanm ise, kon niz dahi milletin ve memleketin hayat ve hakiki kurtuluunu temine vasta olacak dstu run temel talarn ve esaslarn hazrlayp ortaya koymak suretiyle, tarihte en byk nam v tli bir hatray kazanacaktr. (Alk lar) Bu kadar kymetli ve tarihi kongrenizi amak ere bana bahettiinizden dolay bilhassa teekkrler arz ederim. (A/klar, estafu rutlah sesl Ve byle bir kongreyi yapan sizlersiniz. Bundan dolay sizi tebrike deer grrm ve tebrik ederim. (Teekkr ederiz sesleri) Kongre almtr efendim. Bugn mevcut olan ettiimiz fabrikalarmzda fabrikalarmzda

Hakimiyeti Milliye, 19 ubat 1923, Numara: 743, 5.1-2: Vakit, IS u bat 1923, Numara: 1864, s.l: Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri z mr Yollarnda, Matbuat Mdriyeti Umumiye i Neriyat, stihbarat Matbaas, Ankara, 1923, 5.103-126: (Atatrk'n Btn Eserleri, 15. C. .138-148) **, Sabahattin Selek diyor ki: "Zaferden sonra ihtilal kendi felsefesi ne ihanet etti. 17 ubat gn zmir'de toplanan Trkiye ktisat 412 kinci Blm Notlar *,

Kongresi ile yeni Trkiye devletinin milli kapitalist ekonomiyi benimsediini grmekte yiz. Gazi M. Kemal-Paa Kongreyi a nutkunda devletilikten tek kelime bile sz etmemitir: (Anadolu hti lali, s.706-707, Cem Yaynevi, stanbuL, 1973, 5. basm) Rahmetli Selek ge nele bakmyor, iktisat hayatmzn o tarihte hangi dzeyde olduunu dikkate almyor. Devleti daha dorusu karma ekonomiye ulamak iin birok aamadan gemek, birimler ve kurumlar kurm ak, yasalar karmak vb. gerekir. Hemen ulala bilecek bir hedef deil. Bu nedenle M. Kema l Paa'nn devletilikten bahsetmemesi, ihtilal felsefesine ihanet deildir. Karma ekono mi grn M. Esat Bey'e syleterek tartmaya almasn uygun grmtr. Ama bu hedeften h eceiz. 85) Gndz kn, Tilrkiye ktisat Kongresi, s.262 (konumann tm: s.257 -266); M. nn bu gne kadarki konumalarn gzden geirenler bu paragrafn dayanaklarn bulabilirler. yi bu gr dze karacaktr. Karma iktisad herkesten nce M. Kemal Paa ve arkadalar for 86) Kazm Karabekir Paa'nn konumas iin: Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, s.266-26 aa'nn konumas ile Kazm Karabekir'in konumasn karlatrnca insan, M. Kemal Paa'nn le'nin nderi, neden en byk, neden Atatrk olduunu ok iyi anlyor. 86a) Anadolu ve Rumeli ebedi anavatan sanlrken, Rumeli birka gn iinde elden gidivermiti. Sopayla kovalanmlar tefikler Dou Trakya'y Trklere zor geri vermilerdi. Anadolu hakknda hala baz tasarlar d. Ermeniler, Geldaniler, Nasturiler. Asurlular iin yurt isteyerek, Alevilere, Krtl ere. erkeslere. Araplara aznlk stats verilmesi iin bask yaparak Anadolu'yu zmek, par isteini srdrdkleri grlyordu. Son dayanak, son snr, son yurt, son barnak Dou Traky olu'ydu. Burada tutunmak, hayat eseri gstermek, "kimsede mit brakmamak gerekliydi. Bunun iin her ey yaplmalyd! Bir daha belirtiyorum: Birok karar, Anadolu'yu koruma, 'sa vunma amaldr. kinci Blm Notlar 413

87) Sevgili genler! M. Kemal Paa'nn her yerde, her zaman halkn byk ilgisi ve sevgisi ile k arlat gryorsunuz. Nasl emsalsiz bir sevgi ile sevildiini belirtmek iin bu bilgileri veriyorum. Bu anlara, sevmi, bilgileri o gnk gazetelere, rum. Millet Atatrk' byle belgelere dayanarak byle aktaryo saymtr. Yalnz bizim

tarihimizde deil, dnya tarihinde de Atatrk'e duyulan bu srekli ve byk sevgi ve saygnn nzeri yoktur. Aramzdan ayrlana kadar da ilgi ve sevgi, byle devam etmitir. Peki sonr a ne oldu da Atatrk aleyhinde yazan, konuan birtakm vefasz, kadirhilmez, saygsz insanlar tredi? Bu itapta bu da anlatlacak. 88) Latife Hanm'la gi' yazl. ilgili bir kitapta 'yedi deve yk eyiz getirdiBu bir halk lsdr, 'ok' anlamna gelir. i-

fe Hanm'n ok eyiz getirdii bir abartdr. O zamanlar bugnk gibi yatak odas takm, mu arafna aittir gibi acletler yoktu. Zaten bunlarn alas vard:- kkte. M. Kemal Paa evine nen, ok dzenli biriydi. Latife Hanm bir bekarn evine deil,

Devlet Bakan'nn yaad kke geliyordu. Latife Hanm'n giysibavullara san rtler, a l gibi bir eyler getirdii anlalyor. Gerisi abartdr. New York Times gazetesi "Latife Ha 'n bir milyon liralk (660.000 leri bak takm dolarlk) dnda, eyiz getirdii masas syleniyor" diye yazm. Bu ve benzeri hahaberler verme alkanlnn berler Doudan

pek allar'n ledii rndr.

Latife Hanm adl almas emek rn bir al ma. Ama genelde bilimsel ve gereki deiL. erbilgiyi kitabna alm. Baz darda brakm.

lere dayanyor. benzeri yabanc kaynakl masallar dorulamyor. Biyografi yazmak iin her e n nce, dnemle ve karakterlerle ilgili btn ana kaynaklar taramak ve eletirel bir tutuml a deerlendirmek gerekir. Karakterlere, gerekere ve olaylarn akna uyan bilgiler korunur masallar, uydurmalar, dedikodular atlr. Geriye gvenilir, doru, drst, gvenilir bir al lr. Sayn pek allar'n almasnda geree, rn akna

nemli ve bilinen gerekleri ise Genelolarak oryantalist bak rn d haberOlaylarn ak eleri ve anlar, bu ve ve dneme uymayan hayli bilgi, gerekmi karakterlere, olaylagibi yer al414 kinci Blm Notlar

yor. Latife Hanm'a sayg duymak doru ve gzel bir yaklam. Ama ayn saygy gerekere de gstermek gerekmez mi? Biyograf, roman deildir. Hele masal hi deildir. Ayrntlarla ilgili birok yanl var. nemli olanlara yeri geldike yazlar toplamtm. deineceim. Kitapla ilgili o dnem Bu yazlar yazanlarn ounun anlalyor. bilmedikleri ya da pek az bildikleri Bu genel bilgisizlik insan utandryer. 89) 90) Gizli Celse Zabtlar, 4. c., s.1290-1301. Mttefik tasarsna kar hzla bir Trk tasarsnn hazrlanmas n ve Mttefiklere gnderilmesini smet Paa'ya, Lozan'da bulunan ABD temsilcisi Amiral Bristol tavsiye etmiti. smet Paa bu tavsi-

yeyi benimsedi, hkmete iletti. Hkmet de uygun buldu. Bar yolunu bu ilem amtr (i. 2. c., s.95). 90a) G. kn, Trkiye ktisat Kongresi, s.31O. 91) O zamanlar mali ylba 1 M idi. Meclis toplant dnemleri de 1 Martta balard. 92) O yoksulluk iinde basmevi ve kit aplk kurulmas iin 260.360 TL denek ayrlm. erkek bir kz yeni retmen okulu alm tor ve 434 salk memuru, ocuk yurtlarnda on bine yakn yetim varm. Kanunlar

gzden geirmek szere yedi komisyon kurulmu vb. Binlerce sorun ve yoksulluk, bu demirden kua yldrmyor, rekli are aryor ve retiyodar. Meclis bu son dneme, 341 ye ile giriyor. >} 93) 1. Devre Zabt Ceridesi, 27. C., s.l1, 12 93a) Afet nan, zmir ktisat Kongresi, s. 85. 94) (birletirilerek). Milli Ma-r'm, Zeki ngr'n bestesinden nce, eitli besteleri var. En bilineni Ali Rfat aatay'n alaturka bestesi. Bu besteler tutmam, beenilmemitir. 1930 ylnda Zeki ngr'n bestesi kesin 95) olarak kabul edildi. Kongre nce grup kurullar olarak almtr. Hazrlanan raporlar nce grup genel kurullarnda grlm, sonra Kongre genel kurulunda tartlmtr. Genel kurul 17 kez toplanmtr. kinci Blm Notlar41S

K. Karabekir Paa Kongre srasnda Latin harflerinin kabul ynnde bir dilek zerine bir kon a yaparak dilein aleyhinde konumu, bunun ykm olacan sylemitir (G. kn, Trkiye k .318). " Mahmut Esat Bey de Kongre'de kredi ve bankalar konusunda yle demitir: "ok ne m verdiim bir sorun da kredi sorunudur. Eer bankalar kurmazsak biz yabanc sermayesi ne eziliriz. (Milli) Bankalar Trkiye'nin iktisadi snrlarnn siperleri olacaktr. J(anaat imiz, Trk iktisad, bankalarla balamaldr." (G.kn, Trkiye ktisat Kongresi, s.312) Gen lda baz yelerin balar ak, fessiz ya da kalpaksz oturduklar grlyordu. Bu yeni durum rahatsz etti. Erkeklerin balarnn da kapal olmas idetti. Balar kapal oturulmas iin rdiler. Genel kurul bu neriyi reddetti. Kongre olduka yararl olmutur. Devlet gruplarn isteklerini renir. Milli iktisat anlay tohumu topraa dmtr. Ayrca yurdun drt buc . Ama unu sylemek gerekiyor: Resmin btn grlmemi, Trkiye'nin genel durumu ve k yo bi tartlmamtr. Her grup kendi yararna uygun nerilerde bulunmutur. Kongreye olaya top ak yerine mesleki tavrn egemen olduu sylenebilir. , Misak- ktisadi'de yerli kuma kull as, iktisadi birlik, aa bayram, kitap bayram, namuslu olmak gibi tler var. Bu belgeyi ka, safa bulanlar ounlukta. Kapitlasyonlar dneminden klyor, byle bir zgrlk hi imi ok az, iktisat da ok deiL. Bu belge o andaki genel durumumuzu, duygular, zlemleri anstan bir ayna. Henz bu dzeydeyiz. Bu nedenle belgeye efkatle bakmak insafa uygun o lur. 96) En nemli konu Musurdu. Musul konusunda herkes duyarlyd. Genel eletirilerin hakl olanlar da vard, haksz, abartl, nyargl olanlar da. Havay geren eletirilerden etin kaba, hoyrat slubu ve durmadan konuma istei ile usul zorlamalaryd. 96a) B.N. imi Lozan Telgraflar, 2. c., s.xL!, 43. dipnot. 97) Gizli Celse Zabtlar, 4. c., s.2-191 ; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hat ralar, . c., 5.259-295. (Cebe50Y, tartmalarla ilgili b az ayrntlar >} >} >} 416 kinci Blm Notlan

98) 99)

veriyor, muhalefete mensup 60 milletvekilinin oya katlmadklar n, . Gruba mensup 14 mil letvekilinin de hayr dediini, 6'snm ekimser kaldn aklyor. Bu ayrntlar zabtta yo oya katlmamasn eletiriyor.) Meclis grmeleri Babakan Rauf Bey ile smet Paa arasnda yanma. anlay, dnce birlii olduunu gsteriyor. Anlamazlk ikinci dnemin sonuna dor '" Bildirinin zeti: 'Mttefiklerin tasarsn olduu gibi kabul etmemze imkan yok. Hayati orunumuz olan Musul'un ksa bir sre iinde halli gereklidir. TBMM mali, iktisadi, ida ri sorunlarda hayat ve bamszlk haklarmzm sallanmas artyla bar giriimlerine devam Kuruluna yetki vermitir: . Belli, Fikriye, s.94-97. . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3. C ., . kitap, s.66-68; .H. Tongu, lkretim Kavram, s.228 vd.; bu genelge laik eitime haz iteliindedir. Daha sonra da Ankara'da Bilim Kurulu (Heyet-i lmiye) toplantya arlacaktr (15 Temmuz 1923); eitim devrimi byle balar.

Millet ok ksa bir tanmla bir vatanda bir arada yaayan insan topdemektir. Trl millet ta nmlarnn z budur. Bu topluluun vatanseverIik anlay evresinde toplanp ada bir mil iin milli bir eitim siyaseti gdlmesi zorunludur. 'Milli' bu anlama gelir. imdilerde m illiyetilii. millilii, rklk, ovenIik gibi anlatmaya, yanstmaya, tantmaya alanlar iye milliyetiliinin byle bir nitelii, dar bak, hasta yan yoktur. Olsa Trkiye'yi yaln r ynetirdi. Bir kk not: Atatrk'n tane yaveri vard, biri Trkt (Salih Bozok), biri zaffer Kl), biri Krtt (Mahmut Soydan). 99a) M. Kemal Paa einin onayn alarak ankaya tilmesine karar verdi. Mimar Vedat Bey'le grt. Yapt plan beendiler. Bu abuk yaplac i geniletip guzelletirecek bir pland. Haziranda hazrlklara baland. M. Kemal Paa ve e at srasnda bahede kurulan bir adrda, bir ba evinde, zaman zaman da direksiyon binasnda kalacaklardr. luluu kinci Blm Notlar 417

99b) Bu sanayi kurulularnn alanlar yle: Gda, toprak, deri, dokuma, aa, krtasiye, ki yaklak 15.000 kii. Modern Trkiye adl kitabnda E.G. Mears diyor ki: "Yabanc sermayenin tki alannn Osmanl mparatorluu'ndan daha geni olduu bamsz bir devlet herhalde yoktur ras sadece ekonomik giriimleri ilgilendirmekle kalmaz, Trkiye'nin politik ve toplu msal hayatnn tmne etkilerini yayar. Siyasi denetim salama nn en gvenceli ve en basit mlerinden biri sermaye kaynaklar zerinde egemenlik salamaktr. Eski Osmanl mparatorluu ak derecede d mali karlara ipotek edilmi durumdayd." (Aktaran: Korkut Boratav, Trkiye isat Tarihi, s.19, Eyll 2007 basm)

100) Bugn gazetelerde Adana Mftsnn bir aklamas yaymland. Mft, M. Kemal Paa'nn e ziye kmasnn slam dinine aykn olmadn, einin bu giyimle grnmesinin eriata uygun b iriyordu (M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, 5.17). Homurdanan banazlar vard. Bunlar evr elerini etkileyerek saylarn oaltacaklardr. 1923 yl balarnda stanbul'da gizli bil almt. Bildirilerin Atina'da basld, Hidiviye kumpanyas vapurlar ile stanbul'a geti iz stihbarat rgtne bal Rum ve Ermeni ajanlar araclyla datld saptand. Bildiri nadolu-Osmanl htilal Komitesi' idi. Uzunca bir almadan sonra u bilgiler elde edildi: S konusu komite Atina'da kurulmu, 17 Nisan 1923'te merl<ez Midilli'ye tanm. Bakan Kuub tir. Vahidettinciler, Trkiye'den kaan birtakm hainler ile zmir asll RumIar, Pontus Cem iyeti, Ermeni Ta nak Partisi vb. tarafndan desteklenmektedir. Ele geen bildirinin band a M. Kemal Paa ile einin ve baz arkadalarnn fotora f vardr. Latife Hanm ayak ayak tedir. Bu oturuu slam ve milli muaeret adabma aykr bulan anlay, bu aykrln yaylma alk isyana tevik etmektedir. Birka bildiri daha baslp datlm, sonra bu etkinlik aln le sona erdirilmitir. Geni bilgi ve Trk istihbaratnn bu konuda hazrlad rapor iin: Y himiz, 2. c., s.87 -88. 418 kinci Blm Notlar

'* Sevgili erkez genler! erkez Ethem'in hain olarak amlmasn dan zlenleriniz var. Milli Mcadele srerken dmana katlan ve onunla ibirlii yapana baka ne sfat verilebilir ki? S hem Kafkasya'da byk kahramanlarnz var, hem Milli Mcadele'de byk kahramanlklar gsterm kahramanlarnz var. ki sinin adm vereyim: Albay Bekir Sami Bey, Gaziantep kahraman zde ir Bey. Bu gibi gerek, halis kahramanlarla vnn, biz de vnmenize yrekten katlalm. oO manki Belediye Bakan Mithat Torolu diyor ki: "Mersin ithalat, ihracat memleketi. Am a bu ithalat, ihracat yapan tek Trk yoktu:' (N. Kal, Atatrk'!e Yaadklarn Anlattlar, oOb) Ailenin by nl yazar HaHt Ziya Uaklgil oluna yazd bir mektupta Latife Hanm Latife'nin Uakizade ailesinin gzel ve temiz taraflarndan ona kadar gelen meziyetler in yannda, Muammer'in kt yaradlndan, zellikle de Adviye'nin (Latife Hanm'n annesi) lam miraslarndan geen sakatlklar vardr. Paa'nn Latife ile izdivacn haber alr alm ime 'Eyvah' demitim, 'M. Kemal'in btn hayat zehirlenecek:" (Mektubu aktaran: Prof.Dr . . Turan, Mustafa Kemal Atatrk, s.656) 100c) mit Saraslan, Demir Aglardan rmcek Aglarna, 5.157. 101) Gezinin t amam iin: M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri; Damar Arkolu, Hatralarm, s.305 vd.; .H. Zamanlar, 5.243299; Atatrk'n Btn Eserleri, s. C., 5.202-265; Anadolu Ajans, Trkiye Cum uriyeti 80. Yl Kronolojisi, s.33. , Her toplantya Latife Hanm'n katld hakknda ak b Oa) Bazlarna belki de yorgunluktan katlmam olabilir. Trk notasm ve kar projesini a k temsilcileri 21 Martta Londra'da Lord Curzon'un bakanlnda toplanrlar. kinci dnemde T lere kar yine birlikte hareket etme ilkesi kabul edilir ve her ana sorun hakknda ka rarlar alnr. Bu kesin kararlar ikinci dnemde Trk Kurulunun nne demirden duvarlar gibi dikilecektir. Trk Kurulunun bu dnemde ii daha zor olacaktr. (Londra toplants ve ayrnt hakknda: B.N. imir, Lozan Telgraflar, 2. c.,s.XLVI-L) kinci Blm Notlar 419

102) Lozan grmelerine deniz uzman olarak katlan Yarbay evket Doruker Ali kr Bey'in k ir. Ali kr Bey'in kaybolduu nu Rauf Bey'e o haber vermitir.

103) TopalOsman Aa-Ali kr Beyolay hakknda yararlanlan kaynaklar: 1. Devre Zabt Ceride c. 28., s.226 vd.; Rauf Orbay, Hatra/ar, Yakn Tarihimiz, 4. C., s.82-83; Salih Bo zok-Cemil S. Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.115-119; i. Hakk Teke, Muhafz Atatrk' Anl s.33-39; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, s.295-299; mer Sami Coar, Osman Aa, s.7 5-77; Erden Menteolu, Osman Aa ve Giresun/ular, s.152-193; bu konuda hi ba vurulmayacak olan kaynak Dr. Anlarn Rza Nur'un hastalkl anlardr. bu nitelii hakknda: T. zakman, Dr. Rza Nur Dosyas, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995 (Ben Dr . Rza Nur'un kendi aleyhinde yazd baz

olaylara da inanmyorum. Gemii deitirerek, yeniden kurgulayarak yanstma hastalnn ken de kapsam olduunu dnyorum). 104) 1. Devre Zabt Ceridesi, s.282-301. Muhalefet de yeni seim neris~ni iddetle beni msemi, ve bu karara 'mukaddes karar' Baz ad savunmu verilmesini istemitir. yazarlar bu karar iktidar grubunun bir oldu bittisi gibi gs-

termeye alyorlar. Bu, gerekere aykr bir iddiadr. Bir rnek: 19 Temmuz 2009 gn Habe aat 20.00'deki toplu programda bir konumac ilk Meclis'in 'bir ayak oyunu ile sona erdirildiini' syledi. Ya bilgisiz ya da bilerek uyduruyor. kisi de ayp. Ayn konumac il Meclis'in Lozan Andamas'n da kabul etmediini syledi. Lozan grmeleri o tarihte daha srmekteydi. Loedilmitir. konumalarn zan Bu >le Andamas insanlarn aylar sonra, 24 Temmuz 1923'te kabul gerekleri bilmelerini ve gerekleri nasl salamal?

Seime karar verilir ama Meclis tatil edilmez. Meclis 16 Nisana

.kadar almaya devam eder. ounluk bulunamad iin kendiliinden sona erer (1. Devre Zab si, 29. C., s.240). 105) Osman Aa'nn Ali kr Bey'i neden ldrtt anlalamamtr. Birka sylenti varsa da hibiri kantlanm deildir. En ac sylenti cinayetin M. Kemal 420 kinci Blm Notlar Paa'nn emri ya da bilgisi ile olduudur. Bu

irkin iddia ne M. Kemal'in kiiliine uyuyor, ne bunu gerektirecek bir durum var orta da, ne de Ali kr Bey tehlikeli, hain biri. Sadece muhalif. Meclis'te daha 80 kadar muhalif vard. O dnemin muhalefeti, gelenekiler bu iddiay M. Kemal Paa'ya zarar' verme k, saygnln yaralamak iin kullanmlardr. ftira yolu byle alr. Gnmze kadar daya bu. Trk tarihinin en hain adam Damat Ferit'i, Yunan ordusunun baars iin dua edilmesin i isteyen Ali Rt Efendi'yi, Divan- Harp Bakan Nemrut Mustafa Paa'y vs. vs. vurdurmak ele miydi? stanbul'da bu ii baaracak ka tane gizli rgt vard. Ama ne M. Kemal Paa, ne ara ynetimi, ne gizli rgtler kanl hibir tertibin, giriimin iinde olmamtr. nsan bun a, Milli Mcadele dnemine genelolarak baknca, ne kadar temiz bir ihtilal olduunu anlyo r. Gerek bir tarihi, bilgili bir aratrmac, objektif bir aydn, kk beyinlerin rettii naryolarn aka uymadn hemen anlar, ciddiye almaz. 106) pek allar Latife Hanm adl Aa olaynda M. Kemal ve Latife Hanm'n durumu hakknda geree aykr olduu eteklerinden aklamaya yer vermi. Bu aklama bir belgeye, kanta, kaynaa, tana, yazl bir anya, b dayanyor mu? Hayr. Bilinen btn kaynaklara, belgelere aykr, yepyeni bir bilgi bu: Latif e Hanm'nkz kardei Vecihe Hanm meerse o gn Ankara'da, ankaya'da imi, o gn yaadklar yakn akrabalar na anlatm. Bunlardan biri de sayn pek allar'a anlatm ya da duyurmu m? Yazar anlatann kimliini, aileye nisbetini belirtmiyor, isim, ya vermiyor. Bylesin e nemli, yepyeni bir bilgi, kaynak gsterilmeden anlatlr m? ki sohbeti deil ki bu. Anl n masal para para ama kesintisiz aktaracam ve ksa ca gzden geireceim. slubu yadrg a edeceim. nk bu ciddiye alnacak bir iddia deiL. Trnak iersindeki italik cmleler Lat anm adl kitaptan alntlardr: "M. Kemal Paa tehdit altndayd." (Masala gre vakit akam. Aa ile atma ise 10-12 saat sonra, sabah balayacak. Daha kinci Blm Notlar 421

uzun saatler var. Yani M. Kemal man Aa Paa tehdit altnda filan deiL. Osve adamlar M. Kemal Paa'nn muhafzlar. Ama masal

byle kuyruklu bir yalanla balyor.) "Ksa bir tartma yaand. nemli olan M. Kemal Paa'n na bir eyolursa hibiri hayatta kalamazd. Dardaki lerle pazarlk balad." (Neden M. Kem 'nn hayat sz konusu? Bu saatte byle bir durum sz konusu bile deiL. Kimleryapl le pazarlk yaplyor? Ne pazarl yaplyor? Masak, evin Osman Aa'nn adamlar tarafndan sarldn, pazarln bunlarla dn iddia ediyor. Allah Allah! Bu saatte ortalk st liman. M. Kemal tma

evinin sarlmasm gerektirecek hibir durum yok. a10-12 saat sonra, sabahleyin, ta Papa zm Ba'nda, yani 2 km. uzakta balayacak. Anlatann kafas belli ki yakn tarihimiz bak m Toricelli borusu kadar bo. ankaya evresini de bilmiyor. Paa'nn Sallyor.) ''Adet olduu zere 'kadnlar ve ocuklar nden ksn' dedi/er." (Vay

vay vay! Ev kesin sarlm. Ama M. Kemal Paa'y ldrmeye ya da yakalamaya gelenlerin filmle deki sahneleri hatrlatan ince bir yanlar var: 'Kadnlarn ve ocuklarn nden kmalarna' riyorlar. Demek ki ierde kalanlarla birlikte ankaya Kk'n yakacaklar ya da dinarnit koyup ykacaklar. Masal en heyecanl yerin-

de. Okuyoruz:) "Plan uydu: M. Kemal Paa klkdeitirerek kadnlar ve ocuklarla birlikte d t." (Plau grdnz m? Harika. Eski Trk komedi filmleri gibi. ocuklar diyor. Kimin ocukl lar? Evde bir tek Abdrrahim var ocuk olarak. Baka? Yant yok tabii. Plana gelelim. Pl an bu kadar deiL. Arkas var:) (~ma evin iinde de birilerinin kalmas gerekiyordu. Lat ife muhafzlarla birlikte evde kalmaktan yanayd. 'Ben onlar oyalarm' diyordu." (Biril erinin niye evde kalmas gerekiyor? nk dardaki ler M. Kemal Paa'nn ierde kaldn s nlere dokunmayacaklar. M. Kemal bu sayede arafla kaacak. Birinin M. Kemal Paa gibi d avranmas gerek. Kim olacak bu kahraman? Evde yaver var, muhafzlar var, Ali Metin avu var. Yani bunlarn olmas lazqn. Anlatan bir ey bilmedii iin 'muhafzlar' diyor. Muha422 kinci Blm Notlar

fzlar dedii dardakilerin arkada. erde oynanan oyunu dar bildirmezler mi? Arkadala ye diye sorup saflar n belirlemezler mi? Masalenn byle ayrntlarla uraacak hali yok. dryor. Masala gre evdeki erkeklerin hepsi dlek. Hibiri bu tehlikeli role talip olmuyo r. Bu byk kahramanl, tehlikeli dublrl -masal bu ya- Latife Hanm stleniyor. "Ben on m" diyor. Kendini bu byk olaya hazrlam. zmirli demek biraz da efe demektir. imdi masal en kritik yerine geliyoruz. Bu budala plana Milli Mcadele'nin lideri, Meclis Bakan, yapm,

mr cephede, ate altnda gemi, sokak sava bile lmle ka kez yz yze gelmi Mareal v aa ne diyecek? Nefesimizi tuttuk, bekliyoruz:) "N-. Kemal Paa nce iddetle itiraz etti . Ancak Latife'nin inad n bitirdi." (Latife'nin inadnn her trl dnceden ve duygudan, tarihten, gereklerden bile nemli, gl olduu anlalyor. O kadar ki M. Kemal Paa'nn i az, Latife'nin inad kar snda kar helvas gibi eriyor.) "Vecihe bir araf bulup getirdi ecihe Hanm'n o gn orada olmasnn hikmeti ve yarar da bu ite. Tam da M. Kemal Paa'ya uy bir araf tam zamannda bulup getiriyor. Kaln peesi de var herhalde. Latife'nin inad M. Kemal Paa'y, o ylmaz, yenilmez askeri, lideri, gaziyi, milli kahraman yeniyor ve ... ) "M. Kemal Paa araf giydi, baldz Vecihe ve hizmetkar kadn larla birlikte dar k kahraman iki aylk karsn lm tehlikesi karsnda brakacak, kendisi arafa brnp ka alnz evden deil, tarihten de kar gider, yok olur. te Latife Hanm adl kitapta akl, ma erek, vicdan, saduyu, izan, insanlk, yazarlk sorumluluu, dikkat, zen ve sayg d bu p yer alyor. Haydi anlatann akl mutlak sfr. Yazar bu deli samasn biraz akl ve bilgi s en geiremez miydi? Bu aptal masaln olaylarn akna da, karakterlere de, gerekere de, ay ra da, manta da, olay yerlerine de uygun olmadn anlayamaz myd? Baknz: Rauf Orbay an yor ki: "stas yondaki dairede (lojmanda) yemek yerken bir de baktm, M. Kemal kinci Blm Notlar 423 Bakomutan,

Paa Latife Hanm'la beraber otomobille geldi. Karladm ve olup bitenleri anlattm." Gerek bu. Masaln devam da akla ziyan ama diimizi skp dinleyelim:)

"Latife de bu arada onun kalpan kafasna takmt. Erlerden birine, 'Mutfaktaki portakal s ndklarn getir' dedi. Sandklar pencerelerin nne dizdiler. Evde nda klar yanyor ve baheden bakld ierdekiler fark ediliyordu. Boyunun ksal dardan fark

edilmemeliydi. Latije, portakal sandkfar zerinde bir ileri bir geri yryordu." (Latife Hanm M. Kemal Paa rolnde tam hedef. Ev de sarl. M. Kemal Paa banda kalpak pencereler de, ldar iinde, seyyar hedef olarak gezip duruyor. Acaba niye vurmuyorlar? Hani haya ti tehlike vard? O ne oldu? Kadnlar ocuklar evden niye uzaklatrdlar? Koca Gazi araf eden bekliyorlar? Tabii bu sorular da masal kadar aptalca. nk her ey yalan, uydurma, aptallk, pislik. Devam edelim:) "Dardan gelen habercilerle iletilen mesajlar evde M . Kemal Paa varm gibi alp c~vap veriyordu." (Anlatan Vecihe Hanm ise o gitti. Bu kimse ayrntlar nerden bUiyor? Gerek u ki ne mesaj yollayacak masal vard darda, ne de gelen mesaj! Haydi bu rezi! ger-

ek kabul edelim ve soralm: Mesaj nasl gelecekti? Kim getirecektl? Yahu ev sarl deil mi ydi? M. Kemal Paa bu sk emberden ancak kadn klnda kaarak cann kurtarmam myd? Neyse. Biz devamn okumaya katlanal adar halis deli samasna ya da haince yalana rast gelemez insan:) (([atife Hanm lm teh didi altnda eteyi oyalamay srdryor-

du. O srada M. Kemal Paa Topal Osman'a rekitt planlyordu. kar yrtlecek haeve kurun Sonunda Topal Osman'n adamlar yadrmaya baladlar. Ardndan

eve girdiler. M. Kemal Paa'nn gittiini anlaynca lgna dnp ne buldularsa paraladlar. ad M. Kemal Paa'ld. Ama ellerinden karmlard. O srada TopalAsman etesi Muhafz Tab sarld. Latife'ye zarar vermeye zamanlar kalmamt:' (Masal burda bitiyor. Kitab eletirenlerden tutulmas m, biri bile bu kaba yalana deinmiyofl Akl dil tutulmas m, anlamadm.) 424 kinci Blm Notlar

Gerek u, belirlenm. Baz Babakan

zetleyeyim: Nisan akam olayaydnlanm, sulular nemli kararlar almak gerekecek. M. Kem konumak Rauf Bey'i beklemiyor, onunla bulumak, iin

istasyondaki lojmanna gitmeyi uygun buluyor. Saat akam yemei saati. Bir atma kar ve y lrsa diye eini ve manevi olunu da evde brakmyor, onlar da yanna alyor. Evde kalan yok asyona geliyor. Yannda Latife Hanm olduu halde Rauf Bey'le buluuyor. Bir karara varyorlar. 1-2 Nisan gece lyor. Sayn yazarn, yarsndan sonra hareket ba adn aklamas Sabah atma kyor. le zeri bitiyor. Bu kadar. bu rezil bu masal anlatan kimsenin gerekir. Hm! Aklamal ki bu iftiray atan bilelim ve aka lanetleyeAldamazsa, masal yazarn uydurduunu sananlar olabi-

lir. Allah korusun. Bence sayn yazarn yapaca en doru hareket, bu irkin blme, yeni basmarda yer vermeme . Devre Zabt Ceridesi, 28. c., s.304-310; ilk oturumda smail Suphi Soysallolu bir nce ki oturumda alman Osman Aa'y asma kararnn oybirlii ile olmadn, kendisinin bu karar ad n aklyor. patlamas

Birka arkadann daha olduu anlalyor. O vahet iinde Bakann bu ayrntlara dikkat etmedii anlal yor. Meclis'te Osman Aa'ya kaymakam (yarbay), Mustafa Kaptan'a

temen rtbesi nasl verildi, kim verdi diye eletiriler yapld. (eteci Kara Fatma'ya da r verilmitir. Halide Hanm'a baavu rtbesi verilmitir vb.) Milli Mcadele biteli ancak be olmutu. Bu kahramanlara yine bu Meclis'in kabul ettii kurallara gre by-

le rtbeler verildiini unutmu grnyodard. Bu kahramanlara hepsi minnettard. Yere ge k ard. Osman Aa kahraman 47. Alayn komutan idi. Bu alay Ankara'ya geldii zaman Ali kr arlam, Meclis'e de iftiharIa bilgi vermiti (1. Devre Zabt Ceridesi, 12. c., s.35) 47. Alay hem Sakarya'da, hem BPaa'y yk Taarruz'da grevalmtr. M. Kemal Paa'nn muhafzlar 47. Alayn Giresunlu sekin genleriydi. M. Kemal Osman Aa ok iyi ko-

rumulardr. bir su iledi Osman Aa'nn kahramanhklarn diye hepsini aalamak ve yok saymak olur mu? Meclis'in, kinci Blm Notlar 425 -

ly mezardan kartp astrmas, bu kahramanlar aalamaya yeltenmesi Birinci Meclis'in b a yer alacak, bykln lekeleyecektir. 107a) 1. Devre Zabt Ceridesi, c. 28 (3 Nisan 1923) s.322- 341. oS) 9 lke'nin bir girii vardr. Bu giri kalknma, yeniden yaplanma ve refah amalandn, Halk Partisi'nin yeni dnemde Meclis'te ounluun bu amalar etrafnda toplan iin kurulduunu aklamakta, ayrntl parti programnn hazrlanmak ta olduunu bildirmek en sonra yer alan 9 ilkenin zeti yledir: . Egemenlik milletindir, 2. Saltanat kesin olarak kaldrl mtr, 3. Gvenlik ve asayie ok nem verilecek, 4. Adalet hzlan drlac urtulu salanacak, 6. Askerlik sresi ksalt lacak, 7. Yedek subaylarn, askeri malullerin emekliler ve dullarn durumlar dzeltilecek, 8. Memur sorunlar zlecek, 9. Harap yerleri iz hzla imar edilecektir (A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hatra

lar, s.314 ). M. Kemal Paa ertesi gn Mdafaa-y Hukuk Grubu'nu toplayacak, bu bildiriy i gruba da okuyacak. i rastlantya brakmamak iin aday listelerinin hazrlanmas ve seim iyle yakndan ilgilenecektir. Ynetimin bir partiye dayanmas demokrasiye gidii, geii ok olaylatrmtr. Bir dernek, komita, kurul, konsey, st yretim vb. gibi bir rngtlenme mod iiseL, oligarik ynetimlere zgdr. Bildirinin ksa, sade oluu, halka ulamay kolayla tten kimse seilmemitir. >i> A.F. Cebesoy diyor ki: "Ben ve milli harekatn ilk safha snda mhim vazife ve mesuliyetIeri zerine alm olan dier arkadalar mz, M. Kemal Paa' bir frka tekil etmesine taraftar 01-

(s.312) Sz konusu kiiler ilk aamada Ali Fuat Cebesoy ile Kazm Karabekir'dir. Bunlara Rauf Orbay ve Refet Paa da katlr. Yalnz kendilerinin katlaca, her eyi denetleyecek, M'nin de zerinde bir eit yksek kuruloluturulmasn isterler. Fevzi akmak Paa aracl eri bu neri rejime, hukuk dzenine aykr olduu iin kabul edilmez. Kendileri parti kurup M. Kemal Paa'ya >i> mamtk." 426 kinci Blm Notlan

muhalefete balarlar (i. nn, Hatzralar, 2. C., s.171-174, 182-185, 191-192,204-207,21 8-219). 109) Glsn Bilgehan, Mevhibe, . C., s.116-117; Mevhibe Hanm konusunda bu eser den yararlanlacaktr. Bu eser Trk devrimini iinden anlatan en nemli kaynaktr. 110) araftan karken gerekten byle mi dnd? Bu cmleler be-

nim Mevhibe adl kitabn btnnden edindiim kany yanstyor lar. Mevhibe Hanm hayatnn inine ok bal bir insan olarak yaamtr. Ama iyi bir Mslman ve mevkiinin gereklerini bi ir hanmefendi olarak bunu hibir zaman vitrinlememitir. Bu, Trkiye iin bir talih olmutur. Bu konudaki dikkatsizlikler biriktike laiklik, dol aysyla demokrasi iin ciddi sakncalar beliriy~r ve birikiyor. Kamplama derinlei

yor. lll) Chester projesi ABD'li bir grubun projesidir. Projenin konusu deve Ana dolu'nun imarydI. Ankara'nn bu projeye yaknlk gstermesi, birok iktisadi karlar ve hak elde etmeyi uman Franszlar ok rahatsz etmiti. miryollar yapm Illa) M. Kaplan ve arkadalar, "Atatrk Devri Fikir Hayat'; 2. C., s.l01103 (22 Nisan 1923 gnl Vatan gazetesi). 112) Birok yazar, Yaayan Lozan, s.330 vd. ; A.N. Karacan, Lozan, s.399; tnn, Hatzralar, 2. C., s.143. " deme biim ve sreleri, para birimi gibi k onular eitli evrelerden geecektir. Trkiye Osmanl borlarnn payna den blmn son Mays kuruuna kadar demitir. Osmanl borlar sorunu 25 1954'te kapanr (Yaayan Lozan, s.359). 113) A.N. Karacan, Lozan, s.426-437; www.cag inpolisi.com.tr (3 Temmuz 2009). " Alexi Conradi Zrih'te yaayan eski bir Rus subayy d. Ailesi Bolevikler tarafndan ldrlmt. Genel kan svireli faistle rin Conradi'yle bu suikast n anlatklar eklindeydi. *" Babakan'dan smet Paa'ya: "ki Ermeni etesinin ve erkez

Ethem'in svire'ye getii bildiriliyor. stanbul, Roma ve Paris'te giriimde bulunulmas ta imat verdik." (Lozan Telgraflar, 2. C., 5.46, 47) kinci Blm Notlar 427

ll3a) K. Msrolu, Lozan, 3. c., s.164; T.., Vahidettin, M. Kemal veMilli Mcadele, s.69 , dipnot 195. 113b) Vahidettinci yazarlar eski sultann Cenova'da talyan Kral ve Ba bakan Mussolini tarafndan karlandn yazyodar. Asl yoktur. Asl olmadn nasl m biliyoruz? nk eski sultan kz Sabiha Msrolu, Osmanoul Sultan'a yazd mektupta Cenova'da belediye temsilcileri tarafn dan karlandn yazmtr. Bu mektup K. larnn Dram, s,197'de var.

San Remo'da olduka kk bir villa kiralanr. 1924 Martnda byk bir villaya geecekler. Sa o'da talyan hkmeti eski sultan polis gzetimi altnda bulundurur (B.N. imir, Bizim Dipl tlar, 5.204, Roma Trk temsilcisinin raporu). 114) Lozan Telgraflar, 2. C., s.37, 1 80. belge, s.46, 234. sayl belgeye ek; s.97, 477. belge; s.93, 455. belge. 115) Bu yenilgiden sonra Yunanistan 14 yl kendine gelemez, bir trl istikrara kavuamaz. Bu sre iinde 19 ke~ hkmet, 3 kez rejim 7 hkmet darbesi olur. Yenilginin (D. Walder, s.409). 116) Lozan Telgraflar, 2. C., s.80. deiir, dehetini dnnz "" Ankara 5 milyar lira tazminat istiyordu. '* Yunanistan'n ekonomik durumunun knt ha linde olduunu bilen, Trkiye'nin tazminat istemekte hakl olduunu kabul zorunda kalan Mttefikler ilk kez runun zmne lk Karaaa' yardmc bar bir giriimde bulunarak bu sooldular. Trk Kuruluna tazminata karBat snr nerdiler. Yunanistan'n durumunu dikkate alan Ankara'da bu neriyi uygun buldu. isteklerinden vaz gemilerdir. bylece kesinleti. " Mttefikler de Trkiye'den istedikleri tazminat, zarar-ziyan gibi 117) Bir altn lira Nisan 1923'te 679.60 kuru (Lozan Telgraflar, 2. C., s.45). Yz mil yonluk Trk btesinin altm milyonu borca ve faizlere gidecekti (A.N. Karacan, Lozan, s. 541). 118) Kaynaklar: Fenerbahe Kulb web sitesi; Sinan Meydan, Sar Lacivert Kurtulu, s.189 vd. 428 kinci Blm Notlar

119) Lozan Telgraflar, 2. lar C., s.50S, 281. belge; Fransa'mn tutumunu n Telgraflar, kar giltere ve talya da desteklediler. Konferans kesintiye uratacak tehdidini savurdular: Lozan 2. C., s.566, 617. belirkete ge. Btn sorun Chester projesine Mttefiklere ait ncelik hakknn tamnmasyd (irketler: Reji General, Armstrong

Wickers, Turkish Petroleum); amalarnn Chester projesini iptal ettirmek olduu anlalyor. Chester projesi yatrmc grubun sermaye bulamamas yznden geersiz.kalacaktr.

120) Osman Ergin, Trk MaarifTarihi, 5. C., s.200S-2006; Bilim Kurullar 1924 ve 192 6 yllarnda iki kez daha toplanmtr. rgtlenme ve eitim yntemleri bakmndan her Bil lants nn da eitimde geliime ok yararlar dokunmutur. M. Kemal Paa 14 Austos akam ile birlikte olmu, uzun uzun sohbet etmi, sohbet 5,5 saat srmtr (Atatrk'n Btn Eserl . C., s.85-86). 121) Lozan Telgraflar, 2. C., s.578-579. 121a) Bu olay Nuri Conker 'in olu Ali Conker'den dinlemitim. Aileyi artan, sk sk konuulan bir konu olduu anlalyor. 122) Lozan Telgraflan, 2. C., s.582-584. 123) Rauf Bey'in telgraf: Lozan Telgrafl ar, 2. gre ayak st Rauf Orbay bekletmenin nedenini ndan anlaldna C., s.S85; ifade bir not. fukaral~ iziktirilmi anlarnda aklamyor. Duru-

mu geitiriyor. Buna karlk bu konuda Nutuk'ta Rauf Bey'in tutumunu aklayan ciddi bilgil r var: 2. C., s.256-260; i. nn'nn bu konudaki dnceleri, Hatralar, 2. c., s.148; geciktiren BakanAlnganln aamadm lar Kurulu greceiz. deil, Babakan Rauf Bey'dir.

Atatrk diyor ki: ''Daha sonra rendim ki RaufBey smet Paa'y tebrike ve ifa ettii mhi tarihi vazifeden dolay teekkre lzum grmyormu." (Nutuk, 2. C., s.2S8-259) Atatrk 25 Te zda yeni bir kutlama telgraf daha yazd, bunu Rauf Bey'e de imzalatp yollad (Lozan Te lgraflar, 2. C., s.607) . .;. Rauf Bey'e devlet adam olmann gereini hatrlatan bu olaydan sonra Rauf Bey sonund a kendisi bir kutlama telgraf yazp yollayacaktr (Lozan Telgraflar, 2. c., s.608, 25 Temmuz 1923). Bu telgkinci Blm Notlar 429

rafta Rauf Bey Osmanl Devleti'nin dalmasna yol aan uursuz Mondros Atekes Anlamas'na kte, yle demektedir: Cihan harbinin hudutsuz strap/arndan kurtulmak ve milletimizin ci han sulhunu tesiste ne byk bir amil olduunu bilfiil ispat etmek maksad ile imzaladmz dros Mtarekenamesi'ne ramen ..." Mondros Atekes Anlamas'n imzalam olmak Rauf Bey'in b mpleksidir. Bir yanda Mondros'u imzalam olan Rauf Bey, te yanda Mudanya ve Lozan' im zalam olan smet Paa. Bu zt lk, Rauf Bey'in siyasi hayatn etkileyecek, sonunda Atatr e kopartacaktr.

Lozan dolaysyla Meclis 2. Bakan Ali Fuat Paa da, smet Paa'nn en yakn arkada Kazm de kutlama telgraf yollamamlardr. Bu grubun ruh halini ve sregelen tavrn Refet Paa amtr: "smet Paa'y kskandk!" (Belleten, Lll, Kasm 1988, say 2004, s.951) Atatrk sm ekledike bu grup ikisinden de uzaklaffitr. Aralarndaki ayrln nedeni dnce fark d ve Kazm Karabekir Paalarn anla rm okuyan, ayrlklarn dnce farkna balamak iin nler ileri srdklerini grr. Ali Fuat Paa dedikodular nemser, Karabekir Paa ise yazk k kleri deitirmekten, olmam olaylar retmekten ekinmez (Bkz T.., Vahidettin, M. Kemal ve illi Mcadele, s.617 vd.). 124) J. Grew, Turbulent Area (Atatrk ve nonj, s.46; tren ay rnts: A.N. Karacan, Lozan, s.629-642. 125) Birok yabanc~ diplomat ve yazar Lozan Andam as'nn nemini, bykln ve baarsn belirtmitir. Bu konudaki son byk aratrma, bir an Yaayan Lozan adl aratrmadr. Prof.Dr.- Cemal Bilsel'in Lozan adl iki ciltlik eseri d e yeniden yaymland. Rauf Orbay anlarnda yle demitir: "[smet Paa ile] aramzda hasl azlklara ra men memleket hesabna yaplmas imkan olann en iyisi yapl mtr." (Yakn ., 5.55) En doru ve arpc anlatm Atatrk'ndr: "Bu andama, Trk milleti aleyhine yzy 430 kinci Blm Notlar

hazrlanm ve Sevres Andlamas ile tamamland bir buyk suikastn ykln ifade eden b zannedilmi * Lozan eksiksiz, mkemmel bir andiama mdr? Hayr. Byle

yoktur zaten. Lozan AndIamas'nn tam bamszl gibi olaanst niteliine kar ciddi usul ve Boazlar stats. Hatay ve Boazlar sorunu Atatrk saken zr. Musul Milletler Ce n karar ile Irak'a bir salamak braklacaktr. >} andama vardr

Lozan'da byk haklar kurtarmak iin verilmi baz dnler ama bunlarn hepsi ksa srelidir sonra geerlikleri kalmaz. Danman hukukular, gmrk tarifesi gibi. Hibiri kalc, >}

srekli deildir. Trkiye Lozan'da Kbrs', Msr', 12 Adalar vb. vermi gibi birtakm idd Bunlar oktan elden km yerlerdi ve hepsi Misak- Milli dndayd. Bunlar daha ok dincil n' kltmek iin ileri srdkleri, saduyu ve gereklerle ilgisi olmayan iddialardr. Bat da Lozan'da kaybedildiini ileri srenler var. Misak- Milli'de bu konuda yer alan mad de orada referandum yaplmasn istemek hakkndadr. Trkiye Bat Trakya'ya talip olmamtr. lkan Sava'ndan sonra yaplm ve Osmanl Devleti'nin imzalam olduu andiamalar nedeniyle den kp gitmiti. Daha baka iddialar var ama hibiri zerinde durulacak niitelikte deiL. an Andamas'yla ilgili baz masallar, senaryolar yani yalanlar da az deiL. Bunlar ve dor ular iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.565-596. '* Trk Kurulu 23 Temmuzda Polonya ile dostluk anlamas imzalamt. imdi de ABD ile 191 Tde kesilen siya si ilikilerin yeniden balamasn iin grmeler yaplyordu. Bu grmeler bitip Dostluk v amas imzalannca (6 Austos 1923) smet Paa da Lozan'dan ayrlarak Ankara'ya dnecekti. AB enatosu'nun reddettii anlama, Lozan Andamas deil, Lozan'da imzalanan bu Dostluk ve Tic aret Anlamasdr. Siyasi ilikiler 192Tde kurulacaktr. ABD Senatosu yalnz Trk Kurulu ile >} >} kinci Blm Notlar 431

imzalanan anlamay deil, Avrupa'yla ilgili btn anlamalar reddetmitir.

126) Darlbedayi sonradan ehir Tiyatrosu adn alacak. Kadro Darlbedayi Sanatkarlar adyla turneye km. Bu blmle ilgili bilgi: Vasf Rza Zobu, O Gnden Bugne, s.78 vd. 127) Bt rini Ermeni sanatlar oynuyorlard. Trk tiyatrosu bu sanatlara ok ey borludur. Ne var esini dzeltemedii iin ne kadar gzel oynasa ivesi oyunu yaralyordu. Asl byk kazan sa oru ve gzel Trkenin kmasdr. Madde Tanr ve arkadalar bu alan yoldan yryerek kon Trk tiyatrosunu talandrmlardr. 128) Aport= havari, yardmc, yolda, yakn i, ideal ar Bu sahne Atatrk'n Nutuk'undan yararlanlarak yazld (2. c., s.260-261). Ali Fuat Paa da anlarnda bu sahneyi anlatr ama do ru bilgi vermez (Siyasi Hatralar, 2. Ksm, s.7, 8). an Anda mas'nn imzalandn bildirmek iin ankaya'ya ktklarn anlatyor. Oysa o ta . Atatrk Lozan Anda mas'nn imzalandn renince ok heyecanlanm vb. Bir sr yak Ali Fuat Paa'nn rn. Rauf Beyanlarnda diyor ki: "Barn imzalannn ertesi gn Loza anlna u telgraf yazdm:' Sz konusu telgraf Mondros Mtarekesi diye balayan telgraf olu Temmuz akam yollanmtr. Rauf Bey devam ediyor: "Bu telgraf ektikten sonra, ertesi gn a Kk'ne giderek M. Kemal Paa ile bulutuk:' Bu anlatma gre ankayaya 27 Temmuzda km ekiyor. Ama yukarda belirttiim gibi Atatrk bu tarihte zmir'dedir. Doru ziyaret tarihl eri 3 Austostur. * Rauf Bey Ankara'dan niye ayrlmak istediini anlarnda yle anlatyor: n, ne olursa olsun, bir daha smet Paa ile yzyze gelemem, artk onunla birlikte imkan yo k alamam." Lozan Telgraflan ortada. Hibirinde bu derece fkeye, kine, nefrete neden ol acak bir ifade yok. " Ali Fuat Paa'nn ve Rauf Bey'in anlarndaki ayrntlar birbirini tut muyor. 432 kinci Blm Notlar

>:< Rauf Bey Atatrk Babakanlktan istifa eder ve 4 alngan, Austosta Ankara'dan katlanm, ayrlr. '/< yllarca bu duygusal, naiv insanlara hibirini tuculua yanndan uzaklatrmam, dalama, uygarlama, kaprislerini ekmitir. a aydnlanma yolunda Atatrk' terk edip tualacaz' soyunanlar, 'Amerikan ekonomisini rnek di-

yenler, gericilii okayanlar bunlardr. 130) Atatrk'n yakn evresinden de baz kimseler m etvekili seilmilerdi: Salih Bozok, Nuri Conker, Mahmut Soydan. yasas uyarnca baz O zamanki seim komutanlar da milletvekili

olmulard: Fahrettin Altay, Ali Fuat Cebesoy, Fevzi akmak, Cevat obanl, Cafer Tayyar Ei lmez, kr Naili Gkberk, Kazm Karabekir, Kemalettin Sami, I<iizm zalp. M. Kemal Paa ile t Paa'nn da dosya zerinde askerlilde ilikileri sryordu.

131) kinci Bakanla Ali Fuat Cebesoy, Bakan Yardmclklarna s met Eker ve Sabri Topra Atatrk'n konumas: Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c., s.80. 132) zmir ve Dou Trakya'da Yunanllar, stanbul yar bamsz bir dev-

let, douda Ermenistan, Krt zerk blgesi, Antalya ve evresi tal yan kar blgesi, ukurova ve evresi Fransz kar blgesi, Van Gl gneyi ngiliz kar b resi Osmanl Devleti (8 para). Atatrk ile silah ve ideal arkadalar bu suikast nlediler, millete yekpare bir vatan armaan ettiler. Bu inanlmaz sonucu salayan bu byk insanlara nankrlk tmek, hizmetlerini minnetle .anmamak, insanla yakr m? 133) Grmeler: Andama Nankrleri Allah slah etsin! 2. Devre Zabt Ceridesi, 1. c., s.218-285. ve ekleri 4 kanunla onaylanmtr. Oylar: 1. kanun: 213 kabul, 14 red

2. kanun: 206 kabul,I 4 red 3. kanun: 208 kabul, 13 red 4. kanun: 212 kabul, 13 red. Balca reddedenler: Kl Ali, Zamir, M. Necati, Vasf nar, Yahya Kemal, eyh Saffet, , Faik ztrak, Hoca Esat. kinci Blm NotIar433

Yunanistan Lozan Andlamas'n 25 Austosta onaylar. 133a) Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c., 37. 134) Bilgi kayna: Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, s.99 vd. Srekli pot krd. Ama bu da iyi bir i yapt. Ayn Tarihi adl aylk bir dergi yaymlamaya balad. Bir ay iindeki b aberleri ieren ve belgeleri veren bu yararl dergi hala yaymlanmak tadr.

134a) zmir'in Kurtulu gnne katlan Ali Fuat Cebesoy o gn yle . anlatyor: -"zmir'in tulu gn bayram misli grlmeyen bir ekilde 150 bini geen muazzam bir halk kitlesi taraf kutland. Zafer alay 6leden sonra balad ve akamn ge saatlerine kadar devam etti. Bir lk tekilat, milli kuvvetler, piyade tmeni ve tayyarelerimiz sra ile bu geit resmine k atld. Gece yaplan tezahrat gndzki merasimin grkeminden hi de aa kalmad:' (Siyasi C., s.29) 135) ':Atatrk Devri Fikir Hayat~ . c., s.87, 5 Eyll 1923 gnl Vatan gazetesi nden. Ksaltlp sadeletirilmitir. Trkiye Dou dnyasnda Cumhuriyete giden, laiklii kabu akla zgrln veren, kadn-erkek eitliini kabul eden tek lkedir. 135a) Hfz Veldet Ve umhuriyete 9 aamada ulaldn anlatyor: Devirden Devire, . C., s.125-143. Halk Partisi ll 1923 gn kurulmu, M. Kemal Paa Genel Bakanla seilmitir. Kurulu dilekesi 23 Ekim verilmitir (T.Z. Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler, s.557; U. Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Kronolojisi, s.395). 135b) Bu karar baz d gler de destekleyecektir. Yeri geldike greceiz,

136) 3. Kolordunun stanbul'a girii: 6 Ekim 1923. stanbul'un gn gn boaltl ile ilgili er iin: ilhami Soysal, "birlikiler'; s.208 (1923 Eyll gnl Ayn Tarihi'nden). 15 Eyl aaa istasyonu, 21 Eyllde Bozcaada, 22 Eyllde Gkeada da Yunanllardan teslim alnr. 434 kinci Blm Notlar

136a) Trk ordusunun stanbul'a girdii bugn Trk tarihinin en hain adam nde >.> Damat Ferit Nice ehrinde lr. Yaptklar ile tarihin plyer alr. 7 Ekim gn skynetim ve sansr kaldrlr.

137) Lord Curzon bu konuda daha 2 Austosta Ankara'ya kar bir ortak cephe oluturma ha zrlna balamtr (Bilal N. imir, Ankara, Ankara ... , s.223). 138) M. Kemal Paa, daha cumhuriyetin ilan iin anayasada yaplacak deiiklikleri hazrlam, Adalet Bakan Seyit B grn de almt (Hasan Rza Soyak [Genel Sekreter], Atatrkten Hatralar, . c., s.lSl v . Kemal Paa bir kriz karmak istemiyordu. Amac bu muhalif grubun gcn ve milletvekilleri erindeki etkisini lmekti. Eer Babakan seebilseler, Bakanlar Kurulunu oluturabiiseler n olacakt? Nutuk'ta bunu aklyor: "stedikleri kimselerden istedikleri gibi bir Bakanlar Kurulu oluturarak memleketi ynetmelerinde bir saknca grmyoruz. (.. ) Meclisi aldatma ya alan ihtiras sahibi grup, u veya bu yolda hkmet kurmay baarabilirse, bu hkmetin ynetim biimini ve ynetimdeki baarsn izlemenin, hatta ona yardm etmenin uygun olaca ulunduk.... lke ynetiminde ve yeni amalarmz izlemekte beceriksizlik ve sapma gsterirse bunu belirterek Meclis'i aydnlatacak tk." (Nutuk, 2. c., s.265-266) Ama genelin ka bul edecei bir liste oluturulamaz. 140) A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hat/ralar, 2. c., s.34-36. Memnun olmamalarnn nedeni, bu konudaki anlardan ve ak lamalardan anlalyor k ylarnn alnmamas, iktidar dnda kalm olmalardr. Tepkilerini "Cumhuriyetin ilannda a " diye aklayacaklardr. Ali Fuat Paa ve arkadalar bir hkmet krizinden sz ediyorlar. H tifa etmi ama yenisi seilene kadar grevi banda. s tifa tarihi de, 26 Ekim akamdr. S ki gn gemi. Buna kriz denir mi? Birka gn sonra krizi kendileri yaratacak. kinci Blm Notlar 435

Ali tuat Cebeso~'un Mi\l Mucauae akna . . ,\ \. r\~\\l\i\ \\~ ~\1~\ . . \\~\\t~\.rm ihtiyatla okumahur. Amlarma kendi grl.\~ %r~, ()\~~\t\~

ve geree aykr birok ayrntlar ve bilgiler ekliyor. 141) Buraya kadarki gelimenin kayna r: Nutuk, 2. C., s.264-275; i. nn, Hatralar, 2. C., s.176-177; Ali Fuat Cebesoy, Siya si Hatra lar, 2. C., s.34-36; Ruen Erefnaydn, Kemalizm dergisi 1930 (aktaran H.V. Veli dedeolu, Le., s.152-153); H. Veldet Velidedeolu, Devirden Devire,Le., s.145-155; . Turan, Trk Devrim Tarihi,2. Kitap, s.293'297; H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. C., s.183189. 141a) Bakan, Salk Bakan Dr. Rza Nur'un istifa yazsn okutup Meclis'in bi sine sundu. Bylece Dr. Rza Nur'un anlarnda yer alan korkularla, kuruntularla dolu hastalk dnemi balar. Ayrntl bilgi

iin: T. zakman, Dr. Rza Nur Dosyas. 142) Anayasa Komisyonu bakan ve yeleri: Bakan X-un s Nadi, Yaz-

man Celal Nuri leri; yeler: Feridun Fikri Dnsel, i. Sreyya Yiit, lyas Sami Efendi, Re Koraltan, Mehmet Bey (1), Rasih Efendi (Komisyonda iki din alimi var). 143) H. Pulur, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.32. 144) 2. Dnem ZabtCeridesi, 3. C., s.89-100; . T n, TrkDevrim Tarihi, 3. Kitap,. Blm, s.24-26 (Celal Nuri leri'nin bu gnle ilgili yazs). Komisyon M. Kemal Paa'nn nerisine, anayasada yer almayan yeni bir madde eklerneyi u ygun grmt: "Trkiye Devleti'nn dini din- slamclr, resmi dili Trkedir:' Cumhuriyeti kabul etmeyen birka Onlar oturuma katlmamlard. ortaal milletvekili vard.

Turgut zakman'n "Milli Mcadele" Kitaplar Dr. Rza Nur Dosyas Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele "yalanlar, yanllar, yutturmacalar" 1881 -1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi 19 Mays 1999 Atatrk Yeniden Samsun'da u lgm Trkler Dirili - anakl<ale 1915 Cumhuriyet - Trk Mucizesi