Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ANKARA 2007
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. DRENLER...................................................................................................................3 1.1. Tanm ve levi...................................................................................................3 1.2. eitleri...............................................................................................................3 1.2.1. Sabit Direnler.............................................................................................4 1.2.2. Ayarl Direnler...........................................................................................9 1.2.3. Ortam Etkili Direnler ...............................................................................13 1.3. Sabit Direnlerin Renk Kodlaryla Deerlerinin Bulunmas ...............................15 1.4. Diren Balantlar ............................................................................................20 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................22 LME VE DEERLENDRME............................................................................23 PERFORMANS DEERLENDRME .....................................................................26 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................27 2. KONDANSATRLER ..................................................................................................27 2.1. Tanm ve levi.................................................................................................28 2.2. eitleri.............................................................................................................31 2.2.1. Sabit Kondansatrler..................................................................................31 2.2.2. Ayarl Kondansatrler................................................................................36 2.3. Rakamlarla Kondansatr Deerinin Okunmas...................................................37 2.4. Avometreyle Salamlk Kontrolnn Yaplmas ................................................38 2.5. Kondansatr Balantlar ...................................................................................39 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................41 LME VE DEERLENDRME............................................................................42 PERFORMANS DEERLENDRME .....................................................................45 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................46 3. BOBNLER ...................................................................................................................46 3.1. Tanm ve levi.................................................................................................47 3.2. eitleri.............................................................................................................49 3.2.1. Sabit Bobinler............................................................................................49 3.2.2. Ayarl Bobinler ..........................................................................................53 3.3. LCRmetreyle Endktans lm.......................................................................55 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................56 LME VE DEERLENDRME............................................................................57 PERFORMANS DEERLENDRME .....................................................................59 RENME FAALYET-4 ...............................................................................................60 4.1. letken, Yaltkan ve Yar letken Maddeler.........................................................60 4.2. N ve P Tipi Yar letkenler.................................................................................61 4.3. P-N Yzey Birlemesi .......................................................................................63 4.3.1. Kutuplamasz P-N Yzey Birlemesi .........................................................63 4.3.2. Kutuplamal P-N Yzey Birlemesi............................................................64 4.4. Diyodun Tanm ve Yaps.................................................................................66 4.5. eitleri.............................................................................................................66 4.5.1. Kristal Diyotlar..........................................................................................66 4.5.2. Zener Diyotlar ...........................................................................................69 i
4.5.3. Foto Diyotlar .............................................................................................70 4.5.4. Ik Yayan Diyotlar....................................................................................70 4.6. Analog ve Dijital l Aletiyle Diyodun Salamlk Testi, Diyot Ularnn Bulunmas................................................................................................................71 4.7. Diyot Uygulamalar ...........................................................................................72 4.7.1. Zener Diyot Doru ve Ters Kutuplama Karakteristiinin kartlmas........73 4.7.2. Renkli Led Uygulamas ........................................................................74 4.7.3. Zener Diyot Uygulamas ............................................................................76 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................78 LME VE DEERLENDRME............................................................................79 PERFORMANS DEERLENDRME .....................................................................82 RENME FAALYET-5 ...............................................................................................83 5. TRANSSTRLER........................................................................................................83 5.1. ift Kutup Yzeyli Transistrler (BJT)..............................................................83 5.1.1. Transistrn Doru ve Ters Kutuplanmas .................................................84 5.1.2. NPN ve PNP Transistrde Akm Ynleri ...................................................85 5.1.3. Transistrlerin Ykselte Olarak Kullanlmas ...........................................85 5.1.4. Transistrlerin alma Kararlln Etkileyen Unsurlar ............................87 5.1.5. Transistrn Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas ............................87 5.1.6. Transistrlerin Katalog Bilgilerinin Okunmas, Klf Tiplerinin Belirlenmesi, Transistr Rakamlarnn Okunmas......................................................................91 5.1.7. Analog ve Dijital Avometreyle Transistrn Salamlk Testi ve Ularnn Bulunmas...........................................................................................................92 5.1.8. LDR ve Transistrle Bir Rlenin Kumandas .............................................94 5.2. Alan Etkili Transistrler (FET) ..........................................................................95 5.2.1. JFETler ....................................................................................................95 5.2.2. MOSFETler..............................................................................................96 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................99 LME VE DEERLENDRME..........................................................................100 PERFORMANS DEERLENDRME ...................................................................103 MODL DEERLENDRME.........................................................................................104 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................108 KAYNAKLAR ................................................................................................................111
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 522EE0018 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Analog Devre Elemanlar Elektronikte yaygn olarak kullanlan temel devre elemanlarnn gncel durumunu ve nasl kullanldklarn, yar iletken teknolojisinin ve bu teknoloji kullanlarak retilen devre elemanlarnn zelliklerini gnn ihtiyacna uygun seviyede anlatan renme materyalidir. 40/32 saat Analog devre elemanlarn kullanarak elektronik devreleri kurmak. Genel Ama zerinde allan elektronik devrenin teknik ihtiyacna ve maliyet unsuruna gre en uygun devre elemann temin edebilecek ve elektriksel zellikleri dorultusunda kullanabileceksiniz. Amalar 1. Diren eitlerini tanyarak deerlerini lebileceksiniz. 2. Kondansatr eitlerini tanyarak deerlerini lebileceksiniz. 3. Bobin eitlerini tanyarak deerlerini lebileceksiniz. 4. Yar iletken malzemeleri tanyarak deerlerini lebileceksiniz. 5. Transistr eitlerini tanyarak deerlerini lebileceksiniz. Ortam Farkl trden analog devre elemanlarnn zelliklerini tanmaya ve lmlerini yapmaya elverili malzeme laboratuvar, kendi kendinize ya da grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm Malzeme kataloglar, analog ve saysal AVO metre, LCR metre, DC g kayna, breadboard, projeksiyon ve konuyla ilgili resimler, teknik kitaplar ve yaynlar, nternet balantl bilgisayar.
MODLN AMACI
iii
Her faaliyet sonunda kazanlan beceriler llmelidir. LME VE DEERLENDRME Her modln llmelidir. sonunda kazanlan yeterlikler
iv
GR GR
Sevgili renci, evremizde saysz rneini grdmz elektronik cihazlarn her yeni gnle beraber insan ihtiyalarna daha hzl ve daha kolay yant verecek modelleri tasarlanmaktadr. Tasarlanan her yeni model gerek boyutlar gerekse de ilevleri bakmndan bir nceki modellerine gre daha stn zelliklere sahiptir. Bu cihazlarda kullanlan malzeme teknolojisinin srekli gelimesi, sylediimiz yenilenmeyi hzlandrmaktadr. Bundan onlarca yl nce ilk gelitirilen bilgisayarlar bir oda byklndeydi ve gnmz bilgisayarlaryla karlatrldnda son derece yavat. u anda avu iine sabilecek boyutlarda bilgisayarlar retilmekte, cep telefonlarna saysz zellik eklenebilmekte ve tm bunlar salanrken ayn anda maliyetler de dmektedir. Elektronik teknolojisinde yaanan gelimelerle beraber elektronik devreler, elektrik sinyallerini ileme zelliine gre analog ve saysal sistemler olarak ayrlmaktadr. Zaman eksenine gre sonsuz sayda deer aralna sahip analog elektrik sinyallerinin her annda tepki gsterebilen devre elemanlar Analog Devre Elemanlar olarak adlandrlabilir. eitli analog ve saysal elektronik sistemlerde farkl boyutlarda ve elektriksel zelliklerde karmza kan bu devre elemanlarn tanmak ve iyi kullanabilmek, elektrikelektronik alanndaki her rencinin ncelikli hedeflerinden biri olmaldr. Bu modlde sizlere gnmz devre elemanlar tantlacak ve ihtiyaca uygun malzeme seimi yapabilmeniz iin gerekli olan bilgiler verilecektir.
GENEL TANIM
Elektrik sinyalleri kullanm trne gre analog ve saysal (dijital) olarak ayrlr. Analog sinyaller zaman eksenine gre sonsuz sayda deerin mevcut olduu sinyallerdir. rnek olarak insan gz belli bir zaman aralnda ve gr menzili kapsamnda gerekleen tm doa olaylarn grebilir. Gz merceinde oluan grntde herhangi bir eksiklik sz konusu deildir. Ancak, insan gznn grd bu grntde ok sayda ayrnt gizlidir. Bu ayrntlar belli zaman aralklarnda rneklenerek saysal elektrik sinyallerine dntrlr. Bylece gereksiz ayrntlar ortadan kalkm olur. Saysal elektrik sinyalleri belli bir zaman aralnda snrl sayda bilginin elde edildii sinyallerdir. Elektrik sinyalleri arasndaki bu fark ekil 1de grebilirsiniz.
Sizler bu modlde analog elektrik sinyallerinin her annda tepki gsterebilen devre elemanlarn tanyacaksnz.
ARATIRMA
eitli elektronik devre kartlar temin ederek bu kartlar zerindeki direnlerin yerlerini belirleyin. Dier arkadalarnzn temin ettikleri direnlerden farkl olanlar sizin bulduklarnzla karlatrn. Direncin grevini yapamamasndan ileri gelen bir arza eidi ve bu arzann yer ald bir devre kart bularak arzann yol at sonular ve direncin nemini snf arkadalarnzla tartn.
1. DRENLER
1.1. Tanm ve levi
Elektrik akmna kar zorluk gsterilmesi elektriksel diren olarak adlandrlr. Bu zorluu belli bir elektriksel byklkte gsteren zel retilmi devre elemanlarna da diren (resistor) denir. Elektronik devrelerde en sk kullanlan devre elemandr ve 'R' harfiyle gsterilir. Direnler sahip olduklar elektriksel byklklerle anlrlar. Direncin elektriksel bykl 'ohm' dr ve '' (omega) harfiyle gsterilir. Temel olarak iki yaygn kullanm amac vardr: Devrenin herhangi bir noktasndan arzu edilen akmn gemesini salamak Devrenin herhangi bir noktasnda arzu edilen gerilimin elde edilmesi iin kullanlrlar.
Aratrma devi 1.1: Direncin baka ilevi olup olmadn bulmaya aln. Yukarda sylenen kullanm amalarna gerek uygulamalardan birer rnek bulun. Elde ettiiniz sonular bir sayfay gemeyecek ekilde raporlaynz.
1.2. eitleri
Kullanm yerlerine gre tr diren vardr: 3
Sabit deerli direnler Ayarl direnler (potansiyometre, trimpot, reosta) Ortam etkili direnler (LDR, NTC, PTC, VDR)
Bir devrenin iziminde her iki sembol ayn anda kullanlmamaldr. Yalnzca biri tercih edilmelidir.
Elektriksel glerine gre farkl fiziksel boyutlarda direnler vardr. ekil 1.2te bu durum gsterilmitir. Sabit direnler ok farkl fiziksel yaplarda retilmektedir. Sabit direnleri yaplarna gre be farkl snfta deerlendirmek mmkndr. 1.2.1.1. Telli Direnler Krom-nikel, nikel-gm, konstantan, tungsten, manganin gibi maddelerden retilmi tellerin sya dayankl olan porselen, bakalit, amyant benzeri maddeler zerine sarlmasyla yaplan direnlerdir. Telli direnler, g deerleri yksek olduundan yksek akm tayabilirler. 1.2.1.2. Karbon Direnler Elektronik devrelerde en sk kullanlan ve en ucuz diren eididir. Genellikle diren deeri diren zerinde yer alan renk bantlar yardmyla belirlenir. ounlukla %10 ve %5 tolerans deerlerinde retilirler.
Elektriksel grltleri fazladr. Bu nedenle analog devrelerde metal film direnler tavsiye edilir. Sahip olduklar elektriksel gce gre farkl fiziksel boyutlar vardr. Tablo 1.1de en sk kullanlan karbon direnlerin glerine gre boyutlar verilmitir.
G (W) 1/8
Kalnlk (mm) 2 2 3
Uzunluk (mm) 3 6 9
1.2.1.3. Film Direnler Film direnler yksek hassasiyet gerektiren durumlarda kullanlr. Bu nedenle toleranslar dktr (yaklak %0.05 dolaynda). Yaplarnda diren maddesi olarak Ni-Cr (Nikel-krom) kullanlr.
Sahip olduklar elektriksel gce gre farkl fiziksel boyutlar vardr. Tablo 1.2de en sk kullanlan karbon direnlerin glerine gre boyutlar verilmitir.
G (W) 1/8 1 2
Uzunluk (mm) 3 6 12 15
1.2.1.4. Entegre Direnler ok sayda direncin tek bir paket altna alnmasyla elde edilen diren trdr. Bu nedenle entegre diren olarak adlandrlrlar. Paket iindeki tm direnler birer ayaklarndan ortak baldr. Dier ayaklar serbesttir. Bu tr direnlerin en nemli zellii tm direnlerin ayn deere sahip olmasdr.
Dijital devrelerde sklkla tercih edilirler. Dk gldrler. rnein ok sayda LEDin (k yayan diyot Light Emitting Diode) srlmesi gereken bir durumda kullanm olduka uygundur. Baz direnler ikierli gruplar halinde birbirinden bamsz olarak dizilmilerdir. ekil 1.5de drt gruplu diren paketi gsterilmitir. Direncin ka gruptan olutuunun belirtilmesi iin zerine 4S etiketi yazlr. 1.2.1.5. SMD (Yzey Temasl Cihaz Surface Mounted Device) Direnler Gelien teknolojiyle beraber elektronik devrelerin daha kk boyutlarda retilmesi sz konusu olmutur. Daha kk boyutlara ok daha fazla sayda devre bileeninin yerletirilmesi iin devre plaketlerinin katmanl retilmesi gerekmitir. Devre plaketlerinin katmanl retimi katmanlar aras balantda yzey temas denilen yeni bir teknii dourmutur. Bu nedenle yzey temasnda kullanlacak devre bileenlerinin de buna uygun olarak tasarlanmas gerekmektedir.
ekil 1.6: Yzey temasl direnler (a) EIA481 Klf (b) SOT-23 Klf (c) SOD-123 Klf
Yzey temasl devre elemanlar ekil 1.6da da grld gibi farkl klf yaplarnda retilirler. ekilde gerek boyutlarnn birka misli bytlm SMD direnler gsterilmitir.
Aratrma devi 1.2: rnek olarak verilen klf modellerinden farkl klf yaplarnda retilmi SMD direnler temin edin. Arkadalarnzn bulduklaryla karlatrn (Devre kartlarna montajl ya da ayr olarak getirebilirsiniz).
Devre direncinin her zaman deitirilmesi gerekmeyen durumlarda kullanlr. Devre kart retilirken bir defa uygun ayar yaplr ve trimpotun deeri o ayarda braklr. rnein: Radyo alc ve vericilerinde anten katnn alma frekans belirlenirken sklkla tercih edilirler.
1.2.2.2. Potansiyometreler Potansiyometreler (Pot olarak da adlandrlrlar), yaygn olarak belli bir noktadaki elektrik seviyesini ayarlamak amacyla kullanlr. Ayarlama ilemi pot zerindeki ayar kolu (aft) araclyla yaplr. Bylece elektronik cihazlarda elektrik seviyesinin kullanc araclyla ayarlanmas istenen her durumda potansiyometreler kullanlabilir.
ekil 1.10da gsterildii gibi potansiyometrenin aya vardr. A-B aras diren sabittir, A-C ve B-C aras diren ayarlanabilir. RAB = RAC + RBC Denklem 1.1
Potansiyometreler kullanm amacna gre iki farkl yntemle balanrlar: Yntem 1-) Orta ayak kontrol edilecek noktaya ve yan ayaklar iki ayr noktaya balanr. Bylece iki ayr noktann elektrik seviyesi kontrol edilebilir. ekil 1.11 (a)da kullanm rnei gsterilmitir. Yntem 2-) Yan ayaklardan biriyle orta ayak birletirilir. Bylece iki ayakl ayarlanabilir bir diren elde edilmi olur. Bu durumda pota seri bal sabit deerli bir diren kullanlmaldr. Aksi durumda potun direnci 0 ohma ekildiinde bal olduu noktadan ok yksek akm geebilir. ekil 1.11 (b)'de kullanm rnei gsterilmitir.
ekil 1.11: (a) ki ayr noktann gerilim seviyesini deitirmeyi salayan balant yntemi, (b) ki yan aya aras ayarlanabilir diren
10
Bu potlarda diren deeri dorusal olarak deiir. Dorusal potansiyometrede aft dnyle diren deiim yzdesi eit aralklarla artp azalmaktadr. Bu durum ekil 1.13deki grafikte gsterilmitir.
ekil 1.13: Dorusal potta dnme asna gre diren deiim yzdesi
11
Logaritmik Potansiyometreler: Logaritmik potlarda diren deiimi aftn dnme asyla doru orantl deildir. Anti-logaritmik ve logaritmik olarak iki tr vardr.
Logaritmik potansiyometrelerde 180ye kadar aft deiimine oranla diren deiimi dkken, 180den sonra byktr. Anti-logaritmik potansiyometredeyse tersi bir durum vardr.
ekil 1.14: Logaritmik potta dnme asna gre diren deiim yzdesi
ok Turlu Potansiyometreler: Belli bir dn mesafesi olmayan potansiyometredir. Bunun dnda diren ayarnn kademeli olarak yapld potansiyometreler vardr. Aratrma devi 1.3: ok turlu ve kademeli potlarn kullanm alanlaryla ilgili bir aratrma yapn. Kullanldklar yerlerden bir rnek elde edin ve almanzn sonucunu bir sayfay gemeyecek ekilde raporlayn. 1.2.2.3. Reostalar Bu tip ayarl direncin trimpotlar ve potlardan ayrlan en byk zellii yksek gl devrelerde kullanlabilmesidir. Dolaysyla zerinden byk miktarlarda akm geebilir. Ayrca reostalarn boyutlar dier ayarl direnlere gre ok byktr.
12
Hareketli srg kolu diren grevine sahip tel zerinde hareket ettirilerek istenilen deere sahip diren elde edilir.
13
LDRnin a gre diren deiimi ekil 1.18te gsterilmitir. Karanlktaki direnleri birka M (Mega ohm) seviyesindeyken aydnlktaki direnleri 100-5k dolayndadr.
Aratrma devi 1.4: LDR devre elemannn deien k iddetine gre diren lmnn nasl yaplacan aratrp renin. 1.2.3.2. Is Etkili Direnler (NTC, PTC) Gvde scakl ykseldike direnci ykselen ve gvde scakl dtke de direnci den direnler Pozitif Kat Sayl Diren PTC (Positive Temperature Coefficient) olarak adlandrlr. Gvde scakl dtke direnci ykselen ve gvde scakl ykseldike de direnci den direnler Negatif Kat Sayl Diren NTC (Negative Temperature Coeffcient)'olarak adlandrlr. Bu direnler termistr olarak adlandrlrlar. ekil 1.19da devre sembolleri gsterilmitir.
(B) PTC
14
Aratrma devi 1.5: Termistrn yaygn olarak nerelerde kullanldn ve deien scakla gre diren lmnn nasl yaplacan aratrp renin. 1.2.3.3. Gerilim Etkili Direnler (Varistr) Gerilim ykselince direnci hzla azalarak geirdii akm artan elemanlardr. Baka bir deyile, gerilim dkken VDR'nin direnci ok yksektir. Gerilim deeri ykseldiinde ise direnci hzla azalr. Bu elemanlar; bobin, rle, trafo, transistr, tristr, anahtar vb. gibi elemanlar ani gerilim artlarnn getirdii zararl etkilere kar korumak iin ad geen elemanlara paralel balanarak kullanlr.
15
ekil 1.20de drt bantl bir direncin renk kodlar okunarak diren deerinin nasl belirleneceiyle ilgili uygulama yaplmtr. lemleri dikkatlice okuyun. rnek 1.1
ncelikle ilk iki renge karlk gelen saysal deerleri yan yana yazlr. (rnekte mavi:6 ve gri:8 = 68) Ardndan elde edilen bu deer nc rengin arpan deeriyle arplr (rnekte 68xturuncu:1000 = 68000 = 68k). 1.Renk 6 Diren = 68 K NEML BLG: Hangi rengin 1. renk olduuna karar vermek rencilerin zorlandklar bir konudur. Tecrbeyle elde edilecek bir yetenektir. ounlukla 1. renk band kenara daha yakndr ve hata pay (tolerans) band dier renk bantlarndan birazck daha uzaktadr. 16 2.Renk 8 3.Renk (arpan) x103=1000 Tolerans %5
zml Soru 1.1 Aadaki drt renkli direncin deeri hangi kta doru verilmitir?
ncelikle direncimizin deerini ve ardndan tolerans deerini hesaplayalm. Renkler; yeil, mavi, krmz ve gmtr. Dolaysyla:
5 6 x 102
%10
17
ekil 1.21de be bantl bir direncin renk kodlar okunarak diren deerinin nasl belirleneceiyle ilgili uygulama yaplmtr. lemleri dikkatlice okuyunuz. rnek 1.2
ncelikle ilk renge karlk gelen saysal deerleri yan yana yazlr. (rnekte mavi:6, gri:8 ve yeil:5= 685) Ardndan elde edilen bu deer drdnc rengin arpan deeriyle arplr. (rnekte 685xkrmz:100 = 68500 = 68,5k) 1.Renk 2.Renk 6 8 Diren = 68,5 K 3.Renk 5 4.Renk (arpan) x 102=100 Tolerans %5
Soru 1.2: %0,5 toleransl 12,8k'luk direncin renk bantlarn bulun. A) Siyah, Krmz, Krmz, Mavi, Yeil B) Kahverengi, Krmz, Gri, Krmz, Yeil C) Kahverengi, Krmz, Gri, Kahverengi, Krmz D) Kahverengi, Krmz, Beyaz, Krmz, Yeil NEML: Her iki uygulama sonunda grlen odur ki be bantl direnler, drt bantllara gre daha hassas deere sahiptir. NEML: Diren hesaplar yaparken (omega) simgesi saynn yanna eklenmeyebilir. zerinde allan saynn deeri zaten ohm cinsinden olaca iin yalnzca saynn kendisi ve varsa kat says yazlabilir. Direnler renk bantlarnn gsterdii deeri ou zaman tam olarak alamaz. retim aamasnda eitli etkenlerden dolay diren deerinde sapma olur. retim aamasnda oluacak bu sapma standartlara balanmtr. ngrlen sapma miktarna hata pay (tolerans) denir. retici firma direnleri belli bir hata paynda retmek zorundadr. Direncin hata pay renkli direnlerde karlk gelen renk bandyla gsterilir.
18
Aada bir direncin hata pay deerine gre alabilecei en st ve en alt deerlerin hesaplanmasyla ilgili rnek bir uygulama yaplmtr. rnek 1.3: Deeri 1 K ve hata pay rengi gm olan bir direncin diren aral u ekilde hesaplanr: Hata pay (tolerans) = %10 = 0,1 Fark = + diren x hata pay Fark = + 1 k x 0,1 = + 100
En st diren deeri = diren + fark = 1k + 100 = 1,1 K En alt diren deeri = diren fark = 1k - 100 = 900 zml Soru 1.2
Yukardaki drt renkli direncin standartlara uygun olarak retildii varsaylrsa aadaki deerlerden hangisini alamaz? A) 5,6k zm B) 6,1k C) 5,1k D) 5k
ncelikle direncimizin deerini ve ardndan tolerans deerini hesaplayalm. Renkler yeil, mavi, krmz ve gmtr. Dolaysyla: 56x102 = 5600ohm = 5,6kohm tolerans = -/+ 5,6k x 0,1(%10) = -/+ 560ohm Elde edilen 560 ohm'luk tolerans deeri diren deeri ile toplanr yada direnten karlr. Bylece direncin olabilecei en alt ve en st snr deerleri bulunur. En Alt Diren Deeri = 5,6k-560 = 5040ohm En st Diren Deeri = 5,6k+560 =6160ohm klarda bu aralk ierisine girmeyen tek diren deeri 5k ile D kkdr.
19
Direnler sahip olduklar hata paylarna gre belirli katsaylarda retilirler. Dier bir ifadeyle piyasada istenen her deerde diren bulmak sz konusu deildir. ekil 1.22de piyasada bulunabilecek 68 katsayl ve %5 hata payna sahip direnler gsterilmitir.
Piyasada bulunabilecek %5 hata payl direnlerin katsaylar: 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 22, 24, 27, 33, 36, 39, 43, 47, 51, 56, 62, 68, 75, 82, 91. Piyasada bulunabilecek %10 hata payl direnlerin katsaylar: 10, 12, 15, 18, 22, 27, 33, 39, 47, 56, 68, 82.
20
1. Uygulama Seri Balant Paralel Balant R1=10k, R2=1k, R3=470 R1=33k, R2=3,3k, R3=330 llen Deer Balant Dzenei Direnler Analog avometre Dijital avometre
Kark Balant
21
neriler
Farkl boyutlara ve ilevlere sahip direnler temin ediniz. Direnleri sabit ya da ayarl olmalarna gre iki ayr gruba blerek her bir direncin kendi grubu iinde hangi tre girdiini belirleyiniz (r: SMD, telli, karbon, pot, trimpot vb.) Farkl trden direnler temin ederek diren deerlerini kendilerine uygun yntemlerle belirleyiniz. Direnleri seri, paralel ve kark balayarak avometreyle direnlerini lnz. Farkl trden sabit direnler temin ediniz. Elde ettiiniz direnlerin boyutlarna gre glerini tespit edebilirsiniz. Ayrca yksek gl direnlerin zerinde g deerleri yazldr. Farkl boyutlarda ve paket yapsnda SMD direnler temin ediniz. SMD devre elemanlar kataloglarnda direnlerin paket yaplarna gre boyutlar ve benzer bilgileri verilmitir. eitli elektronik devrelerin hangi noktalarnda ne tr direnler kullanldn elektronik teknisyenlerine ya da tamircilerine sorarak renebilirsiniz.
Diren belirleyiniz.
deerini
Kataloglar inceleyiniz.
Uygun belirleyiniz.
direnci
22
LME SORULARI
1. Aadaki diren deerlerinden hangisi 4 bantl direncin kabul edilebilir hata pay dnda yer almaktadr? A) 11.8k B) 12,8k C) 13,1k D) 10,6k 2. Aada verilen ayarl direnlere ait devre sembollerinin isimleri hangi kta doru sralamayla verilmitir?
A) 1-Termistr, 2-Potansiyometre, 3-LDR, 4-Trimpot B) 1-LDR, 2-Trimpot, 3-Termistr, 4-Reosta C) 1-LDR, 2-Potansiyometre, 3- Termistr, 4-Trimpot D) 1-LDR, 2-Potansiyometre, 3-VDR, 4-Reosta 3. Diren aral 98k - 102k olarak verilmi direncin renk bantlar hangi kta doru olarak verilmitir? A) KAHVERENG, SYAH, SARI, KIRMIZI B) SYAH, KAHVERENG, SARI, YEL C) KAHVERENG, SYAH, KIRMIZI, KIRMIZI D) KAHVERENG, SYAH, TURUNCU, ALTIN 4) Aadaki 5 renkli direncin deeri hangi kta doru olarak verilmitir? A) 357k %10 B) 35,6k %10 C) 356k %10 D) 375k %10
23
5. Potansiyometre ve trimpot iin aadaki nermelerden hangisi dorudur? A) kisi arasnda alma ilkeleri asndan bir fark yoktur. B) Potansiyometrede diren ayar tornavida gibi ek bir alet kullanlarak yaplr. C) Bir ses kuvvetlendiricisinde ses iddetini ayarlamak iin trimpot kullanmak daha uygun olur. D) Belirli bir frekanstan yayn yapacak bir radyo vericisinde anten kat frekansn ayarlamak iin pot kullanlmas daha uygun olur. 6. 470 ohm %5 toleransl direncin renk bantlar aadaki maddelerden hangisinde doru verilmitir? A) SARI, MAV, KIRMIZI, ALTIN B) SARI, MOR, SYAH, ALTIN C) SARI, MOR, KAHVERENG, ALTIN D) MOR, SARI, KAHVERENG, ALTIN 7. zerine uygulanan gerilimle direnci deien devre eleman hangisidir? A) VDR B) LDR C) Termistr D) Pot 8. Aadaki klardan hangisinde potansiyometre doru tanmlanmtr? A) Direnci, tornavida gibi bir aletle ayarlanr. B) Direnci dier ayarl direnlere gre nispeten daha dktr. Yksek gl devrelerde yksek akm konrol gereken yerlerde kullanlr. C) Direnci zerindeki bir ayar kolu araclyla ayarlanan devre elemandr. Belli bir noktadaki elektrik seviyesinin istenen her durumda ayarlanmas gereken yerlerde kullanlr. D) ayakl ayarlanabilir diren olup iki yan u arasndaki diren her zaman deitirilebilir. Orta u ile yan ular arasndaki diren ise her zaman sabittir. 9. Ia duyarl olarak almas istenen bir devrede kontrol eleman olarak aadaki devre elemanlarndan hangisinin kullanm uygundur? A) Termistr B) Pot C) LDR D) VDR 10. Aada verilen %10 ve %5 hata payl direnlerden hangisini standartlara gre piyasada bulmak mmkn deildir? A) 1,3k %10 B) 150 %5 C) 820k %5 D) 470 %10
24
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
25
DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu evet, hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz.
26
ARATIRMA
eitli elektronik devre kartlar temin ederek bu kartlar zerindeki kondansatrlerin yerlerini belirleyiniz. Kondansatrn zarar grmesi sonucu ortaya kan bir arza eidi ve bu arzann yer ald bir devre kart bularak arzann yol at sonular belirleyiniz. Elde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda rapor haline getiriniz.
2. KONDANSATRLER
27
Kondansatr sas plakalarn yzey alan ve plakalar arasndaki mesafeyle ilikilidir. Ayrca plakalar arasndaki yaltkan maddenin yaltkanlk zellii de kondansatrn sasn etkiler. Kondansatrlerin elektriksel deeri kapasitans olarak adlandrlr ve birimi Faraddr. C harfi ile gsterilir. ekil 2.3te kondansatr yzeyinin ve plakalar aras mesafenin kapasiteye etkisi gsterilmitir.
28
ekil 2.3: Kondansatr kapasitesine etki eden unsular (A) Levhalarn yzey alan byk, (B) Levhalar aras mesafe byk, (C) Levhalar aras mesafe ve levhalarn yzey alan kk
Kondansatrler DC akmda ak devre gibi alr. rnek olarak ekil 2.4tekine benzer bir devre kurabilirsiniz. rete olarak 9Vluk bir pil uygun olur. Lamba olarak dk gerilimle alacak bir lamba kullanabilirsiniz. Deeri byk kutupsuz bir kondansatr kullann (r: 470F). Devreden akm geecek ekilde balanty yapn ve ksa bir sre bekleyin (5-10sn).
Bekledikten sonra reteci kartnz ve hemen ardndan lambay kondansatr ularna balayn. Tm bu sreci dikkatlice gzlemleyiniz ve izlenimlerinizi arkadalarnzla paylanz. Kondansatr kapasitesi farad olarak adlandrlr ve F harfiyle gsterilir. Farad birimi yalnz bana ok byk bir saya karlk geldiinden ast katlar kullanlr. ekil 2.5de kondansatrlerde yaygn olarak kullanlan katlar gsterilmitir.
29
rnek: 0,1F = ? nF eder. (mikro) ve n(nano) kat saylar arasndaki fark 103(1000) kadardr. Mikro kat says nano kat saysnn 1000 kat olduu iin: 0,1F = 100nF yapar. rnek: 1200pF = ? F eder. p(piko) ve mikro kat saylar arasndaki fark 1 milyondur. Piko kat says mikro kat saysndan kk olduu iin 6 basamak sola gidilir: 0,0012F yapar. NEML: Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin Elektrik-Elektronik Matematii modlne baknz. Soru B.1: Aada bo braklan yerleri uygun ekilde doldurun, takldnz yerler iin nce arkadalarnza dann ve son olarak yaptnz dnm ilemlerini retmeninize kontrol ettiriniz. 47F = ?nF 100pF 680nF 10000pF = ?nF = ?F = ?F
30
2.2. eitleri
2.2.1. Sabit Kondansatrler
Kapasitesi deimeyen kondansatrlerdir. Deiik trlerde sabit kondansatrler vardr. Kutuplu ya da kutupsuz olarak ayrlabilirler. Kutuplu kondansatrlerde art (+) eksi(-) kutuplarn devreye doru balanmas gerekir. Aksi durumda levhalarda ar snma meydana gelir ve kondansatr delinebilir. imdi bunlar tanyalm: Aratrma devi 2.1: Kutuplu bir kondansatrn yanl balanmas sonucu ortaya km bir arza eidi aratrn. Kutuplu kondansatrlerin kutupsuzlardan ayrlan bu zelliini renmeye ve kutuplara dikkat etmeden yaplan yanl bir balantdan ileri gelen arzann nedenlerini renin. Yaptnz almalar retmeninizin ynergeleri dorultusunda raporlayn. 2.2.1.1. Film Kondansatrler Bu kondansatrlerde dielektrik malzeme olarak plastik bir malzeme olan polistren film, polyester film gibi malzemeler ya da metal kapl polyester film kullanlr. imdi bunlarn zelliklerine bakalm: Polyester Film Kondansatrler
Hata paylar yksektir. Hata paylar +%5 - +%10 arasdr. Hata paylarnn yksek olmasna karn ucuz ve kullanldrlar. 1nF 0,47F aras kapasitelerde bulunabilir.
Resim 2.2de soldaki polyester kondansatrn ykseklii 18mm, genilii 13mm ve kalnl 7mmdir. Kapasitesi 0,22Fdr. Resmin sanda yer alan kondansatrn ykseklii 14mm, genilii 11mm ve kalnl 7mmdir. Kapasitesi 0,47Fdr.
31
Bobin gibi bir yapda retildiklerinden yksek frekans devreleri iin kullanmlar uygun deildir. Frekans birka yz KHzi gemeyen filtre ve zamanlama devrelerinde kullanmlar uygundur. Resim 2.3de gsterilen polistren kondansatrn ykseklii 24mm, genilii 10mm ve kapasitesi 10nFdir.
Bir eit polyester film kondansatrdr. 1nF 2,2f aras kapasitelerde bulunabilir.
Resim 2.4: 22nFlk 250 Vluk bir metal kapl film kondansatr
Film kondansatrlerin kutuplar yoktur. Yaygn olarak filtre devrelerinde kullanlrlar. 2.2.1.2. Seramik Kondansatrler Dielektrik maddesi olarak seramik kullanlmtr. Uygulamada mercimek kondansatr olarak da adlandrlr. Kapasiteleri dktr. Hata paylar ok yksektir. Hata paylar +%20 dolayndadr. Kapasiteleri scaklk ve nemden etkilenir. Enerji kayplar az olduundan ounlukla yksek frekansl devrelerde kullanlr. Kutuplar yoktur. 32
100pFlk bir mercimek kondansatr yaklak 3mm apndadr. Resim 2.6da ortadaki resimde 10x103 pF = 0,01Flk mercimek kondansatrn ap 6mmdir. 2.2.1.3. Mika Kondansatrler Dielektrik maddesi olarak yaltkanl ok yksek olan mika kullanlmtr. ok yaygn kullanm alan vardr. Karnza en sk kacak kondansatr trlerindendir. Kapasiteleri 1pF 0,1F arasdr. alma gerilimleri 100 V-2500 V arasdr. Hata paylar +%2-+%20 arasdr.
2.2.1.4. Elektrolitik Kondansatrler Yaltm grevi gren ve asit borik eriine emdirilmi ince bir oksidasyon zar kullanlr. letken olarak alminyum ya da tantalyum levhalar kullanlr. Yaltkan malzemesi ok ince olduundan ok yksek kapasitelere ulamak mmkndr. Kutupsuz ya da kutuplu olarak retilirler. ekil 2.6da kutuplu kondansatrler iin kullanlan devre sembolleri gsterilmitir.
33
Resim 2.8de soldaki kondansatr kutupsuz elektrolitik kondansatrdr. alma voltaj 400VDC ve sas 470Fdr. Dikkat edilirse alma voltaj dtke boyut klmektedir. Sadaki kondansatr 1000F gibi yksek bir kapasiteye sahip olmasna karn alma voltaj 35V olduundan boyutu dier iki kondansatre gre olduka kktr. Bu kondansatrlerin kapasite deerleri 1Fdan 40000Fa kadar deimektedir. alma voltajlar 3V-450V aras deimektedir. 2.2.1.5. SMD Kondansatrler ok katmanl elektronik devre kartlarna yzey temasl olarak monte edilmeye uygun yapda retilmi kondansatrlerdir. Boyutlar dier kondansatrlere gre ok daha kktr; ancak mercimek ve mika kondansatrlerle eriilen sa deerlerine sahip olarak retilirler. Resim 29 ve resim 2.10da SMD kondansatrlerin dier kondansatrlerle karlatrmalar yaplmtr.
34
Resim 2.9: Ortada ve sada SMD kondansatr, solda katl kondansatr. SMD kondansatr cmbzla tutturulmu
Resim 2.10: Solda 2mm geniliinde 100nFlk SMD kondansatrler, sada8mm geniliinde 10nFlk mika kondansatr
Resim 2.11: Genilii 3,8mm kapasitesi 3,3F ve alma gerilimi 6V olan E194 klf tipinde retilmi bir grup SMD kondansatr
Aratrma devi 2.2: SMD kondansatrlerin kullanld farkl uygulama alanlarn aratrnz. Lehimleme yntemlerini renmeye aln ve rnek bir devre kart temin ederek elde ettiiniz sonular tek sayfay gemeyecek ekilde raporlaynz. NEML: Kondansatrlerin hata pay oranlar aadaki harfler kullanlarak kodlanr. Kondansatr gvdesinin zerine yazlr. B: +%0,1 G: +%2 C: +%0,25 J: +%5 D: +%0,5 F: +%1 M: +%20 K: +%10
35
Radyo alclarnda anten katnn frekansn deitirmek amacyla ya da sinyal retelerinde istenen frekans elde etmek amacyla kullanlabilir. Aratrma devi 2.3: Varyabl kondansatrn kullanld farkl alanlar bulunuz ve rnek bir devre kart temin ederek ilevini aratrnz. ekil 2.8de bir varyablda levhalarn deiiminin saya etkisi gsterilmitir.
ekil 2.8: (A) Kapasite seviyesi dk, (B) Kapasite seviyesi yksek
36
Sann tornavida gibi yardmc bir aletle ayarlanabildii kondansatr trdr. Sann bir defa ayarlandktan sonra belli bir deerde sabit brakld yerlerde kullanlr. rnein; belirli bir frekanstan yayn yapacak radyo vericilerinin yayn frekans belirlendikten sonra o frekansa gre sa ayar ve ardndan cihazn kutulama montaj yaplr.
Resim 2.12: Trimer kondansatrler. ki yaltlm ince telin balanmasyla 10pF-200pF aras kapasite elde edilebilir.
Eer yazl deerin iinde birim kullanlmsa birimin yazl olduu yerde virgl olduu varsaylr. ekil 2.9da 2n2 kodu ve 50 deeri olan kondansatrn sas = 2,2nF ve alma gerilimi=50Vtur. 37
zellikle mercimek kondansatrlerde 10 saysnn yanna rakam yazlarak sa deeri belirtilir ve birim yazlmaz. Bu durumda kondansatr sas piko farad (pF) zerinden deerlendirilir. 10 saysnn yannda yer alan rakam kadar 10 saysnn yanna sfr (0) eklenir. ekil 2.9da 104 kodu olan kondansatrn sas = 10.0000 pF = 100nFdr. Yine ounlukla mercimek kondansatrlerde birim yazlmadan dorudan saynn kendisi yazlr. Bu durumda kondansatr sas o saynn pF deeri kadardr. ekil 2.9da 470 kodu olan kondansatrn sas = 470 pFdr. Baz kondansatrlerde saynn nne birim eklenir. Burada birimin eklendii yerde 0. olduu varsaylr. ekil 2.9da p68 kodu ve 100 deeri olan kondansatrn sas 0.68pF ve alma gerilimi 100Vtur.
ekil 2.10da grld gibi analog avometrede ibrenin soldan saa doru (0 ynnde) sapmas, dijital avometredeyse dk deerde bir diren gzkmesi gerekir. Bir sre sonra analog avometrede ibrenin yeniden sol baa gelmesi ya da dijital avometrede ok yksek diren deeri gzkmesi gerekir. Eer diren deeri dijital 38
avometrenin diren aralnn dna karsa bildiiniz gibi ekranda okunabilir bir diren deeri gzkmez. (bk. ekil 2.11)
NEML: lm srasnda her iki elinizin de kondansatr ayaklarna dememesine zen gsteriniz ve lm yapmadan nce kondansatrlerin yksz (tamamen boalm) olmalarna dikkat ediniz. PUCU: Kondansatr sas kldke analog avometrelerde ibrenin sapmas da o derece hzl olacaktr. Ayn ekilde dijital avometrenin kk omajdan yksek omaja gitmesi ok hzl gerekleecektir. Bu durumu alglayabilmeniz zor olabilir.
39
ekil 2.12de grld gibi tablo 2.1te verilen kondansatrler iin seri, paralel ve kark kondansatr dzeneklerinin salarn Lcrmetreyle lnz. Balant Dzenei 1. Uygulama Seri Balant Paralel Balant Kark Balant 2. Uygulama Seri Balant Paralel Balant Kark Balant C1=100n, C2=100n C1=100, C2=100, C3=100 C1=100p, C4=100p C2=330p, C3=330p, C1=10, C2=100 C1=470n, C2=1, C3=2,2 C1=10, C4=10 C2=4,7, C3=6,3, Direnler llen Deer
40
neriler
Farkl boyutlara ve ilevlere sahip kondansatr temin ediniz. Kondansatrleri sabit ya da ayarl olmalarna gre iki ayr gruba blerek her bir kondansatrn kendi grubu iinde hangi tre girdiini belirleyiniz. (r: SMD, elektrolitik, varyabl, trimer vb.) Farkl trden kondansatrler temin ederek alma voltajlarn zerlerinde yazan kodlara gre ya da deerlere gre belirleyebilirsiniz. Farkl trden kondansatrler temin ediniz. Bunlar balant yntemlerine gre (seri, paralel, kark) balayarak salarn Lcrmetreyle lnz. Farkl boyutlarda ve paket yapsnda SMD kondansatrler temin ediniz. SMD devre elemanlar kataloglarnda kondansatrlerin paket yaplarna gre boyutlar, sa aralklar ve benzer bilgileri verilmitir. eitli elektronik devrelerin hangi noktalarnda ne tr kondansatrler kullanldn elektronik teknisyenlerine ya da tamircilerine sorarak renebilirsiniz.
Kataloglar inceleyiniz.
41
LME SORULARI
1. Aadaki e deer ayarl kondansatrlerden hangisinin ular arasndaki kapasitenin daha fazla olmas beklenir?
B) 2
C) 3
D) 4
Yukardaki soruda bolua gelmesi gereken deer hangi kta doru olarak verilmitir? A) 120 B) 1200 C) 120000 D) 0,00012
A) 6F
B) 3F
C) 2F
D) 1F
A) 10pF
B) 10nF
C) 10F
D) 1nF
42
5. Kondansatr iin sylenen aadaki nermelerden hangisi dorudur? A) Elektrik enerjisini manyetik alan biiminde tutar. B) ki plaka arasnda elektrik yklerinin depolanmas esasna gre alr. C) DC akmda iletken gibi alr. D) Fiziksel boyutlar alma geriliminden etkilenmez. 6. 4700pFn karl aadakilerden hangisidir? A) 4,7F B) 470nF C) 47nF D) 0,0047F
7. Trimer kondansatrn aada belirtilen yerlerin hangisinde kullanm daha uygun olur? A) Frekans 10Hz 1MHz aras ayarlanabilen bir sinyal retecinde B) Bir radyo alcsnda C) Belirli bir frekanstan yayn yapacak radyo vericisinde D) Polis telsizinde 8. zerinde 101 kodu bulunan kondansatrn sas nedir? A) 10pF B) 1pF C) 1nF D) 100pF 9. Aadakilerden hangisi sa deeri elle ayarlanabilen bir kondansatrdr? A) Varyabl B) Elektrolitik C) Trimer D) Mercimek 10. Aada verilen sabit kondansatr trlerinden hangisinin eriebilecei sa deeri dierlerine gre daha fazladr? A) SMD kondansatrler B) Seramik kondansatr C) Elektrolitik kondansatr D) Film kondansatr
43
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
44
DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu evet, hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz.
45
ARATIRMA
eitli elektronik devre kartlar temin ederek bu kartlar zerindeki bobinlerin yerlerini belirleyiniz. Dier arkadalarnzn temin ettikleri bobinlerden farkl olanlar sizin bulduklarnzla karlatrnz. Bobinin kullanm amalarn aratrarak bu amalar dorultusunda kullanldklar farkl devrelerden rnekler elde ediniz. Elde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda rapor haline getiriniz.
3. BOBNLER
46
Bobinler DC akm altnda yalnzca sarm telinin uzunluundan ileri gelen omik diren gsterirler. Sarg telleri etrafnda sabit manyetik alan oluur. AC akm altndaysa akma kar gsterdikleri diren artar. nk manyetik alan iddeti deitike bobinde akma kar koyan ek diren etkisi oluur. AC akmn salnm (frekans) ykseldike akma kar gsterdii diren de artar. Bobinler de kondansatrler gibi elektrik enerjisini ok ksa sreliine tutabilme zelliine sahiptir. Bobinlerin elektriksel deeri endktans olarak adlandrlr ve birimi 'Henry' dir, L harfiyle gsterilir. Bobin endktansn etkileyen baz etkenler vardr. Telin sarg ap, sarg says, kalnl ve telin zerine sarld nvenin fiziksel zellii bobin endktansn etkiler. Bobin iletkeninin zerine sarld malzemeye karkas ya da mandren, iletkenin her bir sargsna da bir spir denir. NEML: Bobinlerin kondansatrlerde olduu gibi AC akm ve DC akm altndaki alma davranlar ok farkldr. Bu modlde sizlere yalnzca bobin hakknda temel dzeyde bilgi verilecek ve AC akm altndaki alma durumlar aklanmayacaktr.
47
rnek: 10H = ? mH eder. (mikro) ve m(mili) kat saylar arasndaki fark 103(1000) kadardr. Mili kat says mikro kat saysnn 1000 kat olduu iin: 10H = 0,01mH yapar. rnek: 1,2mH = ? H eder. Byk kat saydan kk kat sayya gidildii iin 3 basamak saa gidilir. 1200H yapar. NEML: Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin Elektrik-Elektronik Matematii modlne baknz. Soru 3.1: Aada bo braklan yerleri uygun ekilde doldurun, takldnz yerler iin nce arkadalarnza dann ve son olarak yaptnz dnm ilemlerini retmeninize kontrol ettiriniz. 47H = ?mH 100H 0,68mH = ?mH = ?H
1200H = ?H 0,1H = ?H
10000mH = ?H
48
3.2. eitleri
3.2.1. Sabit Bobinler
Endktans deimeyen bobinlerdir. Deiik trlerde sabit bobinler vardr. 3.2.1.1. Hava Nveli Bobinler ounlukla yksek frekansl devrelerde kullanlr. Kullanm rnei olarak FM radyo alc-vericileri, TV ve anten ykseltici devreleri vb. verilebilir.
Resim 3.2: Hava nveli bobin ve bir ses amfi katnda kullanm rnei
Nve olarak hava kullanlmtr. Genellikle sarglar aktadr ve bu tr bobinlerin endktans en ufak d etkende ok abuk deiir. Bu nedenle genellikle zerlerine silikon maddesi sklarak koruma altna alnrlar. 3.2.1.2. Ferit Nveli Bobinler Radyo frekans devrelerinde kullanlan bobin trdr.
Nve olarak manyetik geirgenlii yksek bir malzeme kullanlmtr ve bu malzeme alminyum, demir, nikel, kobalt, bakr ve baz katk maddelerinin bir araya getirilmesiyle retilmitir. 49
Petek eklinde sarlarak retilirler. Az bir iletkenle istenilen endktansa sahip bobin elde edilebilir. 3.2.1.3. Demir Nveli Bobinler ok bobini olarak da adlandrlrlar.
ekil 3.6: Demir nveli bobin sarglarnn zerine sarldklar farkl paralar
Nve olarak ok sayda ince sac (demirin zel bir ekilde ilenmesiyle ok ince olarak elde edilmi iletken malzeme) kullanlmtr. ounlukla filtreleme amacyla ve ses frekans devrelerinde kullanlr. 3.2.1.4. Toroid Bobinler Toroid eklinde sarlm bobinlerdir. Manyetik ak sznts gereklemez. Bobin verimi yksektir. Manyetik aknn dier elemanlar etkilememesi istenen yerlerde kullanlr.
50
Yzey temasl devre elemanlarnn kullanld dijital elektronik devrelerde, devre elemanlarnn ok sk yerletirildii anahtarlamal g kaynaklar gibi elektronik devrelerde ska karmza kar.
Resim 3.4: Bir grup toroidin rle srmede kullanld elektronik devre kart ve g kaynandan sklm bir toroidin 1YTL ile karlatrlmas
51
3.2.1.5. SMD Bobinler ok katmanl elektronik devre kartlarna yzey temasl olarak monte edilmeye uygun yapda retilmi bobinlerdir. Boyutlar dier bobinlere gre ok daha kktr. Saysal sistemlerde ska karmza karlar. Farkl klf modellerinde retilirler. Kataloglardan klf modellerinin boyutlarn ve retilen bobinlerin endktans aralklarn bulabilirsiniz.
ekil 3.8: EC0 402 paket yapsnda retilmi bir SMD bobinin karncayla karlatrlmas ve 3 boyutunun gsterilmesi. Telekom teknolojisine zel olarak tasarlanmtr.
ekil 3.9: (a) Farkl paketlerde eitli SMD bobinler, (b) EIA 2512 paket yapsnda SMD bobin. Endktans aral 220nH-1mH arasdr. yapsnda ferit ekirdek bulunur.
52
Aratrma devi 3.1: SMD bobinlerin kullanld farkl uygulama alanlarn aratrnz. Lehimleme yntemlerini renmeye alnz ve rnek bir devre kart temin ederek elde ettiiniz sonular tek sayfay gemeyecek ekilde raporlaynz. NEML: Bobinler yaygn olarak rle, kontaktr, otomatik sigorta, l cihazlar, mekanik zil, numaratr, kap otomatii, dinamik mikrofon, dinamik hoparlr, transformatr, teyp kafas, balast, motor vb. gibi cihazlarda kullanlr. NEML: Yukarda belirtilen trlerin dnda epoksi kaplamal ve endktans deerinin renk bantlaryla gsterildii bobinler vardr. ok yaygn kullanm alanlar vardr. Bobinlerde kullanlan renk bantlarn eitli kaynaklardan yararlanarak renebilirsiniz. Ayrca bu tr bobinlerde renkler araclyla bobinin hata pay da belirtilir.
ekil 3.10: Epoksi kaplamal bobin ve seri numarasna gre farkl boyutlar. 200Hden 100mHye kadar farkl endktanslarda retilirler
53
54
55
neriler
Farkl boyutlara ve ilevlere sahip bobin temin ediniz. Bobinleri sabit ya da ayarl olmalarna gre iki ayr gruba blerek her bir bobinin kendi grubu iinde hangi tre girdiini belirleyiniz. Farkl trden bobinler temin ederek Lcrmetreyle deerlerini belirleyiniz. Farkl boyutlarda ve paket yapsnda SMD ve renk bantl bobinler temin ediniz. Kataloglarda bobinlerin paket yaplarna gre boyutlar, endktans aralklar ve benzer bilgileri verilmitir. eitli elektronik devrelerin hangi noktalarnda ne tr bobinler kullanldn elektronik teknisyenlerine ya da tamircilerine sorarak renebilirsiniz.
Uygun belirleyiniz.
bobini
56
LME SORULARI
1. Salam bir bobinin lmnde diren deeri okunur. 2. Aadaki sembollerden hangisi sabit bobin semboldr? A) B)
A) (a)
B) (b)
C) (c)
D) (d)
4. 100Hnin edeeri aadakilerden hangisidir? A) 0,1nH B) 1mH C) 0,1mH 5. ekildeki bobinlerden hangisinin endktansnn daha fazla olmas beklenir? A) (a) B) (b) C) (c) D) (d)
D) 10000H
57
8. Aada sembolleri verilen bobinlerden hangisi belirli bir frekansta AC dalga filtresinde kullanma uygundur? A) C) B) D)
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
58
DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu evet, hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz.
59
AMA
Bu renme faaliyetiyle diyot devre elemann tanyacak, gnmzde kullanlan diyot trlerini karlatrmal olarak grecek ve ihtiyaca uygun eleman seimini reneceksiniz.
ARATIRMA
eitli elektronik devre kartlar temin ederek bu kartlar zerindeki diyotlarn yerlerini belirleyiniz. Dier arkadalarnzn temin ettikleri diyotlardan farkl olanlar sizin bulduklarnzla karlatrnz. Diyodun bozulmas sonucu ortaya kan bir arza eidi bulmaya alnz. Arzann yol at sonular ve direncin nemini snf arkadalarnzla tartnz. Elde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda raporlaynz.
60
Bizi bu renme faaliyetinde ilgilendiren asl madde tr Yar iletken olarak adlandrlan maddelerdir. Yar iletken maddeler baz zel artlar altnda iletken durumuna geen maddeler olarak tanmlanabilir. Yar iletken maddelerin en belirgin zellii d yrngelerinde (valans yrngesi) 4 elektron bulundurmalardr. Elektrik-elektronik alannn bir meslek eleman olacak sizler iin en nemli iki yar iletken germanyum ve silisyumdur. nk bu iki element elektronikte yaygn olarak kullanlan diyot, transistr gibi devre elemanlarnn kaynan oluturmaktadr. Bu iki element doada kristal yap halinde bulunur. Bu halleriyle iyi bir yaltkandrlar.
ekil 4.2: Silisyum atomlarnn kristal yaps ve basit bir kbik kristal yap
61
Ortama d yrngesinde 5 elektron bulunan bir atomdan (r: Arsenik) ok az miktarda eklendii zaman N tipi yar iletken elde edilir. Ortama d yrngesinde 3 elektron bulunan bir atomdan (r: Galyum) ok az miktarda eklendii zaman P tipi yar iletken elde edilir.
62
NEML: N tipi yar iletken elektron vermeye, P tipi yar iletken elektron almaya yatkndr. N tipi yar iletkende serbest elektron fazladr, P tipi yar iletkende serbest oyuk fazladr.
63
ekil 4.6da serbest elektron ve serbest oyuk hareketleri temsili olarak gsterilmitir. Elektron vermeye yatkn atomlara verici (donr-D) atomu, elektron almaya yatkn atomlara alc (akseptr-A) atomu denir. ekil 4.7de P-N kristallerinin birleim ncesi ve sonras durumlar gsterilmitir.
P-N yar iletkenleri birleince birleim yzeyine (jonksiyon) yakn yerdeki verici atomlarn (D) elektronlar alc atomlarn (A) oyuklaryla eleir. Alc atomlar elektron aldklar iin negatif iyon (-) durumuna, verici atomlar elektron verdikleri iin pozitif iyon (+) durumuna geerler. Birleim yzeyinde engel blgesi olarak adlandrdmz bir alan oluur. Bylece ilk tanacamz yar iletken devre eleman olan diyot iin n hazrlk yapm olmaktayz.
64
ekil 4.8de de grld gibi belli bir gerilim seviyesinden sonra P-N birleimi iinde elektron ve oyuk hareketi balar. Birleim yzeyindeki engel blgesi ortadan kalkar. N blgesindeki serbest elektronlar gerilim kaynann eksi kutbu tarafndan itilerek P blgesindeki oyuklarla birleir. Kaynan negatif kutbundan N blgesine srekli olarak elektron gelir. P maddesine geen elektronlar kaynan pozitif kutbu tarafndan ekilir ve bu sre kaynak gerilimi kesilene kadar devam eder. P-N birleiminin tam iletime geme an silisyum yar iletkenler iin 0,6V-0,7V arasdr. Germanyum yar iletkenler iin bu deer 0,2V-0,3V arasdr. Bu gerilim deerleri ayn zamanda engel blgesini ortadan kaldran voltaj seviyeleridir. NEML: Gnmzde Yar iletken devre eleman retiminde byk ounlukla silisyum elementi kullanlmaktadr. Sznt akmlarnn fazla olmas ve scaklktan ok abuk etkilenmeleri nedeniyle germanyum Yar iletkeni artk malzeme retiminde kullanlmamaktadr. Aratrma devi 4.1: Silisyumun elektronik dnyasnda nerelerde kullanldn aratrnz. Bu maddeyi kullanarak malzeme reten firmalarn ounlukla hangi lkelerde faaliyet yrttn ve Trkiyede yar iletken devre eleman retimi yapan bir kurulu olup olmadn reniniz. Aratrmanzn sonucunu iki sayfay gemeyecek ekilde raporlaynz. Gerilim kaynann eksi kutbu P-N birleiminin P blgesine, art kutbu P-N birleiminin N blgesine balanacak olursa P-N birleimi ters kutuplanm olur. Bu durumda birleim yzeyindeki engel blgesi geniler, akm geii olmaz. Yalzca ok kk miktarda sznt akm oluur.
65
Diyodun en nemli elektriksel zellii akm tek ynde iletmesidir. Eer anot-katot aras gerilim silisyum diyotlar iin yaklak olarak 0,7V'un zerindeyse diyot anottan katoda doru iletime geer. ekil 4.10da diyodun rnek olarak bir DC devrede kullanm gsterilmitir.
Eer diyodun anot ucundaki gerilimi katot ucundaki gerilimden daha bykse diyot iletime geer.
4.5. eitleri
Diyodun uygulamada ok deiik trleri vardr. Amaca gre hangi diyodun kullanlmas gerektii iyi bilinmelidir.
ekil 4.11: (a) 1N4001 - 1N4007 aras diyotlarn klf yaps, (b) 1N4148in klf yaps
ekil 4.12: Diyodun doru ve ters kutuplama altndaki akm-gerilim karakteristik erisi
ekil 4.12de diyodun doru ve ters yn akm-gerilim erisi gsterilmitir. Grafikten grld gibi diyot zerindeki gerilim 0,6V dolayndayken diyot iletime gemektedir. Diyot zerine ters gerilim uygulandnda belli bir deere kadar diren gsterecektir. Ancak gerilim ok ykseltilirse diyot delinir ve iinden yksek miktarda akm geer. Bu noktaya diyodun ters krlma gerilimi denir ve blgesi olarak adlandrlr. rnek grafikte bu deer 70V olarak verilmitir. Aratrma devi 4.2: 1N serisi diyotlarn ters krlma gerilim deerlerini ve en st alma akmlarn diyot katologlarndan reniniz. Elde ettiiniz sonular tablo haline getirerek raporlaynz. Kristal diyotlarn gnmzde ok farkl klf tiplerinde retilen SMD trleri vardr. ekil 4.13te kristal diyotlarla onlarn SMD karlklar yan yana getirilmitir.
67
Ayrca kpr diyot diye adlandrlan ve 4 adet kristal diyodun bir paket halinde retildii drt balant noktasna sahip diyotlar vardr. ounlukla g kaynaklarnda kullanlrlar. ekil 4.14te kpr diyodun devre sembol, ekil 4.15te rnek bir kpr diyot ve SMD rnei gsterilmitir.
ekil 4.14: Kpr diyotun devre sembol ve AC gerilimin iaretine gre diyotlarn iletime geme durumlar
68
ekil 4.15: Yksek akml g kaynaklarnda kullanlan kpr diyot ve daha kk akml adaptrlerde ya da dijital devreleri ters beslemeden korumak iin kullanlan SMD diyot.
Normal kristal diyotla alma ilkesi ayndr. Doru yn krlma gerilimi farkl deildir. Ancak devreye ters balandklarnda daha kk voltaj deerlerinde iletime geerler. Piyasada alma voltajlaryla anlrlar. 1-1,8-2,4-2,7-3,3-3,6-3,9-4,3-4,7-5,1-5,66,2-6,8-7,5-8,2-9,1-10-11-12-13-15-16-18-20-22-24-27-30-33-36-39-43-47-51-55-62-68-7582 -91-100-200V gibi alma voltajlar vardr. Bu gerilim deerleri zener gerilimi olarak adlandrlrlar.
69
Fotodiyotlar devreye ters balanr, bu sebeple katot ucundan anot ucuna doru elektrik akm geirirler. zerine den kla beraber iinden gemeye balayan ters yndeki sznt akmlar ykselir. Bu akm kontrol amal kullanlr. Fotodiyot rnei olarak BPW12, BPW20, BPW30, BPW33, BPW34, BPW63, BPW65 verilebilir. Geen akm n iddetine bal olarak 100A-150mA arasdr. zerine den gerilim ise 0,14V-0,15V arasdr.
70
4.5.4.1. LEDler (Light Emitting Diode) Ik yayan flamansz lambalardr. Uygun alma akmlar 2mA-20mA arasdr. Uygun alma akm esnasnda zerlerine den gerilim LEDin yaym olduu a gre deiiklik gsterir. rnein alma annda krmz ledin zerine 1,5-1,6V dolaynda gerilim der.
Aratrma devi 4.3: LEDlerin yaym olduklar n rengine gre alma annda zerlerine ka volt dtn aratrnz. 4.5.4.2. Enfraruj Diyotlar nsan gznn gremeyecei frekansta k yayan diyottur. alma ilkesi LEDle ayndr. Uzaktan kumandal sistemlerin verici ksmnda kzl tesi bilgi iletimi salamak amacyla kullanlr. LD271, LD274,CQW13, CQY99, TSHA-6203, VX301 diyotlar rnek olarak verilebilir.
4.6. Analog ve Dijital l Aletiyle Diyodun Salamlk Testi, Diyot Ularnn Bulunmas
l aletinin krmz probu diyodun bir ayana, siyah prob diyodun dier ayana dedirilir. ekil 4.22de grld gibi deer okunmadn grrsek l aletinin problar ters evrilir. ekil 4.23te grld gibi deer okunuyorsa diyodun salam olduu sonucuna varlr. 71
Sonu olarak salam bir diyodun tek bir balant ynnde iletime getiini grmemiz gerekir.
Diyodun salam olduu anlaldktan sonra anot-katot ular bulunur. Dijital l aletlerinde diyodun iletime getii anda krmz probun bal olduu diyot aya anot, siyah probun bal olduu ayaksa katottur. NEML: Analog l aletlerinin byk ounluunda diren skalasnn balang noktas voltaj skalasnn balang noktasna gre terstir. Bu sebeple alet diren kademesindeyken l aletinin pil kutup balar problara ters balanr. Sonu olarak byle bir analog l aletinde yaplan diyot lmnde diyodun iletime getii anda krmz probun bal olduu diyot aya katot, siyah probun bal olduu ayaksa anottur.
ekil 4.24: Zener diyodun ters kutuplama blgesi akm-gerilim erisinin kartlmasnda kullanlacak devre
Uygulama in Gerekli Malzemeler Devre Elemanlar Deerleri 1k 10k 9,1V st snr deeri 15V ya da zeri olabilir.
1 adet sabit diren 1 adet pot 1 adet zener diyot 1 adet hassas ayarl g kayna
2 adet l aleti 1 adet breadboard ve ok sayda farkl renklerde zil teli Uygulama in neriler
Uygulamada kullanacanz g kaynann 0,1Vluk artlar salayabilecek hassasiyette olmas, deneyinizi daha salkl yapmanz salayacaktr. Piyasada satlan laboratuvar tipi ucuz g kaynaklarnn byk ounluu bu zellie sahip deildir. Dardan byle bir g kayna temin edememeniz durumunda blmnzde mevcut olup olmadn retmeninize sorunuz.
73
Akm lmnde dikkatli olmanz gerekir. l aletini kk akm deerinde tutmanz durumunda ar akm sigortas atabilir. Yannzda bir ka adet 0,5Alik sigorta bulundurmanz deneyde yaayabileceiniz srprizler iin gvence olacaktr!J lem Basamaklar Devreyi, ekil 4.24de grld gibi breadboard zerine kurunuz. G kaynann deerini kk admlarla ykseltiniz. Her yaptnz ayar annda voltmetreden ve ampermetreden okuduunuz deerleri grafikte zener diyodun ters alma blgesi ksmna iaretleyiniz. Devrenin enerjisini kesiniz. ekil 4.24deki devrede zener diyodu devreye doru ynde balanacak ekilde yerletiriniz. Gerilim kaynann deerini 0,1Vluk aralklarla ykseltiniz. Voltmetreden ve ampermetreden okuduunuz deerleri grafikte zener diyodun doru alma blgesi ksmna iaretleyiniz.
74
Uygulama in Gerekli Malzemeler Devre Elemanlar 2 adet sabit diren 1 adet gerilim kayna 2 adet anahtar 1 adet renkli led Deerleri 470 3V ya da 5V yeterli SPST (Single Push Single Throw)
lem Basamaklar ekil 4.27deki devreyi kurunuz. Her seferinde yalnzca tek bir anahtar kapal olacak ekilde istediiniz anahtar kapatn. Bu ilemi her iki anahtar iin de tekrarlaynz. Her iki anahtar ayn anda kapatn ve sonucu gzlemleyiniz. 75
Devre giriine tepe deeri 20V olan AC gerilim kayna balaynz. Zener diyoda paralel bal R2 direnci zerine osiloskop problarn balaynz. Giriin deien genlik durumuna gre zener diyodun nasl altn greceksiniz. Giri dalga eklini ve R2 zerindeki gerilimi aadaki izelgeye iziniz.
76
ekil 4.29: Yke paralel bal zener diyotlu devrenin alma durumu
77
78
LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi diyot iin sylenebilir? A) Elektrik akmn tek ynde iletir B) Anot gerilimi katot geriliminden fazla olduunda iletime geer C) Alternatif akm dorultmak iin kullanlabilir D) Hepsi 2. Aadaki diyot eitlerinin sembolleri hangi kta doru sralamada verilmitir?
A) Yzey birleimli diyot, Zener diyot, LED, Kpr diyot B) Kpr diyot, Zener diyot, LED, Yzey birleimli diyot C) Yzey birleimli diyot, LED, Kpr diyot, Zener diyot D) Zener diyot, Yzey birleimli diyot, LED, Kpr diyot 3. Aadaki silisyum diyot devresi iin devre akmn hesaplaynz?
A) 5,7mA
B) 5mA 79
C) 4,3mA
D) 4,7mA
A) Yalnz II
B) II, III ve IV
C) Yalnz I
D) II ve III
5. Aadaki ifadelerden hangisi zener diyot iin dorudur? A) Ters krlma gerilimiyle (Zener gerilimi) anlrlar. B) Genellikle ters kutuplama altnda altrlrlar (devreye ters balanrlar). C) Doru kutuplama altnda normal diyot gibi alrlar. D) Hepsi. 6. Aadaki ifadelerden hangisi LED iin sylenemez? A) Anlam k yayan diyottur. B) Devreye ters balanr. C) Yaydklar renklere gre farkl alma gerilimleri vardr. D) Seri diren balanarak kullanlrlar. 7. Hangi kta ideal diyodun tanm doru yaplmtr? A) Elektrik akmna her iki ynde de belli bir deere kadar zorluk gsteren devre elemandr. B) Katoduna uygulanan gerilim anoduna uygulanan gerilimden fazla olduunda iletime geen devre elemandr. C) Elektrik akmn tek ynde ileten devre elemandr. D) Elektrik akmnn iddetini ayarlamak iin kullanlan devre elemandr. 8. Saysal avometrede Yar iletken malzeme testi hangi kademede yaplr?
A) I
B) II 80
C) III
D) IV
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
81
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu evet, hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz.
82
ARATIRMA
eitli elektronik devre kartlar temin ederek bu kartlar zerindeki transistrlerin yerlerini belirleyiniz. Transistorn bozulmas sonucu ortaya kan bir arza eidi bulmaya alnz. Arzann yol at sonular ve transistrn nemini snf arkadalarnzla tartnz. Elde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda raporlaynz.
5. TRANSSTRLER
5.1. ift Kutup Yzeyli Transistrler (BJT)
BJT (Bipolar Junction Transistor ) ift birleim yzeyli transistrdr. ki N maddesi, bir P maddesi ya da iki P maddesi, bir N maddesi birleiminden oluur.
ekil 5.1de de grld gibi NPN ve PNP olarak iki eidi vardr. 83
Giriine uygulanan sinyali ykselterek gerilim ve akm kazanc salayan, gerektiinde anahtarlama eleman olarak kullanlan yar iletken bir elektronik devre elemandr. Uygulamada farkl kullanm alanlarna sahip ok sayda transistr eidi vardr.
ekil 5.2: Farkl klf yaplarnda ransistrler ekil 5.3: SOD 23 klfl SMD transistor ve TO-92 klfl transistrn 50YKr ile fiziksel karlatrmas
84
Beyz-emiter arasnn doru ynde kutuplanmas gerekir. B-E arasn kutuplayan gerilim kayna VEE olarak adlandrlr. Beyz-kollektr arasnn ters kutuplanmas gerekir. B-C arasn kutuplayan gerilim kayna VCC olarak adlandrlr. Silisyum transistrler iin B-E aras gerilimin (VBE) en az 0,7V olmas gerekir. Transistrn iletime geebilmesi iin B-E blgesinin uygun seviyede gerilimlenmesi gerekir. Transistrn Ters Kutuplanmas
B-E arasnn ters kutuplanmasyla transistr kesime gider. NPN transistrde beyz kutbu, emiter kutbuna gre daha alak seviyede kutuplanacak olursa transistrn ters kutuplanmas gerekleir.
ekil 5.5ten de grld gibi transistrn en temel akm denklemini elde edebiliriz: IE = IB + IC Denklem 5.1
85
IC IB
Denklem 5.2
IC IE
Denklem 5.3
Not: Ayrntl bilgi iin internetten ve piyasada mevcut meslek kitaplarndan ve kaynaklardan yararlanabilirsiniz. ekil 5.6da transistrn akm ve gerilim ykselteci olarak kullanld farkl devre modeli verilmitir. Not: Transistrler aktif alma blgesinde kuvvetlendirici olarak altrlrlar. Aratrma devi 5.1: Transistrlerin kuvvetlendirici olarak almasn etkileyen unsurlar aratrnz. Q noktas (alma noktas)nn nasl hesaplandn ortak emiter balantl kuvvetlendiriciyi aratrarak bir sayfay gemeyecek ekilde raporlaynz.
86
Balant tr
alma noktas (Q noktas) stabilizasyonu Klf yaps (SMD, plastik, metal vb.)
87
ekil 5.7de ve ekil 5.8de RB (beyz direnci) direncinin deerine gre kn girie gre verdii tepki canlandrlmtr. ekilleri dikkatlice inceleyiniz.
ekil 5.7: RB direnci 10k deerindeyken anahtarlaycnn tepkisi; (A) Giri gerilimi 0V(dk) k gerilimi 5V(yksek), (B) Giri gerilimi 1,5V(yksek) k gerilimi 0,2V(dk)
88
ekil 5.8: RB direnci 50k deerindeyken anahtarlaycnn tepkisi; (A) Giri gerilimi 1,5V k gerilimi 3,7V, (B) Giri gerilimi 3,5V k gerilimi 0,2V(dk)
ekilleri karlatrdmzda ekil 5.7deki devrenin ekil 5.8deki devreye gre daha abuk tepki verdiini (daha hzl altn) grrz. ekil 5.7de giri gerilimi 1,5 volttayken k 0 volt olmaktadr. Bu sebeple 1,5Vluk giri gerilimi bu uygulamada yksek voltajn balang seviyesidir. Ancak ekil 5.8de giri gerilimi 1,5 volttayken k 3,7 volttur. Transistr bu durumda aktif blgeye girmitir ve anahtarlayc olarak istenmeyen bir durumdur.
89
Uygulama in Gerekli Malzemeler Devre Elemanlar Tablo 5.2deki direnler 1 adet ayarl gerilim kayna 1 adet sabit gerilim kayna 1 adet transistr Deerleri 10K, 1K, 56K 0V-5V aras ayarl 5V BC237 NPN
Transistr Modeli
Klf Tipi
Beta deeri Kullanm Kollektr- Beyz-emiter 25Code (hfe) en az emiter en az en az krlma kollektr Amac voltaj g (min) - en st (model krlma (VBEO) tketimi ismine gre (maks) voltaj (PC) belirlenecek) (VCEO)
90
lem Basamaklar
ekil 5.7deki anahtarlaycy kurun. Tablo 5.2de verilen deerlere gre tabloyu doldurun. RB 10K 10K 10K 56K 56K 56K RC 1K 1K 1K 1K 1K 1K Giri 1V 3V 5V 1V 3V 5V k
5.1.6. Transistrlerin Katalog Bilgilerinin Okunmas, Klf Tiplerinin Belirlenmesi, Transistr Rakamlarnn Okunmas
Transistrlerin katalog bilgilerinden yararlanarak bacak isimleri, en st alma gerilimleri, en st alma akmlar, termal karakteristikleri, grlt deerleri gibi ok sayda bilgi rahatlkla renilebilir. Ayrca zerlerinde yazl harf ve rakamlar eitli lkelerin kendi standartlarna gre belirlemi olduklar kodlardr. Bu kodlarn ne anlama geldii malzeme reticisi firmalarn kataloglarnda ve devre eleman kataloglarnda belirtilmitir. NEML: Katalog bilgileri yardmyla hangi devrede hangi transistrn kullanlmas gerektiini rahatlkla saptayabiliriz. Ya da arzalanm ve elimizde mevcut olmayan bir transistrn yerine uygun karln koyabiliriz. Tablo 5.3te baz transistrler verilmitir. Gerekli aratrmay yaparak tabloda bo braklan yerleri uygun ekilde doldurunuz. Transistr katalog bilgilerini internetten ya da blm ktphanenizden temin edebilirsiniz. rnek olarak Philips Semiconductor, SGS Thomson, Motorola, Fairchild Semiconductor gibi firmalarn transistr kataloglarndan yararlanabilirsiniz.
91
Tablo 5.4te verilen klf yaplarna sahip istediiniz transistr modelini temin ederek salamlk testlerini yapnz ve ularn belirleyiniz.
92
Ayaklar
Analog Avometreyle Yaplan lmler BE ()= BC ()= Dijital Avometreyle Yaplan lmler BE ()= BC ()= BE ()= BC ()= BE ()= BC ()= BE ()= BC ()= BE ()= BC ()=
hfe=
1=
93
NEML: Rlenin kumanda ayana 9Vluk retele alan bir lamba balanmtr. Vcc kaynann deeri ve rlenin alma gerilimi 12Vtur. 1N4001 diyot rle bobini zerinde ok ksa sreli yklenen yksek gerilimin transistr bozmasn engellemek iin kullanlmtr. Transistr olarak BC237 kullanabilirsiniz. Eer rle konta normalde aksa (NA) DC retece bal lamba yanmayacaktr. Normalde kapalysa (NK) DC retece bal lamba ilk durumda yanacaktr. Devreyi kurup altrn ve Tablo 5.5i LDRnin farkl aydnlk durumlarna gre doldurunuz. LDRnin Durumu Transistrn Durumu Karanlkta (LDRnin tamamen kesiliyor) Hafif aydnlkta (LDRnin zerine glge yaplyor) Aydnlkta (LDR gn gibi yksek aydnla maruz kalyor)
94
5.2.1. JFETler
Birleim yzeyli (junction) FETtir. Kap (G) ucuna uygulanan ters kutuplu gerilime gre oluk (D) ve kaynak (S) ular arasndan geen akm kontrol edilir. Bu nedenle gerilim kontroll akm kayna gibi alr. Uygulama alanlar
TV, video, kamera, bilgisayar, kesintisiz g kayna, anten ykselteci, verici, alc vb. gibi hassas yapl elektronik devrelerde yaygn olarak kullanlr. zellikleri Giri direnleri transistrlere gre ok yksektir. Radyasyon etkisi yoktur. Anahtar olarak kullanmlar transistrlere gre daha kolaydr. Transistrlere gre daha az grltl alrlar. Scaklk deiimlerinden daha az etkilenirler. Gvde boyutlar transistrlerden daha kktr. Yksek frekansl devrelerde kullanma uygun yaplar vardr. altklar frekans aral (bant genilii) dardr. Transistre benzer olarak N kanal ve P kanal olarak iki tr vardr.
Aratrma devi 5.3: Tablo 5.6ya N kanall ve P kanall JFETlerin devre sembollerini ayak isimlerini belirterek iziniz. Devre sembollerini transistr kataloglarndan ya da mesleki kitaplardan bulabilirsiniz. Aratrma yapmadan kopya ekerek devre sembollerini temin etmenizin mesleki tecrbeniz iin olumsuz bir etkisi olacan unutmaynz! JFET Devre Sembollerinin izimi P Kanall JFETin Devre Sembol
95
5.2.1.1. JFETlerin lm Uygulamas 2N 5461 ve 2N 4393 JFETlerini temin ediniz. Katalogdan ya da farkl kaynaklardan hangisinin N-kanall hangisinin P-kanall olduunu ve ayaklarn belirleyiniz. Ardndan l aletinizle transistrleri lmeye balaynz. Tablo 5.7de ve Tablo 5.8de belli bir lm annda hangi probun hangi ayaa dedirilecei gsterilmitir.
+ probun bir defada dedii ayak - probun bir defada dedii ayak D D S G Tablo 5.7: N kanal JFET lm sonular + probun bir defada dedii ayak - probun bir defada dedii ayak D D S G Tablo 5.8: P kanal JFET lm sonular S G S G
Tablolarda ii dolu kutucuklar ayn anda l aletinin her iki probunun da transistrn bir ayana dedirilmeyeceini gstermektedir. Bo kutucuklarn iine lm sonucu elde ettiiniz diren deerlerini yazacaksnz.
5.2.2. MOSFETler
MOSFETlerin de ayaklar JFETler gibi adlandrlmakla beraber aralarnda teknik farkllklar vardr. Kap blgesi gvdeden tamamen yaltlmtr. Bu sebeple giri empedanslar JFETlerden de ok daha fazladr (yaklak 1x1014, sonsuz olarak kabul edilebilir).
96
Uygulama Alanlar
Bant genilii ve alma frekans JFETlere oranla daha yksek olan MOSFETler entegre yapmnda ve hassas elektronik devrelerin retiminde kullanlmaktadr. Bilgisayar teknolojilerinde yaygn olarak kullanlr.
Dikkat: MOSFETlerin kap ucundaki silisyum oksit tabakas insan bedenindeki statik elektrikten etkilenip delinebilir. Bu denenle MOSFETlerle alrken daha fazla dikkat etmek gerekir. Bu devre elemanlarnn lehimlenmesinde toprakl ve dk gl havyalar kullanlmaldr. N kanall ve P kanall olmas yannda Kanal Oluturmal (Enhancement) ve Kanal Ayarlamal (Depletion) iki farkl tr vardr. Aratrma devi 5.4: Tablo 5.9a N kanall ve P kanall kanal oluturmal ve kanal ayarlamal MOSFET devre sembollerini ayak isimlerini belirterek iziniz.
5.2.2.1. MOSFETlerin lm Uygulamas Kanal ayarlamal MOSFET ve JFET lmleri sonucu elde edilen deerler birbirine benzediinden bu uygulamada yalnzca kanal oluturmal MOSFETin lmn yapacaksnz. IRF640 ve 3N163 MOSFETlerini temin edin. Katalogdan ya da farkl kaynaklardan hangisinin N-kanall hangisinin P-kanall olduunu ve ayaklarn belirleyin. Ardndan l aletinizle transistrleri lmeye balayn. Tablo 5.10da ve Tablo 5.11de belli bir lm annda hangi probun hangi ayaa dedirilecei gsterilmitir.
97
+ probun bir defada dedii ayak - probun bir defada dedii ayak D D S G
Tablo 5.10: N kanal MOSFET lm sonular
+ probun bir defada dedii ayak - probun bir defada dedii ayak D D S G
Tablo 5.11: P kanal MOSFET lm sonular
98
neriler
Farkl boyutlara ve ilevlere sahip transistrlerin tiplerini transistr kataloglarndan renebilirsiniz. Transistr eitlerini transistr kodlamalarnda kullanlan harf ve rakamlar belirledikten sonra o harf ve rakamlarn ne anlama geldiklerini renerek tanmlayabilirsiniz. nternetten transistr kodlamalarn renmeniz ok kolaydr. Transistrlerin alma gerilimleri katalog bilgilerinde mevcuttur. eitli elektronik devrelerin hangi noktalarnda ne tr transistrler kullanldn elektronik teknisyenlerine ya da tamircilerine sorarak renebilirsiniz. Ayrca transistr kataloglarnda transistrn hangi amala kullanlaca belirtilmektedir. Kataloglar genellikle ngilizce basldndan bu konuda yardm almanz gerekebilir.
99
LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi transistrn grevlerindendir? I Alternatif gerilimi dorultmak iin kullanlr. II Akm kazanc salamak iin kullanlr. III Sinyal kuvvetlendirmek iin kullanlr. IV Anahtarlama eleman olarak kullanlr. A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III D) II, III ve IV
2. Transistrn almas iin gerekli besleme yn hangi kta doru verilmitir? A) B-C aras ve B-E aras doru ynde kutuplanr. B) B-C aras ters, B-E aras doru ynde kutuplanr. C) B-C aras doru, B-E aras ters kutuplanr. D) B-C aras ve B-E aras ters kutuplanr. 3. Bir transistrl devrede Ic=100mA ve Ib=1mA ise Ie akm ne kadardr? A) 101mA B) 99mA C) 100mA D) 200mA
4. Aktif blgede alan bir transistrn betas 100 ve beyz akm 100A ise emiter akm Ie ne kadardr? A) 10mA B) 9,9mA C) 10,1mA D) 1mA
100
A) I-II
B) II-III
C) I-IV
D) III-IV
6. Balant trnden bamsz olarak transistrl bir kuvvetlendirici devresinin akm kazanc hangi kta doru verilmitir? A) Giri akmnn k akmna oran B) Kollektr akmnn emiter akmna oran C) Kollektr akmnn beyz akmna oran D) k akmnn giri akmna oran 7. JFET iin verilen nermelerden hangisi dorudur? A) VGS gerilimi uygulanmadka akm geirmez. B) VGS gerilimiyle D-S arasnda geen akm kontrol edilir. C) Giri direnleri ok dktr. D) Besleme gerilimi ykseltildike D-S aras geen akm da srekli artar. 8. Aadaki sembollerin isimleri hangi kta doru verilmitir?
II
III
A) I: P-knal JFET, II: P-kanal E MOSFET, III: N-kanal D MOSFET B) I: N-kanal JFET, II: N-kanal E MOSFET, III: P-kanal D MOSFET C) I: N-kanal D MOSFET, II: N-kanal JFET, III: P-kanal E MOSFET D) I: N-kanal JFET, II: N-kanal D MOSFET, III: P-kanal E MOSFET
101
9. Aadakilerden hangisi FETin anahtarlama eleman olarak kullanmnn transistre gre daha kolay olmasnn bir sebebidir? A) Dk giri gerilimiyle yksek akm kontrol salanabilmesi B) Scaklk deiiminden daha az etkilenmesi C) Boyutlarnn daha kk olmas D) Radyasyon etkisinin olmamas 10. Aadakilerden hangisi PNP bir transistrdr? A) BD 135 B) BD243 C) 2N5884 D) J111
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
102
DEERLENDRME LTLER
Transistr devre sembollerinin izilmesi BJT transistrn ayaklarnn belirlenmesi BJT transistrn salamlnn belirlenmesi Fetin salamlnn belirlenmesi Transistr tipinin belirlenmesi Transistr eitlerinin belirlenmesi Transistr eitlerinin alma voltajlarnn belirlenmesi Transistrn anahtarlama eleman olarak kullanlmas
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu evet, hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise modl deerlendirmeye geiniz.
103
LME SORULARI
1. %5 toleransl 33k'luk direncin renk bantlarn bulunuz? A) Krmz, Krmz, Turuncu, Altn B) Turuncu, Turuncu, Turuncu, Altn C) Turuncu, Turuncu, Krmz, Altn D) Turuncu, Krmz, Krmz, Altn 2. Renkleri krmz, krmz, altn, altn olan bir direncin deeri ve tolerans nedir? A) 22%5 B) 220%5 C) 2,2%5 D) 0,22%5 3. %10 toleransl 1Klk 3 adet seri bal diren dzeneinin direnci llm ve 2,25K kmtr. Bu durumda aadaki nermelerden hangisi kesinlikle sylenebilir? A) llen deer hata pay snrlar iindedir. B) l aleti yanl lm gerekletirmitir. C) Dzenekteki direnlerden biri hatal retilmitir. D) llen deer hata pay dndadr.
104
II
III
IV
A) Yzey birleimli diyot, Zener diyot, LED, Foto diyot B) Zener diyot, Yzey birleimli diyot, LED, Foto diyot C) Foto diyot, Zener diyot, LED, Yzey birleimli diyot D) Foto diyot, Zener diyot, Yzey birleimli diyot, LED 5. Aadaki devrelerde hangi diyotlar iletime geer.
A) Yalnz II
B) I-III ve IV
C) Yalnz I
D) III ve IV
6. Ortak emiter ase balantl transistrn akm kazanc (hfe) hangi kta doru verilmitir? A) Giri akmnn k akmna oran B) Kollektr akmnn beyz akmna oran C) Beyz akmnn emiter akmna oran D) Kollektr akmnn emiter akmna oran 7. Salam bir dijital avometreyle yaplan diyot lmnde bir ynde 570 deeri dier ynde 4500 deeri okunmutur. Buna gre aadaki nermelerden hangisi dorudur? A) 4500 deerinin okunduu durumda problarn doru ynde balanm olma olasl daha yksektir. B) Diyot salamdr. C) l aleti yanl lm gerekletirmitir. D) 4500 deeri salam bir diyot iin normal deildir.
105
8. Transistr testi iin aada sylenen nermelerden hangileri dorudur? IB-E aras doru ynde yaplan lm deeri B-C aras doru ynde yaplan lm deerinden kktr.
II- E-C arasnn her iki ynde yaplan lmnde kk deer okunur. III- E-B ve B-C aras yaplan ters ynde lmler sonucu ok yksek deer okunur (lme snrnn dnda kalr). A) I ve III B) Yalnz II C) Yalnz I D) Hepsi 9. Transistrl bir anahtarlama devresi iin RB direnci hakknda sylenenlerden hangisi dorudur? A) RB direnci kldke transistrn dk (low)-yksek (high) deerler aras geii daha yava olur. B) RB direnci kldke anahtarlayc devrenin k daha byk giri genliklerinde yksek olur. C) Anahtarlayc kndan daha byk giri genliklerinde dk genlik alnabilmesi iin RB direnci deerinin bytlmesi gerekir. D) Anahtarlayc devreler transistrn aktif blgesinde alr. 10. FET devre elemannda VGS kaynann grevi nedir? A) D-S aras geen akm kontrol eder. B) Vp (pinch-off gerilimi) deerinin bymesini salar. C) D-S aras geen akm kontrol ykseltir. D) FETin doyum blgesinin klmesini salar. 11. JFETin doyuma gittii andaki akm ve o andaki gerilimin ad hangi kta doru verilmitir? A) IC, Vc B) ID, VGS C) IE, VEE D) IDSS, Vp 12. Kanal oluturmal MOSFET ve kanal ayarlamal MOSFET ile ilgili sylenenlerden hangisi dorudur? A) Kanal oluturmal MOSFETte VGS gerilimiyle D-S aras akm azaltlr. B) Kanal ayarlamal MOSFETte VGS gerilimiyle D-S aras akm oaltlr. C) Kanal ayarlamal MOSFETte VGS gerilimi kanaln genilemesini salar. D) Kanal oluturmal MOSFETte VGS gerilimi kanaln genilemesini salar.
106
13. Avometrenin ohm kademesinde bir bobin llm ve ekranda 120 okunmutur. Bobin hakknda verilen nermelerden hangileri kesinlikle dorudur? I- Bobin arzaldr. II- Bobin sargsnda kopma yoktur. III- Bobin endktans ok dktr. A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II-III
14. Analog avometreyle yeni alnm bir 10Flk kondansatr testi yaplm, ibrenin yksek diren noktasndan alak diren noktasna sapt ve uzun bir sre beklendiinde o noktada kald grlmtr. Kondansatr hakknda verilen nermelerden hangileri kabul edilebilir? I- Kondansatr plakalar arasnda ksa devre vardr. II- Kondansatr salamdr. III- Kondansatr gvenle kullanlabilir. IV- Kondansatr hatal retilmitir. A) II-III B) Yalnz I C) I ve III D) I-IV
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Unutmayn kendinizi deniyorsunuz. Eer eksikliini hissettiiniz bir konu ile karlarsanz bilgi sayfalarna tekrar dnebilirsiniz. Aratrma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerekletirerek eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrca konu ilginizi ektiyse daha fazla bilgi edinmek iin aratrma yapmaktan ekinmeyiniz.
107
108
109
110
KAYNAKLAR KAYNAKLAR
MERAL, M.; H. GEN,: Eit-Bilimsel lkeler Inda Web Tabanl ve Etkileimli Elektronik Dersi Yazlmnn Gelitirilmesi, M..F.B.E. Yksek Lisans Bitirme Tezi alma Notlar, stanbul, 2005. BOYNAK, F.; H. GEN,: Java Animasyonlaryla Web Tabanl Elektronik Eitimi, M..T.E.F. Lisans Mezuniyet Tezi Notlar, stanbul, 2002. Elektronik Yaynlar http://www.howstuffworks.com (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.crocodile-clips.com (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.centralsemi.com (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.hobby-elec.org (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.girginelektronik.com (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.play-hookey.com/semiconductors/junction_fet.html (Eriim tarihi: Nisan 2005) http://www.elektronikhobi.com (Eriim tarihi: Kasm 2004) http://www.antrak.org.tr (Eriim tarihi: Eyll 2003)
111