PO W IAT OSZMIASKI.

M A TE R JA LY D O D Z IE J W Z IE M I I L U D Z I

CZESAW JANKOWSKI.

CZ TRZECIA.

PETERSBURG. KSIGARNIA K. GRENDYSZYSK1EGO

30036

TRE

N s ro sk z ia h a la cl lch iem c : Czcm byo starostwo i kim byt starosta za czasw Rzeczypospo litej. Starostw oszm a iaskic. Z pod Trab nad N en. iem Krajobraz. Ziem ojczysta i jej dziedzice. - Traby. Ksi ia ta Trabscy. - Rzdy G asztoldow - Traby starostw . e. em Jakuli. W iadom o rodzinie D ochow o m skich. Byle staro stwo Jakuskic staje sil) w asnocipryw atn. Tcniukow szezyzn . Bokszyszki. Starostw D dzkio. - ogum iczo. a o u ow Sam alliowski-W i ziem jego fortuna. azduny. uel ok ska W olodkowiczow - M scy. - Pom ie. ilew niejszo posiadoci ziem skie w okolicy bylycli starostw..................................... M ajtno dzisiejsza. - Ziem i jej dziedzice. M ia iasteczko. Koci. - M eczet i Tatarzy. - Zabytki. - Pam itkowy m u on Rd Kiszkw i ziem ich fortuna. Kopoty pienine M ska iko aja i Janusza Kiszkw. fundacja kocioa B crnardvnskiogo i parafialnego. Incydent na pogrzebie ostatniego z K iszkw. Spadkobiercy. Iwie w rku Sapiehw Kazim . ierz Jan S a pieha. Wojna saska. Krl Leszczyski w O iaskiem szm . Tyzonliauzowie w Iwiu. D zieje jednej i drngioj lwia poow y. Rok 1 0 . N 70 apady i w iolencje. Straty zastaw nikw Kre . wki biskup. Ogiscy w chodz na scen - C . ao lwia prze chodzi w ich rce. Iwiejska rezydencja O giskich. Szpital. P w ok dziedzictw O | u a giskich na Iwiu. - H an^O ski. etm gW

2.oZ6.3Gy
B liotek N ow ib a arod a

l i l i i
N akadem w ydaw D k W. L. Anczyca i Spki w K cy. ru rakow ie.

tv -

G s ld w n g y dzie zictw : a zto o e ie d d o G ieranony. - Lipniszki. D ieniazki. - Pam ziew itki po G aztoa d . M ach icha Kazim Pac aU ierz roat na G icranonach i Lipniszkacli. Zapisuje te dobra arlylerji litew skiej. O bszar i do chody tych m oSci. - Szkoy pljnrskie w G ajtn ieranonacli. Kanclerz ln. Bozborodko. D ziedzica G iernnon od 1 3 do 117 40 81 r. Pom niejsze posiadoSci dookoa G naztodow niogdyS po. ych siado - Starostowie D ionlscy. - G ci. ziew ieranony dzisiejsze i ich dzledzio obecny............................ 17 0 U iastow m scy. Tom U iastow Albort U iaatow asz m ski. m aki.

saw Starodaw K . ne ondraclszkl. Im ienia em akojo. low Jerzy W awrzyniec z T.;czyna em lla. Jego testam 1 0 r. ent 7 0 em oslaw w njku Szczyttw - D . zisiejsza rezydencja dziedzica em oslaw ia. K aliszki....................................... onw

ia 4

D espotow z Iratoszyna Zenow ie iczow io. Radziw iowie. Krl Zygm III w Sm unt orgoniach. - Krl Leszczyski w Sm orgoIliach. C osarz N npoleon w Sinorgoillaoll. Przezdzieccy. Karol lir. Przezdzleeki. - Rok 1 3 w dziojaoll Slliorgo. Po 81 ch generaa D biskiego przez pow oazm d om iat iaski. > k A adom sm ja. orgoska O arzanki sm bw orgoskie. Sm orgonie dzisiejsze. Cicin................................................. D p n n : o e ie ia Instrukcja posom oszm iaskim n sejm czteroletni. tindziaa ny. - W ooyn. Slow iesk. - List krla Jana Kazim ierza do M ikoaja Judyckiogo. - G olczuny. Jasiescy. - Wzr stylu listowego z O r. Punkta- przeciwko dyssydentom G ti . lcrwiaty. -G elliea- M arszakow osztniascy: Pusow U iaie ski. m stow i C ski zechow icz................................................... ,|8 |

n U ^ m T k4 0

D r w oguinow w lcrnoh

is

Synodiik. w Iw la0.*l!, . Slup pam itkowy pod lwio,u...............................................

5 U li

Stanisaw I. krl Polski .......................................................h) i Krl Jan Kailmlon.......................................................... |u o

I i n

: ::

SO O W W STPNE
DO C Z CI TRZECIEJ.

5 flf)raca niniejsza, trzymajca si skrupulatnie uplanowanego B gry zakresu Materjatw do dziejw ziemi i ludzi*, dobiega do koca. Okolicznoci niezalene od clnjci i woli pisz cego, nie pozwoliy mi zamkn jej na tym trzecim tomie. Nie duy, dodatkowy tom czwarty obejmie wiadomo o stronach Nalibockich, o niektrych okolicach pnocnych powiatu, dopenie wizank, oraz szczegowy skorowidz. Z lunych jedynie wzmianek, z pozaznaczanycli tu i owdzie rysw, z cyfr i nazwisk najwiesz noszcych dat, czytelnik, jeeli zochce, bdzie ingl oglnikowo powzi wyobraenie o teraniejszym wygldzie oszmiaskiego powiatu. Jakim jest powiatu oszmiaskiego slim obecny? Na to pytanie kto inny moe kiedy odpowie. Moe kiedy, po latach, doczekamy dzida traktujcego jeeli nie o powiatach to o guberniach z punktu widzenia wycznie geografii i statystyki, dziea tak szacownego jak np. monografja gubernii wileskiej, opracowana w 1861 r. przoz A. Korow. W ten mj skromny zbir inaterjaiw, no szcy, by si tak wyrazi, cech niemal wycznie archiwaln, nio sposb mi byo wczy tak niedostpnych prawie dla pojcdyozogo czowioka poszukiwa, jak: charakterystyk wszystkich klas ludnoci oszmiaskiej, w szczeglnoci ludu wiejskiego, szczoglowy opis geograficzny i topograficzny powiatu, wiado-

 2 mo dokadn o przemyle, o owiacie, o administracji powia towej, o stanie miasteczek, o stanie rolnictwa... Tego rodzaju obraz naleao z jednej strony budowa przewanie, jeeli nio wycznie, na dokadnych wykazach statystycznych, z drugiej za na osobistych notatkach i obserwacjach, zbieranych po ogromnych przestrzeniach. Tego rodzaju prace powierzano by waj missjom specjalnym przez rzdowo lub naukowe instytucje i s owocem usiowa zbiorowych. Spotkay mi zarzuty, em nazbyt wiolo nagromadzi szcze gw o ziemskich posiadociach, znanych tylko najbliszym ich ssiadom. Rozumiem doskonale, o pod wzgldem np. pamitkowoci historycznej mierzy si nio moe maa podliolszaskn Michatowszczyzna z.....Niewieom; w dziejach atoli kilku nastu lub kilkudziesiciu takich maych Michaowszczyzn, znaj dujemy odbicie dziejw wogle prywatnej posiadoci ziemskiej w oszmiaskim powiecie. Podobnie jak maa Michatowszczyzna lub jaki inny majtek, nieznany wcale wiatu, powstay setki majtnoci w Oszmiaszczynio; w ten sam sposb co maa Michaowszczyzna przechodziy z rk do rk, rozdrabiay si lub bray w siebie okoliczne schedy; mutati mutandis tacy jak w maej Michaowszczynie rodzili si, yli i umierali ludzie w setkach i tysicach ziemskich siedzib oszmiaskicli; takie wa nie jak w Michaowszczynie stay domy i kwity sady j>o fol warkach i majtkach przed laty, taki akurat panowa i gdzie indziej stosunek midzy dworem a wioskami. Za w minionych dziejach kilkudziesiciu wikszych i mniejszych ziemskich posia doci oszmiaskich znajdziomy bez trudu i bez chyby odbicie minionych dziejw niezliczonej mocy wikszych i mniejszych ziemskich posiadoci w kilkunastu nie ju powiatach ale woje wdztwach. Poszczeglnych majtnoci dzieje rzucaj najlepsze wiato na dzieje wszystkich ziemskich posiadoci dawniejszych. I oto dlaczego wydao mi si rzecz niobezpoyteczn zapisa i uchroni od niepamici dzieje tylu to a tylu ziem i ludzi, chocia o nich swojego czasu tylko najblisi wiedzieli ssiedzi. Wychodzc z togo zaoenia, udao mi si, sdz, nagro madzi spor liczb przykadw dla przyszogo, da Bg, dziojo-

pisa ziemskiej posiadoci, jooli uiu wojewdztw, dawnych, to ktrogo / tych wojewdztw. Usilowalom rwnie do dziejw , dawnycli ludzi, do dziejw caych pokole zgromadzi juknaj wicej przyczynkw. Wiem. e przyszli historycy nio bd lekceway wanie owego szorokiogo ta, na ktrem rozegrywaly si wypadki dziejowego znaczonin. Tego szerokiego tla conaj mniej polowcj wypenia wlanio pstra mozaika wikszych i niniejszych posiadoci ziemskich, zasypana szarym tum . om Oto to mntorjnly, po oszmiasldoj ziemi zebrane, przydadz si< ; moe kiedy komu dla podmalowania tego ta. Wszak niejodnym wypadkiem doniosego dziejowego znaczenia pokieroway nio wola togo lub owego krla, nie rozum lub niedostwo pojodyczogo dygnitarza, alo wlanio stali i usposobienie togo szerokiogo ta ziemskich posiadoci, pokrytych szarym tumem... V tego wychodzc zaloonia, niominom zamiaru zarogo, strowa w pracy niniejszej dziojw kadej bez wyjtku majtnoci oszmiaskiej, zapisa rodowodu kailej rodziny dawnej lub do dzi dnia majcej posiado w oszmiaskim powiecio. Najpierw, niejodn, nawot z wikszych, majtno ziemsk zastaom jiozbawion zgoa wszolkich dokuineiitowyoli, autentycznych danych. Poary, zmiany wacicieli, flukta* ozasu jiochlouly nawot lad starych fascykulw. 1 owtro, wiadomo nawot nnjtreciwsza o kadej czstce wasnoci ziemskiej oszmiaskiej przydaa by rozmiaru i tak ju do zbytku obszornomu niniejszemu zbiorowi. Niech mi to wzgldy usprawiedliwi w oczach tych, ktrych yczo uwzgldni nio miaom lub nio bd mia monoci. Odznnozal si z dawien dawna i do dzi dnia wlaoiwo t zachowa oszminski powiat, o wzgldnie do obszaru swego, wicej ni wiolo innych powiatw posiada wasnoci ziemskiej prywntnoj. Trudno o cis liczb tych prywatnych ziomskich wasnoci, zwaywszy na t okoliczno, e w niedokadnych bardzo urzdowych spisach figuruj pojodyczo rozmaito fol warki, wchodzce w skad majtnoci jodnogo waciciela. Ostronio i ogldnio poczynajc sobie ze statystyk, miao jednak twior-

dzi moemy, o w chwili obccnoj posiada w granicach swoich powiat oszmiaski do 1500 prywatnych wncicioli ziemskich. Przed samem uwaszczeniem wocian mini powiat oszmiaski wacicieli ziemskich, posiadajcych poddanych 3 6 wadajcych B, 408,335 dziesicinami ziemi na ogln cyfr 045,468 dziesicin'). Od daty uwaszczonia zaszy kardynalno zmiany w stosun kach wasnoci prywatnej oszmiaskiego powiatu. Zajmuje ona i dzi, jak przedtem, lwi cz oglnej wasnoci ziemskiej, ale po piorwsze: wzroso ogromnie liczba prywatnych wacicieli ziomskich; powtro: zmniejszy si ogromnio obszar pojodyczych posiadoci majtkowych; po trzecio: posiadanie prywatnej ziem skiej wasnoci przostao by przywilejom szlachty. Ile w chwili obocnoj dziesicin ziemi oszmiaskiej znajduje si jeszcze w rku szlachty rodowej? I na to pytanie statystyko urzdowa nio da nam dokadnej odpowiedzi. A. Korowa, w cytowanem dziele swojom wymienia, e midzy 1855 a 1860 rokiem na ogln cyfr ludnoci w oszmiaskim powiecie 128,666 dusz obojej pci ) byo szlachty rodowej 9574 dusz*). Nio wszy stka atoli wwczas szlachta posiadaa wasno ziemsk. Na stpnie, w 1880 roku, oblicza >Slow. geograficzny< ogl ludnoci oszmiaskiej na 162,285 dusz mskich, a w toj liczbie kadzio szlachty 5,749 dusz (oczywicie te mskich). Dzi ludno oglna w powiecie oszmiaskim przoszla cyfr 200,000 dusz pci obojej, a w liczbie tej mamy wocian 153,390dusz *). Ile za rodzin szla checkich? Z pewnoci mniej ni w zeszych latach, a z pord toj szlachty ubywa z rokiem kadym sporo wacicieli ziemskich. Przed samom uwaszczeniom wocian rozrniano u nas cile szlachty klas kilka, a mianowicie: 1) Szlacht posiadajc ziomi i poddanych. Przedstawicieli szlachty takiej mia, jak si rzeko, powiat oszmiaski 356-iu. 2) Szlacht posiadajc ziemi, ale bez poddanych. To siodzioa na nieduych ziomskich posiu') A. K p . B aiaau P fcp . C H to C p . 1 0 . o eia iu i y iin . o p y n 8 1 1 W 1 9 r. w tu iej O ian ludnoci .iO dura pici obojoj, z k 8 rn ftzm io tJ Dzi w caej w ! lloflakloj gubornil b ,7 7 dusz obojoj pici. 28 ) llu m o K a Bu. F . 1 9 . w nu ilDK. jd 8 6

 5 (Ilociach, tworzc tale zwano >okolice> szlachockio. Ta klasa stanowia w gubernii 2471 eaogo szlacheckiego stanu, a naj /0 gciej byo jej w oszmiaskim wlanio powiecie. Okoliczna szlachta sama wasnorcznie uprawiaa ziomi lub najmowaa siy roboczo dla jej uprawy, dogldajc tylko prac w polu. 8) Trzeci wreszcie katogorj szlachty stanowili szlachcice nieposiadajcy ani ziemi ani poddanych. Z ich grona wychodzili dzierawcy wikszych i mniejszych majtkw; inni brali w dzier aw zw. pustoszu- i osobicie jo obrabiali (tych znowu najobficioj byo w oszmiaskim powiecie); szlachta rwnie bozziomna trudnia si tu i owdzie )>o miasteczkach rzemiosem ub sza >do panw* w sub, na komisarzw, ekonomw, namie stnikw, ba, na kamerdynerw i kucharzw. Korowa wspomina to jako o osobnej a specjalnej klasie szlachty o rezydentach. Ci ju dzi nioina cakowicie przoszli do historji. Dzi mamy ju tylko dwio katogorj szlachty. Wacicieli ziomskich stanu szlacheckiego, posiadajcych mniej lub wicej zlomi, oraz szlacht ziemi nieposiadajc. Wasno za ziemska rozpada si na; wasno rzdow, wasno duchowiestwa, wasno osb prywatnych i na wasno nadziaow chopw. Poniewa za od daty wprowadzenia w ycio reformy wocia skiej, chopi niemao ziemi ponnbywali na wasno, wiksze przeto ziemskie fortuny szlachcckio ponadkruszay si znacznie lub nawot porozpaday si cakowicie, a miejsce ich zajy drobne snmoistno ziemskie posiadoci. Wiksza wasno ziemska po woli, podobnie jak gdzieindziej, w oszmiaskim powiecie albo upada albo znika z widowni. S jeszezo w powiecie dwa, trzy wiolkio majtki, ktrych atoli istnienie zapewnia jedynie raz, osobista niepowszednia zamono wacicioli, powtro tyche wacicieli zacna fantazja utrzymania w swem posiadaniu duych ziomskich obszarw. Midzy 1855 a 1860 rokiem najobszerniejsze majtki ziem skie w powiecie oszmiaskim posiadali: lir. Tyszkiewicz w Woloynio (8782 dusz poddanych), lir. Tyzenhauzwna w Iwiu (2890 dusz) i lir. Chreptowicz w Wiszniowio (2844 dusz). Wacicieli

- e wyej tysicu dusz byo podwczas w oszmiaskim powiecie szeciu. Dzi ju adne -duszo* znaczenia dla majtkw nie maj. Nawet i rozlego posiadanej ziemi ma wzgldn tylko wag. Dzi najobszerniejsza majtno w powiecio oszmiaskim, Naiboki, nie stoi na czole ziemskich posiadoci. Miejsce obfitej paszczyzny zaja mniej lub wicej pomysowa, praktyczna i staranna gospodarka. Takiemi gospodarstwami nie celuje powiat oszmiaski przed innemi, moo jednak poszczyci si kilku pokaneini ju rezultatami agronomicznej starannoci i po stpowoci. Typ dobrej tradycyjnej gospodarki na niewielk skal spotkalimy w Zabrzeskiej parafji w Wielkim Dworze p. Niekraszewicza; na zagranicznych, zwaszcza niomiockich wzo rach rozwija si Wiszniew; ostatniomi czasy poszo znacznie w gr gospodarstwo w Nowosikach hr. Czapskiego; lokomobila funkcjonuje w dobrach p. Iwanowa; postpowa uprawa ziemi oraz wiolka pieczoowito okoo oborowego inwentarza kwitn w azdunach p. Milewskiego; na pograniczu synie najzaslueniej z wzorowej gospodarki Malinowszczyzna pp. witorzocdch; wielo nowoytnych pomysw znalazo zastosowanie na gruntach Remikiszek p. Salmonowicza; niedue obszarem Dokurniszki p. yliskiego w cigu kilkunastu lut ostatnich przeobraziy si na wzorowo zagospodarzon, piknie zabudo wan i postpowo prowadzon majtno. Rzecz prosta, na obszarze 125 mil kwadratowych to, jakby wyrazi si Wirgiliusz: ruri nanie in guruile vusto. Midzy jednym a drugim dobrze uprawionym pololkiom, midzy jednym a drugim starannie i piknie zagospodarowanym folwarkiem cao wiorsty i milo z przed stu lat kultury, zaniedbania i opusz czenia. Prawda, warunki niedogodne, prawda, rk do pracy mao, prawda, ekonomiczny stan niejednej okolicy opakany, prawda, drogi fatalne a robotnik coraz droszy, prawda, ktoby i chcia najszczerzej, nie ma za co nnjolomontarniejszyoh w go spodarstwie swojom zaprowadzi melioracyj - ale wszak ci po innych powiatach przy tych samych warunkach wasno ziemska coraz na wysz podnosi si stop kultury. W Oszmiaskiem

za... W Oszmiaftskloin za duo jeszcze wody upynie zanim pomniejsze zwaszcza gospodarstwa dogoni rwne im pod wzgl dem obszaru i globy gospodarstwa gdzieindziej. W opakanym u nas szczeglnie stanio gospodarstwa rolne wociaskie. To ju najpobaliwszej nie wytrzymuj krytyki. Od stu. od dwustu lat adnej w nich zmiany. Wocianin a i kubek w kubek do niego podobny szlachcic zagrodowy wycinity z rozdrobionogo na czonkw rozrastajcej si ro dziny, nadziau, nabywa pl woki, wlok, dwie woki gruntu. Zdawaoby si, o woka taka oderwana od wikszej wasnoci ziemskiej, teraz dopioro wejdzie w pieczoowit, starann upraw. Bynajmniej. Wooianin, konserwatysta do gbi, duszy, wpro wadza na ton nowo nabyty grunt swoj tradycyjn, niemoliw ju dzi gospodark. Dziki temu, lepsza w Oszmiaskiem go spodarka po wikszych majtnociach ni po zaciankach i mniej szych folwarkach. Hozdrabianie si wikszej wasnoci ziem skiej nie wychodzi na dobro ani gospodarce ani ekonomicznemu stanowi powiatu. Mnstwo majtkw w dzierawie; znaczna ich cz pusz czona >na odrobotok" '). Dzierawcw z kapitaom, znajomoci rzeczy i zamiowaniem do fachu ze wiec szuka. Dzieraw cami s przewanio wocianie lub drobnej szlachty ubodzy przedstawiciele. Wyobrazi sobie atwo, jaka kwitnie gospo darka w dzierawionych przez nich majtkach. .Toeli sam dzie dzic wglda w sprawy majtkowe, idzie dewastacja majtku potajemna; jeeli zda majtek na ask i nieask dzierawcy, idzie dewastacja jawna. Odrobotnicy. biorcy zazwyczaj .w odrobotek. majtki z roku na rok i nio mog i nio chc i nie umiej racjonalnie gospodarzy a nagi si do wymaga ewen tualnych dziedzica lub dyrygujcego iiiiui namiestnika mysi. W dodatku haastra chopska, otaczajca dookoa majtnoci ziemskie, nieustannemi kradzieami, zatargami sorwitutowemi > Allio .na poow Joilon w ) o-, ocianin lub kilku *nm lokuj .. m a jtku i u praw iaj o w asn sil robocz I inw ontaraom ' . co olritym ,/ n uj poow caogo plon . u

 8 itd. zatruwa energj rolnikw naszych, zabija im czas na nie ustanne procedery i zwady. Zaduenie ziemi nio tak bezdenne jak np. w Krlestwie, podatkowa stopa w chwili obecnej niewysoka ale to i wydajno ziemi oraz dochodnofi gospo darstw o cae, dugie cyfry mniejsza u nas ni gdzie indziej. Rzadko ktry majtek w powiecie byby w stanio wytrzyma opodatkowanie w dwjnasb wyszo i opacanie wikszych pro centw. Przemysu w powiecie nad wszelki wyraz mao. Wocianie nie trudni si rkodzieami; po majtkach wasnych gdzienie gdzie tylko gospodarka rolna idzie w parze z przemysem. Nawet w miasteczkach oszmiaskich wyjwszy jedne Smorgonie ruch przemysowy i fabryczny nader saby. Przomys zarwno jak handel prawie cakowicie w rku ydw. Z pomidzy wikszych posiadoci ziomskich, na palcach jednej rki policzy majtki, w ktrych sam dziedzic stoi na czele wasnej gospodarki i stao prac rolnicz si trudni. Po wikszej czci jeeli wasna gospodarka idzie w majtku sprawami majtkowemi oraz rolnomi przewodzi rzdca; dziedzic nieobecny; rzadko, od czasu do czasu zjawia si na krtko w paacu*. Tak rzeczy stoj w Iwiu, w Wiszniewie, w Wooynie, w Nalibokach, w emoslawiu. Dobrze, jeli piecz i za rzd w wielkich dobrach takich udao si dziedzicowi powierzy czowiekowi kompetentnemu i sumiennemu. Gdy mowa o gospo darzach i obywatelach powiatu oszmiaskiego, niesusznie byo by niowspomnie o p. Jurgensonic, zarzdzajcym Wiszniewem, o p. Rzewuskim, od niedawna rzdzcym w Nowosikach, o p. Moraezewskim, sterujcym Wooynom, o p. Wolskim, stojcym na czole dbr Iwiojskich. Oni to dzi, majcy bezporednio wpyw na sprawy najwikszych obszarw majtkowych w po wiecie, istotnymi s obywatelami powiatu i rzeczywicie o ile mog wszelkich dokadaj stara, aby wiksz wasno ziem sk w Oszmiaskiem na godnej utrzyma stopie. Sprawa osiedlania si Rossjan na ziemi oszmiaskiej po suwa si wci naprzd. Inaczej i by nie moe, zwaywszy, e ley w przyrodzonym porzdku rzeczy przechodzenie szybsze

lub wolniejsze wasnoci ziemskiej z rk do rk. Jaka w chwili obecnej ilo dziesicin lub wok ziemi oszmiaskiej znajduje si w posiadaniu Uossjan lub woglo katolikw-prawosawnycli, statystyka urzdowa nie wykazuje, a za nad sity odosobnionego czowieka zebra dokadne cyfry. Oglnikowo jednak powiedzie mona, nic liczc nadziaowej wasnoci chopw, c dzi prawie '/, prywatnych ziemskich posiadoci w powiecie oszmiaskim jest w posiadaniu osb niepolskiej narodowoci i nio rzymsko katolickiego wyznania. Nie biorc w rachub pomniejszych fol warkw, pustoszy, zaciankw, przedawanych rok rocznie, do przypomnie, e nastpujce majtki wikszo s ju dzi was noci nie-Polakw: Naliboki (okrg cyfr 32,000 dziesicin) na bywa wanie od spadkobiercw ksinej Hohenloho kupiec odoski z pochodzenia Grek, dla crki swojej, ony barona Kapnista; Wiszniow (20,000 dziesicin) naley do hr. Buteniewa-Chreptowicza, Grauyszki (2,260 dziesicin) naby od p. Polonowa pan Konencow, Soy (1,500 dziesicin), wasno p. Iwanowa, Bonifacw (1,500 dziesicin), wasno p. Bazarowskiego, Bijuciszki i Bokszyszki (razem 1,400 dziesicin), wasno p. Wojtkiewicza, Holszany (1,200 dziesicin), p. Jagmina, Gawja (1,700 dziesicin) p. Dbowickiego, Trokiele, wasno p. Baturyna, Horodziw p. Achmatowicza, ostaje p. Kryczyskiego, Warakomszczyzna p. Bazarcwskiego... Oto ju, co najmniej jakich 63,000 dziesicin majtkowych w posiadaniu bd Rossjan, bd Tatarw. Maych i drobnych folwarkw, pustoszy, pojedyezych wok zbierze si po caym powiecie jeszcze jakich z 10,000 dziesicin. Jeeli za oglny obszar powiatu wynosi 645,468 dziesicin i 1800 sni'), jeeli poow ich odrzucimy na nadzia wociaski oraz na wasno rzdow, jeeli wasno prywatna w powiecie obejmie w przyblieniu 300,000 dziesicin, to z tych 300,000 oddzioli mo emy 75,000 na wasno prywatn osb nie-polskiej narodo woci i nie-rzymsko-katolickiego wyznania, za wrd nadziaw wociaskich znajdzie si dzi ze 25,000 dziesicin w posiadaniu wocian wyznania prawosawnego. Powtarzam, jest to rachunek ) W edug obliczenia A. IC y. orew

 10 bardzo niecisy i na przypuszczeniu oparty; moe uda si komu wiarogodny zestawi bilans; sam pierwszy z podzikowaniom mu pospiesz. W yciorysach Adama Mickiowicza czyta mona, e twrca Pana Tadeusza, zachwyca si piewan mu przez Maryl pieni: D ozaroz m dw n oj or, O czarez m dwor n oj D ciaciorit luclola... a Nio sudziu innlo B oli Za kalio ja cliacicla. Pie ta, w przekadzie polskim zapisana u Czeczotta'), stanowi dla wielu okolic jedyne rdlo wiadomoci o tom o , w rodzinnych stronach Adama i Maryli lud mwi nie po litew sku jeno jakicm dziwnom narzeczem, o ktrego nazw ten i w z wielbicieli Mickiowicza porozumie si nie moe z rodakami swymi: maoruskio czy biaoruskie to narzecze. Jest za tak dlatego, e, jak susznie zaznacza p. Federowski, ze wszystkich dzielnic dawnej Polski llialoru wraz z Rusi litewsk najmniej pod wzgldom etnologicznym zbadano zostay). >Oprcz piszo daloj - nielicznych artykuw, umiesz czonych w .Zbiorze Wiadomoci do Antropologii krajowej, i niektrych czasopismach s oraz kilku zbiorw pieni dawnioj ) wydanych'), w literaturze naszoj nic wicej odnale nio mona. Tymczasem literatura rosyjska susznie pochlubi si moe kilku znakomitemi pracami w tym kierunku, e wspomn tu tylko ') .Piosnki w ioniaczor. n N n , D ad ioin n nioprai D niestru W I85str.8. *. ilno ;> -Lud biaoruski. M aterjiiy do etnografj sow iaskiej. W ydaw nictwo A kad. U iejtnoci. Tom 1 Krakw ls!i7 Niezm m . .iernie cennego lego dziea w yszed dopiero tom pierwszy; cao obj m K tom . a I w ) Swko o m aterjalach sucych do gwary, etnograrji i literatury biaoruskiej., opracow A. Jelskl. -C ila, z issr, r. W Weryha: -Podania a hw l. ) Czcczott: -1 n w ioS i ieniacze z n Niem i Dwiny-. W ad na ilno 1 1 . 86 PieSni w ieniacze z n N na, D ad iem nicpra i D nicstra-. W ilno 1 4 . .Pieni 85 w ieniacze z n N na-. W ad iem ilno 1 3 . 87

 1 1 o pomnikowym sowniku Kosowicza') i o materjalach zebranych przoz Romanowa, Biozsonowa i Szojna ). Zgromadzone te materjaly a, sdz, o i pikna i wielka praca p. Fedorowskiego nie powinna lata cale lee w rkopisie czekaj wci jeszcze na dziejopisa i monografist biaoruskiego szczepu ludowego. Ju na podstawie tych nagromadzonych, wprost 7 ust gminu branych, opowieci, legend, poda, przysw, . pioni, opisw obyczajw, obrzdw, zwyczajw, aforyzmw itd. daoby si uoy ciekawy i pouczajcy chociaby zarys rze telnej, istotnej duszy chopskiej biaoruskiej. Ale na horyzoncie naszym, po ktrym bka si tylu tkliwych piewcw chopskiej doli i niedoli, tylu sentymentalnych apologetw .sukmany-, tylu wreszcie zacnych ale zalepionych wasn nieznajomoci ludu chopomanw, ale na tym horyzoncie naszym ani wida jeszcze etnografa podszytego lingwist, ktryby wiedz istotn, bez stronno sdu oraz talent pisarski powici odmalowaniu nam dokadnego obrazu biaoruskiego ludu. Lud zamieszkujcy powiat oszmiaski naley do zachodniej grupy biaoruskiego szczopu. Osady togo szczepu zajmuj na pnocy: poudniowy okrawek gubornii wileskiej, na zachd dochodz do rzek Biebrzy i Niemna, na poudnie opieraj si o puszcz Biaowiosk. Plemi tedy biaoruskie zachodnie gra niczy: na pnocy z Litwinami, na zachodzie z Mazurami, na poudniu bota i lasy pokrywajce poudniow cz powiatu sonimskiego, odgraniczaj jo od siedzib Poleszukw, ktrzy ze wzgldu na swe waciwoci etnologiczne zaliczani by powinni do szczepu maoruskiego"). Cobd ma zwizek z etnologi, wychodzi po za skromny zakres pracy niniejszej. Pomimo tylolotniogo przebywania wrd '> II. II. H '1U'| Co i| i B lo y n ro IIii| .n . < lltn | 1 7. (-> |1. * mN h p re n i1 in \ v A S0 ') xn tylk zbir w m przez Szejn , i n siln p lecam go :,m o yd ij, n aju iej o uw ze i | > n n k ego, ch ad Hz n iu ad ccego zajrze w pojqcla i w yobraen lu u ia d n aszego. II. 1 U B M v iiiiiu .lin ila ic u d mn a m p iw n n a c ia !. Io iru m| y ni u a ia y ia i a u a C > a *u n Ka . c. IIn / | . I8 J I8 U ISO Trzy om W aw ictw lii.1 3 n in ) p n .| .y in S , U , . y. yd n o l'etersb. Akad. N k au . ) M Federow / . ski .

oszmiaskiego wociaskiego ludu, okolicznoci pozbawiy mi monoci pjcia midzy lud ten z notatnikiem etnologa, z po wiceniom si badacza i spostrzegacza. Tu i owdzie tylko, w tym lub owym tomie, znajdzie czytelnik lun wzmiank 0 dawniejszych stosunkach midzy dworem a wsi; jeli przeto na tern miejscu o ludzie oszmiaskim wspominam, dzieje si to jedynie w celu wyraniejszego nieco podmalowania tla. po ktrein rozrzucono dzi majtkowo oszmiaskie posiadoci. To za rzeczone, bardzo i bardzo szaro. Przymiotami ludu swojego oszmiaskie strony pochwali si nie mog. Chtnie mwi, e lud nasz na niskim poziomie rozwoju umysowego oraz dobrobytu utrzymay paszczyzna oraz macosze traktowanie poddanych przez panw>. Z pe wnoci, paszczyzna, nawot z najwiksz wzgldnoci stoso wana, musiaa z koniecznoci wpyw zgubny na lud wywiera. A e u nas duej znacznie ni w Europie caej trwaa pa szczyzna, przeto tu i rozwj kulturalny i intelektualny ludu na szego pozosta daleko po za takime rozwojem europejskich wocian. Oto jednak, po trzydziestu przeszo latach swobody 1 samorzdu, pytam, czy lud nasz ma wicej owiaty, moralnoci i dobrobytu ni za czasw, gdy w zupenej zalenoci od .panw, zostawa? By moe, o jaki szczebelek posun si wyej ale podniesiemo si to, w stosunku do tak absolutnego nietylko rwnouprawnienia, ale prawie, rzec mona, wywyszenia po nad inne stany niezmiernie nike. Lud nasz przynajmniej w Oszmiaskiem daje obraz kompletnego niemal zdemora lizowania, niemal absolutnej ciemnoty oraz wzgldnie do ludu wiejskiego gdzieindziej obraz prawie ndzy. Lud to z natury spokojniejszy i ocialszy ni gdzieindziej; wolniej rusza si i wolniej myli; ogromnie konserwatywny z natury a rzutkoci ani w lewo ani w prawo w nim niema. Dlatego te niski poziom moralnoci wrd ludu naszego, tego ludu ciemnota i zlc instynkta do czasu nie daj si dotkliwiej we znaki ustro jowi i porzdkowi spoecznemu. Lud nasz wali tumem do ko cioa, pilnie przestrzega wdrwek do Kalwaryi podwileskiej, za czapk chwyta si przed byle surdutem i czciej krci upart

 13 gow ni miolo jzykiem. To daje mu pozr, jakioj dobrodusznoci i zacnoci. Lud ten atoli nawet znonego niema wy obraenia o zasadach religii Chrystusowej, lud ten nio uznaje adnogo autorytetu i adnej wadzy, ludom tym dzi s w stanie pokierowa jodynie: rubel i wdka. Lud nasz odywia si byle czem, licho bardzo; mieszka byle jak, czsto pospou zo zwierztami *domowomi, do ktrych, w doslownom znaczeniu wyrazu, zaliczan bywa stale niero gacizna. I)o niodawnego czasu zabawia si po karczmach, obe cnie jodyn rozrywk ludu naszogo s kiermasze (jarmarki), gdzio, joli nio kupujo czego lub sprzedaje, wasa si wieniak nasz bezmylnie po rozboconycli uliczkach miasteczka, posprzecza si, poszlurcha innych i sam da si dowoli s I 1 ] oe i yknio wdki i w przedpotopowej ltaainaszoo wlecze si do domu, tukc siedzc obok nieszczsn bab swoj. Chop nasz ma tysice przesdw i zabobonw, od ktrych go nio chroni uczszczanie na nauk w kociolo i przystpowanie do sakramentw. Ksidz swoje chop swojo. Niema rzeczy, kt rej by chop nasz nie ukrad. W samo poudnie Wielkiego Czwartku rusza do lasu po cudze drzowo. O restytucjach nie zdarzyo mi si sysze. Pi'zysiga np. przed sdem niema dla chopa adnogo znaczenia. Nie omyl si twierdzc, e tylu mamy w powiecie wiadkw podkupywanych, ilu krzywoprzysicw. Natomiast wocianin nasz poci. O, postu za nic nio przekroczy; rychlej by skona. Gospodarstwa wociaskie, jak si rzeko, w opakanym stanie. Socha, lekka drewniana brona, nawz wywieziony na jczmie lub ziemniaki to ju tradycyjne, nieodzowne, nio do wykorzonionia. Na adn akcj zbiorow, chociaby na kupie nie do kolejnego, wsplnego uywania jakiogo narzdzia rolni czego kosztowniejszego adna u nas nio zdobdzio si wioska. Niezaradno i brak zgody staj wnet na przeszkodzie. Nato miast wocianin nasz tpi systematycznie i z zasady drzewa przydrono. One rzucaj mu cie na polo. Wszystko chop nasz, jeli nio ukradnie, to zniszczy, zniwoc/.y lub popsuje. Chop nasz zoliwy jak mapa a ciemny jak tabaka w rogu. O czystoci,

 14 o hygicnie mowy nawet niema po wioskach. Nie odczuwa nawot wocianin nasz potrzeby jakiego takiego polepszonia ndznego bytu; wystarczaj mu: misa ugotowanych kartofli, na tuszczony kouch, dymna izba, kaua bota przed chat. Jedo tylko strach mgby mie wpyw na wocian naszych; tylko przymusowa owiata zdoln by bya wpoi wocianom naszym jakie takie poczucie moralnoci i zapdzi ich do jakiego takiego dobrobytu. Ale postrachu owego zbawiennego nie wida na horyzoncie dla wocian naszych. Ciemna tu dzicz przewala si po wiecie samopas, tamujc wszelkie najdrobniejsze nawot cie ynki kulturze i cywilizacji. Rozrzucone gdzie niegdzie jak oazy po powiecie oszmiaskim wioski z ludnoci litewsk, ludnoci o wiele ni biaoruska uczciwsz, moralniejsz, poczciwsz i naprawd po bon, tem dobitniej dobywaj na jaw ciemne strony ogu oszinialiskiego wiejskiego ludu. Wioski takie, od pierwszej do osta tniej chaty czysto litewskie, mwice wycznic po litewsku, znajdziemy pod Dziewieniszkami, pod Soami, pod Lipnisjzkami, pod Gieranonami, w okolicy Tokarzyszek i Bukszt. Aby czytelnikowi po za granicami Oszmiafiszczyzny, da o mowie naszego ludu dokadniejsze nieco wyobraenie ni z owej pieni Maryli o ciacierzo, pozwol sobie przytoczy jedno opowiadanie z ust ludu biaoruskiego wyjte, jeden wiersz spisany rwnie z ust ludu pod Krowom mieszkajcego ordz prb oryginalnego tworzenia w biaoruskiem narzeczu. liyu u adnah pan pastuszk, da nadto u jeh akom biu a e an . S kazii szto rabie, wybjo i jun nibaraka iiiu zrabi- A sl dnah razu Treba h talio pastu szka w ^Iiipi kab p u da n aszu ieba i pa skich radzieau u hliedzieu . Tak akom zaryu jem skru, prykazau i wypraw da n an ti ili ieba. Pastuszk pabieli i na darozi priid abrazikani paczau m alisie. Jeszcz Ili skuonezyu pacicrau anczuje holas: -Sw , ionty A ntoni, sp S szalki u ci / nieba!* A .n liiedzie i spuszezajuc sio szalki z anioam A an . / o . kom uhliedzieu lieto, tak w ziau n iazau sabie u ch aw ustaczku u sielakaj jed, prybieh i kaii: Pajedu i ja z im ! Ale anial k aa:

 15 H talio lli trbo, toni ni jodfie. Takiikom npnloyil lojo u im zicm siez pastuszkwuszalki n sio l, i piiB da Ilioba. Jak prybyli tudd, tak anifil kaa: Zli leli tut n ; jony u piekli. im I paw iuou ich da piekl. Zuw u pad pieko, p ali krycliu iu a.d , ano usio na darozi w / wnz: B m liaiii ludzi ciahnu B a < * a .y, u alu in lli ! piekl a n saniu U 6 astatku talio pana baki w ciahnu Tak a om uoz . ]>astu szk padyszuu da ich i razkazau ab nsini i panskije radzicy dali jem pa ch fi ustaczcy. Tym czasam tah akm czorci p ana ichie!... da w i m oza usieli cin n a lyjc zbawinyje astiisie. Pastuszk jak ch u n d ostausie n zionilu, tak razkazu panu u a p jom m a si an u ajontak Podanie o pikno] bondarwnie (bondar = bednarz) w roz maitych warjantaoh, kry midzy naszym ludom. Pieni o niej zapisywali: Czeczot5 Szajns i Nosow , ). Warjant Czeczota ), ) ic-/

Zasiaa sio bondaroO i S na lopa i h ch u a. ') M Fedrowski. I. c. atr. 2 5 . 2. > Piosnki w ) ieSniaczo itd. W ilno 1 1 str. 2 0 8 . 5 2. a M-wiiia . I. C Iloiop 1 8 . c. 4 2 Spisa j Szajn z ust ludu pod ) up u . . 8 7 t 3 . K om row . *) C o p . e . 2 9 niia L rp 0 .

 16 Oj kaznu I'nn C o hainioki u ru ku da ran , d n ku W ykapaci bondnro hlybokuju J n u uio a ik . Oj kazafio bondarotinu u try dni oh w n aci, D nicchajo naplaczoc co J bako, m a ojo aci. Oj pryszouo jojo bako i splasm rukaini: ni Oto tabio pryszo licho a tw aiiui du nikaini! Czy ludowe narzecze biaoruskie da si uy jako jzyk literacki? Zajiownc, jeli temat nie bdzie wymaga zbytniego bogactwa oraz subtelnoci jzykowych, bo ogem biorc, na rzecze bogactwem jzykowom nio odznacza si. Znane s. prby w tym kierunku Wincentego Marcinkiewicza za mao znanym ), jogo przekad na biaoruskie narzecze Pana Tadeusza.. Prze kad w dotd w rkopisio. Oto urywek z ksigi pierwszej zaczynajcy si w oryginalo od sw: .Pan Wojski z Tadeuszem id pod las drog - I jeszczo si dowoli nagada6 nie mog* itd. W ojski z clilapciu darliaj iduczy pn oli, w Jaszcz nahaw arycca Ilia inllll zdaw li, Soum onkoz n zpadzio cho inion dapickajo, a az Za to jarczjazym w kam z za bor w ybladjo, Czyrw najo, woj kall zczyraju rukju Ilaspadr knczyu l i i f loj pnrju, Dyj s licom cho pa pnicy kraSnij at kaliny, W fasit brudzi da w ldanaj n apakj ch a aciny. I paw any kruli a n , a intitnyini lu cn czliini, Spuskajacca liiaznaczna za bor, - a snapam i Tuiilannym lcs u u abnlauazy w i k a yski, S bru, m lau, atoli ain twry adzinki; au a I paczarniu bor, kiiyS w isialnik aa a tracliu , I krasi nad nim anco, w par n d u o< a lich , I achaw aosia za lcs, - bliozya* z pad liallny Tam siani bliS jak alifi at tnkaj luczyny, , ni, I zahaslo; - Tut siarpy braiia piorastiii, Parabki iz p rakaau n ploc* hrilbli u a ziali; Scichto u pli, bo itak prykaziU pan siary, i Sztob a k c dn koczyli dzilo haspadary. a in ia, B widaje jak dou pracaw trba. oh ha cl Snco Jai rabtnlk, kall ajdzio b niba, Tahdy-j inuyk pa dzilo pow inien apu czycN . Tak zau dy pan dbry prywyk Im aiu waryci; ') Porw, artyku Al. JeUklego: .H lorunkn literatura i bibliografia. ln EnoyldopodjlJ-owzooli. U a a oJ oraz artyku .Biaoru, w O u trow n r-

 1 7 A szto SudM prykaio, to kfiin u Sw zIn on ifito, Bo i wazy, u katry dabrA kliili ittlo, W liki rdaw ida w olifi ialtkaj k zy. lu Powiat oszmiaski uywa opinji mao urodzajnego. Istotnie, rwna go pod tym wzgldom nio sposb np. z ssiednim wi leskim powiatem, alo powiat oszmiaski zajmuje przestrze niema. Prawda, midzy Lipniszkami a Trabami piaski le nieprzebyte; prawda, zachodnia i w czci pnocna cz po wiatu gsto usiana kamieniami; prawda, cae Nalibockie obszary dopiero kiedy, po uprztniciu resztok puszczy mog pokry si wspaniaemi kami ale z togo oszmiaskiego powiatu daoby si wykroi jakich par powiatw Krlestwa Polskiogo yznych niepowszednio. Caa np. Zabrzeska parafja, okolico liionicy i Sl, ki Wiszniewa to to przecie najpikniejszej gleby kawa niemay. Braknie powiatowi jezior ale za to Niemen i Wilja po brzegach a Borozyna, Gawja, yrna, Oszmianba z do pywami, przecinajce powiat, wody dostarczaj nam poddostatkiem. Rozmaito globy wielka a obok wzgrz niemaych le rwniny do uprawy najdogodniojszo, przejcia za od wzgrz do paszczyzn stanowi liczne falowate okolice oporno przeciw suszy zarwno jak nawalnym doszczom. Lasy, pikno lasy oszmiaskie znikaj powoli; pomimo to jednak zasobniejszy jeszcze powiat oszmiaski w drzewo ni wiele innych powiatw. Stoj jeszcze istotne puszczo w Woloynio, w Wiszniewie, w Nalibokach, pod Klewic. osio, dziki i lisy nio s w nich rzadkoci'). Za pod wzgldem malowniczoci powiat to bez wtpienia w rozmaito i powabno krajobrazw niepowszednio obfity. Grzysta okolica pod oskiem, niemia do przebywania po dro gach haniebnych, alo jako pikna! Tu obok wesoe i wdziczno podbienickie pojzao; caa okolica Borun, pomimo przetrzebienia lasw, dzi jeszcze powabu ma tyle; w innej stronie malowniczo

1 8 pobrzea ymy, grujce nad szerokiemi widokami, sigajcemi daleko w lidzki powiat Na wschodzie powiatu, tu poniej Wiszniewa, otwieraj si rozlege horyzonty k potnych, a na skraju ich dopywy Borczyny, to to przecie istna kopalnia skar bw nawj)61 dziewiczej jeszcze przyrody. Komu za gwizd kolei obrzyd a werniks kosinoplitycznej kultury gd wrae zaostrzy, niech w Nalibockie zapuci si wertepy i dzicze. Odotchnie tam pen piersi naprawd wiejsk przyrod i w sielskiej skpio Tam te, w zabitych od wiata deskami, zapadych, dalekich od miast i kolejowych artoryj czciach powiatu, tam gdzie pod Baksztami, pod Dorown, wrd tatarskich osad pod Krowom lub w tak zwanej .puszczy* poniej Holszan, kto ciekaw, na patrzy si moe do woli dawno ju nieistniejcym gdzie indziej a przeciekawyin typom i okazom szlachty szaraczkowej, zacian kowej, okolicznej i zagrodowej oraz typom niomniej oryginalnym wioskowego i pustoszowogo ludu. Tam jeszcze od czasu do czasu spotkasz trzsc si w niebywaym wehikule posta owego pana Matousza z pod Trab, co go przed pidziesiciu laty unie miertelni w wierszu swoim Odyniec. Ju podwczas by to typ znikajcy z widowni; a jednak do dzi dnia przechowa si jeszcze gdzie niegdzie pod omsza strzech szlacheckich maych dworkw osziniaskich. >lomuicie pewno - pisze Odyniec Ju raz U j< . jednego osoby, k la -> I w ktrej przeto od Trab po Zabrzezie Sam si, (idzie m iueoffnilo w oe, iezie. Jaki w i m ow go podany! es iy

Z aintonuje: -O grodzie^oliwny!....

'

 1 9 Gdy przy wieczerzy w patolyoznoj m ie ow Z ch goci wychyli ich zdrow n qci ie?

A w-o szlachcic zasiadajcy zimowym wieczorom w ko uchu za stolom przed talerzem -kaszy ze Szwedami*, woajcy za st krawca, co mu w domu od miesicy caych rozyduje i szyjo i kacy temu jegomoci od okcia opowiada sobie facecje i dykteryjki ot, dla rozrywki! Fantazja jest Mie sice cao trzyma tego nieszczsnego krawca przy swojej osobie i sucha sotny raz opowiadanych facccyj i ubawia si znakomicie i wytrzsie si za kadym razem od miechu. yjo jak chop, grosza nio puci z garci, ale trzyma sobie nadwornego facecjonist. Wiadomo, krawiec; da mu tam co zje i niech swoje opowiada. Pyszno figury jeden i drugi i cao otoczonio w toj izbio niedzisiejszej. Taka to ju atawistyczna fantazja zostaa jeszcze wo krwi toj szlacheckiej. Oho, jaka krew! W kuferku dbowym olazom okutym s przecie .papiery*. Wyjinio, by wao, pokae, i schowa znw pod klucz. Staro, poko papiery z pieczciami krlewskich kancolaryj, z podpisami Radziwiw. Co tam Radziwi!... Tego jegomoci w kouchu, wygadzajcego zczornlal od slofica, zgrubia od pracy rk, pergaminy przed wieczne, rd starszy ni Radziwiw. Radziwiowie kiedy z gniazda togo brali ony i oni si dawno, bardzo dawno temu r. Radziwiwnami enili... Ot co jest, panie togo mj, i nio pytaj wicej. Dla malarza, dla etnologa, dla myliwego; czy mam powiodzio: dla powioeiopisarza? nasz tak mao znany powiat oszmiaski bdzio jeszcze przoz czas dugi istn kopalni wra e i plonw. Trzeba go tylko pozna. Trzoba go pozna nie z okien pocigu wlokcego si przoz ogoocon z lasw, bez barwn okolic, nio z salonowych okien siodzib wiolkopaskich, wychodzcych na kwiatowe partery, ukadano misternie przoz zagranicznego ogrodnika......

Podobnie za jak na krajobrazowych urozmaiconych pik nociach, nie zbywa to powiatowi oszmiaskiemu, jak widzie limy, na historycznych wspomnieniach i pamitkowych miejsco wociach. Do wymieni Krewo, sam Oszmian, Smorgonic, Bienic, Zbojsk, rwniny pod Lipniszkami, lasy Woloyskio, Holszany, skd wzi sobio on krl Jagieo, przysz matk krlewiczw Wadysawa Warneczyka i Kazimierza, Gieranony, zwizane na zawsze z imieniem Gasztoldw i krlowej Barbary. Rwnie jeeli chodzi o wzmiank w dziejach umyslowoci naszej, na niejedn tak wzmiank zasuy w cigu wiekw powiat oszmiaski. Wszak to w Bijuciszkach, tak dzi niepo zornych, zastalimy gonego na wiat cay Wolana; w osku przebywa Budny; w Murowanej Oszmianie zoono do grobu zwoki autora >Hippiki>, Dorohostajskiego; w obu tych mia steczkach mielimy, przed czasem, synne dwie drukarnie; w Berdowszczyznie gospodarzy jeden z najbieglejszych znawcw prawa krajowego, autor -Procesu litewskiego, Umiastowski; w Zalesiu komponowa polonezy Ogiski i przygotowywa do druku gone pamitniki; niemao letnich miesicy spdzi w Botupiu swoim Jdrzej niadecki; w Giejstunach urodzi si A. E. Odyniec, a Ignacy Chodko, Odyniec i Julian Korsak pozostan na zawsze chlub szk Boruskich; tu u granicy powiatu znajdziemy gniazdo rodzinne Zanw, a w Oborku miej sce urodzenia Leonarda Chodki; Horodzilw upamitnia po bytom swoim Gabrjea Puzynina; wreszcie, hen, w dalekiem, zanalibockiom Zauczu spdzi najpikniejsze dni ycia W. Syro komla. Tylko zabytkw przeszoci pozostao ju dzi na osz miaskiej ziemi irndor niewiele. Czas i ludzie uprztn nio zdoali horodyszcza pod Trabami i horodyszcza Ilolszaskiego, alo ruin niemao znikno powierzchni ziemi. Ocalay jeno / . przepyszne zwaliska Krewskiego zamku oraz szcztki funda mentw Gasztoldowoj siedziby w Gieranonach i szcztki Sapieyskioj rezydencji w Ilolszanach. Z pomidzy dworw i dworkw mniej lub wicej starowiockich, wyrnia si przodewszystkiem dwr w Bienicy alo we dworach tych i dworkach zabytkw odlegej przeszoci nie szuka. Gdzieniegdzie tylko przeeho-

 21 way si starowieckie portrety i sprztw nioo. Po kocioach rwnie zabytkw cennych pod wzgldem staroytnoci i kunsztu prawie ju niema. Pobutwiay ornaty; monstrancje i kielichy powdroway gdzie w wiat Tylko daty fundacji oszmiaskich kociow cofaj myl nasz w czasy dawno minione. Odlogoci tych dat nie ustpuje powiat oszmiaski najstarszym siodliskom chrzeciastwa na Litwie. Przypomnijmy tylko, o ko ci w Krowio stan ju w 1387 r n w Oszmianie okoo 1400 r, w Wisznlowio w 1424, w Oborlm w 1443, w Horodziowio w 1443, w Zabrzeziu w 1446, w Iwiu w 1499'). Pod wzgldem wreszcie genealogicznym, szereg cay gonych imion rodowych znaj dziemy zwizanym z ziemskiemi oszmiaskiemi posiadociami. W cigu wiekw dziedziczyli na oszmiaskiej ziemi: Algiinuntowicze Holszascy i Monwidowio Dorohostajscy, Zabrzeziscy i Gasztoldowio, Radziwiowie i Sapiehowie, Litaworowie Chroptowiczowie i Kocielowie, Ogiscy i Kiszkowie, Czartoryscy, Suszkowio, Wayscy, Donhofowio, Sulistrowscy, Poniakowie, Tyzenhauzowie, Judycoy, z ktrych niejeden blaskiem rzotelnoj zasugi rd swj opromieni. Niektro z rodw tych wygasy, utrzymali si na ziemi oszmiaskiej Wayscy i Ogiscy, sto lat dziedzictwa w Nowosikach maj za sob Czapscy, sto lat dziedzictwa w Wooynie Tyszkiewiczowie; innych czasu i wy padkw koleje usuny gdzie daloko z widowni oszmiaskiej. Miejsce dawnych dziedzicw zajli nowi przedstawiciele dzi siejszego oszmiaskiego obywatelstwa; cae obszary ziemi oszmiaskiej przeszy w posiadanie Zamoyskich, Butonioww - Chreptowiczw, Umiastowskich, Korwinw - Milewskich, IIohenlohe'w, niadeckich. Dawno skarbce i piwnice pozni kay boz ladu w Holszanach, w Gicranonach, w Iwiu, w Bionicy, w Subotnikach, w Poloczanach, w Solach natomiast zastpiy jo na gruncie oszmiaskim cenno bibliograficzne zbiory w emoslawiu, galerja obrazw w Gicranonach, niezwyczajne pod strzoch ojcw naszych ksigozbiory w Bienicy, w Bordowszezyznie, w Nowosikach, w azdunach, w Kuszlanach, na wy

 22 soki) stop postawiono gospodarstwa rolno w Wiszniowie, Kornikiszkach, Malinowszczyznie, azdunach. Zamilky tocznio dru karskie w osku i Murowanej Oszmianio, zniky bez. Siadu z pustych poklasztornych kurytarzw szkoy Boruskie, zamilky warsztaty tkackie w Trabach, przestay istnie Radziwilowskio huty szklanne w Nalibokach, kanclerza Chreptowicza odlewnie elaza w Wiszniewio, prochownie w Lipniszkach i Oioranonaoli, szpitale przykocielne, huczne, oywiono zjazdy i jarmarki po przydwornych miasteczkach - zattni natomiast rozwijajcy si szybko ruch fabryczno-handlowy w Smorgoniach i ruch prze wozowy na linii kolejowej przecinajcej pnocn cz powiatu. Sic cral in falis...'). 1

Na tom szerokiem pamie kilkusetletnich dziejw ziemi oszmiaskiej udao mi si ponaznacza zaledwie jak czstk waniejszych momentw oraz nagromadzi nioco tylko szcze gw rozjaniajcych, sdz, to i owo z tych dziojw. Wiem ni sprostay siy zamiarowi. Pomimo najszczorszych chci i za biegw nie udao mi si wyczerpa do dna planu, jaki mi si rozwin przed oczyma duszy, gdym do grupowaniu zebranych materjalw przystpowa. Niech jednak i ta cogioka idzie do rk tych, ktrzy gmach dziejw ojczystych budowa bd w przy szoci; niech te pamitkowe ksigi, ktrych cig i tak nazbyt dugi, zamkn mi przyjdzie niebawem, id do rk tych, ktrzy dzi na ziemi oszmiaskiej osiodli, snuj pasmo jej dzie jw toraniejszych; niech kiody, po latach, znajd si w rkach przyszych oszmiaskiej ziomi dziedzicw...

liryko krochm , i fabryki lytuiu (i rolioln.), 8 ww!a clruwnoffo, 1 m o alu nlarnia i fabryka dziegciu. (Il.u m k . U . l\fi. IW u i. u ju ).

23

Tych za wszystkich, ktrzy askawem i yczliwem sowem nagradzali, nad zasugi, usiowania moje, o wzgldno prosz dla mimowolnych przeocze, opuszcze i niedokadnoci, wynik ych nieraz z niomoebnoci odszukania potrzebnych mi danych lub z ograniczonej skali rodkw, ktremi rozporzdza mogem. lfeci quoti potui faciant meliora potentes.

J<AROL ksi de J assau ^ iegen ^

NA STAROCISKICH ZIEMIACH.
C zein byo starostw i kim byl starosta za czasw Rzeczypospolitej? Sta o rostw oszm a iafiskie. 2 pod Trab nad N en. Krajobraz. Ziem iem ia ojczysta i jej dziedzice. Traby. Ksity Trabsoy. Rzdy G asztoskicli. Byle starostw Jakuskie w o asnoci staje s j pryw n atn. Teniu kow szczyzna. B okszyszki. Starostw D dzkio. - ogum o u owicze. Sam el u aniew ski-W i ziem jego fortu azduny. W ok ska na. todkow iczow ic. M ilewscy. Pom niejszo posiadoci ziem skie w okolicy byych starostw .

czasw najda wniejszych Polacy wy razem stanowali urzewdzc, zwierzchnika druyny i osob naj starsz rzdem w da nej miejscowoci. Wacaw krl polski i czeski ustanawia starost nad dziel nic oderwan od Polski. Kazimierza Wielkiego zastpuje w sdach krlewskich starosta ale tylko w Wielkopolsce. Odtd

 26 mno si starostowie jako namiestnicy krlewscy, sprawujc sdy po grodach, zbierajc podatki dla krla. Gdy kasztolani i wojewodowie przewodz zbrojnej szlachcie w polu, starosto wie s jakby gubernatorami i komendantami miast i grodw warownych powierzonych ich sdownictwu i obronie. Ludwik krl polski i wgierski, przyrzek Polakom, o nio bdzie cudzo ziemcom oddawa pewnych starostw i grodw sdowych. Jak wiadomo panujcy ksita i krlowie Piastowscy uwaali siobio z pocztku za wacicieli caego obszaru ziemi, wd i lasw objtych granicami ich pastwa, a wszystek lud wiejski stanowi kmieci i sub panujcego. Ale ju bardzo wczenie powstaa u nas wasno prywatna czyli szlachecka, tym sposobem, o panujcy rozdawali chtnie, lub sprzedawali ziemi rycerstwu, ktre stanowio ich sil i obron granic i niepodlegoci kraju. W dobie Piastowskiej z kadym rokiem wasnoci prywatnej przybywa, a tom samem obszar krlewski i ksicy zmniejsza si. Gdy pierwotnie wasno rycerska czyli szlachecka stano wia niby wyspy wrd morza ksicego, to pniej w stosunku odwrotnym dobra ksico i krlewskie byy wyspami wrd obszarw ziemi rycerstwa i duchowiestwa. W tych to dobraoh zatrzymanych stao na wasno panujcego, krlowie i ksita mieli swoich namiestnikw czyli rzdcw, ktrych jako zwie rzchnikw nazywano starostami, a od toj ich nazwy dobra i grody im powierzone starostwami. Starosta jest niotylko obroc zamku krlewskiego, lecz nadto strom ciszy i spokoju w granicach swego starostwa, gdzie powinien powciga gwaty, kara kradziee i rozboje. W tych obrbach wadza jego rozciga si nietylko na chopw i mieszczan, ale i na szlacht. Do niogo naley prawo miccza, wykonanie wszelkich wyrokw kocielnych i wieckich. Starosta czuwa nad poytkami i dochodami krla, czynszami i poborami od mieszczan i kmieci. Starosta krakow ski posiada najobszerniejsz sdownicz wadz, tylko czuwanie nad dochodami krla do niego nie naleao1 Poniowa sdo). ') Tak n przykad, J n S ojsld bdc starost grodowym krakow n n tym skim z tego urzdu kaza ci) S uela Zborow am skiego.

wnictwo naleao do panujcych, oczywicie wic ich starosto wie czyli namiestnicy byli zarazem sdziami w ich imieniu. Gdzie byy miejscowoci z natury obronno, zwaszcza strome gry i pagrki, otoczone wod lub bagnem, tam zakadano wa rowne zamki czyli grody, a przy nich zwykle powstaway mia sta, wic i sdy, ktre nazywano grodzkimi. Std, jak pisze SkiY.etusId w Prawie politycznem narodu polskiego, grodzki starosta sdy grodzkie sprawowa, bezpieczestwa w starostwie swojem pilnowa, zamku caoci przestrzega*. W miar wic tego czy w starostwie by grd i sdownictwo, lub nio byo go, starostowie byli grodowi lub nio grodowi, tak jak starostwa yrodowe i niegrodome. Starosta niegrodowy nio mia wadzy s dowej, by po prostu rzdc dbr krlewskich, odpowiedzial nym tylko za wszelkie szkody w stadach i gospodarstwie. Sta rostwa niegrodowo byy wogle nowszej kreacji ni grodowe, a to dla tego, o powstay z nowo zakadanych folwarkw. Sta rostwa grodowe nadaway wysz godno, alo za to niegro dowo byy korzystniejsze lnatorjalnio. Na sejmach postanowiono o starostwa maj by tylko wynagrodzeniom za zasugi wzgl dom kraju i zaczto je zwa chlebem dobrze zasuonych (panie bene merentium). Zasada bya wita, alo uomna natura ludzka spaczya joj wykonanio. Starostami zostawali nio zawsze zasu eni, ale zwykle najmoniejsi. Starosta z dbr sobie oddanych obowizany byl paci do skarbu cz czwart dochodu, czyli tak zwan kwart, na utrzy manie wojska Rzeczypospolitej. Zreszt by panem prawie dzied c yn bo prawo zwano Jus communttalivum dozwalao wdowio starosty zatrzyma starostwo na doywocie. Dla wynalezienia kwarty, sporzdzano bardzo szczegowo i dokadne opisy sta rostw, czyli odbywano tak zwane lustracjo a mianowicie w la tach 1669, 1616, 1660, I76B i 1789. Zygmunt III wszystkie kriewszczyzny podzieli! na dwie kategorje, tj. na starostwa do rozdawania i na okonomje czyli dobra stoowe przeznaczone na wyczny dochd krla. Starostowie administrowali dobra, jak si zwykle administruje pastwowa, cudza i czasowa wasno. To to sejm r. 1774 postanowi wydzierawi starostwa prawom

 28 emfiteutycznem na lat 60, a starostw grodowych czyli sdo wych obiera kazano. Sejm za czteroletni znis zupenie sdo wnictwo starociskie. Starost mudzkiem, nazywa si urzdownie i powszechnie wojewoda ksistwa mudzkiego. Zdarzao si atoli, e monowadzcy czasami po kilka sta rostw sdowych dziereli, lub, dla innych swych dostojestw, przy grodzie bawi nie mogli, a wic tak w jednym jak w dru gim razie wyrczali si urzdnikami, ktrym ycie i cze wspobywateli miao poruczy mogli. Tych urzdnikw nazy wali podslaroiciemi sdowymi; nominacje te potrzeboway za twierdzenia krlewskiego, odpowiedzialno za za naduycie wadzy, rwnie na nich jak i na samych starostw spadaa. Dlatego te starostowie w wyborze tych swoioh zastpcw byli ogldni. Ktokolwiek zatem spenia urzd podstarociego sdo wego, to samo byo ju rkojmi jego uczciwoci, biegoci w prawie i wytrawnego rozsdku. Powiat oszmiaski niezwykle obfitym by w krlewszczyzny. W znacznej mierze przyczynia si do togo ta okoliczno, e ostatni z Gasztoldw posiada wanie w Oszmiaskiom zna czne dobra, ktre w rozporzdzenie krla przeszy. Oprcz kil kunastu drobnych rozmiarami starostw (Markw, Nierwka, Sitkowicze, Mindziany, Budrany, Rudniki, Miechy, Urzecze, Zykowicze-Derenie etc. etc.) wicej splendoru ni korzyci przyno szcych, mia powiat oszmiaski, w dawnych granicach swoich, tak pokane, rozdawane przoz krla, dobra jak sam Oszmian, starostwa: Trabskie, Krewskie, Daugieliskie, (Daugieliszki), I'okretoskie, Wilejsltie, Dudzkie (Dudy) i t. p. nio liczc dbr artyleryjskich: Gieranony i Lipniszki, z ktrych rwnie, przoz czas nie may, cigny zysk prywatno osobistoci, mianowicie kolejni generaowie artyleryi litewskiej. A jak si ubiegano o te smakowite kski, jak przymilano si o nie do krla! Pod koniec istnienia Rzeczypospolitej wa dza krlewska u nas i urok stay w znacznej mierze tem dobi janiem si do aski monarszej, t gonitw za urzdem i krlowszczyzn. Czapk i papk jednaa siebie wzajem szlachta; starostwami jedna sobie szlacht i panw krl.

A potem, gdy rozpada si Rzeczpospolita, rozpady si i jej starostwa. Cz ich znaczn porozdawaa Imperatorowa protegowanym swoim za zasugi, cz ich przesza pod za rzd rzdowy, niektre posprzedawano prywatnym osobistociom, inne rozparcelowano midzy drobn szlacht; ten i w ci po starostwie zajadym procesem i urwa ks spory lasu lub k rzekomo do ssiadujcej ze starostwom majtnoci jego nalecy od wiekw wiecznych; w ostatnich wreszcie czasach porozkrusza wiele starostw nadzia wociaski. Pomimo przechowanych inwentarzw, trudno ju dzi na wet granice starostw cile oznaczy. Zniky z powierzchni ziemi nietylko dukty*, sosny klejmione i kamienie graniczne, alo po znika)' te i cae wioski starociskie. Drobne folwarki porozrastay si;'na miejscu zaciankw stany dwory a niejedno starodawne fundum na lichy zeszo zacianek; powstay nowe wioski, puszcze w pie wycito, osuszono moczary, rozwiedziono orne pola gdzie niegdy stopa ludzka nie postaa; dobrze jeli ostay si jeszcze starociskie drogi odwieczne, niby szlaki, ktrdy przeszo od nas odbiega. Ju tylko nazwa miejscowoci jedna to druga do wspo mnie zakoata i dawno okolic dziejo w pami przywoa. To Traby... to Jaku... to Dudy... Przecigaj miino oczu w drowca piasczyste any, wioski w ziele powtulane, awy yt i jczmion, przydrone krzye, folwarki dachami gontowemi znaczne, linje lasw na skraju horyzontu. Patrzysz hen, jak sign okiem rwnina. Czasom weselszy nadbiegnie po drodze krajobraz: nad rzeczk myn zaturkocze, palisady drzew pjd ku zacisznemu dworkowi szlacheckiemu, szpaler lip czworobok wysoki zatoczy, borek sosnowy zaszumi tu za gospodarskiemi zabudowaniami i sycha gwar lcocw i niwiarzy rozsypanych na zotem pou za bujn, w pas, oneczk. Czasem znowu na gle, wrd bezbrzenej piasczystoj rwniny, gsto kamieniami usypanej, otworzy si nage szeroki parw i z nienacka rozsypi si przed tob w parowie owym Trabskie miasteczkowe domy i doinki, a gdy odjecha wiorst, dwie, parw znik z oczu, zniko z oczu miasteczko i znw nio widzisz nic, okrom szero

 30 kiej, bezbrzenej, piasczystej rwniny. Traby jakby zapady si w ziemi. I na przemian oto idzie droga w kraj biedny, w bez ludzie okrutno, gdzie na paszczynie wrd szczerych piaskw le plamy trzsawiskowych moczarw, krzaczastem zadrzewie niem objtych, dziwn bez przejcia stanowicych odmian z susz okoliczn. To okolica na wschd od Trab, ku Teniukowszczynie. I czy wiorst ujechae trzy czyli mil tylo, pynie zawsze po obu stronach traktu, zbiegajcego ku Niemnowi, ta sama paszczyzna bez granic i koca, ta od piaskw, kamie niami gsto przytrznita, nastroszona jaowcami, wrd ktrej wzrok gubi si i bka. Ludno rzadka. Za tu i owdzie zaczynaj pojawia si wsie z czyst rodowit litewsk ludnoci, o ktr do dzi dnia spr wiod etnografowie: czyli to Witold rozsia niegdy ro dziny litewskie po biaoruskiej ziemi, czyli te na odwrt biaorusinw osadzi w tych stronach wrd, z dawiendawna bytuj cego tu, litewskiego ludu. Tak lub owak byo, dzi jest tak, e pod Iwiom, pod ogumowiczami, pod Jakunicm, pod Dziewieniszkami, pod Gierwiatami ssiaduj wsie litewskie z biaoruskiemi. Tak te i byo za starostw. Taksamo w niejednej okolicy stron podtrabskich, na piasczystem polu, paczc gryk siano jeno ubinw nio byo wwczas i koniczyn, z ktrych dzi podtrnbska gleba, wiecznie nawozu aknca, czerpie gwny swj zasiek. Patrzysz i dziwujesz si rozmaitoci gruntw, krajobrazw, widokw i miejscowoci w tym ogromnym oszmiaskim powie cie! Komu, co lizgajc si po glinach, pod oskiem, z gr na gry jak z pieca na eb spada, lub komu, co nie wychyli si nigdy z lasw Wooyna, lub takiemu co ycie spdzi na Wi szniewskich kach albo w yznoj Zabrzezkiej parafji, powie dzie a nio uwierzy, o oto od Dor a do Niemna, od Lipniszek a pod Bakszty cignio si istna Sahara. Alo wyda si ona uiezamioszkaln i beznadziejn tylko tom ktry do paszczyzn u, takich i wydm piasczystych nio przywyk. Na toj Saharze oszmiaskiej gniedzili si ludzie nio wiedzie ju od jak dawna i zywali si z ni jak z rodzon i cieszyli si ni i tsknili do niej i y bez niej nie mogli i w piaski to 1 kamienie swoje

3 1 kadli z .pokolenia w pokolenie pracy swej trud bezustanny i serce swoje... Bo nie ina zaktka ziemi, od ktrej miaby ktobd prawo odwrci si z pogardliwem ramion wzruszeniem. Wszdzie to ziemia-matka jeeli nie twoja wasna to czyja a nie jest tak Uch ani skaa, ani uroczysko, ani step, ani wy-dma aby si do nich dusza ludzka przywiza nie miaa. I kto wio nawet, czy po czarnoziemiach ukraiskich przeszo tyo mi oci, ile joj w cigu wiekw przylgno do tych siedzib ludzkich, ktre zim targa wicher po rwninie a latem smali ar sone czny od piaskw odbity. A gdy to mwi nie mam, niostety, na' myli monych pa nw, co swojego czasu nad temi wiolkiomi przestrzeniami za oczne sprawiali rzdy. Moe i by ktry, (ale wielu ich nio byo) starosta, ktryby starostwo swoje tak nosi w sercu jak maj tno dziedziczn. Byli to bo po wikszej czci istotnie wielcy panowie, magnaci, karmazyny, dygnitarze, ktrych urzdai wpy wy powoyway na szersz kraju i dziejw widowni. Starosta, gdy ingres uroczysty na starostwo swoje uczyni, gdy wysu cha mw Pijarw, Jezuitw lub innych jakich przysigych panegirystw, odjeda wnet precz, bd do dbr wasnych dzie dzicznych, bd do stolicy, bd do obozu, bd na sejm i tyle o nim sycha byo w starociskiej rezydencji. w starosta nieustannie zabawia si harcami na krosach, innyzo statystami punkta przyszych sejmowych konstytucyj ukada, w wielkiej polityki gmatwa i rozmotywa subtelne nici, inny z poselstwom jecha gdzie do Auzoskiej ziemi lub do Stambuu a w sta rostwie tymczasem wychodzili ludzie o wicie na polo a o dnia zmierzchu zapalali u kominw uczywo, wiosn wyganiali uro czycie pierwszy raz stada na pastwisko a josieni, nad paskiem zboom, doynkowe odwieczne zawodzili pieni. Tak od dnia do dnia, od wiosny do wiosny, od zimy do zimy. Od czasu tylko do czasu, w gjboki partylcularz starostwa zalatywaa wie o paskich czynach, ktremi peno byy wszystkie gby w kraju, lub nadbiegao wasne J. W. Pana pismo, ktrego tenor skwapliwie i dugo po folwarkach komentowano. Natomiast czasu procesw granicznych, lub ex re jakowycb ekscesw

32 i wjolonoyj wynikych, imi paskie unosio si nad starostwem jak w biblijny Duch nad wodami. W imi paskie zaczepiano lub odpierano ssiada, w imi paskie rozsyano pozwy, imi wreszcie paskie im goniejsze u wiata, tom skuteczniejsz bywao dla starostwa tarcz, tom groniejszym dla adwersarzw postrachem. To to czynw i dziejw starostw woglo a oszmiaskich w szczeglnoci nie szuka w annaach ich starostw. Cnoty ich i zasugi rwnie jak bdy i zbrodnio, zapisane gdzieindziej, w ksigach tych, co je ukadaj uczeni dziejopisowie, nie za w tych, co ze starych szpargaw szlacheckich dworw powstaj. Szczliwsza panu zgrzeszy powiadano dawniej nieli uhogiomu dobrze uczyni; paskio bdy kady omawia, ubo giego cnot rzadko kto widzi. To to i rzadko na kartach tych znalaza si relacja o naszych dziadw i pradziadw ofiarnoci, dobroczynnoci, o tgoci ich ducha, o ich cnotach. Tego nie zapisywao si na pargaminach, nie ryo si na kamieniu i wraz z tradycj ustn zagin w cigu lat musiao to, co dobrego uczynili ludzie cisi w cichych dworkach swoich. To jednak pe wna, o ojcowie nasi nietylko procosa wiodli i najedali ssia dw i o obok wad, ktre ju przed Trybunaem Najwyszym policzono zostay, byy te pod strzechami u nas: przywizanie do ziomi i o t ziemi dbao. Gdy przeto po drodze z Holszan ku Niemnowi niejedna miejscowo przypomina nam nazwisko gono lub osobisto w czasach minionych wybitn, widok dworw i folwarkw poroz,8iewunych wzdu miedz dawniejszych starostw, mimowoli przywodzi na myl te pokolenia cao, co tu wiek swj przeyw szy, ojcowizn w rce nam odday. Co si z ni stao? Na niejodnom miojscu odpowied si znalaza lub znajdzie... Miedza z miedz leay w kierunku z pnocy na poudnie trzy starostwa niogrodowe oszmiaskie: Traby, Jaku i Dudy. Wszystkie trzy umiecia Opatrzno na globie nie nazbyt uro dzajnej , w pewnej mierze jaowej, alo obszar wynagradza jako i zabiegw o nie nigdy nio brako. Przechowaa si w starym druku, odgrzebanym przoz Woryh-Darowskiego ano-

88 gdotyczna opowie o Dudnoh, ktrej osnowa taka: Po zwyci stwie nad Turkami, wracajc si jeden monaroha (moe Zy gmunt III?) bawi w Jarosawiu u ksinej tamecznej (moe Ostrogskiej ?), ochotnie przyjty i hojnie podjty. By tam pe wien wojewoda, m i dworzanin wielki a wakoway naten czas Dudy, dzierawa w Litwie. Monarcha, chcc weso twarz dobrej myli dodawa, rzocze do senatorw: eby ochotniej i weselej byo. Co syszc wojewoda, odpowie: Byoby, Najja niejszy panie, ochotniej i weselej, kiedyby byy Dudy. Zaczein monarcha, zrozumiawszy co to za muzyka bya, acz za zasu gami, wszak te i za owein piknem i pogodnem dworstwem, zaraz mu Dudy przyobieca. I w istocio, skwapliwiej ni o Jaku mona byo tentowa 0 Dudy, a c dopiero o Traby! Traby mwiono to prze cie samodzielno niegdy stanowiy ksiztwo a ten i w umia co napomkn o Trabusie, od ktrego nazw wziy. Czy istnia kiedy w rzeczywistoci w Trabus? Czyja ch 1 wola, niech w Trabusa wierzy, a jeszcze lepiej, niech wiary godnej o nim opowieci szuka. Moe znajdzie. Dla nas niepodlegajcem wtpliwoci jest jeno horodyszcze, gra, najprawdo podobniej rk ludzk sypana, z ktrej pikny widok na miasteczko lece u stp jej w kotlinie. Gry tej nie nazbyt obszerny wierzchoek jeszoze ma na sobie jakby niski walik, tworzcy obrb miojsca gdzie stal niegdy zamek. Jodna gwna ulica przecina miasteczko, liczce ludnoci, przewanie ydowsktej, do dwch tysicy dusz. U teje ulicy cerkiew drewniana wzniesiona w 1784 r. przez starocin trabsk Zienkowiczow. Bardziej na skraju miastoczka stoi bardzo ndzny, drewniany katolicki kociek na miejscu kocioa fundowanego przed wie kami przez wojewod Albrychta Gasztolda w 1634 r. Samo miasteczko, mniejszo ni Holszany i Iwie, nazbyt handlowe Bye starostwo Trabskie obejmowao granicami swomi przestrze znaczn.

34 Dokadn linj granic tych dzi ju wytkn trudno. Przy padkowo a i nieprzypadkowo pogino dokumentw mnstwo; schedy, poletki, ki, lasy, byego starostwa poprzechodziy we wadanie przernych prywatnych wacicieli; pokruszya si dawna krlewszczyzna, porozpadaa na wiorci i okruchy i ogromem swoim imponuje ju dzi tylko tomu, ktry zdoa wskrzesi sobie przed oczyma duszy Traby z przed lat, maja czce hen, gdzie w pomroce dziejw. O rozcigoci Trab dawnych da dzi jedynie moe poj cie proste wyliczenie wsi rozsypanych ongi po ogromnem sta rostwie. Opierao si ono pnocn granic o Holszany sapicyskie i Dore; na zachodzie miao Surwiliszki, radziwiJowskie Subotniki, ma krlewszczyzn Jalcufi oraz Iwie, dobra Kiszkw, nastpnie Sapiehw; z poudnia odcinao Traby od Niemna wzkim pasem starostwo Dudzkie; na wschd wreszcie rozci gay si ziemie Trabskie a niemal do samych Bakszt, do sa mej Berezyny, rozpywajc si fantastycznemi zaomami w lesi stych bagnach Wiszniewa. Dwadziecia trzy wsie (1772 r.) odbyway robocizn na poletkach starostwa: Zapolce, Kowale, Nozdraki, Milki, Kilojcie, Dunicze, Bohdace, Hotubikowszczyzna, Kuliki, Sierhieje, Poniaki, Morgiewicze, Sudonie, Sieurymy, Chmielniki, Lubszany, Narejki, Iwanki, Magiece, Czerkiesy, Lepieszki, Niechwiedki, ylicze'). Wpierw jednak nieli starostwem byy Traby przed wiokami w dzicdzicznem posiadaniu kniaziowskiogo rodu, jednego z najstarszych na Litwie. Posiadali je ksita Ilolszascy, mia nowicie za kna Semen Semenowicz wystpujcy na widowni wiarogodnych dziejw okoo 1455 roku. By on synem owego pana na Holszanach, Semena (Szy mona) Iwanowicza, ktrogo - jako opowiedzielimy na innom miejscu mianowa Witold namiestnikiem swoim w Wielkim Nowogrodzie, ktry przy boku Zygmunta ICiojstutowicza ciga widrigie, do niewoli jogo si dosta i utopion w Dwinie').

85 Knia Semen Somenowicz Holszafiski oeniony byl z crk kniazia Dymitra Semonowicza Druckicgo Zubrewickiego, Ma ryn a e nietylko zwal siebie kniaziem Holszaskim lecz i kniaziem Trabskim, przeto gdy grb go pochon, wdowa po nim tytu kniahini Trabskiej przybraa sobie. Alo te i na niej wie o -kniaziach Trabskich* zagina. Ostatnia kniahini Trabska wszystkie posiadane dobra za pisaa midzy 1490 a 1498 r. wnukowi swemu Olbrachtowi Gasztoldowi wojewodzicowi trockiemu ). T drog zlay si Traby z ogromn ziemsk fortun Gasztoldw. Dalsze dzieje fortuny tej wiadome. Po bezpotomnej mierci ostatniego z Gasztoldw Stanisawa, ma Barbary Radziwi wny, przeszy wszystkie Gasztoldw dobra, stosownie do praw wczesnych, na krla Zygmunta, ktry jo darowa synowi swemu Zygmuntowi Augustowi w 1B roku. Poniewa o tym 43 czasie ya jeszcze matka Stanisawa Gasztoda, (Zofja z Wie. rejskich) przeto Zygmunt August pozostawi j w doywotniem posiadaniu wszystkich dbr nalecych do jej ma Olbrychta. Dopiero w r. 1550, po jej mierci, Traby cznie z innemi ma jtnociami krl w posiadanie swoje przyj1 ). Rozpocz si dla Trab nowy okres bytowania: stay si krlowszczyzn, rozdawanem z rki krlewskiej starostwem. Zanim nastpi na sejmie brzeskim zwrot stanowczy w feudalimio na Litwie, krl Zygmunt August traktowa majtno po Gasztoldzie wzit jako swoj prywatn wasno, dwr tam swj mia i do Trab pozywa niejednokrotnie na zjazdy panw rady, duchownych i wieckich. Na takim zjedzie np. 1665 r. gdy radzono nad rodkami ochroczemi przed nieprzyjacielem zagraajcym pastwu, Jan Chodkiewicz starosta mudzki przy j na siebie wysztyftowanie wasnym kosztem 1,200 jezdcw oraz penienie suby pogranicznej3 Tego roku pod jesie ). w Trabach na takimc zjedzie wzi na siebie Filon Kmita

*') A j n S . B jio . A x o ). K ji. XIV -. irn MB h iic p e iJ o J *) A x o . C o . I. 1 9 p o rp 6 p 3.

2 3

 36 wystawienie wasnym kosztem pocztu 4000 ludzi i stu koni na obron krajow f). W sprawach wewntrznych dbr trabskich nie zaszy a dne zmiany. Krl uszanowa wszelkie rozporzdzenia i organi zacje majtkowe Gasztoldw. Zwaszcza nienaruszone zostay wszystkie przywileje nadane bojarom2 ktrych Gasztold .cho ), wa i obserwowa w wolnociach szlacheckich dlatego, e si sami z gruntami swemi dobrowolnie panu Gasztoldowi poddali*. ') A x o . C > IV. 2 1 2 3 p o rp 0|. 1 1. >R ) obocizn po m ajtkach odrabiali w wczas i pniej chopi oraz bo jarowie. C hopi, tak zw -ojczyce* byli do skiby przywizani I m ani iejsca pobytu bez w dziedzica zm oli ieni nic m prawa; chop dahty (tak n any ieli azw albo od pow innoci odrabiania cigej tygodniowej paszczyzny, albo te od cerkiew nego wyrazu .tiachlo. ciar) tem rni si od niewolnika i cze ladzi dw ornej, e przeda sam jogo osoby, bez gruntu n ktrym siedzia ej a nic bya ani prawem wyranie dozw olona ani te w zwyczaju; nadto ch e op ciahy m zw g aszcza w dobrach skarbowych zosta atw osadnikiem czyli o , czynszow chopom Suyli to panom i ludzie w ym . olni, zw ani .zaclioym i. lub poclioym Ci, nio m l.. ajc dziedzicznych posiadoci, albo za um ow osiadali n gruntach paskich biorc jo niejako w dzieraw albo to osia a , , dali n nich do pewnego term pod w a inu arunkiem w ypacania si za uyw a nie ziem robocizn lub pienidzm I.u .pochoy. m prawo zm i i. d ia ienia d o w olnie m iejsca pobytu. Bojarom byy to resztki daw szlachty litew e nej skiej pogaskiej, zostajcej w lenniczcj u legoci w zgldem sw oich ksit i obo w izanej do suby w ojennej z posiadanej ziem Owi daw litcw cy bojaro i. ni B wie (bajoras) bya to klasa osobna m ioszkacw pow stao pod w emocie pyw rania si Litwy z R si, gdzie bojarowie stanow klas w u ili ybitn. G dy wytworzya si n Litwie szlachta n wzr szlacheckiego sianu polskiego, a a dza stan bojarskim datujcym si z czasw pogaskich. C tedy boja em , i rowie, ktrzy albo nio clicioli albo n m now polsko-litew ic ogli ego skiego szla chectw pozyska, przechodzi jli zw a olna w gm pospolity, tracc foodalno in swoje praw i swobody. Stan bojarw osiadych na gruntach paskich odpo a w iada stanow ludzi pochoycli. W najdaw i niejszych czasach adnej nie byo spoecznej rnicy m idzy ziem ianam i bojaram rozum si, m i i io idzy boja ram ktrzy w i, ylegitym owa si zdoali, nietylko z togo, o przodkowie ich w ycznie sub w ojenn odbywali ale i z tego e ci przodkowie ziem n i a w asnoS posiadali. przywileju, w ydanym w 1 8 roku przez Jagie li3 obszern o stanic poddanych, ludzi w olnych oraz bojarw n Litwie odsya a m czytelnika do dziea M Lubawskiego pod tytuem O y . : fiaaoTuou jiu.iciiie u atcTuoo ynpamouio JaionoK^l-yocnaro rooyuapcraa ko sporni u 638-5*3 ePB la'toB K ro CTa*y. M ar C ocicaa. 1 0 . cip. 3 5 i n 83 1 astp .

 37 W tomie XIV aktw wydawanych w Wilnie1 znajdujemy ), szczegowe tych bojarw wyliczenie z wymienieniem folwarkw wcale pokanych,- przez nich posydowanych. Niektre ziemie ponadawa im za wysugi sam Gasztold. Byli to bojarowie pancerni* obowizani towarzyszy panu na wojn, zaog sta po zamkach, byli i bojarowie putni, jedcy z listami, odby wajcy strae, chodzcy na tok z bron lub sierpom jednego dnia w tygodniu, stawiajcy konia do wojny.

Pierwszym o ile wiadomo, starost trabskim by Stanisaw Pac podstoli litewski, nastpnie wojewoda witebski. Pac otrzy ma przywilej na starostwo trabskie albo w 1668 albo 1559 roku. Krl - szanujcy zawsze tradycj obowiza go do wypa cania ze starostwa trabskiego corocznie Misjonarzom trabskim po dwie kopy groszy i dwa kamienie woskowe, stosownie do zapisu Albrychta GasztoldaJ ).

Byli nastpnie starostami trabskimi: Jan Hajko (15681676)') Wolodimir Zabolocki (1680)) i Mikoaj Zenowicz (1617). Wdowa po Mikoaju Zenowiczu Jadwiga Niomierzanka wy sza za m za kniazia Filona Druckiego-SokoliAskiego, ktry wskutek przelania praw doywotnich maonki swojej, otrzyma 28 marca 1625 przywilej na starostwo Trabskio. Knia Filon umar modo. Rzdzia Trabami pozostaa po nim wdowa i pro cesowaa si z okoliczn szlacht; uzyskaa nawot w 1642 bonicj na Ejgirdw, Rossalskich, Budw i kilku innych wjolatorw granic joj posiadoci. List banicyjny, w kopjach, wony oszmiaAski Baranowicz poprzybija wedlo zwyczaju na drzwiach kocioa Trabskiego, na rynku w Trabach oraz w Oszmianie na drzwiach kocielnych, w rynku i na cianie dworu starociAskiogo ). Syn Filona Druckiego -SokoliAskiego knia Jan Antoni Drucki-SokoliA8ki otrzyma za konsensem matki swojej staro stwo trabskie w 1650 r. Po jego mierci konferowane zostao 22 kwietnia 1662 Krzysztofowi Sapiezie krajczemu litewskiemu starocie oszmiaAskiemu *). Sapieha wyrobi przywilej na rozci gnicie praw na starostwo trabskie na on swoj i w 1665 r., liczc zaledwie czterdzieci trzy lata wieku, zeszed z togo wiata. We trzy lata potem j roci pretensjo do starostwa trabskiego Kazimierz Dowmont-Sicsicki, pukownik krlewski, byy chory wolkowyski, nastpnie kuchmistrz litewski i wyrobiwszy sobie ud mule narrata przywilej na to starostwo, przemoc ze swoj dragonj Traby zajecha i znaczne szkody Sapieynoj wyrz dzi. Sd rozpatrzywszy spraw, possesj Sapioiyny utwierdzi a przywilej Siesieckiego skasowa"). W 1692 i 1700 starost trabskim by Jerzy Wawrzynioc

 40 Szymkowicz '); w 1717 Stefan Radzymiski-Frckiowicz oeniony najpierw z Rozulj Koziejwn chorank oszmiaslc, nast pnie z Krystyn Judyck, waciciel licznych majtnoci w po wiatach lidzkim i nowogrdzkim (Basi, Niesutycz, Kocieniow2 ). W 1755 mia w posiadaniu starostwo trabskie syn wspomnia nego Antoni Radzymiski-Frckiewicz, od ktrego dzierawi je ukasz Gan5 ). W 1772 starostwo trabskio podane zostao do posesji An drzeja i Heleny z Rdutowskich Zienkowiczw. Pacio annuaty do kocioa w Gieranonach 20 z., hiberny na wojsko 981 z. 20 gr., czopowego i szelnego 125 z., pacono pensji ekonomowi 250 z., ciwunowi dwornemu 40 z., dochd roczny brutto wyno si: 11,897 z 13 gr.; dochd netto 10,234 z. 23 gr. Do skarbu opacao starostwo kwarty 2,558 z. 20/ gr.4 W 1775 konforo, ). wane zostao Dominikowi Narbutowi czenikowi lidzkiomu5 ). W 1789 znajduje si starostwo trabskio znowu w posesji An drzeja Zienkowicza kasztelanica smoleskiego i daje intraty 20,770 zr. 19'/j gr. (ktrych poowa sza do skarbu*). Od 7 stycznia 1794 trzyma starostwo trabskie w emfiteutycznej po sesji Jzef Narbut wojski lidzki. Intrata wynosia 19,769 z. 10!/ gr. Mieszczastwo stanowili: 31 chrzecijan i 1 ydw; s 7 budynek rozydcncjonalny potrzebowa znacznych reporacji7 ). Narbutt ustpi starostwo w 1801 r. Rafaowi Popawskiemu. Pacio ono do skarbu kwarty 3 ,421 zp.; liczono w nim 709 dusz mzkich poddanych. Syn Rafaa, Zygmunt Popawski, obj po ojcu starostwo trabskie i wada niem na prawie omfiteutycznem ') Arch. w Surw lllszkach i w B piu (Porw. .Pow. Oszm I. 1 2 ottu . .. 7 ). 5 Funkia do toaln ontu Krystyny Frckiew ) m iczow 1 3 , m oj 7 8 aron 7dn ia. W Jachim szczynio. ow ) Arcli. contr, w ilofi. Ks. 3 7 oraz 3 0 fol. 3 . ,7 3 78 9 *) V leg. VIII. fol. 0 1 .Jedn ol. 8. oczen otrzym Jzef Sknrbok W ie a! ayfiskiogo. ^ ') Arch, contr, w ilofi. Ks. 1 2 fol. 100-130. ,0 0 !) Arch. contr, w llo. Ks. 1 8 . 03

 41 do 1844 r. a za na prawie dzierwnem jeszcze przez lat trzy tj. do 1847 r. Poezem byle starostwo trabskie przeszo w admi nistracj rzdu'). Miedza w miedz zo starostwem Trabskiem leao nie gdy starostwo Jakuskie, ktrego jdro stanowio fundum Jk au. W jaki sposb powstaa ta krlewszyzna, powiedzie nie umiemy, nie moliwem to byo dla dofektu pism odtwo rzy na podstawie dokumentw cigoci jej przechodzenia z rk do rk. Musimy zatem poprzesta na zaregestrowaniu nastpu jcych dat i nazwisk: Starostwo Jakuskie posiadali: W 1633 Adam z Kazanowa Kazanowski. Tego roku kon ferowa mu to starostwo Wadysaw IV J ). W 1674 Jan Teodor z Rajec Dunin-Rajecki *). W 1711 Stefan Radzimiski Frckiewicz, oeniony z Kata rzyn z Szymkowiczw; jednoczenie starosta trabski*). W 1744. Jan Radzimiski Frckiewicz5 ) W 1746 Mateusz Radzimiski Frckiewicz. W 1772 i w 1789 Andrzej Zienkowicz kasztelanie smoleski wraz z on swoj Helen z Rdultowskich*). W obrb starostwa wchodziy w 1772 wsie: Jaku, Soroki, Walki, Korkinita, Piliponie), Szawialy, Zabocie, Pasieka, Gietucie i Wasilewicze. Tego roku dao starostwo intraty 6,656 z. 13Vj gr., z ktrej poowa szla do skarbu Rzeczypospolitej8 Po ). ') Porw. -Fow. oszm X 1 7 .. . 9 . ) Arch. Centr W Ks. 1 ,9 0 f. 2 0 il. 28 8. ) V leg. V. sir. 1 . W e-3 7 gj, ot. *9 yd. 1 ') VM60* p racz Pawia Sapieh slarosl oazm iafiskiego przodanc Zofii K iera.1Itlirojk h k M azim 1 o-C od o^, ikoaj Jankow i Kozicll-Paklow (Arch. ski ski

42 mierci starociny Heleny Zienkowiczowej, 1794, wysiewao si yta 142 beczki; siana zbierano 220 wozw. Dochd roczny wraz z czynszami, ardami etc. wynosi 9,808 z.; podymnego do skarbu opacao starostwo 544 z.; na utrzymanie ekonoma, gospodyni oraz kilku parobkw, >z powodu maej paszczyzny* szo ro cznie 300 z. Tedy dochd nelto wynosi 9,018 z. i kilkanacie groszy'). Dwr w Jakuni, jak czytamy w inwentarzach, budowany byl ' drzowa brusowego, dranicami byl kryty i siedin mieci w sobio pokojw (1772). Dom w rezydoncjonalny w 1794 ju od fundamentw by spruchniay. Dom mioszkalny, dzi stojcy w Jakuni, stawi przed kilkunastu laty p. Jan Dmochowski. Bye starostwo Jakuskio, obejmujce przed uwaszczeniem wocian 4,7/8 dziesicin, folwarki: Zielony Dwr, MasowszczyznJ Kryliszki ), zacianki: Zamo'), Nowinki etc. przeszo ), w pocztkach biecego wieku na wasno Samuola aniewskiego Wolka. Majtno Jaku otrzymaa w posagu Kazimiera Wokwna i wniosa j wianem mowi swemu Bolesawowi Dmochowskiemu. Rd Dmochowskich piecztujcy si Poliogiom, ju w XVI stuleciu mia siedzib swoj w oszmiaskim powiecie, mianowicie folwark nie duy Kirkliszki, o wiorst dwanacie od Oszmiany, dzi pod samym plantem kolei Libawo-Romoskiej, midzy stacjami Sobodk a Solami sytuowany. Dziodzicem tej majtnoci by Jan Montwid Dmo chowski, ojciec yjcego w 1696 r. Samuola. Potomek wzmianko wanego dziedzica Kirkliszek, Kazimierz Dmoohowski, by pi sarzem ziomskim i grodzkim powiatu osziniaskiogo i naby ) Aroli. C ontr. Wil. K 8 6 . s. 7 1 horda* iyl""1 ieB * zn io 8unllawn Pauklewloxa choriegiTpoly" J"k O 8taw ktry J rozparcelow i zby w o a ocianom okolicznym "<V"rvv"' Arl ""(V,Ur W . K. IM i 3 U U ,;08).

43 w 1766 od Tadeusza Kozietta skarbnika oszmiaskiego folwark Godlowszczyzn (Godlewo?) posiada dobra w powiatach: wilejskira i zawilojskim (Spory)1 ). Mamy atoli wiadomo o trzech linjach Dmochowskich. Druga linja tej silnio rozrodzonej rodziny, posiadoci miaa w powiecie wolkowyskim (Sedelniki). Syn waciciela Sodolnik Karol Dmochowski, rotmistrz wolkowyski, oeniony z Krystyn zo Swiderskich, wzi w 1785 r. z eksdywizji dbr Tadeusza Kociakowskiogo starosty czotyrskiego5 folwark Jawloszyszki ) vel Sawiszczo '). Trzocia wreszcie linja Dmochowskich posiadoci swojo miaa w Nowogrdzkiom. Dziedziczy tam 1623 r. w Daszkach Krzysztof Dmochowski. Ton mia syna Jana, yjcego okoo 1660 r., urzdnika krlewskiogo dochodw solnych. Syn Jana Teodor Dmochowski, dobra mia na Podlasiu i zostawi po sobie synw cztoroch. Z nich Szymon Dmochowski rotmistrz oszmia ski, oeniony z Katarzyn ze Szwaskieh, naby dn. 24 stycznia 1746 r. od Zabockich Toniukowszczyzn, majtek w pobliu Trab i Jakunia pooony *). Dwch mia synw Szymon Dmo chowski. Z nich: Aureljan by prezydentem sdu granicznego oszmiaskiego a nastpnie I80K marszakiem powiatu oszmia skiego. liozydencj swoj mia w Hokszyszkachs Syn jego ). Roman zeszed zo wiata bezpotomnie. Drugi syn Szymona

lein^brata joKo Kniiiniiirza. O becnie w asno W ojtkiewicz, praw osaw nego.

Dmochowskiego, Kazimierz, posiada Toniukowszczyzn i Sawicze (pod Juraciszkami); by przoz dwa trzechlecia deputatem na Trybuna litewski, czenikiom starodubowskim, prezydentem sdu ziemskiego oszmiaskiego, wreszcie podkomorzym oszmia skim; za on mia Brygid Sobask. Syn Kazimierza, Bole saw Dmochowski, oprcz odziedziczonej po ojcu Teniukowszczyzny, wzi wianem po onie Jaku. Z rozdziau spadkowego tej ziemskiej fortuny midzy dwch synw Bolesawa Dmochow skiego, przypady Toniukowszczyzna i Kryliszki w udziale Fran ciszkowi Dmochowskiemu oenionemu z Alin Bujnick, a za Jaku (majcy obecnie do 800 dziosicin obszaru) Janowi Dmo chowskiemu oenionemu z Marj Wagnorwn, ktry dzi gor liwie i umiejtnie w postarociskim Jakuniu gospodarzy. Posuwajc si dalej w d, zawsze piasczystemi rwninami, na poudnie powiatu, mimo lwia ku Niemnowi, natkniemy si na grunta trzeciego niegdy starostwa. U skrzyowania goci cw, biegncych w jedn stron ku Mikoajewowi, w drug ku Iwiu mae miasteczko, p wie, z drewniannym wcale adnym kocikiem, na skraju nieduego ryneczku. Dookoa rwnina, zamknita od pnocy lasami, otwarta na poudnie, przecita rzeczk ciekc powoli ku Niemnowi; o staj kilka od miasteczka zabudowania Barowa, folwarku Jana Sielanki; jedno z drugiem miejscowo adna, do oywiona i urozmaicona. To D dy. u Najdawniejsz wiadomo o czci byego starostwa Dudzkiego przekaza nam Narbut, o oguminowicze z folwar kami naleay ongi do niojakiogo bojaryna Kijana. ktry przyjwszy chrzest rzymsko-katolicki, fundowa okoo 1250 r. koci i klasztor Dominikanw w Lubczu i temu kocioowi nada ogumowicze1 Jakim zbiegiem okolicznoci wcielone nastpnie ). zostay ogumowicze do starostwa Dudzkiego powiedzio nie umiemy. , .. . '* T Narbt -Obrys ywota M W b pa lubczafiskicR Pamifor. iln isku o., tmki W ilno 1 1 . 1 1 2 1 86 1 . 3 3 .

 46 Starostwo Dudzkie w 161 r. w posiadaniu byo Karola Chodkiewicza wojewody wileskiego, ktry znaczne legaty na koci w Dudach poczyni')- Okazuje si z tego, e koci w Dudach istnia ju 1608 r. i fundacji jogo przypisywa nie naley Zienkowiczowi, jak czytamy w przepenionych bdami lubrycelach*. Dzi istniejcy w Dudach koci drewniany pod wezwaniem Narodzenia N. P. Maryi stawi istotnie w 1772 r. starosta Dudzlci Hieronim Zienkowicz, alo na miejscu potrzebu jcej gruntownej rostauraoji wityni. Naleaoby to w Rubryceluchi zaznaczy. W 1663 r. starost dudzkim jest Teodor Doenhoff sta rocic derptski oeniony z Katarzyn Bessenwn *). Do staro stwa naleay wwczas: dwr i sioo ogumowicze, stanowice niejako pastwo w pastwie i zwane te, nie wiedzie dla czego starostwem otewskiem, sioa: Bojaraszo, Czerniewicze, Czatunowicze, Osoczniki, Piesiewicze, Leniewicze, Moncewicze, Cieczerniki, Boczeczniki, Winkszniany, Inkielewicze i Jurkiewicze. Po mierci Doenhoffa przeszo starostwo Dudzkie w 1665 r. w posiadanie Jana Kazimierza Horbaczewskiego stolnika rzeczyckiego i ony jego Zofii Judyckioj *). W 1720 r. starost dudzkim jost Marojan Woowicz mar szaek W. Ks. Lit, ktry coduje starostwo onie swojej Antoni nie z Zahorowskicli. Antonina Woowiczowa wychodzi 2-voto za m za ordynata Tomasza Zamojskiego. Zamojscy ceduj Dudy Krzysztofowi Pacowi pisarzowi W. Ks. lit. kasztelanowi poockiomu, starocie wileskiemu i onie jego Barbarze z Ogi skich. Po mierci Paca, krl w 1725 r. konferuje starostwo Dudzkie Antoniemu Bujnickiemu podczaszemu i surrogatorowi wojewdztwa poockiego *). Jeszcze w 1736 ma w posiadaniu swojem starostwo Dudzkie tene Bujnicki, poczem od 1736 do

') Arch. contr. w K . 3 1 . f. 5U-653. Ociyw il. u 7 1 iScio jest to w spom niany u Kossakowskiego (Utm ografije I. 1 3 W 5 . arszaw 1 5 ) w a 8 9 ojewoda derptski parnaw i wendeski, podskarbi nadw ski orny. (Porw. Wolt! S enatorow ie). *) Arch. centr. Wil. Ks. 3 . fol. 5 7IS 0.

 46 1749 r. winda niom jako doywotniczka onn podczaszego polockiogo, Teofila z eroskich Bujnicka. Miao wwczas starostwo Dudzkie obszaru ogem 145'/, wk i liczyo dymw 187 '). W 1789 r. konferowane zostao starostwo Dudzkie Hiero nimowi i Barbarze z Sulistrowskich Zienkowiczom. Naleay wwczas do starostwa: miasteczko Dudy, majtek ogumowicze gdzie sta rezydoncjonalny dwr starosty, pokany dom o piciu kominach na dachu; na wprost dworu wznosia si kaplica z ciosanego drzewa, z wieyczk w omiogrnn zbudowana; za domem rezydencjonalnym lea obszerny ogrd fruktowy - dalej folwark Macewicze (dzi Moncewicze), wsio: ogumowiczo, Loniewiczo, Cieciorniki (dzi folwark), 1 ieniowiczo, Koziowicze, Czorniewicze, Galonowicze (dzi Gaunowicze), Bajrasze, I.obuki, (dzi nieistniejce), Jurkowicze (dzi folwark). Oglnej intraty dawao rocznie starostwo 13567 zip. 18 gr., ktrej sumy poowa sza na rzecz skarbu Rzeczypospolitej'). Starostwo Dudzkie ulego rozdrobieniu. Znaczna cz jogo jest do dzi dnia wasnoci rzdu, natomiast ogumowicze prze szy w posiadanie prywatnych wacicioli. Cesarzowa Katarzyna II darowaa w 1796 wydzielon ze starostwa Dudzkiego maj tno agumowicze niejakiemu Rachmnnowi. Orygina to byl wierutny i czek nad wszelki wyraz niezaradny. J procesowa si z ssiadami, a gdy ci, zaprawieni znakomicie w to szermierki, obesali go dokuczliwemi pozwami wyzby si majtku, r da tylu strapie. ogumowicze naby za 20,000 rs. Korsak dziedzic ukowszczyzny w Sonimskiom. Wo dwa lato potem w 1800 r. kupi ogumowicze od Korsaka za 82,000 rs. Samuel aniewski Wok3 ). Ciekawa to bya, niepowszodnia i cile z dziejami oszmia skioj ziomi zwizana osobisto. Nietylko niepohamowan kre wkoci swoj i dzikiem okruciestwom wsawi si Samuel

) Pam itnik J. Karczew skiego.

 47 aniewski Wok dal on nadto pocztek wielkiej ziemskiej fortunie, do dzi dnia obejmujcoj niemae obszary oszmia skiego powiatu. / tego mianowicie wzgldu naley m si u w dziejach Oazmiaszczyzny wydatniejszo wspomnienie. Gniazda kalwiskiej rodziny Laniewskich Wolkw naley szuka w nowogrdzkim powiecie'). Podobno w posiadaniu ich byy Wokowiczo o wiorst dziesi od Nowogrdka oddalono, majtno dzi wlooianom sprzedana. Modego Samuola rzuciy awanturnicze przygdy najpierw do Krlewca, nastpnie do Berlina. Zasta go tam marszaek lidzki Szukiewioz i wasnym powozem odwizszy do kraju, wyrobi mu dzieraw Trokiel i Dworzyszcza w Oszmiaakiom. Powiodo si na dzierawie Wokowi, zgromadzi zdoa kapitalik i naby Jaku. Pownego razu, tentujc o nabycie niedu ej ogumowicz attynencji gdy dziedzic onych Korsak owiad czy mu o sprzedaje wszystko albo nic, Wok nie namylajc si dugo, kupi cale ogumowicze za poyczone pienidze. 1 ta afera znakomicie mu si opacia. ogumowicze pokryto byy ogromnomi lasami; ziemi ornej byo bardzo niewiele. Wok, obiecawszy da chopom wiksze ziemi nadziay, zaprzg ich do karczowania pasiok. Wyszy na jaw doskonale pola; dug zosta spacony; ogumowicze jy pikne dawa dochody. W lad za tein znaczno bonificja przynis przedsibiorczemu Wolkowi rok 1812. Dla wojsk rossyjskich dziedzic ogumowicz urzdza magazyny i zaopatrywa jo w zboe. Gdy nawanica francuska odpyna, zostawujc po sobie spustoszenie i ruin, Samuel Wok we wdzicznej zachowa j pamici. Byl ju teraz panom ca gb. Naby azduny i Gioranony. Rozpoczy si na niemaym ziemi oszmiaskiej obszarze rzdy Wolka rezy dujcego w ogumowiczach. ') M aciej M l anlow W lolm aki ok, w ciciol m taS ajtnooiJoabolo w |w. borysowskim (diifi Slzntw w testam ) encie pisanym w D aszkiew om iciaoli eln) S iicl'!w 'l^iniow aiiV i skiim W u olkow (Wid>* **W rwliM* i. HS stiaolach Ju *it>ri*kiego). Ktry aniew W ski ok by ow czym litew skim Um 'J m . ar aja . (.Gale!

1 7 6 1

Wse ilek'). i

Do dzi dnia maj te rzdy saw pomiertn wrd ludu; potworzyy ni.; o nich cae legendy ale gdyby nawet i poowio opowiada da wiar, wystarczyoby tej ustnej tradycji dla dwignicia Wokowi pomnika, jako znakomitemu tyranowi poddanych. Dwio tak charakterystyczno postacio zarysowuj si prawio jednoczenie na horyzoncie dziejw oszmiaskich: za jady pieniacz szambelan Biefikuski z ubianki i rzetelny bicz boy dla chopstwa, Wok z ogumowicz. Ile ez spyno pod progi dworu ogumowickiego, Bg to jodon chyba policzy. A w ogumowickim dworze, w sali dziwacznym gustem rozina-

lowanej po cianach i suficie w jaskrawe esy floresy, przysu chujc si skocznym melodjom wasnej nadwornej kapeli, sie dzia zapamitay starzec o niespoytej, elaznej sile organizmu i o kainiennem sercu. Od czasu tylko do czasu wybiegao sowo jego na pola i wioski jak smagnicie bicza lub uderzenie obu cha. Lub zbiera si dziedzic sam i objeda swoje folwarki. Truchlao wtedy wszystko pod paAskiem okiem, a pan, jak zmora cika przecignwszy okolic, wraca znw pod ogumowicki dach, siada w ganku, sucha skarg wocian i przy grywa sobio kaza kapeli.

49 -

Do dzi dnia stoi w ogumowiczach w dwr obszerny i starowiecki, w ktrym dugie lata przey Samuel Wok. Wi dzie tam dziS jeszcze mona dwie sale z malowanymi na sufi cie, farb klejow, bogami Olimpu; ciany rwnie pokryte wzorzystemi deseniami i emblematami, malowaniem nieco jaskrawem, w stylu pierwszych lat biecego wieku. Wicej w tem wida dbaoci o splendor domu ni o zadowolenie estetyczne. W g wnej sali, pustk stojcej, wisi na cianie w ramach pod szkem wierszowany akrostyk ofiarowany Samuelowi Wolkowi w dniu imienin 12 listopada 1849 r.: A oszozdny^dla n iobie i niew G i iele p oy, M w przozorny, w zdaniach sw n aom ny, ych io U ie w m icej od w , wszystkim uyteczny; ielu W ocian^sw | ojcowsku u ycli io rzdza, w spom a, O bcym rw nio daram kredytem pom i, aga, Kady niech naladu takow obrazy. je e Kto chce w iedzie dokadnie czyj ten obraz szc W teje sali ohee widzie tradycja miejscowa okno, przez ktre ucieka dziedzic ogumowicz przed pogoni insurgentw 1831 r. Rwnie pomimo chci zatai nie sposb epizodu z jego ycia, uwiecznionego pirem Mickiewicza. W ksidze VII. Pana Tadeusza* podczas obrad w Dobrzynie przypo mina klucznik Gierwazy szlachcie Dobrzyskiej zajazd doko nany przez ni na Myss (moe Bukatych, midzy Smorgoniami a Krewem?), podczas ktrego zajazdu odsiecz rossyjsk przy woa do dworu wanie Samuel Wok: W szake to Dobrzyscy sam i Bili si na zajedzi m yskirn z M oskalam i, Ktrych przywid genera ruski W ojnlowicz 1 otr, przyjaciel jego, p W z ogum icz. an ok ow Pam itacie J k W a olka w zilim w n ol, y iew

B O

y Samuel Wok dugo, lat omdziesit z okadem zacho wujc do chwil ostatnich podziw budzc krzepko. Jego e lazne rzdy ten jedyny wyday dobry owoc, e chopi zapra wieni przeze do cikiej pracy i do starannej gospodarki, t pracowito i staranno wnieli nastpnie do wasnych gospo darstw. Dziedzic ogumowicz dwakro by onaty: pierwsz on da mu osobliwy protektor marszaek Szukiewicz wasn crk; po raz drugi wstpi Wok w zwizki maeskie ze Szwask. Z drugiego tego maestwa dzieci nio mia. Z pierw szego: syna Ignacego oraz trzy crki Kajetan, on Anto niego aby dziedzica Holszan (ktrej crka polubia nastpnie Ludwika Korsaka), Miaczewsk i Czyow. Umar Samuel aniewski Wok okoo 18B r., i pochowany 0 w Ostaszewie w powiecie nowogrdzkim. Ogromn fortun ziem sk oraz niemae kapitay rozdzieli zapisem testamentowym w ten sposb: crce Miaczewskiej (l-o voto Wokowej) zapisa majtno Sienieyce, lec na doskonaych gruntach nowo grdzkich, wnukowi Stanisawowi Czyowi Doubuciszki w Oszmiaskiem (pod Konwaliszkami, dzi wasno Umiastowskich), wnuczce Kazimierze Wokwnie Jaku i Kryliszki, wnuczce An nie Wokwnie azduny, wnuczce Weronice Wokwnie ogu mowicze i Gieranony. Kazimiera Wokwna polubia jak widzielimy wyej Bolesawa Dmochowskiego i wniosa mu wianem Jaku i Kry liszki; Weronika Wokwna wysza za m za Oskara KorwinMilewskiego i w ten sposb w posiadanie Milewskich weszy o gumowicze i Gieranony; wreszcie Anna Wokwna zostaa on Edmunda Korsaka, od ktrego azduny odkupi szwagier Oskar Korwin-Milewski. Dzi zatem z Wolka fortuny ziemskiej w oszmia skim powiecie Jaku w posiadaniu jest Dmochowskich, a Gie ranony, azduny i ogumowicze w posiadaniu Milewskich. Z rozdziau midzy synami Oskara Korwina Milewskiego, ogumowicze (bez doskonaej attynencji ich: Berezyny, przypa

 51 dej w udziale drugiemu synowi) oraz azduny przeszy na wa sno Hipolita Korwina Milewskiego posiadajcego dzi w po wiecie oszmiaskim do 7,000 dziesicin ziemi. ogumowicze zeszy do roli prostej attynoncyi azdun. Dwr pustk stoi; kilka w nim pokojw zajmuje dzierawca. Charakterystyczna wjazdowa brama murowana, wiekowana szkem i rnokolorow farfur, rozkrusza si powoli. Na rodku obszernego dziedzioa ronie samotna, piramidalna topola... Sio transit... azduny naleay przez wieki cae do Radziwiw, ktrzy je rozmaitym puszczali zastawnikom. Tak w 1691 r. Albryoht lcs. Radziwi zastawi te dobra Brzuchaskiemu; ten przela za

staw Mogilnickiemu. Nastpnie w 1614 r. Janusz ks. Radziwi takieme prawem zawid je Wendenom, kupcom wileskim, od

52 ktrych dostali przelew Brzostowscy. Dalej w 1646 r. Jan Wa dysaw Radziwi da prawo Mikoajowi Bildziukiewiczowi, w imie niu ktrego trwaa zastawa azdun do r. 1699. O tym czasie syn Mikoaja, te Mikoaj Bildziukiewicz podkomorzy pamawski, przela zastaw tej posossji Mateuszowi i Helenie z Kierdejw Romerom sdziowstwu ziemskim trockim. Nastpnie prze szy azduny pod zastaw X. X. Dominikanw Poporskich, kt rzy trzymali je prawem wyderhafowem do roku 1737, poczem wzi azduny w zastaw biskup wileski Zienkowicz. W 1762 r. ksi Panie Kochanku spaci zastaw Zienkowiczom i tego roku puci azduny w zastawn posessj Helenie z Brzostow skich Jelskiej starocinie piskiej i w domu Jelsliich zastawa azdun trwaa przez lat czterdzieci. Ostatni ordynat Dominik ks. Radziwi, w 1806 roku a zduny darowa prawem wieczystem Jzefowi i Karolinie z hr. Brzostowskich Woodkowiczom'). By Jzef Woodkowicz synem Michaa starosty bajo skiego i Katarzyny Galimskiej, zamonych wacicieli Czasznik w Lepelskiem, Sielca, Deksznian, Czerniewa, Nizkiego Horodca, Huji vel Karlnsberga w Miskiem etc. etc. Urodzony 28 listopada 1761, suy wojskowo w randze generaa adjutanta siy zbroj nej litewskiej, by nastpnie marszakiem gubernjalnym m iskim. ona, z Radziwiwny rodzca si, wniosa mu 40,000 zp. i nie pohamowan rozrzutno. Wkrtce to, pomimo o mu Radzi wi nietylko azduny ale i 200,000 zp. darowa, stopniaa w r kach Woodkowiczw cala ich fortuna. Przyczyni si miao po dobnie do tego gwnie nabycie hrabstwa Uskiego (Ilji), za sta raniom usilnem samej Woodkowiczowej, za poyczone pieni dze. To te marszaek Jzef zwyk by mawia: Paszcz mj zamisza si midzy Imocinemi rkawiczkami, i zgin*. Du nicy poprowadzili fortun ziemsk Woodkowiczw na oksdy-

 53 wizj. azduny naby Samuel Wok, okoo 18O r. Jzef Woodkowicz umar w 1822.'). Rezydencji nigdy adnej w azdunacli nie byo. Stworzy j dopiero dzisiejszy azdun waciciel p. Hipolit Korwin Mi lewski z Holysk oeniony. Jego to staraniem i sumptom po wsta w azdunacli dwr piknie zabudowany i co waniej sza w majtnoci wyzyskiwanej i traktowanej po macoszemu przez lat tyle powstao gospodarstwo jedno z naczelnych w oszmialiskim powiecie. Na tom chlubniejszo wyrnienie zasuguje postawienie a zdun na wysok stop kultury, ile e ani gleba ani miejscowo, nie mogy im wry tak wietnej teraniejszoci. Szczera r wnina, piasczysta, przecita gdzieniegdzie moczarami torfiastemi rozbita dookoa, a tak nieskazitelnie paska, e lekko wzrok wytywszy dojrze mona z okien azduskiej rezyden cji piramidaln topol z przed ganku w ogumowiczach, od legych przecie od azdun wiorst bez maa dziesi. Nieprze puszczalne podglebie podtrzymuje lekk, piasczyst, rdami znurtowan warstw uprawnej ziemi; deszcze, byle nieco silniejsze, do tkliwe urodzajomprzynoszszkody; nawz krtkotrway ma wpyw. Je dynie bardzo intensywny, koszto wny i umiejtny sposb gospoda rzenia, moe w azdunacli dawa zadawalniajce rezultaty. Dzisiejszy azdun waciciel, zamiowany agro nom, nie cofa si przed adn me lioracj i adnym nakadom to pn 4 klom w zd n h w u o . te rezultaty go nie zawodz, ale wyczerpujca baczno i nieustanne spekulowanie, zdolno s nie clm W la ollodkowicza przyjaciela od serca ksicia .Panie K ochanku., rozstrze lanego w 1 0 r. gony W 70 w olodkowicz pochodzi z innej linji tcjo rodziny i by synom Loonn wojskiego m iskiego i C iechanow ieckiej.

 54 uprzykrzy si ostatecznie tylko takiemu wanie zamiowanemu gospodarzowi. Rwnoczenie z postpow i usiln prac w polu, podj p. Milewski starania okoo trwaych i wygodnych budowli. Nie jednemu budowlanemu pomysowi mona z korzyci i z przy jemnoci przypatrzy si w azdunach. Dwr coraz bardziej nabiera cech europejskich, jakiego pitna kultury... angielskiej, ktrej wielkim zwolennikiem jest dziedzic azdun, niepowszednio z wiedz i zdobyczami kulturalnemi zagranicy obyty. W chwili obecnej w azdunach majcych czterysta sztuk inwentarza roz wija si zaczyna obora czysto holenderska za stajnia wydaje racjonaln ras koni powozowych przystosowan do miejsco wych naszych warunkw. Jednoczenie, ile e nigdy o zadrze wienie azdun nikt stara nie czyni, rozwin si dookoa re zydencji dziki zapobiegliwoci samej pani domu park wcale obszerny a gustownie pomylany, ju bujnie rosncy, w ktrym znale niejedno niepospolite drzewo i ca kolekcj ciekawych i piknych krzeww. Sam paac bo inaczej nie na zwa okazaego budynku przerobiony z dawniejszego fol warcznego domu, urzdzony wewntrz z wielkim smakiem i nie wiejskim wcale konfortem, posiada cenn bibljotek. W samym dworze koci drewnianny filjalny parafii bubotnickiej, fundowany w 1744 r. czy 1772 wedug Rubryoel przez Zienkowicza a odbudowany w 1859 przez Oskara Milew skiego. Oprcz wspomnianych obszernych posiadoci ziemskich jak azduny z folwarkami i Jaku, znajdziemy w okolicy, midzy Berezyn a Gawj, kilka pomniejszych majtnoci. Jedne z nich powstay z okruchw byych starostw, drugie zawsze samoistn stanowiy ziemsk prywatn wasno. Oto wic na pnocy azdun Juraciszki i Tokarzyszki Rodkiewicza waciciela nadto Juljanow G a, ierduszek, Rosalszczyzny. Jura ciszki i Tokarzyszki granicz z tak zwan Puszcz., okolic zapad wrd lasw i bt usian siedzibami drobnej szlachty,

 65 wolnych ludzi i wocian. Do niedawnych czasw, bya to istna jaskinia piratw, dokd jak kamie w wod wpaday wszystkie szumowiny nietylko jednego oszmiaskiego powiatu: zodzieje, konokrady, najrozmaitsi wjolatorowie bezpieczestwa publicz nego i wasnoci a i dzi jeszcze zapuszcza si w Puszcz w obrb midzy Magiecami, Tolcarzyszkami, Bokszyszkami i Jaohimowszczyzn Popawskich samemu w noc jesienn nie tak bardzo bezpiecznie jakby si zdawa mogo. Oto Krycznikl folwark dawniej Dmochowskich, dzi Wojtkie wicza dziedzica Bokszyszek, oto Dowgierdziszki folwark niegdy uniwersytecki, dzi wasno skarbu, ykowicze dzi ferma rz dowa, Wereszczaki i Popielniki wsie niegdy do Gieranon nalece oto may folwark Zam w ktrym gospodarzy jmp. Maciej Ma o so, oto siedziby do niedawna Rymaszewskich: Jotottowicze i B abisk, pierwsze dzi midzy chopw rozparcelowane, drugi, w po bliu Dud, dzi wasno Kulikowskiego; oto Barw M folwark ay nalecy dzi do prawosawnego Trejkowicza; oto wreszcie pod azdunami W iekszniany darowane niegdy przez rzd Niejoowowi, dzi wasno Michajowa. Okrom tego midzy nadberezyskiemi moczarami a piaskami trabskiemi, gniedzi si po okolicach lub po drobnych samo dzielnych siedzibach, niemao drobnej zaciankowej szlachty.

IW IE .
M ajtno dzisiejsza. Ziem i jej dziedzice. M ia iasteozko. Koci. M eczet i Tatarzy. Zabytki. Pam itkowy m m N onu ent. adanie lwia w 1 1 r. M 44 ondygierdowi. Zabrzeziscy. Rd Kiszkw i ziem ici ska fortu Kopoty pienine M na. ikoaja i Janusza Kiszkw. Fundacja koS ciola Bernardyskiego i parafjanego. Incydent n pogrzebie ostatniego a z Kiszkw. Spadkobiercy. Iwie w rku Sapiehw - Kazim Jan Sa . ierz pieha. W ojna S aska. Krl Leszczyski w O sziniaskicm Tyzenhau. zowie w Iwiu. D zieje jednej i drugiej lwia poow Rok 1 0 . N y. 70 a pady i w iolencje. Straty zastaw nikw Krewki bisku O . p. giscy w cho dz na scen. C aoS lwia prze chodzi w ich rce. Iwiejska rezy dencja O giskich. Szpital. Pl w dziedzictw Ogiskichn Iwiu. ieku a a H an O etm giski. Jego fortu na, jego dugi i sukcossorow ie.R. 1 0 . 80 Rudolf Tyzenhauz nabyw Iwie. a Zam ojscy. - lwiejskie attynencje. M ikoajw N N nem . ad iem .

obra Iwiejskie hr. Tomasza Zamojskiego, na poudniu oszmiaskiego powiatu le ce, pokrywaj obszar 10,8 88 dziesicin, z ktrych pod la sem ley dziesicin prawie pl sidma tysica. Poudniow granic lwia stanowi Niemen, oddzielajcy nietylko ziemie hr. Zamojskiego ale i powiat oszmiaski od powiatu nowogrdzkiego; zachodni gra nic Iwiejskich gruntw pynie Gawja, odcinajc je od Lipniszek i Gieranon; na pnocy przymyka do miedz Iwiejskich po

- 57 siado dzi Umiastowskich Subotniki; od wschodu ssia duj z Iwiem Jaku, azduny oraz rzdowe dzi Dudy, dawno starostwo. Wybiegami swemi sigaj Iwiejskie grunta a pod Berezyn (folwark Czapu graniczy z Baksztami) a wzgldnie niedawno wszed w skad Iwiejskioh attynencyj obrb leny Jakw (400 dziesicin lasu) a pod Iwiecem sytuowany. Dobra Iwiejskie dzi stanowi: samo fundum Iwie, miasteczko przy niem czynszowe, drugie miasteczko czynszowe Mikoajw nad Niem nem, oraz folwarki Galimszczyzna, Chowaszczyzna, Rembakowszczyzna, Krasowszczyzna, Staniewicze, Bagnord, Ludmilin, Elfrydw, Augustwek, Borki i Czapu. Przed uwaszczeniem wo cian miao w 1882 r. t- zw. hrabstwo Iwiejskie obszaru z wio skami 26,882 dziesiciny. Samo fundum dbr Iwiojskich byo i jest w Iwiu; byo je dnak Iwie raz tylko rezydencj samych wacicieli. Kiszkowie sta siedzib swoj mieli w Krzywiczach, Sapiehowie tylko rzadko od czasu do czasu zazierali do lwia, hetman Ogiski re zydowa w Sonimiu lub w Siedlcach, a dzisiejsi lwia waci ciele hr. Zamojscy nie porzuc chyba dla lwia piknej i wielkopaskiej rezydencji swojej w Jaboniu siedleckim. Jedni tylko Ogiscy, ks. Ignacy z maonk, rezydowali w Iwiu przez czas niedugi w drugiej poowie XVIII wieku. Zastawnicy lwia Tyzenhauzowie, chtniej na lato do Mikoajowa nad Niemen zje dali. Byo przeto zawsze Iwie majtnoci, z ktrej liczono si intratami, ale do ktrej zazierano nie czsto i nie ochotnie. Dla czego? Gwnie dla tego, e byo zawsze w rku jeeli nie ma gnatw to wielkich panw, ktrzy nio jedn posiadajc ziemsk fortun, oraz odwieczne rodzinne siedziby, traktowali Iwie jako mi co prawda posiado alo niejako gdzie in partibus sytuo wan. Co innego, gdyby to szlachecka bya fortuna; waciciele, nie majc dokd indziej si zwrci, samiby w Iwiu osiadali, cieszc si nietylko platonicznie posiadaniem dbr takich, ale i sami osobicie przykadajc rki do przymnoenia wszelkiego splendoru ojcowinie. Tak atoli, byo Iwie w cigu wiekw pod rk i na oczach jedynie zastawnych possesorw, dzierawcw

58 lub z ramienia paskiego osadzanych tam administratorw, czyli jak ich zwano: gubernatorw. Dwr w tych i owych czasach wcale nawet okazay, istnia tylko pro honore domus, na wypa dek jeliby okazaa si potrzeba lub fantazja bytnoci paskiej oraz aby wygod wszelk mie mogli zastawnicy, nieraz sami do po nad szlacheckiej okazaoci przywykli. Dzisiejszemu Iwiu braknie zaprawd jedynie odpowiednej rezydencji, aby miao w pewnem znaczeniu wygld wielkopa-

skiej siedziby. Na rwninie ley dwr i miasteczko; przyroda poskpia tu nieco powabw swoich, ale ju z daleka impo nuje okazaoci swoj koci murowany, piknie z pomidzy zieleni przebyskuj zabudowania, pokanego miasteczka domy rozrzucone gsto, dal horyzontu tam ku Niemnowi malowniczo ujta w lasw sine wstgi, z ponad ktrych, tu i wdzie, wychylaj si wzgrza nowogrdzkie. Za po szerokich drogach, z wielu stron zbiega jcych si do miasteczka, ruch zawsze niemay, tom przyjemniej sze sprawiajcy wraenie ile e piasczyste paszczyzny otacza

jce Iwie, tale znamienne pustk i bezludziem. Wida ju na pierwszy rzut oka, e nie od dzi i nie od wczoraj siedziba ludzka tu istnieje, e przez lata i lata cale skupiay si tu sprawy roz maite i interesa rolnicze i handlowe, paskie i mieszczaskie i e nie w prnic dzwoniy kocielne dzwony Iwiejskie przez lat tyle nad temi zdawien dawna osiademi niwami. Miasteczko niemao i zabudowane porzdnie, prowadzi han del gwnie lnem na wzgldnie du skal i ma dziewi do rocznych jarmarkw na konie i bydo. Szeroka gwna ulica przecina rynek i z rynku spuszcza si w dl ku piknemu fron

towi biaego kocioa, ktrego dwie smuke wiee zamykaj ulic. Przy teje gwnej ulicy zachoway si jeszcze do dnia dzisiejszego szcztki kalwiskiego zboru Kiszczyskiego. Jest to ju tylko jeden jaki wystp, jak wida, niemaego niegdy gmachu; dobudowano do mieszkanie zajmowane tradycyjnie w zw. synodziku< przez iwiojskiego miejscowego lekarza; pod synodzikiem< obszerne pozostay do dzi dnia sklepy. Trzy czwarte ludnoci miasteczkowej stanowi ydzi, majcy w Iwiu du sy nagog. W ich rku handel i sklepy.

60 Koci Iwiejski, dzi parafjalny a niegdy oo. Bernardy nw, by moe najpikniejszy w powiecie. Holszaski wikszy i okazalszy ale Iwiejski gustowniejszy, lejszy i artystyczniejszy w strukturze. Do kocioa przylega cz dawnego bernardy skiego klasztoru, ktrego mury do poowy zbito; w pozostaych murach po bernardyskich dzi plebanja. W gbi kocielnej nawy, wcale gustownie w dwa kolory malowanej: w czerwony i szaro marmurowy otarz wielki z czterema bialemi figu rami; niebogata witynia ale wcale majestatyczna i obszerna. W prawym bocznym otarzu dobry obraz wystawiajcy Widze nie w. Franciszka joeli nie Czechowicza, jak miejscowa opo wiada tradycja, to w kadym razie dobrego pdzla, wiczonego na woskich wzorach. W innym bocznym otarzu, na obrazie Matki Boskiej, zawieszone, ciekawe ex volo: starowiecki, prawdo podobnie z XVII wieku ryngraf w ksztacie krzya, ktrego ra miona cz na przemiany Ory i Pogonie; w porodku krzya emaljowana tarcza herbowa z Wrbami na niej (herb Korczak). Na posadzce u bocznej prawej ciany pyta grobowa Teresy z Jelskich abiny zmarej w 1788 r.; na filarach i cianach kilka tablic, midzy innemi jedna z epitaphium Romana i Antonelli Dmochowskich. W szatni kocielnej, odnowionej niedawno, pi kny staroytny ornat, w desenie grubo zotem haftowane; u dou takime wypukym haftem szyty herb Dbrowa, po bokach kt rego litery N. K. K. T. oczywicie dar Kiszki kasztelana troc kiego. Cmentarz dokoa wityni, otoczony z jednej strony nie duym sypanym walem, z ktrego adny widok na trakt dudski oraz miasteczkow ulic. Do niedawna istniejcy w miasteczku, drewnianny koci dawniej parafjalny, o ktrym poniej znaj dzie si wiadomo, spali si przed kilku laty. Opodal miasteczka o wiorst niepen starodawna osada tatarska gdzie dzi jeszcze jak przed laty siedz czynszownicy dworu Iwiejskiego, ktrych jednak wykup koczy si niebawem. S wic tam potomkowie osadnikw Witoldowych, obdarzanych nastpnie ziemi i przywilejami przez krlw pol skich, dzi zuboeli, ogrodnictwem i wyrabianiem skr trudnicy si: Szabanowicze, Biolaki, Gljaszewicze, Ryzwanowicze, Raczy-

powioz, Aleksandrowiczowie, Rodkiewiczowie. W porodku osady meczet, wzniesiony przed kilu laty, przy znacznej zapo modze waciciela lwia. Za osad, w polu, pod cieniem stule-

tnicir ogromnych sosen, skromny muzumaski mogilnik. Wida na oko, o podiwiejskim Tatarom nio rwna si w zamonoci z Tatarami doubuciskimi ) ') Porw. -Pow. Osim L 837-Stt, *58-*60. ..

62 -

W innej stronie miasteczka, u drogi do Lipniszek, na cmen tarzu dua murowana kaplica, erygowana sumptem hr. Zamoj skiej. O wiorst z czem dalej, przy drodze do Subotnik, wy soki murowany sup w ksztacie kapliczki przydronej z krzy ykiem u wierzchu. Dociec trudno, kto go i w celu jakim wznis kiedy. Tradycja miejscowa opowiada, e kalwin Kiszka wygna raz z lwia 00. Bernardynw; ci, pokorze chrzecijaskiej za do czynic, ruchnli bez oporu z miasta i szli dokd oczy

ponios. Ot w chwili, gdy ojcowie exulanci byli ju o dwie wiorsty za Iwiem, Kiszka nagle z dopuszczenia Boego olep. Natychmiast OO. Bernardynw odwoa kaza, koci i klasztor im wrci, a za na miejscu gdzie wygnacy ju si znajdowali, kaza pamitkowy w wznie monument W sprzecznoci z tem podaniem zdaje si by sama pamitkowej erekcyi struktura, wskazujca nn wiek XVIII to jest na czas kiedy ju ostatniego nawet z Kiszkw na wiecie nie byo. Ale moe sup pami tkowy mie na sobie niejedn restauracj, pniejsz przerbk.

Po wtre, gdy OO. Bernardyni w Iwiu osiedli Kissskowie nie byli ju kalwinami. Natomiast w akcie funduszowym Bernar dyskiego kocioa wspomina Mikoaj Kiszka, o kooil muro wany pod wezwaniem w. Piotra i Pawa by zabrany przez jego przodkw, heretykw i e on dopiero wrci go subie Boej rzymsko katolickiego obrzdku. Jooli przeto emigrowali kiedy z lwia jacy ksia, to w kadym razio wieccy nie za konni. Zwaywszy wreszcie, e Stanisaw Kiszka wojewodzie witebski, nawrci si, bdziemy mieli dla usprawiedliwienia legendy jeno cie prawdopobobiestwa, e pamitkowy sup Iwiejski ma zwizek z pierwsz poow ycia Stanisawa Ki szki, wojowodzica witebskiego t j. z wypadkiem zaszym midzy 1554 a 1600 r. Na przestrzeni midzy kaplic a miasteczkiem, mniejwicej gdzie dzi dom poczty, lub na wprost jego po drugiej stronie ulicy, tradycja umieszcza dawno Iwiejskie austerje< nie bez racji, bo z inwontarzw dawnych wiemy, i austerje te znajdo way si u wylotu lipowej aleji, z rezydencyi wiodcej. Jako aleja ta, to jest droga szeroka wysadzona po obu stronach dwoma rzdami lip, aczkolwiek przez dzik swawol ludzk mo cno przerzedzona, istnieje do dzi dnia. Mona te prawie bez chyby oznaczy miejsce gdzie sta przed aty rezydencjonalny Iwiejski dwr: oto midzy dzi jeszcze istniejcym obszernym ogrodem (co go niegdy > woskim* zwano) a w mowie b dc alej. Jeszcze niedawno natrafiano tam na fundamenta a i w roku zeszym, na skraju ogrodu, odkryto, ziemi gboko przywalone, sklepienia jakich starodawnych piwnic. Dzi na dawnym obrbie dworskim szczero pole i rosn na niem bujne zboa. Za czk opodal przeksztaca wanie znany ichtiolog p. Micha Girdwoj na basen dla racjonalnej hodowli ryb, przewanie karpiw. Pierwsza to bdzie w oszmiaskim powiecie racjonalna i fachowa rybna gospodarka; zaprojektowa j p. Lucjan Wolski, zarzdzajcy dobrami hr. Zamojskiego a dziedzic lwia, chtnie oc tymczasowo koszt nieznaczny, za mierza w krtkim czasie hodowl ryb w Iwiu rozszerzy na wiksz skal.

64

Waciwego dworu, odpowiadajcego obszarom i znaczeniu majtnoci, niema w Iwiu. Na mieszkanie dla administracyi przeznaczono jedn z dawniejszych oficyn. Przylega do niej wspomniany ogrd >woski obszerny, dzi w czci owocowemi drzewami zasadzony. Przecinaj go w rnych kierunkach aleje piknych drzew lipowych, sztucznie powyginanych, ocieniaj cych mi i niepowszedni promenad.

Pierwszym jak sigaj autentyczne dokumenta wa cicielem lwia by Pietraszko (Piotr) Mondygierd marszaek ziemski i namiestnik nowogrdzki, wierny adherent Swidrygiely, ktremu Iwie wraz z Gawi-Galiwszczyzn nada za zasugi krl Kazimierz Jagielloczyk w Trokach w dzie w. Barto mieja 1444 r.'). W sto lat potem s dobra Iwiejskie w posiadaniu Zabrzeziskich. W 1642 dziedziczy na Iwiu Jan Janowicz Zabrzeziski, marszaek J. Kr. Moci, ktry z rozkazania krlewskiego roz granicza si z Baksztami, dobrami stoowemi biskupa wile skiego Pawa z ksit HolszaskichJ W dokumencie zatytu ). owanym: Rejestr spraw rnych imion (majtnoci) Ja. Wiel. J. Moci Pana Mikoaja z Ciechanowa Kiszki wojewody m cisawskiego, starosty Wikomirskiego, w tym roku .1632 miesica Decembra 14 dnia zrejestrowany i porzdnie spisany* znale limy wiadomo, e w Iwiejskiem archiwum znajdowa si przywilej na pergaminie, krla Zygmunta Augusta, potwierdza') Przywiloj w Iwiu. W dokum encie tym G lim .cr.yzn zowie si G n s7 a awi. N a G ia suya niejednej osadzie n rzek teje nazw lecej, azw aw ad y podobnie jak nazyw n O ano p. pit niojodn siedzib nad rzeczk tej nazw y. Z czasem dla atwiejszego rozrnienia kilku G ij i kilku O jedn z G aw pit, ak ]^JCp i dekrctu^przyjaciclskiego pisanego w B o )a aksztach 2 Parier 9 is'k bUf0 g0ny-. dl< -Tolni*m m nalcic do .wieisk;c yU kIl,h l< ai I l1 cie m idzy wlacicietenrtlwia iBdaafc1 P ? do

P C Z dw rZ B l ie

jcy testament Janowej Zabrzeziskiej (Tomily z ksit Zaslawskich-Mcisawskich) dziedziczki, z zapisu ma, lwia, uan i Zanarocza1 Widzielimy na innem miejscu2 e w nastpstwie ). ) Pooczany, uany i Zanarocz dostay si okoo 1668 r. Mikoa jowi Piotrowiczowi Kiszce podczaszemu litewskiemu (bratu rodzo nemu wojewody witebskiego Stanisawa). T oczywicie drog, wesp z Pooczanami, weszo Iwie w dom Kiszkw, tylko e Kiszkowie rycho pozbyli si Pooczan a za dobra Iwiejskie w posiadaniu ich zostay. Magnacki dom Kiszkw herbu Dbrowa5 gniazdo swoje mia ) w Krzywiczach z ktrych, gdybykrlestwem udzielnem,rzdzi ziemskfortunniemajcrwnej sobie. Dopiero gdy cz dbr Kiszczyskich prze sza wianem do Radziwiw a krtkotrwaa wie tno fortuny Kiszkw ja bledn, wzmg si w dobra ziemskie dom Radziwiw i obszarem tych dbr zami ogrom nawet Kiszczyskich posiadoci. O Radziwiowskiej fortunie ziemskiej pisano niemao; dzieje Ki szkw i ich dbr czekaj jeszcze na opis. Na tem miejscu wystarczy gdy przypomnimy, e posiadali Kiszkowie midzy innemi takie majtnoci jak: Niewie, Olyka, achwa, Iwie, Subotniki, osk, Zabrze, Cholcho, Lubcz, Krzywicze, Soy, Dolhinw, Hruzdow, Daniuszewo, Kurkle, Deksniany, Wolma, Sula, Czaniki, Milcz, Bokszyca, Hoduciszki, Koan-Horodek etc. etc. kil kadziesit miasteczek, kilkadziesit majtkw, kilkaset folwarkw. Przypomnijmy e Niewie, achw, Subotniki etc. wniosa Anna Kiszczanka w posagu Janowi Radziwiowi Brodatemu kaszte lanowi trockiemu1 ). W chwili gdy Barbara Radziwiwna wstpowaa na tron polski a brat jej pierwsze w kraju osiga godnoci, gdy na Przywiloj datow S llpca 1 5 , zatem w rok po m ) any 56 ierci ZabrzezifiB kiego. ktry przezwisko K iszkajl za im rodowe uyw (C pendiumKojalow i a om ieza. Wyd. 'Herolda Polskiego. 1 9 ). 87

 66 podwalinach Kiszczyskiego Niewiea wyrastay Radziwiwskie ordynacje a krlewski ksi szwagier trzs Litw i Ko ron, obejmowao ostatnie ju pokolenie Kiszkw dziedzictwo po wojewodziu witebskim Stanisawie Stanisawowiczu. By to jeszcze pan ca gb w z przyrodze nia guchy i niemy ma gnat, nie zdolny rzdzi rozlegemi obszarami i tysicami dusz. Porzu ci bdy kalwiskie, na wrci si i o krlestwie ju teraz myla nie z te go wiata. Tedy, nie cze kaj costatniego tchnienia sam w 1612 r. wszystkie majtnoci swojo midzy synw poro zdziela, warujc sobie jodynie doywotne a wygodne w Krzywiczach bytowanie. I niebawemwojewodzie witebski y przesta. Synowie jego: Stanisaw scholastyk wileski, sekre tarz J. Kr. Moci, pniej szy biskup mudzki, Krzy sztof wojewoda witebski i Mikoaj dworzanin J. Kr. Moci pniejszy podskarbi litewski rozdzielili midzy siebie ojcowizn. Nadlwiem obj dziedzictwo Mikoaj Kiszka wojewoda mcisawski, staro sta wikomierski pan hojny i pobony '). On to, niemal jodnoczenie (16811683), do istniejcego ju w Iwiu murowanego kocioa fundacyi ojca sprowadzi 00. Bernardynw a opodal togo kocioa wznis nowy koci famy, ') Za jego to w daniem si) i instancj nawrci! si ojciec Stanisawwo jewodzie w itebski a bi9ku w p ileski W ojna przyj go napow na ono ko rt cioa Rzym sko-katolickiogo.

 67 drewniany, sine quovis praejutlictio 00. Bernardynw'). 00. Bernardynom dal Kiszka jednorazowo 6,000 zotych na koszta zainstalowania si. Okrom togo podarowa im summy: 9,000 zotych wniesionych na Mikoajw i 6,000 z. opartych na ka mienicy w Wilnie przy ulicy Zamkowej t zw. pod smokami* Annuat roczn zagwarantowa im nastpujc: 60 beczek yta, tyle owsa, 18 jczmienia, 6 tatarki, 8 pszenicy, 7 jarki, 4 beczki grochu; wieprzw karmnych 4, wow 2, kur 60, gsi 12, soli be czek 6, pienidzmi 200 z., drzewo na opa i budowlo z Czapunia, k nad stawem wielkim w lwim, drug k w Zbjsku na wozw 20, dwa jeziora od Niemna odczone*, staw po prawej rce idc ze dworu Iwiejskiego do kocioa*, wreszcie wolne mliwo we mynie ukoszyskim). Pod nowy koci farny drewniany (nie istniejcy ju w Iwiu) odcito plac niedaleko murowanego kocioa*. Nowemu kocioowi da Kiszka folwark zwany Lipsk o p mili od lwia, okrom togo trzy woki gruntu, 20 morgw sianoci, drzewa budulcowego i opaowego ile ksidz pleban bd kiedy zapo trzebuje, wie Streczenita majc dziesi wk osiadych. Gdyby pisze Kiszka sukcesorowie tej majtnoci mojej od wiary powszechnej katoliokiej rzymskiej, czego strzedz Boe, odstpi mieli, tedy tym listem moim, in tali casu, jus collationi% przenosz i wlewam na J. M Xiy biskupw wileskich*. Przy . kociele nowym stana szkoa parafialna a pleban obowizany by trzyma w niej bakaarza z pensj roczn, przy penem utrzymaniu 40 z. i 20 z. na ubranie. >A e pisze wre szcie Kiszka w murowanym kociele podanym 00. Bernar dynom, procesje z Najwitszym Sakramentem odbywano czsto bywaj, tedy ycz togo i ohc mie, dla wikszej assystoncyi i uczciwoci Najwitszego Sakramentu, aby ksidz pleban cum schola parochiali za oznajmieniem i daniem 00. Bernardynw ') Kopja fu nduszu kocioa farnogo datow z lwia 1 Listopada 1 3 r. . 3 61 i kopja funduszu kocioa 00. Bernardynw dat z W ilna 1 stycznn 1 3 r. 0 63 *) Bernardyni skasow w piorw w ani szej ierci b stu . lecia utrzym y w w Iwiu szko zwan retoryk* i m w klasztorze ksigozbir liozcy ali ioli

na procesjach bywa i im do tego naboestwa in fraterna charitate dopomaga. Wszyscy Kiszkowie yli na szerok skal i aden z nich nie liczy si z groszem skrupulatniej nieco osobliwie za wojewoda mcisawski Mikoaj. Gdy umar i ciao jogo zoono w Iwiejskim kociele 00. Bernardynw, dugw po nim zostao bez liku. Brat jogo Krzy sztof, majc z wasnemi obligami ambarasu dosy, wyrzek si przypadej na poowy lwia, przeda j (w 1646 r.) bratu. Januszowi za 146,000 zp. (rozumie si wraz z ciceini na tej poowie lwia dugami) rzekomo aby jak pisa nienaruszon zostaa majtno, gdzie godnej pamici ciao Jego Moci Pana Rodzonego (ojca) naszego przy wielkiej fundacyi Jogo Moci w kociele tamecznym postawione jest1 Gdy ). za i Krzy sztof Kiszka zeszed ze stawiwszy dwie crki, Janusz wojewoda poocki znalaz si na czele cacj Kiszczyskiej fortuny zeszczuplonej znacznie, oduonej niezmiernie. Do koca ycia znajdowa si ostatni z Kiszkw w interesowych i pieninych kopotach, bowiem nietylko wasno ciyy na go-

i Pawia (pniej B ornardyilw dzi parafialny.'V Iwiu) staw n M . i ie ikoaj Kiszka podskarbi w 1 8 ao ojciec jego Stanisaw w 01 ojewodziew itobski o w iolo nardynw przy kocielo ju w Iwiu istniejcym Stosow do togo n loa . nie n oby w R ubrycolach sprostow dat fundacyi i im fundatora Iwlojskiego a i kocioa a m ianow tak: Koci m icie urow any w Iwiu pod w aniem S . ozw w Piotra i Pawa fundow Stanisaw Kiszka wojewodzie witebski okoo 1 0 r. a 60

wie jego dugi ale te i braci Krzysztofa i Mikoaja. Zwaszcza uciiwemi byy dugi tego ostatniego. Do wiary niepodobne a jednak byo tak, e pan mnogich woci nie mg nieraz zdo by si na gotwk tysica zotych dla zaspokojenia natrtnego kredytora. Tak np. procesowa si z Januszem Kiszk przez lat dziesi o 1,600 z. Dominik Obrzyski referendarz litewski; do pominali si wci i dopominali o zwrot poyczonych sum An zelm Wieliczko kasztelan trocki, Stefan Bielikowicz, podczaszy oszmiaski, Albrycht Radziwi kanclerz litewski, ktry zdespe rowawszy o monoci wycofania swego kapitau chcia nawet Iwie naby... Nie zliczy wszystkich mniej gonych nazwisk ') ') M ikoaj Kiszka ilo smyo kredytom .M : oci Panie G onl. Pan B olim g w e sobie t lask W. M idzi Pana m m ego iociw ego, ktr m czasu po i trzeby m pocieszy, w ojej ielce pow aam a nictylko teraz ale pki m Pan , i Bg na w iccie chow bdzie, w w a ieej m pam abym kadego czasu am ici, m zaw g dziozy i odsuy, obiecuj. A teraniejsza przew oka nieoddania sum y W. M Panu, n przez m ale n m . ie i, aprzd saw pam przez Pana nej ici W olana, a potem teraz przez sam Jejm i Pana syna pozostaego, si o dzieje do ktrej pisaw adnego otrzym nic m responsu. Pilno W. szy a og M Pana prosz, racz troeli n . adom zay cierpliw n oci. Jeli n w Jan, a . tedy w tydzie po w Janie w W . ilnie bd dla gruntow nego z W. M Pa . nem uspokojenia si. Prosz i powtre bez w szelakiej m ierziczki, racz by troch cierpliwym uiszcz si i oddam z podzikow , aniom i chtncmu konten tow aniem W Panu m u M M em iociw u, ktrego si na ten czas asco pilno em zalecam D na Iwiu dn. 1 Junii 1 4 r. M . at, 9 60 iociwego m Pana yczliwy ego przyjaciel i suga, M z C . iechan ca Kiszka kasztelan trocki m ow p. 'fenie do teyoi: .Wstyd i al w spraw m z W ie ojej aszm oci pospou chodz; w styd em w sow u W zm ie aB ooi, ktregoin chcia cale dotrzym a, zosta, a to dla Pana M arszaka O sziniaskiogo, e n term nie oddaje; a inie al zasi e si W aszm na m frasujesz. D Boga prosz, chciej si o nie la m oderowa w alu sw a m powoln prob, ktr przez sug m oim oj ego w nosz, askaw przyj. Nie zaw ie iod W aszm oci n term i oddam z po a inie dzikow aniom oto i Jejm ; oci Paniej M aonki W aszm oci pilno prosz, od dajc si asce W aszm oci najpilniej. D w W al. ilnio we dw orku. Janusz K iszkadoKrystyny Kierlom .M ej: iociwa Pani M arszakow S o tarodbska m m oja iociw Pani i Synow Bole m a ico. usz i ja na to, e od tak daw nego czasu nie inam tak szczliw okazyi abym si z przytom ej nego zdrowia W. M M Paniej ucieszy m obecnie, ale e tak czas znosi, w . . g y gldam szczliwszej pory i jako ycz uprzejm u ie cieszenia z przytom noci W M M Panioj i z fortunnegopow . . . odzenia, tak podzikow szy za len afekt, aw

 70 Krzysztof Chodkiewicz wojewoda wileski, majc, summy nie ktre na Januszu Kiszce, wla je na syna swego Jana Kazimie rza Chodkiewicza kasztelana wileskiego urodzonego z Kiszczanki siostry Janusza. Nalenoci tych zebrao si do 6 ,0 0 -2 0 zp. Janusz, tak cx his rationibus, jako te i przychylnoci ku siostrzecowi swemu wiedziony Iwie zum attimntiis temu Ja nowi Chodkiewiczowi prawem wiecznem w 1650 zapisa. Nigdy atoli Chodkiewicz we wadanie Iwiem nie wstpi. Gdy natomiast w dziesi at potem umiera w Krlewcu, dwom crkomswoimpra wo do lwia w testamencie legowa. Z crek tych jedna bya za Jerki Boskiej zayw a. Pogrzeb nieboszczyka Jegom ofici Pana Rodzonego m jako i m sam u gryzio prawie serce i gow, Bg to lepiej w ego, nie em idzi, alo e take byy i s jeszcze przeszkody, ktro m potd z gowy zrzuci l tego ciaru nie popuciy, by to nie m ogo potd. Pisaem o tcmszerzej do Jego M oci P. M arszaka m M ego iociwego Pana i Szwagra, a W. M M P . . aniej to tylko oznajm e w tym prdkim czasie, byle m troch Pan Bg uj, i w defekcie zdrow ktry i teraz ponosz, pokrzepi chc ten akt odpra ia, wi strony sukcessji do C hocha i spadkw ycz ja tego, abycie si W , . M pom . iarkow znisszy ciary a ja, jakom nic nic pragn jako adnej ali, z tam korzyci nie m i nio m td am iaem tak cokolw czyni i czyni z m , iek i oci braterskiej i dla h onorudoinu m i sw w ego asnoci szafujc a po po grzebie, ktry swym kosztem a n skd ind ch odpraw i m ie c i ajtnoci toj, obwarowaw Jejm Pann W szy o ojewodziank jako sierot w czci jej, zrzek si i puszcz W aszm oclom Cieszcie si W . aszm oclowic zdrow o, szcznic, kady z swojej czci a osobliwie W M Pani, ktr Pan Bg po . . ciecham ju sw i obdarzy*. 7 Krzywicz 1 Listop. 1 1 . i em , 4 67 Janusz Kilaka do sicego siitoflra, G abrjela Kiorly: .Te kandory i afekty, ktro w sercu W. M Pana przeciwko m zostaj, e m W. M Pan i listo . nie i . w roprezentowa raczysz, jako za to uprzejm dzikuj, jako kongratunie ie lacj Nowego Roku flru przyjm onfm tak vico versa gratulor W . Pan io uj o M u now zacztego roku, yczc aby prim o ordia ow felicim o zaczw ogo im szy w iw iciu ielkich lat d rsu prospere odpraw a. Kiedyby w ecu s ow szystkie cirkum stacje i konsyderacje m w oje iedzia W. M Pan, nigdyby m do togo . i nie w id, abym daw coraz to inne rationes dlaczego prolongowa si m si a u pogrzeb godnej pam J. M PanaW ici oci ojewody W itebskiego. B wjakich sa o m wiat ten poegna an gustis, w jakowej ordynacji sprawy sw zostaw jakie e i, ei zatem i n m Salom a nie onow konoeptem n ratow o, zwaliy i zw ym io an alaj term Bg sam lepiej widzi a gowa m zaw ustaw iny oja sze icznego p a oln uklopotania.. (D owodzi dalej Kiszka, o z dbr odziedziczonych po bracie aw obecnej chw pienidzy bierna naspraw ili enie pogrzebu" dla . p. Trata sw ego, wojewody w itebskiego. List datowany z Krzywicz 25 Stycznia 1 4 r.> 08 .

 71 rzym Mniszkiem, wojewod woyskim i std urosy, suszne zreszt pretensje Mniszkw do lwia. Mniszkowie dopiero w kilkadzie sit lat potem zaspokojeni zostali i zrzekli si wszelkich do lwia praw i pretensyj. Umar ostatni z Kiszkw w Krzy wiczach dnia 13stycznia 1654r. Sukcesorki Janusza Kiszki a mianowicie! crki brata jego Krzysztofa wojewody witebskiego, Katarzyna Suszczyna woje wodzina trocka, Krystyna ona Gabrjela Kiery marszaka starodubowskiego, Elbieta Tomaszowa Zyemska podkomorzyna miska i Anna Kiszczanka przeorysza konwentu Drohickiego Benedyktynek, jy do adu doprowadza zawikJane interesa pokiszczyskiej fortuny. Najpierw przeorysza Anna zrzeka si wszelkiego udziau w sukcesji na rzecz sistr swoioli. Nastpnie Ka tarzyna Suszczyna w 1658 r. darowuje przypadajc na ni cz lwia z attynencjami Hlebowiczowej (urodzonej z Klszczanki) o nie Jerzego Hlebowicza, starostymudzkiego. Obcho dzcego nas przeto w tej chwili lwia zostaj dzie dziczkami: Elbieta Zyemska i Jerzowa z Radziwiw Hlebowiczowa, posiadajce kada poow toj majtnoci i nale cych do niej attynencyj'). Obie te damy, o ile mog, oczyszczaj fortun pokiszczysk z dugw a to z dugw tak naglcych e a za jedn kredytork, Ann Sapieank, wstawia si uwaaj za stoso wne sam krl Jan Kazimierz i krlowa Ludwika Marya ).

post d cessu W onego niegdy Janusza Kiszki w e m ielm ojew. polook. h . w. otm W. Ks. Lit. dbr Iwie nazw anych s ccessio d vo ta do U u e lu i przejm oSci

72 Wszystkie atoli dziay, zrzekania si, wypaty, zastawy, pro longaty, okazay si niewystarczajcemu Urwaa si wreszcie Hlebowiczw i yemskich nie gotwka, bo tej nie brako im osobicie, ale urwaa si ch wykupywania wci i wykupywa nia kiszczyskiej sukcessji. Postanowiono spaci cice na kiszczyskiej ziemi dugi sam kiszczysk ziemi. Tedy przeto, dla zaspokojenia kredytorw podskarbiego Mikoaja Kiszki oraz zastawnikw majcych sumy na jego po siadociach, wyznaczeni zostali dekretem Krla Jegomoci ko misarze do wieczystego taksowania majtnoci podskarbiskiej Iwie oraz folwarkw do niej nalecych. Termin taksy nazna czono na dzieli 12 lipca 1672. Bya to jedna z pierwszych bodaj czy nie druga z rzdu eksdywizja na Litwie. Podobnie jak w 1650 r. Sapieyskie Holszany, tak obecnie miao zosta Iwie rozdzielone midzy kredytorw Kiszki i miano ich spaca odpowiednio wydzielan ziemi. W. X. Lit. na Iwie w niesionego (o ktry jej antecessorow przez lat dw ie a dziecia w iedli prawo) n taks pozw a olie i kom issj wywodzi dopu cie. Teraz dochodzi Nas w iadom o, e U przejm W . asza odm ieniw intencj szy sw ani si w oddaniu dugu poczuw ani n taks pozw oj, asz, a alasz. M tedy, y jako najwyszy opieku nio m n, ogc tle s e urodzonej pisarzw W. X. Lit. es nio w protekcji Naszej zostaw ajcej, pilno dam od Uprzejm y oci W aszej, aby satysfakcj, lubo przez w ypacenie dugu, lubo to jirau ,oytaksam czfici, r nie k tra!,u aapiim leret sum ie, uczyni, nie yczc sobie prawnych zaw m odw , w ktrych przyszoby N i w am zgldem opieki i w zgldem sam su oci, ej szn protekcj N asz a ssistere ukrzyw dzonej. yezom zatem Uprzejm y oci W aszej dobrego od Pana Boga zdrow D w W ia. an arszawie 1 Novem 2 bris 1 6 pano 66 w ania Naszego polskiego i szw edzkiego dziew itnastego roku Jan Kazim . ierz krl. - Krlowa do H lebowicza: .W ony Uprzejm N M C ielm ie am iy. ieszy lim si z tego, gdy N doniesiono, i m o praw zaw y am im ne ody, przedsi w zie by U przejm W o asza w ytaksow anio pewnej czci lwia w zgldem dugu urodzonej Annie Sapieance pisarzw W. X. Lit. nalecego. Teraz nie aujem togo, e do praw y nych term inw przychodzi, kiedy Uprzejm W . asza ani rkodajnej su m w m y ypaci, ani na taks nio chcesz pozw ala. Nie godzi si N odstpi urodzonej pisarzw w opiece i protekcji N am ny, aszej zosta w ajcej, gdy sam suszno jest przeciwko Uprzejm a oci W aszej. dam y tedy pilno U przejm oci W aszej to persw adujc, aby nie yczc sobie pra wnych zaw odw ch uspokoi t spraw z u , cia kontentow aniem ukrzyw dzonej Nasz a ssistere m usielibym yczym tedy U y. y przejm W oci aszej dobrego od Pana Boga zdrow (Z W ia. arszawy teje daty). Lttdow M ika aryn hrlotw .

to ,C och , linia, / ics h a -----------' TT--------------------- , --------------------- 1 I ----------------------i ---------------------1 E ieta, lib Jns a u z, Sn w ta isa , K> zo 73 f M oa ik j, An, na za K szto mC o k w od p lo i. Z D rzy fo h d ie- ojew a o ck ra b k p u zk is u m d i w . r > k i mc k s la trocki! w o- za K ojew i s i M Si- a zte n ojew rzysztofemn d ia ziw w iczem w . w - ck -S k ilis b o m , ojew ie iJ o o k ezp to 1 1 13 6 0 . s wk P^zieCho)M d mc wk i d riitsk om w . w h lma s i. a isla s i o i, , ojew il. e a s l,n fc n - D zic K y zied reytokt. iZ abrza?12 n ]. Ile- p d a i w lit. D zic o y: o sk rb . zied nm e. t l % d N w " - 1 ^ . o w c z y W ^ i ^ = y t.0U | K ta a a rzyn , A n, . na K yn W a, E ieta, lib K ta a R d i n , a rzyn a ziw w a la u z R d i, n s a ziw zaA s. S szk w . miszk , p ry k n o aG > aK ry mr- zaTom em imp d za J m H ow lek a , ojew n a rzeo sza o - n a K o , a . y sk , o * erzy leb iczem w . w s i, h tmn , ojew ile k e a , w S a k b n dbr w tu d liick b n sz tk st m. C ajej k mrzy m sk , k sta st u zk . Z il. p d o ierczy i en ro iego c c- a a ? b rk o o m i im tro m d im rzet IG r &. J n s K zk Z p a a u za is i. a isa d k nk y ty e . p lu ila d O u o i- rego p tom ow zrzek k si lw n rze o b [*a . b ch w o k ie li a ia a cz Iw K ta ie z K d ie a rzyn a zic . K le i O u - s p w s o d d za ief,W b clio io ra w ich o br d ch c swic , w rek o h w ilow lleb iczow ow cj. w isz?ek s n iczow l i re- K zc k h n rzecz is zy s ic a i ten y s ',c d d b s j f? h o r O u o ic w h ch w z . K iszczy j^ arzeczSK& a . . . \ lS Z k O W ie , d zice K icz, N w , O k w zied rzyw icS ieia y i, aeh y, S lw L a L b , D h o a O w , l, ia, osk , u cza o in w , lszo a M royb H ow w a a ella leb iezd n , za Mrcja emOi im a n g sk . * 1 8 b olw l' 0 1 ezP l"u K sty a H o icz n , ry n leb w w a za K zim a ierzemS p y a ieh , nm nS^pa^e^a1 n.'W !!^ iwie w d S p fy sk om a ie i.

. |

 73 Komisarze: Benedykt Zuchorski, praat mudzki, sekretarz J. Kr. Moci, Mateusz Jan Zakrzewski, sdzia ziemski wileski i Stanisaw Olszewski, sdzia grodzki oszmiaski, zjechali w ozna czonym terminie, 12 lipca 1672 do lwia i wezwali tam zastawni kw i kredytorw kiszczyskich, aby przed nimi prawa oraz naleytoci swoje pokadali. Kredytorowie i zastawnicy prosili komisarzw o odroczenie taksy, tumaczc si, e dokumentw jeszcze zgromadzi nie zdoali. Tedy taks iwiejsk do dnia 29 lipca odroczono. A gdy pisz komisarze termin od nas zaoony przypad i powtrnie do lwia zjechali, tedy Ichm. Panowie zastawnicy, stanwszy, powiedzieli, e s wicie trzecie ja dane na zjechanie si nam na pospolite ruszenie i popis w Oszmianie i w drugich powiatach, zaczem abymy t taks ad feliciora tempom uspokojenia w ojczynie odoyli, affektowali. My tedy komisarze, widzc rzecz suszn, i nie do takso wania poddanych, wk, gruntw i lasw chodzi ale o cao ojczyzny, poniewa kady na pospolite ruszenie jecha musi, t taks do szczliwszego czasu i uspokojenia ojczyzny odoyli. Dla tych to przyczyn eksdywizja rozpocza si dopiero 7 kwie tnia nastpnego 1673 r. Do dnia 20 lipca ukoczono pomiar, z ktrego okazao si. e oglny obszar lwia wynosi 1 1 wk. .1 2 / Szczegowo nie podajemy eksdywizorskiego dziau, bo wiem wyjtkowo nie mia on wielkiego znaczenia dla dzie jw Iwiejszczyzny. Znaczn cz wytaksowanych folwarkw sukcesorowie kiszczyscy wykupili od dunikw, niektre dugi wzili na siebie (tak n. p. Marcjan Ogiski wzi do posessji swojej folwarki i wsie wydzielone 00. Bernardynom za nie opa can im przez lat wiele annuat i zapaci im naleno obligo wa si), a za tylko bardzo nieznaczna cz gruntw Iwiejskich od oglnej massy tych dbr na zawsze odpada. Powiedzmy tylko, e oceniono wk gruntu osiad 420 zp., a nie osiad 168 zp.1 ).

74

Tymczasem za, przed samem nastaniem eksdywizyi (1670 r.) Katarzyna z Radziwiw Hlebowiczowa zrzeka si bya poowy lwia i attynencyj na rzecz dwch crek swoich Marcybeli i Kry styny, dwch, mwic nawiasem, najbogatszych nawczas na Litwio dziedziczek. Pierwsza z nich polubia Marcjana Ogi skiego, kanclerza litewskiego, druga Kazimierza Sapieh, het mana wielkiego litewskiego. Gdy przyszo do taksy, wyliczono dugw Kiszczyskich na dol Ogiskich 67.843 zp., na dol Sa piehw 28.191 zp. Dugi to umorzya taksa ale dobra zeszczuplay. Ogiski, czujc tylko ciar posiadania czci lwia, a nie widzc ztd adnych korzyci po mierci ony w lat cztery zrzek si w 1686 r. wszelkich praw swoich do lwia na rzecz Kazimie rza Jana Sapiehy i ony jego. 'Zaznaczmy, e drug poow dbr Iwiejskich stanowiy same odleglejsze folwarki, a fundum, oraz Mikoajw dzieryli Sapiehowie, tak i mona powiedzie, e od 1686 r. do 1762 r. oni byli lwia dziedzicami. Kazimiera Jan Sapieha, najstarszy Syn Pawa Sapiehy wo jewody wileskiego i Anny Kopciwny, urodzi si w r. 1 3 , 67 najform alniejsza eksdywizja, czem zaprzeczy chyba nie zechc ci, ktrzy u ( iL in B B ieiic ff tennii>i) zarzut m czynili z tego, em *za B i aliskim nazw a! ek y -isj rozdzia sapicyskich H sd n olszan. Zarwno w dziejach H olszan jak lwia m y oczywisty dowd, e eksdywizja n Litwie praktykow am a an bya ju w XVII B leciu Za zapoycza si u B tu . aliskiego ju choby dlatego racji nie byo, em m w rku urzdow akia znrwno H ia o olszaskiej jak Iwiejskiej eksdywizji. Co w zcio dotycz twierdzenia a reB utora artykuu W i. W iestnika, o eksdywizja nio istniaa w Polsco w a za n Litwio pojaw cale a ia si dopiero w poow XVIII w , pozwol sobie odesa go dla pow ie ieku zicia o tom^ dokadn w ej iadom oci do dziea p. (. /'rim cyw narodu IW o ilne ekiego na stronicy *50 |nastpnych m znale w oe iadom o t zw konkursie n o . o szcym te m iano poliorikw i o odpow iedniku tego procederu sdowego n a Litwie, /w artym oksdym Jan C ej. hodko, prezydent Sdu Gwnego drug. z 1 8 r. ju B ow praw dla s - dzielczych i pisze, e w 58 tan ico ida dw ydzielanie m ajtkw za dugi m usiao by w uyciu na Litwie od daw skoro konsty na, tucja 1 3 r. -m 'i o tak 76 w sach i eksdyw izjach, jako o rzeczach w praktyce zupenej bdcych. Sdz, e zarwno O strow jak C ski, hodko, n niej ni iem w sppracow nik W ileskiego W iestnika obyci byli z praw i krajowem a am i, jednak, jak widzim wrcz innego ni on byli zdania o cksdyw y, izjacli.

wychowanie bra za granic, gdzie, w Gratzu, studjowa ze szczeglnem zamiowaniem nauki wojenne. Po zwiedzeniu stron obcych, wrciwszy do kraju, obj rozlege majtnoci w spadku po stryju swoim podkanclerzym Sapiezie oraz wstpi we wa danie dobrami ojcowskiemi. Szybko spaday naft dostojestwa. Zosta niebawem czenikiem, w lad zatem podstolim, wreszcie podskarbim nadwornym. Sam bogaty, oeni si w 1667 r. bo gato z jedn z najposaniejszych dziedziczek podwczas na Litwio, ze wspomnian kilkakrotnie powyej, Krystyn Barbar Hlebowiczwn, crk Jerzego Karola Hlebowicza, wojewody wileskiego i Katarzyny Radziwiwny. W posagu dano na pocztek Sapiezie wspania go towizn i przepyszne klejnoty rodzinne, niegdy do Kiszkw, Radziwiw i Hlebowiczw nalece. Na pocztek mwimy bo nie miny dwa lata, przenis si do wiecznoci wojewoda Hlebowicz, zostawujc wdowie swojej ogromn fortun, za for tuna ta jak widzielimy wskutek zrzeczenia si Katarzyny I-Ilebowiczowej na rzeoz crek i wskutek mierci jednej z nich, Ogiskiej, przesza niemal w caoci na on Kazimierza Sapiehy. Sapieha, pan ca gb, posunity zosta z podskarbiowstwa nadwornego na wojewod poockiego i w 1672 czynny bra udzia w wojnie tureckiej pod Lwowem, Barem i Chocimem. W par lat potem umara Katarzyna Hlebowiczowa i dobra, trzymane przez ni w doywociu, pomnoyy jeszcze fortun Sapiehy, posiadajcego ju: Stary Bychw w Orszaskiem, Lejpuny i Poniemu w Grodzieskiem, Owiej, Zasaw, Kretyng, Roann, Wiay, Hory-Horki, Druj, Ika, Sapieyn, Iwie, Ilj, Niemenczyn pod Wilnem nabyty od Tyszkiewicza, Czurlon nad Niemnom, Szatejki i Gientyliszki, Strawienniki w Trockiem, poow Korcian na mudzi etc. etc. W 1678 odby wesp z Czartoryskim poselstwo do Moskwy dla zawarcia pokoju z oarem Fedorem Aleksiejewiczem a w r. 1681 otrzyma buaw poln; poczem zosta wojewod wileskim i hetmanem wielkim. W pamitnym 1683 r. wojewoda Sapieha, jako jeden z pier wszych dostojnikw litewskich, uczestniczy w zawieraniu ligi

 76 Chrzecijaskiej i w podpisywaniu traktatu midzy cesarzem niemieckim Leopoldem i krlem Janem, traktatu, ktry zapro wadzi wojska koronne pod Wiede. Sapieha za i hetman polny Ogiski wkroczyli na czele 30.000 wojska litewskiego do Wgier, gdzie poskromili sprzymierzeca Porty ksicia Siedmiogrodzkie go. W roku nastpnym chodzi hetman Sapieha z wojskiem litewskiem pod waniec na sukurs zagroonemu hospodarowi Modawskiemu i odnis nad Turkami walne i korzystne zwyZwano go krlikiem litewskim. Utrzymywa nieraz do 30.000 wojska pastwowego na odzie z wasnej szkatuy. Ale koniec XVII wieku by pocztkiem upadku fortuny Sapiehw. Sapieha utrzymujcy wojska na odzie wasnym zmuszonym by dawa odactwu przynajmniej dobry kwateru nek po dominjach szlacheckich. Szlachta nie sprzeciwiaa si temu, widzc potrzeby Rzeczypospolitej. Lecz gdy chorgwie rozkwaterowano w Baksztach, dobrach biskupich, biskup wile ski Brzostowski, bdc oddawna w nieprzyjaznych stosunkach z Sapiehami, wszcz zatarg i uy przeciwko hetmanowi osta tecznego rodka: wykl go publicznie w kociele katedralnym wileskim 18 kwietnia 1693 r. Biskup atoli zawid si w oczekiwaniach swoich; nietylko wojsko nie chciao sysze o rzuconej kltwie i zostao wierne swojemu hetmanowi; nietylko znaczniejsza cz wieckich ko ciow i wszystkie prawie klasztory nie zgodziy si ogosi kltwy po swoich wityniach, ale w sam dzie wyklcia, co byo dygnitarzy, wszystko pospieszyo do paacu sapieyskiego na Antokolu. Zjechao si tam take mnstwo kobiet; hetman, w zupenej spokojnoci umysu ubolewa nad niesusznoci i zapdem osoby, ktra zkdind zasugiwaa na najwyszy sza cunek. Muzyka sapieyska brzmiaa noc ca; kipia gwar uczty; toasty ustawiczne speniano za zdrowie hetmana; brzegi Wilji dray od huku armat... Sapieha, chcc unikn dalszych nieporozumie, wycign jesieni 1694 r. z wojskiem na Turka i zbi zastpy ottomaskie pod Kamiecem. Atoli i ten wietny tryumf nie zaegna burzy

 77 krajowej. Wybucha ona na nowo po powrocie do kraju het mana, a zakoczya si sromotn bitw pod Olkienikami (1700 r.), ktrej przyczyny, przebieg i skutki opowiedzielimy szczego wiej na innem miejscu'). Pogrom Sapiehw pocign za sob dezolacj znacznej czci ich dbr. Hetman uda si do Warszawy, zanie skarg przed tron krla; wdanie si atoli Augusta Mocnego w sprawy Litwy nio odnioso adnego skutku. Sejm zwoany do Warszawy w 1701 rozprzg si; hetman Sapieha z nikd nie widzc obrony, a ycia wasnego niepewny, schroni si do Warmji, a wreszcie w 1702 wezwany przez krla, zawar ugodliw umow z prze ciwnikami. Gdy za ci warunkw nie dotrzymali, z kilku cho rgwiami wasnego imienia poczy si z wojskiem szwedzkiem zajmujcem Wilno. Od tej pory staje si Kazimierz Sapieha gorliwym stronnikiem Leszczyskiego i przez lat 6 towarzyszy krlowi szwedzkiemu we wszystkich jego marszach i kontrmarszach po Litwio i Polsce. O tym czasie utraci hetman drug maonk swoj Teres z Gosiewskich, a midzy jedn wypraw wojenn a drug, przebywa kolejno bd w rozlegych dobrach swoich na mu dzi, bd w Wilnie, osypujc dobrodziejstwami klasztor Trynitarzw, wasnej na Antokolu fundacyi, objedajc majtnoci swoje, dogldajc interesw. Interesa te atoli wietnemi ju nio byy. Raz pora wyzbywa si Sapieha ktrej posiadoci lub pod duy j oddaje zastaw. Gdy Piotr Wielki zaj Litw, schroni si hetman do Prus, przebywa nastpnie w Wiolkiej Polsce, za wroU do kraju dopioro po ogoszeniu krlem Leszczyskiego i z rk jogo wielk buaw (odjt mu przez Augusta II) przyj. Na te czasy wanie przypada pobyt w Oszmiaszczynie krla Stanisawa, pobyt zwizany cile z szerok akcj rozgry wajc si na widowni caej Rzeczypospolitej i nie od rzeczy bdzio wybiedz nieco, na tem miejscu, poza granico iwiejskich poletkw.

 78 Aby uprzytomni sobie, w jakich warunkach i w jakiej fazie burzliwego i penego przygd ycia krl Stanisaw Le szczyski goci na oszmiaskiej ziemi do przypomnie gwne wypadki i daty historyczne 1706, 1707 i 1708 r.'). Dnia 24 wrzenia 1706 zawarty zosta w Altranstaedt pod Lipskiem uroczysty pokj midzy Karolem XII szwedzkim i Augustem II, moc ktrego ten ostatni zrzek si korony pol skiej na rzecz Stanisawa Leszczyskiego. Osignicie tego re zultatu byo ukoronowaniem wszystkich dotychczasowych powo dze dumnego protektora Leszczyskiego; Karol XII sta u szczytu znaczenia i potgi. Zdawaoby si, e tak stanowczy obrt rzeczy pooy kros wszelkim w kraju rozruchom, e utrwali raz na zawsze stanowisko Leszczyskiego na tronie, e usunie nawot pozory do sigania zbrojn rk w sprawy Krlestwa Polskiego zarwno Karola XII jak cara Piotra. Inaczej si atoli sta miao. Pokj altranstaedtski nie zadowolnil nikogo. August I I zawarszy go bez porozumienia si z potnym aljantem swoim przemyliwa tylko jakby zerwa haniebn umow i w tym celu odpowiedzialno za podpisanie warunkw zwali na wasnych swoich, Bogu ducha winnych penomocnikw. Piotr Wielki, stojcy z niema si w okolicach Orszy i gotujcy si do wkroczenia w granice Polski, zaskoczony nieprzewidzian, dobrowoln abdykacj krla Augusta, nalega na zerwanie wieo zawartego traktatu; stronnicy Augusta nie chcieli si pogodzi ze stanom rzeczy; stronnicy Leszczyskiego nie czuli si na silach zama opozycji; w niezaradnoci swojej umylono prosi rosyjskiego monarch o porednictwo, a w Lu blinie (19 czerwca 1707) ogoszono nawet tron polski wakujcym. Tedy nowe swary, ktnie, rozdwojenia i anarchja jeszcze gorsza. Na wie, o stronnicy Augusta nie myl wcale podda si jego wasnej decyzji, na wie, e car Piotr nie solidaryzuje si z postanowieniem swego sprzymierzeca, na wie, e partja

H istorja tycia Naj. Stanislatva I Krla Potartego". PrzekLu^z francuskiego

 79 Leszczyskiego nie jest w stanie o wasnych siach zaj domi nujcego stanowiska, na wie wreszcie, e sam August nie myli wcale uszanowa umowy w Altranstacdt zawartej, ruchn Ka rol XII z calem wojskiem swojem z Saksonji, gdzie caoroczne odby wygodne lee, i puci si pod Toru, majc przy boku swoim krla Stanisawa. Siy zbrojne szwedzkie Uczyy 36,000 gw najlepszego o nierza. Gwna kwatera krlewska bya w Wysznicy pod Brze ciem Kujawskim, za Leszczyski osiad o pitnacie kilome trw dalej w Swientynie. Do obozu szwedzkiego przybyo po selstwo tureckie dajc niedwuznacznie pozna gotowo sutana do zawarcia przymierza skierowanego przeciw Rossji. Przymie rza tego uchwyci si Karol XII skwapliwie i wtedy to wanie, najprawdopodobniej, powsta w umyle jogo plan miaego po chodu w gb Rossyjskiego pastwa, plan w znacznej mierze ugruntowany na sojuszu z Turcj. O tym to czasie zawizane zostay rokowania z Mazepp. Oprcz wojsk pod wasn ko mend, mia Karol XII jeszcze oddzia 10.000 Lowonhaupta sto jcy pod Mitaw, korpus generaa Schlipponbacha w Estlandji, oraz kilka tysicy wojska skoncentrowanego w Finlandji. Wszy stkie te siy miay zosta niebawem uruchomiono do wsplnej akcji. Krl Stanisaw z polskiomi regimentami trwa wci nie odstpnie przy Szwedach. W pierwszych dniach stycznia 1708 posun si krl szwedzki naprzd a pierwszych dni lutego stan pod Grodnem, gdzie na czele niemaej zaogi znajdowa si sam car Piotr Wielki. W nocy atoli z 6 na 7 lutego rossjanie opucili miasto bez wystrzau i wojsko szwedzkie przoz otwarte bramy woszo do Grodna. Rozpocza si akcja wojenna i strategiczna podobna akurat do tej, co w sto lat potom miaa pogry niemniej zapamitaego a o wiele groniejszego najezdnika. Karol XII j e si tak wyra torowa cieki Napoleonowi, j stawia pierwsze kroki po fatalnej drodze prowadzcej do Poltawy. Wyruszywszy z Grodna 9 lutego, podajc prost linj przez powiat lidzki i przez Holszany, staj dnia 22 lutego krl szwedzki i krl Stanisaw w Smorgoniach. Nieprzyjaciel nigdzie

- 8 0 nie zabiegi im drogi eofa si ustawicznie. Wojska szwedzkie i polskie, wskutek forsownego marszu po trudnych do przebycia wertepach, porozprzgaly si i Karol XII zmuszony byl duszy w Smorgoniach odby popas, aby regimenta i oddziay skupi si mogy i wypocz.

W Smorgoniach wypracowany zosta do ostatnich szczeg w plan dalszej akcji i dalszego pochodu. Karol XII zdecydo wa si wbrew opinji generalnego sztabu, doradzajcego ude rzenie ca si na Ostzejskie prowincje i dalej w gb Rossji. Tam miay mu poda rk zastpy kozakw zaporoskich i doskich pod wodz sprzymierzonego Mazeppy; w gb Rossji miay pocign w lad za krlem wojska szwedzkie komendy

 81 Lwenhaupta; genera Liibecker z J4.000 otrzyma rozkaz ma szerowania na Petersburg; krl Stanisaw Leszczyski mia po czy si ze szwedzkim generaem Krassowem, zgnie oddziay stronnikw Augusta i wkroczy do Polski. Formalny traktat zawarty zosta w Smorgoniach z penomocnikami Mazeppy. Ka rol XII nie wtpi, e, oskrzydlony chmarami zbuntowanego kozactwa, pochd tryumfalny odbdzie z Ukrainy do Moskwy. W Moskwie, nie gdzieindziej, gotowa si wojn zwycizk za koczy, z Piotrem Wielkim pokj zawrze. 7 miesic przeszo bawili Karol XII i Stanisaw Leszczy , ski w Smorgoniach, krl Szwedzki wygotowywujc ostatnie dy spozycje i gromadzc siy, krl Leszczyski werbujc stronni kw, dojedajc w ssiodnie powiaty. W czasio te owym, w pierwszych dniach marca 708 r. przyby ze Smorgo krl Leszczyski do Gieranon i zabawi tam dni par zaatwiajo pilniejsze miejscowo sprawy'). Przy krlu znajdowa si w Gieranonacli zarzdzajcy dobrami artylerji litewskiej hetman Ka zimierz Jan Sapieha. W kocu marca obaj krlowie przejechali do Radoszkowicz (dzi w powiecie wilejskim na pograniczu miskiego) gdzie gwn kwater rozbito. Wojska rosyjskie, liczce 40 - 50,000 onierza, rozoyy si midzy Witebskiem, Orsz i Mohilewem ale leay nieruchome, pozwalajc krlowi szwedzkiemu obozo wa spokojnie w Radoszkowiczach przez kilka tygodni. Nasta wreszcie dzie stanowczy. Do pochodu wszystko byo gotowe. Dnia 11 czerwca wysa krl szwedzki awangardy swoje ku Mohilewowi a nazajutrz egna si w Radoszkowi czach z przyjacielem swoim i sprzymierzecem krlem Stani sawem. Poegnali si obaj aby si ju nigdy wicej w yciu nie zobaczy. Karol XII pocign na czele armii szwedzkiej ku Berezynie, ku... Potawie; Leszczyski z 16,000 wojska ruszy na Grodno przez Tykocin, w zachodnio dzielnice Polski. Przy

boku jego znajdowa si Stanisaw Poniatowski ojciec przy szego krla Stanisawa Augusta. Dalsze dzieje przypomnienia nawet nie potrzebuj. W rok po wsplnem obozowaniu obu monarchw w Smorgoniach i w Radoszkowiczach, hen, tam na stepach nadnieprzafiskich run wspaniay gmach wielkich planw Karola XII grzebic pod zwaliskami swemi tron Stanisawa Leszczyskiego. Ostatnie nadzieje swoje, ostatnie zudzenia wietlane, ostatnie swoje jasne dni przeyli Karol XII i Stanisaw Leszczyski tu u nas wa nie, na oszmiaskiej ziemi.

W lad po katastrofie potawskiej, Sapieha, ktry na rok przedtem zda by hetmastwo synowcowi swemu Janowi Sa piezie, wesp z wieloma stronnikami Leszczyskiego, odda si na ask i nieask krlowi Augustowi II. Krl t submisj przy chylnie i skwapliwie przyj. Uspokojony pod wzgldem stanowiska swego w kraju, siedmdziesicioletni z gr magnat wstpuje po raz trzeci w zwizki maeskie z wdow po Andrzeju Giegudzie hra biank Antonin Waldstein-Arnau, ktra sumami znacznemi oraz piknemi majtnociami szczerby sapieyskiej fortuny re stauruje. Pomoga atoli ta restauracja niewiele, do samego bowiem zgonu wojewoda wileski by w interesach i gotowizny wiecznie W 1720 r. znajdowa si Sapieha po raz ostatni na sejmie w Warszawie. Przeszo omdziesicioletni weteran, otoczony trzema ganeracjami Sapiehw i spokrewnionych z nimi rodzin, przyby umylnie na poegnanie do izby poselskiej i zaleca siebie i dom swj stanu rycerskiego pamici. Odpowiedzia mu marszaek sejmowy Krzysztof Zawisza. Wraenie na umysach posw sprawiy nietylko widok sdziwego starca i powaanego przez czterech krlw senatora, ale i sowa Zawiszy, rzeczone na wstpie: Stawa tu przed wami onierz od lat przeszo sze dziesiciu, senator od lat czterdziestu piciu i pan z panw... Kazimierz Sapieha, wracajc z tego sejmu umar 13 marca

1720 r. w Grodnie, otoczony licznym zastpem duchowiestwa i rodziny, pord synw, synowcw i wnukw. Zwoki jogo zo ono w grobach sapieyskich w Berezie. By to pan odznaczajcy si midzy dygnitarzami w se nacie rad i powag; midzy domownikami ludzkoci; uprzejmoci, dobroczynnoci wszystkich ujmujcy; na kocioy i zakony hojny dobrodziej. Chocia zostawi jedn z najobszer niejszych fortun, lecz obarczon tak znacznemi ciarami, e syno wie jego oddali j pod taks, kontentujc si swym macierzy-

Ale z szerokich dziejowych widnokrgw wrmy do oszmia skiego lwia, gdzie tymczasom w absencji dziedzicw, rzdzili Tyzenhauzowie. Jakime rzeczy skadom? A oto, takim. W 1686 r. poyczy wojewoda Kazimierz Jan Sapieha 16,000 talarw od Stefana Tyzenhauza wojewody nowogrdz kiego i odda mu w zastaw Iwie. Za wzite pienidze wykupi Sapieha z pod zastawu Jabonowskiego, kredytora jeszcze Kiszczyskiego, folwark Weronk i wie Piotrowicze i przyczy je do lwia. Po dziesiciu latach (1696) dobra jeszcze Sapieha od Tyzenhauza 2,000 talarw bitych, mia za nio wykupi jeszcze jeden folwark Iwiejski, ale wzite pienidze in proprium obrci. Przez lat czternacie Tyzonhauz spokojnie dzierawi Iwie w po siadaniu swojem i czsto tam przebywa. Nasta pamitny dla Sapiehw rok 1700; stoczon zostaa bitwa pod Olkienikami); szlachta rzucia si na Sapieyskie dobra, pldrujc je i niszczc. Tyzenhauz apelowa do krla proszc o opiek i obron, tumaczc o on przecie jako zasta wnik, ma przedewszystlciem prawo do lwia. Tedy krl August II wyda do senatorw, rycerstwa i obywatelw W. Ks. Lit. uni wersa upominajc i zakazujc, aby nikt nie way si tkn lwia nie chcc aby za panowania Naszego krzywda w pa stwach Naszych dzia si miaa oraz widzc rzecz nad soce

84 janiejsz i zapobiegajc wyuzdanym na cudz fortun ape tytom*. Tumaczy! nadto krl e majtno Iwie na kilkanacie lat przed akcj Olkienick wesza pod zastaw Tyzenhauzw i e zastawne prawo jest wszelkiej posessji jus cardinale, ktrego violare nikomu nie wolno ') Jeeli za pisze krl postrze leni pod Olkienikami maj jakie do Sapiehw pretensje, niech upominaj si o nie u Rzeczypospolitej, a My sami (krl) de klarujemy obmyli dla nich na przyszym, da Bg, sejmie co). bd ex vacantibus primis et ex pane bene meritorum J Nie pomogy nic uniwersay krlewskie. Tyzenhauz w samem Iwiu ponis strat rozmaitych na przeszo 50,000 zp. od naja zdw, expulsyj, violencyj i gwatw. W cigu lat dziewiciu a dnych intrat z lwia nie mia, nawet zarzdza niem nie mg, bo do tego nio dopuszczaa rozjuszona szlachta. Kowal zawini, szewca wieszano. Miar wczesnej zaciekoci na Sapiehw oraz zdziczenia obyczajw, daje napad formalny na Iwie, dokonany przoz bi skupa smoleskiego Mikoaja Zgierskiego, na czele licznej szla chty, Ordycw, Mejnartowiczw, Swoyskich, Darowskich, So rokw, Plenickich, Towiskich, Komarw, Sliniw, Jurahw, Sulistrowskich, Kiewliczw, Sawickich i t. d- i t. d. Aby jaki taki mie pretekst po temu, ksidz biskup zamianowa siebie sam komisarzem... eksdywizorskim i ruszy nieproszony z adhe rentami swymi czyni... eksdywizj dbr nieobecnego, zmuszo nego szuka schronienia za granicami kraju, Sapiehy. Ustpu jemy gosu wspczesnym. Gdy w roku przeszym 1700 czytamy w dekrecie Try bunau Gwnego Litewskiego, ferowanym w dniu 15 stycznia 1709 r. publiczne w Wielkiem Ksiztwie Litewskiem stao si zamiszanie, ktrego aujcy (Sapieha) nie mogc cierpie, wszelkie swoje tak lece obszerne jako i ruchome nie mniej szego szacunku, zostawiwszy dobra, bogato skarbce i wielkie porzuciwszy zbiory, jedyne zdrowie swoje unoszc, cum bene k ') Orygina u ersau w Iwiu. niw i\e>< 8ibli'7i W Z8l,d".M dl iaw xh bratobjcw oraz w n5 iolatorw sp o-

86 -

sentientibus, od zawzitego tumultu u longe tyeh krajw zostawa musia - tedy obalowany Jegomo Xidz biskup smoleski, wesp z innymi obaowanymi, adnego do aujcego Jego moci i dbr onego nie majc najmniejszego pretekstu bez bytnoci aujcego, contra dtcenliatn charakteru swojogo, apptens alieni, usurpando nie wiedzie qua autlwrUale magistratum et commtssorialum na majtno aujcego, lwie nazwan w po wiecie Oszmiaskim lecf majc z sob czowieka do kilkuset, z rozpostartemi chorgwiami armata potentia, w tym pomienionym roku, miesica i dnia sobie lepiej wiadomego,' najecha. Gdzie w cudzej fortunie jako w swojej wasnej rzdzc si, licentiose postpujc, wszelkie sobie rozkazujc wygody, przez czas niemay rezydowa. Tame, zastawszy w tej majtnoci, we dworze i folwarkach do niej nalecych rne supellectilia niemaej ceny, konie, stada, byda, zboa w gumnach nie mcone i w wirnach zsypane, wszystko to ichmociowie mniemani komisarze, zabrali na swj poytek obrcili, szkody na 100,000 zp. (plus minusque rachujc) uczynili, gwat, wiolencj, ekspulsj popenili. Naostatek Jegomo X. biskup Smoleski dwr, miasteczko, fol warki i wsie obszerne rnym osobom (w tej aobie wyrao nym nigdy przez aden sposb do tej majtnoci nie nale cym) eksdywidowawszy, rozdzieliwszy, do posesji poda i sam z niej odjecha. Sd skaza biskupa i wsplnikw jego ) na grzywn 410,232 zp. oraz na infamj i banicj. Nareszcie powoli zacz jaki taki ad i porzdek wraca na Litw. Umysy uspokoiy si; Sapieha wraca 1709 r. z zagraBkich ma prawo w pierwszej linji Tyzenhauz - sam, przyci nity potrzeb, intraty te zagarnia. Biedny Tyzenhauz w desperacyi. Patrzy jeno z zawici na OO. Bernardynw, ktrzy bez wzgldu na to, kto gospodarzy w Iwiu, najskrupulatniej z roku na rok annuat swoj egzekwowali i wybrali z lwia

86 w cigu lat siedemnastu 34,000 zip. to jest wicej ni sam Ty zenhauz. Tedy rozpoczyna si proces pomidzy dziedzicem a za stawnikiem. Sapieha przegrywa spraw i zmuszony jest uzna wszystkie straty przez Tyzenhauza poniesione, uzna e tene zaspakaja z wasnej kieszeni Kiszczyskich kredytorw i przyj to wszystko na wasny rachunek. cznie z pierwotn summ za stawn, z dobranemi dwoma tysicami talarw, ekspensami i stratami, urosa teraz summa nalenoci Tyzenhauzowych do powanej cyfry 100,000 talarw bitych i 61,765 zip. Takiej kwoty Sapieha w gotowinie nie mia. Nastpia tedy w 1720 r. przy jacielska kombinacja ju z synem Stefana Tyzenhauza, Michaem pisarzom litewskim. Summ rzeczon wnis Sapieha prawom zastawnem na Iwie, na majtno swoj Szkudy oraz na paace w Wilnie. Tak pokombinowawszy si, umarli jeden po drugim, Sa pieha i Tyzenhauz. Dziedzictwo lwia przeszo sukcesj na Ale ksandra Sapieh podskarbiego nadwornego litewskiego, oraz na maoletniego brata jego Michaa. Zastaw lwia wzi pomiarkowawszy si z bratem Benedyktem starost szmeltyskim syn pisarza litewskiego ksidz Antoni Tyzenhauz kan clerz djecezji wileskiej, ktry czsto i przez czas dugi w Iwiu rezydowa. W 1733 r. ksidz Antoni Tyzenhauz wszystkie posia dane sumy, na Iwiu lokowane, zapisa i darowa Ignacemu Ogiskiemu, nawczas obonemu, in post marszakowi W. Ks. Lit. Sam Tyzenhauz osiad sobie spokojnie na doywotnej rezy dencji w Mikoajowie. Podczas gdy si to dzieje druga poowa lwia folwarki niektro zostawaa tymczasem w posiadaniu yemskich (t. j. krewnych Elbiety z yemskich) a nastpnie Obucliowiczw (ile e crka Krystyny z Kiszkw Kierowej, polubia Teodora Obuchowicza i synowie jej nie dali za wygran pretensjom do sukcesji Kiszczyskiej). Ci ostatni, zwtpiwszy nareszcie w mo no utrzymania si przy Iwiejskiej ziemi, prawa swoje do po owy lwia ustpili Ignacemu Ogiskiemu. Tym rzeczy skadem znalaz si Ogiski w posiadaniu: jednej poowy lwia oraz sum zastawnych cicych na drugiej poowie tej majtnoci.

 87 Sapiehowie waciwie Aleksander dziaajcy w imieniu wasnem oraz maoletniego brata prbowali wyprocesowa od Ogiskiego prawa do lwia nabyte przeze od Obuchowiczw, ale nadaremnie. Nie pozostawao nic innego, jak sprzeda m u, obcion dugami wasn lwia poow. Ma wszystko, nieche bierze i reszt. Tak si te i stao. W 1752 r. medianie senlenia przyjaci, Ignacy i Helena Ogiscy, wypaciwszy Sapiehom na leno za poow lwia, oraz jeszcze jakie pozostae Kiszczyskie nalenoci, in summa 108,000 zp. wzili na wieczno ca o lwia ') Ignacy ksi z Kozielska Ogiski5 by synom kasztelana ) witebskiego Marcjana, pierwszego z Ogiskich jak widzie limy na innem miejcu waciciela Zalesia). Fortuna kaszte laska ma nie bya, ale kasztelan mia pitnacioro dzieci; na dol przeto Ignacego przypado niewiele i dziki temu Iwie zna lazo w nim gorliwego opiekuna i pana. Rezydencj te swoj mieli w Iwiu Ogiscy. O wygldzie jej w drugiej poowie XVIII wieku, w latach 17761778, daj wyobraenie inwentarze. Tak oto, jechao si z miasteczka do wczesnego dworu perspektyw* wysadzon drzewami w cztery linje. U wjazdu w t alej do dzi dnia Istniejc stay dwie .austerje* (gospody, zajazdy), aleja za biega wprost ku obszernemu dzie dzicowi opasanemu murem. Wspomnielimy na innoin miejscu, o obrb w rezydencjonalny lea midzy dzi istniejcym jeszcze w Iwiu ogrodem a traktem biegncym, jak dzi tak i wwczas, z Subotnik do lwia. Przed gankiem paacowym, wspartym na czterech drewnia nych supach, stay dwie latarnie. Przez wielk sie, w ktrej

88 staa, suknem zielonem wybita, lektyka pani domu, wchodzio si do stoowego pokoju o trzech oknach w ow szklonych; zwraca w nim uwag st dbowy o szeciu nogach, przezna czony do gry w krgle; meble czorwonem obiciem byy kryte. We wszystkich innych komnatach ciany powleczone byy m aterj, lub malowane, tylko w jednym pokoju dano obicie papie rowe angielskie.. Inny znowu pokj zwano -zotym., od po wlekajcej ciany skry, zotem nabijanej. W sypialni Heleny Ogiskiej czerwienia na cianach karmazynowy adamaszek; takime adamaszkiem pokryte byy meble; ozdabia pokj obraz w. Zuzanny. Sypialnia pana domu trzymana bya w niebieskim kolorze i rwnie adamaszkiem, ale niebieskim, miaa kryto me ble: przylega do sypialni gabinet o dwch oknach, przysoni tych firankami jedwabnemi, ciganemi na prtach; stay tam stoliki chiskie, rozpocieraa si wielka kanapa materj per sk kryta; na cianach wisiay portrety Augusta III, krlowej, imperatorowej Elbiety oraz imperatora ma Katarzyny II. W lewo przy paacu sta, wkopany w ziemi, na drewnia nym postumencie kompas z herbem. W prawo, w pewnej odle goci, wznosiy si zabudowania gospodarskie: folwark, czeladnia, gumna, browar, spichrzo, wironki, sodownia, ptaszniki, praczkarnia, myn i t. p. Bliej paacu, rwnie w prawo, staa obszerna oficyna; w lewo kuchnia, opodal kuchni muro wany skarbiec. Skarbiec to byl nie byle jaki. Kilka izb, szatnie, mieszkania dla suby a w izbach rozmaite potajemniki w cia nach, szafki w uszakach okien i drzwi. Sama komora skarbcowa miaa okiennice wewntrzne elazne i dawaa bezpieczne schro nienie kilku szafom grubo okutym. Galerja prowadzia ze skar bca do kaplicy, w ktrej otarzu janiaa figura Siatki Boskiej, snycerskiej roboty, pozacana. Za paacem rozciga si ogrd tak zwany woski. W nim widziae dwie figarnie z dziesiciu oknami ze szka biaego kada oraz wielk, murowan oranerj. Latem roio si po ogrodzie od drzew wazonowych; byo ich w istocie mnstwo. Modych drzew pomaraczowych liczono 108, starych sze, dzi kich do czterdziestu, bukszpanw dwadziecia kilka; parado

89 way w wazonach drzewa cytrynowe i bobkowe (laury), granaty drzewa migdaowe, rozmaryny, orzechy woskie. Samych drzew figowycli byo omdziesit. Rozpite na biaych cianach, doj rzeway morele i brzoskwinie; winne latorole tworzyy dugie i bujne szpalery. Drzew owocowych byo stosunkowo niewiele; nieco mniej ni dwiecie jaboni, grusz trzydzieci. Rosy na gruncie tworzc malownicze partery i bukiety: lilje, tulipany, hiacenty, ruty, lazy weneckie, alkiermesy, hyzopy, fioki i la wendy. Ogrd warzywny peny by szparagw, kard, jarmuszw, tytuniu ukraiskiego i zwykych ordynarniejszych ogroDodajmy nawiasem, e w ozasie, o ktrym mowa, stao w Iwiu i po folwarkach dwornego byda rogatego sztuk 401, owiec sztuk 505. Niemniej gorliwie ni o splendor rezydencji wasnej trosz czyli si Ogiscy o dobro miasteczka i okolicy. Wyrazem tej troskliwoci bya fundacja w 1765 r. szpitala w Iwiu. Szpital dawa miejsce dla omiu chorych, obowizanych codziennie mo dli si w kociele farnym za fundatorw szpitala (jeeli yj, proszo o szczliw mier, jeeli nie yj, za ich dusze.). Waciwio atoli by to raczej przytuek dla niezdolnych do pracy dziadw i bab. Gorliwie to dbali dziedzice lwia o rozkrzewianie si wrd ludnoci wiary rzymsko-katolickiej. Protegowali oni skwapliwie zwaszcza dyssydentw, ktrzy na ono kocioa rzymsko-kato lickiego wracali. Rozmaitym .nawrconym, krawcom, kowalom, felczerom i p. ponadawali Ogiscy liczne place w miasteczku Tak n. p. felczor Dbrowski otrzyma 52 prty kwadratowe placu, krawiec apa w doywocie 126 prtw, kowal Szmitt nietylko plac na wieczno ale i dom z ogrodem oraz siano niema. Niejakiej Adamowiczowej ncofitce *chcc ludziom mniej wiata majcym ku poznawaniu Rzymskiej wiary uczyni potrzebne zachcenie, darowano p woki ziemi Ale i za zasugi oraz sierotom, wdowom, do pracy niesposobnym ludziom nie szczdzia zwaszcza kasztelanowa wileska, po mierci ma, rozmaitych

 90 ulg, darowizn i zapomg jak wiadcz liczne karty przez ni wydawane'). Czasu dziedzictwa Ogiskich w obrbie dbr Iwiejskich znajdoway si nastpujce folwarki i wsie: dwa miasteczka Iwie i Mikoajw, samo fundum, cztery folwarki: Galimszczyzna, Rembakowszczyzna, Krasowszczyzna i Chowaszczyzna; wsie: otewka, Barw, Czapu, Zakociele, Zbojsk, Dyndyliszki, Hanczary, ukoszyn, Strzyenita, Turuszki, Aleksandry, Surogi, Pozdzienita, Szeptany, Sangucie, Kozice, Sakowicze, Jakuka, Kurciszki, Ciunowicze, Dejlidy, Zubkowicze, Rodziewicze (od czone przez kasztelanow wilesk i darowane Ignacemu Gurskiemu starocie wilcszniaskiemu), Dworzany, Wiguszki, Wodole, Chilewicze, Berczwka, Kwacze, osiowce, Zapudziany, Rogowszczyzna, Dunaj, Drobycze, Karpowicze, ubienita, Kieury, Misiukowicze, Jasowicze, Helenw, Helenwka, Pawowicze. Og em wsi 43J ). Ogiscy, Ignacy i Helena zeszli ze wiata bezpotomnie. Iwie przeszo drog sukcesji we wadanie hetmana wielkiego li tewskiego Michaa Kazimierza Ogiskiego (ur. 1738 r. zm. 1800r.) jednego z najzasueszych magnatw w Polsce, pretendenta do korony po mierci Augusta III, mionika sztuk, twrcy kanau Ogiskiego., czcego Niemen z Prypeci, czyli morze Bal') K orespondencja ssiedzka. Sollohubgener. artyl. lit. w adajoy Lipniszkam do Ogiskiego w Iwiu: .M i onseigneur. Z w zgldu sm siudzkiej zacho wania przyjani a szczeglnie askaw JW. W. M Pana Dobrodzieja dla ej . m przychylnoci, zachodzc dyforencyjn ktni chcc quam tranquillius i jia ciscere, zaleciem Im Panu dyspozytorowi IJpniskiem najskrom u niejsz spokojnofici konserw acy, w zajem oraz m honor uprasza JW W. M nie am . . Pana, aeby wawy ludzi Iwiejskich im do w pet ioloncyi gruntw Lipniskich u nie infestujcy, jusie d ere raczy. Przy insynuacyi tedy niniejszej staw em proby m ojej I m sam nicprzestannej asce JW. W. U. Pana polecam i ogo . Zostaw indiferenU anim et cultu d am o ebito JW W M . . Pana i Dobrodzieja naj niszym sug. Z W ilna 2 Augusti 1 5 . 5 7 < J D zaspokojenia dyfferencyj granicznych m ) la idzy Iwiem a B akszU n ni biskupiem sejm 1 7 r. dwakro w i 75 yznacza specjaln kom isj. B odaj ze aVIII t. 6 6 i 7 3 9 2 ). "lk d '?kl "i0 laW '"U8< kom a > < ' U Z 9 ,0 1! , 1

91 tyclcie z Czarnem'). I znw Iwie pado jak kropla w morze, w bezdno wielkopaskiej fortuny. Co znaczyo kilkadziesit tysicy zotych intraty rocznej iwiejskiej dla hetmana, ktry obraca miljonami! Gospodark iwiejsk zda gubernatorowi swemu iwiejskiemu Sierzpiskiemu, obowizanemu wnosi hetmanowi co rok 66,000 zp. Nastpnie odda hetman Iwie w zastaw marszakowi nadwor nemu koronnemu Franciszkowi Rzewuskiemu. Wreszcie od 1784 r. trzyma Iwie w dzierawie Szymon Skirmunt mosto wniczy piski. Zadalekoby nas zawioda opowie o dziejach fortuny het mana Ogiskiego'). Hetman, zawikany w kopotliwe interesas ) przeda wszystkie dobra swoje ks. Michaowi Kleofasowi Ogi-

') K ana w, m ajcy sze i pl m dugoci, kosztow 1 m ili a 2 iljonw zip. Pierwszy statek przepyn n z C im heraonu do K rlew w 1 8 r. Porw. ca 7 * Syrokom .Niem od rde do ujcia.. W la en ilno. 1 0 . 81 ) .Pow. Oszm II. 1 0 .. 9. sW ) alca si Rzeczpospolita pocigna za sob i znaczncz fortuny hetm Ogiskiego. Starostw C ana o iocierskie w gub. M ohylowskiej, przynoszce (10,000 rb. assygnacyjnych intraty rocznoj, odjto m zostao i przeszo do u M onarszego skarbu w 1 7 r. czyli e przez lat dw 78 adziecia siedm(1773-1800 t. j. do roku zejcia ze w h ana) ubyo m ztd intraty 1,020,000 rs. iata etm u assygnacyjnych. O tym czasie dobra dziedziczne hetm Kruclia i N ina e ana ow (gub. M ohylow ska) skonfiskow ane zostay a m a z n hetm intraty iew ich an rocznej po 2,01 rs, assygn., sam za dobra w 7 10 e arte byy m niojw icej 5 0 0 1 ,0 0 rs. assygn.; podobnem losowi ulegy dobra B u ieszenkow w icze artoci 0 ,0 0 10 1 rs. assygn. U traci te hetm w 1 9 r. doywotni pensj ekonom Piskiej an 7* ji przynoszcej m 1 0 0 zip. intraty rocznej: ekonom darow ks. R u 8 ,0 0 j ano epninow ktry hetm i, anow w i ypaca roezru zaledw po 7 ,O O . ozyUe przez o ie 9 O rfp hrabstw O o iecierzyskie (gub. M ohylowska) i darow hrabiem Sotykowi; ano u m hetm na tem h b twie sum zastaw w kw ia an ra B r n ocie 100,000 czerw z. . i sum a ta przepada. Przepady rwnie dobra kurlandzkio Alszwang, otrzy m m w spadku po Szwcrynic; zagarn jo B ane iron niepraw a w owe czasy nie z potnym B ironem w by nio m alki ogo. Na ostatek w spom nie te m ona konferow R ana zeczpospolita O giskiem doyw u ytnie wjtowstwo Z ahiszyskjc;

skiemu ') i ogromn t inass dbr i kapitaw trzli przez lata cae dunicy. Na domiar zamiszania wystpili w 1800 r. na aren sukcesorowie hetmascy: Brzostowscy, Platerowie, Przezdzieccy. Parczewscy, Wielhorscy i urosa dopiero piramidalna gmatwanina, ktr raz po razu przecinay specjalne ukazy cesarskie, ale ktrej rozwika nikt nie by w stanie. Jedyna chyba w wiecie rozczonkowana nasza Rzeczpospolita mo ga by widowni podobnych majtkowych i interesowych komplikacyj. Koniec kocw, aby raz wybrn z tej haniebnej matni, po dwudziestu piciu latach procesowania si, pozywania, rozru chowywania si, kcenia i godzenia, spadkobiercy hetmascy, wyrewindykowawszy z massy dbr podskarbiego Michaa Kleo fasa Ogiskiego Iwie, postanowili one sprzeda2 Znalaz si ). ') Za IS io,0 0 zip., z ktrych mial podskarbi w ,S 0 ypaci 8 0 ,0 0du ,0 0 0 nikom hetm a 4 5 ,0 0zosta sam h anow dunym Naw ana ,2 0 0 etm i . iasem m ic, w przysig na wierno Tronowi R ossyjskioinu zoy w im ieniu hetm a an w rce generaa C ycianow pkow Lachnicki jak o tom w a nik iadczy nast pujcy certyfikat: .C afam w cnio. II.. on M .it anii.* 1 A tpa n c p u cum 7 stxa o ra o y

jio iu u iu 1 o o A p iH C 1 9 no. Podpisa genera m o cia . 'p .ia . n b -ro 7 5 ajor. etc. .Ilm ta) Z owych czasw przechow si w archiw w Iwiu ksiga spraw aa um roztrzsanych przez sd w locinski iwiejski w latach od 11 do !Si5 r. S 81 to protokoy dochodze sdowych oraz zrogcstrowanc wyroki. O krom togo wpisywano do ksigi ow najrnorodniejsze transakty m ej idzy w ooianam i dokonyw ane, dziay, poyczki, adoptacje (nader czsto) i t. p. jak n p dzi . . do ksig notarialnych. I tak: dwaj w ocianie rozoyli ogie w losie, co przy wielkiej suszy m ogo w znieci poar, lenik nie dopatrzy tego. Jednem w u o cianinow 5 plag rzgam ozow i, lenikow za niepilnow i 0 i em i anie obow izku 1 0 plag. Za n zaoranie w por ugoru - plag 5 C 0 ie . hop upom si od ina drugiego ch opa nalenych m dziew u iciu rubli srebrem i w go koczerg ali W ? p" A !> ?,1' Zelr.yk rzucil kolnie"'< w l> la 0 loy Gojdziowej - plag 1 . 5

93

na nie amator w osobie Rudolfa hr. Tyzenhauza pukownika wojsk polskich. Tyzenhauz naby od spadkobiercw hetma skich Iwie dnia 6 maja 1825 r. za summ 1,500,000 zip. (226,000 rs.). Z pienidzy tych odeszo 186,125 rs. na zaspokoje nie krodytorw iwiejskich a reszt otrzymali sukcesorowie het mana do rozdziau midzy siebie')Rudolf Tyzenhauz, brat znakomitego ornitologa Konstan tego, waciciela Postaw, oeniony z Genowef Puslowsk, zmary w 1830 r., zostawi po sobie trzy crki i ziemskie jego posiado ci sukcessj na nie przeszy. Jzefa z Tyzenhauzw polubia ir. Konstantego Potockiego (z linji Tulczyskiej) i otrzymaa w posagu Izepichw i Byto w Slonimskiem; Hermancja zo staa on Seweryna hr. Uruskiego i wniosa mu wianem oudek w Lidzkiem; wreszcie m trzeciej crki Rudolfa Ty zenhauza, Elfrydy, August hr. Zamoyski (waciciel dbr Wlodawskich oraz Ranki), otrzyma wianem w 1843 r. Iwie. Od 1886 r. dziedzicom jest lwia urodzony w 1861 r. Tomasz hr. Zamoyski, syn hr. Augusta, oeniony z Ludmi hrabiank tnika Zelryka, ktrego obowizkiem bdzio utrzym ywa we w porzdek bi i raportowa dworowi, jeeli ktry z w ocian opuszcza a w gospodarce. iq Chop u krad od chopa sztuk ptna oraz zboe zo Spichrza, dorobiw szy do klucz. Wyrok: przez dwie rody publicznie n rynku iwiejskiin bra a bdzie po 1 0 plag ozow 0 ych. M aciej Dow glao popdzi klacz swego ssiada, ta uciekajc przebia si o erd w pocie i zdecha. O ceniono j om rubli srebrom i poow toj sum y kazano zwrci poszkodow m anem . Za u u kradze nie w kary 31, rs. (cena w w olu / ou ociaskiego w 1 1 r.). Ungur ze w 85 si M isiukow prosi Prokopa C a z B a, aby m ku w Krlewcu n icz ham arow u pi a .kontusz. dla ony. C ham k pi. O u kazao si, e su n kontusz nie B kna a tarozy. Tedy Ungur oddaje sukno C ow i dom si zwrotu pienidzy. C am ham i aga h , n raln nio zgadza si. U atu ie, ngur spotkawszy n drodze on C a, srodze a ham j, przez zo turbuje. Sd (1 1 ) kae U 88 ngurow su przyj a kalkulow i kno a poleca m wyliczy pi plag. Za nic u ch rozkazw ekonom karano re u su anie a gularnie dziesiciu plagam W 1 2 w i. ^ 8 5 oficianie iwiejscy ^sprzedaj z licytacji sk iego-, jeden w nabyty zostaje za *3 zp. 1 groszy, drugi za 4 zp. 40gr., 0 1 krowa za 2 zp., druga za 2 zp. 1 gr. 7 8 0 > Oryginay dokum ) entw oraz intercyzy - w Iwiu.

Zamoysk'), waciciel dbr Przyborowskich w Brzeskiem oraz

Tak n. p. Galimszczyzna puszczon^zottala

r e k 1 "7 f l'V t ZW y Mies^ ie,li^ a 1 * o g i * lwia do Lipnia,'k a" 1 ') Z linji L z. wgierskiej. M alka hrabianki Ludm bya z dom iy u O cskay do O csk ot Fclso-D ubow iin.

M nrja Paw Popicia. a

Mikoajom nad Niemnem przywodzi nam na pami OScikw, (Ostykw) ktrych by wasnoci, zanim go od nich nio naby w 1655 czy w 1656 knia ukasz Boloslawowicz wirski') starosta lcrewski nastpnie ciwun beraski (na mudzi). Wdowa po nim zapisaa Mikoajw crce swojej Stanisawowej Fursowej marszalkowej oszmiaskiej, poczem nabyli majtno Ra dziwiowie) a od nich do Kiszkw przesza. Tu nad Niemnem, na piaszczystem wybrzeu, stoi do dzi dnia w Mikoajowie niepokana cerkiewka. Fundowa j w 1629 r. w nowozaoonem miasteczku, pod wezwaniem swojego patrona, Mikoaj Kiszka. Swiaszczennik teraniejszy czytamy w nadaniu i na po tem bdcy, w opatrznoci swojej majc dziaka i inne sugi cerkiewne, wedle potrzeby ich chowa a za mnie samego i domowstwo moje wszystko Pana Boga prosi zawsze powinien bdzie* *). Mimo Mikoajewskiej cerkwi biegnie trakt szeroki wiodcy w Nowogrdzkie przez Niemen. Rzeka stanowi tu granic dwch powiatw. Prom przybija do piaszczystego brzegu po ktrym tu i wdzie walaj si ogromne kody czarnego dbu, wyawia nego z Niemna w niemaej obfitoci. Brzegi Niemna pod Milcoajewem, porose gdzie niegdzie laskami, do pytkie i mao malownicze, rzeka jednak sama nie pozbawiona okazaoci. ') K niaziowie wirscy m siedziby swoje u jeziora wirskiogo (pow. ieli gw iciaski) a n iek,tro znaczno ich m ajtnoci przeszy jeszcze przed w ie kam w posiadanie innych rodzin. Tak n p. sam wir nabyli w 1 2 r. Ra i . 58 dziw iowie, Jliadzio przeszed w 1 1 r. na w 67 lasnoS Olbryclila G asztoda. Do kniaziw w irskich naleay rw nie w irany, W orniany (dzi niade ckich w pow w . ileskim Trokiniki i w innycll dobr niem ), iele aego obszaru. Kniaziowie wirscy ju w XVII w ioku podupadli i rozrodzili siq lioznie. jest cala w podzielona n chaupy rolnicze z gruntam m icS a i, idzy drobnych ale dziedzicznych w acicieli. Ssiedzi nazyw ich ksitam a lu w oko aj i d licy w artujc z ich ubstw obok m ksizccj, m i uszczypliwie: ira, a itry w Szum dbrow jodzie knia po drow i a a*. ) O dpow ied na replik prokuratora m assy btef. Radziw iwny. Pisa agiewnicki. Str. 3 6 Porw. Wolff .Kniaziowie. 5 5 3. 1. a Wypis z ksig ziem ) skich w ojew. Nowogrdz. Zapis funduszow y

 96 wdzie si N en jak m iem odry w krci Zielon sm pl i sianoci, ug wdzie si w rzeza bystro w br ponury Lub w ebro gry. dzie, osonion wierzb lub olszniakiem w Sw starow ym ieckim posuw si szlakiem a ; wdzie gw atow now drogi pyta, 'nie ej Rwie swe koryta. Albo spotkawszy kam po sw drodze, ie ej Bije w piersi i pieni si srodze, e Lub si na piasku gdy zlofi przem , ina. M ikko rozciela. Na brzogacli jego to krzy z B o-m k, Albo napotkasz kapliczk m alek, Lub cich w iosk, lub dworek poziom y

Stercz starego rudery zam czyska Lub stary ku rhan, gdzie pi jak na stray Rycerze starzy. A jakie w przepywa on grody! ite wdzie Lnbcz stary, jak dziad siwobrody, Gdzie omyl wity chrzost prawego B oga G ow M endoga... pisa Syrokomla trafiajc w nut starego Klonowicza, Wisy piewaka. Za i nie dziw e w tych stronach wpad w oko poecie przedew8zystkiem Lubcz, tu u samej granicy powiatu oszmia8kiego, nad Niemnem lecy. I my te nie rozstawajmy si z nadniemesk okolic nie powiciwszy dawnemu Lubczowi wspomnie nieco. Miejscowo to pamitkowa pod niejednym wzgldom a gona niegdy na wiat szeroki pod nazw acisk Lubeca ad Chronum. Dzi Lubcz upad zupenie. Rozsprzedano folwarki i attynencje, je dno tylko fundum zostao w posiadaniu ksiny Hohenlohe. Nio podniesie splendoru Lubcza nowo zbudowany paacyk, w ktrym rzadko kto goci; podtrzymuj jeszcze tylko jako

tako rozgos miasteczka jarmarki na bydo, istotnie pikno, po kach obfitych nadniemeskich wypasane. Droga do Lubcza z Mikoajowa wiedzie przez Delatycze, lece wrd bezmiernych piaskw oraz bujnych k, przez dobra ongi Radziwilowskie, nastpnie Wittgenstejnw, niedawno na byte przez p. Bazarewskiego, Tatara, waciciela Bonifacowa Posuwajc si dalej wzdu granicznego Niemna na poludnio wschd, dotrzemy do wspaniaej majtnoci Chreptowiczw, do Szczors, postawionych dzi na najwyszym szczeblu kultury rolniczej i ekonomicznej. Na poudniu przed nami roz ciela si bd malownicze, yzne nowogrdzkie okolico; w prawo na zachd pobieg Niemen, w stron Lidy, mimo pa mitnego Zbojska, mimp adnego folwarku Gawji Broolioclcich a dzi gubernatora Dembowickiogo. U samego Lubcza zbiegaj si zo stron rnych: piaski z pod lwia, bagna i pastwiska z pod Berezyny, falowate, yzne stoki nowogrdzkich wzgrz a t rozmaito gleby i powierzchni przecina majestatyczna wstga Niemna... Lubcz z przynalenemi dobrami poloonemi w nowogrdz kim, oszmiaskim i lidzkim powiatach z nadania Mendoga na lea pierwotnie do Andrzeja Wasilewicza Kijana, bojarzyna kijowskiego, ktry uszedszy od tatarskich spustosze na Rusi Kijowskiej, suy w bojarskiej dostojnoci ksiciu Mondogowi. Ten bojarzyn Kijan, przyjwszy chrzest rzymsko katolicki, fun dowa w Lubezu koci i klasztor Dominikanw, okoo 1250 r, nadaw.szy im oc w oszmiaskim powiecie majtno ogu mowicze (z folwarkami). Ton fundusz w nastpnych czasach upad, za za panowania Gedymina znowu wskrzeszonym zo sta, ale Dominikanie ju nie w Lubczu lecz w Nowogrdku mieli klasztor, i e dobra ich lubczaskie przeszy do skarbu wielkoksicego, przeto innemi majtnociami uposaeni zostali; jednak do wstpienia na tron krla Aleksandra mieli filj swoj w Lubczu i niejak posiado w t. zw. hrabstwio Lubczakiem. Bogosawiony Wit, dominikanin wysany, czasu panowania Bolesawa Wstydliwego na Ru litewsk, ktrej stolic by ww

czas Nowogrdek, znalaz przygarnicie w Lubczu, ju wtedy synnem handlowem miecie nad Niemnem, nalecem do wspo mnianego Andrzeja Kijana. Bogosawiony Wit, dla ugruntowa nia djecezji litewsko-ruskiej w tych nadniemeskich stronach, wpyn na zaoenie kocioa i klasztoru w Lubczu i tam do minikask missj osadzi. W 1263 r. bogosawiony Wit wy wiconym zosta na biskupa Lubczaskiego, a w rok potem zosta biskupem litewskiej krainy (Episcopus lithuanorum), waciwie biskupem litewsko-ruskim (Primus Episcopus in Itussia Lith ia i) bowiem biskupem dla Litwy by podwczas Chrystjan kapan krzyacki. Umar bogosawiony Wit w 1269 r.'). Krl Aleksander Jagielloczyk nada w 1409 r. powrcony do skarbu wielkoksicego Lubcz podskarbiemu Teodorowi (Fedkowi) Chreptowiczowi ). W 1528 naby Lubcz od Chreptowiczw Albrycht Gasztold3 a rycho potem miasto i hrabstwo Lu) bczaskie przeszy w posiadanie Kiszkw, poczeni Radziwiw. Kiszkowie i Radziwiowie byli wyznania reformowanego, w Lubczu przeto utworzyo si gwne ognisko protenstantyzmu, znakomite przytulisko kalwinw i arjanw litewskich. Zbr arjaski zaoony przez Jana Kiszk, oddany przez Ra dziwiw wyznaniu helweckiemu, trwa do roku 1730 w ktrym zosta swawolnie przez katolikw zburzony i spalony. W Lubczu istniaa ju w pierwszej poowie XVI wieku synna drukarnia zaoona w 1647 przez Jana Kiszk krajczego. Wyszy z jej toczni Przysowia Rysiskiego* (1618) i tego Psaterz (1614). Inne dziea w Lubczu drukowane s po wi kszej czci treci religijnej, w duchu arjaskim i kalwiskim4 ). Ksiki w Lubczu drukowane nosiy napis miejsca: Lubeca ud

od rilcl do u jcia) u Kirkora, (artyku w .O piekunie D owym 1 7 ). om . 85

 99 Jak Szczorse z piwa tak syn Lubcz z fabrykacji zna komitego laku. Kiszka podczaszy litewski poskupywal olcolo 1580 r. ziemie tatarskie przylegajce do Lubcza. W 1590 krl Zygmunt III nadal miasteczkuprawa magdeburskie; krl Wadysaw IV potwierdzi to prawo 1644'). W Lubczu mieli missj swoj Jezuici. W pierw szej poowie XVII wieku growa nad Lubczem wspaniay za mek rezydencjonalny Radziwiw. Przez miasteczko i zamek przeszy wojska rossyjskie czasu nieszczsnych wojen za Jana Kazimierza i Lubcz srodze spustoszyy. Odtd ju nie powsta on z ruin i do dawnego nie wrci splendoru. Nie od rzeczy, przy nadarzajcej si sposobnoci wspomnie bodaj kilku sowy o wojnach tych okrutnych, toczonych pomi dzy 1654 a 1661 r., co zniszczenie, mordy i poogi rozsiay po nowogrdzkicli stronach, tu o miedz oszmiaskiego powiatu, ba i samej Oszmiaszczynie wwczas nie przepuciy. Dugo, przez lata cae pitno ich leao na ziemi naszej, a w dziejach ojczystych uczyni si od nich wyom pierwszy, przez ktry ostateczny ku nam zajrza upadek. W 1654 r. car moskiewski wkroczy w 80,000 wojska na Litw i zdoby bez trudu Nowel, Mohylw i Poock nad Dwin. Ruszy przeciwko niemu Radziwi, hetman w. lit. i dal siebie pobi na gow pod Szkowem. Zaskpo co prawda byo na szego wojska: 10,000, ale wina Radziwia, e porwa si do bi twy z silami takiomi. Wojsko litewskie poszo w rozsypk >co najsuszniejsi rycerze polegli, sam ksi hetman mao co nio uton. Wojsko moskiewskie zalao Litw, kraj niszczc. Car ruszy si pod Smoleska Broni miasta Obuchowicz, wieo mianowany wojewoda smoleski na czele jakich 6,000 wojska i szlachty i zmuszony zosta 29 wrzenia podda m iasto. Po wziciu Smoleska nastaa na Litwie wielka trwoga. Krl Jan Kazimierz przyby osobicie do Grodna i przywo awszy do boku swego Pawa Sapieh wojewod wileskiego,

 100 Tyszkiewicza podczaszego lit. Radziwia hetmana i innych se natorw, mia z nimi narad jako upadym rzeczom w Litwie zabiey. Jedna bya rada: zebra co najwicej wojska i ude rzy na postpujcego coraz gbiej w kraj nieprzyjaciela. Ale wanie te wojska nie byo. Krl rozesa wici na pospolite ruszenie, ale szlachta majc w domach swych nieprzyjaciela, albo lada chwila spodziewajc si go w domu, do obozu przy by i nie chciaa i nie moga. Zaczem krl Opatrznoci Boskiej teresa, wkrtce potem Gro / . dna do Warszawy odjecha. Moskwa sroya si te raz samowolnie i bezpiecznie po Litwie. Podda si Wi tebsk; po mnej obronie pad w jej rce Szkw. Opanowawszy Misk, po cigno wojsko moskiew skie ku Wilnu, Radziwi, wci emulujc z hetma nem polnym Gsiewskim i ju zamylajc poczy wia oporu nieprzyjacielowi. Wojska cara moskiewskiednia 8 sierpnia 1655 r. za jy Wilno. Szwedzi, nadcignwszy Inflant pod Upit, obiecywali / . pomoc przeciw Moskwie, byle si tylko Litwa im poddaa. Tedy Radziwi, zdradziwszy krla i ojczyzn, przysta do Szweda. Tymczasem od poudnia wojska moskiewskie obiegy Lww, a nie mogc zdoby walecznie bronicego si miasta, przeszy mimo i pldrujc kraj, opary si a o Wis. Krl Jan Kazi mierz, nie majc ju w pastwie swojem jednej pidzi wolnej ziemi, schroni si na Szlsk do Gogowa. Dnia 7 padziernika

 101 1665 r. podda si Szwedom Krakw. Zniosem Polakw - pi sa Karol Gustaw z Krakowa do cesarza - opanowaem pa stwo, wypdziem z granie krla, dobyem stolic i ca Sarmacj podbiem! Wojsko koronne zebrawszy w Nowem Miecie koo rycer skie, poddao si dobrowolnie krlowi szwedzkiemu, pod wa runkiem, e pocignie w pole przeciw Moskwie. Polska nie istniaa. Panowa w niej Karol Gustaw rezydujcy w Warsza wie. Bronia si tylko jedna jedyna Czstochowa. Skruszya si szwedzka moc o jej mury kulami wyszczerbione i o krzy by szczcy niezachwianie w Kordeckiego prawicy. Odstpili Szwe dzi od Czstochowy w nocy Boogo Narodzenia tego penego klsk 1665 roku... Nachylon do ostatniego upadku ojczyzn pierwszy dwi ga pocz Pawe Sapieha. Srebra wasnego 100,000 grzywien przebija na pienidze, stwarza wolantorjuszw, zacigi opaca, znosi si z Czarneckim, zawizujo we cztery dni po odstpieniu Szwedw od Czstochowy konfederacj Tyszowieck, wojsku w dobrach swoich daje utrzymanie, namowom krla Szwedz kiego ostr daje odpowied, oblega wreszcie ze szlacht lubel sk Szwedw i zdrajc Radziwia w Tykocinie a wybuch wy sadzonej w powietrze twierdzy, jest jakby sygnaom powszech nego wzicia si Polski do broni. Po roku walki nieustannej, krl Jan Kazimierz odby 4 wrzenia 1657 r. wjazd swj do Krakowa a w rok potem 10 lipca 1658 r. zagai sejm w odzyskanej Warszawie. Podczas gdy si to dzieje, podczas gdy zaledwie zdoano jednogo nieprzyjaciela wypar z Korony a drugiego z Litwy, nowa oto na na nieszczsny kraj spada burza. Car moskiewski, Aleksy Michaowicz zamarzy o koronie polskiej. W zamian za pomoc przeciwko Szwedom obiecali mu sami Polacy, p go krlem obior po mierci Jana Kazimierza. Tymczasem Jan Kazimierz nie umiera, Szwed ustpi i o koronie polskiej jako mwi zaprzestano. Tedy car umyli sam sign po ni. Trzy wojska moskiewskie wkroczyy znowu (16 r.) w gra r>9 nice Polski. Pierwsze pod dowdztwem kniazia Trubeckiego,

wtargno w 30,000 gw na Ukrain; drugie w teje sile po prowadzili Chowaski i Dolhorukij na Litw; trzecie, rwne liczb, stano midzy Dnieprem a Berezyn. Car wasn osob mia w danej chwili poczy si z armjami temi i i prosto do Krakowa na koronacj. Chowaski pierwszy ruszy naprzd i opanowa Misk, Wilno, gdzie Gsieniewskiego hetmana polnego wzi do nie woli, Troki, Grodno. W zdobytych miastach stana zaoga mo skiewska. Na szczcie Szwedzi, wyparci z Polski dogorywali ju w Prusiech i w ICurlandji. Na pocztku 1660 r., bez pomocy cara moskiewskiego zawarto z nimi pokj w Oliwie, aczkolwiek ciki dla Polski ale kadcy kros nieszczsnej wojnie szwedz kiej po szecioetniem trwaniu. Uwolniwszy si tedy Polacy od wojny tej szwedzkiej, obu rcz chwycili si ratowa Litw. Ju oto drugi rok jak Cho waski w zdobytym rzdzi kraju, kobiety i dzieci do niewoli bra, spustoszenie i rabunki szerzy. Wysa wic krl Jan Ka zimierz co rychlej na Litw Czarnockiego z 6,000 wojska wy prbowanego w Danii na szwedzkich karkach. Jako mao ale dzielne wojsko nie zawiodo. Czarnecki, poczywszy si z Pawem Sapieh, zada dotkliw klsk Chowaskiemu pod Lachowiczami, 18 padziernika 1660 pobi Dohorukiego/pod Mohylowem i j dobywa Potocka. Kres tym powodzeniem pooya rycho nieszczsna nie subordynacja nasza. Wojsko koronne, a w lad za niem wojsko litewskie wypowiedziay posuszestwo swoim wodzom pod pre tekstem niezadowolenia ze wieo odbytego sejmu. Krl Jan Kazimierz przybywszy na Litw do Grodna w celu uderzonia zbiorowemi siami na Moskw, zamiast poparcia i powszechnego zapau, znalaz jeno rozprzenie. Nic na nie poradzi nie mogli nawet Sapieha, nawet Czarnecki, ktrzy do boku krla popie szyli. Han Krymski przysa w sukurs krlowi na Ukrain 30,000 hordy. Gdyby si naonczas wojsko nasze dao pokierowa i z czyo si z t pomoc! Ale nad wojskiem u nas nikt wtenczas wadzy nie mia. Tedy sami mieszczanie mohylowscy, trzymani w karbach

przez zaog moskiewsk, zbuntowali si i pozbyli nieprzyja ciela. Podziaa przykad, podziaay perswazje i proby krla. Wojsko litewskie ruchno naprzd. Chowaski dowiedziawszy si, e armja polska z krlem na czele idzie z Grodna na Wilno, zdj w Wilnie zaog i cofn si ku Poockowi. Przyszo do bitwy pod Dolhinowem; Chowaski, rozbity, poszed w rozsypk. Czarnecki pogoni za nim ze zwizkowem wojskiem litewskiem i odnis nad Rosjanami pod Gbokiem dn. 6 listopada 1661 sawn wiktorj. Poczem zaoga moskiewska w Homlu bro zoya. Krl przez Wilno wrci do Warszawy ')

 104 W owych to wanie latach inkursje nieprzyjacielskie kres pooyy wietnoci Luboza. Grasoway po nim wojska Chowaskiego w 1659 r. Zamek Radziwiowski wytrzyma jeszcze jako tako nawanic,- aczkolwiek i o nim pisz inwentarze z 1661 r. e zdezelowany srodze. Zamek w murowany sta nad Niemnem i cztery mia wiee. Na pierwszej z nich, od strony miasta, wy dymaa si bania z blachy; prowadzia do niej brama dbowa z tarcic, elaznemi gwodziami we trzy rzdy obijana; pod wie wizienia oraz skarbiec a na pitrze sala o szeciu oknach; na zewntrznej cianie wiey zegar. Na drugiej wiey wielka gaka te blach obijana; takio gaiki na trzeciej i czwartej; na wszystkich wieach wietrzniki, herby w sobie ksicia jegomo ci majce. Opodal zamku sta obszorny dom mieszkalny, dla starosty, pod gontem. Pi staww dostarczao ryb, osobliwie karpiw. W miasteczku by zbr ewangelicki, z drzewa, pod bram z krzyem, obok niego dzwonnica murowana i dwa w niej dzwony. Staa te cerkiew pod wezwaniem Zmartwych wstania Boego, z czterema dzwonami, majca gruntu 45 pr tw. Miasteczko, raczej miasto jak si dawniej pisao, przecinay ulice: Delatycka, Zahorska, otewska, Mostowa, Rybacka. Pa szczyzn odrabiay do dworu sioa; Kupick, Nowe Zarzeckie, Kopaszczewo, Haczykiewicze, Skryszowo, Hoynie i Poue. Attynencje dworu stanowiy folwarki: Ostaszyn i Krajewszczyzna. Annuaty Bonifratelom wileskim pacio si 900 zp., Dominiotrzym ruch o w a om szelk po zm arej w K iu J ow G azan an ej orzech w iej o sk i c z po (iszc n niejak d ze ia iego M skiego, .ktry si n im C J ilew u i ara ego m ci przed i w w rusk o rzci! i ktrem od C J o al iar ch u ara egom ci w K o a z n nad strze a i m a! lc m ajorstw dan do sdu n szn p o oiesu ie ocigan byl ym i ze w reszcie n sd ow Im Pan G a zie ym . a ierdzieja .tyrafiak iein n y iezw czajn in cn aszoj nacyi lu zio , nlep sto emm d m rzy jn orderstw , przez n ziel d ie, em ied w saw c d n p ierz, w m si u D ic o zic a raw ie c ocem brze 10 r. p am po gole 01 alk i n h yd iac , kach i n ogach bito.. A testacy w ydan w K iu l sty zn 10 azan c ia 02 p p od isali: H ieron Pac w od tro i, K im ojew zie ck rzysztof B ck pisarz grod iele i z, w iteb., uk. R m o icz, M a Pieglow rotm o an w ich ski istrz J K M i za k . . c m u w sk Ste Sok sk J O ile ., fan oow i, an strow ski, Piotr T o tt, J O alm n an serow ski, J R i . yp ski, M aro icz, S ch i, K n i, A s. Ilarw ak w u orsk ow ack lek acki, Piolr K z a.

 106 kanom w Stolpcu 800 zip., miejscowemu kaznodziei przy zborze 400 zip.; starosta p. Towarnicki otrzymywa jurgieltu pienidzmi lub in natura 600 zip. W roku o ktrym mowa (1661) nalea Lubez do Bogu sawa Radziwia na Birach i Dubinkach, ile e wniosa go w dom Radziwiw wesp z wielu innemi majtnociami o kt rych si wspomniao lub wspomni, Anna crka Jana Kiszki krajczego lit. wydana za m za Krzysztofa Radziwia. W sto lat potem stary zamek lubczaski by ju na dru gim planie i nie myla go nikt podwiga. Przymi go paac rezydencjonalny, aczkolwiek drewniany leez obszerny i wspa niay. W kaplicy paacowej (1754 r.) znajdowa si obraz Matki Boskiej i Pana Jezusa w koronach srebrnych zoconych, malo wany na miedzianej blasze; w rozlegym sadzie stay w wa zach"; drzewa figowe, drzewa bobkowe, kwiat zwany rajskim*, kwiaty fialkowe*-, w murowanej oficynie wylgay si dwie spi owe armatki. W miasteczku liczono dymw drzecijaskicli 87, ydowskich 84, a na calem majtkowcm terytorjum 267 dymw wociaskich. Po upywie jeszcze stu lat, w 1834 r. ju i paac Radzi wiowski ogarna ruina. Spruchnia, okna powypaday wszystkie, w dwch tylko, pokojach trzymay si jako tako sufity. Sala niegdy z chrem dla muzyki czytamy w inwentarzu suy dopiero, czasw ddystych, dosuszenia bielizny*. Ze starego zamku ostay si tyllco dwa bastjony kwadratowo z cegie murowano; pod jednym z nich, w dawnych wiziennych lochach urzdzono lodowni. Byy to ju czasy dziedzictwa na Lubczu Witgensteinw, bowiem majtno ta przyczon zostaa do wiana Stefanii lcs. Radziwiwny. Jeeli jednak rezydencjonalny splendor Lubcza przygasi, natomiast poszy niepomiernie w gr gospodarka, ludno i intrata. Ju midzy 1808 a 1811 paci za sam Lubcz Adam Obuchowicz dzierawy 52,216 zip. W 1818 liczono w caej ma jtnoci dusz obojej pci 1675; w 1825 stao w Lubczu wow 341, krw 267, a w samem fundum oraz w Krajewszczynie

106 i Nowej Plancie byo dymw 443. W roku wreszcie wyej wspo mnianym 1834 wieciy si w caym dworze budowle gospodar skie wzorowe i liczne okalajce nieduy ale schludny nowy dom mieszkalny. W samem fundum do ktrego odrabiay pa szczyzn wsie: Zaniemuce, Borki, Kupisko, Sloboda, Kopaszczewo i Aciukiewicze oraz w dwch folwarkach attynoncjonalnych z ich wsiami liczono ogem 2,576 dusz obojej pci. W mia steczku ludnoC urosa do cyfry 482 dusz'). Ale... dajmy pokj przebrzmiaym wspomnieniom, starym szpargaom i spowiaym obrazom... Przekroczylimy ju dawno granice nietylko pamici ludzkiej ale i powiatu oszmiaskiego. Nad Niemnem cisza i martwota. Zda si, zmrok, bezludzie i pospno ssiedniej Nalibockiej puszczy objy starodawny Lubcz, pograjc dawno ognisko ruchu i ycia w szaro i gusz niepamici... ') In en w tarze Lubcza zrn lat IG ych Iil13-. (W archiw wW 84 um erkach).

G asztoldow e niegdy dziedzictw o.

jakiegobd miejsca na osz- miaskiej ziemi zwrcimy si w przeszo dalek, szukajc wspomnie o da wnych ziemi tej dziedzicach, wszdzie niemal natkniemy si na nazwiska jeeli nie Monwidw, to Radziwiw, jeeli nie Algimuntowiczw to Gasztoldw. Niejednokrotnie ju zaznaczy limy wielk rozlego fortuny tych ostatnich. Widzielimy, e na schyku XV i w pocztkach XVI wieku naleay do nich takie majtnoci jak Traby i Wooyn a kt zliczy wszystkie ich posiadoci po innych wojewdztwach i powiatach rozrzucone, wszystkie pomniejsze folwarki i grunta! A oto i (oraz, opuciwszy Iwie, wstpimy tu za miedz, znowu w granice Gasztoldowego niegdy dziedzictwa.

 108 Pooylimy rwnie gdzieindziej wiadomo'), e najda wniejsz Gasztoldw siedzib na oszmiaskiej ziemi byy G ieranony tak zwane Murowane Gieranony, dla odrnienia ich od Subotnik, zwanych te przez czas niemay Gieranonami, e posiada t majtno ju w 1431 r. Piotr Gasztold, pierwszy prawdopodobnie z panw litewskich, ktry wiar przyj rzym sko-katolick, e odebrano mu Gieranony, a lcsie Zygmunt Kiejstutowicz zwrci je rycho potem, w 1433 r. bratu Piotra, wojewodzie wileskiemu Janowi Gasztoldowi. Krl Zygmunt I, rwnie jak poprzednik jego na tronie, wysoko cenic Gasztoldw, nada w 1628 wnukowi wspomnia nego wojewody Jana, Olbrychtowi Gasztoldowi, ssiadujce z Gieranonami Lipniszki, w nagrod dzielnych czynw dokona nych czasu wyprawy na Moskw. Tedy ju jedn aw lea pod rzdami Gasztoldowemi obszar ziemi oszmiafiskiej, sigajcy od Niemna po Klewic, bowiem i D ieniszki rwnie we wspomnianym 1433 r. ksi ziew Zygmunt Kiejstutowicz by Janowi Gasztoldowi darowa. Rd Gasztoldw, z ktrym niejednokrotnie spotykalimy si w rnych ustpach pracy niniejszej, pikn na kartach dziejw zostawi pami po sobie. Z tem te nazwiskiem czy si wspomnienie o jednej z najpikniejszych postaci w dziejach naszych, o krlowej Barbarze, ktra wpierw zanim na grny zamek wileski wprowadzon zostaa, jako wspwadczyni Ko rony i Litwy, on bya Stanisawa Gasztolda, wojewody nowo grdzkiego i w tych wanie oto Gieranonach oszmiaskich, lat cztery ycia spdzia. Szerokoby i dugo pisa o Gasztoldach, tytuujcych siebie w dokumentach polskich i aciskich .hrabiami na Gieranonach (comea de Geranony) 2 Do przypomnie, e Piotr Gasztold, ). przyjwszy chrzest, aby rk niejakiej Buczackiej z Podola po zyska, sta si gorliwym katolikiem i Franciszkanw do Wilna sprowadzi. Oddal on im na wasno dom swj z ogrodem, po-

 109 oony w tem miejscu, gdzie dzi koci Bonifratrw si znaj duje. Podanie narodowo niesie, e Piotr Gasztold, gorliwy krze wiciel, wiary witej, wrd rozruchw pogaskich wszcztych w Wilnie, ponis mier mczesk1 Wojewoda .lan by naj)zaufaszym stronmkiom Kazimierza Jagielloczyka i na tron go wielkoksicy poprowadzi. Namiestnik nowogrdzki Marcin i syn jego kanclerz Olbrycht Gasztoldowie pooyli niemae dla kraju zasugi. Stanisaw Gasztold, jedyny potomek staroytnego rodu, godnie umia pisze Baliski nosi wsawiono od tylu wiekw imi. Oprcz rycerskich czynw, syn jcszczo wspania oci umysu i wielk hojnoci. Dziedzicem bdc rozlegych woci, kiedy go sprawy krajowe albo wezwanie krlewskie nie powoyway do stolicy, mieszka zazwyczaj w dawnym przod kw swoich zamku, w Gieranonach. Tam na dworze jego szlachta ubosza znajdowaa pomoc wszelkiego rodzaju i nabywaa nie znanego dotd okrzesania. Dugo nikt nie mg zapomnie po wszystkich krajach od Wilji do Dunaju, jak ton pan, nie pia stujc jeszcze dostojnoci wojewody, prowadzi w roku lf>15, wesp z Mikoajem Radziwiem, strojnie i z wielkim przepy chem, krla Zygmunta I na zjazd z cesarzem Rzymskim i z kr lami Czeskim i Wgierskim do Preszb.urga i Wiednia. ') Takim by m Barbary Radziwiwny. Polubia ona dzie dzica Gieranon w 1538 r. - inni pisz w 1537 r. Poycie jej jodnak z pierwszym mom trwao krtko. Wojewoda nowo grdzki rozsta si z tym wiatem 18 grudnia 1542 bezpotomnie, gaszc tym sposobem na zawsze linj po mieczu znakomitego a od dwch wiekw chrzecijastwu i Litwie zasuonego rodu Gasztoldw. Barbara, opuszczajc osierocone wieo staroytnego

przd cesarzemw k c zn d m i nieszp Sp w li, / w lk mp o iele w y szy ory io o . lo le o d ien po zlw iem stron ych n w i N cw i W w kt w ty h stron arod iem och , rzy c

 110 zamku w Gioranonach, unosia ze sob ostatnio ju imi togo wielkiego domu z opustoszaych teraz murw.') 7 odjazdem jej . zgasa wietno Gieranon i ju nigdy wicej wskrzesn nie

Gieranony, Lipniszki, Dziewieniszki, zgodnie z prawami krajowomi, przeszy na wasno krla Zygmunta I, ktry je oddal Zygmuntowi Augustowi. Trzy te majtnoci utworzyy ') M B ski. Pam . ali itniki o krlow ltarbarse. W ej arszaw 1 8 . a 87

 111 krlewszczyzny, oddawane nastpnie przez krlw polskich w do ywotno posiadanie rozmaitym kolejno osobom. W czasie bezkrlewia w 1575 r. odbyo si w Gieranonach kilka zjazdw szlachty litewskiej w celu naradzenia si kogo maj obra na krla i wielkiego ksicia litewskiego, a take nad sposobem wyrobienia u przyszego monarchy gwarancyi dla swych praw i swobd. Na jednym z tych zjazdw znajdowa si Stanisaw KarSnioki, sdzia sieradzki, przybyy tu w po selstwie od zjazdu Jdrzejowskiego i skutecznie popiera kan dydatur Stefana Batorego. Po (iasztoldach jakie na dziedzicznej ich ziemi pozostay pamitki ? W Dziewieniszkach koci. Wystawi go pisze Przyalgowski Marcin Gasztold ojciec (nie brat) Olbrychta w 1474 r. i znaczno nadal mu grunta. Koci atoli w Dziewieniszkach istnie ju musia przed 1474 r., skoro w aktach kapituy wile skiej czytamy, e: .Marcin Gasztholdhowycz dziodzic na Giera nonach, starosta kijowski karczm w teje wsi swojej od i. p. matki swojej nadan ksidzu Albertowi dziewieiiskiemu plebanowi wieczycie zapisa, zastrzegajc, aby w caym teje wsi obrbie adnej nowej karczmy nie byo.. Zapis w, datowany z Gieranon 15 czerwca 1474 r.') W Gieranonach upamitni dziedzictwo swojo Olbrycht Gasztold, fundujc tam koci w 1519. Istnieje atoli piszo Przyagowski - lad, e w 1411 r. ksi Zygmunt Kiejstutowicz wymurowa w Gieranonach niewielki kociolok, na miojscu ktrego stana w sto lat potem witynia Gasztoldowa. Joeli wiadomo to nie mylna, jedn by w takim razie miay dat orekoyjn koci w Gieranonach i koci w Lipniszkach; w Lipniszkach bowiem, togo 1411 r. stawi koci drewniany ksi Zygmunt Kiejstutowiczs Koci swj gieranoski ogromnym ). majtkiem wyposaony, uczyni Wojciech Gasztold infulackim, ') X M on H . am orburt. O dpis aktw kap y w skiej. Ity op bibi, itu ile k is k C s. zartorysk w K ich rakow Nr. 3 1 . ie. 56 N krl Zygm I, jak p saw e .R ) io unt isz etn ubryceio-, bo krla Zyg-

 112 j. wyjedna u Rzymu taki przywilej, e proboszcz gieranoski mg, podobnie jak biskup, pontyfikalnie celebrowa. Pierwszym takim proboszczem i infuatem gioranoskim by w 1540 r. ks. Stefan hrabia Talbrzykowski, scholastyk, praat wileski.'). Po Gasztoldach wreszcie zosta wGieranonach, dwignity tam przez nich zamek, ktrego fundamenty do dzi dnia przetrway. W kocu XVII wieku (1687) by ju w zamek do mieszkania niezdatnym; -bardzo nadrujnowany czytamy w wczesnym inwentarzu bez pokrycia, sklepy pozapaday, piwnice te; dookoa zamku wa ziemi i mur z kamieni i cegy, ale tego muru cz od strony miasta wybrana. W 1768 r. byy to ju zupene zwaliska. Ruiny dawnego zamku Gasztoldw, dochodziy we dug relacji Baliskiego okoo 1812 r. jeszcze do wysokoci pierwszego pitra. W owym czasie rozebrano je niemal do szcztnie na materya do rnych budowli w ssiednich Lipniszkach. Budowa jego bya czworoboczna z okrgemi po rogach basztami; wewntrz obwodu tych murw mieciy si drewniane zabudowania, ktro czas rycho sprztn.) Wspomnijmy na ostatek, e rd Gasztoldw przeya sawa ich doskonaego miodu. Sycono go te i w Gieranonach. W XVII wieku syn na Litw ca mid Gasztoldw, zwany te pospolicie t juch. Z liczby pierwszych starostw gieranoskich, dzierawcw pogasztoldowej krlewszczyzny, znamy zaledwie kilku a do da naley, e Lipniszki stanowiy z Gieranonami jedn cao. Starost gieranoskim, bodaj pierwszym, by w 1546 r. Pawe Szymkowicz Giodroj. W rok potem Krzysztof Komorowski.) Kojaowicz') tytuuje starost gioranoskim Hieronima Piasec kiego, nie dopeniajc wiadomoci adn dat. W 1588 r. zeszed ze wiata Jakb Piasecki, starosta gieranoski, m Wasilisy Sapieanki. W 1633 otrzyma starostwo gieranoskic podkancle rzy Pawe Sapieha, a po nim 1643 Mikoaj Kiszka, podskarbi ') Przyalgowaki. Zyivoty bisku w pw ileskich. I. 1 7 6. 3B ) oniecki. Poczet ratro. *) C pend . Wyd. 1H. om ium 87

 113 litewski, dziedzic lwia.1 W kilka lat potem przypado ono w udziale ) kanclerzowi Albrychtowi Radziwiowi, po ktrego bezpotomnej mierci, w 1656 r. nastpionej, obja starostwo gieranoskie druga jego ona Krystyna z Lubomirskich '*). Niezmiernej wagi dla przyszych losw Gieranon, byo kon ferowanie gieranoskiego starostwa, cznie z Lipniszkami, w 1666r. Michaowi Kazimierzowi Pacowi podwczas pierwszemu

na Litwie senatorowi i dygnitarzowi, hetmanowi wielkiej buawy i kasztelanowi wileskiemu. Na sejmie 1670 r. hetman Micha Pac, za zgod krlewsk, nadane sobie doywotne dzierawy Gieranon, Lipniszek, oraz ich attynencyj zapisa na utrzymywanie artyleryi litewskiej, ') .S apieh ie*. ow J Porw *Pacow 18 C ) . ie. 2. zasu jej dzieren probo ia szczemgieran on sltim byt w IliS r. K ierz P p iejszy biskup m d i. i azim ac, n u zk

cekhauzu wileskiego i fortyfikacyj tego miasta. Majtki te, miaiy stanowi nadal wasno artyleryi litewskiej, miay po zgonie Paca zostawa w zawiadywaniu generaa artyleryi litew skiej, ktry rachunki mia zdawa deputatom do tego przez sejm wyznaczonym'). Okrom Gieranon i Lipniszek darowa Pac jednoczenie artylerji litewskiej wasne dziedziczne folwarki swoje: Nosewicze, Remizw, Wierszupie pod Wilnem, oraz trzydzioci dworw i dworkw na Antokou. Wszystkie te posiadoci daway og em rocznej intraty 120.000 zp. Genera artylerji, po odtrceniu swojej pensji, wynoszcej 40.000 zp., obowizany by uywa reszty intrat z tych artyle ryjskich majtkw na zaopatrywanie artylerji. Z czasom atoli pisze Kalinka przy powszechnym niedozorze, weszo w zwy czaj, e cay dochd zostawa przy generale artylerji a artylerja nie otrzymywaa nic. Ten to zwyczaj, a raczej naduycie, po twierdzi sejm 1776 r., przyznajc wczesnemu generaowi arty lerji litewskiej Sapiezie uywanie tych dbr sine calculo5 Po ) niewa czytamy w konstytucji sejmowej dobra Lipniszki i inne cum altincntiis artyleryczne urodzonemu Kazimierzowi ksiciu Sapiezie generaowi W. X. Lit, zamiast pensji jego, qua generaowi artylerji nalocej, z zupenym onych bez wszelkiej na potem czynienia kalkulacyi s oddane... etc. Takim sposo ') bem dwudziestoletniemu generaowi Sapiezie sejm podnis jed nym zamachem pensj z 40.000 zp. do 120.000 zp., pensj, ktr bez adnej pracy pobiera! Do koca istnienia Rzeczypospolitej samowadnie Gierano nami i Lipniszkami rzdzili generaowie artyleryi litewskiej.

 11 5 troszczc si jedynie o moliwie najdokadniejsze wyzyskiwanie tych majtnoci. Macosze to byy rzdy. W 1687 odrabiay w Gieranonach paszczyzn wsie: Midzysargi, Krakuny, Kozary, Kumicze, Melechy, Michay, Rowbowicze, Jodace, Tryszki i Dojnowa. Niektre z nich z biegiem czasu poznikay z widowni, inne nazw zmieniy. Lipniszki byszczay okazaym dworem, nad rzek Opit lecym ).

W sto lat potem, w 1765 r. miasteczko Gieranony miao pod sob dwanacie wk, placw 4 J ,. We dworze staa pro S '/ chownia a w niej szoS stp do tuczenia prochu2 Rezydencja ). na przyjazd paski nie miecia si ju w zamku, bo mury gasztoldowe leay w ruinie, jeno w nieduym stojcym opodal budynku o omiu pokojach. Do wyliczonych powyej wsi przy-

byy: Juducie i Slozki. Rocznej intraty daway same Gieranony 6.286 zp. 15 gr.') W Lipniszkach o tyme czasie (1768 r.) czeka na przy jazdy paskie dom z drzewa brusowego o dziesiciu pokojach. Wsie rozmnoyy si. Waciwi chopi siedzieli w upranach vcl Zaruczu, w Rusakach, Szyuciach, Sudrogach, Siekowcach, Ogrodnikach, iganach, Dereszach, Kowalach, w Pokoziu z. Chrzecijaskiem, w Niekraszach, Wirganach, Czobryniu, Kadnikach, Nackiewiczach, Kamieczanach i cierkowie. Bojarowie za mieszkali w Korewiczach, Sontakach, Biaudziach, Jodkowiczach, Dziszewiczach, w Koniuchach i w Andruszkach. Zie mianie (pancerni) siedziby mieli swoje w Pokoziu Tatarskiem w Zabociu i w Stedzkach. Grunta miasteczkowe miay obszaru 35/ wk, dajcych rocznego czynszu 1.732 zp. Mieszczanie j okrom opaty czynszowej obowizani byli dawa dwa razy do roku podwody do Wilna, odbywa posyki konno o mil cztery, piechot o mil dwie, obowizani byli dwa razy do roku po pi dni toki odbywa, jedzi dwa razy do puszczy po drzewo bu dulcowe, sypa i poprawia groble. Bojarowie mieli po dwana cie dni w roku koby i grabienia, wywozili gnoje* z karczem swojemi podwodami na grunta dworskie, dostawiali do dworu drzewo budulcowo, odbywali drogi dwie do Wilna. Kady bojar korzysta z jednej woki gruntu. Ziemianie, t. zw. pancerni, do adnej innej powinnoci nie byli obligowani, prcz do bronienia granic skarbowych w kadym czasie, na ktr potrzeb powinni byli zawsze mie mundur, konia, lculbak, pistolety, karabin i szabl. Ziemianie, t. zw. putni, odbywali jaknajdalsze drogi, oraz kolejne dyury czasu pobytu we dworze pana lub komisarzw, obowizani byli ciga dezertujcych onierzy artylerzystw, polny mie wasny moderunek, t. j. konia, kulbak, pi stolety, karabin i szabl, sta w lecie nad robotnikami, jedzi na egzekucj podatkw skarbowych, brakujc som na pokry wanie karczem dawa. Starostwo przynosio rocznej intraty og em 19.466 zp. ll'/2 gr.2 )

rezydencja pijarska, przy ktrej k . Fi] arowie szkoy otworzyli. e za to tej, przeto ksia Jezuici kollegium wileskiego zapozwali icli w 1738 r. przed sdy krajowe, aby zoyli prawa im suce do otworzenia tych szk z ublieniem praw i swobd zastrzeo nych akademji wileskiej konstytucjami i przywilejami krlw polskich. Z instancji Jezuitw emulujcych, jak wiadomo, z Pijarami szko pijarsk zamknito w Gieranonach oltolo 1740 r. Za czasw Komisji edukacyjnej nie byo w Gieranonach adnej wyszej szkoy ') Po upadku Rzeczypospolitej, kanclerz pastwa Rossyjskiego Aleksander ks. Bczborodko otrzyma okoo 1796 r. w darze od

118 -

z Polakami straci podbrdek i maorosyjskim obyczajem otrzy ma zaszczytne przezwisko .Bezborodko*. Tak te i zwa si poczli jego potomkowie. Eljasz hr. Bezborodko urodzi si pod Czernihowem w 1756 r. i suy wojskowo. W randze generaa majora odznaczy si przy szturmie na Izmai a w 1794 r. wal czy pod wodz Suworowa na okopach Warszawy'). Gdy w 1812 r. zaczy rozchodzi si wieci po kraju o wy powiedzeniu wojny przez cesarza Napoleona, hrabia Bezborodko przeda Gieranony i Lipniszki 18 kwietnia 1812 r. za 534.000 rs. assygnacyjnych Wojciechowi Pusowskiemu, marszakowi So nimskiemu. Synowie nabywcy tych majtnoci przedali w 1849 Gieranony Samuelowi aniewskiemu Wolkowi, a Lipniszki Wolskim. Samuel Wok darowa nowonabyte Gieranony crce swojej Weronice, onie Oskara Korwin Milewskiego i w chwili obecnej dziedziczy na starodawnych Murowanych Gieranonach syn Oskara Korwin Milewskiego i Weroniki Wokwny Ignacy hr. Korwin Milewski. Lipniszki do dzi dnia w posiadaniu Wolskich. Kolejno przeto w cigu wiekw rzdzili w Gieranonach: Do 1430 ksi litewski Zygmunt syn Kiejstuta. 1430 1542 Gasztoldowie. 1542 1545 krl Zygmunt August. 1545 Pawe Szymkowicz Giedroj. 1546 Krzysztof Komorowski. 1588 Jakb Piasecki. 1633 1643 podkanclerzy Pawe Sapieha. 1644 podskarbi lit Mikoaj Kiszka. 1650 1656 kanclerz Albrycht ks. Radziwi. 1656 - 1666 Krystyna z Lubomirskich Radziwiowa. 1666 1670 hetman wielki lit Micha Kazimierz Pac. 1670 1673 M A. Kryszpin-Kirszensztein, genera artyleryi lit . 1673 1683 Maciej Korwin Gosiewski, gener. artyl. lit

1684 1686 Leon Sapieha, gener, artyl. lit. 1687 1698 Mateusz Romer, gener. artyl. lit. 1698 1700 Micha Sapieha, gener. artyl. lit. 1701 1706 Jzef Mniszech, gener. artyl. lit. 1706 1707 Ka. Boficza-Siennicki, gener. artyl. lit. 1710 Fab. Ka. Borch, gener. artyl. lit 1710 1725 Bogusaw Donhoff, gener. artyl. lit. 1726 1738 Ka. Leon Sapieha, gener. artyl. lit. 1738 1746 Jerzy Flemming, gener. artyl. lit 1746 1759 Antoni Dowojna Solohub, gener. artyl. lit. 1759 1768 Eustachy Potocki, gener. artyl. lit. 1768 1773 Fr. Ksawery Branicki, gener. artyl. l i t ') 1773 1793 Ka. Nestor Sapieha, goner. artyl. lit. 1793 1795 Franciszek Sapieha, gener. artyl. lit.') 1796 1799 kanclerz Aleks. ks. Bezborodko. 1799 1812 Eljasz hr. Bezborodko. 1812 1849 Pusowscy. 1849 Samuel aniewski Wok. 1860 Oskar Korwin Milewski. 1898 Ignacy hr. Korwin Milewski. Dzisiejszy Gieranon waciciel, Ignacy hr. Korwin-Milewski, rozporzdzajcy zarwno niepowszedni zamonoci jak niepowszedniem zamiowaniem do sztuk piknych, oraz znawstwem onych, zasuy rzetelnie na zaszczytn a tak u nas rzadk nazw mecenasa malarstwa polskiego. Hr. Milewski, z magnack icie hojnoci, powici znaczno sumy, oraz dugich zabiegw niemao na zgromadzenie jedynej w swoim rodzaju, najwik szej z prywatnych, galeryi obrazw malarzw polskich. Poczt kowo obrazy te, przybywajc kolejno w cigu lat, zdobiy paac

 120 cjaln dzie naszych najwybitniejszych artystw. W chwili obec nej, obrazy te s w drodze do Gieranon; niektro z nieh ju si tam znajduj. Podobno dziedzic pogasztoldowej majtnoci, zamierza zbudowa w Gieranonach odpowiedni dla galerji swo jej przybytek i tam j na stae ulokowa. Zbir obrazw hr. Milewskiego odznacza si przedewszystkiem tein, e przecitnych, miernych obrazw w nim niema; s to same dobre, bd dosko nae rzeczy. Do przypomnie, e galerj zdobi synny portret wasny Matejki, nalecy do najwietniejszych dzie mistrza. Portret w naley do kolekcji wa snych portretw, zamawianych u artystw naszych przez hrabiego; w kolekcji tej znajdujemy portrety wasne Kaz. Poclnvalskiego, Al. Gie rymskiego, Ant Piotrowskiego, Ja cka Malczewskiego, L. de Laveaux, M Reyznera, .Tad. Ajdukiewicza, . W. Wodzinowskiogo i innych. Z obrazw za prym trzymaj: "Sta czyk* Matejki, ydzi modlcy si nad Wis* (Trbki) Al. Gierym skiego, Jarmark na konie* Che moskiego, AnioPaski* i .Opera Paryska w wieczornem owietleniu* Al. Gierymskiego, Odpoczynek ni wiarzy* W. Wodzinowskiego, Prze'. murki, Hamlet* W. Czachrskiego, Prbowanie rysaka* J. Chemoskiego, Procesja Boego Ciaa* W. Pruszkowskiego, Pogrzeb wieniaczy* St. Witkiewicza. Gdzebd galerja ta ostateczne znajdzie pomieszczenie, bdzie ona zawsze i wszdzie zjawiskiem niepowszedniem, cennem rdem dla studjw nad malarstwom tegoczesnem naszem, chlubnym wreszcie dowodom zapobiegliwoci, hojnoci i znawstwa oszmiaskiego obywatela. Oby przykad taki ofiarnoci oraz zamio wania do tego, co duch nasz na szczytach swych wydaje, po budk by dla innych naszych panw* do powicenia nieco

 121 choby czasu i grosza na poparcie dziel swojskiej pracy, swoj skiej twrczoci, swojskiego artyzmu. Hr. Milewski loyl tysice na zadowolenie szlachetnego upodobania i szlachetnej ambicyi; nie wymagajmy takiej ofiary od mao mniej, lub bardziej za monych ni on, rodakw. Niechby powicili na celo doniosoci i uytecznoci publicznej chociaby tylko pewien procent od sum pochanianych przez wasne konie wycigowe, grub gr w karty po klubach, bezcelowe rozjazdy zagranic, huczne fe styny i wystawne dla honoru domu przyjcia... Niestety, nie wiele takich rodzi si u nas pod jedwabnemi kotarami, a na ozem polega istotny honor domu i godne poszanowania szla chectwo, mniej znacznie wie u nas ludzi, ni na czem polega nieskazitelny szyk paryski. Przeto te, gdy w danym obrbie naszego spoeczestwa, oto np. wrd obywatelstwa jednego oszmiaskiego powiatu, pojawi si chociaby dwie tylko osobi stoci takie jak . p. Albert Umiastowski z Klewicy, gorcy mi onik i zbieracz pamitek swojskich, oraz hr. Milewski z Gieranon, mecenas malarstwa polskiego, prostym jest naszym obo wizkiem utrwali, wedle monoci, pami ich zacnych usiowa, oraz upodoba, co zaszczyt trway i rzetelny przynosz. Dookoa Gieranon folwarki pomniejsze: W olodkowszczyzna, naleca 1558 r. do Woodkw oraz Trypla, siedziba przez trzy wieki Jankowskich obie okoo 1880 r. przeszy w posiadanie Tatara z lwia, Aleksandrowicza. W pobliu Subotnik, prawie nad Gawi Lyntupka, dzi wasno Wincentego Gana; niej u samej rzeki Pogawie, w chwili obecnej wasno Piotra Tabeskiego, a u traktu z Lipniszelt do Gieranon Zakrzewszczyzna Edwarda Woka. Pod samomi Gieranonami Zaharankowszczyzna wasno Julji Zygmuntowej Jankowskiej. Zaznaczmy na tem miejscu, e w 1590 r. drobna szlachta (ziemianie), siedzca na wasnych ziemiach folwarkowych nad brzegami rzek Opity, Dudy i Gawii, a pocigana do poddaczych powinnoci przez dwr w Gieranonach, podaa do krla Zyg munta III zbiorowy protest oraz prob o przyczenie jej pod

 122 chorgiew szlacheck powiatu oszmiaskiego. Tymi ziemianami byli: Mikoaj Merlo'), Grzegorz Soroka, Turtxynmviezowie, Maciej i Grzegorz Maslowie, Jan Kamieski, Mikoaj Moejko, Mikoaj Zakrzewski, Andrzej Czechow Pawe Borkowski, Wojciech i Mi icz, koaj Janowicze, Wawrzyniec Niemcewicz, Szczsny Jatonlowicz, Bohdan Czyi, Sebastjan Domiak, Mikoaj Zalioranek i Stanisaw Szyrnak. Krl przychyli si chtnie do susznej ich proby i wy da reskrypt oznajmujcy wszem wobec, jako ziemian owych: 8 prisudu i posuszestwu zamku Gieranonskoho tym Naszym listom wyjmujem, wyzwalajem i priworoczajem ich pod prisud, sprawu i wadzu sudow ziemskich to jest wradu ziemskomu, grodzkomu, podkomorskomu i chorugow powietu Oszmenskoho. I przeto maj oni: subu ziemskuju wojennuju Nam gospodaru i potomkom Naszym pod chorugowju oszmenskoju suyti i wszelakich wolnostiej, swobod, praw, jako innaja staroytnaja szlachta Wielikoho Kniaztwa Litowskoho s tymi imieniami swoimi uywati wiecznymi i nieporusznymi czasy< ') .

Dziewieniszki, po mierci ostatniego z Gasztoldw utwo rzyy starostwo. Starostami dziewieniskimi byli: W 1659 Jan Kiersnowski, sdzia ziemski nowogrdzki5 ). W 1692 Jerzy Wawrzyniec z Tenczyna ema, podkomorzy oszmiaski. W 1705 Jan Iwanowski, oeniony z Barbar Oborsk, wo jewodzin podlask. W 1721 Marcjan z Tenczyna ema, podkomorzy oszmia ski, dziedzic emosawia. Cedowa starostwo, za konsensem krlewskim, w 1727 Tomaszowi Michaowi Lachowickiemu Cze chowiczowi, pisarzowi ziemskiemu oszmiaskiemu.

W 1736 przechodz Dziewieniszki juro, <ommunicaiivo w po siadanie ony Tomasza Czechowicza, Barbary z Sulistrowskich. W 1743 starost dziewieniskim jest Jzef Krzysztof Wojna, obony wojewdztwa polockiego. W 1746 powtrnie s Dziewieniszki w posiadaniu Czecho wiczw, ktrzy je w 1752 ceduj Krzysztofowi Tadeuszowi Szyttowi, starocie witagolskiemu. W 1762 starost dziewieniskim jest Tomasz Lachowicki Czechowicz, skarbnik i podstaroci oszmiaski ') W 1773 przechodz Dziewieniszki od Jerzego i Joanny z Obryckich Jodkw do syna ich Feliksa2 W 1783 s w po ). sesji Jodki marszaka lidzkiego. Ostatnim starost dziewieniskim by pod koniec XVIII-go wieku Ignacy z Kozielska Puzyna ).

Ziemska fortuna Umiastowskich.

U iastow m scy. - T asz U iastow om m ski. - A lbert U ln skl, - B ow m slow ord uoiyina. - K iatk w - S bo ik - A w o ce. u tn i. bram iraow ow io. - M o j n ik ln a J p ia. Jak unas listy w poow ubiegego w k pisan S * in .' iin ie io u o. iaro M i Starodu sk R en jej W iafiskn Suboln i p m bow a. ezyd cja orn . ik rzech z od od R adziw iw do U iasto sk . - K w - om m w ich lo ica. loslaw - Starodaw e . n K d on raciszk - W i. iadom o ro zin em w - .linien em skojo.. o d ie U . ie llow

^)zerok podkow ponad staroytnemi Gieranonami Gasztoldw le ziemskie posiadoci Umiastowskich. Przodkowie tej rodziny piecztujcy si Rochem 8tio poja wili si w Oszmiaszczynie dopiero w poowie minionego wieku, rodowd atoli Umiastowskich siga daleko w ubie^ ge czasy, Jeden z heraldykw') wyprowadza w rd od Pierzchaw, w ktrych te chc wi dzie i Przezdzieccy protoplastw swoich. Woj ciech Pierzchaa pisze od dziedzicznej po siadoci swojej Umiastowa pod Warszaw sy tuowanej, przybra nazwisko: Umiastowski; cy tuj podobno tego Wojciecha Akta Warszawskie midzy 1430 a 1460 rokiem. Jeden z potomkw owego Wojciecha Jan, zmary w 1609 r. by protoplast linji Umiastowskich litewskiej. Zarzdza on do-

bram! stolowemi krlewskiemi na Litwie i urzd mial inten denta komory w Sabarowie (nad Bohem). Naby znaczne dobra zarwno na Litwie jak w Inflantach, a midzy niemi Szlukkum z rezydencj Nandelstaedt'). Jl tedy przeto nazywa siebie Nandelstaodt-Umiastowskim. Syn wspomnianego: Jan Kazimierz Umiastowski byt sekre tarzem krlewskim, sdzi ziemskim, pisarzem ziemskim i pod komorzym brzeskim, wreszcie regentem kancelaryi W. Ks. Lit Na sejmie 1 B r. byl marszakiem kota poselskiego a elekcj 6B Jana Kazimierza podpisa jako deputat ad pacia conventa'1 ). Crka jogo Anna polubia Florjana Sapieh z linji Czerejskioj, starost zdzitowieokiego, dziedzica Poniemunia w Grodzieskiem. Sapieha umar w 1687 bezpotomny. Wdowa jogo, otrzymawszy od szwagra Pawia Sapiehy 30,000 zp. zrzeka si spadku po mu!). Wnuk Jana Kazimierza, Ernest Wilhelm Nandelstaedt-Umiastowski oeniony z Marj z Bicewiczw, osiedli si w Szakarniach w Upitskiem, w majtnoci nabytej od Antoszewskiego w 1684 r. Za syn jogo Hieronim Tadeusz major artylerji litew skiej, czenik woyski, naby w 1760 od Stefana Kuncewicza niedu majtno Opit -Talkowszczyzn lec w powiecie oszmiaskim, midzy Gieranonami a Lipniszkami i gniazdo Umiastowskich w Oszmiaszczynie ufundowa. Hieronim Tadeusz oeniony z Marjann z Bagiskich mial synw czterech: Jana, ktry po ojcu wzi Talkowszczyzn oraz Zakrzewszczyzn w Oszmiaskiem, Marcina regenta grodzkiego

upitskisgo, komisarza porzdkowego powiatu lidzkiego Tom asza, i Jakba. Zamonoci i znaczeniu Dmiastowskieh w Oszmiaskiem dal pocztek i one na czas dugi ugruntowa Tomasz Umia stowski, regent ziemski lidzki, nastpnie oszmiaski, poczem re

gent Trybunau Gwnego wileskiego, od 1792 sdzia ziemski oszmiaski, ostatecznie za prezes Sdw Gwnych prowincyj litewskich. Pracowity i niezmiernie zdolny, rozpocz zawd swj w palestrze a rycho tak znakomit w sprawach sdowych naby biego, e dzieo jego p. t.: Proces litewski suyo przez czas dugi palestrze za kodeks niezachwianych prawide. Pierwszy przeblask przyszej fortuny spyn na Umiastowskiego z pro

 127 tekcji, zasuenie mu sprzyjajcego pisarza litewskiego Sulistrowskiego. Ten wyjedna mu u Kazimierza Sapiehy generaa arty lerji litewskiej, dzieraw Lipniszek i Gieranon, dzieraw na najdogodniejszych warunkach. Umiastowski jakby to kto inny uczyni, nie ograniczy si na wyciganiu z intratnej dzierawy atwych beneficjw, wzi si szczerze i z zamiowaniem do go spodarki na wzgldnie obszernym warsztacie i rycho zasyn jako wzorowy i postpowy gospodarz. Pracowito, oszczdno i wrodzone do prowadzenia interesw uzdolnienie czyy si ze sob harmonijnie w tym czowieku. Skoro za wzmg si nieco na dobrobycie, kupi Berdowszczyzn (1784 r.). W lat kilka potem spada na kraj burza: rewolucja Ko ciuszkowska. Umiastowski czynny w niej wzi udzia, nalea nawet przez czas pewien do Rady zarzdzajcej i po zdobyciu Wilna emigrowa z kraju by zmuszony. Wtedy to, salwujc posiado swoj ziemsk, wyda kondyktowe prawo na Ber dowszczyzn bratu Jalcbowi a za powrotem do kraju prawa tego nie cofn. Odtd na zdrowiu wty, ale wci nieustannie czynny i pracowity, postanowi Tomasz Umiastowski y i pra cowa wycznie dla dobra rodziny swojej. Nie oeni si sam a natomiast Puzyniank wyswata bratu Jakbowi i j na brata i bratow wszystkie swoje zlewa wzgldy. W 1796 Tomasz Umiastowski naby dla braci swoich Jalcba i Marcina Klewic. Marcin Umiastowski cz swoj natychmiast Jakbowi ustpi, nie zamierzajc nigdy gospodarzy; osiad w Berdowszczyznie i tam ycie zakoczy. W lad za tem, zawsze z myl o rodzi nie swojej, naby Tomasz Umiastowski od Czechowicza Orowciszki, od Dybowskich majtek pojezuioki Gietosze, radziwiowski majtek Subotniki, wreszcie od Kieniewicza emtostaw (1807). Bya to ju paska ziemska fortuna, ktr Tomasz Umia stowski z dugw skrupulatnie pooczyszcza. Brat Jakb atoli z niej ju uciechy mie nie mia. Umar, zostawujc bratu To maszowi zarzd fortuny, ktra mu z rk tego brata przysza. Liczono, i pod koniec ycia mia z niej pan marszaek oszmiaski od 10 do 15,000 czerw. z. rocznego dochodu. Gdy za w 1822 zeszed ze wiata i Tomasz Umiastowski,

 18 2 wszystkie to majtki i folwarki: emosaw, Subotniki, Kwiatkowce, Berdowszczyzna, Klewica z folwarkami, Tomaszpol, Krukany vel Antonowo, Zalesie, Tulanki, Gieoe, Giedunie, Orowciszki, Luszniew, Korewieze, Nackiewicze i d. przeszy sukcesj na synw Jakba: Antoniego, Ludwika i Kazimierza. Synowie Jana (dziedzica Talkowszczyzny, brata Jakba): Hieronim Hi lary i Jakb, odziedziczyli po stryju Tomaszu 300,000 zip. Taki by pocztek ziemskiej fortuny Umiastowskich w oazmiafiskim powieoie'). Na fundamencie tej fortuny wzrs nietylko dobrobyt Ja kba Umiastowskiego ale i uroso znaczenie jego w powiecie. Dwudziestotrzyletni komornik graniczny lidzki (1780) dwiga si szybko na szczeble urzdw; jest sdzi grodzkim oszmiaskim, od 1792 sdzi ziemskim oszmiaskim a w 1809 powoany zostaje przez szlacht oszmiask na najwyszy urzd mar szaka. Oeniony byl z Ann Puzyniank. Zostawi po sobie trzech synw i crk Tokl, polubion Marcinowi Wayskiemu ). Z synw Jakba Umiastowskiego Ludivik umar bozenny w 1828, za Antoni i Kazimierz rozbili rd Umiastowskich na dwie linje. Antoni prezes sdw granicznych oszmiaskich, zmary w 1862, oeniony z Poubifisk, osiad w Kwiatkowcach liczcych 606 dusz pci mskiej; Kazimierz ooniony z Jzef Rajeck, marszaek szlachty oszmiaskiej, zmary w 1863 rezy dencj mia w einlosawiu, majcym w obrbie swoim 1125 dusz mskich. Syn Antoniego Umiastowskiego Emil, m niepowszedniej prawoci i cnt obywatelskich, by z rodu Umiastowskioh trzecim z kolei marszakiem szlachty oszmiaskiej; za on mial Stani saw witeck. Rodzona jego siostra Melanja, wniosa wianem Ksaweremu Dowgialle Berdowszczyzn, ktra nastpnie napowrt przesza w posiadanie Emila Umiastowskiego. W chwili obecnej syn Emila Umiastowskiego, UronMaw, oeniony z Helen Salmonowiczwn, jest wacicielem Ber') D u en ro n w p ok m tu dzin e osiad iu p B isaw U iastow iego an . ron a m sk

 129 dowszczyzny, za brat jogo rodzony Marjan oeniony z Marj Narzymsk, ma w posiadaniu swojom Kwiatkowce i Subotniki. Siostra ich rodzona Melanja polubia Leona Szostakowskiogo. Kazimierz Umiastowski zostawi! po sobie dwch synw, z ktrych Albert, majcy rezydencj swoj w Klewicy, wiedziony gorliwem zamiowaniem do wszystkiego co zwizek miao z prze szoci nasz, wielki mionik staroytnoci i pamitek histo rycznych, kosztem i trudom nie maym, zgromadzi nader conn kolokcj drukw, sztychw, wi zerunkw i numizmatw. Albort Umiastowski umar modo w 1876 r., pikn zostawujc pa mi po sobie. Mia zamiar zbio ry swojo ukochane zoy w darzo Akademji Umiejtnoci lub Bibliotece Jagielloskiej w Kra kowie; mier przedwczesna to go zacnog i wyszemi idoami oywionego czowieka, nie po zwolia mu urzeczywistni tych planw. Zbiory jego przeszy nn wasno brata Wadysawa. Wadysaw hrabia Umiastowski b. rotmistrz huzarw wojsk ro syjskich, b. (od 1879) marszalok trocki, obdarzony w 1882 tytuom hrabiowskim przez Leona XIII, waciciel emloslawia, Klewicy, Albertyna, Konwaliszok i ich attynencyj, majtnoci w gubernii miskiej i w Krlostwio Polskiem, oraz domw w Wil nie i w Warszawie, oeniony z Janin Sadowsk stoi dzi na czole fortuny ziemskiej i pieninej majcej mao rwnych sobie w kraju. Siostra rodzona Wadysawa i Alberta Umia stowskich Aleksandra, polubia Mikoaja Wolskiego; druga ioh siostra Gabrjela Konstantego Skirmunta.

J nK zim rz U ia to s i. a a ie m s wk

,..L
E et W e . rn s ilhlm

LjkJr-.
H ro im ie n . H ry ila . Jkb a. A to i. nn

K" f"U Hr 'V ae ' 0 H 'en du

L d ik uw .

T la ek .

Kz ie a im rz.

Mla ja en.

E il. m Hia ja en. A ert. lb I K z ie a im rz. B n a . Mrja . ro is w a n

W d s w A s n ra Gb e . a y a . lek a d . a ry lla

U m ia s to w s e y .

 13 1 Poszczeglne dzieje pojedyczych posiadoci dzi w posia daniu Umiastowskich, bdcych, nastpujce na widowni oszmiafiskiego powiatu rzucaj daty, wydarzenia i nazwiska. Berdowszczyzna dzisiejsza, zwana przez czas niemay Podlipniszkami, jest aglomeratem mniejszych i wikszych samodziel nych folwarkw, ktre dopiero w kocu ubiegego wieku zlay

si w pokaniejsz ziemsk posiado. Folwarki te, noszce naj rozmaitsze nazwy, (Opita vel Kruzowszczyzna, Suro vel Tryburowszczyzna i p.) przez rozmaitych wacicieli przechodziy rce. Jedne z nich w posiadaniu byy Songalw, ktrzy w 1 21 5 wacicielami byli samych Podlipniszelc, to jest samego fundum dzisiejszej Berdowszczyzny, Bialozorw (1574), Berdowskich (1662), od ktrych nazw sw dzisiejsz wziy dawne Podlipniszki, Krzeczw (1700), Gintylw (1760) wreszcie Ginettw,

ktrzy w jedn cao pojedyncze te posiadoci ziemskie po czyli. Tak to, z pojedyczych czci spojon Berdowszczyzn Jan Ginet krajczy i rotmistrz lidzki, wraz z maonk swoj Petronel z Boymowskich przedali w 1784 Tomaszowi Umiastowskiemu. We trzy lata potom tene Tomasz Umiastowski naby Biaozorowszczyzn od Katarzyny z Konopelskich Krzywoblockiej lowczynej brzeskiej oraz od maoletniogo jej syna Izydora Krzywobockiogo'). Na zachd od Gieranon ocy folwark Krukany vel Antonowo, za dziedzicw mia Oborskich (1594), Sadluckich, Owicskowiczw, Hurynowiczw, a wreszcie w 1802 nabyty zosta od nich przez Jakba Umiastowskiego. Folwark Luszniew, midzy Gieranonami a Subotnikami le cy, nalea kolejno do Wolojkw a nastpnie przez dwa wieki do Trzeciakw. Na polowio Luszniewa dziedziczy w 1776 Ka zimierz Trzeciak genera buawy wielkiej koronnej. W ostatnich latach ubiegego wieku przedali Trzociakowie folwark Krzywobockim a od wspomnianego Izydora Krzywobockiogo i ony jego Zofji z Wiszniewskich, naby Luszniew w 1811 Tomasz Umiastowski!). Kwiatkowce, majce dzi z folwarkami obszaru do dwch tysicy dziesicin od wiekw wiecznych byy attynoncj Subotnik i oddzielnie oddawane byway w zastaw. Tak n. p. w 1689 Stanisaw Kazimierz Radziwi, ostatni ordynat na Klo cku, oddal je w zastaw Howlowoj stolnikowej parnawskioj, Tyzonhauzwnie z domu. Przypuszczalnie nabyte zostay przez Umiastowskich wesp z Subotnikami w 1805 r. Starodawn posiadoci Radziwiw byy Su botniki vel Stare G ieranony. W subotnickiem niegdy archiwum jak wiadczy regestr dokumentw przechowany w Berdowszczynie znajdowa si ekstrakt konfirmacyi krla Kazimierza Jagielloczyka zapisu

 188 doywotniego, danego przez Zofj z Monwidw Mikoajow Radziwiow wojewodzin wilesk na Subotniki (i uprany) bratance swojej Elbiecie Monwidwnie, crce Wojciecha Monwida. Zapis w nosi! dat 1492 r. e za Subotniki wyszy z rk Ra dziwiw dopiero w 1805, przez lat przeto trzysta z okadem ich byy wasnoci. Po mierci Mikoaja Czarnego, pierwszego ksicia na Oyce i Niewieu przeszy Subotniki (wesp z Lebiedziwom i azdunami) na wasno Albrychta Radziwia pierwszego ordynata na Kecku, nowonawrconego na wiar katolick, zwanego Justyjanem litewskim z powodu ustanowienia Trybunau wielkiego litewskiego'). Ton upamitni dziedzictwo swoje w Subotnikach fundacj tame kocioa pod wezwaniem w. Jerzego. Waciwie koci w Subotnikach istnia ju przed 1572, jeno e dotkno go spustoszenie heretyckie i pasterza nie mial. Albrycht Ra dziwi wrci j/o religii rzymsko-katolickiej, w 1573 ksidza Wy sockiego przy nim osadzi i fundacj przez heretykw odjt* wznowi i pomnoy. Koci otrzyma dwadziecia wk ziemi, trzy ogrody, trzy karczmy w miasteczku, dziesit kop wszel kiego zboa ze dworu Subotnickiego, specjaln danin z kadej ornej woki subotnickich poddanych, wreszcie wolne mliwo we mynach. Na sd Boy pozywam pisa Radziwi aby a den tej fundacji mojej nie mial ruszy bo inaczej gniewu i sdu Boego, straszliwego i surowego nie ujdzie !). Okoo 1774 koci na nowo stawi z drzewa Jerzy Abra mowicz, zastawny posessor Subotnik. We wspomnianym roku znajdowa si w kociele subotnickim, w otarzu z drzewa rze bionym, na biao malowanym, ozdobionym piciu figurami obraz Matki Boskiej z Dzieciciem na rku w sukni srobrnej zoconej, w koronie djamentami, perami i rubinami sadzonej, obraz niewielki na blasze miedzianej malowany, w ramach sre

18 4 brnych, cudami syncy. Na chrze grzmia puzytyw szufla dowy, niestety jednak reperacji potrzebujcy. Do kocioa nale aa altarja Dowgiaowszczyzna za rzek yntupk fundacji Rafaa Dowgialy. W zamian za 80 zp. wypacanych rocznie ze dwora od 1687 odprawiano w kociele subotnickim w cigu roku 35 mszy za dusz Izabelli Radziwifiowej; w zamian za zapis 6,000 zp. Jadwigi Hewlowej, codzie raniec za jej dusz; za fundatorw co tydzie msza czytana ad alture B. V. Mariae Miraeulosae. Filj mia koci w azdunach, dokd pleban subotnicki jedzi co trzecia niedziela'). Przez wiek cay byy Subotniki w posiadaniu linji Kleckiej Radziwiw. Gdy w 1690 umar bezdzietny ostatni ordynat kiecki Stanisaw Kazimierz Radziwi, wszystkie dobra jego prze szy na kanclerza Dominika. Ten zrzek si wszystkich maj tnoci na rzecz brata swego, Michaa Kazimierza kasztelana wi leskiego, na Niewieu i Oyce). Takim to rzeczy skadem weszy Subotniki w posiadanie ordynatw niewiezkich. W za stawie Dominikanw konwentu Niewiezkiego od 1712 r. wyku pione zostay 1747 i tego roku Radziwi >Rybeko= odda je w zastaw1 za summ 68,153 zp. Jerzemu Abramowiczowi pisa rzowi grodzkiemu wileskiemu. W pitnacie lat potem syn ksicia Rybeko ksi -Panie Kochanku podnis sum za stawn do 90.653 zp. W obrbie Subotnik znajdoway si po dwczas: samo fundum, miasteczko (73 dymy) oraz sioa Dubrowlany, Romanowicze, Tarucze, Zalosie, Narbutty, Dowtany, Rybaki, Juchnowszczyzna, Borowiki, yntupy, losarze, Kudejszy, Koniuchy, (ogem dymw 193)). Od 1747 do 1805 byy Subotniki w zastawnej posesji Abra mowiczw. Oni wzili t majtno w troskliw swoj opiek, oni tam przez czas niemay rezydowali, im te wreszcie, niech

186 nam wolno bdzie na tem miejscu powici dusze nieco wspo mnienie. Rd to staroytny i zasuony a nader mao o nim posiadamy wiadomoci. Heraldycy nasi nieobfite szczegy podaj o domie Abra mowiczw, pomimo e wydal trzech senatorw, liczne dobra po siada! i staroytniejszym jest od wielu. Wilczyski w Herba rzu swoim, ogoszonym w Paryu, zamieci rodowd Abramo wiczw; ale nader niedokadny i powikany'). Niekuszc si o wyczerpanie do dna przedmiotu, kadziemy na tem miejscu te tylko wiadomoci o Abramowiczach herbu wasnego z linji z. worniaskiej, piszcych si >na Wornianach*, ktre udao si nam wyuszczy zo szcztkw rozproszonego i poniszczonego a obszernego niegdy archiwum w Wornianach1 Z caego togo ). zbioru przenajrnorodniejszych dokumentw odnoszcych si do spraw i dbr Abramowiczw ocalaa zaledwie cz niedua; stare papiery rzucone na strych wozowni, systematycznie przez lata cae obracano na uytek domowy palc je lub owijajc niemi przesyki i wiktuay. Dziki temu wszystkie n. p. doku menty odnoszce si do samych Wornian przepady. Niekt rzy heraldycy n. p. Niesiecki i hr. Dunin-Borkowski przydaj Abramowiczom pisowni *Abrahamowicz=. W adnym dokumen cie, na adnym oryginalnym podpisie, nawet z pierwszej po owy XVI wieku, nie znalelimy warjantu Abrahamowicz. Rwnie mylnem jest dawanie tej rodzinie herbu Jastrzbiec. Najdawniejsz wiadomo o Abramowiczach znalelimy na dokumencie noszcym dat 9 sierpnia 1574 r. Jest to prawo zastawne wydane przez kanclerza Mikoaja Radziwia Janowi Abramowiczowi na dworzec odczony od Radziwiowskich Dubinek. Dokumentu tego faksymil, w nieznacznem zmniejszeniu na tem miejscu podajemy. Jan Abramowicz na Wornianach ( f 1602 r.) by starost lidzkim, wojskim i namiestnikiem wileskim, prezydentem derpt-

) Joszzc w poow XVII w ie ieku zw te W ano orniany K ossakow szczy-

skim (16911598), wojewod miskim (1693), wojewod smole skim (1596), starost wendeslrim. Oprcz Wornian posindnl midzy innemi majtno Jazw w wojew. wileskiem; przeda j za 600 kop groszy w 1598 r. Zofji z Paow Albrychtowoj Rakowskiej oniezowej krlewskiej i sam j niebawem odku pi. Naby w 1583 dobra wlrany i Suro, pierwsze w dzisiej szym wiciaskim powiocio, drugie o siedmnaoie wiorst od Dziewieniszek w Oszminskiem, za 3,000 kop groszy od Jana Hryhorewicza Ostyki. Za on mial Dorot Wolowiczwn. Pisze o nim Hejdenstein, o byl w radzie nieprzeamany, w traktou aniu najtrudniej8*yeh spraw przezorny i mdry. M uczony; chwyci si nowinok Wittembergskich i jako obroca rnowiorcw zasiad w soborze Toruskim i ustaw onoco podpisa'). Mikoaj na Wornianaoh Abramowicz ( t 1651 r.) by pu kownikiem krlewskim, generaem artylerji litewskiej, kasztela nem i wojewod moisawakim, wojewod trockim, czonikiom lit, starost starodubowskim i miadziolskim ). Za on pierw sz mia Ew z Kurcowiozw Buyhw, powtrnie onaty z El biet z Hornostajw. Pierwszej onie swojej (w 1620 r.) zapi sa Kobylnik, dzi w wiciaskim ongi oszmiaskim powiecie sytuowany. Drugiej maonce swojej zapisa Cliemecz w lizoczyckiem. By to ulubioniec krla Wadysawa IV i znany jest

z gonej w swoim czasie sprawy t. z. Trubeckiej. Ksina Trubecka, Halszka z domu Drucka-Sokoliska, wdowa po kniaziu Piotrze, polubiona powtrnie Krzysztofowi Wollodkowiczowi pisarzowi wojew. miskiego, posiadaa Trubeok, na samych wschodnich kresach Rzeczy-pospolltej lecy'). W 1645 roku krl Wadysaw IV odstpi Trubeok Moskwie2 tytuom spro ), stowania granic. Ks. Trubeckiej i synowi jej Jerzemu Trubeckiemu, ktrzy r odejciem Trubocka wszystkie fortuny swoje .a utracili, obiecano wypaci ze skarbu 180.00U z. Chocia Trubeck byl zajty przez Moskw z woli krla i sejmu, ksina Trubocka, oraz opiekun maoletniego jej syna (a jej samej ojciec) knia Jan Drucki-Sokoliski marszaok orszaski, wytoczyli procos... Abramowiczowi i Samuelowi Osiskiemu obonemu w. x. lit. o bezprawno i gwatowne zajechanie zamku i majtnoci Trubecka oraz o podanie onego na stron Moskiewsk. Sd przyzna su szno oskarenia ks. Trubeckiej, uzna Abramowicza i Osiskiego winnymi, skaza Abramowicza na utrat starostw, godnoci i ycia a na obu naoy odszkodowania 400,000 kop groszy lit 1 ). Uja si za niesusznie pokr.ywdzonym Abramowiczem szlachta i zgromadziwszy si w Starodubiu') dnia 7 lutego n a do Litw w IA 8 p ale y 3 rzyczon do pa a M y stw oskiew skiego, w .6 1 3 w rci do Polski, w K1 o tec ie od n j od ad. Porw .Siow G i 5 sta zn lo p . . eogr.. !) W adysaw C arty z B zw oej a k krl Polski i t. d U Bi . rodzen w i ier n n m W r icy o gran m zy p y n ie am ili. n ic id n stw aszetn z jod oj, a z dru i n giej stron M sk sk i, iii con m bdcych w y o iow lom trow m , edug p t p ae rzez n as p rzyst n c w op o y h l*kuU czy ic u o ojen ex .ie ilH l.-mnllo ustp n tc n sp k ie, mM io y obon W X I.it. | d n zam Trubecki z w ego . . io a y ek ociam do n i iego n ale c m... YltidulauK Ilex. Z W y i arszaw 4* p y 1 adziern a I6 ik 4 . > K w usud retuk tu acyjn Trybunau O . L wspra ) opja ldim ek on m ego w it. w Sok sk ie oli icgo i Trubeckiej z A bram iczem 1O sk d . 1 grudnia ow si im n 1

w i odpad od R sk zeczy o olitej w 1K r. Szla ta polsk k ra p siad p sp 86 ch a, t o aa ta dobra, otrzym w za ia m j o w Trock a sdy ziem ie m aa m n a tn ci iem sk

 138 1646 r. na sejmiki Gromniczne, wydala Mikoajowi Abramowi czowi nastpujce testimonium: >My urzdnicy ziemscy, grodzcy i wszystko rycerstwo, oby watele i szlachta powiatu Starodubowskiego, ktrzymy si na sojmik Gromniczny obierania deputatw w roku 1646 do Staroduba zjechali, majc aono wniesienie wporodok nas od Janie Wielmonego J. Moci Pana Mikoaja Abramowioza na Wornianach wojewody mcislawskiego, starodubowskiego, miadziolskiego etc. starosty o tem, e w przeszym Trybunale Mi skim okryty jest dekretem za udaniem rzeczy zmylonych ja koby Jego Mo modo guerico') wesp z J. M. Panem Obonyin W. X. Lit. mia, z aparatem wojennym, mocno gwatem, wzru szajc pokj pospolity i gwacc prawa od Krlw Panw na szych poprzysione Trubecki zamek dnia 1 Septembris 7 w roku 1646 najacha i on wzi, ludzi z tego zamku udespektowawszy powypdza a potem 18 i 19 ejusdem, take modo guerico, folwarki Trubeckie i wo obj i z nich czas niemay, wspisawszy ludziom swym przystawstwa, sam intraty tameczne wybiera i na swj poytek obraca i inne horubilia facinora jako to w procesie na Jego Mo zaniesionym opisano jest, po czyni. My tedy, baczc niewinno Jego Moci a postrzegajc aby za opressy niewinnoci w sobie Jego Moci vindicia jaka na wszystk ojczyzn z nieba nie pada i czynic z powinnoci ludzi, Boga si bojcych, nalen assystencj, takiej niewinnoci dodajemy t nasz atestacj: jako dobrze tego wiadomi, e J. M . Pan Wojewoda Mcisawski adnej g u c r a n iktrej clangor mu siaby uszu naszych dochodzi, nic wzrusza, Trubocka gwatem nie bra i eby tam kogo despektowa abo z tamtd wypdza mia, nigdymy o tem od adnego nie syszeli i sia nas, comy tom przy podaniu Trubecka byli, nie widzieli nietylko, eby kogo despektowa mia, ale i sam Jego Mo tam 1 Septem 7 bris nie by, ale tego dnia Pan Obony W. X. Lit. Moskiew skiemu commissarzowi sam w niebytnoci Jego Moci, w niedziel G ) rabiey.

pi po przyjechaniu do Trubecka, oddal. O czem i nam jest niewinno Jego Moci dobrze wiadoma, dalimy t nasz pro consolatione fraterna atostacy>. Podpisali: Ksidz Alb. Parczew ski kanonik smoleski proboszcz starodubowski, Gabryel Kierlo marszaek starodubowski. J. Kamiski podkomorzy starodubow ski. Karol Strawiski. Mik. Kazim. Oraski pisarz grodzki starodub. Jakb Milanowski wojski Nowogrdka Siewierskiego, Jan Wacaw Karski stolnik Nowogr. Siewiersk. Wojcioch Kar wowski pisarz Nowogr. Siewiersk. Mikoaj Kotowski, Jan Mar kowicz, Haaburda, Pawe Sotyk, Olbryeht Haaburda, Odachowski, Mich. Dembowski, Maciej Kurowski, Stanisaw Molski i kilku innych, ktrych nazwiska nieczytelne. Uj si te za przyjacielem obony Osiski dajc z War szawy, w czerwcu 1646 jawne na pimie niewinnoci potwier dzenie. Abramowicz tedy apelowa do sejmu, a krl postara si e sejm uniewani wyrok trybunalski. Abramowicz wytoczy Sokoliskiemu i Trubeckiej proces o to, e 'mieli i wayli si* kalumnj alias paszkwil na honor jego rzuci. Mikoaj Abramowicz dwa razy zwizki maeskie pona wia. Pierwszy raz z Ew Kurcewiczwn; drugi raz oeni si z Elbiet Hornostajwn, crk ostatniego z rodu, Samuela Hornostoja podkomorzego kijowskiego. Samuel Abramowicz, syn Mikoaja, starosta starodubowski mia za on crk Mikoaja Szemiota (Szemeta) rotmistrza J. Kr. Moci, dziedzicem by Serenczan. Siostra jego rodzona Kalanyna polubia Matyasza Janowicza Radzimiskiego Frckiewicza cho rego Nowogrdzkiego starost mozyrskiego i krewskiego, a od 1651 pisarza polnego W. X. Lit. Ton uczyni onie swojej zapis 80,000 z. opartych na Kocieniewie w powiecie lidzkiin i na Basinie w wojew. Nowogrdzkiem. Okrom tego darowa joj Naruny w Wikomiorskiem i Wierzbiowicze w Mozyrsklem. Gdy w 1654 Matyasz Frckiewicz pisarz polny wzity zo sta przez Moskw do niewoli i tam umar, a ona jego ze wiata zesza, intromitowal si do Kocieniewa i Banina Stefan Radzimiski Frckiewicz chory nowogrdzki brat rodzony pisarza. W testamencie zapisaa Katarzyna Frckiewiczw Na-

140

runy Samuelowi Abramowiczowi bratu swemu. Niema to po niej ruchomo wzili w spadku do podziau syn Stefana Fr ckiewicza Pawe i Abramowicz'). ') Regestr ru om ow przez sam pisarzow p sp ch oci ej oln orzdzon y op a: K ak (n iew an aszyjn z 5 w ich rubinw ta i drugi z 3 rubinw ik) 0 ielk , k 0 w lk h i trz c z 3 m iejszych rubinw z r ie ic ei 1 n yczk Zau ice d n n w , . szn jm c to c przy n perci k lak ck , w ich oS ; m iejsze ta io z jedn w ich a u ich ielk m n k ielk p ert; trzec rubin e. Piercie djam tow z ta lic 1 d en ; p ie ow en y b 8 jam tw ier c z ru em Szn p ie bin . ur erol urja skich cztery sznury tak h m iejszy h ; ic c n c pere; trzy sznury p ere k k c ic na o ie dugie; trzy sznury p ata u k b, k ere u sk . .J d nsznur p prostych n O/ o c dugi; ta i na 5 , o c ; rja ich e e erol a 1, k in k '/ k ia trzy r pere prostych do haftow ia; sznur m ch p e an ay ere te do h . aftow a n n ia a o c dugi; n ki iellczo y p n ch ere w szych -gar dobra, w pap ik ie rze; trzy w ie pery urjaskie w k ielk robeczce; jeszcze szn rek pere urja u sk ; 4 szn rk perol p ich u i rostych 4sznurki pereekdrobn . C ekperow ; ych zep y w forbot (w koron robion li szn k) y; urw p erci n szy N a j. oyk i w i d elca* w srebro op n D ie sztu zk zo raw e. w c i tem i p rtam h o i aftow e; trzy an d zieci sztu zo rubin ych z peram w zastaw ni kogo, w o n pan a c k ow i ie ic ich n R a C w a w W egin zech n ilnie*. M clc rubinow w zastaw u yda S o an e ie zm ya w szk le czarn 'szm atu ej alcow em e m okow an laze anef - M n srebrn ied ica a zo n z nalew m n z brzegam zo o e i z n k Flasz srebr co a k; ied ica i c n in alew . n w n ych ew trz zocon *; ta ic c dw zo o y h zew trz. L ych kh ie c n c n iclitarzw srebrn ych ii. C zara srebrn w a. C a ielk zarek zocon ych i. D a zw w ierciad a w srebro opraw e. Zegar stoow Sobolichogon jed b Szk le zk n y. kw on ret. atu c a z k ci so io ej, m an w w o n w alow a arcaby w itebsk ro oty D ie h an w iej b . w eb o e szk y. J abn bialoj ok a Zw atu edw icy ci . ierciado w rg opraw e. S k 2 n ztu U obicia ziclon p ogo laiasow cgo. S k i o ztu bicia czerw ego patasow . on ego D a k bierce persk O w o ie. brazw r y na p tn i n p ierze k an n ch ie a ap ilk a c , c s w K cien w Cug k n karych do k ie o o ic ic. oi arety w iej. C k n osk ug o i tu k h gn o rec ic lad ciem ych S n . ze k n in zin pow z prgam czaroi ud w ych i n i. S em ze ko i m d ichszpak atych S n u zk ow . ze k n m d ichg iastych o i u zk lin . D ap w odjezdki: cisaw i gniady. R m k y u ak asztan w .K a o aty och czyk*. K o gniady od p a K n icza. F an ru iew rezw dw gn ych Frez gniady m iejszy. a iad . n W aach B y h dw W w iw c a. aach gn ych dw P orczyk ciem o iad . w iad a. om n -gn y K ie w N ach C udzin kasztan atych S m in d on arun : ug in w ow . ied u zin w w iato pow i tak h p gn ych .Stadai byda tak K cien sk ych ic e i iad . o iew iego jako i N aruskicgo jako czego sia jest u n teran rzd icy iejsi ty h mj o c a tn ci w om s ta e cyn m zi i in e w iad i k y, ied n j szelk ru o o gospodarskiej.. iej ch m ci Tu w K cio iew w skarbcu zostaj: C o n ie zara zo ista K ew a w n c . on k ew trz zo ista Flaszk zo ista A szpurskicj roboty. D a k beczk z c , d a c . n c w w u i o iste w

Trzecim senatorom w rodzinie Abramowiczw by Andrzej stolnik wileski, chory petyhorski, pisarz ziemski wileski, kasztelan brzeski, zmary 1763 r. Trzyma w dzierawio od J zefa Tyszkiewicza ciwustwo wileskie, do ktrego midzy innemi naleao miasteczko wiciany, a w zastawie od Radzi wia Cytowiany na mudzi za sum 98,232 zp. oraz od tego Nowe Miasto w Upitskiem pod zastaw 190,000 zp. Do niego te nalea Kobylnik w powiecie wiciaskim. Rezydowa za kasztelan w Berozowcu, majtnoci trzymanej w posesji od Ra-

ojca Tadeusza iiznia, pisarza ziemskiego starodubowskiego na dziedzictwo majtnoci Jfci w wojew. mislciem ). ') Gdy jp. lizie zan sp iem g, orzdzon .opisan choroby, n p ie o ie a im <"k Tu d O| okadn ego objan ia lek ien arzy w sk ) i ch terystyczn w ile ich arak y b I su y, ktry w 6 ch pad w sam k ple i n k lan i w n o um ad o am ogi. C orow h a n ziel ze trzy D ied . ekokt zow icy si ow siany um ierzy b le z o iecan le c b ego nie przynis sk tk (lubo by w w u u e szelk obsorw iej acyi p isan k n rzep ej o ty n an przez n ziel dw iby tad uow y ied ie), olegliw n m si nigdy w ca . o ie iaa ra Tego roku (1 7 ) w p c tk ch dn O 72 o z a i ctobra od ow si O n ia . kazya za bya tak a. N ow ajprzd, e na p icego przez drzw n p m n i ie rzy k ite, gdy w iatr naw w ia, pad bl w barki. K rem ch c za obied w na la < alo c t u c p z, zi x ;, zy zn ieroztrop o czy z przygody to lekarstw tak m o w a te e byo p n ci o ocn p c re parow e, i ze trzyd an zieci op eracyj spraw szy, n iw ietylk o osabio, le z o c w szelki apety do jed ia od . N trz c d krew so ie k t zen jo a e i zie b aza p c ; u i i przez m c e (bo w c j czte h talerzy) u u on i e rec p szczen cale si go pozbaw ie i, gdy dugo tam a n p ala, m o podpada a razem bl n o y ow ie ozw d iezn n w ca mcie u ty ta gw le lo czu , k atow trap e za o rcen albo p ro nie i, b iem rzep w zen kilk krokw om a.. Bl przenosi si z m ad iem u , dlew iejsca na m jsc ie e p calem c le .C o ie . horow ted - czytam dalej - z dw a recydyw i a y y iem am tygodn d an i w acie. S ow o n alw an iczcmw icej jak p ta i, su em w n i o m ch l an am t. j. w emw an n ceg ok ajc oraz c c cia b lejce zagrzain zlew cm a , ad z i a o n i otrbiain Przy k u pon ion ow n dek k a za recydyw (e om l. oc ow o sian y o t, w kr imczasie m k a acie karyt p tk il ilk n rzejech i p a, rzech zc p od ieszojed en zly m st, zam czy nogi) d an w o o ozn , dka grzana z m em B iemrezolyd arak w aa. Po te ch ow j orobie praw a w m led ie si zu en pozby n ie aju w p ie g sa ci. K bo trzy k lo zdrow p jen rad o ia ac ta zili, d iow t niem c atrilis efin ali o vaga i za c li c sto uyw k n o jazdy, n uyw tru kw gorcy le a z a o n j ie a n ch (jako i n uyw oh bardzo rzadko) kaw n w ie a, yba y ic icej jak dw farlurki ie u nad szystk strzed si alteracji. A gdy te lu zio m ew o z lo j d m ajcymin teresa um n m o o a - m a jako i teraz, m zgryliw in k op d bn iew ajc y teres, zaltero wa si i zaraz d reszcz w n o u , k c w bok i w o y czu u ie u ybijan n tw ie a arz krw gw i atow e. K ted krw up ci trzy pom e ta rz . K bya n aza y i u iern le e rew koloru w iow lszn ego, nie c a, a tak pow sczya si, ch cia m by zarn lo oli o cat dobrze ugod y, e a za w ien nogi do w od od zon staw iom ody ch zia.. N astp i boi w r a i brak a ety . .M k ch p tu ylc e by m jakow zam lan za oe e u ie, cz u ac proszku C zyw esarskiego.. N astpu szczegow op ie przebiegu ob je o isan jaw . .W pac ta la 3 . C doo w iek jen t 3 iaa bfitego, n n to k rp len ale te ie ad o n t, n jest su o k n tu w ie ch j o sty cji, zrostu su ego, z n ry do m szn atu ajcy siy , aUs n i w Id^rzW^ ,/ 0 'U c a d e e d B bicy.s r .*? Jl,lad yczaju godzin z d w zie i 'laczT" w "IK dn'" b , t lc jw oin ast^m k ^^M a -icn n ^o u sia

Dwch braci rodzonych mia kasztelan Abramowicz. Jeden z nich Antoni by stolnikiem wojewdztwa wileskiego, chorym petyhorskim, starost sokalskim, podstarocim starodubowskim, a w 1749 podskarbim Trybunau Gwnego litewskiego. Drugi brat, Jersy, pisa si podwojewodzim wileskim, pod czaszym wileskim, pisarzem grodzkim wojewdztwa wileskiego, starost hubskim i starodubowskim. On to wanie wzi w za staw Subotniki od Radziwiw w 1747 r. zoywszy w ksice rce 68.163 zp. Nastpnie w 1762 r. suma zastawna na Subotniki wzrosa do cytry 90.653 zp. a w skad majtnoci wchodziy: miasteczko z kocioem liczce 73 dymy, sioa: Dubrowlany, Romanowicze, Tarucze, Zalosie, Narbutty, Dowtany, Rybaki, Juchnowszczyzna, Borowiki, yntupy, losarze, Kudejszy, Koniuchy; ogem 193 dymy'). Objwszy w posiadanie Subotniki, kolejno w nich Jerzy Abramowicz rezydowa i w Wornianach. Za on mia Marcjann z Dernaowiczw niewiast czynn i energiczn, ktra nietylko po mierci ma, ale i za ycia jego silny wpyw na interesa, sprawy i fortun starosty starodubowskiego mie nie przesta waa. A spraw tych i interesw moc bya wielka. Ze szcztkw ogromnej korespondencji dziedzicw Wornian snadno dzi jeszcze powzi wyobraenie o rozlegoci ich stosunkw, o rozmaitoci spraw, ktre ich bezporednio lub porednio dotykay. Krzyo way si tam i napowrt listy krownych i przyjaci, dygnitarzy, i suplikantw, dostojnikw kocioa i skromnych zakonnikw, towarzyszw na urzdzie i komisarzw zarzdzajcych odlegeini dobrami5 stosunek cisy czy Worniany z rezydencj ); d zie-. W scy d toro ie, c n rzo n jsi, odbyli k n ltacj, sprow ile ok w o ajp d io o su a-

kasztelana Andrzeja w Berezowcu; Jerzy Abramowicz objeda swojo majtnoci a wtedy, pod nieobecno ma, ster wewntrz nych rzdw i zewntrznych spraw obejmowaa pani starocina starodubowska, pilnie baczc aby cigo ich utrzyma. Aby wierno da wyobraenie o tom w jaki sposb, w jakich formach i sowach komunikowano si u nas listownie w drugiej poowie ubiegego wieku, czyli przed bez mala stu pidziesiciu laty, powtarzamy za oryginaami kilka listw wyjtych z obszer nej korespondencji Abrainowiczowskioj, ktre traf - bo przecie nie ludzka zapobiegliwo a do naszych dni zachowa. Roz mylnie za wybieramy listy osb najrozmaiciej ze sob zestoaunkowanych; wic wojewody dziedzica do starosty zastaw nika, biskupa do damy z wysokich sfor towarzyskich, starociny do starociny, serdecznego przyjaciela do przyjaciela, komisarza do swego chlebodawcy itp. Dn. 18 Februarii 1764 r. Wielmony Moci Panie starosto sdowy powiatu Starodu bowskiego, mnie wielce Moci Panie i kochany bracie. daniu W. M W. M Pana przez szacunek przyjani chtnie placendo . . poddanych moich dziedzicznych z majtnoci upran jako to: Andrzeja awrynkiewicza,Marcina Mikadonn, Bartomieja Hladk I Jzefa Trjniaka z pod prawa upraskiego wyczam a do possesji W. M W. M. Pana doywotniej mojej dziedzicznej So. botnik przyczam i incorporuj, czego tym listem czynic upew nienie zostawam w jednostajnyoh zawsze wyznaniach W. M . W. M Pana kochanego brata szczerze yczliwym i unionym . sug. Karol Xie Radziwi.

S -

d. 29 Soptembra, z Liberyszek. Janie Wielmony Moci Dobrodzieju '). List od JP. Ram a m kupca ryskiego i dwie karty take od kupcw ryskich odsyam, oraz donaszam o mierze i drogoci towarw rnych. Purem w Rydze mierz, do ktrego wchodzi nie trsionycli garcy 27'/.. Plgarcem mniejszy teraniojszy pur ryski od dawniejszego. Podug rolacyi ustnej wjta wociaskiego, i nie maj wicej paci jak po trzy talary za dwa pury ryskie, alias za beczk rysk. Olej na funty kupuj, funt po Szostaku. Wdki garniec cechowy po tynfw dwa; soniny dobrej tustej funt po szstaku, a rzedniej funt po groszy dziewi. Za chmiel, lianysz i tytu, bez prb takowego towaru cen nie czyni. Na cach i akcy zach, takowe opacenie: w cjmach ha komorze od pura ryskiego szostak akcyzy, w liowsku od pura szostak, w Rydze na mocie od wozu tynf jednym koniem, odoywszy jednego konia z przyprzki. Soli boozka po siedm ortw; z Rygi wywoc od beczki soli szostak; na akcyzie w Bowsku od beczki tynf; w ejmach na komorze od beczki soli tynl'. Na inszych mostach po groszy trzy, po sze, od.boczki soli. Take donaszam J. W. Panu i Do brodziejowi, i piekarnia mynarza z siemi, z chlowkami, na dniu 28 scptembra zgorzaa w samej pnocy, ktrego przyczyna ta bya: J. P. Stankiewicz^ zostajc w chorobie, kaza ani wy pali u mynarza, gdzie w samej pnocy pomie wszcz si z teje azienki. O zabawie w gospodarstwie donaszam, i trze bieniem k bawi si i skupieniem siemienia; targu joszczo nio uregulowalimy, gdy po pobliszyeh miasteczkach porozsylalein ludzi dla powzicia targu, o ktrym targu i cenie w przysz poczt nadgosz si do J. W, Pana i Dobrodzieja. A teraz za pisuj si Janie Wielmonego Pana i Dobrodzieja najniszym podnkiem. T. Byszyski.

1761 r. d. 30 Augusti. Z Szejpiak. Wielmony M W. Mj z serca kochany Dobrodzieju! Przy . san karabel ' toto odebraem, o ktrej transporcie przez rokognicj W.Pana we wszystkiom charakteru najmniejszej suspicji mie nie mogem. Te za zwycistwa, ktrych m W. Paw i dobrodziej yczysz, nie memu pownio przypisz szczciu, nlo bohatyrskioj szabli, ktra przez wojenno wadanie si w rku Jego, zwycizkiej nabya cnoty i tak na tym fundamencie miao bd si potyka z Turkami i Tatarami. Co za z t dzicz Nohajsk, cale mi si wojna nie powodzi; prbowaem w modym moim wieku, zawszom szwankowa, potylokrotnie bdc zbity i bozecnie or ton nademn tryumfowa, wic umyliem naj mniejszej z nim nio mio zatargi. Ton zostawiajc upodobany szczcia mego awanto, submitujcym si gloriosi tytuem em jest W. M Pana z serca kochanego Dobrodzieja najniszym sug. . Jzef Brodowski. d. 6. Januarii 1769. Z Zasuta. Wielmony mnio wielce Moci Dobrodzieju. Jako z siebie samego W. Jegomo Pan Bogusz deputat z powiatu Mozyrskiego w intencjach do siostry mojej inklinowanych ma zupen u nas estymacj i akceptacj, tak tembardzioj kiedy i W. W. M . Pan Dobrodziej, krwi z nami zjodnoozony, z yczenia swojogo i interesowania si za krwi validum addit robur, zupene in or dine zakoczenia marjau, bdcy tu u nas na witach odebra upewnienie o czom i samego W. M. Pana Dobrodzieja uwia damiajc jestem immorilura adhaesione W. W. M Pana Dobro . dzieja najniszym sug. Jacek 2 yt8mgkL d. 26 Sierzpnia 1751 r. z Niewia. Wielmony Moci Panie Antoni, mj Dobrodzieju'). W utra pieniu mojem niezmienieni z okazji saboci syna mego, miedtne ') F ciszk U la z K W io iec ic , o a M aa K zim rza ran a rszu s. in w k h n ich a ie K . R ziw -R c w od w sk , h a a w iego W K u ad ia yh kl- ojew y ile iego etm n ielk . s.

W. Moci Pana porzdnego i usyszawszy, e masz sok limoniowy, miem pokornie uprasza, aby mi go udzieli). Upewniam, o odslugiwa cale ycie bd z Xiciem mom i synom m emi, ijilyss go tu nie dostan. A teraz, oddawszy si lasce mego do brodzieja, jestem ze wszelk submissj W. Moci Pana i brata szczerze yczliwa i uniona suga. F. X. Radziwiowa. W. W. I W. W. X. Lit d. 2 Nowembris 1758 r. Z Woroczy. 1 Wielmony mj serdeczny Dobrodzieju '). em nie by pew nym popieszenia W. M Pana Dobrodzieja na ton czas do Be. rozowca, dlategom wyjecha z cikim alom nie zastawszy quem deaideral anima mea, Czeka bd oznajmienia o powrocie Jogo z Niewiea, ebym mia dla mnie satysfakcy w pokonieniu onomu w Berezowcu, nic bowiem dla mnio tak danego nie jest, jak ucieszenie si z W. M Pana Dobrodzioja po tak du . giem niewidaniu. Za kommunikowan gazet dzikuj. Karpie ka owi i swoj podwod odeszli?, drog wygodn upatrzywszy, gdyby si nie potuky. Moja za proba ta jest jedynie, eby mi tak mocno, trwao i statecznie kocha jak ja W. M. Pana Dobrodzioja, ktry nad sw dostarczenie na zawsze J. W. M . Pana Dobrodzioja najniszym sug. Jzef Niosioowski. Star. Cyr.

<. 1 Nowenbris. 1756 r. Z Warszawy. 1 4 Wielmony serdecznie kochany bracie i Dobrodzieju'). Sta nlimy w Warszawie d. 1 praesentis. 14 na pokojach bylimy 8 Najjaniejszemu Panu prezentowani ad osculum, od Niego ulo kowani spodziewamy si podanego sukcesu w interesie W. J. 1 ana pisarza, poniewa J. Kr. Mo P. N. M. mocno zaszczyca raczy protekcj. Mnie jeli si nie odmieni kombinacja (ktra okoo niedzieli przyszej ma subsequi) ma cadere starostwo Hubskie de aralia Najjamejszogo Pana. Projektw adnych wzgl dem ruszenia si wojska dotd niema. Prusaka austryackie wojsko atakuje podjazdami, jako fertur teraz e cztery tysice legio, czego pro rato sdzi nie mona, gdy poledniojsze jeszcze non confiirmarunt awizy. W tych doniesieniach wyznawani, em jest W. M W. Moci Pana sercem kochanego brata Dobrodzieja . najnttaiym dug,. _ Jm y d. 1 Febr. 1749, Z Myssy. 4 Wielmony Moci Panio Sdzio na Trybuna Gil. W. X. Lit., mnie wielce Moci Panio i bracie1 Wziwszy wiadomo tak ). eji publica fama jako od samego W. M W. M Pana, e Go ad . . publicum obsequium funkcyi deputackiej concordia vola przewiet nego powiatu Starodubowskiego zaprosiy, winszuj liune gradum cokolwiek za a concursu usug moich dependowa bdzie mo go. contribuere ad successum W. M W. M Pana nie omieszkam . . zostajc z nalen obserwancy Wielmonego W. M W. SI. Pana . uprzojmie yczliwym bratem i unionym sug. M Massalski. . K. W. II. P. W. X. Lit. d. 20 Nowembra 1769 r. Z Wilna. Madame! Tak chc mie prawa kocielne, eby do m nie, biskupa, naleaa kollacja, jeeliby kto do trzech miesicy na ') List dygnitarza, M ln J iclm 6zata kn iazia M lkiogo, ku lan w aM azw a i-

 149 koci swojej kollncji adnego nie prezentowa ksidza; nio ja, przyzwoicie szanujc przyja W. W. M. W. M. Pani i w tej okolicznoci nio uczyni Jej krzywdy, a dobrawszy jaknajlepszego ksidza, pozwol, eby za Jej prezent by instytuownny w Wornianach. W kadej okazyi pragn dawa dowody, em jest ze wszelk obserw W. W. M W. M. Pani . Dobrodziki yozliwym uprzejmie i unionym sug Massalski. Biskup wileski. d. 24 Februar. 1770. Wilno. Madame! J. Ksidz komendarz Subotnicki, jako nic jest dyecezanem moim i przymioty jego nio s mi znajome, tak po nawiam moje za J. X. abuskim interesowanie si, aeby na plebanj worniask mg otrzyma od W. W. M W. M Pani . . prezont, o co gdy powtrzone czyni proby, owiadczy m am ukontentowanie, e z zupen jestem obserw W. W. M W. M Pani . . Dobrodziki unionym sug Massalski. Biskup wileski. 28 m 1770 r. Z Wilna. ar. Wielmona Mocia Pani Starocina Starodubowska mnio wielce Moela Pani i Siostro. Gdy pierwszy raz rekomendowaa mi W. W. M W. Pani do plebanii worniaskiej J. Ksidza Ni . wiskiego, wikaryusza Subotnickiego, odpowiedziaem Jej. i akceptowany ode mnie by nio moo z przyczyny e nie jest mi znajomy ani zasuony w djecezji mojej. To samo powta rzam teraz, upraszajc aeby mi W. W. M W. M Pani w tym . . interesie duej nie raczya martwi i rekomendowanemu odo mnio J. Ksidzu abuskiemu podpisaa prozent, lctry kocio

 160 owi i parafii bdzie poyteczny i e nie ubliy wdzicznoci dla kollatorki swojej, rcz za to. W tej ja ufnoci do woli W. W. M W. M Pani oddaloin prezentowanie, spodziewajc si . . i zasuonego kapana w djecozji mojej i ode mnie rekomen dowanego akceptowa bdziesz. Stao wic moj w wyrae niach powtarzajc, jestem z prawdziwym szacunkiem. W. W. M. W. M. Pani Dobrodziki yczliwym bratem i unionym sug Massalski. Biskup wileski. d. 9. Julii 1774 r. Z Liberyszek. Janie Wielmona Mocia Dobrodziko'). Za powrotem moim z Rygi donosz Janie Wielmonej Pani Dobrodzice, e jarmark ryski wcale nie by pomylny, a to z dwch przyczyn, raz e tej wolnoci ju niemasz jak dawniej, e wolno byo co chcc z okrtw kupowa, dopiero cliiba jak bagatel za kilka tala rw; powtre kupiec nio da kredytu pienidzy. A tak pomiarkowawszy potrzeb wornialisk, jakby do zimy wystarczyo ko rzeni, za swoje pienidze kupiem, bo w zim podug regestru mnie danego w Lipawie dokupi, .ile e jest taniej jak w Rydze. Sukna i materyi jak miarkowatom, e niemal w Wilnie to samo mona sprawi, a do tego i nie byo za co kupi, bo w Rydze znalazem yda nowomiejskiego w areszcie, za ktrego m usia em 60 czer. z. opaci, inaozojby uwolniony nie by a skarb miaby szkod bo jest ardarzom w tym roku. Kun w caej Rydze niemasz. Piwa angielskiego w tym czasie nio radzono prowadzi, e zapewnieby skwaniao i londem niebezpiecznie dla strzymania boczki. Ostryg i kasztanw nie dostaem, gdy te rzeczy w jesieni nadwo lub z samej wiosny. O zabraniu mudzi ciekawie kupcw badaem, ale wszyscy mwi, e to s

 15 1 postrachy krla Pruskiego, aby prdzej co zabra onomu ogra niczyli, ale nigdy nic przyjdzio do tego, upewniaj, aby mial mud zabiera. Poczoch par dwie dla J. Ksidza rektora Do brodzieja posyam jedwabnych kosmatych. Te rzeczy dla J. Ksi dza rektora Dobrodzieja osobliwie w krob zoone, to jest poczoszki a chustk jedwabn, rur holendcrki i paczek lenhmera (?) za 2 czerw, z., ktro mnio dal na sprawunek. Tobaki brazyliki w caej Rydze nie mogem dopyta, ju teraz nie wy wo, wyznaj oraz by mi na zawsze Janie Wielmonej Pani Dobrodziki yczliwym sug Tadousz Trzeciak Dnia 26 Maja 1773 r. Janie Wielmona Mocia Dobrodziko'). e si Jzef ogrod nik, poddany J. O. X. Wojewody, a do mnio nalecy razem z upranami, znajduje u mnio nic sprawiedliwszego, e za wydany by nie moe, J. W. M. W. M Pani Dobrodzika sama . uznasz, jeeli za prawo wieczysto osobne jest na niego, racz J. W. M W. M Pani Dobrodzika dalszym okaza dowodem, od . . ktrego ja unika nie bd, bdc zawszo J. W. M Pani Dobro . dziki liajuniesz sug ^ ^ t k d. 17. Januarii 1767 r. z Cytowian. Janie Wielmony Moci Dobrodzieju*). Byem w Nitawie dla uczynienia kontraktu na wdk lecz aden kupiec onego czyni nie chcia, dajc przyczyn, i oodzie u nas targ inny nastpuje, gdy i dopiero znacznie na wdce odpada cena. Kiedy przed Boem Narodzeniem pacono wdki garniec nitawski po

 1B2 szostakw 8 a kuf wiriiark po bitych 20, dopiero za wicej nie plc jak garniec nitawski, ktry ma w sobie kwart szyn kowych ordynaryjnych 6 po szostakw 4 a za kuf winiark bitych 14. Wic zgodzi si za tak tann con nie moglom; gdy wyredagowawszy na nasze garnce, garniec nasz nie przychodzi jak star monet po groszy 36. To chyba na talarach profitowa mona, a na wdce bardzo mao, albo porachowawszy clo na komorze Janiskij, od kufy po tynfw 6, a w samej Nitawie od kufy po berlince, szkodowa mona byoby. Wic ton towar jak jest kademu potrzebny do wiosny zatrzymawszy, w teje sa mej Nitawie zby mona bdzie, bo wtenczas w eonie znacznej wdka bywa, a reszt do J. W. Pana dyspozycji odkadam, jak 7 on postpi. Powrciwszy z Sobotnik od .1 W. Pana, byda . . sztuk jedn padl znalazem, a teraz dwie krowy przy m nio zdechy. Po wypuszczeniu jelitw spucho znalazem wtroby; jednym zy ciek, drugie w kolo krc si, inno mocno jcz, wic gospodarskie lekarstwa zaczem dawa, dziegie z ftlcdzioma; ktra (choroba) aeby tu koniec swj wzia, daj Boe, ale cala obora zasmucona stoi. Niewd przysany z Wornian ode braem, ale nic taki cay jak J. W. Pan mwi, gdy wszystek podarty, przez szczury pogryziony tak daleco, i niektro ka way w skrzydach nowe dawa musz. Excepto jednego kula, ktry po czci cay, po czci taki pogryziony. Bielawskiemu kouch nowy, bo adnego nie mial, Jerzemu i Marcinkowi zro biwszy, podawaem, gdy nazbyt podarto mieli. Andrzej stangret zaszczyca si lask J. W. Pana, i ma pozwolenio; in vim tego, upatrzywszy sobie dziwk dawniej poznan, w miecie przy ro dzicach bdc, eni si usiuje, ale ja bez doniesienia J. W. Panu, togo czyni nie dopuszczam i pty nio pozwol, pki wy ranej od J. W. Pana nio otrzymam dyspozycji. A teraz u ng Paskich zapisuj si Janie Wielmonego Pana i Dobrodzieja .najniszym podnkiem. Joleski m p. . Pani starocina starodubowska przeya ma. '/ ycia .a maonka, czynic dlafi koncesj, od czasu do czasu zjedaa

do Subotnik, lecz owdowiawszy nie ruszya si z Wornian nawet na czas krtki. Worniany te byy nieustannej jej pieczoowi toci objektem. Nie zazierajmy do fascykulw przepenionych procederami o granico, rewindykacjami zbiegych poddanych, skargami na szkodnikw w polu i w lesie - bo wewntrzna tre i zewntrzno formy tych nieodzownych podwczas gospo darskich turbacyj mniej wicej wszdzie i zawsze jednakowe. Nadmiemy nawiasem, e Marcjanna z Dernaowiczw Abramowiczowa Hum plom wasnym i kosztem wzniosa w 17 r. oka 69 zay koci w Wornianach i w Wornianach krosu dobiegszy ywota, pod tego kocioa progiem pochowa siebie kazaa. Tafla elazna do dzi dnia kademu wchodzcemu do wityni imi pobonej fundatorki, zmarej w 1805 r., przypomina. Troszczya B to, podesza w leciech starocina o wygld i zewntrzny ukochanej rezydencji swojej worniaskiej. W 1801 r. zarzdzia restauracj caego dworu a dom mieszkalny, dzi ju nio istniejcy z fundytu odwieya. Zamiar w prowadzc do dobrego skutku, nastpujc dnia 25 wrzenia 1 01 r. z p. Oto8 sielskiin zawara umow: -Midzy mn Marcjann z Derualowiczw Abramowiczow, starodubowsk i hubsk starocin a Jm Panom Konstantym Otosielskim metrem professji malarskiej, stao si takio umwienie. I zgodziam wzmienionego Jm Pana metra do wymalowania caego domu mego w Wornianach b dcego wewntrz z sieniami, pokojami wszystkimi a w nich ze cianami, gabinetami, garderobami, boazerjami, sufitami, oknami, do ozogo krzesa, kanapy, szufladki do pilowin i drowek komin kowych nalee maj na wszystkich tego Im Pana motra farbach, choby najdelikatniejszych, pozota., lakierem, pokostem i na wszelkich do tego dziea potrzebnych rekwizytach (prcz ptna wasnogo mojego, ktrem ciany obito s). Za co post piam oglnie zotych polskich dwa tysice 2.000 i st dla jego i towarzyszw przy nim bdcych. Obowizany przeto Jm Pan Oto8iol8ki w najwyszym gucie, architekturze i w najpikniej szych kolorach, zgadzajcych si z naturalnemi i zo szlakami cao modnomi swojo dopeni dzieo, tak ebym i ja najzupe niejsz miaa satysfakcj i powszechno krytyki ka nio zdo-

A b ra m o w ie o w ie U ji wrn ta lc n o im k j.

 155 ala a gdy w professji malarskiej sdz by doskonaego Jmci Pana Otosielskiego, spodziewam si, i w ealej swojej ro bocie tukiej dooy UBilnoci gustu i sztuki, jakiej Wyciga wa sny jogo honor, charakter nieposzlakowany i powszechny szacunok. Drzwi i uszaki gdziekolwiek byy dawnioj pod polor ma lowano i zocono, to samo i w teraniejszej robocie Jm Pan Otosiolski dopeni m Gdyby potom w samem dziele dysput, a. obojtnoci lub sprzeczek o niedooenie czogo, czego w kon trakcie nio byo najszczeglniejsze czyni zastrzeenie. So wom tak cay dom mj ma przyozdobi malarsko jak metra najdoskonalszego poczciwo, honor i doskonao pdzla wy ciga. Opisan robot niezwocznie zaczyna ma i dlatego ze wszystkiomi blajerami, modelami jaknajprdzoj przyjeda jest obowizany. I na tom dala ten mj kontrakt, ktry, lubo nie jest pisany (dla niedostatku) na sztemplowanym papiorzo, wsze lako nim onogo zmieni i na prawny przenios papier, tak ja z mojej strony jako te Jm Pan Otosiolski zrywa dla przy czyny wyej W8pomnionej nie mamy mocy*. Takowe sprawy zaatwiaa starocina Btarodubowska oso bicie. Gdy atoli chodzio o wyszo celo, rada szukaa pomocy i inspiracji osb zwaszcza duchownych, ktrym delikatniejszo powierzaa misje. Tak np. latem 1800 roku, ksidz Micha Sta niszewski, kanonik inflancki, umwi w imieniu starociny Abramowiczowoj i przyj jm. pann Teres Martin w stopniu gu wernantki do edukacji wnuczek teje jw. starociny. .Panna Martin pisa ksidz kanonik obowizaa si doprowadzi pomieniono panienki w stosunku ich pci i wieku w nauce Chrzecijaskiej, w nauce obyczajowej (uczeniom albo czuwaniem nad ich postpki), w jzyku francuzkim i niemieckim tak z prawide jako to przez uycie w swych czciach, w geografii i historji, w potrzobniojszych dziaaniach arytmetyki, oraz w tom co bdzie widzio z dobrem i poytkiem powierzonej sobie modzi. W za mian otrzymywaa nauczycielka rocznego wynagrodzenia 2.000 z. wypacanych z gry co kwarta, przyzwoite wygody, wasn suc na stolo skarbowym i >na sztuk holondorskiego ptna 120 zip,*

W interesach i gospodarce pomaga starocinie syn Joachim Abramowicz, podstaroci starodubowski, Giedrojciwn oe / . niony. Konfederacja Targowicka wyznaczya go w dniu l inaja 1798 roku na egzekutora podatku na drwa dla wojska moskiew skiego rozoor.ogo w stosunku groszy 16 (i na rzecz egzekutora po 2 grosze) z dymu. Abramowicz mial w podatek uzyskiwa w obrbie dwch parafij: worniaskiej i ostrowieckiej. Wyma wia si od tego obowizku; gdy go jednak konfederacja od onego nie uwolnia, Abramowicz z wasnej kieszeni wypaci cay w podatek wynoszcy za 782 dymy 392 z. groszy 12 na co otrzyma kwit dnia 8 maja 1793 r. podpisany przez Je rzego Stempkowskiegj, konsyljarza wojewdztwa wileskiego. Bratem Joachima rodzonym by Andrzej Abramowicz, sta rosta iubski, oeniony z Barbar Kociewn z Bienicy. Crk za Joachima bya Karolina, ona Kazimierza Sulistrowskiego, dziedzica na Szemiotowszczyznie, zmara w 18 . 49 W roku mierci Marcjanny z Dernaowicw Abramowiczowej, t. j. w 18 , Micha Zaleski, dziaajc na mocy plenipotencji 05 ks. Dominika Radziwia, przeda Subotniki Jakbowi Umiastowskiemu za 38.000 czerw. z. Umiastowski spaci zastawn summ Abramowiczom.

Majtno Klewica miaa niegdy trzy oddzielne funda, sa modzielnie przez rnych dziedzicw posydowane ). Istniaa tedy najpierw Klewica zwana Hlebowiezowska, ktr w 1582 kupi od Jana Hlebowicza, kasztelana miskiego, Melchjor Zygmuntowicz Snowski Graua, kasztelan witebski, dziedzic wczesny Grauyszek i Klewic t wesp z innerni wszystkiemi posiadociami swemi, onie swojej Barbarze Koczkwnie darowa. Po mierci ma Barbara Snowska-Grauyna wszystkie dobra swoje przekazaa prawem wieczysto-darownem Stanisawowi i Halszce Naruszewiczom kasztelanowstwu m ci') A iw w /em slaw oraz d k m tu d starczo o u rzejm p rch um lo iu o u en o n p ie i szc u przez p M alo W em . ich w olczask i zn u ajd jce si w P la ac . on h

157

sawskim (1588). Do Klewicy naleay podwczas wsio: Kozorezy, Lepuny, Borti, Zareezanie i Bielewskojcie. Kewica ta dzielia losy Grauyszek do 1612 r. Drug Klewic zwan Owadowsk, posydowali Owadowscy. Stanisaw Owadowski przeda j 1574 Jerzemu Buhakowi, od ktrego te Klewica Owadowska zwa si pocza Buhakowszczyzn. Niedugo atoli posydowali j Buhakowie. W 1587 r. jest ju jej dziedzicem JWP. Balcer Wesioowski. Trzecia Klewica, .Koszczycowska, przez Jana Koszczyca od brata Wasila kupona, przedan zostaa w 1592 r. Balcei'owi Wesioowskiemu. Wesioowski, nabawiwszy si dwoma swemi Klewicami, przeda one w 1596 Mikoajowi Buhakowi, oenio nemu z Helen Kownack, ktrzy je we dwa lata pniej (1598) przedali Janowi Korsakowi pisarzowi ziemskiemu oszmiafiskiemu za 300 kop groszy. Rzecz prosta, e czasu onego midzy wa cicielami trzech Klewic toczyy si najrozmaitsze o granice wa nie i spory, a wreszcie w 1605 r. midzy dziedzicami Klewicy Hlebowiezowskiej Halszk z Komajewskich Naruszewiczow i sy nem jej Abrychtem a dziedzicem dwch innych Klewic Janem Korsakiem, stan co do granic ukad ugodliwy. Gdy za w tyme roku Halszka Nuruszewiczowa wszystkie swojo dobra Grauyskie Janowi Korsakowi przedawaa, jedn jedyn Klewic Hlebowiczowsk zostawia przy sobie. Jan Korsak, doczywszy Klewic Koszczycowsk do dbr swoich Dore, sprzeda w 1610 Klewic Owadowsk za 1.400kop groszy Stanisawowi Zwiartowskiemu. W jaki sposb Klewice Owadowska i Hlebowiczowska, zlane w jedn majtno, we wadanie weszy Sapiehw, doledzi trudno. Dokumenta odnone w Holszanach sapieyskich przechowywano, zaginy doszcztnie. Znajdujemy jedynie wia domo, e Klewic Owadowsk w 1612 r. zby Stanisaw Zwiartowski za 1.900 kop groszy Jaroszowi Piaseckiemu. Klewica za Hlebowiczowska przedan zostaa przez Naruszewiczw midzy 1612 a 1615 r. temu Jaroszowi Piaseckiemu za 4.600 kop groszy. Obie te Klewice, (Owadowsk i Hlebowiczowsk) Jarosz Piasecki

w 1620 sprzedaje za 20.000 zotych Pawowi Sapiozie, podkancle rzemu W. Ks. Lit (wacicielowi Holszan)'). Zlay si tedy w jedn Klewic obie Klewice (trzecia wesza w obrb dbr Dore Korsaka) i w dziereniu Sapiehw zosta way. Tomasz Sapieha, wojewoda wendeski, ciwun korszewski, znis samodzielno nazwy obu Klewic i attynencj Holszan Klewic z nalecemi do niej wsiami: Zarzeczany, Borcie, Paszkiewicze, Romaszki i Kozorezy, puci za 8.000 w zastaw Maciejowi Olszewskiemu (1642). Po zejciu ze wiata Tomasza Sapiehy, dobra jego Holszany z attynencjonaln majtnoci Klewic odziedziczy Kazimierz Leon Sapieha2 Nastpia eksdywizja ). dbr Holszaskich). Wydzielono te odpowiedni cz majt noci sapieyskich dwm ziciom Kazimierza Sapiehy, Eusta chemu Woowiczowi czenikowi W. Ks. Lit., wiaskiemu i potelskiemu starocie oraz Franciszkowi Leniowolskiemu starocie braskiemu. Na dol tych ostatnich przypada poowa Klewicy, to jest ziemi wk 112, z ktrych 68 samej paszy. Drug poow Klewicy wydzielono zastawnikowi onoj (z przelewu Olszowskiego) niejakiemu Mikoajowi Gruzdziowi, tytuujcemu si czenikiem oszmiaskim. Klewica atoli, tym zbiegiem okolicznoci przepoowiona, miaa znw poczy si w cao jednolit. Crka Mikoaja Gruzdzia, zakonnica przy kocieo wileskim w. Katarzyny pp. Benedyktynek, odziedziczon po ojcu poow Klewicy, sprzedaje w 1684.Jerzemu Wawrzycowi emle, podstolemu oszmiaskiemu, za sum 17.500 zotych. W emw rku zostawaa poowa Kle wicy do 1706 r. Syn Jerzego Marcjan ema, te pisarz skar bowy W. Ks. Lit. zby j tego roku Andrzejowi Grabskiemu, koniuszemu wokowyskiemu, do rk ktrego w 1710 r. dostaje ') K xcerp z regestru a tw z m ic p . o ia iego n y t k ie sk h ow szm sk iegd p rzez J a K eja p an ierd isarza zio sk o . w 1 0 r. kw tn 2 dn urzm . szm 80 ie ia 6 ia d n z ksig zie sk o . w an . ow ie m . szm yd y ) In trom issja d za k llolsza o mu skiego, do K icy i d lew alszych p sia o d ci, czy io a 10 k ie ia 1G a 1 to in si a n u zie grod im o n n w tn IG 4 go io c a rzd zk

sii; kupl i cz niedua sapieyskiej Klewicy, taks holszask Dbi'owskiej wydzielona. Po Leniowolskich i Wollowiczach odziedziczyli poow Holszaskich dbr, wraz ze wzmiankowan wyej potow Klewicy, Jzef i Katarzyna Mosiewiozowie marszalkowstwo lidzcy. Po Klewicy darowaa w 1740 Stefanowi Cedrowskiemu majorowi JKr. Moci. Niedugo potem odziedziczaj dobra Holszasltie Hieronim i Helena z Chomiftskich Koeiesza-abowie, nabywaj od wdowy po Cedrowskim posiado Klewick, oddzielaj j od Holszan i w 1747 przedaj za 17.000 zp. wspomnianemu wy ej Andrzejowi Grabskiemu, koniuszemu wolkowyskiemu, ktry tym sposobem staje si wacicielem caej sapieyskiej niegdy Klewicy zapaciwszy za jedn jej poow w 1706 r. 17.600 zp., a za drug w 1747 r. 17.000 zp. nie liczc sumy danej za sched Dbrowskiej w 1710 r. Po Andrzeju Grabskim bierze Klewic ze wszystkiemi onej attynencjami oraz dwie kamienice w Wilnie, syn jego Felicjan. Ten zrzeka si owych posiadoci swoich w 1766 na rzecz syna swego Antoniego. Antoni Grabski, nie majc potomstwa, daro wuje 1766 wszystko co posiada dwm braciom swoim stryjecz nym Aleksandrowi i Stanisawowi Grabskim Ci, ludzie spokojni, srogich doznaj napaci od ssiadw swoich Jezuitw, trzyma jcych w posesji od Romera sdziego ziemskiego trockiego do bra Grauyskie i broni si od rabunku i wjolencji jeno manicudz wasno nie stanowio wycznej ludzi wieckich przywary. Aleksander i Stanisaw Grabscy zeszli z tego wiata oto czeni powszechnym obywatelstwa caego szacunkiem. Syn Sta nisawa, Wincenty Grabski, m Aleksandry Puzynianki, bez sprzeczny Klewicy dziedzic, sprzeda t majtno wraz z atty nencjami 12 lutego 1796 za 120.000 zp. Jakbowi i Marcinowi Umiastowskim (czytaj: Tomaszowi Umiastowskiemu). W roku 1804 i 1806 Jakb Umiastowski rozgraniczy si z ssiadami swoimi ks. ks. Franciszkanami konwentu Narwiliskiego z Ada mem ojcem oraz Ambroym i Michaem synami Korsakami,

 160 dziedzicami Dor i Romaszkowszczyzny, z Hilarym i Onufrym Romerami, wacicielami Grauyszek, z Jzefem Szczyttein mar szakiem mozyrskim, dziedzicem Giodojek i Wialbutowa'). Jako rezydencja prym trzyma wrd wszystkich majtnoci Uiniatowskich Zem losaw, wasno Wadysawa hr. Umiatowskiego. Droga do z Oszmiany wiorst 35 prowadzi na Orauyszlci, Uoro, Surwiliszki. Minwszy Doro, wjedamy nieba wem w szczere piaski, gsto kamieniami przytrznite, anemi czn gryk zasiane, zazielenione bujnemi kpinaini jaowcw; zwiastuny to owej oszmiaskiej Sahary, co rozciela si bdzie a hen za Dudy, a hen za Lipniszki. W pustkowie to i bezlu dzie wybiegnie rycho na nasze spotkanie droga staremi brzo zami sadzona, surwiliskiemi brzozami, co cieniem swym towa rzyszy nam bd a pod sam niemal ganek gocinnego dworu. Tym razem atoli przemkniemy mimo czerwonych, dachwko wych dachw, piknie odcinajcych si od zioleni drzew i krze ww, zaturkoczem po mocie mimo myna, i - jak si to m wi obijajc tylko wgy ssiedzkio, po lekkim piaseczku cik jazd ruszymy dalej. Oto i malowniczo na wzgrzu, u rozstajnych drg stojcy koci Surwiliski. Krajobrazowy adny w motyw krtko trwa przed oczami, lecz w pami si wraa tem silniej, iio e okolica w motywy takio nio obfita, ilo e oto przed nami znowu pustkowie okrutno, coraz gciej monotonnych jaowcw zalegajcych paskie uroczyska. Zabiega nam drog i fantastycznemi zakrtami wzdu niej si winie niedua lecz bystra i kapryna rzeczka; to Gawia, w tom miej scu jeszcze rde swoich bliska i niopokana na pozr ale ju majca waciwy sobie charakter. Z rzadka tylko, gdzie nie gdzie, do brzegu jej przymknie kawa jasno zielonej czki, jakby jasna plama rzucona na to sinych jaowcw zalegajcych pola do uprawy niewdziczne, przeto te i na znacznych przo') 10 r. tip a 3 d ia F ciszk J k w iego p k m 85 c 5 n ran a an o sk od o orzego o szm fiak o zjazd y pod orski do m j o i K icy dekret ia ieg ow kom a tn c lew

Tu na skraju boru, u samej drogi poczta. Tak, poczta i to nietylko z jak tam krzywo u drzwi przybit skrzynk do li stw ale ze slupem telegraficznym u wga. To ju emosaw, to ju jego specjalna stacja pocztowa i- telegraficzna czc rezydencj zo stacj Poleskiej kolei Bieniakonie, odleg o wiorst trzydzieci z okadem. Jak noem odci skoczyo si bozludne

 162 pustkowie; ogarnia nas ruch, ycie; posypay si domy, domki, ogrody warzywne, ba, nawet jaminy i bzy; migaj dworskie kary; krztanina w polu; na najlichszej nawet chatce, po nad drzwiami, widnieje numer porzdkowy i litera oddziau lub katcgoryi a oto i palisada skrca w prawo ku dworowi. Dworu ozdob przedni paac. Nieatwo znale rezy dencj czc tak piknie okazao z dobrym smakiem. W g bi wjazdowej alei, u szerokiego trawnika kolistego, wznosi si gmach przypominajcy z daleka azienki podwarszawskie a z bli ska podwilesk Wak Tyszkiewiczw. Na froncie, u podjazdu, cztery kolumny, a za niemi w gbi, otwarty by si tak wy razi przedpokj, powiedzmy z angielska: hall wyoony mozajk, peny kwiatw, lekkich ogrodowych mebli, tworzcy bardzo miy letni salon. Na pitrze, do ktrego prowadz lekkie nader gustowne schody, po jednej stronie salon recepcjonalny, po drugiej rwnie obszerna biblioteka. Ksigozbir bogaty; cie kawy przcdewszystkiem jako spora kolekcja bardzo cennych i nader rzadkich drukw polskich gromadzonych z zamiowa niem i znawstwem przez . p. Alberta Umiastowskiego. Paac wznoszcy si dzi w emosawiu stawia matka dzisiejszego waciciela; wewntrzne, nader wykwintne, urz dzenie da mu sam hr. Wadysaw. W pierwszej poowie ko czcego si wieku sta w emosawiu obecnie zniesiony do fundamentw dom rezydencjonalny obszerny i wygodny ale pod wzgldem architektonicznym o wiolo skromniejszy. Rzec mona, e w caym emlosawiu jodynemi zabytkami dawnych czasw pozostay drzewa, pikno i obfite drzewa okalajce pa ac, tworzce cienisto promenady o staj kilka od paacu, pynce jakby lasem wzdu brzegw bystrej Gawii przecinajcej staw, tu przed paacem lecy. emosaw, jakim jest dzi, jest dzie om nowoczesnem; wraenie za przcdewszystkiem sprawia pa skiej wilegjatury, w ktrej najbliszemu otoczeniu dziedzica dano icie zagraniczny, kosmopolityczny komfort. Nigdy to, w cigu caego swego istnienia, nio mial em osaw tak wspaniaego wygldu, nigdy rozydoneji paskiej cech nie mia. Przez lata cae, rzec mona: przez wieki, ssiadoway

 168 ze sob na nieosobliwych jego gruntach siedziby drobnej szlachty; potem rozpcznia i zaokrgli si pod rk emlw, ktrzy mu nazw nadali nic imponujc wszelako nigdy ani obszarem ani yznoci. Dopiero w ostatnich czasach spad na emosaw cudotwrczy deszcz monety i powyrastay wrd

ubogiego krajobrazu okazae budowlo, zadymiy gorzelnio, roz piy si druty telegraficzno i nazwa emosawia nabraa nie bywaego klangoru, oraz szerokiego na powiat rozgosu. Zbiegy si doli przedewszystkiem czasu staego przebywania w emoslawiu hr. Wadysawa nicie przernych interesw zwi zanych z niema a rozleg fortun dziedzica. Dzi, gdy hr. Umiastowscy przewanie za granicami kraju przebywaj, em-

 164 loslaw przycich i rozpostar si nad nim pewien odcie za pomnienia. Rozpdem ju tylko, przed laty nadanym, utrzymuje si na stopie, na ktr go nagle wyniesiono. Podobnie jednak jak niebyt nigdy, tak i nie jest do dzi dnia warsztatem rolni czym lub przemysowym; jest przedewszystkiem letni rezyden cj odpowiadajc zamonoci i nawyknieniom dziedzicw. Grunta stanowice dzi dobra emloslawskie tworzyy przed wiekami jedn wiksz majtno, jeden duy folwark i kilka folwarkw drobnych. Owa wiksza majtno nosia dzi zupenie wysz z uycia nazw Kondraciszki, folwark zwa si Piotrowszczyzn a ssiadujce z ICondraciszkami i Piotrowszczyzn drobne samodzielne ziemskie posiadoci zway si Pogawja, Przybysssewszczyzna, imienie Abramowskie i t. d. Kondraciszki, >imienie leaczoje w powete Oszmenskom nad l-okoju Gaweju*, naleay w XVI wieku do Jana Zenowicza ziemianina powiatu oszmiaskiego. Synowie jogo: Jan i Je rzy oraz crka Dorota ona Wojciecha Szorca przedali t po siado 1 listopada 1687 za tysic kop groszy Stefanowi Lwo2 wiczowi Roskiemu marszakowi hospodarskiemu podkomorzemu Oszmiaskiemu. Do owych Kondraciszek vcl Kondratyszek nale ay podwczas sioa Szedziuny, Wysockio i omojtaki oraz puszcza leca przy drodze z Nowogrdka do Dziewicniszek. Na prawie przedanym, midzy innemi piecztarzami, podpis swj pooy Jan na Wornianach Abramowicz starosta lidzki'). Byy nastpnie Kondraciszki wasnoci Stachowskich poczem dostay si w posiadanie Szwykowskich. W 1649 wdowa po Janie Szwykowskim podkomorzym witebskim Anna z Koziew, oraz syn jej Dawid Szwykowski przedali Kondraciszki wraz z licznomi przykuplami Mikoajowi Grudziowi czenikowi oszmiaskiemu i onie jego Konstancji z Podbereskich. Kilka wzmiankowanych powyej drobnych folwarkw po siadali tymczasem emowie. Posiadoci to ich nazyway si wprost -imienie emlowskoje-. W skad tych majtnoci wcho dzia to i Piotrowszczyzn. Jan Stanislawowicz emla przeda ') A iw m w em saw . W rch u o iu ldym v ksig to sk h p . o m us . m ic ow sz .

 1B G jii Andrzejowi Krzywcowi; Krywiec odprzeda j w 1625 Pio trowi Kmicie, ziemianinowi wojewdztwa krakowskiego; za po niejakim czasie rodzeni bracia Jan, Jakb i Eljasz emowie odkupili napowrt Piotrowszczyzn i zaokrglili j, dokupujc kilka ssiadujcych z ni drobnych folwarczkw. Eljasz oe niony z Zofj Mokrzeck, mial trzech synw. Mateusza, Danjela i Filipa. Wszelako oddali ich od sukcesji po sobie i wiedziony wdzicznoci i przywizaniem ku synowcowi swemu Jerzemu Wawrzycowi emle, jemu cz swoj Piotrowszczyzny zapi sa. Temu Jerzemu Wawrzycowi emle przedali ozci swoje Piotrow-

ny z Darewskich. Gdy si to dzieje, dziedziczka Kondraciszek, jedyna crka Mikoaja Grudzia, Krystyna Konstancja zakonnica benedyktynka przy kociele w. Katarzyny w Wilnie, przedaje w 1084 r. Kon draciszki Jerzemu Wawrzycowi emle. Tym rzeczy skadem Jerzy Wawrzyniec omlln sta si wacicielem caego obszaru ziemi noszcego dzi nazw omlosawia. Kondraciszki zachoway swoj nazw, drobnym folwar kom, zlanym w jedn cao, dano nazw >emlosaw<; nazwy Piotrowszczyzn, Przybyszewszczyzna etc. zniky na zawsze. Jerzy Wawrzyniec emlla pisa si toul courl dziedzicem Kondraciszek i emlosawia')

16 6 Byl to czowiek zaywajcy niemaego w powiecie znacze nia. Piastowa kolejno urzdy: podstolego oszmiaftskiego, koniu szego wileskiego, nastpnie podkomorzego oszmiaskiogo. By pisarzem skarbowym litewskim i starost dziewieniskim. Dwakro wstpowa w zwizki maeskie: najpierw z Barbar z Kurowiekich instygatorwn litewsk, powtre z Barbar He len z Oborskich, wojewodziunk podlask. Z pierwszego maestwa mia syna Michaa, zmarego modo przed rokiem 1700 1 pochowanego u 6w. Jana w Wilnie oraz Marcjana (zwanego w niektrych dokumentach Marjanem). Druga ona powia mu dwie crki Ann i Angiel. W testamencie ) pisanym na krtko przed mierci, zapi sa Jerzy Wawrzyniec z Tczyna omllu onie swojej doywoso imz 1 9, e w IBM sin w S lach p lsk 59 i o , ord rynko m ste zk , k c ia c u o i rzym i stary, p sk okryty n ymd c mdran y , o c n o ark ion ow a lio icow m to zo y p an ym ') Jako spocyu testam .cn entow stylu * przed laty, pozw ego alam sobie y w cinloslaw 10 p iu adzlernlkr!71l<)P ?dk0n,0r,eg0 0B l B le,!0 P1 n ,m k M 'K .W lini Trjcy Przen itszej, Boga O Boga S a, Boga D ch ajw jca, yn u a w itego S si J w w . ta ego ita ola. J n j p d isan grzeszn czo ie , a ie o p y y wk stosu si do n c n lej o tn w m jc iej, zy i sta iej oli ojej takow d , yspozycj k u w c n j rze zy p m tc . Ja Jerzy W rzyn z T n lla p d o . ie z e c a i e aw iec czy a crn o k m o .p szm isarz skarb. W X Lit, ko iu wil, staro d ien i przy z . . n szy sta ziew isk u p y ro m i zm sac mic zd w en m zu io y h o h ro ych b cy w d , i ab O d , ie zc piflci rerum p , rzez kt rego m ch y n a in ieba i w stan , n mlu zio ie l iata y a d m m rte n tm ym ioersalis lex naturalis jost p d n : yw n ie i k zy i za ona ot asz m rc o c n osk alsz m rte o i haenditalem c l za y statum es om ajd on ie ln c o o a t nibus s e m mori: dlaczego m n ro o lo k ron i i sc p i iw i, k el o n h w o am e tram am sita i w y soko u d i lu zio najd ro zen d roszy h m erbw sw ic k jn tem zw o h le o yky m giy o sw p c to a . J , czo iek p e ie z w o w rzed mJ B t mB m a O IaO oga ojego n h i n ajlic szy aj m iejszy do szy z lask J P ajw izern , szed i ogo rzen itszej lat, a m ajc opera e l sud atione m , rk, k m tr p n temm pracu z bogosaw stw d era ta itom jc, ie a o brotliw Boga m , za p czy P ajw ego ego rzy n rzen itszej B garo zicy p n o d an y M ariey i w szystkie* w ch P sk a osobliw ity a ich ych p atron i p n w atro ek m ic , do k rych oso o n e a i n oh t bliw abo stw iegod e susp m od aw n itia oje d ale , zebra i p m rzysp osobi to , i do te jakajest, p szed fo n ezk j, rzy em rtu e i teraz, p c e d c oeeurenio, abym za zi ia si, n asek i roztyrk jaro id n o l w c iesn w *w7C podM T)"k " " '" ''t ' m ' d *m (i'. ' dw ki,!K ml Iy l ,taU l e ia O a c -

17 6 cie na emloslawiu i Kondraciszkach synowi swemu niedu majtno Orlowciszki, oc u samej granicy powiatu oszmiaskiego, midzy Kiowic a Konwaliszkami, za kadej z crek po 16.000 zip. Anna emlanka zesza ze wiata w panieskim w d n m em Ile tlem c su m jest p zw lo o - e octu w ie zie io o y per za l o o n d s iel przyk w d n ad aw iejszy i ie c , m n w ie zlu zi p r y i o o ch w szy h ia o ic d rze n ch k o siebie dofi czuych, zeszyoh " Panu B ogu: J < S l i eg o Skrobohatego sk ogo W. X. Lit. i J m ci p a K ro lczil In gato W X Lit arbn ego o an u w sty ra . . to ia m , k ry intestati d c ego t esloruu o n l, ajbard ziej m iej d n baego o so bie i o przyszym c a fc a to o ra m J g m c p a K ierza C z s n c sso ego o o o i an azim /j p k m go w sk , k ry bez dyi jcjizal j ) t " rlejleod o orzo ile iego t fi k !' sw n ' rixas el luctm ia K ro n i L sk tego si n atrzy ap ow m u . w t o n y itew i ap o d o jeszcze s j n atrzy - a in i, e n w go w S i ad ultim h ra obn ie ap n ie to o c am a m vita p ch d c, p e rzy o z rzed straszliw sd H y s porw i, n m p y o an ie og rzyj an do p u w j an do obrzd to u a tow n c c , bez d e i ok ty ite i w m k i ale y h a n go ro o zen dom sw n zp rzd ia u ego agle p u ierali. Tedy to w om szystko w u y m le k n ern lubo n rk, m w p y, o* d o syd jc, ie oj asn isan efectu la d m t ebilitat,* te te mn o tn j w li jej, e czego n zad an , abo rk in j n sta e t sta ie o by ic aw o i e n sform an , jako zw ic ow o ykli im pertineidc* praem ricalores, ch iw su ce c i k sji abo o ie i, c n , ale eby kad k do p k zy i y to T .fcT ciB 'd* h m U b ' ''nS^e'/^niegmlniejsze c l d k e z ro zic mic rott ie zi i, d w oh w praw ej w dziw ierze p w h e lw te k to k j '^"i.kie^jestem^jo szec n jJ i J a lic ie wszy^k"m ywotTlera. w j ierzam um , ierajc i kon ajc za p m c o o J przen itsz w ego ajw ierza b n zie n m i ufn w m sier d , ad j ieo yln o io d J w te , n y o led em I w p an p czy ie I rzenajziu ego i m iew p w zlan rzew ej rzy n w ltszej Pan y M , do k ro dalby m Bg m j, abymzew bliw n ariey t j i ito ym o o Societati* Je u a K p przy sk n n ^liio mn zaw a: ^ iia jc m s em is o a iu jo igl o Oy n c"!o M ucm a ret niw illa hora qua M e V o im aculata dcca-uacM ater t iiV m *. T i w p czy ie w lk j ity B y h o ak rzy n ie ie w ch o c , sobliw szych p atron i p w a tro e m ich w M h a A an a. n k o : . ic a rch io A io S n a troza m , sw J n ego . a a C rzc ie , J ze i J a im p trlaro , S . w P h ic la fa o ch a u h w w . iotra i P ia, J a aw ak b i J a ew gelistw I ap sto , w S . S ze an J an an o w . w zc p a, erzego i W rzy aw ca mcze n , w w S n w M o n ik w . . ta isa a, ik aja, M a, D m ik F ciszk arcin o in a, ran algn acego, F ciszk X w ra B ed k bogosaw n S isaw K stk ran a n io , en y ta, io ego tan a o i, bogos. J ze , bisk p i w aw fa u w yzn cw w ch An y, M -M alen , ity , n ariey agd y K atarzyn Barbary, J n T y, oan y, erosy, A o n p ien i w p lo ii, an dw in c e mz k zn ce i w stk w ch zaoy szy - n w i e dobro n gran zo a B szy ich ity w i tp ieo ic n o sk grzccliy w a^ , ystp i,^zloW k ,

stanie a siostra je] Angiolla polubia Piotra Paca hrabiego na Rance, starost wilejskiego. Marcjan ema, podobnie jak ojciec pisar/, skarbowy wileski, podkomorzy oszmiaski i sta rosta dziewieniski, objwszy po mierci ojca i macochy ca ich ziemsk fortun, ani grosza siostrom swoim przyrodnim nie wypaci. Wtedy Angiella Pacowa wytoczya m proces i na u mocy dekretw sdowych obja w posiadanie emosaw z fol warkami. Rozumie si, krok taki nie przysporzy Marcjanowi emle dobrego humoru. To to umierajc bezpotomny, w testa mencie swoim, datowanym z Orowciszek 8 lutego 1728 wszyst kie ziemskie posiadoci swoje - wyjwszy Orlowciszki daro wano przeze Tomaszowi Lachowickiemu Czechowiczowi pisa rzowi ziemsk. oszm. zapisa siostrze swojej ciotecznej Joannie z Kiersnowskich Wereszczakowej skarbnikowoj brzoskioj i jej dzieciom. Po dugim procesie obalia w testament crka Piotra Paca i Angelli omlanki, Ludwika Pacwna, ona Jana Niemirowicza Szczytta kasztelanica smoleskiego') i - jako jodyna prawna sukcossorka Jerzego Wawrzyca i Marcjana emw, intromi-

Ludwika z Pucw Szezyttowa przeya ma i w 1 81 do 7 bra swojo w oszmiafiskim powiecie sytuowano: Wialbutw, Giedojki i emosaw darowaa dwm synom swoim Krzysztofowi, staroScie witagolskiomu i Jzefowi, szambelanowi, pniejszemu kasztelanowi brzeskiemu. Jzef obj w dziedzictwo Wialbutw i Giodejki'); Krzysztof wzi dla siebie emosaw (1784). Czasu jogo dziodzictwa liczy emosaw 218 dusz mzkich i 198 eskich, a w obrb dworski wchodziy wsio: Rudnia, omajduki, Wysocka, Szadziuny, Szarkusio, awkioniki, Huta, Podworafice. Rezydowali dziedzice omosawia (1804) w duym paacu z drzewa brusowego, malowanym na biao, pod gonto wym, amanym, czerwonym dachem. Paac mia cztery ganki, przed gankami latarnie, wgy tarcicami futrowane, szarym ma lowano kolorem i te ramy okien. Najparadniejszy pokj ba wialny mia ciany powleczone ptnem biaem holenderskiem, pioc .fizyczny* z kafel seledynowych, parkiet sosnowy, sufit z tarcic, ptnom ocignity, malowany na biao. Przedni ozdo b sali stanowia statua gipsowa cesarza Aleksandra I. W ogro dzie na wprost drzwi prowadzcych z salonu, staa drewniana kaplica. Jzef Szczytt, marszaek powiatu mozyrskiogo przeda emosaw z attynencjami w 1806 Antoniemu Kieniewiczowi sdziomu ziemskiemu mozyrskiemu. Ten w kilka miesicy potem 4 stycznia 1807 przeda ca t majtno Jakbowi Umiastowskiemu. Orowciszki) naleay w XVI wieku do Jarosza Montowta Czya, nastpnie do Duskich, potem do astowskich, ktrzy t posiado przedali w 1645 Adamowi I.itaworowi Chreptowiczowi wojowodzicowi nowogrdzkiemu i maonce jogo Halszce Domatwnio Isajkowskioj. Syn Adama, Jan Adam Litawor Chreptowicz oeniony z Zofj Olszewsk, podsdkwn lidzk przeda Orowciszki w 1667 wraz z folwarkiem Doubuciszkami

 170 i Korogami Janowi Kazimierzowi Dbrowskiemu, za Dbrow ski tego roku, zarobiwszy tysic zotych, przeda t posiado ziomsk Jerzemu Wawrzycowi emle. Marcjan emla darowa j, jak si rzeko, Czechowiczowi, ktry przeda j w 1753 Krzy sztofowi Szczyttowi, potem znw odkupi, a wreszcie, w pierw szych latach biecego wieku, nabyli Orowciszki z rk Czecho wiczw Tomasz i Jakb Umiastowscy '). K aliszki, obszerna i pikna posiado ziemska, po dzi onw dzie jeszcze w cenne lasy obfita, obejmujca 2106 dziesicin, pooona u wschodniej powiatu granicy, najpniej ze wszyst kich majtnoci przesza w posiadanie Umiastowskich. Byy Konwaliszki w zeszym wieku wasnoci podkanclerzego Joa chima Chreptowicza od ktrogo nabyli je w 1786 r. d. 9 marca Franciszek podczaszy smoleski i Mikoaj miecznik oszmiaski Jankowscy, dziedzice Polan. Oprcz maego, obecnie jeszcze istniejcego, miasteczka tu pod dworom, noszcego nazw Smolisk, naleay do Konwaliszck wsio: Kolweliszlci (ktr to na zw nosia w zeszym wieku caa majtno) Lepie, Masiuny, loski, Kiby, Oubale, Oukalnie, oraz zacianek Klonie, og em 166 mskich i 146 eskich dusz, dymw 46a W kocu ). zeszego wieku, niedaleko od dworu staa pod wsi Kolweliszkami kaplica okrgo stawiona, silnio zdezelowana. Baliski zaznacza, e w Konweliskim dworze znajdowa si spichlerz przerobiony z dawnego, murowanego arjaskiego kocioa. Na szczycie spichlerza widnia napis Renovatum A. D. 1666, a na kominie Heslauralum A. D. 1121*). W 1808 r. Mikoaj Jankowski kanonik katedry miskiej wczesny waciciel oraz dwaj synowcowie jego Ambroy Jan kowski dziedzic Polan i Aloizy Jankowski sdzia ziemski oszmiaski, wsplnym sumptem wznieli w Konwaliszkach, wa') A iw w em saw . rch um o iu ') In en w tarz z 18 r. w em saw , /7 o iu *) W n ta a h M B sk g . R o is N I0 G zeszy 8 B lio i o tk c . ali ie o k p . 9 , t . ib tek J agiello sk oraz w "S y ej Po iej taro tn lsce*.

 171 ciwie wg wspomnianem miasteczku Smolisku tu pod dwo rom, koci obecnie tam istniejcy. Koci z sosnowego drze wa stawiony, dwoma ozdobiony wieami, konsekrowany zosta w 1809 r. za indultem biskupa wileskiego Strojnowskicgo'). W podziemiach kocielnych, w sklepie grobowym nawprost wielkiego otarza spoczy zwoki fundatorw: Mikoaja kano nika, zmarego w Konwaliszkach 27 czerwcu 1 21 r., Ambroego 8 marszaka szlachty oszmiaslciej zmarego w Polanach 12 sty cznia 1828 r. i Aloizego weterana wojsk polskich cesarza Napo leona, zmarego w Konwaliszkach 26 marca 1840 r. >). W tyme sklopie grobowca rodzinnego Jankowskich, oprcz trumien fun datorw kocioa, znajduj si dzi, w dobrym zachowane sta nie, cztory trumny due i cztery mae. W wielkim otarzu za suguje na uwag dobrze w drzewie rzebiona figura Ukrzyo wanego Chrystusa. Okoo 1860 r. ojciec dzisiejszego waoioiela /.onilostawia, Kazimierz Umiastowski naby Konwaliszki od Karola Jankow skiego dziedzica Polan.

S M O R G O N IE .

Jmorgonio, dzi miastoczko skarbowe, wasnoci w cigu < wiekw byy ozterech tylko rodzin: Zenowlczw, Kadziwitw, Ogiskich i Przozdzieckich. Despotowio z Bratoszyna Zenowiozowic z poudnia nam na Litw przyszli. Ju sam tytu .despot, stwierdza ich pocho dzenie z ksit krwi staroytnego Bizantyjskiego pastwa. Roz powszechnione od dawna byo mniemanie, e Zcnowiczowio wy wodz rodowd swj w prostej iinji od udzielnych ksit serb skich despotw. Prawdopodobiestwo wszelkie przemawia za tem, nie wyjania nam ono jednak dlaczego Zenowiczowie pi sali si Bratoszyskimi (z Bratoszyna). Bratoszyna owego niema ani na Litwie ani na Rusi, s natomiast w Modawji miejsco woci noszce nazwy: Bo(uszani, Botoszany, Bratuszani. Wia domo, e modawskie wojewdztwo zostawao w cigu wiekw pod wpywem Polski; Andrzej Wasilko, Polak, powoany ztamtd zosta w 1383 r. na biskupstwo wileskie. Za, jak utrzymuj heraldycy: Kojalowicz, Jaboski i Okolski, przodek litewskich Zenowiczw by bratam modawskiego wojewody i wraz nim / . rzdzi. Czasu najcia Tamerlana na Bessarabj w 1395 r. Zonowicz w schroni si na Litw, gdzie pozosta. Ztd wniosek

 178 jasny i bardzo prawdopodobny, e by on na schyku XIV-go stulecia despot w Bratuszanaoh. Tak jednak byo lub owak, czy przodkowie Zenowiczw przybyli na Litw prosto z Serbji, oyli to przebywali pierwej czasowo w Modawji, kwcstji nio uloga, o ksicy tytu Zenowiczw dospot, pocztek swj wzi w pastwie Bizantyjskiem'). Przybyemu na Litw Zenowiczowi nada Jagieo ogromne przestrzenie ziemi rozcigajce si midzy Prypeci, Dzisn i Myss. Dziki tym nadaniom zajmuj Zonowiczowie odrazu wybitno stanowisko wrd litewskich magnatw. Poczwszy od XV wieku nio wydarza si na Litwie aden fakt doniolejszego znaczeniu, w ktrym by Zenowiczowio nio brali udziau. Tak w 1442 r. oddziay Zenowicza i Radziwiw stanowi gwny kontyngiens w wojnie z Moskw; w 1494 r. Jerzy Zenowicz na miestnik bracawski sprawuje poselstwo do Moskwy po narzeczon Wielkiego ksicia Litewskiogo Aloksandra; wielu Zenowiozw zajmuje w nastpstwie senatorskio krzesa a kady z nich w sprawach ojczystych, mniej lub wicej donios odgrywa rol. Z pomidzy nich atoli na pierwszy wystpuj plan; Jerzy De spot Zenowicz i syn jego Krzysztof. Wpierw jednak zaznaczmy, o dziad pierwszego te Jerzy Zenowicz, namiestnik smoleski, potom marszaek hospodarski, oeniony z Ostykwn, arliwy katolik, fundowa w dobrach swoich Smorgoniach, w 1505 r. koci pod wezwaniem w. Mi koaja i Zwiastowania N. M. Panny. Jerzy wnuk jego starosta czoczorski i propojski, kasztelan polocki, (16li6 r.) kasztelan smoleski (1679), oeniony z Hann

 174 Suszczank, przyjmowa wraz z Janom Chodkiewiczom zamki inflanckie ustpione Polsce przez zakon Kawalerw Mieczowych, nastpnie brat udzia w zwycistwie nad Moskw odniesionem u rzoki Uy w 1564 r. a wo cztery lata potom powstrzyma! teje Moskwy napad na Lepel. Syno jego wzorowo administrowanie kasztelanjami polock i smolesk; crka jego, wydana za Wifiniowiockiego prababk bya pniejszego krla Michaa. Umie rajc w 1583 r. dobra swoje Postawy, Poowo i Popliszcze w da wnym powiecie oszmiaskim sytuowane oraz Kurszany na mu dzi, onie swojej w doywocie zapisa, dwr swj w Wilnie na wieczno joj dal a za uywalno dbr Gbokie, to w grani cach byego osziniaskiego powiatu, zapewni! joj na rok i sze tygodni od mierci swej, poczom dobra Gbokie przej miay we wadanie syna jego Krzysztofa. Jerzy Zenowicz odbiegszy od wiary ojcw by ewangielikiom i zbr ewangiolicki w Sinorgoniach fundowa'). W tym to kociele ewangelickim smorgo skim w grobach rodzinnych pochowany zosta. Rezydencja kasztelana smoleskiego bya w Smorgoniacli,

fa iego p an w dosow ym o p sk od y n d isie p rzez S P szy . to cltieg . W ty e o m m si zn u te roku str. IS5-I3X z m c Ptaszyck obszern o D ie c ik go a ie i! i espo ta h Zen w c o iczach w d m . Porw a te Pc is O p 1 7 X i 17 I.). ia o o n yc . m. 8 *. 80

 15 7 gdzie to w skarbcu (w ltlotjooh skarbnych) przechowywano listy i przywileje na liczne posiadoci. Syn jogo Krzysztof wojewoda brzeciaski, starosta ciecierski i propojski, by! jedn z najpikniejszych osobistoci swo jego czasu, odznaczy si jako komisarz do traktatw midzy koron polsk i' domem austrjackim, toczcych si w lad po uwizieniu arcyksicia Maksymiliana pod Byczyn; szabl i rad ojczynie Suy. W rezydencji swojej przy murowanym kociele Smorgoskim zgromadzi niema bibliotek i szko zaoy. Gorliwy ewangelik pilnie o potrzeby zboru ewangelickiego smor goskiego dba i w testamencie swoim pozywa na sd Boga kadego ktoby ewangelickiemu wyznaniu wityni t odway si odebra. Sam murowany zbr owangelicki w Gbokiom wystawi. y w doywotnich zwizkach z Teodor Wotowiczwn, ktra powia mn syna Mikoaja Bogusawa. Tomu, umie rajc w 1614 r. legowa wojowoda dobra swoje, bibljotok, szkol i mio dla Rzeczypospolitej, >pro qua mori cl cui nos lotos tiaro, et in ua omiiiu nostra / e e H i ci 15 Nio zdoa tylko Krzysztof Zenowicz wpoi w syna swo jego przywizania do ewangelickioj wiary. Nowy dziedzic Smorgo dzielnym by onierzem. Pod Chocimcm stal razem z Sa pieh i Opaliskim na lewem skrzydle wojsk naszych i niemao przyczyni si do zwyciztwa. Na wiadomo, e Turcy hotmana Chodkiewicza otoczyli, rzuci si z chorgwi swoj salwowa wodza i sia Turkw na placu pooy; otoczony jednak przez nich, zanim nioprzyjaciela do ucieczki zmusi, gdy konia pod nim ubito i szyszak z gowo strcono, pad dwudziestoma ra nami okryty. Nap umarego przewieziono do obozu 1 tam 11 11 trzeci dzie, 7-go wrzenia 1621 r. Bogu dusz odda'). By ka sztelanem poockim, starost miskim, czeczerskim i propojskim. Ojcowskiej wiary porzuciwszy bdy, pojedna si z kocioem katolickim a bdc rwnie skorym do pira jak do korda, mnogie air. Ot!N ru vice. yw J K C o k w II. S S S Ptataucki. I. c. 17. a sxm ot . . h d ie icza 2. . 88

 176 pisma przeciw dyssydentom oraz wiersze polskie, dowcipem za barwione, zostawi po sobie. Rwnie siostra jego Zofja, acz kolwiek Z rodzicw heretyckich urodzona, wyznanie rzymsko katolickie przyja i kocioy fundowaa. O niej to nawiasem mwic, pisze Niesiecki, o >w szyciu jedwabiem i w rzniciu papieru tak bya wytworna, e czy ptaki, czy zwierzta, czy kwiaty wyrabiaa, zday si by ad vivum-. Zbr ewangelicki w Smorgoniach przerobiony zosta na koci katolicki a obe cnie cerkwi jest prawosawn. Przechowa si tam kamie nadgrobowy z 1606 r. i napis na nim aciski: Jeliova. In le Domine speravi et non confundar in aeternum. Ohr. Zenon. Crka Mikoaja Bogusawa z Bratoszyna Despota Zenowicza i Anny Chodkiewiczwny kasztelanki wileskiej, Anna Zofja, polubiwszy w roku 1628 Alborta Wadysawa ks. Radziwia wniosa w posagu w dom ltadziwiowski ojczyste dobra: Smorgonie. Gbokie (dzi w gub. Miskiej), Bielic, Postawy, Polowy, Porpliszcze, Kisielewicze, Woro, Hajc i Prosowicze. Pierwszy w Radziwi waciciel Smorgo, ur. 1689 r. w Niewieu synem byl ks. Mikoaja Krzysztofa Sierotki; wal czy na czele ussarzy ojca pod Ryg i podczas dobywania Parnawy, pod Diinamund i pod Dorpatem. Przy kocu roku 16 09 towarzyszy krlowi Zygmuntowi III na wypraw moskiowsk; stolnikiem byl litewskim, kasztelanem, nastpnie wojewod troc kim. wreszcie kasztelanom wileskim. Zakoczy zycio w Czarnuwczycach w 1636 r.; pochowany w Niewieu w kocioa farnym. Krl Zygmunt III cignc na wspomnian wypraw prze ciwko Moskwie, po drodze z Wilna do Orszy, nocowa w Smor goniach 20-go sierpnia 1609 r. Nastpn noc spdzi krl w Mar kowie a za dalszy nocleg wypad mu w Moodecznio dokd przybieg kozak starosty oszmiaskiego dajc zna i Micha Szujski Skopin przybywszy na pomoc Szwedom, pogromionym przez Zborowskiego, uderzy na tryumfujce wojsko naszo nie spodzianie i srog mu szkod wyrzdzi').

 177 Bawi to w Smorgoniach krl Stanisaw Leszczyski w 1708 r. jednoczenie z Karolem X II'). W 1771 trzymali Smorgonie w zastawie od Radziwia .Pa nio kochanku*, Konstanty Ludwik Plater kasztelan trocki i Ksa wery Chomiski chory oszmiaski, za w 1787 Jan Makowiecki stolnik sonimski. W rku Radziwiw pozostaway Smorgonie blisko dwa wioki do 1805 r. Opieka zarzdzajca dobrami ks. ordynata Dominika Radziwia przedala jo za 06,000 czerwonych zotych ksiciu Ogiskiemu; poczem Smorgonie, najprawdopodobniej drog ukadw familijnych w kilka lat potom, mniej wicej okoo 1816 r. przeszy do Przezdziookioh. Jak i kiedy rd Przozdziockich silnio na Mazurach rozro dzony, przyby na Litw, o tom wiadomoci szczegowycli nio mamy. Trzy s rodziny tego nazwiska, do dzi dnia na ziemiach b. Rzeczypospolitej osiade: 1) Przezdzieccy herbu PrusI; 2) Przozdziocoy herbu Roch III, uywajcy przydomku Pierzchaa, ilo e Piorzchalowie i Przezdzieccy jodn podobno niegdy rodzin stanowili; 3) Przezdzieccy nobilitowani na sejmie 1775 r. Przezdzieccy herbu Roch III bya to stara, dobra oszmiaska szlachta. Piotr Pawe Przezdziecki piszcy si ziemianinem powiatu oszmiaskiego, naby 1634 r. od Zofji ze Szwykowskich Stabrowskioj i syna jej Kacpra dobra Szemetowszczyzn, sytu owano w granicach dawnego powiatu oszmiaskiego a dzi w powiecie wiciaskim ). Syn jogo Mikoaj zmary w 1088 r. byl marszakiem oszmiaskim, marszakiem Tryb. Gw. litew skiego, kasztelanom nowogrdzkim i kilkakrotnie na sejmie po sowa. Tego Mikoaja brat, Krzysztof mial syna Aleksandra. Antoni, z Kamiskiej w 1717 r. urodzony jania niepospolitym . umysom, nieskazitelnym charakterem i wielkiemi zasugami dla

178 -

dobra pospolitego poloonemi. Za Augusta III byl pisarzom wielkim lit, nastpnie podczaszym wielkim lit., pniej referen darzem wielkim lit., a krl Stanisaw August mianujc go na sejmie elekcyjnym 1764 r. podkanclerzym wielkim lit w piknej mowie do niego, sprawiedliwo oddal m pochway. Odnawiajc u tytu niegdy przez przodkw uywany pisa si podkanclerzy hrabi na Zaslawiu i Czarnym Ostrowiu a Zaslaw sta si niojako nowem gniazdem rodzinnem Przezdzieckich, albowiem w Zasawiu bya gwna podkanclerzego rezydencja. Ooniony byl Antoni Przezdziecki z Katarzyn Ogisk, jedn z wnuczek ostatniego ksicia Winiowiockiogo, po ktrej znaczne dobra Winiowieckich, na Podolu oce odziedziczy. Ztd te po jogo mierci (1772 r.), starszy syn Micha przenis si na Podole a modszy Dominik zosta gow szczopu Przezdzieckich na Li twie. Crka podkanclerzogo Melona polubia Michaa ks. Radzi wia ostatniego wojewod wileskiego. Micha Przezdziecki (17471799) hrabia na Czarnym Ostro wiu, pisarz litewski, oeniony z Mostowsk, ojcem byl pierw szego z rodu Przezdzieckich dziedzica Smorgo, hr. Karola'). Nietylko nowego dziedzica otrzymay Smorgonio ale i wskrzosa tam, od czasw Despotw Zenowiczw nie widziana, rezydencja paska. Karol hr. Przozdziecki za wkroczeniem Na poleona w granice Rossji, rzuci si z zapaem do szorogw wojsk litewskich. Utworzono podwczas w Wilnie w lipcu 1812 r., pi6 pukw piechoty pod dowdztwem Giszpinga, Chodkie wicza, Konstantego Tyzonhauza, Stanisawa hr. Czapskiego i Obuchowicza, oraz pi pukw kawalerji, na dowdztwo ktremi powoano Jzefa Wawrzockiogo, Michaa hr. Tyszkiewicza, Karola hr. Przezdzieckiego, Itajewskiego i Romualda ks. Giodrojcia. Ten ostatni mianowany pniej zosta organizatorom wojsk litewskich. Gabrjel ks. Ogiski stan ne czeto gwardji honorowej przy boku cesarza1 ). Przezdziecki, dowodzc 21-ym pukiem wojsk litewskich,

odby ca t straszn kampanj rossyjsk, odznaczy si chlu bnie ]>od Berezyn1 i w 1813 r. krzy Legji honorowej otrzy ) ma. Odpasawszy szabl osiad na stale na wsi w Smorgoniach swoich gdzie kt by si spodziewa ? j gospodarzy niotylko z zapaem wielkim ale i z umiejtnoci niema. Gabrjela Puzynina zapamitaa dobrze niezwyk posta go spodarza napoleonisty i zanotowaa dosadnie kilka rysw charakterystycznych ciotecznogo brata swej matki. Z kros przez twarz otrzyman na wojnie, siwy ju zupenie a po mimo wieku taczcy jeszczo z wielkim ogniem, niegdy pikny a dotd jeszcze oywiony i peen werwy, uczynny, go cinny, cieszcy si szczorze kadem powodzeniom ssiadw i znajomych, serdeczny i ruchliwy, rycerski dla dam, prawicy im komplimenta i frazesy wyjte z romansw, ktrych czyta niom usypia go wieczorom kamerdyner. Zawoany przytem jak si rzeko gospodarz; syny wzorowe jego gospodarki w Smorgoniach i w Wojstomiu. W Smorgoniach zaoy fabry k pojazdw rozpowszechnionych bardzo, zwanych >berlinkami<, utrzymywa stado koni oraz gatunkowo bydo, na dworzo za swoim lubi mie prawdziwych ukraiskich kozakw ). Nasta rok 1831 i dziedzic Smorgo mia odegra w oko licy swojej najwybitniejsz na owe czasy rol.

Na Litwie pisze Puzyrewski waciwie do poowy ca 1 31 panowa powierzchowny spokj. Haso do jawnej 8 n-ekcji day mudzkie Itosienie, za niemi Telsze i Szawle.

W lad potem komitet wileski jl rozsya swoich zaufa nych lub zwizkowych dla poruszenia wschodnich powiatw. Missj rozarzenia rewolucji w Oszmiaskiem otrzymali: Ignacy Klukowski, Justyn Pol i Jzof Zienkowicz. Ci przybywszy do Oszmiany, udali si najprzd do marszaka Jzefa hr. Tyszkie wicza proponujc mu naczelnictwo ruchu. Ten, po naradzie ze Stanisawom Switorzeckim, Janom Niekraszewiczem i Wincen tym Raczkiewiczem prezydentom sdu ziemskiego, wrcz odBez wspu dziau przeto mar szaka wybucho szmianie dnia 4 kwietnia (23 mar ca). Dziesiciu sprzysionych: Porfiry Wayski, Eustachy Ja nuszkiewicz, Wa caw Jankowski, Jzef Zienkowicz, Justyn Pol, Ka jetan Lenartowicz, Ignacy Klukow ski, Antoni Cze chowicz, Wincen ty Butler, Napo leon Szuniewicz, opanowao miasto, rozbroio czterdziestu onierzy zaogi i za garno zapas broni zoonej w ostrogu (wizieniu miojskiein). Odezwa Jerzego Soroki (waciciola Krzywska pod Krowom )

 11 8 rozniosa wie o wypadkach oszmiaskich po powiecie. Porfiry Wayski, eks-wojskowy z 1812 r., ogoszony zosta naczolni kiem oszmiaskiego powstania. Nio w Oszmianie jednak lecz w Smorgoniach uorganizowano istotn si zbrojn. Uda si tam Zienkowicz. W cigu trzech dni Karol hr. Przezdziecki, przy pomocy Stanisawa Szwylcowskiego (z Bienicy) i Zienlcowicza, postawi! na nogi cay oddzia kawnleryi w pelnem umundurowaniu. Dnia 10 kwie tnia wyruszy Zienkowicz na czole 320 kawalerzystw ze Smorgo do Oszmiany. Przezdziecki wyprzedzi go poczt i spotka wchodzce do Oszmiany wojsko. Ubir owych kawalerzystw nazywajcych siebie desperatami, racy dzisiejszo wyobra enia, odpowiedal wczesnym upodobaniom. Byl to krtki czar ny surdut, spity na haftki, ze stojcym konierzem, na ktrym dwie biae ze skrzyowanemi kociami trupie gwki; taka je dna na lewej piersi; po jednej na rkawach; na obu piersiach naszyte biae ebra; na gowie kask czarny okrgy z trupi blaszan gwk; pas biay z pistoletami, szabla przy boku; w nastpstwie przyoblek jeszcze Zienkowicz specyalny oddzia desperatw w paszcze ponsowe. Nastpio uroczyste podpisanie aktu powstania. List osb, ktre w akt podpisay w Oszmianie, przepisu jemy dosownie z urzdowego dokumentu brzmicego jak na stpuje; sekretno naypilniey. N 255. . Sd Niszy Ziemski Oszmiaski na skutek lcom munikacyi J. W. powiatowego Marszaka z za czeniem spisku tych osb ktrzy podczas zdarzo nego w Oszmianie buntu podpisywali akt pow stania, Kluczwoytowi Wiszniewskiemu srogo przykazuie natychmiast w parafiach swoich uczy ni naysilmeysze wyszukanie rzeczonych osb y za wynalezieniem onych dostawywa w Sd ninioy8zy dla doprowadzenia do przysigi na

poddastwo Jogo Imperatorskiey Moci Nikoa jowi Pawowiczowi. 1831 Roku Junii 1 dnia. Ziemski Sprawnik Baewicz. Sop (nieczytelny) Spisek tych osb ktrzy nalooli do buntu w Oszmianie zdarzonego. Karol Czernicki. Tadeusz Stelnicld. Ignacy Klukowski. Walenty Paszkowski. Emeryk Wilbik. Ignacy Czechowicz. Antoni Czernicki. Franciszek JurahaLeonard Wiesztort. Stanisaw Suro. Kazimierz Rudkowski. X. Jan Kundzicz. Roch Dederko. Stanisaw Rokicki. Onufry Pawski. Kazimierz Skryeki. Wincenty Butler. Stanisaw Ssweykowski. Antoni IIoubb. Ignacy Odachowski. Franciszek Paszkowski. Wacaw Klukowski. Aleksander Sidorowicz. Justyn Osmolski Jzef Snarski Tomasz ultianowicz. Kazimierz Downar. Ixalanty Piotrowicz. Wacaw Jankowski. Franciszek Adamowicz. Milanowski Jzef Rodziewicz. Wincenty Cydzik Krzysztof Skrzydlewski. Ferdynand Mocicki. Jzef Ziekowicz. Kaietan Malyszowicz. Franciszek Szweykowski. Jan Borawski. Jzef Czechowicz. Szczsny Gawroski. Micha Walicki. Micha Charewicz. Micha Kudzioz. Antoni Rudkowski. Piotr Szeltyng. Bruno Sielanko. Jan Piekowski. Ludwik Prosiski. Franciszek Chmielewski. X. Nikodem Tracewski. Tadeusz okuciewski. Stanisaw Dalkiowiez.

Jan Paczkowski. Jan Ilcowicz. Dawid Benukowicz. Jzef Hryniewicz. Jan Florlcowski. Dominik Bielski/ Wincenty Lawdaski. Apolinary Woczaslti. Teodor Sokiewicz. Adam Wiszniewski. Tadeusz Suchocki. Adolf Lenkowski. Antoni Czechowicz. Benedykt Jotkiewicz. Karol Milewski. Alfons Mtocicki. Aleksander Charewicz Jzef Dragat Ludwik Kierowicz.

Jan Wiesztort. Anton Szabowski. Jzef Spieholski. Stefan Szaehno. Waleryan Staniewicz. Mateusz Rostowslci. Stanisaw Stankowski. Adam Abramowicz. Jan Kod Micha Opanowicz. Jzef Doneyko. Karol Sulkowski. Marceli Zajczkowski. Ignacy Tukao. Ferdynand Malewski. Konstanty Leniowicz. Jan Monczyski.

Wayski zoy dobrowolnie dowdztwo wojenne i zosta prozesem nowo uchwalonego komitetu cywilnego, za naczelni kiem siy zbrojnej obwoano Karola hr. Przezdzieckiego. W celu rozszerzenia rewolucji na Wilejk i wiciany, wysano do Wilejki Jurkowskiego, Michaa Chodk (syna Jana) i Ignacego Odachowskiego'); do wician Wincentego Jakbowskiego. Tymczasem wileski genera gubernator Chrapowicki) wykomonderowal z Wilna dla poskromienia powiatu oszmia-

skiego 1000 piechoty, 500 jazdy i 4 armaty') pod dowdztwem pukownika Wirzilina. Dnia 14 kwietnia dano zna o zblianiu si wojska rossyjskiego pod Oszmian. Pod dowdztwem wic samego Przessdzieckiego pisze Klukowski w szyku bojowym wycign limy za miasto i zatrzymawszy si kolo Dkropiszek, przedni stra posialimy a do Kamiennego Logu. Rossjanie byli ju w Krzywce i podobno mieli awangard dalej posunit, ale ta, powziwszy jzyka o naszym ruchu, wstecz si cofna. My te uwaajc i zbyteczne rozprzestrzenienie mogo bardziej osabi drobne siy nasze, skupilimy ca mas koo Ukropiszek, a nastpnie lkajc si, eby Rossjanie Czarnym traktem nie odcili nas od Oszmiany, wrcilimy pod same miasto. O pnocy, gdy si pogoski coraz bardziej wzmaga zaczy, e istotnie nieprzyjaciel idzie na Grauyszki i Polany, wziwszy omiu konnych, pojechaem na zwiady do Polan. Z przyczyny ciemnej nocy i niezmiernie botnistej drogi, musiaem zabawi wicej trzech godzin. O wicie wracajc z doniesieniom, e by najmniej od strony Polan nio sycha nieprzyjaciela, spostrze-

c j n p staje jak. albo m p jem o w czen p e ie ozo le rzy n iad ia rzed T n ro em ow aszej n za w n j w ie ch ia e ierze, albo te w przeciw y razie, d nm otrzym jc u m obo izk i so a, byc w k w ego w u w iad iem aszej zguby, k tr w iaroo n n mi a w i n m sto cign u as a ia siuj*. (Kurjor hitm ki n C z 1 3 r.). w r. l. 81 ') Puzyrew w ien cyfr: 3 0k zak , 5 0u zi p c o i * d a ski ym ia 0 o w 0 d ie h ty zia Tak jed ak lub ow , n byy to siy u n ak ie , spraw liw ied iajco c fn c si z O o i ie szm y 2 0 u ian 5 0 zbrojon rew lu n w J eli ju in by m a o stra ych u cjo ist . e a ow te op szc ie m sta i m gii, u zen ia arsz po tra c m sk , oraz c fn c sic e k ie i im o i ie aj siy zbrojn Przezd ej zieck icgo w la W iew ie n m ad ego u rasy iszn sk ie aj n sp staw czo , atw do p id ia, k n w cjo , to b ziej, e C i o ym rzew zen o sek en m m ard lirap ick n m w W ow i ie ia ilnie tak zn c e liczby w a zn j ojska, aby m z e e tu ln d w n a ie w ysa su u W k rs irziiin i. Przytu ien ta rych in rek w O ow m ie k e su cji szm sk ia iem n y p ale rzeto p rzypisa n ty e ergiczn u w p iu ie o n em yst ien C rap ick h ow iego i atak i na O ian od ziau W ow szm d lerzllin ile w ej P a asn rzezd ck go n o a n fic Staralim si w aza n In o m zie lo io p trz o i. y yk a n m iejscu n u o ic d l* n ak i w n p ad ej wO ia icmw 1 9 p O skiego; to o cy ojen ej row zon szm sk 7 * rzez gi jcycli z n aciw szo in u n o zu ie n by . iew ego w izm , iep ro m ie o

 185 glem wszystkie nasze siy w marszu ju ku upranom. Ura dzono bowiem opuci spokojnie Oszmian, uda si w lene okolico Wiszniewa i ztamtd dziaa na powiat*. Tak te i byo w istocie. Przezdziecki wyruszy z caem wojskiem swojem, liczcem do 2.500 onierza z Oszmiany na trakt miski, majc w arjergardzie nieliczny oddzia kawalerji i piechoty pod dowdztwem Stelnickiego. Jeszcze wojsko polskie nic zdoao uj ptorej mili, kiedy o szstej rano Wirzilin stan pod Oszmian. Stelnicki, bd z niewyrozumienia rozporzdze, bd z uporu albo nieroztrop nej odwagi, zamiast trzyma stra tyln siy powiatowej, zostaje w miecie, kilkudziesiciu swoich konnych i tylu pieszych strzel cw pomiszanych z kosynjerami, szykuje do boju. Rossjanie, zatrzymawszy si pod miastem, rozpoczli kanonad. Przeszo omdziesit strzaw dziaowych rozbio wiele domw. Poczem weszy dwie armaty na ulic Wilesk. Szarowa na nie z frontu Stelnicki; ale kilka strzaw kartaczowych wzdu ulicy rozpro szyo atwo par plutonw jego jazdy rzucajcej si na dobro woln zgub'). Rossjanie opanowali miasto po zacitej walce ulicznej. W gorcu starcia mao kogo oszczdzano; spokojno przywrcon zostaa za cen 350 trupw insurgentw!). Tymczasem gwne siy powstacw oszmiaskich zwrciy z traktu miskiego w prawo i poszy przez Krewo na Wiszniew. Pod Wiszniewem natary na nich regimenta generaa Ostroszczenki. Przezdziecki cofn si przez Magiece, Ejgirdy, Tokarzyszki ku Baksztom, szukajc schronienia w gstych i bagni stych lasach. Nastpnie pocign do Rumu, gdzie tydzie cay obozowano. Tam, 17 kwietnia oddzia wojsk rossyjskich pod do wdztwem pukownika Sobastjanowa rozbi powstacw. Wayski przedosta si do majtku swego Olan i tam schwytany. Przezdziecki dotar na mud, do Gieguda i pod jego nastpnie walczy rozkazami w stopniu pukownika. Genera Ostroszczenko zaj Oszmian. ') P. W rotnow Zbir pam ski: itnikw 17 str. 1 6-1 . 8."). 0 67. a Ily u e c iA llo .c o m nlt a 13 r. C rc fiy n 1 9 . L 1 5 ) a p uK . ;n Kly ,-iu o a 81 .-ilo p p . 8 0 6.

Kapitan Paszkowski * oddziaem swoim liczcym do 400 ludzi, trzyma si jeszcze do koca lata w lasach nalibockich, wiszniewskich i baksztaskich i dopiero wo wrzeniu zdolal przedrze si do Krlestwa, ale zasta ju Warszaw w rku Rossjan. Insurrekcja 1 81 w Os/miuskiom trwaa przeto wlaciwio 8 nie wicej nad miesic jeden. Po wkroczeniu goneraa Ostroszczenki do Oszmiany zapanowa spokj w caym powiecie. Docho dziy do tylko urywane echa walk toczcych si nu zachodzie i poudniu. Raz jeszcze tylko w 1881 r. przecign mia pora ostatni oddzia rozbitych wojsk polskich. Na oszmiaskiej ziemi rozegra si niepospolity, w ogle w dzie jach wojennych epizod: odwrt Dembiskiego. Giegud, nie zdobywszy Wilna, da siebie pobi 7 czerwca na Ponarskich grach. Cofn si na mud, przegra bitw pod Szawlami i skoncentrowawszy wszyst kie siy swoje w Kurszanach, zwoa tam waln rad wojenn. Postanowiono rozdzieli korpus cay na trzy czci i odda nad niemi dowdztwo Dembiskiemu, Rolandowi i Chapowskiemu. Trzy te pojedycze oddziay miay na wasn rk przedosta si napowrt do Krlestwa. Rolanda wpdziy wojska rossyjskie w granice Prus; Chapowski rwnie opar si w Prusach i tam bro zoy. Dembiski jeden tylko dopi zamierzonego celu. Genera wyruszajc z Kurszan 28 czerwca mia pod ko mend swoj 3.800 gw kawalerji, piechoty i artylerji oraz szo armat Plan jego byl nastpujcy: okry Wilno od wschodu, przej Niemen, odci nim wojska rossyjskie gonico owontual-

17 8 nie zii oddziaem polskim i forsownym marszem, mimo Nowo grdka i Slonima, zapa w puszcz Biaowiesk, otwierajc si ju na Krlestwo Polskie, na teren gwny wojennych operaoyj. Dla przeprowadzenia tego zamiaru pisze Puzyrewski postanowi Dembiski unika odkrytych miojsc i wikszych m iast, cign lasami przemykajc si midzy rossyjskiemi oddziaami, rozbija mniejszo a obchodzi bardzioj silne. Dembiski mial niczoin niewzruszone postanowienie dosign zamierzonego celu; t determinacj swoj potrafi wpoi w cay swj oddzia'). Za Dombiskim puci si w pogo genera Sawoyni, komondorujcy czwartym korpusem, na czele czterech bataljonw, czternastu eskadronw i czternastu armat. Pocig by niefortunny. Sawoyni zamiast zabiega naprzd Dombiskiemu i przecina mu drog, pdzi lad w lad za nim, trafiajc wszdzie na po palono mosty, natykajc si na pogaszono obozowiska polskie lub biorc si na lop zmylonych marszw w stron. Dopadszy za Dembiskiego w Owancio, popchn go tylko naprzd, ale nio powstrzyma. Tak dotarto do Inturok; Dombiski przeszed przoz most na jeziorze, spali go, a Sawoyni nadbiegszy na to samo miejsce w kilka godzin potem, musia jezioro okra, dajc Dombiskiemu znaczn przewag. A i teraz jeszcze, za miast ruszy do Sl, aby ztamtd obserwowa przeprawy na Wilji, zamiast znie si z drobnemi oddziaami rossyjskiemi rozrzuconemi w wicianach, w Nicmonczynie, w Wilkomierzu, zamiast przypar Dembiskiego na Wilno lub na Misk, goni Sawoyni za nim do Podbrodzia, gdzio stajo na poranku 6 lipca, akurat w omnacie godzin po wyruszeniu ztamtd Dembiskiogo. Teraz dopiero zwrci si genera rossyjski na Niemenczyn, przeprawi si rzez Wilj i usiujc zabiodz drog Dem biskiemu, pody przez Bystrzyc do Wornian, z Wornian do Slobdki, ze Slobdki do Oszmiany. W ton sposb Wilja zna laza si midzy obu wojskami. Gdyby Dembiski poszed prost linj z Podbrodzia do Oszmiany, natkn by si by niezawodnie

na wojska rossyjskie. Nie przekracza przeto joszeze Wilji, ale wci zostawujc j midzy sob a Sawoynim, idzie na MichaTam, dla zmylenia ladu, symuluje pochd na wir, a za w istocie psuwa si dalej i>rost linj na Niostaniszki do odziszek. Noc z 6 na 7 lipca spdzi Dembiski w odziszkach. Z odziszek pisze Puzyrewski wysia genera polski saperw i dwa eskadrony uanw pod dowdztwem Radziszewskiego') do Daniuszewa dla przerzucenia tam mostu przoz Wilj. Jedno czenie zniszczono wszystkie przeprawy na rzeco w prawo i w lewo od Daniuszewa. Po nowozbudowanym mocie przepra wi si Dembiski dnia 7 lipca. Teraz ju chodzio o wykonanie niebezpiecznego marszu mimo Oszmiany, po odkrytych miejsco wociach, przedewszystkiem za o przedostanio si za Niemen. Przed Dembiskim loa teraz cay oszmiaski powiat, przoz ktry przemkn si trzeba byo. Aby wprowadzi w bd Sawoyniego Dembiski, dawszy wojsku swemu dwadziecia godzin odpoczynku, wysia trzy nie wielkie oddziay kawalerji i piechoty trzema drogami: po drodze z Sl do Wilna, traktom Miskim w Iowo, i prosto przd siebio drog ku Smorgoniom; przeciwnik mg sdzi, o w danym kierunku posuwa si cay oddzia polski. Sam Dembiski, nio wiedzc gdzie znajduje si Sawoyni, dla zasignicia o tom wia domoci, ruchn naprzd do Smorgo. Stan tam 8 lipca, tj. w dzie przybycia rossyjskiego wojska do Slobdki. W Smor goniach zaopatrzy si w obuwie dla wojska, ktro szlo ju

Sawoyni tymczasem, dowiedziawszy si, e Dembiski prze prawi si przez Wilj pod Daniuszewem, ruszy do Oszmiany, gdzie odnowi zapasy ywnoci i furau. Nastpnie, na wie, e wojsko polskie maszeruje ze Smorgo do Krewa i ma po dobno ztamtd i na Woloyn, popieszy tego dnia wieczorom (9 lipca) do Borun, spodziewajc si dogoni nieprzyjaciela w Krewie, co byo niemoliwem do wykonania, poniewa prze strze z Oszmiany do Krewa prawie dwa razy wiksza ni z Krowa do Smorgo. Naleao ju raczej zabiodz drog Dem biskiemu w Holszanach i odci go od Niemna, bowiem co do tycz domniemanego ruchu Dembiskiego na Wooyn, to ruch w by nietylko zmylonym ale i wrcz niemoliwym, zwaywszy, o w takim razie wojsko polskie, kierujc si na Woloyn ku Niemnowi, musiaoby zapa w bota nie do przebycia. Wiedzia o tem dobrze Dembiski i mia przed sob jedn tylko ku Nie mnowi drog: rodkiem powiatu na Traby. To te i poszed z Krewa do Holszan. Dla przypieszenia marszu kady bataljon otrzyma 30 do 40 furmanek dla wiezie nia sabszych onierzy. W Holszanach dowiedziano si, e Sa woyni tego dnia o 7 rano przyby do Oszmiany. Tale tedy Dembiski zdoa dosign Holszan akurat o tym czasie kiedy Sawoyni stan znowu ztyu za wojskiem polskiem. Nastpnie jego skok w prni (z Oszmiany do Borun) pozwoli Dembi skiemu wygra na czasie i ogromnego stal si znaczenia dla przeprawy przez Niemen. O drugiej po pnocy wyruszy Dembiski z Holszan. Na popasie w Trabach dowiedziano si gdzie na pewno znajduje si Sawoyni; oficer wysany na rekonesans wrci z wiadomo ci, e na wasne oczy widzia, jak wojska rossyjskie szy z Oszmiany do Borun i jak w Borunach stany obozem. Dembiki popieszy do lwia, przemaszerowawszy dnia tego pi dziesit pi wiorst. Z lwia wysza natychmiast nad Niemen kawalerja i sapery z rozkazem pooenia mostu na rzece u Zbojska. W tej chwili otrzymuje Dembiski wiadomo, e po tamtej stronie Niemna pokazaa si rossyjska kawalerja. 1 oloenie zdawao si by bez

 190 wyjcia; mial ju teraz wdz polaki nieprzyjaciela i za sob i przed sob. Wie okazaa si prawdziw; zanieineska ka walerja byl to eskadron huzarw stojcych w Nowogrdku. Dowiedziawszy si o zblianiu si Dembiskiego, huzary znieli most pod Zbojskiem i pod Mikolajewem, ale nastpnie nie do czekawszy si Dembiskiego ani to wieci o nim, zawrcili spo kojnie napowrt i oparli si a w Niewieu. Tymczasem Dembiski rozkaza dowdzcy arjergardy Janowiczowi znie mosty i wszelkie przeprawy po przebytej dro dze a sam rozstawi wojska swoje w odstpach midzy Jwiom a Niomnein. Janowicz, na wypadek pojawienia si Hossjan, mia broni lwia z trzynastym pukiem uanw; wspiera go mial pukownik Radziszewski z piechot, oparty o krawd lasu. 1'ulkownika Sierakowskiego postawi wdz bliej Niemna; sam pody do Zbojska, aby przypieszy roboty pontonjerskie. Poniewa budowa mostu sza wzgldnie powoli, zbito tratw i o jedenastej w nocy przeprawiono przoz rzek pierwsz ar mat; cz kawalorji i artyleryjskich koili przoszla wpaw; zna leziono brd i czci na tratwach, czci wpaw oddzia cay w nocy z 10 na 1 lipca przeprawi si na lewy brzeg Niemna. 1 Tymczasem Sawoyni, przebywszy w cigu trzydziestu go dzin 77 wiorst, stan pod Iwiem o 3 zrana 1 lipca i ca 1 sil uderzy na tylni stra polskiego wojska. Janowicz odstrzeliwujc si Rossjanom, przykryty rzadkim lasom, cofa si wesp z Radziszewskim ku Niemnowi. U rzeki jazda rzucia si w brd, piechot wzito na tratwy i gdy postpujcy lad w lad nie przyjaciel nadbieg, nikogo ju nie byo na prawym brzegu Niomna, z lewego natomiast przywitay go dziaa. Dembiski przesta w Zbojsku dzie cay dla wypoczynku i pocign dalej do Wsielubia. Do Warszawy przedosta si dopiero 22 lipca, zwalczywszy nadludzkie przeszkody, niemier teln chwal okryty'). Warszawa dnia 26 sierpnia zostaa zdobyt.

Jesioni tego 18 roku z ambon kociow djecezji wi 31 leskiej obwieszczony zosta trzykrotnie manifest Cesarza Miko aja nastpujcej treci: Zapalona zdrad wojna ustala. Nard Krlestwa Polskiego oswobodzony od gwatu buntownikw, a te sabe ostatki ich pukw; ktre do koca uporczywie trzymay si w obkaniu, naciskane zowszd przez Nasze waleczne wojska, oddaliy si do granic ssiadujcych z Nami mocarstw i tam bro zoyy. Wierni poddani Nasi! Obwieszczajc wam o tein zwyciztwio prawdziwie radonem, gdy przez nie przywracaj si spokojno i porzdek, My tnke, podobno jak na pocztku toj bolesnej dla sorca naszego walki, zwracamy si razem z Wami do Togo, ktry rzdzc losami krlestw i narodw, tak widocznio pobo gosawi Naszej sprawiedliwej sprawie. Pierwsza myl Nasza, pierwsza ofiara chway i dzikczynienia, niech si wznosz ku tronowi Jogo. On w niezbadanych wyrokach swoich postanowi dotkn nas nowoin cikiem dowiadczeniem, ale te i okaza nowy znak swojej ku nam askawoci, okaza moc potgi Iossji i wierne Nasze wojska, t nieprzeaman obron ojczyzny, okry nowym blaskiem sawy. Waleczni wojownicy Nasi usprawiedli wili nasz ufno. Wsawieni dzieami zwycizkiemi na brzogach Eufratu, na wyniosociach Bakanu, Tauru i na polach Rumelji, w tej pamitnej, wicoj siedmiu miesicy trwajcej wyprawie, umieli jeszcze -przewyszy siebie, gardzc niebozpieczestwy, znoszc niopodobne do wiary trudy i potrzeby, walczc z prze szkodami przez samo przyrodzenie stawianemi oraz zo zrospaczonym oporem wrogw, ktrzy nie oszczdzali majtku i krwi narodu wcignitego przez nich do przestpstwa. Szereg wiet nych postpw godnie zakoczony zdobyciem Warszawy, gdzie nieprzyjaciel rwnio by dziwiony wielkodusznein mztwom zwycizcw jak poszanowaniem dla ycia i wasnoci zwycio nych. Ale t ogodnoci w zwyciztwio, t bezinteresownoci i ludzkoci oznaczone s to wszystkie dziaania Naszych wo jownikw w Krlestwie Polskiem. Pomni na sowo Naszo, wrd samego krwi rozlowu, starali si oni zmniejsza okropnoci tej domowej walki, wszdzie oszczdzali upadych, obkanych, a

 192 wszystkich powracajcych do powinnoci przyjmowali jak braci. Rossjanie! Przy pomocy Niebieskiej Opatrznoci, dokoczmy tego, co waleczno wojska nasze rozpoczy. Czas i pioczoowito Nasza zniszcz nasiona niezgd, ktre tak dugo wzburzay dwa wspplemienne narody. W powrconych Rossji poddanych Na szych Krlestwa Polskiego wy take bdziecie widzieli tylko czonkw jednej z wami rodziny. Nie srogoei zemsty lecz przy kadem wiernoci, wielkomylnoci, zapomnieniem krzywd, b dziecie dopomagali postpowi zakrelonych przoz Nas rodkw do cilejszego, mocnego zjednoczenia tego kraju z dalszemi prowincjami Imporyi i ten nierozerwalny zwizek krajw, ku pociesze Naszej, ku sawie Rossji niech bdzie zawszo ochraniany i wzmacniany przoz uczucie mioci ku jednomu Monarsze, od czuciem jednych, niorozdziolnych potrzeb i poytkw oraz wsplnego, adnem pornieniem nie zakconego szczcia* '). Tymczasom byy szef Oszmiaskiego powstania, Karol hr. Przezdziecki, przeszedszy z korpusem Gieguda w granico Prus, przebywa w Krlewcu. W miecie tom dnia 10 kwietnia 1882 r. ycie zakoczy. Smorgonio ulegy konfiskacie. Przez czas pewien trzyma je w dzierawie od rzdu brat b. waciciela Smorgo, Konstanty hr. Przezdziecki. Nie wraziy si atoli Smorgonie w pami potomnych ani jako rozydoncja Despotw z Bratoszyna Zonowiczw, ani jako miejsce pobytu Karola XII, ani jako widownia historycznego opuszczonia cofajcej si armji przez cesarza Napoleona w 1812 roku1 ani jako waciwo ognisko zbrojnego ruchu z przd sze ), dziesiciu piciu lat. Smorgonie rozsawiy na kraj cay, ba, da leko poza kraju granicami: akadomja i obwarzanki. ') P olaki lo a m lfo lu C k t an B esarsk iego, w ydan w d iut p ziern a ego n l ad ik 13 r. D ro alan do k cio wp w o ia io o p z K im sto 81 ruk zo y o o iatu szm fiak g rzo o y rz w sk S p d ile i, 0 a ziern a, dla op blik an z a b n ik u ow ia m o .

193

Tak zwana artobliwie akademja* bya to szkoa erygo wana o ile si nie mylimy przez ks. Karola Panie Ko chanku dla uczonych niedwiedzi. yli jeszcze do niedawna midzy nami ludzie, ktrzy akademj* ow pamitali; kryy o niej wprost legendowe opowieci; dzi ju nietylko lady jej zaginy ale i ywa zatara si o niej tradycja. Na rozpalonych blachach aden ju dzi niedwied nie wykonywa w Smorgo niach tanecznych egzercycyj; adne ju tam nie sztyftuj si niedwiedzie zaprzgi, ku uciesze niewieskiego magnata. Gthe powiedzia, e co y ma w pieni, musi wpierw znikn z powiorzclmi ziemi. Tak si te i stao z .akademj smorgosk*. Zniknwszy z powierzchni ziemi, wesza nie w pieni, co prawda ale w przysowie. Nie trzeba tumaczy, co za sens kryje si w artobliwem, ironicznem a dzi ju przysowiowem wyraeniu: Uczony, jak akademik smorgoski. Rywalizoway z rozgosom smorgoskich niedwiedzi, smor goskie obwarzanki. Sawa ich nawet przetrwaa saw akademji, bowiem do dzi dnia obwarzanki smorgoskie ciesz si nietylko rozgosem ale i wzitoci niema. Obwarzanki atoli smorgo skie spotka los wsplny wszystkim wiekopomnym wynalazkom. Pocztkowo najprawdopodobniej jeszcze w wieku zeszym wyrabiano je wycznie w Smorgoniach i nazwa lokalna susznie im si naleaa. Powoli jednak kunszt wyrabiania owych obwa rzankw przesta by tajemnic kilku niewiast, otaczanych po wszechnym podziwem a rezydujcych w Smorgoniach. Potrosze wszdzie jy si pojawia piekarnie obwarzankw smorgo skich, obwarzankw niezaprzeczenie znakomitych ale majcych wsplnego ze Smorgoniami tylko nazw. Ostatni bodaj obwarzanic smorgosk czystej krwi bya zacna pani Czechowiozowa. Dzi obwarzanki wyrabiane w Smorgoniach niczem nie rni si od wyrobw, raczej wypiekw wileskich, miskich, oszmiaskich, podobnie jak zapaki tak zwane szwedzkie* nie potrzebuj koniecznie pochodzi z Jnkpingu aby zadowolni , najwybredniejsze nawet gusta. Podobnie nadto, jak szwedzkie* zapaki s dzi ozdob kadego salonu, tak te obwarzanki smorgoskie* s w stronach wileskich, trockich, miskich, no

wogrdzkich ozdob kadego kiermaszu. Niema rzetelnego kiermaszu litewskiego bez obwarzankw smorgoskich". Stosy ich i sterty pitrz si na wozach kupcw i przekupniw (daw niej wycznie chrzecijan, dzi i ydw); a kto z kiermaszu do dom wraca bez wianka smorgoskich obwarzankw, ten, do prawdy, nie wiedzie poco na kiermasz jedzi. I rzeczywicie jedyn dzi pozostaoci dawnych Smorgo s te niemiertelne obwarzanki. Rezydencja, dwr zniky: koci katolicki, u wylotu traktu miskiego z miasteczka, oddany subie Boej prawosawnej; odrestaurowano go jeszcze w 1858 r. sta raniem proboszcza Zaleskiego; wtedy to wzniesiono mur z bram opasujcy wityni, dodano przy kopule dwie wieyczki a ko ci wewntrz ozdobi freskami malarz Ilakowicz z Galicyi przybyy'). W 1840 z dobrowolnych skadek wzniesiono muro wan cerkiew na miejscu, gdzie staa cerkiew jeszcze za czasw rozkrzewiania w tych stronach wiary chrzecijaskiej2 W Smor ). goniach nie sycha dzi o adnej wzorowej gospodarce a i o berlinkach* hr. Przezdzieckiego dawno zapomniano. Dzi Smorgonie to miasteczko. Miasteczko jak mao ktre przemysowe, bogate i handlowe, do ktrego wzrostu nie zmiernie szybkiego i bujnego przyczynia si gwnie kolej e lazna Libawo-Romeska, majca stacj swoj o wiorst niepen Dzi Smorgonie to niemalowana przemysowa i handlowa placwka. To d litewska jakby kto powiedzia, nio bardzo rozmijajc si z prawd a biorc pod uwag czcm byy Smor gonie przed dwudziestu jeszcze laty a czem s dzi. Przemyl i handel dzisiejszych Smorgo stoj na garbar niach. Podobnie jak w odzi bawena, tak spiritus movens dzi siejszych Smorgo stanowi skry. Nadpywaj one z rnych stron i w specjalnie urzdzonych garbarniach przerabiano zo-

szosnnficio tygodni, a co tydzie, w niedziel, wychodz partje gotowego towaru, targowane i kupowane na miejscu przez kup cw przybyych zarwno z dalszych okolic Rossji, np. z Tyflisu, z Odessy itp. jak z zagranicy. Zapotrzebowanie skr surowych do Smorgo wzrasta z kadym rokiem, czego dowodz ceny: przed trzema jeszcze laty pacono na miejscu w Smorgoniach za dziesi skr surowych koskich 30 rs.| obecnie pac za 35 dziesi dobrych skr 60 rs. i wicej. Fabryk wyrobu skr istniejo do 60 (20 wielkich a 40 mniejszych), zatrudniajcych ogom do 800 robotnikw. Przed kilku laty kierowali przetwo rami zo skr niomcy; dzi wyrobiy si w tym kierunku siy miejscowo i nierzadko dobry miejscowy skrnik pobiera tysic rubli pensji rocznej. Skr (przewanie koskich) spotrzebowuj Smorgonie do 4.000 sztuk tygodniowo. Wybitn osobistoci w smorgoskim garbarskim rkodzieo jest p. Tadeusz Kozowski waciciel Ponizia. Przewanie wyrobom skr trudni si ydzi. Oprcz skr skupiaj si w Smorgoniach ogromne partje lnu, dostawiane prawie za. bezcen furmankami od pnocy z za Wilji. Handel lnom rozwija si w Smorgoniach na coraz szersz skal, Trzy gorzelnio, z ktrych jedna spotrzebowujo do tysica pudw yta dziennie. Sklepy towarw kolonjalnych i okciowych zasobno; towar, brany z pierwszej rki, zawalajcy Smorgonie (cukier, nafta), wdruje w rne strony do pomniejszych mia steczek. Dla obsugi przedsibiorstw, obracajcych rocznie set kami tysicy rubli, powstay nicdawnoini czasy 3 kantory ban kierskie. Poczta i telegraf wykazuj ruch na prawd wielko miejski a rosncy z roku na rok. Ciasnota w miasteczku niezmierna. Gruntu miejskiego skpo, bo szczupy jego obl-b otoczony ziemi wocian, na ktrej bu dowa si niema wyrachowania, a ktrej nabywa ydom nie wolno. Tu i owdzje, na jednym maym placyku stoi do dziesiciu zabudowa. Cale Smorgonie jakby pod jednym dachom. Za plac z lichym drewnianym domkiein, prawie za miastem, daj i pao 3 4.000 rs. Ceny mieszka wzrastaj, najskromniejsze mieszkanko paci 200 rs. komornego a lada sklepik 80 rs. Gdyby nio zapora gruntw wociaskich, dzi ju miasteczko sigaoby

W ssiedztwie Smorgo pooona majtno C icin w posia daniu byta przed wiekami rodziny Kwiatowskieh. Piotr Stanistawowiez Kwiatowski, oeniony z Katarzyn Siekierwn, by dziedzicem sytuowanej w oszmiaskim powiecie majtnoci ostaje. w Kwiatowski umar okoo 1600 roku, a przynajmniej na schyku ycia rozporzdzenie ostatniej woli swojej uczyni 12 stycznia tego roku. Syn jego, te Piotr, dworsko suc, po mnoy znacznie fortun w spadku po ojcu wzit') i naby Cicin, ktrego dziedzicem widzimy go w 1624 roku. Po mierci Kwiatowskiego, druga jego ona Helena Czywna wyzut zo staa z doywocia na Cicinie przez niegodziwych krewnych, Ostrouchw i Szumskich, poczem brat nieboszczyka odwojowa od Ostrouchw i Szumskich Cicin na czas pewien, ale go oni rycho napowrt od dziedzictwa odsunli i w 16 roku Cicin 26 przedali Marcinowi Piadziskiemu, stolnikowi kowieskiemu. W pi lat potem, 10 czerwca 1 3 r. Piadziski darowa 61 Cicin oo. Jezuitom kowieskim ). Mino sto lat z okadem. Za kon Jezuitw uleg kassacie. Krl Stanisaw August pojezuick ju majtno Cicin darowa na wieczno Aleksandrowi Vietinghofowi, dziedzicowi rozlegych dbr, starocie okmiaskiemu, generaowi lejtenantowi wojsk litewskich pod warunkiem wy pacania rocznie do skarbu Komissji Edukacyjnej 6.600 zp. dwoma ratami. Vietinghof umar, zostawujc po sobie jedn crk Eufrozyn. Wdowa po nim, Teodora z Piotrowiczw, wysza powtrnie za m za szambelana Zabiell i zatrudniona rozlegoci dbr swoich, nie mogc w odlegym i mniej uytecznym Cicinie utrzy

 197 mywa gospodarstwa, nio mogc nawet wybra intraty 6.600 zp. wnoszonej do skarbu Komissji Edukacyjnej za zgod crki swojej z pierwszego maestwa, majtno Cicin przedaa w 1 782 roku za 1600 czerw. z. Kazimierzowi Dederce, budowniczemu oszmiaskiemu'). Naleay podwczas do Cicina wsio: Bajby, Kiewly, Kapany, Draki, Pasynki, Suchynowo, Kunawa, Sukowo, Burczaki, ogem dymw 60, dusz 437, Wk 46. Sta we dworze nieduy, drewniany budynek mieszkalny, o piecach z zielonych kafel, o maych pokoikach tarcicami lub glin wymoszczonych. Za stawem, ku gocicowi, sta koci nieduy, mocno ju pod starzay1 ). Niedugo by Cicin w posiadaniu Dederki. W 1783 r. za 1600 czerw. z. sprzeda nowonabyt majtno budowniczy oszmiaski kuchmistrzowi Ogiskiemu. W drugiej poowie biecego wieku naby Cicin spalony do szcztu i zrujnowany przez Fran cuzw w 1812 roku Hippolit Milewski, ojciec dzisiejszego Ci cina waciciela p. Oskara Milewskiego. Obecnie ma Cicin do 700 dziesicin obszaru. Poniej Smorgo M yssa, dobra majtno, ze starowie ckim typowym dworem, 'wasno od stu lat Bukatych. Gospo darzy tam dzi wdowa po Aleksandrze Bukatym.

Dopenienia.
Do stronnicy 321 ( I czci). Posowie z powiatu oszmiaskiego na sejm czteroletni: Jzof Kocieli, pukownik jazdy narodowoj i Micha Kozielt starosta dzinieski, otrzymali od wyborcw swoich, zgroma dzonych w dniu 16 listopada 1790 r. w Oszmianie obszerne in strukcjo, z ktrych nastpujce powtarzamy punktu: > Secundo. Na zapytanie Stanw Sojmujcych przez uniwersa JW. i JO. marszakw sejmowych, pod dniu 24 wrzenia datowany, uczynione w celu uskutecznienia prawa sejmu teraniejszego, przed si biorcego wybada wol narodu i tym kocem zlecajcego marszakom sejmowym oznaj mienie, i Najjaniejszy Pan zezwala na zapytanie narodu czyli jest wol jego, aby za ycia Naj. Pana niebezpie czestwo bezkrlewia zabezpieczono byo wyborem wolnym nastpcy na tron JW. JW. posowie owiadcz, i: po wiat nasz powodem takowego pytania, przy najwierniejszem yczeniu najduszego Naj. Panu ycia i panowania, na woln elekcj za ycia Naj. Pana Stanisawa Augusta, teraz nam szczliwie panujcego, jednomylnie zgadzajc si, rekomendowanego od Stanw za kandydata jedynie Najjan. Fryderyka Augusta III Elektora Saskiego, dopiero panujcego do przyszego nastpienia na tron polski po najduszem Naj. Pana yciu chtnie przyjmuje z warun kiem i ostrzeeniem, aeby obowizki midzy tronem i na

 199 rodom prae* pacia conventa widu prawami kardynalnomi zawarowane, przyszemu krlowi ponowione a najdogodniej przy wolnociach w swobodach i prerogatywach kadej prowincji i Wszokiem bezpieczestwie obywatelw opisane byy. A jeliby wymieniony wyej Naj. Elektor SaBki ofia rowanej Polski przyj nio chcia, JW. JW. posowie na adnego innego przez kogokolwiek proponowanego elekta zezwala nie maj. W jakiem zdarzeniu, referencj do Na rodu, na mocy dawnych praw, elekcj krlw zachowujemy i ostrzegamy, podobnie na sukcessj tronu bd po zejciu teraz Panujcego, pod adnym pretekstem JW. JW. poso wie zezwala nio maj owszem, aeby ci JW. JW. po sowie przeciwko wszelkim projektom wzgldem teje sukcessji wydarzy si mogcym, najmocniej oponowali si, manifestowali i do wotowania w tej matorji przystpowa nie wayli si, powiat nasz zaleca. Quarto. Przy projoktach in ordine formy rzdu proponowa si majcych maj najsilniej obstawa przy wszelkich prero gatywach narodu Litewskiego w rwnoci i prowincjami Koronncini nieodstpnej. Duodecimo. Najwiksza cz narodu od zakonu przeszo Jezui ckiego najpoyteczniejsz edukacj wziwszy, nio moe jeszcze zapomnie ani przykadnego mistrzw swych do cnoty przewodnictwa ani zbawiennej w kocioach i szko ach nauki. Przeto obowizujemy JW. JW. posw, aeby Naj. Panu i Sejmujcym Stanom przeoy starali si po trzeb i uyteczno wskrzeszenia W Polsco zakonu Jezui ckiego a o wyznaczenie legacji do Stolicy Apostolskiej w tym interesie dopraszali si. Decimo odaco. Przez wzgld na zakon JX. X. Bernardynw, na szczuplyoh i ubogich funduszach lokowany, a zatem do opacania podatkw nie majcy zdolnoci, o uwolnienie od tyche podatkw instabunt. Vigesimo. Zastrzeenie uczyni, aby jeden obywatel dwch urz dw a mianowicie cywilnego i wojskowego nio posiada, oraz aeby XX. Duchowni razem dwch beneficjw nie po-

 200 siadali; rwnie aeby opactwa XX. Bazyljanw i biskupale kapanom zasuonym i szlachcie rodowitej zakonu Bazyljaskiego byy oddawane na fundamencie dawnych praw. Vigesimo tertio. JW. JW. posowie stara si bd o sprzedanie wszelkich starostw i krlewszczyzn per plus offerentiam etiam po czci obywatelom prowincyj litewskich, ktra sprzeda zastpiaby potrzeb zacignienia dugw ku po trzebom Rzeczypospolitej i zniesienia zacignionych-. Takie zdanie w sprawach wikszej doniosoci publicznej mieli obywatele powiatu oszmiaskiego w roku paskim 17 0 9.

Do stronnicy 251 (I I czci). M indziany, naleay do nieduych krlewszczyzn, gsto roz sianych po oszmiafiskim powiecie. Midzy 1773 a 1789 byy w posiadaniu Krzysztofa Koziea oenionego z Bonedykt Juraank. Czyniy intraty rocznej 931 zp. Graniczyy wwczas

 201 Mindziany: z Dejnowem, dziedzicznym folwarkiem Koziolla, pi sarza grodzkiogo wileskiego, z osz Chodkw (nabyt dzi przez rzeczywistego radcc; stanu Dobrzyskiego, prawosawnego) z Drewienikami Downarowiczw (w powiecie wileskim) z Ostrwccm ks. ks. Dominikanw, z Hermaniszkami yemskich i Starosielskich, z Polanami Downarowiczw, podczaszycw inflanckich (dzi Ostromckich). Arch. centr. Wil. Ks. 4020.

Do stronnicy 8, 78 i 80 (II czci) 263 (I czci). Zabrze byl gniazdom rodzinnem zarwno Zabrzeziskich, jak Dorohostajskich. Z dziau dokonanego za panowania Ale ksandra Jagielloczyka, Dorohostajscy wzili posiadoci ziem skie w Oszmianie (Murowanej), a Zabrzeziscy pozostali w Zabrzoziu. W oloyn posiadoci by w ostatnich latach XV wieku Kniazia Wasila Michaowicza Wierejskiego, wesp z Lubczem

202

(Kijowskim) Kojdanowem, Rubieewiczami, Radoszkowiczami etc. podarowanemi mu przez krla Kazimierza Jagielloczyka. Po mierci kniazia Wierejskiego, nadal krl Zygmunt w 1606 te dobra (zatem i Wooyn) Olbrychtowi Gasztoldowi. Nie nabyty byl przeto Woloyn lecz nadany. Slowiesk wasnoci byl w XV wieku kniazia Andrzeja Olgierdowicza a w 1616 przeszed w po siadanie krewnego kniazia Andrzeja, kniazia Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego.

lo c y a ]]ern!i JlucKun 1 U . erp/llS, 114, 82 116, 117. Do sIronniet/ 99 (X czci). / Bratem wspomnianego Konstantego Judyckiego, stolnika rzeczyckiego by Hreliory marszaek rzeczycki i syna mia Mi koaja Wadysawa, walecznego generaa artylerji litewskiej, tudzie kasztelana nowogrdzkiego. (Wiadomo o nim w >M onografjach Kossakowskiego I. 189, Warszawa lfc59 i w Sena torach Wolffa). W archiwum worniaskiem znalelimy pisany do niego list Jana Kazimierza z wasnorcznym krla podpisom, datowany z Warszawy 12 sierpnia 1 6 . 64 Na pisanie Uprzejmoci Waszej pisze krl pod dat 10 Julii z Dzisny do nas dyrygowane, e tak nieryclio odpisu jemy ta jest przyczyna, o pod niebytno urzdnikw W. X. Lit. zawieruszyo si byo midzy papierami koronnemi. Teraz odpisujc na nie jako wdziczni bylimy czuoci i Uprzej moci Waszej na passach sobie zleconych zostajc, securitati krajw tamtych prospiciebas i nieprzyjacielowi ekskursji czyni nie pozwalae tak gdy Uprzejmo Wasza, mimo wyrany ordinans nasz i Wielmonych hetmanw, z tamtych passw zjachawszy, w jawne niebezpieczestwo Wielkie Ksistwo Litewskie podae inaczej rozumie nic moemy, tylko e ordinanse nasze w lekkiem musz by u Uprzejmoci Waszej powaaniu. Ozem nietylko do susznej przeciwko sobie poruszyo nas, Uprzejmo Wasza, urazy, ale i do tego przywiode e na bli

sko przyszym sejmio sprawi sic; o to Uprzejmo Wasza powi nien bdziesz. Nie zasoni to Uprzejmo Wasz, e ludzie na passy ordynowani nie przyszli i o clioby zimowo nie pokazano, tudzie e. Skarb trzech tysicy, na prowjantowanie fortec ordinowanycli, nie wyliczy. Byli ludzie ordinowani, bo czaty mo skiewskie, do Potocka powracajce, z laski Boej szczliwie gromili. Obmyliliby i chleb wielmoni hetmani, ktrych to officio incumbit: nie poniechaby i Wielmony Podskarbi pilnego przyoy starania aby forteoe, pod komend Uprzejmoci Waszoj zostajce, prowjantem byy opatrzono. Ktry e tomu cx nunc dosy uczyni nio mg, dla togo cx senatus consilio pisalimy do Uprzejmoci Waszej, gorco dajc, aby by swomi pie nidzmi do czasu zaoy, czogo-jomy otrzyma nio mogli i o na wikszy kontempt nasz zjnehae Uprzejmo Wasza z passw sobie powierzonych, caej Rzeczypospolitej respondere za to powinien bdziesz. yczymy zatem Uprzejmoci Waszoj dobrego od Pana Boga zdrowia*. I)o stronnici/ 163 < czci). 1 Po drodze z So do Giorwiat, prawie w samej powiatu gra nicy, le folwark i wie G olczuny. Na przeszo ich rzucaj wiato trzy dokumenty nastpujcej treci1 ): A. Leo Sapieha, wojewoda wileski, hetman wielki W. Ks. Lit., brzeski, mohilewski, etc. starosta. Czyni wiadomo tym listem moim, i ja wiedzc i widzc calamitatem Jogo Moci Pana Wondoskiego ), ktr za nastpieniem nieprzyjaciela i wziciom ziemi Inflanckiej ponosi chcc Jogo Moci czasu takiej przygody subvenire, ustpiem prawa swego doywotnego na wie Golczuny, do wojewdztwa wileskiego do Wysokiego Dworu nalec, ktr trzyma pierwej P. Szemiot od nieboszczyka P. Jana Ka-

Do stronicy 203 ( I czci).

7 dziejami rozleglej fortuny wileskiego biskupa Pawia . z ks. Holszaskich, zczone nazwy kilku niemaych posiadoci ziomskich w Oszmiaskiom, jako to Holszan, Lebifcdziewa, O hoowa. Wspomnielimy rwnie na niejednem miejscu o Hanucie, Stakowie i Dunitowiczach. Obecnie niech m wolno bdzie dopeni i w zarys dziejw fortuny ziemskiej ksit Holszaskich wiado moci o jeszcze jednej dziedzicznej majtnoci ostatniego z ich rodu, o Szeszolach. Majtno ta przesza od ks. Holszaskich bezporednio przed trzystu laty we wadanie Jasieskich i do dzi dnia jest w ich posiadaniu. Szeszole za owo nastpujce losw przechodziy koleje. Rd Jasieskich herbu Jastrzbiec') gniazdo swoje miat przed wiekami w czyckiem. W poowie XVI wieku przyby

z tamtd Wojciech Jasieski na Litw, na dwr wileskiego biskupa Pawa ks. Holszanskiego i, rycho dobra ziemskie w wo jewdztwie wileskiein posiadszy, protoplast si stal linji Ja sieskich litewskiej, po dzi dzie w podwileskich stronach kwitncej. By za ju i podwczas, gdy przy boku biskupa zasiada, Wojciech Jasieski nietylko benc natus ale i possesionatus. Docioc nie trudno co mogo go skoni do przeniesienia si na Litw,

207

y wzgldy na lask najpierw biskupi, potom krlewsk, hojn dla Wojciecha Jasieskiego od chwili gdy w najbliszem zna laz si otoczeniu Zygmunta Augusta, czsto przebywajcego w Wilnie. Biskup Pawe otacza si dworom icie monarszym. Dosza do naszych czasw wiadomo o przepychu i wspania oci ktre roztacza lubi; sta na czelo rozloglych dbr wa snych i kapitulnych, a przy boku swoim, gdyby wadca jaki udzielny, mia licznych urzdnikw i dygnitarzy. Jednym z nich by Wojciech Jasioski tytuujcy si kuchmistrzem biskupiego dworu (magister coauinae) a osobliwy - jak wiadczy Niesiecki pasterza faworyt, Pisze o nim Przyagowski'), e od biskupa niemao dbr posiada darowizn, w co wtpi ani czemu si dziwi racji niema. Nio do na tom; biskup to Pawe wanie Wojciecha Jasieskiego lasce krlewskiej musia zaleci. Krl Zygmunt August powoa go po mierci Andrejowicza, do urz du swego czasznika (czenika) o co panowie litewscy skar si 1538 r. w poselstwie do krla i nigdy nio bywao aby I.achowio. citdzoziemoy. naznaczeni byli na urzda dworne w Wielkiem Ksistwie. ). Rycho potom zostaje Wojciooh Jasioski kuchmi strzem litewskim J. Kr. Moci (1551-1.556), ktrego tytuu stao do koca ycia uywa. Pozostawiwszy tody rodzinie swej dobra i majtnoci w wo jewdztwie czyckiom sytuowane, naby Wojciech Jasieski w 1540 r. od biskupa Pawa majtno Kroszty oc w powiocio miednickim; za w dziereniu ju mia wojtowstwa: Brzozow i Bobrwk nad rzek Brzozow, stanowic podwczas granic pomidzy Podlasiom a Litw, do starostwa Knyszyinyoh i nieru cliom po bisku p yoh pio ozostaych. Zapytano k praata Jasie s. skiego Jzefa, jako rzi| o() gonoralnogo i spraw bisku o testam aby d ci) pa, ent

 210 nie. Fundowa przy katedrze wileskiej kaplic i fundusz jej nadal aby w sklepie pod t kaplic groby swoje mieli Jasie scy. Jako i sam w niej pochowany zosta a po nim spocz w sklepie teje kaplicy brat kuchmistrz i wiemy jeszcze, e tame zoone zostay w 16 , przewiezione z Szeszol do Wilna 72 zwoki Anny z Ostrouchw Janowej Jasieskiej'). Majtno Antokole oraz kamienice w Wilnie wzi w spadku po bracie kuchmistrz Wojciech. Mikoaj, syn Wojcieoha, Jasioski podkomorzy wileski mianowany zosta pisarzom wielkim litewskim w 1676 i umar na tym urzdzie). Oeniony byl najpierw z Elbiet Bobolank a powtrnie' z Marjann (Maryn) Sapieank, crk Pawa wojewody nowogrdzkiego, (pierwszego dziedzica Holszan) i Ale ksandry Chodkiewiczwnej ). Posiada oprcz wywymienionych majtnoci, po ojcu na spadych, Repl w Wolkowyskiem oraz Staszkuniszki w Wileskiom (dzi Parczewskich). Ssiado wa z podkomorzym wileskim o miedz metropolita kijowski Onisifer Dziewoczka jako waciciel majtnoci zwanej Olany Toczy z nim Mikoaj Jasieski procedor o granice i schedy a sprawa zakoczon zostaa kompromisem: Jasieski dal me tropolicie z obrbu swoich Szeszol niektre szachownice oraz 900 kop groszy gotwk a dn. 1 padziernika 1696 wzi od. metropolity w zamian, na wieczne czasy, graniczc z Szeszolami, majtno Olany. Teno Mikoaj Jasieski przykupi 1694 ') K itaoja kapituy z dn S m w . -go arca 1 7 n podpisem kan ika B 02 a on o nedykta Znchorsklogo. W SO Z a l. z BO c urzdnicy nic zaw um pisa, pisarzam bywali ludzie m sze ieli i nioj m i ajtn i znakom u ici rodzeniem ale za to najzdolniejsi. Za Zygm , unta A sln ugu byw ich naraz po k n , B ao ilku astu tosow le do potrzeb kancelarjl k n rlcw kioj.. B W nastpstw byl jeden pisarz w ie ielki koronny i czterech pisarzw w ielkich litew skich: dopiero w 1 0 liczba koronnych z litew 7* skim zrw i nan zostaa. Znajdow si pisarze przy boku krlew ali skim i kanclerzach za ktrych , w iedz w ydaw .dyplom ali ata; zasiadali tci w sdach asessorskich ktrych , staym byli radcam Wozicie .Sapiehow (Petersb. ItSM 1.^13) m i i. ie. . ylnie

 211 folwark Maguny od Stanisawa i Sybilli Taczanowskich. Z crok Mikoaja: Halszka, urodzona z Bolanki, polubia 1 -volo Mi chaa Szczytta, waciciela Szypowa etc. w Polockiem, 2-voto Kazanowskiego; Cecylja bya za Konstantym Judyckim stolninikiem rzeczyckiem; Justyna za Giedrojciem wojewod mcisawskim, Apolonja za kniaziem Aleksandrom Massalskim wojewod miskim; Aleksandra za Biluskim stolnikiem wilkomierskim'). Dwch mia synw Mikoaj podkomorzy: Jana i Pawla-Mikoaja. Drugi z nich byl kantorom kocioa katedralnego wile skiego, a gdy ze wiata zo3zod, caa ojcowska ziemska fortuna przesza bez wyjtku w posiadanio Jana Jasieskiego. Jan, syn Mikoaja, Jasioski podkomorzym, jak ojciec, by wileskim. Za on mia Ann z Ostrouchw. Okoo 1617 r. budowania folwarku Maguny, utworzy samoistn majtno i nazwa j Jodziszki. W nastpstwie 1650 r. przeda j pod ko niec ycia cznie z Magunami Pawowi Danilewiczowi. Dzi Jodziszki wasnoci s Kuszczycw. Tene Jan Jasieski 1 6 inaja 1627 majtno swoj Olany przedal krewnemu swemu Wacawowi Kozowi (Koziollowi, jak si dzisiaj pisze) Ja sieskiemu oenionemu z Halszk Koczank z tem atoli za strzeeniem. e Olany nigdy z rodziny Jasieskich wyj nie powinny. Rozmyli si atoli rycho p. podkomorzy i tego jesz cze roku Olany odkupi. Synw mia Jan Jasieski dwch: Wojciecha i Jzefa oraz dwio crki Halszk, on Pawa Okuszki i Zofj za Ihnatowiczom. ') Nie B iliskim jak podaje N * iosiookl oraz panogiryk n m M a ier as salskiego, cytow w dzieo -Sapiehow Tono panogiryk .IacloS y grb any ie.. n etc., wylicza siedm orok M Jaaloikiogu 1Sapicanki, w ieniajcoprcz ik. ym w spom nianych: K onstan benedyktynki] w cji! ilesk, Jadw zm ig ar w m o dym w ieku i E lblot za Sam elom K u azanow aklm on Kazanow . skiego bya atoli H alszka J asie ska. O procesach M Jasieskiego z ssiadem m ik. etropo lit kijowskim H alioz, toczonych m idzy IM a 117rokiem czyta w tom U 51 , ie

 212

.T * u
S n a . ta is w Wjc h o iec .

X T
A to !. nn S me a u l. Ig a y nc.

"I "1 |
K ilm a ier B rto ie a m j. W ds w a y a .

, ___ , ____ _ _ i

7 TT
T T
2 c i. rk U a s ie s e y W ds w a y a ,

i ------ 1

Szeszole, Olany i inno pomniejszo posiadoci obj po oj cu i w porozumieniu z bratem Wojciech Jasieski. Ten synw mia dwch Jana i Stanisawa. Za ich dziedzictwa miaa rozdrobi si i w czci rozpa fortuna ziemska Jasieskich, aby dopiero w rku ich wnuka skupi si na nowo. Najpierw tedy Stanisaw Jasieski oeniony z Ann Wojniowiczwn wyzby si przypadej na poowy Olan. Poowa olaskiej ziemi przesza we wadanie Puwiskich, Eytminw Szumskich, a wreszcie opara si w bozpodziolnem dziedzictwie Marcina Szumskiego podstolego wileskiego. Nastpnie wspl nie obaj bracia Jan i Stanisaw w dniu 21 lutego 1671 r. przodali Szeszole Andrzejowi Kossakowskiemu stolnikowi miskiemu. Tym rzeczy skadem jedynie tylko poowa Olan utrzymaa si w posiadaniu Jana Jasieskiego. Jan Jasieski, oeniony z Kon stancj Wcawowiczwn pozostawi atoli po sobie szeciu sy nw i jego poowa Olan na sze czci podzielon zostaa. Drobne te dziay poskupywa od bezpotomnych braci swo ich Antoni, syn Jana, Jasieski, podstoli ziemski Liwski, oe niony najpierw z Jelesk, nastpnie z Wokwn i utrzyma si przy uszczuplonych, ojczystych Olanach. Z dwch synw jego Bartomiej w modym wieku ze wiatem si rozsta i dzie dzictwo poowy Olan obj drugi syn Antoniego Ignacy Ja sieski. Tego staraniom i zapobiegliwoci udao si napowrt sku pi w swoje rce dawne dziedzictwo Wojciecha i Mikoaja Ja sieskich. Najpierw tedy w 1779 naby, raczej odkupi, Ignacy Jasieski od Marcina Szumskiego drug poow Olan. Nast pnie 15 maja 1782 r. naby, a raczej odkupi od Franciszka i Anny z Kargw Szumskich za 103,000 rodzinne Szeszole, kt ro przez cay wiek z okadem peregrynoway z rk do rk od Kossakowskichdo Wawrzeckich, od Wawrzeckich do Chomiskich. od Chomiskich do Szumskich. Ignacy Jasioski piastowa naj pierw urzd lcrajczogo, nastpnie wojskiego wileskiego. Oe niony byl z Konstancj Bykowsk. Zostawi po sobie dwch synw i cztery crki: Jzef, Katarzyn, Antonin i Konstancj Z dwch synw Ignacego Jasieskiego starszy Norbert

214

ycie zakoczy bezenny w odziedziczonych Oianach a po jego mierci obj ca ojcowizn brat jogo Justyn sdzia graniczny powiatu wileskiego, oeniony z Adol Olszask podczaszank ziemi Drohickiej, crk Jzefa i Toofili z Dydyskich. Ten zna cznie fortun swoj ziemsk rozmnoy. W 18 r. z eksdywizji 31 Munik Podbereskieh, wzi dwie majtnoci rwnie w powie cie wileskim sytuowane: Narwidziszki i Montyniany a od ks. Gedrojciw naby wsplnie ze starszym synem Rudolfem o mil par od Szeszol odleg a o pi mil od Wilna lec maj tno Giedrojcie-Okmian. cznio z Szoszolami i Olanami bya to ju wcale nie przecitna posiado ziemska. Dwch synw i dwie crki zostawi Justyn Jasieski po sobie. Z crek Ka milla polubia Jarosawa Taskiogo, Teofila za oddala sw rk Edwardowi Grottkowskiemu. Dwaj synowie Justyna rozdzielili pomidzy siebie spadek po ojcu w ten sposb e Rudolf obj dziedzictwo Olan, Narwidziszok, Montynian i Okmiany, a za Ignacy, oeniony z Marj Bujnick, zamieszka w Szoszolach. Ignacy w 1866 r. y prze sta zostawiwszy po sobie syna Wadysawa i dwie crki: Marj za Czesawem Jankowskim wacicielem Polan w Oszmiaskicm oraz Zofj, za Leonardom Dowinontom-Siesickim wacicielem Munik w Wileskiem. Rudolf zakoczy ycie w 1876 r. bozenny i wszystkie posiadoci ziemskio skupiy si do rk jedy nego syna Ignacego Jasioskiego: Wadysawa waciciela dzi Szeszol. Olan, Narwidziszok, Montynian i Giedroj-Okmiany obejmujcych ogem obszar przeszo 350 wk ziemi. Do stronicy 80 (U l aici). Adres: Janie Wielmonemu a mcinu wielce miociwemu Panu i Dobrodziejowi Jogo Moci Panu Mikoajowi dbskiemu, Miadziolskiomu etc. etc. starocie. Janio Wielmony Moci Panie wojowodo Mcisawski a mj wielce Moci Panie i Dobrodzieju! Wiadome s jak w Koronie Polskiej tak i w Ksistwie Litowskiem cne zasugi Wlelmoznego mego Moci Pana, na ktre

216

Wielmony mj Moci Pan zdrowia i swych ojczystych dbr nieaowa raczy. Znczom teraz Wielmonemu memu Moci Panu niotylko tej pochej daniny od Krla Jogo Moci Wielmo nemu memu Miociwemu Panu konferowanej ale i wikszej ycz, a tej, jako rzeczy sprawiedliwej doszedszy, tu w na szym kraju ssiadom nam by raczy. Jogo Mo Pan mieczny Potocki way si by z prob sw do nas, abymy niejak cessj przyjli i do ksig on za przyznan wpisa kazali; a nietylko z prob ale i list mam od onego, ktrego natenczas przy sobie w Mozyru nie m am, jednake, jeliby tego potrzeba bya, tedy dla lepszej wiary i onego do Wilna memu Moci Panu poszl. A e nieboszczyk pan podkomorzy Mozyrski za ywota a dnej cessji nie przyznawa i przed nami nie stawa zaczemem onej nio przyj, bo wol mie sumienio swoje czyste anieli onego tysice. Affektacji Wiolm. mego Moci Pana do czynic attestacj z pieczci i podpisom rki mej take Jego Moci Pana podstarociego i Jogo Moci Pana sdziego grodzkiego Mozyrskiogo Wielm. memu Moci Panu posyamy. Rozumiem to o asce Wielm. mego mego MoSci Pana, e uznawszy mi po wolnego sobie wo wszystkiom do usug, zechcesz by moim Mi ociwym Panom i Dobrodziejom, gdzie i natenczas z powolno ci usug moich miociwej asce Wielm. mego Moci Pana jako najpilniej si oddaj. - 7 Mozyra dn. 4 Januarii anno 1645. . Wielmonego mego Miociwego Pana zawsze uprzejmo yczliwy przyjaciel i suga uniony B zin ziem M d ski ozyrski. Do stronicy 120 (1 czci). W 1748 r. spisa i do ksig ziemskich wojewdztwa wiloskiego poda niojaki ksidz Krzysztof Mysowski, byy predynawrcony Punkta< przeciwko dessydontom skierowane a przeznaczono dla... informacji J. W. instygatora W. Ks. Lit W momorjalo tym zwraca przedowszystkioin autor uwag na przepisy prawno do dyssydentw odnoszce si, zawarte

216

w konstytucjach sejmowych 1717 r. oraz w postanowieniach konfederackieh 1632 r. 1648 r. 1668 r. i 1674 r. Dyssydenei przewatnych, stanowice burzenie zborw etc. *Primo pisze ks. Mysowski dyssydenei zacigaj do dworw i domw swoich predykantw, na chrzty, luby, komunje, na odwiedzanie cho rych i na inne naboestwa. Secundo formuj prawem zakazane synody, sesje prowincjonalne dystryktowe oraz inne zjazdy et conventicula. Kanony, prawom Rzeczypospolitej e diametro prze ciwne, stanowi. Jako n. p. w roku przeszym na Bielickim sy nodzie uformowali kanon, aeby kady predykant jadc mimo dworu dyssydenckiego, zajeda do i tame naboestwo od prawia. Tertio. Dyssydenei utrzymuj wasnych, patnych kore spondentw w Warszawie Gregoriego, w Krlewcu Henryka Karkittela, w Berlinie Stefana Oskiork, z ktrymi przez ko respondencj przeciwko Rrzeczypospolitej czyni machinacje i przez nich wymylone swoje grawamina i skargi, postronnym dyssydenckim zanosz potencjom. Nawet sami dyssydonci zno sz si osobicie z tymi korespondentami. Tak n. p. niedawno temu, przed sejmem, jedzi jmp. Aleksander Wok w towarzy stwie piszcego do Krlewca, dla uoenia fakcjonalnych pun ktw ze wspomnianym korespondentem; poczein wysyali do Petersburga Jakba Gordona i Rafaa Miskiego. Ci ostatni audjencj mieli u samej Imperatorowej, przez co dla Rzeczypo spolitej maximum cmeryit periculum. Dalej dyssydenei nie po winni by dopuszczani do adnych urzdw. A jednak oto jmp. Aleksander Wok tytuuje si stolnikiem starodubowskim a jmp. Przystanowski horodniczym tego powiatu. Quarto. Wbrew kon stytucji zbory dyssydenckie nietylko nie s burzone, lecz po zapadniciu prawa 1717 r. wystawiony zosta nowy zbr w upranach i na wielu innych miejscach za, osobliwie w dobrach J. O. X. Radziwia podczaszego W. Ks. Lit. zbory de itova ra dice i z fundamentw reperuj. Quinto. Predykanci kalwiscy w samem Wilnie, wbrew prawu, w prywatnych domach udzie laj sakramentw, jako to n. p. w roku teraniejszym u aptekarki Knoblochowej, sucemu aptykarczykowi predykant da

 217 w chorobie komunj i na mier dysponowa. Sexto. Dyssydenei drukuj za granic heretyckie i blunierskie ksigi, sprowa dzaj je do kraju a dyssydenccy kupcy przedaj je publicznie w Koronie i na Litwie. Septimo. Poczty litewskie s w rku dyssydentw skd mog nieszczliwe propter Rem publicam wynikn konsekwencje. Sam pocztmajster jmp. Szreter jest dyssydentem i przez dyssydentw opacany, pilne ma baczenie aby wszelkie sekreta Rzeczypospolitej oraz tajne korespondencjo dyssydentw z za granicy bezpiecznie polskiemi drogami cho dziy. Octavo. Nawet urzda t. zw. drkowe, nie powinny dys sydentw zaszczyca. Do stronicy 19S (I czci). Od p. Wacawa Domeyki otrzymaem nastpujce sprosto wanie wiadomoci o Gierwiatach, powoujce si na autentyczno dokumenty, ktre p. Domeyko mia przed oczami. Pocztek G ierwiatom dal w 1271 r. wielki ks. litewski Giermont i nazwa je Giermontami. Z czasem wadliwa pisownia daa powd do przeinaczenia tej nazwy na Gierwiaty. (Stryj kowski Itozd. 4). Ksi litewski Jan, biskup wileski, syn natu ralny krla Zygmunta 1 posiadajc w 1 11 r. Gierwiaty, usta , 5 nowi fundusz kocielny. (Niemcewicz. Pamit. histor. o Polsce. I. 371) a majtek Gierwiaty zapisa na wasno biskupom wile skim. Odtd stanowiy ono cz t. zw. stoowych dbr bisku pich. Ostatnim biskupem wadajcym Gierwiatami by ks. Mas salski, od ktrego przeszy do Skarbu rossyjskiego. Ukaz cesarza Pawa z dn. IB lipca 1791 r. wykreli Gierwiaty z listy dbr Pastwa i 23 sierpnia 1797 r. darowano ono zostay hr Maryanowi Choiseul-Gouffier, ambasadorowi w Stambule. Od hr. Choiseul-Gouffiera naby Gierwiaty 3 maja 1801 r. Maciej Domeyko podkomorzy wileski i od tej daty majtno ta nie przerwanie w posiadaniu Domeykw pozostaje. Do stronicy 47 (I I czci). Zamiast Noszycy powinno by - Norzycy. Norzyca (vel Noryca) naleaa w 1746 do Karola i Rozalii z Pacw Sulistrow-

218 -

skich wojskich oszm. starostw butwiowskich (A ktu IX. 347 386). Obecnie majtno p. Jzefa Okuszki waciciela rwnie asicy i Hulidowa. Do stronicy 70 (II czci). Nie: >syn Jzef i synowa Gabrjola ale: syn Tadeusz i sy nowa Gabrjcla. Do stronicy 129 ( I I czci). Trzynasty wiersz od gry. Doda: ...albo 1 grudnia 1388, 3 jako chce Krupowicz (Zbir diplomatw. Wilno 18 , I. 6). 58 Do stronicy 157 (I I czci) Dn. 25 czerwca 1793 Franciszek Mickiewicz, jako konsyljarz konfederacji oszmiafiskiej, podpisa palet na dostarczenie prowiantu i furau ze dworw oszmialiskich dla wojska rossyjskiego. Regestrowa w palet Antoni Czernicki regent konfede racji oszmiaskiej. (Orygina paletu w Wornianach). Do stronicy 245 (I I czci). Nio potrzebuje chyba sprostowania, lapsus calami odno szcy si do domu w ktrym umar Syrokomla. Dom Bobiatyfiskiego istnieje do dzi dnia w Wilnie. Do stronicy 343 ( I czci). Bartomiej (Bartosz) Waiyski pochowany w byym ko ciele w. Kazimierza w Wilnie. Kojatowicz: Herbarz w ytl. 1897. Do stronicy 92 (I czci). Andrzej Jankowski, syn Szymona, dziedzic Trypli by w 1638 r. regentem grodzkim i podkomorzym oszmiafiskim. Aktu 1 hx Apxoorp. Kon. 187f. IX, 32. 1

219 Do stronicy 180 (I I czci). Pan W. Puslowski z Albertyna lcomonikuje mi uprzejmie i sam zna czonkw starej rodziny szlacheckiej noszcej na zwisko Cellica a uywajcej przydomku Dorszprung. Jednego z tych Cellicw dziadek byl bliskim krewnym braciszka Cellicy, ktry celnym wystrzaom pooy trupem generaa Diejewa. Nie w martyrologjum przeto chrzeciaskiem i w kalendarzu szuka >Cellicy jeno wrd rodowych nazwisk szlachty litewskiej. Do stronicy 270, U czci i 40, I II czci. Na licie marszakw szlachty oszmiaskiej pooy naley nazwisko Wadysawa Puslowskiego. Na urzdzie tym zostawa krtko, gdy obrany na marszaka gubernjalnego wileskiego i na urzdzie tym niezatwierdzony, usun si z widowni pu blicznego ycia. Porw.: Mow pogrzebow ks. Trcnkowskiego na, przeniesieniu cia Wojciecha i Jzefy Pustowskich do rodzinnej majtnoci Pieski i t. d. Wilno. Zawadzki. 1834. Na tej-o licie marszakw, zamiast Konstanty Umiastowski, czyta naley: Ka zimierz Umiastoioski, ktry marszakowa! szlachcie oszmiaskiej w 1858 r. Marszalkiem te oszmiaskim by w 1813 i 18IG Ku-