Sayisal 9

MATEMATİK – ÖSS Ortak
SAYILAR
RASYONEL SAYILAR ÇÖZÜM
a x + 11 3 13
Tanım: a ve b∈Z, (b ≠ 0) olmak üzere, biçimindeki 1< < ise, < x < 8 dir.
b 2x + 3 2 4
sayılara rasyonel sayı denir.
{ a
}
Q = ∈ Q a,b ∈ Z ve b ≠ 0 biçiminde gösterilir.
b
Bu aralıktaki tamsayılarının çarpımı 4.5.6.7 = 840 tır.
a ÖRNEK 4
rasyonel sayısında a ya pay, b ye de payda denir.
b
a 1 1 1 1
Tanım: kesrinde, |a| < |b| ise, bu kesre basit kesir, A= + + + .... + olduğuna göre,
b 6 7 8 2008
|a| ≥ |b| ise bu kesre de bileşik (tamsayılı) kesir denir.
5 6 7 2007
+ + + ... + toplamının A türünden eşiti ne-
6 7 8 2008
ÖRNEK 1
dir?
2x + 3 ÇÖZÜM
ifadesi basit kesir olduğuna göre,
13
1 1 1 1
x in alabileceği doğal sayı değerlerinin toplamı kaç- A= + + + .... +
6 7 8 2008
tır?
5 6 7 2007
B = + + + ... + olsun.
ÇÖZÜM 6 7 8 2008
A + B = 1+1 +1
+ ... +
1 , B = 2003 − A dır.
|2x + 3| < 13 ise –13 < 2x + 3 < 13 2003 tane
–8 < x < 5 ten, x in alabileceği doğal sayı değerlerinin top-

lamı 0 +1 + 2 + 3 + 4 = 10 dur.
ÖRNEK 5
ÖRNEK 2 x bir pozitif tamsayı olmak üzere,
2x + 11 3x + 13
ifadesi bileşik kesir olduğuna göre, kesrinin alabileceği tamsayı değerlerinin top-
3x − 1 x+1
lamı kaçtır?
x in alabileceği kaç farklı pozitif tamsayı değeri var-
dır? ÇÖZÜM
ÇÖZÜM 3x + 13 3(x + 1) + 10 10
= = 3+ den,
x +1 x +1 x +1
3x − 1 ≤ 2x + 11 ise, x = 1 ise, kesir , 3 + 5 = 8
3x − 1 ≤ 2x + 11 , x ≤ 12 x = 4 ise, kesir , 3 + 2 = 5
−3x + 1 ≤ 2x + 11 , x ≥ −2 x = 9 ise, kesir , 3 + 1 = 4 olup,
O halde, −2 ≤ x ≤ 12 dir. 8 + 5 + 4 = 17 dir.
Bu aralıkta 12 tane pozitif tamsayı vardır.
ÖRNEK 6
ÖRNEK 3
9
2006 −
x + 11 ⎛ 3⎞ 5 işleminin sonucu kaçtır?
ifadesinin ⎜ 1, ⎟ aralığında olmasını sağlayan 1
2x + 3 ⎝ 2⎠ 2004 +
x in pozitif tamsayı değerlerinin çarpımı kaçtır? 5
-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 3

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
4 4 b b
2006 − 1 − 2005 − a+ = x işleminde, a + = x düzenlemesi yapıla-
5 = 5 = 1 dir. b x
a+
4 4 a +#
2004 + 1 − 2005 −
5 5 rak x bulunur.
70 70
ÖRNEK 7 33 + = x ise, 33 + = x dersek,
70 x
33 +
⎛ 12 ⎞ 33 + #
⎜ 5 12 ⎟ ⎛ 7 ⎞ x 2 − 33x − 70 = 0 , (x − 35)(x + 2) = 0 dan,
⎜ + ⎟ : ⎜3 + ⎟ işleminin sonucu kaçtır?
6 5 ⎝ 1 0⎠ x = 35 tir. (x = −2 olamaz.)
⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 6 ⎠
ÇÖZÜM ÖRNEK 11
⎛ 12 1 6 ⎞ ⎛ 37 ⎞ 74 10 2x x + 20
⎜ ⋅ + 12 ⋅ ⎟ : ⎜ ⎟ = ⋅ = 4 tür. 18 + = eşitliğini sağlayan x in pozitif
⎝ 5 6 5 ⎠ ⎝ 10 ⎠ 5 37 2x 2
18 +
18 + #
ÖRNEK 8
değeri kaçtır?
⎛ ⎞ ⎛ 1⎞ ÇÖZÜM
⎜ 2 ⎟ ⎜ 5+ ⎟
3 + : 2 + 2 işleminin sonucu kaçtır?
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
1 7 ⎟ x + 20
⎜⎜ 2 + ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟ 18 +
2x
= , x 2 − 4x − 320 = 0 dan,
⎝ 3⎠ ⎝ ⎠ x + 20 2
2
ÇÖZÜM
(x − 20)(x + 16) = 0 , x = 20 dir.
⎛ ⎞ ⎛ 11 ⎞
⎜ 2⎟ ⎜ ⎟ ⎛ 6⎞ ⎛ 11 ⎞
⎜3 + ⎟ : ⎜2 + 2 ⎟ = ⎜3 + ⎟ : ⎜2 + ⎟ RASYONEL SAYILARDA SIRALAMA
⎜⎜ 7 ⎟⎟ ⎜⎜ 7 ⎟ ⎝ 7⎠ ⎝ 14 ⎠
⎟
⎝ 3⎠ ⎝ ⎠ Rasyonel sayılarda sıralama yapılırken ya paydalar ya da
27 14 18 paylar eşitlenir.
= ⋅ = tür.
7 39 13
NOT:
a c a c
1. ve sayılarında, (a, b, c, ∈ Z+) a > c ise >
ÖRNEK 9 b b b b
dir.
3 4 5 a a a a
x= + + olduğuna göre, 2. ve sayılarında, (a, b, c, ∈ Z+) b < c ise >
4 5 6 b c b c
dir.
7 14 1
+ − ifadesinin x türünden eşiti nedir?
4 5 6
ÖRNEK 12
ÇÖZÜM
4 6 8 10
a= , b= , c= , d= sayılarının en büyü-
7 14 1 11 13 15 17
y= + − olsun.
4 5 6 ğü ile en küçüğünün farkı kaçtır?
3 4 1 3 4 5
y = 1+ + 2 + − = 2 + + +
4 5 6 4
5
6
ÇÖZÜM
x
y = x + 2 dir. 7 7 7 7
a = 1− , b = 1− , c = 1− , d = 1− yazarsak,
11 13 15 17
7 7 7 7
ÖRNEK 10 > > > dir.
11 13 15 17
70 O halde, a < b < c < d dir.
33 + işleminin sonucu kaçtır? 10 4 42
70 d−a = − = dir.
33 + 17 11 187
33 + #

ÖRNEK 13 1,2800…0 biçiminde bir devirli ondalık sayı veya 1, 280 bi-
çiminde yazılır.
10 100 1000
a= , b= , c= sayıları küçükten büyüğe
9 99 999 NOT: Devirli ondalık sayılar, devreden kısmın üzerine çiz-
doğru sıralanırsa, hangi sıralama doğrudur? gi çizilerek gösterilir.
4,53737... sayısı, 4,537 biçiminde gösterilir.
ÇÖZÜM
4 : Tamsayı kısmı
1 1 1 5 : Devretmeyen kısmı
a = 1+ , b = 1+ , c = 1+ yazılırsa, 37: Devreden kısmıdır.
9 99 999
1 1 1
> > dan, c < b < a dır. NOT: Her devirli ondalık sayı, rasyonel sayı biçiminde ya-
9 99 999 zılabilir.
Örneğin;
a
ÖRNEK 14 0,a = ,
9
(ab)
4 6 8 0,ab = ((ab) iki basamaklı sayı)
< < eşitsizliğini sağlayan x tamsayılarının 99
25 3x 3
(abc) − a
toplamı kaçtır? 0,abc = ((abc) üç basamaklı sayı) biçiminde
990
ÇÖZÜM yazılabilir.
(Paydaya, devreden sayının basamak sayısı kadar 9, dev-
4 6 8 24 24 24 retmeyen sayının basamak sayısı kadar sıfır yazıldığına
< < , < < ise, dikkat ediniz.)
25 3 x 3 150 4.3 x 9
9 < 4.3 x < 150 den, x : 1 , 2 ve 3 olup, toplamları 6 dır. ÖRNEK 16
ÖRNEK 15 0, 48 0,072 0,18

+ − işleminin sonucu kaçtır?
0,016 0,0018 0,009
a, b ve c pozitif tamsayılardır.
1 70 ÇÖZÜM
a+ = olduğuna göre,
1 17
b+ 480 720 180
c + − = 30 + 40 − 20 = 50 dir.
16 18 9
a.b.c çarpımı kaçtır?
ÖRNEK 17
ÇÖZÜM
0,72 0,39
70 2 1 1 + işleminin sonucu kaçtır?
= 4+ = 4+ = 4+ 0,38 0,78
17 17 17 1
8+
2 2 ÇÖZÜM
1 1
a+ = 4+ den,
1 1 72 − 7 39
b+ 8+
c 2 90 + 99 = 13 + 1 = 33 tür.
a = 4 , b = 8 ve c = 2 olup, a.b.c = 64 tür. 38 − 3 78 7 2 14
90 99
ONDALIK VE DEVİRLİ ONDALIK SAYILAR ÖRNEK 18
Her ondalık sayı devirli ondalık sayı biçiminde yazılabilir. 3, 3 + 4, 4 + 5,5 + 6, 6 işleminin sonucu kaçtır?
32
Örneğin; rasyonel sayısı;
25 ÇÖZÜM
32 25 3 4 5 6 18
3+ +4+ +5+ +6+ den, 18 + = 20 dir.
− 25 1, 28 ondalık sayısı, 9 9 9 9 9
70
ÖRNEK 19
− 50
2 2
200 (a,ab) − (b,ba)
2 2
işleminin sonucu kaçtır?
− 200 (0,ab) − (0,ba)
0

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
2 2
⎛ (ab) ⎞ ⎛ (ba) ⎞ a.b2 < 0 ise, a negatiftir.
⎜a + ⎟ − ⎜b + ⎟
⎝ 99 ⎠ ⎝ 99 ⎠ = a.b.c2 > 0 ise, b de negatiftir.
2 2
⎛ (ab) ⎞ ⎛ (ba) ⎞ a+b+c = 0 ise, c pozitif olmak zorundadır.
⎜ ⎟ −⎜ ⎟ O halde işaret sırası, – , – , + dır.
⎝ 99 ⎠ ⎝ 99 ⎠
⎛ 10a + b 10b + a ⎞ ⎛ 10a + b 10b + a ⎞
⎜a + +b+ ⎟⎜a + −b− ⎟ ÖRNEK 22
⎝ 99 99 ⎠ ⎝ 99 99 ⎠
⎛ 10a + b 10b + a ⎞⎛ 10a + b 10b + a ⎞ x2 < x olmak üzere,
⎜ + ⎟⎜ − ⎟
⎝ 99 99 ⎠ ⎝ 99 99 ⎠
110(a + b).108(a − b) 5x + 11 ifadesinin alabileceği tamsayı değerlerinin
= 120 dir. toplamı kaçtır?
11(a + b).9(a − b)
ÇÖZÜM
ÖRNEK 20
x2 < x ise, 0 < x < 1 dir. 0 < 5x < 5 , 11 < 5x + 11 < 16 dır.
a = 0,7864 , b = 0,7864 ve c = 0,7864 sayıları küçük-
5x + 11 ifadesinin alabileceği tamsayılar, 12, 13, 14 ve 15
ten büyüğe doğru sıralanırsa, hangi sıralama doğrudur?
olup, toplamları 54 tür.
ÇÖZÜM
ÖRNEK 23
a = 0,7864864... , b = 0,786464... ve c = 0,78644... ten,
−5 ≤ x < 5 ve 3x + 2y = 11 olduğuna göre,
c < b < a dır.
y kaç farklı tamsayı değeri alabilir?
REEL (GERÇEL) SAYILAR
ÇÖZÜM
Tanım: Rasyonel sayılar kümesi ile irrasyonel sayılar kü-
mesinin birleşim kümesine reel (gerçel) sayılar kümesi x = −5 ise, − 15 + 2y = 11 , y = 13 tür.
denir ve R ile gösterilir. x = 5 ise, 15 + 2y = 11 , y = −2 dir.
Buradan, − 2 < y ≤ 13 bulunur.
Reel Sayılarda Sıralama Özellikleri:
y nin 15 farklı tamsayı değeri vardır.
a, b ve c reel (gerçel) sayılar olmak üzere,
ÖRNEK 24
1. a 15 , a + c < 18 olduğuna göre,
a.c < b.c ve < dir.
c c
3. a b.c ve > dir. ÇÖZÜM
c c
4. a ve b ∈R+ olmak üzere, a + b < 27
1 1
a dir. − b − c < −15
a b
+ a + c < 18
5. a ve b∈R– olmak üzere,
1 1 2a < 30 dan, a < 15 tir.
a dir.
a b O halde, a nın en büyük tamsayı değeri 14 tür.
6. a, b, c ve d∈R olmak üzere,
a<x 10 ve 3a – 5b = 5c olduğuna göre,
(Taraf tarafa toplama yapılabildiğine; çıkarma ve çarpma a + b + c toplamının en küçük tamsayı değeri kaçtır?
yapılamadığına dikkat ediniz.)
ÇÖZÜM
ÖRNEK 21
3a = 5b + 5c ve a > 10 ise, 3a > 30 ve 5b + 5c > 30
a, b ve c reel (gerçel) sayılardır. b+c > 6
a.b2 < 0, a.b.c 2 > 0 ve a + b + c = 0 olduğuna göre, + a > 10
a + b + c > 16 olup,
a, b ve c nin sıra ile işareti nedir?
a + b + c nin en küçük tamsayı değeri 17 dir.

ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜM
3 4 5
2 2 x= , y= ve z = dur.
⎛ 0,17 ⎞ ⎛ 0,13 ⎞ 99 99 99
1. ⎜ 0,05 ⎟ − ⎜ 0,05 ⎟ işleminin sonucu kaçtır? 3 4 5
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ + + = 99 + 99 + 99 = 297 dir.
x y z
A) 4 B) 4,4 C) 4,8 D) 5 E) 5,6
Yanıt: C
ÇÖZÜM
2 2
⎛ 17 ⎞ ⎛ 13 ⎞ ⎛ 17 13 ⎞ ⎛ 17 13 ⎞ 5. x = 0,7 + 0,07 + 0,007 + ...
⎜ ⎟ −⎜ ⎟ = ⎜ + ⎟⋅⎜ − ⎟
⎝ 5 ⎠ ⎝ 5 ⎠ ⎝ 5 5 ⎠ ⎝ 5 5 ⎠ 1 1 1
y= + + + ... olduğuna göre,
4 24 50 500 5000
= 6⋅ = = 4,8 dir.
5 5
x+y toplamı kaçtır?
Yanıt: C
A) 0,6 B) 0,8 C) 1,2 D) 1,4 E) 1,6
2. a bir rakamdır.
23
4,5a = olduğuna göre, ÇÖZÜM
5
7
x = 0,777... = 0,7 = , y = 0,02 + 0,002 + 0,0002 + ...
a kaçtır? 9
2 7 2 72
A) 3 B) 5 C) 7 D) 8 E) 9 y = 0,0222... = 0,02 = , x+y = + = = 0,8 dir.
90 9 90 90
ÇÖZÜM
Yanıt: B
23 (5a) − 5 3
4 + 0,5a = , =
5 90 5
50 + a − 5
6. a ve b pozitif sayılardır.
= 3 ise, a = 9 dur. 1
18 a< ve b < 2 olduğuna göre,
7
Yanıt: E a+b
ifadesinin alabileceği en küçük tamsayı
ab
değeri kaçtır?
2
3. rasyonel sayısı, devirli ondalık sayı biçiminde
13 A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
yazıldığında, virgülden sonraki 100 üncü rakam
kaç olur? ÇÖZÜM
A) 1 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8 a+b 1 1 1 1 1 1
= + dir. a < ise, > 7 ve b < 2 ise, > dir.
ab a b 7 a b 2
ÇÖZÜM
1 1 15
+ > den, en küçük tamsayı değeri 8 dir.
2 a b 2
= 0,153846153846... olduğundan, devreden sayı 6 ba-
13
Yanıt: B
samaklıdır.
Virgülden sonraki 100 üncü rakam, 100 = 96 + 4 olduğun-
dan, 96 ıncı rakam 6 dır. 100 üncü rakam 8 dir. 7. a, b ve c pozitif sayılardır.
a.b = 3c, b.c = 2a ve a.c = 4b olduğuna göre,
Yanıt: E
aşağıdaki sıralamalardan hangisi doğrudur?
A) b < c < a B) b < a < c C) a < c < b

4. x = 0,0303...
D) c < b < a E) c < a < b
y = 0,0404...
z = 0,0505... olduğuna göre, ÇÖZÜM
3 4 5 2 2 2
a .b .c = 24abc , abc = 24
+ + toplamı kaçtır?
x y z a = 12 , b = 6 , c = 8 olup, b < c < a dır.
A) 198 B) 222 C) 297 D) 299 E) 333 Yanıt: A

KONU TESTİ 6. x ve y reel (gerçel) sayılardır.
−5 < x < 2 ve − 4 < y < 7 olduğuna göre,
0,036 1,04 1,25
1. + − işleminin sonucu kaçtır?
0,0018 0,26 0,125 x2 + y2 toplamının alabileceği kaç farklı tamsayı
değeri vardır?
A) 8 B) 10 C) 12 D) 14 E) 16
A) 58 B) 59 C) 60 D) 74 E) 79
7. x ve y reel (gerçel) sayılardır.

7,235 + 5,653 1 1 1 1
2. işleminin sonucu kaçtır? <x< ve <y< olduğuna göre,
116 13 9 18 11
A) 0, 1 B) 0, 2 C) 0,3 D) 0,7 E) 0,8 x+y

kesrinin alabileceği en büyük tamsayı de-
xy
ğeri ile en küçük tamsayı değerinin toplamı kaç-
tır?
A) 36 B) 39 C) 42 D) 48 E) 51
3. x ve y birer rakamdır.
17
5, xy <
3
19 8. A = 27 − 2x ifadesi bir rasyonel sayı olduğuna gö-
6, yx < olduğuna göre, re,
3
x in alabileceği doğal sayı değerlerinin toplamı
x+y toplamının alabileceği en büyük değer kaç- kaçtır?
tır?
A) 21 B) 22 C) 23 D) 24 E) 25
A) 5 B) 8 C) 9 D) 12 E) 15
9. a = 12 − x + 2x − 4 ifadesi bir reel sayı olduğuna

9⎞ ⎛ n ⎞
2
⎛ 1⎞ ⎛ 4⎞ ⎛ göre,
4. ⎜ 1 − ⎟ ⋅ ⎜ 2 − ⎟ ⋅ ⎜ 3 − ⎟ ... ⎜ n − ⎟ işleminin so-
⎝ 2⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ ⎝ n + 1⎠
nucu aşağıdakilerden hangisidir? x in alabileceği tamsayı değerlerinin toplamı kaç-
tır?
1 1 n n2 1
A) B) C) D) E) A) 75 B) 77 C) 79 D) 81 E) 83
n +1 n n +1 2 n2
10. a ve b birer rakamdır.

1 1 1 1 8
5. + + + ... + = olduğuna göre,
3 15 35 (2a − 1)(2a + 1) 17 a,ba + b, ab
işleminin sonucu kaçtır?
a,b + b, a
a kaçtır?
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10 9 10
A) B) 1 C) D) 9 E) 10
10 9
1.D 2.A 3.B 4.A 5.C 6.D 7.E 8.C 9.B 10.B

GEOMETRİ – ÖSS Ortak
DİKÜÇGEN
Tanım: Herhangi iki kenarı dik ÇÖZÜM

kesişen (veya bir açısı dik açı ABD üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
olan) üçgene diküçgen denir.
BD = ( 2 13 − 2 + x ) + 42
2 2
[ AB] ⊥ [ AC]
AEC üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
( [ AB ], [ AC] ye dik kenarlar, 2
[BC] ye de hipotenüs denir.) EC = 82 + x 2
52 + 4 + x 2 − 8 13 + 4 13 x − 4x + 16 = 64 + x 2
ÖZELLİK 1
4x ( 13 − 1) = 8 ( 13 − 1)
Pisagor bağıntısı:
2 2 2 x = 2 cm dir.
[ AB] ⊥ [ AC] ⇔ AB + AC = BC
ÖRNEK 1
ABC diküçgen ÖZELLİK 2
[ AB] ⊥ [BC]
ÖKLİD BAĞINTILARI
AC = 6 cm [ AB] ⊥ [ AC]
CE = 5 cm [ AH] ⊥ [BC] ise,
ED = 3 cm ise, 2
1) h = k . p
AD kaç cm dir? 2
2) b = p . a
ÇÖZÜM 2
3) c = k . a
AE = t , EB = x
BD = y , DC = z olsun.
ÖRNEK 3
EBD üçgeninde Pisagor
ABC ve DFC birer üçgen
bağıntısı yazılırsa,
[ AB] ⊥ [BC]
x2 + y2 = 9
[BC] ⊥ [DC]
EBC üçgeninde Pisagor
bağıntısı yazılırsa, BC = CD
2
x + ( y + z ) = 25
2 AE = 6 cm
2 2 2 DE = 8 cm ise,
x + y + 2yz + z = 25
2
ve taraf tarafa çıkarılırsa 2yz + z = 16 () olur. AB = FC = x kaç cm dir?
ABC üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
( y + z )2 + ( x + t )2 = 36 ÇÖZÜM
2
y2 + 2yz + z2 + ( x + t ) = 36 eşitliğinde () kullanılırsa Δ Δ
ABC ≅ FCD (K.A.K.)
2
y2 + ( x + t ) = 20 bulunur. n = m(DFC)
n =α
m(BAC)
ABD üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
2 2
n = β , α + β = 90° dir.
m(ACB)
AD = y2 + ( x + t ) = 20 , AD = 2 5 cm dir.
n = β olur.
m(FDC)
ÖRNEK 2 [CA ] ⊥ [DF] dir.
ABC diküçgen
EF = a olsun.
[ AB] ⊥ [ AC]
DF = AC = ( a + 8 ) cm
AD = DC = 4 cm
EC = ( a + 2 ) cm dir.
EB = ( 2 13 − 2 ) cm CDF üçgeninde Öklid bağıntısı yazılırsa,
BD = EC ise, ( a + 2 )2 = a.8 , a2 − 4a + 4 = 0 , a = 2 cm dir.
AE = x kaç cm dir? x 2 = 2.10 , x = 2 5 cm dir.

ÖZELLİK 3 ÖRNEK 4
Bir diküçgende hipotenüse ait ABC ve EDC birer üçgen
kenarortayın uzunluğu, hipote- [ AB] ⊥ [ AC]
nüs uzunluğunun yarısına eşittir.
AB = AC
l = 90° ⇔ AD = BC dir.
m(A) BD = AE
2
Özelliğin karşıtı da doğrudur. n = 15°
m(BAD)
AD = BD = DC ⇒ m(A) l = 90° dir. AD + BD = 10 cm ise,
DC + EC toplamı kaç cm dir?

Uyarı:
n > 90° dir.
AD < BD = DC ⇔ m(BAC) ÇÖZÜM
n = m(ACB)
m(ABC) n = 45°
n = 60° dir.
m(EDC)
BD = AE = a olsun.
[ AH] ⊥ [BC] çizelim.
DH = b ise,
n < 90° dir.
AD > BD = DC ⇔ m(BAC) AD = 2b olur.
BH = HC = a + b dir.
DE = DC = a + 2b olduğundan
EDC eşkenar üçgendir.
EC = a + 2b dir.
AD + DB = 2b + a = 10 cm
DC + EC = 2 ( a + 2b ) = 2.10 = 20 cm dir.
ÖRNEK 5
ÖZEL DİKÜÇGENLER ABC üçgeninde D, E, F bulundukları
kenarların orta noktalarıdır.
a) İkizkenar diküçgen AF = DE
= m(C)
1) AB = AC ⇔ m(B) l = 45° FD = FE
EC = 3 cm ise,
2) AB = AC = a ⇔ BC = 2.a
BC kaç cm dir?
b) Açıları 30°, 60°, 90° olan üçgen ÇÖZÜM

1) AB = x ⇒ BC = 2x AE = 3 cm dir.
ADFE paralelkenar
2) AB = x ⇒ AC = 3.x DF = AE = 3 cm
DF = FE = AD = 3 cm
c) Kenarları 3, 4, 5 sayıları ile orantılı her üçgen daima dik
üçgendir. (k∈R+) BD = DA = 3 cm dir.
AB = 3k , AC = 4k , BC = 5k BC n = 90° dir.
DE = AF = olduğundan m(BAC)
k = 1 ise 3, 4, 5 2
Pisagor bağıntısı yazılırsa
k = 2 ise 6, 8, 10 gibi 2
BC = 62 + 62 , BC = 6 2 cm dir.
d) Sıkça kullanılan özel diküçgenlerden bazlıları (p∈R+)
ÖRNEK 6
ABC diküçgen
[ AB] ⊥ [ AC]
G, ağırlık merkezi
AD = DC
GD = 4 cm
AB = 6 cm ise,
GC kaç cm dir?

ÇÖZÜM n = β olur.
m(FEA)
[BD] yi çizelim.
DEA ikizkenar üçgendir.
BG = 8 cm [DH] ⊥ AE çizelim.
BD = 12 cm dir. ABC üçgeninde
ABD üçgeninde AH 15
= = 3 , AH = 3k , HC = k dir.
n = 30°
m(ADB) HC 5
n = 60° dir.
m(ABD) HE = HA , k + 6 = 3k , k = 3 cm dir.
AC = 4k = 4.3 = 12 cm dir.
AD = DC = 6 3 cm dir.
[GH] ⊥ [ AC] çizelim. ÖZELLİK 2
GHD üçgeninde GH = 2 cm , HD = 2 3 cm dir.
GHC üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa,
GC = 22 + ( 8 3 ) = 4 + 192 = 196
2 2
GC = 14 cm dir.
AB = AC AB = AC
İKİZKENAR ÜÇGEN [CD] ⊥ [ AB] n = m(EBC)
n =α
m(ABE)
Tanım: İki kenarı eş olan üçgene [BE] ⊥ [ AC] n = m(DCB)
m(ACD) n =α
ikizkenar üçgen denir. Eş olan ke- Δ Δ Δ Δ
narlara üçgenin yan kenarları, diğer DBC ≅ ECB (A.K.A.) DBC ≅ ECB (A.K.A.)
kenara taban, tabanın karşısındaki CD = BE BE = CD
köşeye üçgenin tepesi, köşesi tepe
noktası olan açıya tepe açısı, diğer BD = CE BD = CE
açılara da taban açıları denir.
= m(C)l dir. AB = AC
AB = AC ⇔ m(B)
AD = DB
AE = EC
ÖZELLİK 1 Δ Δ
ABC ikizkenar üçgeninde DBC ≅ ECB (K.A.K.)
AB = AC olmak üzere BE = CD
[ AH] ⊥ [BC] çizildiğinde, BD = CE
Δ Δ
ABH ≅ ACH (A.K.A.) dır.
Sonuç: AB = AC ⇔ h = h , n = n , V = V dir.
n = m(CAH)
m(BAH) n ( [ AH] açıortay) b c B C b c
BH = HC ( [ AH] kenarortay) olur. ÖRNEK 8

ABC ve BDE
Sonuç: Tepe noktasından çizilen yükseklik, açıortay, birer üçgen
kenarortay çakışıktır. Öyle ise bir üçgende yardımcı [BF] ⊥ [ AC]
elemanlardan ikisinin eşliği, üçgenin ikizkenar üçgen
olduğunu gösterir. AB = AC
BE = CF
ÖRNEK 7
BF = CD
ABC ve ADE birer üçgen
[BC] ⊥ [ AE] n = 16° ise,
m(BDE)
AD = 15 cm n kaç derecedir?
m(BAC)
DB = DF = 5 cm
CE = 6 cm ise, ÇÖZÜM
AC = x kaç cm dir?
ÇÖZÜM
n = m(DFB)
m(DBC) n =α
n = β olsun.
m(BAE)
E ile C yi birleştirelim.
α + β = 90° dir.
Δ Δ
n = m(CFE)
m(DFB) n = α ( ters açılar ) EBC ≅ FCB (K.A.K.) , CE = BF = CD

n = m(CDE)
m(CED) n = 16° , m(ECB)
n = 32° dir. ÖZELLİK 4
n = 90° − 32° = 58° dir. AB = AC
EBC üçgeninde m(EBC)
P ∈ BC
n + 2.58° = 180° , m(BAC)
m(BAC) n = 64° dir.
[BH] ⊥ [ AC]
[PD] ⊥ [ AB
ÖRNEK 9 [PE] ⊥ [ AC] ise,
ABC ve DFC birer üçgen
AB = AC PE − PD = BH dir.
[EF] // [DC]
CE = BD
n = m(ECD
m(ACE) n)
n = 36° ise,
m(END)
ÖZELLİK 5
n kaç derecedir?
m(BAC) AB = AC
P ∈ [BC]
ÇÖZÜM
[ AH] ⊥ [ AC]
B ile F birleştirilirse açıortay olur.
BF = CE = BD dir. [EP] ⊥ [BC]
n = m(BFD) n = α olsun. B, A, E noktaları doğrusal ise,
m(BDF)
n = 2α dır.
m(FBC) PD + PE = 2. AH dir.
n = m(FBC)
m(ECD) n = 2α
NDC üçgeninde
36° = α + 2α (dış açı) , α = 12° dir.
l + 8α = 180° , m(A)
m(A) l = 84° dir.
ÖZELLİK 3
AB = AC
P ∈ [BC] ÖRNEK 11
[BH] ⊥ [ AC] ABC üçgeninde
AB = AC
[PD] ⊥ [ AC]
[FD] ⊥ [ AB]
[PE] ⊥ [ AB] ise,
[FG] ⊥ [ AG]
PD + PE = BH dir.
[BH] ⊥ [ AG
DF − FG = 16 cm
ÖRNEK 10 BC = 20 cm ise,
ABC üçgeninde
[DE] ⊥ [ AC]
HC kaç cm dir?
[DF] ⊥ [ AB]
n = 45°
m(BAC)
AB = AC = 8 2 cm
DF = 3 cm ise, ÇÖZÜM
[CE] ⊥ [ AB] çizelim.
DE kaç cm dir? CE = BH dir.
CE = FD − FG = 16 cm ( özellik 4 )
ÇÖZÜM
[BH] ⊥ [ AC] çizelim. CE = BH = 16 cm
HAB ikizkenar diküçgendir. HBC üçgeninde
AH = BH = 8 cm dir. Pisagor bağıntısı yazılırsa
2 2 2
DE + DF = BH HC + 16 = 20
DE + 3 = 8 , DE = 5 cm dir. HC = 12 cm dir.

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. ABC diküçgen
[ AB] ⊥ [BC]
1. ABE ve DBC birer üçgen n = 2.m(BAD)
m(BCA) n
AB = DC AB = 12 cm
EB = ED BD = 6 cm ise,
n = 2α − 10°
m(BAE)
n = α + 20° ise,
m(BCD) AC kaç cm dir?
A) 14 B) 15 C) 16 D) 17 E) 18
α kaç derecedir?
ÇÖZÜM
A) 10 B) 15 C) 20 D) 24 E) 30
Δ Δ
ABD ≅ ABE çizelim.
n = m(DAB)
m(EAB) n = α dır.
ÇÖZÜM n
m(ECA) = 2α olur.
[DH] ⊥ [BC]⎫⎪
⎬ çizelim . n = β olsun.
m(DAC)
[BK ] ⊥ [ AE ]⎪⎭
n = 2α + β
m(ADB)
DH = BK (eşit kenarlara
AED ikizkenar üçgen
ait yükseklikler eşittir)
Δ Δ EB = BD = 6 cm
ABK ≅ CDH (K.K.A.) n = m(AEC)
m(ADE) n = 2α + β
2α − 10° = α + 20° CAE ikizkenar üçgendir.
α = 30° dir. DC = a olsun. EC = AC = 12 + a
Yanıt: E ABC üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
(12 + a )2 = 122 + ( 6 + a )2 , a = 3 cm dir.
AC = 12 + a = 12 + 3 = 15 cm dir.
Yanıt: B
2. ABC ve ECG birer üçgen 4. ABC üçgeninde

G, ABC üçgeninin ağırlık merkezidir. [ AB] ⊥ [BC]
[EG] ⊥ [GC]
[BD] ⊥ [ AC]
AB = AC
AF = FB
GC = 3 cm
BE = EC
GE = 4 cm ise,
AD = 9 cm
DC = 16 cm ise,
EB = x kaç cm dir?
3 4 7 9 Ç(BEDF) kaç cm dir?

A) 1 B) C) D) E)
2 3 5 5 A) 25 B) 30 C) 35 D) 40 E) 45
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM Öklid bağıntısı yazılırsa
[ AG ∩ [EC] = {H} olsun. 2
BD = 9.16 , BD = 12 cm dir.
[ AH] ⊥ [EC]
BDC üçgeninde
BH = HC = y dir. BC = 20 cm ( 3,4,5 üçgeni )
GEC üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa BE = EC = DE = 10 cm
2
EC = 32 + 42 , EC = 5 cm DAB üçgeninde
Öklid bağıntısı yazılırsa AB = 15 cm ( 3,4,5 üçgeni)
2 9 18
3 = y.5 , y = , 2y = cm dir. 15
5 5 AF = FB = DF = cm dir.
2
18 7
x =5− = cm dir. 15 15
5 5 Ç (BEDF ) = 10 + 10 + + = 35 cm dir.
2 2
Yanıt: D
Yanıt: C

5. ABCD dörtgeninde ÇÖZÜM
[ AB] ⊥ [ AC] [CH] ⊥ [ AB] çizelim.
B, E, D doğrusal CH = 1 + 4 = 5 cm dir.
BE = ED CAH üçgeninde Pisagor
bağıntısı yazılırsa,
AD = 2 19 cm
2
AE = 4 cm AH + 52 = 132 , AH = 12 cm
[CP] ⊥ [ AD çizelim.
EC = 2 cm ise,
Δ Δ
CPA ≅ CHA ( A.K.A.)
BC = x kaç cm dir?
AH = AP = 12 cm
A) 4 3 B) 7 C) 2 13 D) 2 14 E) 8 DP = 6 cm dir. CP = CH = 5 cm dir.
CPD üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
x2 = 62 + 52 , x = 61 cm dir.
Yanıt: B
ÇÖZÜM
[DH] ⊥ [ AC çizelim.
Δ Δ
DEH ≅ BEA ( A.K.A.)
AE = EH = 4 cm , CH = 2 cm dir. 7. ABC üçgeninde
DAH üçgeninde Pisagor [ AH] ⊥ [BC]
bağıntısı yazılırsa [BP] ⊥ [ AC]
DH + 8 = ( 2 19 )
2 2 2
[DE] // [ AB]
DH = 2 3 cm dir. CA = CB
DH = AB = 2 3 cm EP = 1 cm
ABC üçgeninde Pisagor FH = 2 cm ise,
bağıntısı yazılırsa
x = ( 2 3 ) + 6 = 48
2 2 2 HC = x kaç cm dir?
x = 4 3 cm dir.
A) 3 B) 3,2 C) 3,8 D) 4 E) 5
Yanıt: A
ÇÖZÜM
C ile F yi birleştirelim.
[CF ⊥ [ AB]
[CF] ⊥ [DE] dir.
6. ABCD dörtgeninde
n = m(CAB)
n (F diklik merkezi)
m(DAC) Δ Δ
[EF] ⊥ [ AC] AHC ≅ BPC (K.K.A.)
[EK ] ⊥ [ AB] PC = HC = x
CED ikizkenar üçgendir.
AB = AC = 13 cm
CE = CD = ( x + 1) cm , HD = 1 cm dir.
EF = 4 cm
FDC üçgeninde Öklid bağıntısı yazılırsa
EK = 1 cm
22 = 1.x , x = 4 cm dir.
AD = 6 cm ise, Yanıt: D
DC = x kaç cm dir?
A) 2 15 B) 61 C) 62 D) 3 7 E) 8

KONU TESTİ 5. ABC ve BCD birer üçgen
ABC üçgeninin ağırlık merkezi G,
1. ABC bir üçgen [ AB] ⊥ [ AC]
[ AB] ⊥ [ AC] [BC] ⊥ [BD]
FB = FC KG = KC
n = 30°
m(ACB) FK = 2 cm
AE = 2 cm BD = 9 cm ise,
AC = 6 3 cm ise,
CD = x kaç cm dir?
EF = x kaç cm dir? A) 15 B) 16 C) 18 D) 20 E) 25
A) 2 5 B) 2 7 C) 4 2 D) 6 E) 3 5 6. ABC diküçgen
BCD ikizkenar diküçgen
[ AB] ⊥ [ AC]
[BC] ⊥ [BD]
2. ABC üçgeninde
[DB] ⊥ [BC] [DH] ⊥ [ AC]
n = 2.m(ACBn) BD = BC
m(CAB)
AB = 6 cm
AB = 7 cm ise,
DC = 10 2 cm ise,
DC = x kaç cm dir?
DH kaç cm dir?
21 29
A) 7 B) C) 12 D) 14 E) A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20
2 2
7. Düzlemsel şekilde ABC ve BDE birer üçgen

[BC] ⊥ [ AC]
3. ABC ve ADE birer üçgen [BE] ⊥ [BC]
BKDL dikdörtgen [BE] ⊥ [ED]
[BA ] ⊥ [ AE]
[BA ] // [DC]
AB = AE = ED
BD 1
BL = 2 cm =
BA 2
BK = 1 cm ise, n =x
m(ABC)
n =y
m(DBE)
AB kaç cm dir?
x − y = 10° ise,
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
x kaç derecedir?
A) 36 B) 33 C) 30 D) 28 E) 25
4. ABC ve DEC diküçgenler
[ AB] ⊥ [ AC] 8. ABCD dörtgeninde
[ AH] ⊥ [BC] [BD] ⊥ [CH]
[DE] ⊥ [DC] [ AC] ⊥ [CD]
[DF] ⊥ [BC] [BD] ∩ [ AC] = {E}
BE = EC AE = BE = EC
EF = 16 cm AB = 10 cm
DC = 4 5 cm CH = 3 cm ise,
AB = 8 5 cm ise,
AD = x kaç cm dir?
AH kaç cm dir?
3 61 4 65 5 73 5 77 6 73
A) B) C) D) E)
A) 16 B) 17 C) 18 D) 20 E) 21 2 5 4 4 5

9. ABC diküçgen 13. Düzlemsel şekilde
[ AB] ⊥ [ AC] E, D, C doğrusal
[DE] ⊥ [BC] [ AB] ⊥ [ AC]
[BD] ⊥ [EC]
DC = 2. AD
BE = EC = 6 cm ise, AB = BD = 5 cm
AC = 12 cm
AD = x kaç cm dir? BE = 13 cm ise,
A) 1 B) 3 C) 2 D) 3 E) 2 3 EC kaç cm dir?
A) 24 B) 25 C) 26 D) 28 E) 30
10. ABC ikizkenar üçgen

[ AC] ⊥ [BD] 14. DBC ve ECB diküçgen
[DB] ⊥ [DC]
AB = AC = 2 + 2 cm
n = 2.m(DBC)
n ise, [BE] ⊥ [EC]
m(ABD)
EB = DC = 8 cm
DC = x kaç cm dir? EC = 4 cm ise,
1 3 AB = x kaç cm dir?
A) B) 1 C) 2 D) E) 2
2 2
A) 4 B) 4,8 C) 5 D) 5,4 E) 6
11. ABC ve EDC birer üçgen 15. ABC üçgeninde

[ED] ⊥ [DC] K, diklik merkezi
FK = FE
n = m(DAC
m(BAD) n)
KB = 7 cm
AB = AC
EC = 6 cm ise,
EB = 1 cm
DC = 6 cm ise,
BC = x in alabileceği en küçük tamsayı değeri
BC = x kaç cm dir? kaç cm dir?
A) 12 B) 10 C) 9 D) 8 E) 7 A) 13 B) 12 C) 11 D) 10 E) 9
12. ABC diküçgen 16. ABC üçgen

[BC] ⊥ [ AF] [ AD] ⊥ [BC]
[DH] ⊥ [BC] n = 2.m(ACB)
m(ABC) n
D, E, F doğrusal BD = 6 cm
BD = DE DC = 16 cm ise,
HD = CF = 4 cm ise,
AC = x kaç cm dir?
AF kaç cm dir?
A) 17 B) 18 C) 8 5 D) 9 6 E) 16 2
A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 E) 16
1.B 2.D 3.C 4.A 5.A 6.B 7.E 8.C 9.E 10.B 11.D 12.E 13.A 14.C 15.D 16.C

TÜRKÇE – ÖSS Ortak
CÜMLEDE ANLAM - II
ÖRNEK 1
CÜMLEYİ OLUŞTURAN YARGILAR ARASINDAKİ
İLİŞKİLER Aşağıdakilerin hangisinde yargının nedeni belirtilme-
miştir?
Birden çok yargılı cümlelerde, bu yargılar arasında çeşitli
anlam ilişkileri kurulabilir. A) Ülke toprakları yanlış kullanım yüzünden yok olup git-
mektedir.
ÖSS’de kullanılan kavramları göz önünde tutarak yargılar B) Ülkede tarımsal üretimi geliştirmeye yönelik çalışmalar
arasındaki anlam ilişkilerini şöyle sıralayabiliriz: yıldan yıla azalmaktadır.
• Neden-sonuç (sebep-sonuç) ilişkisi C) Tarıma yeterince önem verilmediğinden bu ülke, pa-
muk, sebze, meyve üretiminde dünya sıralamasında
• Amaca bağlılık (amaç-sonuç) ilişkisi gerilerde yer almaktadır.
• Koşula bağlı olma (koşul-sonuç) ilişkisi D) Kimi ülkelerde, tarıma dayalı üretimin bilinçli bir biçim-
• Biri ötekini açıklayan yargılar… de yapılmaması, halk sağlığı bakımından tehlike oluş-
turmaktadır.
• Biri ötekinin yorumu olan yargılar…
E) Çevre bilincinin yeterince gelişmemiş olması, hava ve
su kirliliğine yol açmaktadır.
(2003)
ÇÖZÜM
A’da “yüzünden” sözcüğünden önceki söz, ikinci yargının
(yok olup gitmenin),
A) Neden-sonuç (sebep-sonuç) ilişkisi C’de “önem verilmediğinden” sözünden önceki kısım, ikin-
ci yargının (sıralamada gerilerde kalmanın),
Bir cümledeki olay ya da olgunun hangi nedenle (sebeple) D’de ikinci virgülden önceki kısım, virgülden sonraki yar-
ortaya çıktığı, aynı cümledeki ikinci bir yargıdan anlaşılı- gının (sağlık için tehlike oluşturmanın),
yorsa, buradaki yargılar neden-sonuç ilişkisiyle birbirine E’de virgülden önceki kısım, virgülden sonraki yargının
bağlanmış demektir. (hava ve su kirliliğine yol açmanın) nedeni olarak göste-
rilmiştir.
B’de yargılar arasında neden-sonuç ilişkisi yoktur.
• Trafik kurallarına uyulmaması yüzünden, yollarda bir-
çok trafik kazası yaşanıyor. Yanıt: B
• Sizin o sözleri söylemeniz, beni oldukça rahatlattı.
Uyarı: “Neden-sonuç ilişkisi”yle ilgili sorular her
• Bunca erken geleceğinizi ummadığım için, sizi karşım- zaman aynı cümle içindeki yargıların bu bakımdan
da görünce telaşlandım. incelenmesine dayandırılmaz; bir parçanın numa-
Bu cümlelerde önce nedenler, sonra da sonuçlar verilmiş- ralanmış cümlelerinden hangisinin ötekinin nedeni,
tir. sonucu, gerekçesi, açıklayıcısı olduğunu bul-
durmaya yönelik sorular da vardır.
ÖRNEK 2
(I) Yaşça sınıfın en küçüklerindendim. (II) Okumayı çok
Önce sonuçların, sonra da buna yol açan nedenlerin ve- severdim. (III) Haftada en az bir kitap okurdum. (IV) Oku-
rildiği cümleler de kurulabilir: duklarım değişik türde kitaplardı. (V) Bunlar arasında en
çok serüven romanlarından hoşlanırdım.
• Geziye katılmadı; çünkü doktoru, uzun yolculuklara
çıkmasını sakıncalı bulmuş. Yukarıda numaralanmış cümlelerden hangileri neden–
• O akşam erken yattım; uçak sabahın köründe kalkıyor- sonuç ilişkisiyle birbirine bağlıdır?
du, biraz uyumalıydım.
A) I. ve II. B) II. ve III. C) II. ve IV.
• Bugün pek neşesi yok; oğlundan haber alamamış.
D) III. ve IV. E) IV. ve V.
(1995 ÖSS)

ÇÖZÜM • Geç kaldı; otobüsü kaçırmış olmalı.
somut durum açıklama (yorum…)
II. cümlede “okumayı çok severdim” diyen kişi bu sevme-
nin sağladığı doğal sonucu III. cümlede açıklıyor: “Haftada
en az bir kitap okurdum.” B) Amaca Bağlılık (Amaç-Sonuç) İlişkisi
Yanıt: B Burada bir eylemin hangi amaçla yapıldığı anlatılır:
• Nüfus cüzdanını değiştirmek için nüfus müdürlüğüne
gitti (Ne amaçla gitti?).
ÖRNEK 3
Okul öncesi eğitimin, çocuğun gelişiminde büyük önem • Çocuklarım okusunlar, iyi birer yurttaş olsunlar diye
taşıdığı tartışılmaz bir gerçek. çabalıyorum (Ne amaçla çabalıyorum?).
Aşağıdakilerden hangisi, bu cümlede belirtilen yargı- Uyarı: “Amaç-sonuç” ilişkisi kurulan yargılarla ne-
nın bir gerekçesi niteliğindedir? den-sonuç ilişkisi kurulan yargıları karıştırmamalı-
yız.
A) Anaokulu, yuva ve kreşlerin sayısı her geçen gün artı-
yor ve bunlar sürekli gelişiyor.
• Çekindiği için içeri girememiş.
B) Anne–babalar çocukları için en iyiyi bulma ve yapma
(“-diği için” yerine “-mesi yüzünden” getirebiliriz)
çabası içindeler.
C) Çocuklar paylaşma ve sorumluluk duygularını oyunla • Çiçek almak için çiçekçiye gitti.
geliştirirler. (“için” yerine “amacıyla” getirebiliriz.)
D) Çocuğun duygusal ve zihinsel gelişiminin önemli bir
kısmı okul çağından önce tamamlanmaktadır.
ÖRNEK 5
E) Son yıllarda anaokullarında çocuğu değişik yönleriyle
geliştirmeyi amaçlayan yeni yöntemler deneniyor. (I) Bütün dünyada geleneksel olandan halk hikâyesi ve
(1998 ÖSS) destandan yararlanma yoluna gidilmiştir. (II) Müzik, resim,
roman, öykü, şiir, tiyatro ve sinema gibi sanat dallarının
hepsinde böyledir. (III) Ben de böyle yapmak, geleneksel
ÇÖZÜM olanı çağdaş öykü sanatına taşımak istiyorum. (IV) Bu
yöntemi ülkemiz yazınında ustaca uygulayan Yaşar Ke-
Başta verilen cümlede “okul öncesi eğitimin çocuk gelişi- mal’in izinde yürümek isteyişimin özünde de işte bu yatı-
minde büyük önem taşıdığı” vurgulanıyor. D’de de çocuk yor. (V) Nitekim son yapıtımda geleneksele yönelişim
gelişiminin önemli bir kısmının okul öncesinde tamamlan- açıkça görülebilir.
dığı vurgulanıyor. Bu sözler baştaki cümlenin gerekçesi-
dir. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerin hangile-
rinde amaç söz konusudur?
Yanıt: D
A) I. ve IV. B) I. ve V. C) II. ve III.
D) III. ve IV. E) IV. ve V.
ÖRNEK 4 (1999)
Aşağıdakilerden hangisinde “biri ötekinin açıklayıcısı ÇÖZÜM

olarak birbirine bağlanan” iki yargı verilmiştir?
Parçada yazar “geleneksel” ürünlerden her ülkede yarar-
A) Akşama bizde buluşalım ya da biz size gelelim. lanıldığını belirttikten sonra, kendisinin de geleneksel ola-
nı çağdaş öykü sanatına taşımak amacında olduğunu, bu
B) Bugün gelmeyecek, ama yarın gelir. amaca erişmek için de Yaşar Kemal’in izinde gitmek iste-
C) Dersini bilemedi, demek ki yeterince çalışmamış. diğini belirtiyor.
D) Fransızcayı öğrendi, şimdi İngilizceye çalışıyor. Yanıt: D
E) Okulu bitirdi, hem de işe girdi.
(1981 ÖSS)
C) Koşula Bağlı Olma (Koşul-Sonuç) İlişkisi
ÇÖZÜM
Koşul, bir olgunun, eylemin gerçekleşmesinin, oluşması-
C’deki ilk belirlemeyi yapan kişi, bu duruma bir açıklama
nın başka bir şeye (oluşuma, eyleme) bağlı olmasıdır.
getirme gereği duyuyor. “… demek ki yeterince çalışma-
mış.” Aslında bu cümledeki ikinci yargı, ilk yargıya dayanı- • Acele etmezsen hata yapmazsın.
larak yapılmış bir “yorum”dur. (Hata yapmamanın koşulu, acele etmemendir.)
Bir ipucundan yararlanarak bir konuda gerekçe üretmek, • Bunları geri vermek üzere alıyorum.
gerekçe sayılabilecek açıklamalara girişmek o konuyla il- (Geri vermek şartıyla…)
gili “yorum yapmak” olarak da değerlendirilebilir.
• Sizi gördükçe o güzel günler geliyor aklıma.
Yanıt: C (Ne zaman sizi görsem…)

D) Yargılar Arasında Karşıtlık İlişkisi ÖRNEK 7
İki durum, duygu, düşünce arasındaki karşıtlıkları ortaya İnsan, bazı şeyleri söylemeyi seçtiği için değil, onları belli
koyan cümlelerde görülen özellik. biçimde söylemeyi seçtiği için “yazar”dır.
Bu cümle, aşağıdakilerden hangisine anlamca en ya-

• Dışarıda günlük güneşlik, sıcak bir hava var; oysa biz kındır?
burada kalın giysilerimizin içinde bile soğuktan titriyo-
ruz.
A) İnsanların, düşüncelerini söyleyiş biçimiyle söz dağar-
Bu sözleri söyleyen kişi, iki karşıt durumu vurgulamakta- cığı arasında ilişki vardır.
dır. B) Bir yazarın neyi söylediğinden çok, nasıl söylediği
önemlidir.
C) İnsanın, söyleyeceklerini seçerken çok özenli davran-
• Adam elini cebine attı, belki bir miktar para çıkarıp ço- ması gerekir.
cuğa verecek, çocuğun gözleri pırıltılı, gülümseyen ba-
kışları, cepteki ele kitlenmiş; ama o el cepten boş çıkı- D) Bir yazının okuyucu üzerindeki etkisi, onun anlatım bi-
yor ve çocuğun başını hafifçe okşayarak uzaklaşıyor. çimine göre değişir.
Şimdi çocuğun gözlerindeki pırıltı kayboluyor; yerini E) Bir yazar, düşüncelerini sınırlamadan, özgürce yazma-
düş kırıklığının süzgünlüğü alıyor. lıdır.
(2002)
Bu cümlelerde, bir çocuğun ruhsal durumunda birkaç sa-
niye içinde ortaya çıkan zıtlıklar, bunların dışa yansıyan
ipuçları yardımıyla anlatılmıştır.
ÇÖZÜM
Soru kökünde verilen cümlede “bazı şeyleri söylemeyi
ANLAMCA AYNI YA DA BİRBİRİNE EN YAKIN seçmek” sözüyle yazıların “konuları”, “belli biçimde söy-
YARGILAR lemeyi seçmek” sözüyle “üslup, yazarın kendine özgü an-
latım tarzı” kastedilmiştir. Bundan, yazarı yazar yapanın
Cümle yorumu sorularının önemli bir bölümü bu başlık al-
“konu” değil, “üslup” olduğu sonucunu çıkarıyoruz. Bu an-
tında toplayabileceğimiz örneklerden oluşmaktadır.
lamlar B’de de (neyi-nasıl) verilmiştir.
İki yargının (cümlenin) anlamca “aynı” ya da birbirine “en
yakın” olabilmesi için bu yargıların konularının ve konuya Yanıt: B
bakış açılarının aynı olması gerekir.
ÖRNEK 6
l. Yapıtlarını sık sık okuduğumuz bir şairin dilini, söz- ÖRNEK 8
cüklere yüklediği yeni anlamları çabuk kavrayabiliriz.
ll. Kendilerinden önceki şairlerden etkilenmeyenler, sü- (I) Sanatçı bu yapıtında, öteki yapıtlarından değişik bir
rekli biçim ve içerik arayışı içinde olan şairlerdir. yöntem izleyerek bireylerin gündelik yaşamdaki çatışmala-
lll. Kimi şairler zaman geçtikçe şiirlerinde, hep aynı dü- rını anlatmaktan kaçınıyor. (II) O, bu yapıtında çok farklı
şüncelere ve hayallere yer verirler. bir düşünceden yola çıkarak yazdıklarını, dünün bugünü,
bugünün de yarını aydınlatacağı düşüncesine dayandırı-
lV. Sürekli aynı düşünceyi işleyen şairlerin şiirlerini an- yor. (III) Bunun için de kent ve köy yaşamından değişik
lamak daha kolaydır. kesitler sunuyor. (IV) Kurmacasal öğelerin dışına çıkma-
V. Bir süre sonra özgünlüklerini yitirerek kalıplaşan şair- dan gerçekçi karakterler çiziyor. (V) Bu tutumuyla okuyu-
ler de vardır. cuyu, derinden etkileyen renkli bir roman ortamına taşıyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangileri anlam- Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisiyle

ca birbirine en yakındır? “Sanatçı, kimi durumlarda tarihçinin görevini de üstlenen
bir yaklaşım içinde olur.” cümlesi arasında anlamca bir
A) l. ve ll. B) ll. ve lll. C) ll. ve lV. ilişki kurulabilir?
D) lll. ve V. E) lV. ve V.
(2002) A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
(2005)
ÇÖZÜM
III’te kimi şairlerin zaman içinde -yenilik arayışlarından
vazgeçip- aynı düşünce ve hayalleri yinelemeye başladık- ÇÖZÜM
ları vurgulanmış. Böyle yapan şairlerin “kalıplaştıkları”, Tarihçi, yaşanmış olayları (dünü) anlatarak bugünü daha
“özgünlüklerini yitirdikleri” söylenebilir. Öyleyse V. cümle iyi anlamamıza, yarını daha iyi planlamamıza katkı sağlar.
ile bu cümle arasında konu ve konuya bakış açısı bakı- Öyleyse, II. cümlede anlatılanlarla, soru kökünde verilen
mından anlam yakınlığı vardır. cümle aynı doğrultudadır.
Yanıt: D Yanıt: B

ÖRNEK 9 III. ÖZDEYİŞLERİN, ATASÖZLERİNİN VE SANATLI
SÖYLEYİŞLERİN YORUMLANMASI
Şiir öylesine bir dilsel düzenlemedir ki sözcüklerinden biri
çıkarılır ya da birinin yeri değiştirilirse şiirin tüm büyüsü Özdeyişler ya da kimin tarafından söylendiği bilinen özlü
bozulur. sözler genellikle mecazlı, sanatlı sözlerdir. Bunların doğru
yorumlanması için, önce bu sözlerdeki mecazları çözmek
Bu cümlede anlatılmak istenenle aşağıdakilerden han- gerekir.
gisi arasında anlamca yakınlık yoktur?
A) Şiirde her sözcük, bulunduğu yerde güzeldir.

B) Sözcük, şiirin en önemli öğesidir. ÖRNEK 11
C) Şiirde dil, kendine özgü bir biçimde kullanılır. Şiire yaşlı bir şair gibi başlamak, genç bir şair gibi onu
D) Şiirin dili, seçilen imgelerin çeşitliliğiyle zenginleşir. sürdürmek gerekir.
E) Şiirin güzelliği, sözcüklerin birbiriyle uyumundan gelir.
Bu cümlede anlatılmak istenen, aşağıdakilerden han-
(2000) gisine anlamca en yakındır?
ÇÖZÜM A) Şiir, deneyim ve coşkunun ürünü olmalıdır.
Soru kökünde verilen cümlede, şiir için sözcüğün çok B) Şair, gençlik döneminde daha çok ürün verebilir.
önemli olduğuna, şiirin büyüsünün seçilen sözcüklerde ve C) Gerçek şiire, sürekli çalışmalar sonunda ulaşılır.
bunların belli bir biçimde dizilişinde yattığına değinilmiştir.
Şu halde, “şiir-sözcük” ilişkisini bu açıdan ele alan cümle- D) Şiir yazmaya belli bir yaştan önce başlanmaz.
ler bu cümleyle ilişkilidir. A, B, C, E bu içerikteki cümleler- E) Şiirde, duyguların ve aklın payı aynı oranda olmaz.
dir. D’nin şiirle dil (sözcükler) arasındaki ilişkiyi ele alma-
(1993 ÖSS)
dığı görülüyor.
Yanıt: D
ÇÖZÜM
Verilen cümledeki “yaşlı şair” ile “genç şair” benzetmeleri-
nin hangi kavramları karşıladığını iyi düşünmeliyiz. Bura-
ÖRNEK 10 da: “Şiire başlarken yaşlı bir şair gibi olmak”, “deneyim”i;
“genç bir şair gibi şiiri sürdürmek” de, “gücü, enerjiyi, coş-
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ötekilerden farklı bir kuyu” anlatmak için kullanılmış.
düşünce dile getirmiştir?
Yanıt: A
A) Aynı kavram alanıyla ilgili söz değerlerinin oluşturduğu
sözcük salkımları, Türkçemizin zenginliğini göstermek-
tedir.
B) Anlamca ilişkili söz değerlerini içeren sözcük grupları Şu cümleler de ÖSS’de soru kökü olarak kullanılanlardan
oluşturmaya yönelik çalışmalara, ders kitaplarında ge- birkaçıdır. Bunlardaki örtülü anlatıma dikkat ediniz:
reğince yer verilmemektedir.
• Hiçbir suçlu, kendi yargıçlığından kurtulamaz.
C) Öğrencilere, Türkçe düşünme alışkanlığı kazandırmak
için, işlenen parçalarda geçen ve aralarında anlamsal (Suçlular, yaşamları boyunca kendilerini yargılarlar.)
bağıntılar olan sözcük kümeleri buldurulmalıdır.
D) Sözcükler arasında bağlantı kurma, karşıtlık ya da • Eğer yaşam bir yolsa her zaman yokuş yukarı giden bir
benzerlikleri ortaya çıkarma, Türkçe öğretimindeki te-
yoldur.
mel etkinliklerden biri olmalıdır.
E) Türkçe ve yazın derslerinde sözcük çalışmaları, çeşitli (Yaşamı boyunca insanoğlu hep güçlüklerle karşılaşır.)
sözcüklerin temel ve yan anlamlarını içerecek biçimde
yapılmalıdır. • Kadınlar zayıftır, ama analar güçlüdür.
(2004) (Analık, kadına güç verir.)
• Bir yazarın, çocukluğu, o yazarın banka hesabıdır.

ÇÖZÜM (Yazarların sanatsal yaratıları, çocukluk anılarıyla, ço-
cuklukta yaşadıklarıyla beslenir.)
Bu soruda her bir cümlenin ana düşüncesini (ne demek
istediğini) bulup öteki cümlelerinkilerle karşılaştırmak ge- Atasözlerine dayalı soruların çözümünde de, benzer bir
rektiği anlaşılıyor. Buna göre B, C, D, E’de ileti (mesaj) yol izlememiz gerekir. Çünkü çoğu atasözü örtülü anlam-
bakımından bir ortak payda bulabiliyoruz: Türkçe öğreti- lıdır (mecazlıdır).
minde dilin söz değerlerini sezdirip kavratacak sözcükleri • Güneş balçıkla sıvanmaz.
kullanmak, birbiriyle ilgili söz ve sözcükleri öğrencilere (Çok bilinen gerçekleri gizlemek olanaksızdır.)
buldurmak… A’da ise Türkçenin zenginliğini sağlayan
yönlerden biri vurgulanıyor. Bu, farklı bir düşünce. • Yalnız taş duvar olmaz.
Yanıt: A (Hiç kimse tek başına yeterince verimli olamaz.)

• Akıllı köprü arayana dek deli suyu geçer. (Tedbirli kişi, ÖRNEK 13
istediği şeyi elde etmek için sağlam yol ararken gecikir;
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde söyleyenin düşün-
atak kişi ise tehlikeyi göze alarak işe girişir ve çabuk
cesi, kinayeli bir biçimde dile getirilmiştir?
sonuç alır.)
• Bülbülün çektiği, dili belasıdır. (Düşünmeden söylenen A) Otel görevlisi salondaki televizyonun sesini sonuna
sözler, yersiz konuşmalar insanın başını derde sokar.) kadar açmış ama kimse dinlemiyor.
Kimi atasözleri ise düz anlamlıdır. Bunların iletisini (mesa- B) Eh, bu hızla gidersek, okula belki yarın sabah varırız.
jını) kavramak için bir mecazı ya da dolambaçlı söyleyişi
çözmek, yorumlamak zorunda kalmayız. Bunlarda, söz- C) Bu küçük tatil köyünde, her sabah üçe kadar arabesk
cükler olağan anlamlarıyla kullanılmıştır. türünde parçalar çalınıyor.
• Son pişmanlık fayda etmez. D) Son on yılda tükenen hayvan ve bitki türü, daha önceki
elli yılda yok olanlara eşitmiş.
• Eski dost düşman olmaz.
E) Gürültüyle etkili bir biçimde savaşabilmek için bir yasa
• Gençliğin kıymeti ihtiyarlıkta bilinir. çıkarılması gerekir.
(1993 ÖSS)
Uyarı: Atasözleri birer yargıdır. Bunlar bir öğüt,

uyarı, kural; uzun gözlemler sonucunda ulaşılmış ÇÖZÜM
bir yargı, bilgece bir düşünce… içerirler. Deyimler
ise belli bir durumu somutlamaya yarayan ve yal- B’deki cümle gerçek anlamıyla düşünülebilir. Ancak bu
nız o durum söz konusuyken kullanılabilen kalıp- cümleyle asıl anlatılmak istenen, “daha hızlı gidilmezse
laşmış sözlerdir. Bunlar yargı içermez. okula çok geç ulaşılacağı”dır. Cümlede söylenmek iste-
nen, doğrudan değil de bir anlam inceliği ile dile getirilmiş-
tir. Yani o hızla gidilirse gerçekten “yarın sabah okula varı-
labilecek”tir. Ancak, istenen bu değildir.
• Kulak kabartmak (deyim)
Yanıt: B
• Ele verir talkını kendi yutar salkımı (yargı durumunda
bir deyim).
• Saçını süpürge etmek (deyim)
• Kaz gelecek yerden tavuk esirgememek (deyim)
• Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür (atasözü). ÖRNEK 14
• Ev alma, komşu al (atasözü). İçmiş gibi geceyi bir yudumda

Göğün mağrur bakışlı bulutları
• El elin nesine, gülerek gider yasına (atasözü).
Bu dizelerdeki sanatlı söyleyişe benzer bir söyleyiş,
• Çıngıraklı deve kaybolmaz (atasözü).
aşağıdaki dizelerin hangisinde vardır?
A) Dinle yolcu bu ses onun sesidir

Sinsi adımlarla akşam yürüyor
B) Memleket isterim
Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun
ÖRNEK 12
C) Nice aşklar, arkadaşlıklar gördüm
Aşağıdaki atasözlerinden hangisi anlamca ötekilere Kahramanlıklar okudum tarihte
ters düşmektedir?
D) Zamanla nasıl değişiyor insan
Hangi resmime baksam ben değilim
A) Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.
B) Akıl adama sermayedir. E) Benim de mi düşüncelerim olacaktı
Ben de mi böyle uykusuz kalacaktım
C) Akıllı köprü arayana dek, deli suyu geçer.
D) Akılsız başın cezasını ayaklar çeker. (1993 ÖSS)
E) Akıl olmayınca başta, ne kuruda biter ne yaşta.
(1986 ÖSS) ÇÖZÜM
Örnek dizelerde, insan özellikleri insan dışındaki varlığa
ÇÖZÜM (buluta) aktarılmış, böylece kişileştirme yapılmıştır.
A’daki dizelerde de insan özellikleri “akşam” sözcüğüne
Atasözlerinden dördü (A, B, D, E) aklın, akıllı olmanın
aktarılarak kişileştirme yapılmıştır (sinsi adımlarla akşa-
önemini vurgularken biri (bu atasözü, yukarıda açıklandı)
mın yürümesi).
akıl ve akıllılıkla ilgili farklı bir görüş dile getirmektedir.
Yanıt: A
Yanıt: C

CÜMLELERİ TEK CÜMLE HALİNE GETİRMEK, ÇÖZÜM
CÜMLEYİ DURULAŞTIRMAK VE CÜMLENİN
ANLAMINI BELİRGİNLEŞTİRMEK Örnek cümle, kısaltılabilecek bir cümle olduğuna göre “du-
ru” bir cümle değildir. Cümleden gereksiz sözcük ya da
ÖRNEK 15 sözleri çıkararak duru bir cümle oluşturabiliriz.
Bütün gün = sabahtan akşama kadar
Yol ırmağın kıyısından geçiyordu.
Patikada = bu dar keçiyolunda
Yol kilometrelerce sürüyordu.
Yol asfalt ve gölgeliydi. Tabanlarımız kabarmış = ayaklarımızın altı şişmiş
Dizlerimizin dermanı = (dizlerimizin) gücü
Yukarıdaki cümlelerin, anlamlarını koruyarak tek cüm- Eşitliğin bir tarafındakiler gereksiz, bu gereksizleri atarsak,
leye dönüştürülmüş en uygun biçimi aşağıdakilerden cümle durulaşır ve “Bütün gün bu patikada yürümekten
hangisidir? tabanlarımız kabarmış, dizlerimizin dermanı tükenmişti.”
olur.
A) Kilometrelerce süren ırmağın kıyısından geçen yol as-
falt ve gölgeliydi. Yanıt: C
B) Asfalt ve gölgeli yol ırmağın kıyısından geçiyor, kilo-
metrelerce sürüyordu.
C) Irmağın kıyısından asfalt ve gölgeli yol geçerek kilo-
metrelerce sürüyordu. ÖRNEK 17
D) Irmağın kıyısından kilometrelerce süren asfalt ve göl-
geli yol geçiyordu. “söğüt ağaçları
tozlu
E) Irmağın kıyısından geçen asfalt ve gölgeli yol, kilomet- iki sıra
relerce sürüyordu. arasına gerilmiş
(1984 ÖSS) yüksek”
ÇÖZÜM Yukarıdaki sözcük ve sözcük öbeklerini kullanarak

“Yolun sağında dikenli tel vardı.” cümlesini anlam yö-
Temel yargı, “Yol kilometrelerce sürüyordu.” cümlesinde nünden daha belirgin kılmak istesek en uygun biçim
verilmiştir. Diğer iki cümle, ortak öğe (özne) olan “yol” aşağıdakilerden hangisi olur?
sözcüğünün niteliklerini bildiren cümlelerdir.
Irmağın kıyısından geçen (yol) A) Yolun sağında yüksek tozlu söğüt ağaçları arasına ge-
rilmiş, dikenli iki sıra tel vardı.
Asfalt ve gölgeli (olan yol)
Bunları birleştirirsek, cümle, en uygun biçimiyle “Irmağın B) Yolun sağında, söğüt ağaçları arasına yüksek gerilmiş
kıyısından geçen asfalt ve gölgeli yol, kilometlerce sürü- tozlu, iki sıra dikenli tel vardı.
yordu.” olur. C) Tozlu yolun sağında, yüksek söğüt ağaçları arasına
Yanıt: E gerilmiş iki sıra dikenli tel vardı.
D) Tozlu iki sıra yolun sağında söğüt ağaçları arasına ge-
rilmiş yüksek dikenli tel vardı.
E) Tozlu yüksek yolun iki sıra sağında söğüt ağaçları
ÖRNEK 16 arasına gerilmiş dikenli tel vardı.
“Bütün gün, sabahtan akşama değin bu dar keçiyolunda, (1978)
bu ince, taşlı patikada yürümekten ayaklarımızın altı şiş-
miş, tabanlarımız kabarmış, dizlerimizin dermanı ve gücü
tükenmişti” cümlesini, bu cümlenin anlamını bozmadan ÇÖZÜM
kısaltarak kursak, en uygun biçim aşağıdakilerden
hangisi olabilir? Verilen sözcük ya da sözlerin sıfat olarak cümleye katıl-
ması isteniyor. Bunları adların sıfatı olarak kullanırsak,
A) Bütün gün bu dar keçiyolunda yürümekten dizlerimizin “(Tozlu) yolun sağında (yüksek söğüt ağaçları arasına ge-
dermanı ve gücü tükenmişti. rilmiş iki sıra) dikenli tel vardı.” olur.
B) Sabahtan akşama değin yürümekten tabanlarımız ka- Yanıt: C
barmış, dizlerimizin dermanı tükenmişti.
C) Bütün gün bu patikada yürümekten tabanlarımız ka-
barmış, dizlerimizin dermanı tükenmişti.
CÜMLEYİ TAMAMLAMAK
D) Sabahtan akşama değin yürümekten ayaklarımızın altı
Bu tür sorularda cümleyi bir söz ya da sözcükle tamam-
şişmiş, dizlerimizin gücü tükenmişti.
lamamız istenebildiği gibi, cümledeki birden çok boşluğa
E) Bu ince, taşlı patikada yürümekten tabanlarımız şiş- getirilecek uygun sözcükleri bulmamız da istenebilmekte-
miş, dizlerimizin dermanı tükenmişti. dir. Her durumda, cümlenin verilen bölümündeki dil ve an-
lam inceliklerine dikkat etmemiz gerekmektedir.
(1976)

ÖRNEK 18 ÖRNEK 20
“- - - - öğrenmiş olmalıydın; - - - - iki yıldır bu işte çalışıyor- Aşağıdakilerden hangisinin sonuna, “Bu nedenle söz
sun.” konusu yapıt çok okunmuş ve defalarca basılmıştır.” cüm-
lesinin getirilmesi anlam akışı yönünden uygun ol-
sözleri, en uygun biçimde aşağıdakilerden hangisiyle maz?
tamamlanabilir?
A) Yapıtın, yazıldığı döneme göre, sade ve anlaşılır bir
A) Bunları – elbette dili vardır.
B) Artık bunu – çünkü B) Yapıtta, eski eğitim uygulamaları, kahramanın bakış
C) Bu nedenle – topu topu açısından, etkileyici bir anlatımla yargılanmaktadır.
D) Hemen – yalnızca C) Yapıtta, içinde bulunulan ortamla insanın psikolojik du-
rumu arasındaki ilişki açıkça görülmektedir.
E) Şimdiye dek – zaten
(1981 ÖSS) D) Yazarın, tarihsel olaylardan yola çıkarak oluşturduğu
bu yapıtta, gerçeklerin payı büyüktür.
E) Belli bir kesime seslenen bu yapıtta terimlere dayalı bir
ÇÖZÜM anlatım kullanılmıştır.
(1999)
Cümlenin verilen bölümünden şunu anlıyoruz: Kendisine
seslenilen kişinin o işi öğrenmesi için yeterince zaman
geçmiş, fakat o henüz “bunu” (bu işi) öğrenememiştir. Öy- ÇÖZÜM
leyse boşluklara, “iki yıllık süre”yi yeterli görmeyen (topu
topu, yalnızca, zaten) sözcükleri getirilemez (C, D, E ele- Verilen cümle bir yapıtın çok okunduğunu ve birçok kez
nir). A’nın ikinci sözcüğü cümlenin ikinci boşluğuna mantık basıldığını söylüyor. Üstelik cümle, “Bu nedenle…” diye
bakımından uymaz (A elenir). Boşlukları B’dekilerle ta- başlıyor. Öyleyse önceki cümle(ler)de bir kitabın çok oku-
mamlarsak dil ve anlam bağlantısının doğru kurulduğunu nup çok baskı yapmasına vesile olacak olumlu özelliklere
görürüz. değinilmiş olmalıdır. Sade dil (A), etkileyici anlatım (B), or-
tam-insan ilişkisinin iyi kurulması (C), gerçeklerin payının
Yanıt: B büyük olması (D) kitabın çok okunmasını sağlar.
E’de söylenen durum soruda verilen cümleyle sürdürüle-
mez.
ÖRNEK 19
Yanıt: E
Nasıl utandım, nasıl utandım bilemezsin, adeta ---- .
Bu cümle aşağıdakilerden hangisiyle sürdürülürse,

cümlenin anlamı en uygun biçimde tamamlanmış ve
pekiştirilmiş olur?
A) aklım başımdan gitti

ÇÖZÜMLÜ TEST
B) yıldırımla vurulmuşsa döndüm
C) başımdan kaynar sular döküldü
1. (I) Yazarın “Kasaplar Deresi” adlı yapıtı geçen ay ya-
yımlandı. (II) Gözleme dayalı olayların mükemmel bir
D) yerin dibine geçtim kurguyla öyküleştirildiğini görüyoruz bu yapıtta. (III)
E) nefesim kesilir gibi oldu Yazar; merakımızı, beklentilerimizi son aşamaya çı-
(1984 ÖSS) karıp sonra da çözümünü seriveriyor önümüze. (IV)
Öyküler, sağlam bir dünya görüşünden ve yaşanmış-
lıktan alıyor gücünü. (V) Bu yapıtta, bir yöreyi ve ora-
ÇÖZÜM daki insanların ilginç yaşamlarını okuyoruz.
Cümlenin sonuna getirilmesi gereken sözcük öbeği Bu parçanın numaralanmış cümlelerinden hangi-
“utanma” anlamını pekiştirmelidir ve aynı zamanda cüm- sindeki yargı “nesnel”dir?
leyi sonlandırmalıdır. Bu soruyu tamamlayacak aday söz-
lerin dördü deyimdir. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
Bunlar arasında utanma ile ilgili deyim “yerin dibine geç-
mek”tir.
ÇÖZÜM
Yanıt: D
II’deki “mükemmel kurgu”, III’teki “beklentilerimizi son
aşamaya çıkarıp…”, IV’teki “sağlam bir dünya görüşün-
BİR CÜMLEYİ İZLEYEBİLECEK CÜMLEYİ BULMAK den, yaşanmışlıktan alıyor gücünü”, V’teki “… insanların
ilginç yaşamları” sözleriyle söyleyişe öznellik (görelilik) ka-
Bu sorularda da “cümle tamamlama” ve “cümle eşleme” tıldığını görüyoruz. A’da ise öyle olduğu apaçık ve kanıt-
sorularında olduğu gibi verilen cümleyi, sözü çok iyi anla- lanabilir olan bir bilgi aktarılmıştır.
yıp değerlendirmek gerekir.
Yanıt: A

2. Aşağıdakilerden hangisinde, belirtilen işin olması 5. Burada kendimi öyle sade ve süssüz bir dille anlatı-
bir koşulun gerçekleşmesine bağlıdır? yorum ki yanlış anlamanız, kafanızın karışması müm-
kün değil; kullanılan sözcükler öyle basit ki laf salata-
A) Öğleden önce ararsan evdeyim. sında kaybolmuyorsunuz.
B) Erken dönersen masayı sen hazırla.
Bu cümlede, aşağıdaki özelliklerden hangisine
C) Bu soğukta dışarı çıkma, hastalanırsın. değinilmemiştir?
D) Sen değilsen bu çiçeği gönderen kim?
E) Beni soracak olursan biraz sıkıntılıyım. A) Yalınlık B) Süssüzlük C) Akıcılık
D) Duruluk E) Açıklık
ÇÖZÜM
-se (-sa) ekiyle çekimlenen eylemler, söze “koşul” anlamı ÇÖZÜM
katar. Ancak, bu eki alan eylemlerin kullanıldığı cümleler- “Yalınlık” anlatımın süslü, sanatlı ve dolambaçlı olmaması;
den değişik anlamlar da çıkabilir: az sözle çok şey anlatacak bir özlülük taşıması demektir.
A’da “haberin olsun” anlamında bir bilgilendirme amacı, “Duruluk” cümlede gereksiz sözcük kullanılmamasıdır.
D’de “o, senden başka kim olabilir ki…” anlamı, E’de “Di- “Akıcılık” cümlelerde okuyuşu zorlaştıran, dilin sürçmesine
yelim ki, sen nasılsın diye sordun…” anlamı vardır. C’de yol açan sözcüklerin kullanılmamasıdır. “Açıklık” anlatılan-
koşul anlamı değil, bir gerekçeye bağlanmış uyarı vardır. lardan, apaçık, net bir anlam çıkması; söylenenlerin, an-
B’de ise masayı “sen” denilen kişinin hazırlaması, onun lam bulanıklığı taşımamasıdır.
erken gelmesi koşuluna bağlanmıştır. Buna göre, verilen cümlede A, B, D, E’ye ilişkin ipuçları
var. “C” için bir şey söylenmemiş.
Yanıt: B
Yanıt: C
3. Aşağıdakilerin hangisinde, yargılar arasında 6. Düşüncelerinizi kabul etmiyorum; ama onları özgürce
amaç ilgisi vardır? söyleme hakkınızı ölünceye kadar savunacağım.
A) Sen gelirsin diye kapıyı kilitlemedim. Böyle diyen bir düşünür, aşağıdakilerden hangi-
sini söylerse, bu düşünceleriyle çelişir?
B) Yağmur yağabilir diye şemsiyesini yanına almış.
C) Heyecandan soruyu yanlış çözmüş. A) Bize aykırı gelen düşünceleri de dinleyebilmeliyiz.
D) Soğuktan donuyorum, diye bağırdı. B) Toplum kurallarına aykırı olmayan tüm düşünce-
E) Her gün buraya yemek yemeye gelir. ler dile getirilebilmelidir.
C) Bizce “yanlış” olan bir düşünceyi, “doğru” diye
ÇÖZÜM savunanlar çıkabilir.
D) Düşünmek ve düşüncelerini dile getirmek, insan
A, B’de “bir olasılığa karşı önlem alma” anlamı; C, D’de olmanın gereklerindendir.
neden-sonuç ilişkisi var. E’de ise “gelme” eyleminin hangi E) Düşünceye yönelik baskıyı uygun görmemeliyiz.
amaçla (yemek yeme amacıyla) gerçekleştiği anlatılmış.
Yanıt: E ÇÖZÜM
Bu cümlede “kabul edilmeye değer olsun olmasın, herke-
sin, düşüncelerini söyleme özgürlüğü bulunduğu; bunun
bir hak olarak savunulması gerektiği” anlatılıyor. Öyleyse
4. Aşağıdakilerin hangisinde birinci yargı, ikincinin
A, C, D, E bu cümlenin iletisiyle aynı yöndedir. Birtakım
yorumu değildir?
kurallardan ve dolayısıyla bir “sınırlama”dan söz eden “B”
ötekilerle çelişiyor.
A) Unuttun herhalde; peynir almamışsın.
B) Günün iyi geçmedi sanırım; üzgün görünüyorsun. Yanıt: B
C) Bugün sol yanından kalktın galiba; herkesi tersli-
yorsun. 7. Hayatta iki çeşit trajedi vardır: Biri, istediğini elde
edememek, öteki de elde etmek.
D) Bir şeye canın sıkılmış sanki; yüzün gülmüyor.
E) Numaraları kontrol et; yanlış yere oturmayalım. Bu sözden, "insan"la ilgili aşağıdaki yargılardan
hangisi çıkarılamaz?
ÇÖZÜM
A’da belirlenen somut durum (o kişinin) peynir almamış A) İnsanlar için, gerçekleşen istekler de gerçekleş-
olmasıdır. Söz söyleyen kişi bu somut durumun öncesinde meyenler de sorun olmuştur.
bir yorum yapıyor: “Unuttun herhalde…” B) İstediğine erişememek, insan için, mutsuzluk ne-
denidir.
Benzer durum B, C, D’de de açıkça görülüyor. “Üzgün gö-
C) İsteklerine erişen insan, emeğinin karşılığını al-
rünme”nin, “herkesi tersleme”nin, “yüzün gülmemesi”nin
mış olur.
yorumları yapılmış. E’de gerekçesiyle birlikte verilmiş iki
yargı var. D) Ulaşılan her istek yeni istekleri doğurur.
E) Hayatta, elde edilen ve edilemeyen istekler var-
Yanıt: E dır.

ÇÖZÜM KONU TESTİ
Soru kökünde verilen cümleye göre, insanın hayatta iste-
diklerini elde etmesi de edememesi de trajedidir. Bundan, 1. (I) Uzun zamandan beri, bu yıl Nobel Edebiyat Ödü-
A, B, D, E’yi kolayca çıkarabiliriz. C ise bu “trajedi”ye iliş- lü’nün bana verileceği söyleniyor. (II) Ne yalan söyle-
kin bir düşünce içermiyor. yeyim, yazar olarak pek istemiyorum bu ödülü. (III)
Yanıt: C Beni engeller, önümü keser. (IV) Çoğunuz bana kı-
zacaksınız; ama sadece duygularımı söylüyorum. (V)
8. Louis–Sebastien Mercier, “Paris Tablosu” adlı yapıtı- Barış Ödülü olsa neyse…Onun anlamı başka. (VI)
Tabii bir yandan da bu ödüle layık görülmem beni gu-
nı yazmak için yıllarca Paris sokaklarını adım adım
rurlandırıyor.
dolaşmış, sonunda da: “Onu ayaklarımla yazdım.”
demiştir. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisi,
Bu cümlede adı geçen yazarın, aşağıdakilerden bir öncekinin gerekçesidir?
hangisini özellikle önemsediği söylenebilir? A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI.
A) Gözlemi B) Çevreyi C) Özgünlüğü
D) Deneyimi E) Sanatı 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir sonuç, ge-
rekçesiyle birlikte verilmiştir?
ÇÖZÜM
“Paris Tablosu”nu yazan yazarın neyi çok önemsediği A) Osmanlı döneminde çocuklar için ürünler veril-
“Onu ayaklarımla yazdım.” cümlesinden çıkıyor. Yazar memiş olmasını, Osmanlı toplumunun özgül ko-
Paris’i anlatmak için, bu kenti baştan başa gezip görmüş şullarına bağlamak doğru olur.
(gözlemiş). B) Göçebe toplumların, sözlü anlatım geleneğinden
Yanıt: A yazılı anlatım olanaklarına sıçrayışı hayli za-
man almıştır.
C) Başlangıcından bugüne çocuk edebiyatına emek
9. Bedri Rahmi, türkülerimiz için, “Altlarında imza yok, verenleri anarak kabaca bir değerlendirme ve
ama içlerinde yürek var.” der. sıralama yapacağım.
Bedri Rahmi’nin bu sözünden çıkarılacak sonuç D) Çocuk klasiklerini oluşturmada geç kalınmıştır,
aşağıdakilerden hangisidir? bu gecikme giderilmelidir.
A) Türküleri anlamak, ancak duyarlı bir yürekle E) Bir seçme klasikler dizisi için kimi gönüllülere ve
mümkündür. uzmanlara gereksinim vardır.
B) Türkülerin kimin tarafından söylendiği önemli de-
ğildir. 3. Sana senden gelir, her ne olursa
C) Türküler, duyguları yansıtan anonim ürünlerdir. Başın rahat eder dilin durursa
D) Türküleri, herkes severek dinler. Bu dizelerde "koşul–sonuç" ilişkisi vardır.
E) Türküler, yalnızca sevgi konusunu işler.
Aşağıdakilerin hangisinde, böyle bir "koşul-sonuç"
ÇÖZÜM ilişkisi yoktur?
Bir yazının, yapıtın altındaki imza, onun kime ait olduğunu A) Kendi kendinizi bulmak isterseniz kendi kendinizi
gösterir. B. Rahmi’nin sözüne göre, türkülerimizin belli bir yitirmelisiniz.
sahibinin olmadığı anlaşılıyor. Türkülerimiz “anonim”dir. B) İnsan başkalarına saygılı oldu mu, başkalarından
Türkülerin içindeki “yürek” ise “duygular”ı karşılıyor. da saygı görür.
Yanıt: C C) Söylediklerimizle yaptıklarımızın birbirini tutması
gerekir.
10. Aşağıdakilerden hangisi, “Komşunu iki inekli iste ki D) Yüzünü güneşe çevirirsen gölgeni göremezsin.
kendin bir inekli olasın.” atasözüyle anlamca aynı E) Bulutları hesap etmezsen, ıslanmaktan kurtula-
doğrultudadır? mazsın.
A) Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
B) Eldeki yara, yarasıza duvar deliği. 4. Aşağıdakilerin hangisinde, birbirini açıklayan ya
C) El, el için ağlamaz; başına kara bağlamaz. da birbirinin yorumu olan yargılar yer almamıştır?
D) Ne dilersen eşine, o gelir (senin) başına.
E) El için yanma nar’a (ateş’e), yak çubuğunu safanı A) Parayı gönderdim, yani borcum kalmadı.
(keyfini) ara. B) Çok sinirli olmuş, öyle ki kendisine hiç soru sor-
durmuyor.
ÇÖZÜM C) Önce motordan dumanlar çıktı, sonra alevler gö-
Soru kökünde verilen atasözü “Başkasının iyi durumda ründü.
olmasını iste ki Tanrı seni de ondursun.” anlamındadır. D) Evi almaktan vazgeçmiş; senin anlayacağın, pa-
Burada “kıskançlık” (haset) kınanıyor. Buna anlamca ya- rası yok.
kın olan bir atasözümüz de D’de verilmiş.
E) Bir daha yazmadınız, demek ki bizi unuttunuz.
Yanıt: D

5. (I) Su berraklığında öyküler bunlar. (II) Gözlem gücü- 9. (I) Ben amatör bir tiyatro yazarıyım. (II) Bunu alçak-
nün derinliği ve bu derinliği içimizin aynasına yansıt- gönüllü davranmak için söylemiyorum. (III) Şiirden
ma biçimi de öyle. (III) Bunu yaparken sevgi denizi- söz etseydik başka türlü konuşurdum. (IV) Bana ka-
nin kıyılarında geziniyor, insani olanla temasını diri lırsa bizde kusursuz oyun daha yazılamadı. (V) İyi bir
tutuyor. (IV) Bütün bunları oyunsuz, yalın bir Türk- oyun yazarı olmak için tiyatro tarihini ve tiyatroyu bil-
çeyle kucaklaması da öykünün şahdamarına yakın- mek, aydın kişi ve sanatçı olmak gerekir; bu da bizim
laşmaya çalışanlar için sayısız ipuçları veriyor. (V) Bu yazarlarımızda yok.
türden öyküler çoğalmadıkça Avrupalıların öykücülü-
ğünü taklitten başka bir şey yapamayacağımız bir Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisin-
gerçektir. den başlanarak, tiyatro yazarlarının yetersizliğin-
den söz edilmektedir?
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisin-
de, benzetmeli ya da mecazlı bir söyleyiş yoktur? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
6. I. Teknik terimler ve kavramlar her çağda, her dilde

kendine yer açmış.
II. Teknik geliştikçe, teknik terimlerin dildeki sayısı,
10. Atasözlerimiz; ulusumuzun niteliklerini, başka bir de-
yayılımı artmakta. yişle ulusal değerlerimizi ortaya koyar. Bunlarda,
“mertlik, çalışma, konukseverlik, sabır” gibi konular
III. Günlük dil teknik terimlerle birlikte, bozulmadan en özlü biçimde işlenir.
tıkır tıkır işler.
IV. Tekniğin gittikçe incelmiş uzmanlıklar gerektirme- Aşağıdaki atasözlerinden hangisi, bu parçada be-
siyle teknik adlar hızla çoğalır dillerde. lirtilen konulardan hiçbiri ile ilgili değildir?
V. Bazı dillerde, saatten otomobile dek çeşit çeşit
makinelerden esinlenmiş söyleyişler dikkat çeker. A) Aman diyene kılıç kalkmaz.
B) Hasta olmayan, sağlığın kadrini bilemez.
Bu cümlelerden hangileri, anlamca birbirine en C) Bağda izin olsun, üzüm yemeye yüzün olsun.
yakındır?
D) Sabırla koruk helva olur, dut yaprağı atlas.
A) I. ile IV. B) II. ile III. C) I. ile III. E) Misafir on kısmetle gelir; birini yer, dokuzunu bı-
D) II. ile IV. E) I. ile V. rakır.
7. Bir problemin güç olduğunu söyleme; eğer o güç ol-

masaydı, zaten problem olmazdı. 11. İnsanlar çok defa, Tanrıya, iki kere ikinin dört etme-
mesini istemek için dua ederler.
Bu cümlede anlatılanlar, aşağıdakilerin hangisini
düşündürmez? Bu özdeyişteki altı çizili sözle anlatılmak istenen
aşağıdakilerden hangisidir?
A) “Güçlük”, problemin doğasında vardır.
B) “Problem”, çözüm gerektiren sorun anlamına ge- A) Her isteğin yerine gelmesini beklemek
lir. B) Başlarından büyük işlere kalkışmak
C) “Problem”, aşılması gereken bir engel, bir zorluk C) Neye gereksinmesi olduğunu tam bilmemek
demektir. D) Gerçeklere uymayan isteklerde bulunmak
D) Kolay problemleri bile içinden çıkılmaz bulanlar E) Olası tehlikelerden korunmak istemek
vardır.
E) Bir şeyin problem sayılması, onun aşılmasında
bir zorluğun bulunmasından gelir.
12. Bilim servetten üstündür; çünkü, - - - - .
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “önceden pek
istenmeyen bir şeyin sonradan kabul edildiği” anlamı Bu sözlerin, aşağıdakilerden hangisiyle sürdü-
vardır? rülmesi uygun olmaz?
A) Madem fazla paran yok, verdim gitti. A) serveti sen korursun, oysa bilim seni korur
B) Araba bu hızla giderse, devrildik gitti. B) servet, iyi ve kötü zamanlarımızın güvencesidir
C) Adam, doktor yetişinceye kadar öldü gitti. C) bilim, alçakta kalanları yükseltir
D) Herkesin övdüğü bu kitabı beğenemedim gitti. D) bilim insanlığın, servet insanın malıdır
E) İki yıldır sınıfımı geçemedim gitti. E) insanı insan yapan servet değil, bilimdir.
1.B 2.A 3.C 4.C 5.E 6.D 7.D 8.A 9.D 10.B 11.D 12.B

FİZİK – ÖSS Ortak
DOĞRUSAL HAREKET
1. DOĞRUSAL HAREKET ÇÖZÜM
Hareketli veya hareketsiz cisimleri tanımlarken sabit bir Hareketli, şekildeki gibi O nok- B
Kuzey
noktaya göre tanımlama yapılır. Seçilen bu sabit noktaya tasından önce A ya, sonra A Æ
Dx
30 m
referans noktası denir. Referans seçilen bir noktaya göre dan B ye gelmiştir. Bu hareket-
hareketsiz olan bir cisim, bir başka referans noktasına gö- linin yer değiştirme vektörü Doðu
re hareketli olabilir. Hareket halindeki bir gemide duran bir → → Batý O 40 m A
cisim, gemi üzerindeki sabit bir noktaya göre hareketsiz- Δx = OB dir. Yer değiştirme
ken, kıyıya göre hareket halindedir. vektörünün büyüklüğü, Güney
Bir hareketlinin, hareket süresince geçtiği noktaların geo- |OB|2 = |OA|2 + |AB|2 olduğun-
metrik yerine, hareketlinin yörüngesi denir. Yörüngesi dan,
doğru şeklinde olan bir cismin hareketine doğrusal hare- |OB| = 50 m dir.
ket denir. Yanıt : D
2. KONUM VE YER DEĞİŞTİRME 3. DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET

Æ Æ Æ
D x = x 2 x1
Bir doğru üzerindeki cisim, eşit zamanlarda eşit yer değiş-
tirmeler yapıyorsa, bu cismin hareketine düzgün doğru-
Æ
x1
Æ
x2
sal hareket denir.
3x konum
A O B
3x 2x x 0 x 2x 3x t=0 t1 = t t2 = 2t t3 = 3t
2x
Þekil 1 x x Æ
x Dx x
Bir hareketli Şekil 1 deki doğrusal yolda t1 = t anında A 2x
a
zaman
3x 0 t 2t 3t
noktasında, t2 = 2t anında B noktasında olsun.
Dt
→ →
OA = x : Hareketlinin t1 anında O noktasına göre ko- (a) (b)
1
Þekil 2 : Düzgün doðrusal hareket
num vektörüdür.
→ →
OB = x : Hareketlinin t2 anında O noktasına göre ko- Doğrusal bir yolda hareket eden bir hareketlinin yer değiş-
2
num vektörüdür. tirmeleri Şekil 2 (a) daki gibi ise konum-zaman grafiği Şe-
→ → kil 2 (b) deki gibi olur.
AB = Δx : Hareketlinin Δt = t2 – t1 zaman aralığındaki yer Şekil 2 (b) deki konum-zaman grafiğinin eğimi hareketlinin
değiştirme vektörüdür. hızına eşit ve sabittir. Hız vektörel bir büyüklük olup, v
sembolüyle gösterilir.
Yer değiştirme vektörü, tanα = hız dır.
→ → →
Δx = x − x → → →
2 1 → Δx x − x
bağıntısıyla bulunur. Şekil 1 deki A noktasından B nokta- v = = 2 1 dir.
sına giden hareketlinin yer değiştirmesi, Δt t − t

2 1
Δx = (+2x) – (–3x), Δx = +5x bulunur. + işareti, hareketlinin
+ yönde hareket ettiğini gösterir. Bu hareketlinin hız-zaman hýz (m/s)
grafiği Şekil 3 teki gibidir. v
ÖRNEK 1 Şekil 3 teki hız-zaman grafi- Æ Æ
Dx = v. Dt
ğinde taralı alan hareketlinin zaman (s)
Bir hareketli, bir düzlemde önce 40 metre doğuya, sonra yer değiştirmesini verir. Yer 0 t 2t 3t
30 metre kuzeye yürüyor. → → Þekil 3
değiştirme Δx = v .Dt bağın-
Buna göre, hareketlinin yer değiştirme vektörünün tısıyla bulunur.
büyüklüğü kaç metredir?
A) 10 B) 30 C) 40 D) 50 E) 70

Birim tablosu 4. MUTLAK HIZ VE BAĞIL HIZ
Nicelik Yer deðiþtirme Zaman Hýz
Bir hareketlinin seçilen sabit bir noktaya göre hızına mut-
Sembol x t v lak hız denir. Bir otomobilin yolun kenarında duran bir
Birim metre saniye m/s gözlemciye göre hızı otomobilin mutlak hızıdır.
İki hareketlinin birbirine göre hızına ise bağıl hız denir.
Bağıl hız hareketlilerin hareket doğrultusuna ve hareket
yönüne göre değişir.
(+) ve (–) yönde düzgün doğrusal hareket yapan cisimlerin I. Aynı Doğrultulu ve Aynı Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız
grafikleri Şekil 4 teki gibidir.
Æ
v Æ
Æ
v
Şekil 5 te görüldüğü gibi sabit vK = 24 m/s
Æ
Dx Dx A noktasına göre, vK = 24 m/s, K
t1 = 0 t2 = t t2 = t t1 = 0 vL = 16 m/s hızlarla (+) yönde A

vL = 16 m/s
x1 = 0 x2 = x x2 = x x1 = 0
ve aynı doğrultuda hareket L
x konum 0
konum
t eden K ve L araçlarını düşüne-
zaman Þekil 5
a lim. Bu araçlarda duran göz-
Æ
Dx lemcilerden birinin, diğerine göre hızına bağıl hız denir.
Æ → → →
a
Dx Bağıl hız vbağıl = vgözlenen – vgözlemci bağıntısıyla bulu-
zaman
0 t x nur. Şekil 5 de K deki gözlemciye göre L nin bağıl hızı;
hýz hýz t
0
zaman → → →
Æ v = v − v
v Dx bağıl L K
Æ
Dx v v = 16 − 24
bağıl
zaman
0 t v = − 8 m / s bulunur.
a) + yönde düzgün doðrusal b) yönde düzgün doðrusal bağıl
hareket (t = 0, x0 = 0) hareket (t = 0, x0 = 0)
K deki gözlemci L aracını (–) yönde 8 m/s hızla gidiyor-
Þekil 4 : Düzgün doðrusal hareketin grafikleri muş gibi görür.
L deki gözlemciye göre, K nin bağıl hızı ise,
→ → →
ÖRNEK 2 v = v − v
bağıl K L
v = 24 − 16
bağıl
hýz konum hýz v = + 8 m / s bulunur.
x bağıl
0
t
v
M L deki gözlemci K aracını (+) yönde 8 m/s hızla gidiyor-
L
zaman muş gibi görür.
v 0 0
K t zaman t zaman
II. Aynı Doğrultuda ve Zıt Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız

Aynı doğrusal yörüngede hareket eden K, L, M araçların-
dan K ve M araçlarının hız–zaman, L aracının konum–
zaman grafiği verilmiştir. Şekil 6 da görüldüğü gibi sa- vK = 24 m/s
bit A noktasına göre vK = 24
Buna göre, K, L ve M araçlarından hangileri 0–t zaman K
aralığında düzgün doğrusal hareket yapmaktadır? m/s, A vL = 16 m/s
vL = –16 m/s hızlarla aynı
doğrultuda, zıt yönde hare- L
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M ket eden K ve L araçlarını Þekil 6
D) K ve M E) K, L ve M düşünelim. K de duran göz-
lemciye göre L nin hızı,
→ → →
v = v − v
ÇÖZÜM bağıl L K
v = − 16 − (24)
bağıl
0–t zaman aralığında K ve M araçları zıt yönlerde sabit
hızlarla hareket etmektedir. L aracının konum-zaman gra- v = − 40 m / s
bağıl
fiğinin eğimi sabit olduğundan L aracı da –x yönünde sabit bulunur. K deki gözlemci L aracını (–) yönde 40 m/s hızla
hızla gitmektedir. K, L ve M araçlarının hızları sabit oldu- gidiyormuş gibi görür.
ğundan üç araç düzgün doğrusal hareket yapmaktadır.
Yanıt : E L deki gözlemciye göre, K nin hızı ise,

→ → → →
v = v − v nünde hareket etmiş olsun. v hızına kayığın suya göre
bağıl K L K
v = 24 − ( −16) hızı denir. Kayık B noktasında değil de C noktasında karşı
bağıl kıyıya çıkar.
v = + 40 m / s →
bağıl
Kayığın yere göre v hızı,
bulunur. L deki gözlemci K aracını (+) yönde 40 m/s hızla → → →
gidiyormuş gibi görür. v = v + v dır.
K a
III. Farklı Doğrultulu Hareketlerde Bağıl Hız → →

Kayık C noktasına çıkarken, v hızı ile d yolunu, v hızı
K a
K hareketlisi, Şekil 7 deki gi- Kuzey ile x yolunu alır. Bu örnekte görüldüğü gibi iki ya da daha
vK = v
bi v büyüklüğünde hızla ku- çok doğrultuda yer değiştiren hareketlere bileşik hareket
zeye, L hareketlisi ise v bü- denir.
yüklüğünde hızla doğu yö- Şekil 10 da,
Batý Doðu
nünde hareket etmiş olsun. AB = d = v . t
K
vL = v
BC = x = v . t
a
Güney
AC = v . t olduğundan, karşıya çıkma süresi,
Þekil 7 AB BC AC
t= = = dir.
K hareketlisinin L deki gözlemciye göre hızı, v v v
K a
→ → → →
v = v − v dir. v Şekil 8 (a) ve (b) deki gibi
bağıl K L bağıl
kuzeybatı yönünde 2v büyüklüğündedir.

Kuzey Kuzey ÖRNEK 3
Æ
vL
v Æ Æ Æ K, L, M ve N araçlarının yere gö- Kuzey
Æ v vK vK vbaðýl
vbaðýl v
re hızları şekildeki gibidir.
Æ
Batý Doðu Batý
v
Doðu Buna göre, vK
Æ
vL I. K aracına göre L güneydo- Batý
Æ
vL
ğuya gitmektedir.
Doðu
II. M aracına göre L kuzeye
gitmektedir. Æ Æ
Güney Güney vN
III. N aracına göre M batıya git- vM
(a) (b)
Þekil 8 mektedir. Güney
L hareketlisinin K deki gözlemciye göre hızı

yargılarından hangileri doğrudur?
→ → → →
v =v − v dir. v Şekil 9 (a) ve (b) deki gibi gü-
bağıl L K bağıl A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
neydoğu yönünde 2v büyüklüğündedir. D) I ve III E) II ve III
Kuzey Kuzey
Æ
Æ vbaðýl
Æ vK v
vL
Batý Doðu Batý Æ
v
Doðu ÇÖZÜM
v vL
Æ v
vbaðýl Æ
vK K aracındaki bir gözlemciye göre Kuzey
→ → → Æ Æ
vK
L aracının hızı v = v −v vbaðýl
I
Güney Güney bağıl L K
I
(a) (b) Æ Doðu
Þekil 9
şekildeki gibi güneydoğu yönün- vL Æ
vbaðýl
dedir. Æ II
Æ vbaðýl Æ
M aracındaki bir gözlemciye vN III vM
göre L aracının hızı
IV. Bileşik Hareketlerde Bağıl Hız Güney
→ → →
v = v −v şekildeki gibi
bağıl L M
II
Şekil 10 da görüldüğü gibi, B x C kuzey yönündedir.
kıyıda duran bir gözlemci- Æ N aracındaki bir gözlemciye göre M aracının hızı
va
→ → → →
ye göre, sabit v hızı ile d Æ
vK Æ v = v − v şekildeki gibi doğu yönündedir.
a v bağıl M N
III
akan bir nehirde, A nokta-
→
A Æ
Yanıt : C
va
sından v hızı ile AB yö-
K Þekil 10

ÖRNEK 4 5. ORTALAMA HIZ VE ANİ HIZ
K ve L araçlarının konum–zaman konum

3x
grafiği şekildeki gibidir. K Ortalama Hız : Bir hareketli Dt sürede değişen doğrusal
2x
→
0–t zaman aralığında K aracının x
zaman hareket yaparak Δx kadar yer değiştirdiğinde ortalama
→ →
O
t
hız vektörü,
yere göre hızı v = v ise, L ara- x
L
→ konum
K →
2x Δx x2 L
cının K ye göre hızı aşağıdakiler- v = bağıntısıyla bulunur.
den hangisidir? 3x ort Δt
K a
4x Şekil 11 deki grafikte KL doğru- x1
sunun eğimi hareketlinin ortala-
ma hızını verir. 0 t1 t2 zaman
→ → Þekil 11
→ → → → → →
A) 3 v B) 2 v C) v D) –2 v E) –3 v → Δ x x 2 − x1
tana = v = = dir.
ort Δt t −t
2 1
ÇÖZÜM
Her iki hareketli, düzgün doğrusal Æ Æ Æ Æ ÖRNEK 6

vL = 2 v vK = v x(m)
(sabit hızlı) hareket yapmaktadır.
Konum–zaman grafiklerinde doğ- Bir hareketlinin konum-zaman gra- 220
Æ
runun eğimi = tga hareketlinin hı- vbaðýl = 3 v fiği şekildeki gibidir. 120 L
zını verir. 0–t zaman aralığında K aracının hızı Buna göre, hareketlinin
2x → → 0-40 saniye zaman aralığındaki t(s)
v = ⇒ v = v olduğuna göre, 0 40
K t K ortalama hızının büyüklüğü kaç 80 K
a
m/s dir?
−4x → →
v = ⇒ v = − 2 v dir. L aracının K aracına göre
L t L
A) 5 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
→
hızı şekildeki gibi −3 v dir. ÇÖZÜM
Yanıt : E
Grafikteki KL doğrusunun eğimi ortalama hızı verir.
Δx x − x
ÖRNEK 5 tan α = v = = 2 1
ort Δt t − t
2 1
O noktasından suya göre şekil- 120 − ( −80)
deki yönde, v = 5 m/s hızla gi- P v =
ort 40 − 0
den motor, P noktasında karşı kı-
yıya varıyor. 200m
v = 5 m/s v =
ort 40s
Buna göre, motorun yere göre
vort = 5 m/s bulunur.
hızının büyüklüğü kaç m/s dir? 53°
(Cos 53° = 0,6; Sin 53° = 0,8)
O
Yanıt : A
A) 3 B) 4 C) 5 D) 7,5 E) 8
ÖRNEK 7
ÇÖZÜM Bir hareketli şekildeki doğ- v1 = 60 m/s v2 = 40 m/s

rusal yolun KL bölümünü
O noktasından hareket eden P sabit v1 = 60 m/s hızla, LM
motor, P noktasında karşı kı- bölümünü sabit v2 = 40 m/s
K L M
Æ
yıya vardığına göre, yere göre va
Æ hızla alıyor.
hızı (bileşke hız), OP doğrul- v = 5 m/s vB (yere göre)
tusunda olmalıdır. Motorun ye- Hareketli K den L ye 24 s de, L den M ye 16 s de gel-
re göre bileşke hızı, motorun 53° diğine göre, KM arasındaki ortalama hızının büyüklü-

suya göre hızı ile akıntının hı-
O
ğü kaç m/s dir?
zının bileşkesidir. Buna göre,
→ → → A) 44 B) 46 C) 48 D) 50 E) 52
v = v + v dır. Motorun suya göre hızını, biri OP doğrultu-
B a
sunda, diğeri OP doğrultusuna dik iki bileşene ayıralım. OP
doğrultusundaki dik bileşeni bileşke hıza eşit olduğundan ÇÖZÜM
x +x
vB = v . Sin 53° den, vB = 5 . 0,8 = 4 m/s dir.
v = 1 2 = 60.24 + 40.16 = 52 m/s bulunur.
ort t +t 24 + 16
Yanıt : B 1 2
Yanıt : E

ÖRNEK 8 Ani İvme (Anlık İvme) :
hýz
Bir hareketlinin hız–zaman hýz (m/s)
L
v2
grafiği şekildeki gibidir. 10 A
Æ
Dv
Buna göre, hareketlinin a
0–6 saniye zaman aralı-
0
2 4 6 zaman (s) v1 K
ğında ortalama hızının
büyüklüğü kaç m/s dir? 10
0 t1 t t2 zaman
3 5 Dt
A) 10 B) 5 C) D) E) 1
2 3
Þekil 14
ÇÖZÜM Değişen doğrusal hareketlerde, hareketlinin herhangi bir za-

mandaki ivmesine ani ivme (anlık ivme) denir.
Hız–zaman grafiğinin zaman Şekil 14 teki gibi değişen doğrusal hareket yapan bir hareket-
hýz (m/s)
ekseni ile sınırladığı şekilde- linin t anındaki ani ivmesi (anlık ivmesi), grafiğe A noktasın-
10
ki taralı alanların toplamı ha- dan çizilen KL teğetinin eğimine eşittir.
reketlinin yer değiştirmesini 10 10 →
0
→ Δv
verir. 10 2 4 6 zaman (s) tana = a anlık
= dir.
→
Δt
→ Δx 10
v ort = olduğundan
Δt
7. SABİT İVMELİ DOĞRUSAL HAREKETLER
10 5
v = = m/s dir.
ort 6 3 Yörüngesi doğrusal olan ve bu doğru üzerinde hızı eşit
Yanıt : D zaman aralıklarında eşit miktarlarda değişen (artan ya da
azalan) cisimlerin hareketine sabit ivmeli hareket denir.
Ani Hız (Anlık Hız): Değişen doğrusal hareketlerde, ha- Düzgün değişen doğrusal hareket, düzgün hızlanan ve
reketlinin herhangi bir zamandaki hızına ani hız (anlık düzgün yavaşlayan olarak iki çeşittir.
hız) denir.
a. Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket
Şekil 12 deki gibi değişen konum
doğrusal hareket yapan bir Æ
hareketlinin t anındaki ani Æ x2 L Dx
Dx A Æ
a(sabit)
hızı (anlık hızı), grafiğe A
noktasından çizilen KL teğe- x1 K a
v0 = 0 Æ
v
tinin eğimine eşittir. +x

0 t1 t t2 zaman
K t2 = t L
→ t1 = 0 x2 = x
→ Δx Dt x1 = 0
tana = v anlık
= dir.
Δt Þekil 12 Þekil 15: Düzgün hýzlanan doðrusal hareket
Yörüngesi doğrusal olan ve hızı eşit zaman aralıklarında

6. ORTALAMA İVME VE ANİ İVME eşit miktarda artan cisimlerin hareketine düzgün hızlanan
doğrusal hareket denir.
Ortalama İvme : Hızı zamana göre değişen hareketlinin Düzgün hızlanan doğrusal hareketlerde hız ve ivme vek-
hızında, birim zamanda meydana gelen değişme miktarı- törleri aynı yönlüdür.
→
na ortalama ivme denir. Dt sürede hızı Δv kadar değişen
hareketlinin ortalama ivmesi, Şekil 15 teki gibi doğrusal yolda K noktasında durmakta olan
→
→
→ Δv araç +x yönünde sabit a ivmesiyle hareket ederek t sürede
a ort
= bağıntısıyla bulunur.
Δt L noktasına gelmiş olsun.
ivme
Şekil 13 teki hareketlinin KL arasındaki ortalama ivmesi
a
KL doğrusunun eğimine eşittir.
Æ
Dv
→ → → hýz
→ Δ v v2 − v1 L
eğim=tana = a = = v2 0 t
zaman
Δt t − t
2 1 Æ
Dv Þekil 16: Ývme-zaman grafiði
dir. a
v1 K
Düzgün hızlanan bir aracın ivme-zaman grafiği Şekil 16
daki gibidir. Şekil 16 daki ivme-zaman grafiğinde taralı
t2 zaman
0 t1 alan aracın hız değişimini verir. Hız değişimi,
Dt
Þekil 13

hýz
→ →
Δ v = a . Δt 4v
x
bağıntısıyla bulunur. Aracın herhangi bir t anındaki hızı, ivme 3v
x 2x
→ → → 2v
v = v + Δv a x 2x 2x
0
v
bağıntısıyla bulunur. v v v v 2x 2x 2x
x
zaman zaman
0 t 2t 3t 4t 0 t 2t 3t 4t
(a) (b)
konum
Aracın hız-zaman grafiği ise Şekil 17 (a) ve (b) deki gibidir.
hýz 16x
v 7x
hýz
9x
Æ
Dv Æ 5x
Dx
Æ a 3x 4x
Dv Æ v0 x x
Dx zaman
2t 03t t
4t
a zaman (c)
zaman
0 t 0 t Þekil 20 : Düzgün hýzlanan doðrusal hareketin grafikleri
(a) (b)
Þekil 17 : Düzgün hýzlanan doðrusal hareketle hýz-zaman grafiði
a) v0 = 0 iken hýz-zaman grafiði
b) v0 > 0 iken hýz-zaman grafiði
(+) ve (–) yönde düzgün hızlanan hareketlilerin grafikleri Şekil
21 deki gibidir.
konum konum
0
Hız-zaman grafiklerindeki taralı alanlar yer değiştirmeyi verir. x
zaman
Şekil 17 (a) da v0 = 0 olduğundan yer değiştirme,
v.t 1 2
Üçgenin alanı = Dx = veya Dx = at
2 2 x
0 t zaman t
bağıntısıyla bulunur.
hýz hýz
Şekil 17 (b) de v0 > 0 olduğundan yer değiştirme, 0 t
v
v +v Æ
Dx
zaman
yamuğun alanı = Dx = 0 .t
2 Æ
Dx
1 2
Dx = v0 . t + at v
2 0 t zaman
ivme ivme
bağıntısıyla bulunur. 0 t
Hız-zaman grafiklerinin eğimi ivmeyi verir. Bu nedenle a zaman
Æ Æ
Şekil 17 (a) ve (b) den ivme, Dv Dv
→ → → a
Δv v− v → 0 t zaman
Eğim = tana = a = = 0 bağıntısıyla bulunur.
a) + yönde düzgün hýzlanan b) yönde düzgün hýzlanan
Δt t −t doðrusal hareket doðrusal hareket
2 1
konum Þekil 21
x
b. Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket

Æ
Dx
Düzgün yavaşlayan doğrusal harekette hız ve ivme vektörleri
zıt yönlüdür.
zaman Şekil 22 deki gibi doğ-
0 t Æ
Dx
Þekil 18 : Düzgün hýzlanan doðrusal rusal yolda düzgün ya-
hareketin konum-zaman grafiði Æ
vaşlayan aracın ivme- a
Æ Æ
zaman grafiği Şekil 23 v0 v
Düzgün hızlanan aracın t = 0 anındaki konumu x0 ise konum- teki gibidir.
K t2 = t L
zaman grafiği Şekil 18 deki gibidir. t1 = 0 x2 = x
x1 = 0
Þekil 22: Düzgün yavaþlayan doðrusal hareket

v 2v 3v 4v
v0 = 0 x 3x 5x 7x

K t
t
t
t
L Şekil 23 teki ivme-zaman grafiğinde ivme
→ 0 t
Þekil 19 taralı olan Δv hız değişimini verir. zaman
Dv = –a.t dir. Æ
Dv
İlk hızı v0 olan düzgün yavaşlayan
Şekil 19 daki gibi doğrusal yoldan K noktasında ilk hızı sıfır a
olan bir hareketli düzgün hızlanarak 4t sürede L noktasına aracın t anındaki hızı ise,
gelmiş olsun. Bu hareketlinin ivme-zaman, hız-zaman, ko- → → → Þekil 23: Ývme-zaman grafiði
num-zaman grafiği Şekil 20 de (a), (b) ve (c) deki gibi olur. v = v + Δ v veya
0

v = v − at (+) ve (–) yönde düzgün yavaşlayan cisimlerin grafikleri
0
Şekil 28 deki gibidir.
bağıntısıyla bulunur.
konum konum
0
İlk hızı v0 olan düzgün yavaş- hýz x zaman
v0
layan aracın hız-zaman grafi- Æ
Dv
ği ise Şekil 24 teki gibidir. a
Şekil 24 teki grafiğin eğimi v
Æ
aracın ivmesini verir. Dx 0 t
zaman x
t
zaman hýz hýz

0 t 0 t
v zaman
Þekil 24: Düzgün yavaþlayan doðrusal Æ
hareketin hýz-zaman grafiði Dx
→ → Æ
→ Dx
Δv v− v→
Eğim = tana = a = = 0 zaman v
Δt t −t 0 t
2 1 ivme ivme
0 t
bağıntısıyla bulunur. zaman a
Æ Æ
Dv Dv
Şekil 24 teki hız-zaman grafiğindeki taralı alan yer değiştir-
a zaman
→ 0 t
meyi verir. Δ x yer değiştirme miktarı,
v +v a) + yönde düzgün yavaþlayan b) yönde düzgün yavaþlayan
doðrusal hareket doðrusal hareket
yamuğun alanı = Dx = 0 . t veya
2 Þekil 28
1 2
Dx = v . t − a.t bağıntısıyla bulunur.
0 2
Düzgün yavaşlayan aracın konum
t = 0 anındaki konumu
x0 = 0 ise, konum-zaman x
grafiği Şekil 25 teki gibidir. Æ ÖRNEK 9

Dx
Düşey kesiti şekildeki gibi olan sür- X

zaman K
0 t tünmesiz yolun K noktasından bıra-
kılan X cismi L noktasından 2v, N N
Þekil 25: Düzgün yavaþlayan doðrusal
hareketin konum-zaman grafiði noktasından v hızı ile geçmektedir. yatay
L M
Cisim KL yolunu t1, LM yolunu t2,
4v 3v 2v v MN yolunu t3 sürelerde alıyor.
7x 5x 3x x
v0 = 0
K
t
t
t
t
L
⎪KL⎪ = ⎪LM⎪ = ⎪MN⎪ olduğuna göre, bu yolları alma sü-
Þekil 26
releri t1, t2 ve t3 arasındaki ilişki nedir?
Şekil 26 daki gibi doğrusal yolun K noktasında ilk hızı v0 = 4v
olan bir hareketli düzgün yavaşlayarak 4t sürede L noktasına A) t1 = t2 = t3 B) t1 > t2 > t3
gelmiş olsun. Bu hareketlinin ivme-zaman, hız-zaman, ko- C) t3 > t1 > t2 D) t3 > t2 > t1
num-zaman grafikleri Şekil 27 de (a), (b) ve (c) deki gibi olur.
E) t1 > t3 > t2
hýz
4v
x
3v
ivme
2x x
t 2t 3t 4t 2v ÇÖZÜM
0 zaman 2x 2x x
v
v v v v 2x 2x 2x x Cisim K noktasından bırakılınca cismin hýzýnýn
a zaman büyüklüðü
0 t 2t 3t 4t KL yolu boyunca düzgün hızlanır,
(a)
konum
(b) LM yolunda sabit hızla gider, MN 2v
16x
yolunda düzgün yavaşlar. Cismin v
x
15x KN arasındaki hareketlinin hız-
3x KL LM MN
12x zaman grafiği şekildeki gibi olur. 0
5x zaman
Grafikteki taralı alanlar cismin yer t1 t2 t3
7x
değiştirmesini verir.
7x
⎪KL⎪ = ⎪LM⎪ = ⎪MN⎪ olduğuna göre, taralı alanların eşit ola-
zaman
2t 0
3t 4t t bilmesi için bu yolları alma süreleri t1 > t3 > t2 olmalıdır.
(c)
Þekil 27 : Düzgün yavaþlayan doðrusal hareketin grafikleri
Yanıt : E

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Doğrusal bir yolda t = 0 anında
hýz
yan yana olan K ve L araçlarına v

K
1. K, L, M, N noktasal cisimleri
®
vN
ait hız–zaman grafiği şekildeki
t 2t
sürtünmesiz yatay düzlemde N gibidir. 0
zaman
şekilde belirtilen noktalardan Buna göre, L
→ → → → I. K aracı t anında yön değiş- v
sırasıyla vK, vL, vM, vN hızla- ® ® tirmiştir.
vL vM II. K ve L araçları t–2t zaman aralığında aynı yöne
rı ile aynı anda harekete baş- ®
vK hareket etmiştir.
lıyorlar.
III. K ve L araçları 0–2t zaman aralığında birbirinden
L
M
K uzaklaşmıştır.
Buna göre, bu cisimlerden
hangi ikisi birbiriyle çarpışabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) K ile M B) K ile L C) L ile M
D) II ve III E) I, II ve III
D) M ile N E) K ile N
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiği verilen araçlardan, K aracı 0–t zaman
K, L, M ve N hareketlilerinin eşit (t) A
aralığında +x yönünde, t–2t zaman aralığında –x yönünde
sürede yer değişimleri hızlarının bü-
hareket etmiştir. L hareketlisi ise 0–2t zaman aralığında
yüklüğü ile orantılıdır. 3t süresi sonun-
–x yönünde hareket etmiştir.
da M ile L cisimlerinin yer değişimleri
Buna göre,
şekildeki gibi olacağından A noktasın-
I. K aracı t anında yön değiştirmiştir.
da çarpışırlar.
II. K ve L araçlarının her ikisi de t–2t zaman aralığında –x
L yönünde hareket etmiştir.
M
III. K–L araçları 0–t zaman aralığında birbirlerinde uzaklaş-
Yanıt: C
mış, t–2t zaman aralığında ise araçlar aynı yönde hareket
etmesine rağmen L aracı K den daha çok yol aldığından yine
birbirlerinden uzaklaşmışlardır.
Yanıt: E
4. Doğrusal yolda t = 0 anında ivme

2. Bir aracın hız–zaman grafiği
hýz
durmakta olan bir cismin iv- a
şekildeki gibidir. v me–zaman grafiği şekildeki zaman
t
Grafikteki v ve t büyüklükleri gibidir. 0
2t 3t
bilindiğine göre aracın, Cismin 0–t zaman aralı-
I. 0–t zaman aralığındaki yer a
ğında yer değiştirmesinin
değiştirmesi 0 büyüklüğü x olduğuna göre, 0–3t aralığında yer
t zaman
II. 0–t zaman aralığındaki iv- değiştirmesinin büyüklüğü kaç x tir?
mesi
III. t anındaki konumu A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8
niceliklerinden hangileri bulunur? ÇÖZÜM
İvme-zaman grafiği verilen cismin hýz
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III hız-zaman grafiği şekildeki gibidir.
D) I ve II E) II ve III Grafikteki taralı alanlar cismin yer 0 t 2t 3t
değiştirmesini verir. 0-t zaman x 2x x zaman
aralığında cismin yer değiştirmesi v

x ise 0-3t zaman aralığında cismin
yer değiştirmesi grafikte görüleceği gibi 4x tir.
Yanıt: C
ÇÖZÜM
5. Yere göre hızları şekildeki gibi
Kuzey
vK
Hız–zaman grafiklerinin zaman ekseni hýz
olan K ve M araçlarından K ara-
ile sınırlandığı şekildeki taralı alan, yatay cındaki bir gözlemci L aracını Batý
v
cismin 0–t zaman aralığındaki yer a
güneye gidiyormuş gibi görmek- Doðu
değiştirmesidir. Hız–zaman grafiklerin- ®
tedir.
Dv
de doğrunun eğimi cismin 0–t zaman Buna göre, L aracına göre, M
aralığındaki ivmesidir. v ve t bilinenleri 0 a
aracı,
vM
Güney
ile 0–t zaman aralığında, cismin yer t zaman
I. Kuzeye gitmektedir.
değiştirmesi ve cismin ivmesi bulunur. II. Güneybatıya gitmektedir.
Cismin t = 0 anında konumu belirsizdir. Bu nedenle cismin t III. Batıya gitmektedir.
anındaki konumu için bir şey söylenemez. yargılarından hangileri doğru olabilir?
Yanıt: D
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
D) I ya da III E) II ya da III

ÇÖZÜM 7. K ve L trenleri birbirine para- K treni
L aracının hızı Şekil 1 deki gibi Kuzey
lel raylar üzerinde iken K tre-
doğuya vL ise K aracı L yi v1 vK nindeki yolcu, L trenini doğu Batý Doðu
hızıyla güneye gidiyormuş gibi, yönünde 6 m/s hızla gidiyor-
Batý v1
L aracı ise M yi v2 hızı ile gü- Doðu
muş gibi görüyor.
neybatıya gidiyormuş gibi gö-
vL Buna göre, K ve L trenle- L treni
rür. II. önerme doğru olabilir. v2 rinin yere göre hızları için;
M
vM I. K treni doğuya 3 m/s, L treni batıya 3 m/s hızla
Güney
gitmektedir.
Þekil 1 II. K treni durmaktadır; L treni doğuya 6 m/s hızla
gitmektedir.
L aracının hızı Şekil 2 deki Kuzey III. K treni doğuya 3 m/s, L treni doğuya 9 m/s hızla
gibi güneybatı yönünde vL gitmektedir.
vK
IV. K treni batıya 9 m/s, L treni batıya 3 m/s hızla
ise K aracı L yi v3 hızıyla gitmektedir.
güneye gidiyormuş gibi, L Batý
Doðu
aracı da M yi v4 hızıyla batı- v3 yargılarından hangileri doğru olabilir?
ya gidiyormuş gibi görür. III.
önerme doğru olabilir. A) I ya da II B) I ya da III C) II ya da III ya da IV
vM v4 vL D) I ya da III ya da IV E) I ya da II ya da IV
Güney
Yanıt: E Þekil 2
kýyý ÇÖZÜM
6.
® I. vL = 3 m/s vK = 3 m/s
vA
Batý Doðu
vKL = 6 m/s
X K treni doğuya 3 m/s L treni batıya 3 m/s büyüklüğünde

Z W hızlarla hareket ettiğinde K trenindeki yolcu L treninin
Y
şekildeki gibi vKL = 6 m/s batıya gidiyormuş gibi görür.

K

L

M

N kýyý
Yere göre akıntı hızı vA olan bir ırmağın kıyısındaki II. vL = 6 m/s
K, L, M, N noktalarından yüzmeye başlayan X, Y, Z, K
Doðu
W yüzücülerinin suya göre hız vektörleri şekildeki gi- vKL = 6 m/s
bidir.
K treni durgun L treni 6 m/s hızla doğuya hareket ettiğinde
Bu yüzücülerden hangi ikisi karşı kıyıya aynı K trenindeki yolcu L trenini şekildeki gibi vKL = 6 m/s hızla
noktadan çıkar? doğuya gidiyormuş gibi görür.
A) X ile Y B) X ile W C) Y ile Z
D) Y ile W E) Z ile W III. vK = 3 m/s vKL = 6 m/s
(ÖSS–2006)
Doðu
vL = 9 m/s
ÇÖZÜM
P kýyý
K treni doğuya 3 m/s, L treni doğuya 9 m/s hızlarla hare-
ket ettiğinde K trenindeki yolcu şekildeki gibi L trenini
vK = 6 m/s hızla doğuya gidiyormuş gibi görür.
IV. vk = 9 m/s
Batý Doðu
X
Y
vKL = 6 m/s vL = 3 m/s

K

L kýyý K treni batıya 9 m/s, L treni batıya 3 m/s hızlarla hareket
ederse K trenindeki yolcu şekildeki gibi L trenini
X ve Y yüzücülerinin yere göre hız vektörleri şekildeki gibi vKL = 6 m/s hızla doğuya gidiyormuş gibi görür.
vX ve vY dir. Bu nedenle X ve Y yüzücüleri karşı kıyıya Yanıt: C
aynı P noktasından çıkarlar.
Yanıt: A

KONU TESTİ 4.
1. Uzunlukları ve hızları şekilde

verilen X, Y, Z araçları birbiri-
ne paralel yollarda hareket
etmektedir.
t=0 anında araçlar şekildeki t=0 anında durgun halden harekete başlayan bir ara-
konumlarındayken X aracı cın doğrusal yoldaki ivme-zaman grafiği şekildeki gi-
Y aracını t sürede tama- bidir.
men geçtiğine göre, Z aracını kaç t sürede ta-
Buna göre, araç hangi zaman aralıklarında hızla-
mamen geçer?
nan hareket yapmıştır?
1 1 3
A) B) C) 1 D) E) 2 A) I ve II B) I ve III C) II ve III
3 2 2
D) II ve IV E) III ve IV
2. Aynı doğrusal yolda sabit hızlarla

hareket eden K ve L hareketlile-
rinin konum-zaman grafiği şekil- 5.
deki gibidir.
Buna göre, K ve L harekelileri

nerede, kaç t anında karşıla-
şır?
3
A) x = 0 konumunda, t anında Hız- zaman grafiği Şekil 2 deki gibi olan bir araç t=0
2 anında Şekil 1 deki doğrusal yolun A noktasındadır.
B) x konumunda, 2t anında
3 Araç 2t anında D noktasında olduğuna göre, yo-
C) x konumunda, t anında lun BD bölümünü ne kadar sürede almıştır?
2 ( AD eşit bölmelidir. )
D) − x konumunda, 2t anında
5 t 3t 4t 3t
E) x konumunda, t anında A) B) C) t D) E)
2 2 4 3 2
3. 6.
Aynı doğrusal yolda sabit ivmeli hareket yapan K, L,

Aynı doğrusal yolda hareket eden K, L ve M M, N hareketlilerinin konum-zaman grafikleri şekiller-
araçlarının konum-zaman grafikleri şekildeki gibidir. deki gibidir.
Buna göre, 0-t zaman aralığında; Buna göre, 0-t zaman aralığında;
I. K ve M araçlarının hız vektörleri eşittir. I. K ve L birbirine zıt yönde düzgün hızlanan hare-
II. L aracının hızının büyüklüğü M ninkinden faz- ket yapmaktadır.
ladır. II. L ve M aynı yönde düzgün yavaşlayan hareket
III. L aracı M den uzaklaşmış, K ye yaklaşmıştır. yapmaktadır.
III. L ve N nin yer değiştirmeleri eşit büyüklüktedir.
yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) II ve III

7. 10. Konum-zaman grafikleri
şekildeki gibi olan, aynı
doğrusal yolda hareket
eden K ve L araçların-
dan, K doğu yönünde 2v
büyüklüğündeki hız ile
hareket etmektedir.
Buna göre, K nin L

t=0 anında aynı doğrusal yolda, yan yana olan K ve L ye göre hızının yönü
araçlarının hız-zaman grafiği şekildeki gibidir. ve büyüklüğü nedir?
Araçların t anında aralarındaki uzaklık 3x oldu- 5v 5v

A) Batı yönünde, B) Doğu yönünde,
ğuna göre, 3t anında aralarındaki uzaklık nedir? 2 2
3v 3v
A) x B) 2x C) 3x D) 4x E) 5x C) Doğu yönünde, D) Batı yönünde,
2 2
E) Doğu yönünde, 3v
8.
11. Suya göre büyüklükleri 2v

ve v olan şekildeki hızlarla
hareket eden X ve Y yüzü-
cülerinden X, t süre sonra L
noktasında karşı kıyıya ulaşı-
yor.
t=0 anında Şekil 1 deki doğrusal yolun M ve O çizgi- Buna göre;
lerinde bulunan I ve II araçlarına ait hız-zaman grafiği
Şekil 2 deki gibidir. I. Y nin karşı kıyıya ulaşma süresi 2t dir.
t anında II aracı R çizgisinde olduğuna göre 4t II. Y yüzücüsü M noktasının d kadar ötesinde karşı
anında araçlar hangi çizgidedir? kıyıya ulaşır.
III. Akıntı hızının büyüklüğü X in suya göre hızın-
A) I. S de , II. R de B) I. T de , II. P de dan küçüktür.
C) I. S de , II. P de D) I. N de , II. R de
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
E) I. S de , II. T de
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
9. Aynı düzlemde hare-

ket eden K, L, M ha- →
→ → → 12. Genişliği d,
akıntı hızı v a
reketlilerinin vK , vL , v M olan bir nehirde, K nokta-
yere göre hızları sından suya göre, şekilde-
şekildeki gibidir. →
ki v hızıyla hareket eden yü-
zücü L noktasından x kadar uzaklıkta M noktasında
Buna göre; karşı kıyıya çıkıyor.
→ Buna göre, x sürüklenme miktarının daha az ol-

I. K nin L ye göre hızı v X e eşittir. ması için;
→ →
II. K nin M ye göre hızı v Z ye eşittir. I. v hızının büyüklüğü
→ →
III. M nin L ye göre hızı v Y ye eşittir. II. v a akıntı hızının büyüklüğü
III. d nehir genişliği
yargılarından hangileri doğrudur? niceliklerinden hangileri daha küçük olmalıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
D) I ve II E) I ve III D) II ya da III E) I ya da II ya da III

13. konum hýz
16. Aynı anda, aynı yerden hýz
harekete başlayan K, L, v
L K
x v M araçlarının hız–zaman
K L grafiği şekildeki gibidir. 0 zaman
I II III IV I II III IV t 2t
0
3t
0
3t
Buna göre, L
t 2t 4t zaman t 2t 4t zaman M
I. K ve L araçları, 0–t
x v
zaman aralığında zıt v
Þekil 1 Þekil 2 yönde hareket etmektedir.
II. L ve M araçları, t–2t zaman aralığında aynı yönde
Şekil 1 de K hareketlisinin konum–zaman, Şekil 2 de L hareket etmektedir.
hareketlisinin hız–zaman grafikleri verilmiştir. III. 2t anında K ve M araçları L aracına eşit uzaklık-
Aynı doğrusal yolda hareket eden bu araçların 0–t tadır.
zaman aralığındaki hareket yönleri aynı olduğuna yargılarından hangileri doğrudur?
göre, II, III, IV zaman aralıklarının hangilerinde K ile
L yine aynı yönde hareket etmiştir? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve III
D) I ve II E) Yalnız I
A) Yalnız II B) Yalnız III C) Yalnız IV
D) II ve III E) II, III ve IV 17. hýz
v
hýz
v
0 zaman
t 2t
0 zaman
t 2t
K v
L
ivme
14. Aynı doğrusal yörünge- hýz (m/s) a

K
de hareket eden K ve L 6
t 2t zaman
araçlarının hız–zaman 0
grafiği şekildeki gibidir.
0 a
5 10 zaman (s)
t = 0 anında araçlar M
yan yana olduğuna L
6
göre, K ve L araçları Aynı doğrusal yolda hareket eden K ve L araçlarının
durduğu anda aralarındaki uzaklık kaç metredir? hız–zaman, M aracının ivme–zaman grafikleri şekil-
deki gibidir.
A) 15 B) 30 C) 45 D) 60 E) 75
Buna göre, hangi araçlar 2t anında, t=0 anında
bulunduğu noktaya kesinlikle geri dönmüştür?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M
D) K ve M E) L ve M
60 m x
18. N
L M
v2 = v
konum(m)
15. v1 = v
80 m
800
53°
500
K
200 80 metre genişliğindeki nehrin K noktasından suya göre
v1 = v büyüklüğündeki hızla L noktasına doğru hareket
0 20 50 60 zaman(s)
eden motor karşı kıyıya M noktasına çıkıyor. K nokta-
400
sından suya göre v2 = v büyüklüğündeki hızla hareket
Doğrusal yolda hareket eden bir cismin konum-zaman eden motor ise karşı kıyıya N noktasına çıkıyor.
grafiği şekildeki gibidir.
⎪LM⎪ = 60 m olduğuna göre, ⎪MN⎪ = x uzaklığı
Bu cismin 0-60 s zaman aralığındaki ortalama hızı kaç metredir?
kaç m/s dir? (Sin 53° = 0,8; Cos 53° = 0,6)
A) 20 B) 16 C) 15 D) 12 E) 8 A) 100 B) 80 C) 60 D) 48 E) 20
1.A 2.B 3.E 4.B 5.E 6.C 7.A 8.B 9.E 10.B 11.D 12.D 13.B 14.E 15.A 16.B 17.B 18.D

KİMYA – ÖSS Ortak
ATOM BİLGİSİ – I
Elementlerin özelliklerini taşıyan en küçük yapıtaşı atom- ÖRNEK 1

dur. Son çözümlemede, bütün maddelerin atomlar toplu-
luğu olduğunu söyleyebiliriz. Elementler, aynı tür atomlar- 35
CI atomunun proton sayısı ve nötron sayısı kaçtır?
dan, bileşik ve karışımlar ise farklı tür atomlardan oluşur. 17
Bileşik oluşurken farklı tür atomlar kimyasal özelliklerini
kaybederek bir araya gelir. Karışımlarda ise, element ya ÇÖZÜM
da bileşikler özelliklerini değiştirmeden bir araya gelmiştir. Atom numarası, sembolün sol alt köşesinde yazılı olan
sayıdır.
Atom numarası = proton sayısı = 17 dir.
ATOMUN TEMEL TANECİKLERİ Kütle numarası, sembolün sol üst köşesinde yazılı olan
Atomun yapısında farklı türden birçok tanecik bulunur. Bu sayıdır.
taneciklerden proton, nötron ve elektronlara atomun temel Kütle numarası = proton sayısı (p) + nötron sayısı (n) = 35
tanecikleri denir. Bu taneciklerin kütleleri ve elektriksel 17 + n = 35
yükleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. n = 18 dir.
Tanecik türü Kütlesi Elektriksel yükü Yanıt : p = 17, n = 18 dir.
Proton 1 akb +1
Nötron 1 akb 0
1
Elektron akb –1
1840 ÖRNEK 2
Elektronlar dışındaki tanecikler (proton, nötron,…) atomun Atomun yapısı ile ilgili,
çekirdek adı verilen bölgesinde bulunur. Çekirdek, ato- I. Atomun kütlesi, proton ve nötronların kütlelerinin top-
mun en yoğun bölgesidir ve atom kütlesi, önemli oranda lamına eşittir.
çekirdekte yoğunlaşmıştır. II. Çekirdeğin elektriksel yükü, proton sayısına eşittir.
III. Atom numarası, nötron sayısı ile elektron sayısının
Elektronlar, çekirdek çevresinde enerji düzeyleri adı veri- toplamına eşittir.
len uzaysal bölgelerde bulunur.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
Atom çekirdeği, protonlar nedeniyle pozitif (+) yüklüdür.
Çekirdeğin bu pozitif yüküne, çekirdek yükü adı verilir.
Çekirdek yükü, sayısal olarak atomun toplam proton sayı- ÇÖZÜM
sına eşittir. Atomun kütlesi, yalnızca proton ve nötronların değil, yapı-
sında bulunan bütün taneciklerin kütleleri toplamına eşittir.
Aynı tür elemente ait bütün atomların proton sayıları ve Çekirdek yükünü, protonların toplam pozitif yükü oluşturur.
çekirdek yükleri birbirine eşittir. Farklı tür elementlere Atom numarası, proton sayısına ve yüksüz durumdayken
ait iki atomun proton sayısı (çekirdek yükü) aynı ola- elektron sayısına eşittir.
maz. Fakat kütle numarası ve nötron sayısı aynı olabi- Öyleyse, I. ve III. açıklamalar yanlış, II. açıklama doğru-
lir. dur.
Her elementin kendine özgü bir sembolünün olduğunu bi- Yanıt : Yalnız II
liyoruz. Örneğin, sodyumun sembolü Na, potasyumun
sembolü K dir.
Elementlerin atom numarası ve kütle numarası, sembolü İZOTOP ATOMLAR

ile birlikte gösterilebilir. Örneğin, element sembolü X ise, Aynı elementin atomlarının proton sayılarının farklı ola-
A
X yazılımında; Z : Atom numarası, A : Kütle numarası- mayacağını belirtmiştik. Ancak aynı elementin atomlarının
Z nötron sayıları, dolayısı ile kütle numaraları farklı olabilir.
dır.
Proton sayıları (atom numaraları) aynı, nötron sayıları
Bir elementin atom numarası, proton sayısına (çekirdek farklı olan, dolayısıyla nükleon sayıları (kütle numaraları)
yüküne) ve yüksüz (nötr) iken elektron sayısına eşittir. da farklı olan atomlara izotop atom adı verilir.
Kütle numarası ise, proton sayısı ile nötron sayısının top- Bugün doğada birçok elementin iki ya da daha çok izoto-
lamına eşittir. Çekirdekteki proton ve nötron sayılarının punun olduğu bilinmektedir.
toplamına nükleon sayısı da denir.

Örneğin, ALLOTROPLUK
Aynı elementin atomları farklı sayıda ve farklı kimyasal
1 2 2
H, H D
1 1 1 ( ) , 13H ( 13 T ) hidrojen atomunun, bağlarla bir araya gelerek, fiziksel özellikleri farklı olan
maddeler oluşturabilir. Örneğin, oksijen gazı (O2) ile ozon
16 17
O, O oksijen atomunun, izotoplarıdır. gazı (O3) oksijen atomlarının farklı kimyasal bağlarla bağ-
8 8
lanmasıyla oluşmuş birbirlerinin allotropu olan maddeler-
İzotop atomların, dir.
• Kimyasal özellikleri aynı, fiziksel özellikleri farklıdır. Grafit ve elmas, karbon (C) elementinin; kırmızı ve beyaz
• Çekirdek yükleri (proton sayısı) aynı, nükleon sayıları fosfor, fosfor (P) elementinin; rombik ve monoklin kükürt,
(kütle numarası) farklıdır. kükürt (S) elementinin allotroplarıdır.
• Başka bir elementle oluşturdukları aynı tür bileşiklerin Allotrop maddelerin;
mol kütlesi ve kütlece yüzde bileşimleri farklıdır. • Kimyasal bağ yapısı ve molekül şekilleri
• Özkütle, erime ve kaynama noktası, çözünürlük, elekt-
Elementler, doğada izotoplarının karışımı halinde bulunur.
riksel iletkenlik… gibi fiziksel özellikleri
İzotopların, doğada bulunma yüzdeleri genellikle birbirin-
den farklıdır. • Kimyasal tepkimelere girme istekleri (kimyasal etkinlik-
leri)
İZOTON ATOMLAR farklıdır.
Nötron sayıları aynı, proton sayıları farklı atomlara izoton Allotroplar, başka bir elementle birleştiklerinde aynı bileşi-
atom adı verilir. İzoton atomlar farklı elementlerin atomla- ği oluşturur.
rıdır. Bu nedenle, izoton atomların fiziksel ve kimyasal
özellikleri farklıdır. FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİK
Örneğin, Bir elementin kimyasal özelliğini, proton ve elektron sayı-

23 24 39 37
ları belirler. Kimyasal özellikler, nötron sayısına ve kütle
Na ile Mg ve K ile CI atomlarının nötron sa- numarasına bağlı değildir. İki atomik taneciğin kimyasal
11 12 19 17
yıları eşittir. Öyle ise, bu atom çiftleri birbirinin izotonu olan özelliklerinin aynı olması için, hem proton hem de elektron
atomlardır. sayılarının birbirine eşit olması gerekir. Farklı element
atomlarının proton sayıları farklı olduğu için, kimyasal ve
İZOBAR ATOMLAR fiziksel özellikleri farklıdır.
Bazı atomların proton ve nötron sayıları farklı olmasına Bir elementin nötr atomu ile iyonunun elektron sayıları
karşın, nükleon sayıları (kütle numaraları) aynı olabilir. Bu farklı olduğu için, kimyasal özellikleri farklıdır.
tür atomlar birbirinin izobarı olan atomlardır. İzobar atom-
lar farklı elementlerin atomlarıdır. Fiziksel ve kimyasal
özellikleri farklıdır. ÖRNEK 4
ÖRNEK 3 I. Elmas ve grafitin fiziksel özellikleri aynıdır.

39 40 +1
2n+ 4 2n+ 4 2n+ 3 II. K ile K taneciklerinin kimyasal özellikleri ay-
X, Y ve Z elementlerinin X, Y ve Z atom- 19 19
n+ 1 n+ 2 n+ 1 nıdır.
ları ile ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlış- 60
III. Co ve 60Ni atomlarının fiziksel ve kimyasal özellik-
tır?
leri farklıdır.
A) X ile Y izobardır.
Yukarıdaki açıklamalardan hangileri doğrudur?
B) Y ile Z izotondur.
C) X ile Z izotoptur.
ÇÖZÜM
D) X ile Y nin kimyasal özellikleri aynıdır.
E) Y nin nötron sayısı ile proton sayısı eşittir.
• Elmas ve grafit, karbon (C) elementinin allotroplarıdır.
Fiziksel özellikleri farklıdır.
ÇÖZÜM
39 40 +1
• K ile K izotop atomlara ait taneciklerdir. Proton
Atom Proton sayısı Nötron sayısı Kütle numarası 19 19
X n+1 n+3 2n+4 sayıları aynı, fakat elektron sayıları farklı olduğundan,
kimyasal özellikleri farklıdır.
Y n+2 n+2 2n+4
• 60Co ve 60Ni farklı elementlerin atomlarıdır. Bu neden-
Z n+1 n+2 2n+3 le, fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır.
• X ile Y atomlarının, proton sayıları farklı, kütle numara- Buna göre, I. ve II. açıklamalar yanlış, III. açıklama doğru-
ları aynı olduğu için, X ile Y izobardır. Farklı elementle- dur.
rin atomlarıdır. Kimyasal özellikleri farklıdır.
• Y ile Z atomlarının, proton sayıları farklı, nötron sayıla- Yanıt : Yalnız III
rı aynı olduğu için, Y ile Z izotondur.
• X ile Z atomlarının, proton sayıları aynı, nötron sayıları
farklı olduğu için, X ile Z izotoptur. İYON KAVRAMI
• Y nin nötron sayısı ile proton sayısı eşit olup n+2 dir. Yüksüz durumdaki taneciklerde proton sayısı ile elektron
sayısı birbirine eşittir. Protonlar pozitif (+), elektronlar ne-
Yanıt : D gatif (–) yüklü taneciklerdir.

Proton sayısı ile elektron sayısı eşit olmayan tanecikler, ÖRNEK 6
elektriksel bakımda pozitif (+) ya da negatif (–) yüklüdür. 37 a
X iyonunun, 20 nötronu ve 18 elektronu vardır.
Pozitif ya da negatif yüklü atom ya da atom gruplarına
iyon denir. Buna göre, 37Xa iyonu ile ilgili,
• Proton sayısı, elektron sayısından fazla olan iyonlar I. Anyondur.
elektriksel olarak pozitif (+) yüklüdür. Pozitif (+) yüklü II. Çekirdek yükü +18 dir.
olan bu iyonlara katyon denir. III. İyonun yükü a= –1 dir.
• Elektron sayısı, proton sayısından fazla olan iyonlar
elektriksel olarak negatif (–) yüklüdür. Negatif (–) yüklü açıklamalarından hangileri doğrudur?
olan bu iyonlara anyon denir.
+ ÇÖZÜM
Örneğin, Na+, Mg+2, AI+3, NH … gibi iyonlar katyondur.
4
− − − −2 −2 −3 −3 Kütle numarası = proton sayısı + nötron sayısı eşitliğinden
CI , OH , NO , O , CO , N , PO … gibi iyonlar ise
3 3 4
37 = p + 20,
anyondur.
Proton sayısı = 17 bulunur.
• Nötr bir atomdan (+) ya da (–) yüklü iyonlar oluşurken,
Elektron sayısı 18 olduğuna göre, elektron sayısı, proton
atom çekirdeğinde değişme olmaz. Enerji tabakaların-
daki elektron sayıları değişir. Buna göre, iyon haline sayısından bir fazladır ve –1 yüklü bir iyon (anyon) dur.
dönüşen bir atomun, proton ve nötron sayıları değiş-
Çekirdek yükü, proton sayısına eşit olup +17 dir.
mez. Elektron sayısı, atom hacmi, fiziksel ve kimyasal
özellikleri değişir.
Yanıt : I ve III
• Bir atom ya da iyon elektron verdiğinde yükü (değerliği)
verdiği elektron sayısı kadar artar. Bu olaya yükselt-
İZOELEKTRONİK TANECİKLER
genme adı verilir. Yükseltgenme olayının sonunda ta-
neciğin hacmi ve çapı küçülür.
Elektron sayısı ve elektron dağılımı aynı olan taneciklere
izoelektronik tanecikler denir.
• Bir atom ya da iyon elektron aldığında yükü (değerliği)
aldığı elektron sayısı kadar azalır. Bu olaya indirgen- –1
Örneğin, Na+1, Mg+2, Ne, 7N–3, 9F taneciklerinin
me adı verilir. İndirgenme olayının sonunda taneciğin 11 12 10
hacmi ve çapı büyür. elektron sayıları eşit olup izoelektronik taneciklerdir.
İzoelektronik taneciklerden proton sayısı fazla olanın çapı

Mg ⎯→ Mg+2 + 2e– (Yükseltgenme) en küçüktür.
– ÖRNEK 7
F + 1e– ⎯→ F (İndirgenme)
37 −1 40 +2
ÖRNEK 5 X ile Y iyonlarının elektron (e–), proton (p) ve
17 20
nötron (n) sayılarından hangileri birbirine eşittir?
Kimyasal bir olay sırasında AI atomundan, AI+3 iyonu olu-
şuyor. A) Yalnız elektronlar
B) Yalnız protonlar
Buna göre, bu olay sırasında AI atomundaki değişme- C) Yalnız nötronlar
lerle ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? D) Elektron ve nötronlar
E) Proton ve nötronlar
A) Nötron sayısı değişmez.
B) Çapı küçülür. ÇÖZÜM
C) Çekirdek yükü değişir.
D) Elektron sayısı azalır. 37 −1
X iyonunda, p = 17
E) Kimyasal özellikleri değişir. 17
n = 20
ÇÖZÜM e– = 18 dir.
40 +2
X iyonunda, p = 20
AI atomu, AI+3 iyonuna dönüşürken 3 elektron verir. Bu 20
n = 20
olay sırasında, AI atomunun çekirdeğindeki proton sayısı
e– = 18 dir.
(çekirdek yükü), nötron sayısı değişmez. Elektron verdiği
için elektron sayısı azalır ve çapı küçülür. Fiziksel ve kim- O halde, her iki iyonda elektron sayısı ve nötron sayısı
eşittir.
yasal özellikleri değişir. Yanıt : D
Yanıt : C

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. 37
CI+ iyonunun aşağıdaki niceliklerinden hangisi,
35
CI– iyonununkinden daha büyüktür?
1. Atomun yapısı ile ilgili, A) Elektron sayısı

B) İyon çapı
I. Pozitif (+) yükler çekirdekte toplanmıştır. C) Nötron sayısı
II. Negatif (–) yükler çekirdeğin çevresindeki enerji D) Çekirdeğinin elektriksel yükü
seviyelerinde bulunur. E) Proton sayısı
III. Atomun hacmi, çekirdeğin hacmine eşittir.
IV. Atomun kütlesi, çekirdeğin kütlesine eşittir.
açıklamalarından hangileri doğrudur? ÇÖZÜM
A) I ve II B) I ve IV C) I, II ve IV CI elementine ait bütün atom ve iyonların atom numarası

D) I ve III E) I, II ve III (proton sayısı) aynıdır. CI nin atom numarasını a kabul
edelim.
37 +
CI iyonunun, proton sayısı a, elektron sayısı (a – 1),
ÇÖZÜM a
nötron sayısı (37 – a), çekirdeğinin elektriksel yükü +a dır.
35 –
Atomun çekirdeğinde pozitif (+) yüklü protonlar ve yüksüz CI iyonunun, proton sayısı a, elektron sayısı (a + 1),
nötronlar bulunur. Negatif (–) yüklü elektronlar, çekirdek nötron sayısı (35 – a), çekirdeğinin elektriksel yükü +a dır.
çevresindeki enerji seviyelerinde bulunur. Atomlar elektron verirse çapları küçülür, elektron alırsa
Atomun hacmi, çekirdekten en uzakta bulunan elektronun –
çapları büyür. Öyleyse, CI iyonunun çapı, CI+ iyonunun
bulunabildiği noktalarla belirlenir. Çekirdek hacmi, atom çapından büyüktür.
hacminden çok küçüktür.
Atomun kütlesi, çekirdekte yer alan tanecikler ve enerji Yanıt : C
seviyelerindeki elektronların kütleleri toplamına eşittir.
Öyleyse, I. ve II. açıklamalar doğru, III. ve IV. açıklamalar
yanlıştır.
Yanıt : A
X +1
4. Nötron sayısı, proton sayısının 2 katı olan
1
H
taneciği için,
I. Elektronu yoktur.
2. X elementinin atomları farklı sayıda ve farklı kimyasal II.
7
Li ile izobardır.
bağlarla bağlanarak X2 ve X4 moleküllerini oluşturu- 3
III. Trityumdur.
yor.
Buna göre, X2 ve X4 molekülleri ile ilgili,
I. Fiziksel özellikleri aynıdır. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

II. Birbirinin allotropudur. D) II ve III E) I, II ve III
III. Kimyasal etkinlikleri aynıdır.
ÇÖZÜM
açıklamalarından hangileri yanlıştır?
1
H nin proton sayısı 1 dir. Öyleyse, nötron sayısı,
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II n = 1.2 = 2 dir.
D) I ve III E) II ve III
Kütle numarası, X = 1 + 2 = 3 tür.
ÇÖZÜM H+1 in elektron sayısı, proton sayısından 1 eksik olduğun-

dan e = 1 – 1 = 0 dır.
Aynı elemente ait atomların farklı kimyasal bağlarla bağ-
lanarak oluşturduğu maddelere allotrop denir (O2 ile O3, Kütle numarası birbirine eşit olan farklı element atomları
P2 ile P4, S2 ile S8 birbirinin allotropudur). izobardır. Bu nedenle, H ile
3 7
Li izobar değildir.
1 3
Allotropların fiziksel özellikleri ve kimyasal etkinlikleri fark-
H atomunun bilinen izotopları,
lıdır. Başka bir elementle oluşturdukları bileşiklerin kimya-
1 2 3
sal yapısı ise aynıdır. Örneğin, H2 ile O2 ve H2 ile O3 ten H, H (döteryum) ve H (trityum) dir.
1 1 1
oluşturulan H2O moleküllerinin kimyasal özellikleri aynıdır.
Öyleyse, II. açıklama doğru, I. ve III. açıklama yanlıştır. Öyleyse, I. ve III. açıklamalar doğru, II. açıklama yanlıştır.
Yanıt : D Yanıt : C

+2
KONU TESTİ 5. 63
29
Cu ve
65
29
Cu tanecikleri ile ilgili, aşağıdaki
yargılardan hangisi yanlıştır?
2a + 1 −1
1. a
X taneciğinin proton sayısı (p), nötron sa- A) Nükleon sayıları farklıdır.
B) Çekirdek yükleri aynıdır.
yısı (n) ve elektron sayısı (e–) ile ilgili, C) Nötron sayıları farklıdır.
D) Kimyasal özellikleri aynıdır.
I. n = e– dir. E) Elektron sayıları farklıdır.
II. n = p + 1 dir.
III. e– = p – 1 dir.
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II 6. 70 –2

X iyonunun nötron sayısı, elektron sayısına eşit-
D) I ve III E) II ve III tir.
Buna göre, X atomunun proton sayısı aşağıdaki-

2. 45 +n
X ve Y
−3
iyonlarında 18 er tane elektron bu- lerden hangisidir?
21 b
lunmaktadır. A) 32 B) 33 C) 34 D) 35 E) 36
Buna göre,
I. Y nin atom numarası (b) 21 dir.

II. X in değerliği (n) 3 tür.
III. X in nötron sayısı 24 tür. 7.
açıklamalarından hangileri doğrudur? Proton Kütle
Atom Nötron sayısı
sayısı numarası
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III X 26 56
D) I ve III E) II ve III Y 25 31
Z 29 55
3. Nötr X, Y ve Z atomlarının bazı nicelikleri yukarıdaki

Tanecik Kütle numarası Nötron sayısı tabloda verilmiştir.
X–1 35 18
Y+2 40 20 Buna göre,
Z 37 20
I. X ile Y izobardır.
II. Y ile Z izotoptur.
Yukarıdaki tabloda kütle numaraları ve nötron
III. X ile Y nin çekirdek yapıları aynıdır.
sayıları verilen tek atomlu taneciklerden hangileri
39 +1
T taneciği ile hem izoton hem izoelek- açıklamalarından hangileri doğrudur?
19
troniktir?
–1 +2 D) I ve II E) I, II ve III
A) Yalnız X B) Yalnız Y
C) Yalnız Z D) X–1 ve Z
E) Y+2 ve Z
4. Nötr haldeki Br atomu elektron aldığında (indirgendi-

1 2 +1 3 −1
ğinde) X taneciği, elektron verdiğinde (yükseltgendi- 8. I. H
1
II. D
1
III. T
1
ğinde) Y taneciği oluşuyor.
Buna göre, X ve Y tanecikleri ile ilgili, aşağıdaki tanecikleri ile ilgili, aşağıdaki açıklamalardan
açıklamalardan hangisi doğrudur? hangisi yanlıştır?
A) X katyondur. A) Üç tanecik birbirinin izotopudur.

B) Y anyondur. B) III. de elektron sayısı, nötron sayısına eşittir.
C) X ve Y nin kimyasal özellikleri aynıdır. C) I. nin çekirdeğinde nötron yoktur.
D) X ve Y nin çapları aynıdır. D) I. ve II. nin kimyasal özellikleri aynıdır.
E) X ve Y nin çekirdek yükleri aynıdır. E) II. nin elektron sayısı sıfırdır.

9. Atomlarla ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangisi 13. X elementinin Y ve Z iyonlarında proton (p), nötron
yanlıştır? (n) ve elektron (e–) sayıları arasındaki ilişki aşağıdaki
gibidir.
A) Elementin özelliğini taşıyan en küçük taneciktir.
B) Çekirdek yükü, elektron sayısına eşit ise nötrdür. Y : p = n > e– ve Z : n = e– > p
C) Proton sayısı, elektron sayısından fazla ise kat-
yondur. Buna göre, Y ve Z iyonları ile ilgili, aşağıdaki açık-
D) Nükleon sayısı, proton sayısı ile nötron sayısının lamalardan hangisi yanlıştır?
toplamına eşittir.
E) İyon haline geçerken proton sayısı değişir. A) Y katyondur.
B) Z anyondur.
C) Nükleon sayıları farklıdır.
D) İyon çapları aynıdır.
E) Çekirdek yükleri aynıdır.
19 −1 23 +1 24 +2
10. 9
X ,
11
Y ,
12
Z iyonlarının aşağıdaki nice-
liklerinden hangisi eşit değildir?
b −1 b + 2 −1
A) Y+1 iyonunun elektron ve nötron sayısı 14. a −1
X ile
a +1
Y iyonlarının,
B) Z+2 iyonunun proton ve nötron sayısı
C) Y+1 ve Z+2 iyonlarının nötron sayısı I. Elektron sayısı
D) X–1 ve Y+1 iyonlarının elektron sayısı II. Nötron sayısı
III. Tanecik çapı
E) X–1 iyonunun elektron ve nötron sayısı
niceliklerinden hangileri aynıdır?
11. Bir atomlu negatif (–) yüklü iyonlar ile ilgili,

I. Ametal iyonlarıdır.
II. Proton sayıları, elektron sayılarından azdır. 15. Aşağıdakilerin hangisinde verilen iki tanecik aynı
III. Anyon olarak adlandırılırlar. elemente aittir?
açıklamalarından hangileri doğrudur? A) İzoton iki atom
B) Elektron sayısı eşit olan anyon ve katyon
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II C) İzotop iki atom
D) II ve III E) I, II ve III D) Elektron sayısı eşit olan nötr atom ve iyon
E) İzobar iki atom
12. Aşağıdaki iyonlardan hangisinin temel tanecikleri

arasında, n = e– > p ilişkisi vardır? 16. nXa iyonunun elektron sayısı, Y atomunun elekt-
n–2
(n=nötron sayısı, p=proton sayısı, e–=elektron sayısı) ron sayısına eşittir.
35 −1 32 −2 31 −3 Buna göre, X iyonunun değerliği (a) aşağıdakiler-

A) CI B) S C) P
17 16 15 den hangisidir?
39 +1
D) K E) 40
Ca+2
19 20
A) +4 B) +2 C) +1 D) –2 E) –4
1.C 2.E 3.B 4.E 5.D 6.C 7.A 8.D 9.E 10.A 11.E 12.A 13.D 14.B 15.C 16.B

BİYOLOJİ – ÖSS Ortak
CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ - II

(Yağlar ve Proteinler)
YAĞLAR (Lipitler)
Gerçek yağlar ve yağa benzeyen bileşikler lipitler grubun-

da toplanır. Bir maddenin lipitler grubuna dahil olmasında
ana kriter çözünürlük özelliğidir. Lipitler apolar yapıları ne-
deniyle suda çözünmez (ya da çok az çözünür); alkol,
eter, benzen gibi organik çözücülerde çözünebilir.
Gerçek yağlar, karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) den
oluşmuştur. Oksijenin karbona göre miktarı çok azdır, hid-
rojen oranı da çok yüksektir. Bu nedenle hücrelerde oksi-
jenli solunumda yıkıldıklarında çok fazla oksijen gerekir,
kullanılan oksijen oranında da metabolik su oluşur.
Yağa benzeyen ve lipitler grubuna giren organik bileşik-
lerde C, H ve O nun yanı sıra fosfor (P) veya azot (N) da Şekil 1: Trigliserit oluşumu
bulunabilir.
Yağlar kalorice çok zengin besinlerdir (1 gramı kalorimet- Hayvanlardaki depo yağların büyük çoğunluğu nötral yağ-
rede yakıldığında 9,3 Kcal lik enerji verir); ancak canlıda dır. Doymuş ve doymamış yağlarla mumlar bu gruba girer.
yedek (depo) enerji kaynağı olarak depolanır ve hücre Değişik yağ asitlerinin kullanılması yağları çeşitlendirir.
zarlarının (plazma, çekirdek, organel) yapısına büyük Yağ asitleri karbon atomlarının oluşturduğu uzun zincire
oranda katılarak zar özelliklerini belirler. Normal gerek- hidrojen atomlarının bağlanması ile oluşur (hidrokarbon
sinimden fazla alınan karbonhidrat ve proteinler de yağa zinciri). Karbon zinciri uzunluğu, karbon-karbon arasındaki
dönüştürülerek uygun dokularda (genellikle yağ dokuda) tek ya da çift bağ sayısı ve diğer özellikler bakımından çe-
depolanır, beslenmenin yetersiz olduğu zamanlarda tekrar şitlilik gösteren birçok farklı yağ asitleri vardır. Karbon –
parçalanır ve enerji eldesinde kullanılır. karbon arasındaki bağ sayısına göre, yağ asitleri, doymuş
Yağ dokusu genellikle derinin altında bulunmak suretiyle ve doymamış olarak çeşitlenir.
bir yalıtım maddesi olarak ısı kaybının önlenmesinde bü- Doymuş yağ asitleri, karbonlar arasında tek bağ bulun-
yük rol oynar. Balinalar deri altına büyük miktarda yağ de- dururlar. Doymuş yağ asitleri bulunduran yağlar ise doy-
polayarak soğuk sularda yaşamlarını sürdürebilmektedir. muş nötral yağlardır. Hayvansal kökenlidir ve oda sıcak-
lığında katıdır. Örnek: Tereyağı, kuyrukyağı, içyağ.
Kimyasal Yapıları Gliserin ile doymamış yağ asitlerinin (karbonları arasın-
da çift bağ bulunan) oluşturduğu doymamış nötral yağlar
(trigliseritler) ise oda sıcaklığında sıvıdır ve bitkiseldir. Ör-
Her yağ molekülü bir alkol olan gliserol (gliserin) ve yağ nek; zeytinyağı, ayçiçek yağı vb. Sıvı yağlar, hidrojen ile
asitlerinin ester bağları ile bağlanmasıyla oluşur. Bu doyurulduklarında katı haldeki margarinlere dönüşür.
tepkimeye esterleşme denir. Bütün bu şekildeki doğal İnsanda karbon zincirinde tek çift bağ bulunduran oleik a-
yağlar, trigliseritler diye adlandırılır. Gliserol molekülü sit sentezlenebilmekte fakat iki çift bağ bulunduran linoleik
yağların çatısını oluşturur. Gliserolün karbonlarına yağ asit sentezlenememektedir. Bazı hormonların yapımı için
asitleri, fosfat grupları veya glikoz bağlanabilir. gerekli olan linoleik asidin besinlerle alınması gerekir. İn-
Biyolojik önemi olan lipitler; yağ asitleri, nötr yağlar (tri- sanda sentezlenemeyen ve besinlerle alınması gereken
gliserit), fosfolipitler ve steroitlerdir. yağ asitlerine zorunlu (esansiyel) yağ asitleri denir.
1. Nötral Yağlar (trigliseritler) ÖRNEK 1

Bir nötral yağ molekülünün sentezi için;
Üç molekül yağ asidi ve bir molekül gliserinin ester bağları
ile bağlanmasından oluşur. Tepkime sonunda üç molekül I. Üç molekül yağ asidi gereklidir.
su açığa çıkar (dehidrasyon sentezi tepkimesi). (Şekil 1) II. Bir molekül gliserol gereklidir.
III. Üç molekül su gereklidir.
⎯⎯
3 Yağ asidi + Gliserin (gliserol) ←⎯→ Nötral yağ + 3H O
⎯ 2 yargılarından hangileri doğrudur?
Gliserole bağlanan 3 yağ asidi aynı olabileceği gibi farklı
da olabilir. Böylece nötral yağlar çeşitlenir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

ÇÖZÜM PROTEİNLER
Bir molekül gliserinin, üç molekül yağ asidine ester bağları Canlı yapısında en çok bulunan organik moleküllerden
ile bağlanmasıyla nötral yağ sentezlenir. Tepkime sonun- olan proteinler hücre yapısına katılır, düzenleyicidir.
da üç molekül su açığa çıkar. Zorunlu durumlarda enerji verici olarak da kullanılır.
Yanıt: D Yapısında C, H, O ve N bulunur. Ayrıca S ve P elementle-
ri de içerebilirler.
2. Fosfolipitler Hücredeki en büyük ve karmaşık moleküllerdir. Örneğin
orta büyüklükteki bir protein olan hemoglobinin yapısı,
Bir gliserin molekülü, iki yağ asidi C3032 H4816 O872 N780 S8 Fe4 şeklindedir.
ve azotlu fosfat grubu içeren yağ-
lardır (Şekil 2). Proteinlerin yapı birimi amino asitlerdir. Her amino asidin
Fosfolipitler, hücredeki zar yapısı- temel bir karbon atomuna bağlı bir karboksil (-COOH), bir
nın temelini oluşturur. Zar yapılar- amino (-NH2), bir de radikal (R) grubu vardır (Şekil 3).
daki çift sıra halinde dizilmiş fosfo-
lipitlerin hidrofobik (suyu sevmeyen) Amino grubu H Karboksil grubu
yağ asidi kuyrukları birbirine baka- C _ OH
H_N _C
cak şekilde içte, hidrofilik (suyu se-
ven) baş kısımları ise dışa gelecek H R O
şekilde yer alır.
Radikal
Hücre zarı, mitokondri, endoplaz- (deðiþken) grup
mik retikulum gibi zarlı organellerin
zarlarında fosfolipitler bu şekilde di- Şekil 3 : Amino asidin yapısı
zilerek aralarına suyun sızamadığı
bir duvar oluşturur. Su ve suda çö- Amino grubu bazik, karboksil grubu asidik karakterde ol-
zünen maddeler ancak özel geçit- duğu için amino asitler amfoter özelliği gösterir (kuvvetli
lerden (protein porlar) geçebilir. bazlar karşısında asit, kuvvetli asitler karşısında baz gibi
davranırlar). Bu özellikleri hücrede meydana gelebilecek
büyük pH değişikliklerini tamponlamada çok önemlidir.
Şekil 2: Fosfolipit Amino asitlerin çeşitliliği radikal grubun farklılığından
kaynaklanır (Şekil 4). Alanin amino asidinde –CH3, serin
3. Steroitler amino asidinde –CH2OH (radikal grup) bulunur.
Karbon atomları içeren 4 halkadan oluşmuş, en küçük H OH
yağlardır. Vitamin D, erkek ve dişi eşey hormonları (östro-
H _ C_ H H _ C_ H
jen, testosteron), kolesterol, steroit yapıdadır. Genel ola- O O
rak steroit hormonlar metabolizmanın düzenlenmesinde H H
_C _C _C _C
önemlidir. N N
H H OH
H OH H
4. Glikolipitler
a b
Bir lipit ve bir de karbonhidrat kısım içeren bileşiklerdir.
Şekil 4: a, Alanin; b, Serin
Karbonhidrat kısmı molekülün hidrofilik kutbunu oluşturur.
Bu bileşik hücre zarının yapısına katılır ve sinir hücrele-
rinde bulunur. Günümüzde yapay olarak sentezlenebilen 70 kadar amino
asit olmasına karşın canlı hücrelerde sentezlenebilen
amino asit çeşit sayısı 20 dir. Bitki hücreleri 20 çeşit
Yağların Canlılar İçin Önemi amino asit sentezleyebildikleri halde insan vücudu ancak
Genel olarak hücrelerde yapı maddesi (plazma zarı, çe- 12 çeşit amino asit sentezleyebilmektedir. İnsan vücudun-
kirdek ve organel zarlarında) ve enerji deposu olarak kul- da sentezlenemeyen ve besinlerle alınması gereken 8 çe-
lanılırlar. Gram başına, karbonhidratların iki katı enerji ka- şit amino asite zorunlu (esansiyel) amino asitler denir.
zandırır; ancak solunumda yıkılmaları için çok fazla oksi- Proteinler, bilinen 20 çeşit amino asidin uzun ve karmaşık
jen gerekir. Canlı sistem bu nedenle karbonhidratlara ön- polimeridir.
celik verir. Yağların hücresel solunumda kullanılmaları sı-
rasında enerji ile birlikte metabolik su açığa çıkar. Kış uy- (n) A mino asit → Pr otein + (n − 1)H O
2
kusuna yatan hayvanlarda ve uzun süre uçan göçmen
kuşlarda enerji ve su gereksinimi bu yolla sağlanır. Amino asitler birbirlerine amino ve karboksil gruplarıyla
Deri altında ve iç organların çevresinde depolanan yağlar bağlanır. Amino asitlerden birinin amino grubundaki bir
yalıtım maddesi gibi ısı kaybını önlerken canlıyı basınç ve hidrojenle (H), diğerinin karboksil grubundaki hidroksil
darbelere karşı da korur. (OH) grubu birleşir ve su açığa çıkar (dehidrasyon), amino
grubundaki azot ile, karboksil grubundaki karbon atomu
Yağlar, ayrıca yağda çözünen vitaminlerin (A, D, E, K) ba- arasında peptit bağı kurulur (peptitleşme). Bu şekilde
ğırsak epitelinden emilmesini ve hücre zarından geçişini oluşan zincir polipeptit zincirleri olarak isimlendirilir. Bir
kolaylaştırır. zincirde birbirine bağlanmış amino asit üniteleri peptitler
Vücuda fazla alınan karbonhidrat ve proteinler yağa dö- olarak isimlendirilir. Bağlanan amino asit sayısına göre
nüştürülerek depolanır. oluşan moleküller dipeptit, tripeptit, polipeptit gibi isimler
alır (Şekil 5).

Protein Bakımından Zengin Besinler
Hayvansal kaynaklı proteinler, süt ve süt ürünleri, her çe-
şit et, balık, sakatat, yumurta gibi besinlerde bulunur.
Bitkisel kaynaklı proteinler, kuru baklagiller, tahıllar, kuru-
yemişler gibi besinlerde bulunur.
Besinlerden aldığımız her protein aynı kalitede değildir.
Şekil 5: Dipeptit molekülü Zorunlu amino asitleri az bulunduran ve güç sindirilen
proteinler düşük kaliteli proteinlerdir (insanlar için bit-
Büyük yapılı proteinler 20 çeşit amino asidin yüzlercesinin kisel proteinler). Amino asitlerin hepsini yeterli oranda
dehidrasyon sentezi ile birleşmesi sonucu oluşur (genelde bulunduran ve kolay sindirilen proteinler ise üstün ka-
40-500). Ancak her proteinin bileşiminde 20 çeşit amino litelidir (insanlar için hayvansal proteinler) .
asit bulunmayabilir.
Proteinlerin yapısına katılan amino asitler, DNA daki
genlerin (genetik şifre) denetiminde dizilir. Bu nedenle ÖRNEK 2
her canlının proteinlerindeki amino asitlerin, sayı ve dizili- II
mi kendine özgüdür.
R
Bir canlıdaki aynı tip hücrelerin aynı tip proteinleri içerme-
sine karşın (bazı tip proteinleri farklı olan hücrelerin ortak H_N _C C _ OH
proteinleri de bulunabilir) bitki ve hayvanlarda protein içe-
riği, türlere hatta bireylere özgü bir şekilde ayrılıklar göste- H H O
rir.
IV
Canlılardaki akrabalığın, dolayısıyla benzerliklerin saptan- I III
ması, proteinlerdeki amino asit sayısı, protein içeriği, çe-
şidi ve dizilişindeki benzerlik oranı ile belirlenir. Yakın ak- Amino asitlerin genel yapısının gösterildiği yukarıdaki
raba türler arasındaki protein benzerliği uzak olanlara şekilde, numaralandırılmış kısımlardan hangileri, canlı
oranla daha fazladır. Doku ya da organ nakillerinin (trans- hücrede bulunan 20 çeşit amino asitte farklıdır?
plasyon) yakın akrabalar arasında yapılmasının temel ne-
deni budur. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IV
Kalıtsal yapıları aynı olan tek yumurta ikizlerinde, doku ve D) I ve II E) II ve III
organ nakilleri başarıyla sonuçlanmaktadır.
ÇÖZÜM
Hayvanların destek ve iskelet sistemleri daha çok
proteinden yapılmış olduğu için (bitkilerin yapısında Numaralı kısımlar:
karbonhidrat fazladır) bitkilere oranla daha çok protein I. Amino grubu, amino aside bazik özellik verir. Her ami-
içerirler. no asitte aynıdır.
II. Radikal (değişken) grup, amino asitlerin çeşitlenmesini
Proteinlerin Canlı Vücudundaki Görevleri sağlar. Bilinen 20 çeşit amino asitten her birinin radikal
grubu diğerinden farklıdır. Bu grup, farklı atom ya da
atom grupları içerir.
• Yapıya katılır (hücrenin temel yapısını oluşturur).
III. Karboksil grubu, asidik karakterdedir. Her amino asitte
• Onarıcıdır (yıpranan dokuların onarımında ve hücre aynı yapıdadır.
çoğalmasında kullanılır). IV. Karbon atomuna bağlı hidrojendir. Her amino asitte
bulunur.
• Uzun süren açlıklarda enerji verici olarak kullanılır. Yanıt: B
• Mikroplara karşı vücudun savunmasında görevli anti-
korların yapısını oluşturur.
ÖRNEK 3
• Hücre içi ve dışı sıvıların ozmotik dengesini sağlar.
Aşağıdaki maddelerden hangisinin hidrolizinden ami-
no asit elde edilmez?
• Alyuvarlarda oksijen taşıyan hemoglobinin, globin
kısmını oluşturur. A) Antikor B) Hemoglobin C) Glikoprotein
• Hücrede meydana gelen pH değişikliklerini tamponlar. D) Enzim E) Glikolipit
• Enzimlerin ve bazı hormonların yapısını oluşturdu- ÇÖZÜM

ğundan düzenleyici olarak görev yapar. Antikor ve enzim protein yapıdadır. Hidrolizleriyle ortamda
amino asit oluşur. Hemoglobinin, globin kısmı ile
• Hücre zarında glikoprotein yapısında reseptör görevi glikoproteinin protein kısmı, hidrolizleri sonucu amino asit
yapar. oluşturur. Glikolipitin hidrolizinden ise, glikoz, yağ asidi ve
gliserol elde edilir.
• Fazla alındıklarında glikoz veya yağ asitlerine dönüştü- Yanıt: E
rülür.

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Amino asitlerle ilgili olarak;
I. Vücut için gerekli her türlü proteinin sentezinde

1. Doymuş yağ asitleri ile doymamış yağ asitleri karşı- kullanılır.
laştırıldığında bazı farklılıklar görülür. II. Temel amino asitler, temel olmayan her amino
asitten çevrilebilir.
Doymuş yağ asitleri ile ilgili olarak;
III. Uzun süreli açlık durumunda enerji kaynağı ola-
I. “C” atomları arasında tek bağ bulunur. rak kullanılır
II. Karbon atomlarının hepsi hidrojenle doyurulmuş- yargılarından hangileri doğrudur?
tur.
III. Gliserinle birleşerek katı trigliseritleri oluşturur. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
ÇÖZÜM
Proteinlerin yapı birimi (monomerleri) amino asitlerdir. He-
terotrof beslenen organizmalar proteini hazır alır. Hayvan
hücrelerinde glikoz, yağ asidi ve gliserol amino aside çev-
ÇÖZÜM rilebildiği gibi bazı amino asitler de başka amino asitlere
dönüştürülebilir. Ancak bazı amino asitler bu şekilde sen-
Doymuş yağ asitlerinde karbon zincirinde, karbonların tü-
tezlenemez. İnsan vücudunda sentezlenemeyen ve besin-
mü hidrojene bağlıdır. Bu nedenle karbonlar arasında tek
lerle hazır alınması gereken bu amino asitlere temel ami-
bağ bulunur. Doymuş yağ asitleri gliserinle birleştiğinde
no asitler denir. Bitki hücreleri tüm amino asit çeşitlerini
doymuş yağlar (katı gliseritler) oluşur.
sentezleyebilir.
Yanıt: E
Amino asitler, uzun süreli açlık durumlarında, vücutta kar-
bonhidrat ve yağ depoları tükendiğinde enerji kaynağı ola-
rak kullanılır.
Yanıt: D
2. Bulunduğu ortamdan organik madde almayan bir

canlı, gerekli olan bütün proteinlerini sentezleyebil-
mektedir.
Bu canlıyla ilgili olarak; 4. Aşağıdakilerden hangisi için, canlılar arasındaki

protein benzerliğinden yararlanılmaz?
I. Işık enerjisinden yararlanarak besin üretmektedir.
II. Azot tuzu kullanarak gerekli amino asitleri üret- A) Canlıların sınıflandırılması
mektedir. B) Canlılardaki ortak genlerin tespit edilmesi
III. Işık enerjisi kullanmadan besin üretmektedir. C) Canlıların yaşadıkları ortamın belirlenmesi
D) Canlılar arasındaki akrabalık derecesinin belir-
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? lenmesi
E) Doku veya organ naklinin yapılması
ÇÖZÜM
Proteinlerin yapısı yani kaç amino asitten oluşacağı, hangi
amino asitlerin hangi sırada dizileceği hücrenin DNA
ÇÖZÜM sındaki şifre (gen) tarafından belirlenir. DNA, canlıların ka-
Bir canlı, bulunduğu ortamdan hazır organik madde alma- lıtsal maddesidir ve nesilden nesle aktarılır. Bu nedenle
dığı halde kendisi organik madde (protein) yapıp yaşaya- canlıların protein yapılarındaki benzerlik DNA yapılarında-
bildiğine göre, organik maddelerini inorganik maddelerden ki benzerliği, ortak genlerin varlığını belirler. DNA ve gen
sentezlemektedir. benzerliği dolayısıyla protein benzerliği bulunan canlılar
CO2 ve H2O gibi inorganik maddelerden organik madde akraba kabul edilir. İnsanlar arasında sağlıklı doku ve or-
gan naklinin yapılabilmesi için doku ve organ vericisi ile
sentezi, ya ışık enerjisi kullanılarak (fotosentez) ya da alıcısının protein yapılarının yani genetik yapılarının ben-
kimyasal enerji kullanılarak (kemosentez) gerçekleştirilir. zer olması gerekir. Çünkü insan vücudu kendinden olma-
Bir canlı her iki olayı gerçekleştiremez. Amino asit gibi yan doku ve organı yok etme eğilimindedir. Canlıların pro-
azotlu organik maddelerin sentezi için CO2 ve H2O ya ek tein benzerliğinin ortaya konmasıyla canlıların yaşadıkları
olarak azotlu inorganik madde gerekir. ortam belirlenemez.
Yanıt: B Yanıt: C

KONU TESTİ 6. Göçmen kuşların ve kış uykusuna yatan can-
lıların, vücutlarında çok fazla miktarda yağ depo-
1. Aşağıdakilerden hangisi yağların özellikleri ara- lamalarının nedeni, yağların aşağıda verilen hangi
sında yer almaz? özelliği ile ilgilidir?
A) Proteinlere göre, yoğunlukları düşüktür. A) Bazı vitaminlerin emilimini kolaylaştırmaları

B) Canlılarda enerji kaynağıdır. B) Bazı hormonların sentezinde kullanılmaları
C) Peptit bağı içerirler. C) Yıkımlarında fazla miktarda metabolik suyun açı-
D) Alkol, eter gibi çözücülerde çözünürler. ğa çıkması
E) C, H, O içerirler. D) Suda çözünmez olmaları
E) Hücre yapısına katılmaları
2. Doymamış yağlarla ilgili olarak;
I. Oda sıcaklığında sıvıdır.

7. Aşağıdakilerden hangisi yağlarla ilgili doğru bir
II. C atomları arasında çift bağlar taşır. açıklama değildir?
III. Hidrojenle doyurulunca margarinler elde edilir.
A) Oksijenle yıkıldıklarında karbonhidratlara göre iki
şeklindeki yargılardan hangileri doğrudur? kat daha fazla enerji verirler.
B) Eklembacaklıların vücudunu örterek bu hayvanla-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II ra destek sağlar.
D) I ve III E) I, II ve III C) Kutuplarda yaşayan hayvanların deri altında de-
polanarak ısı kaybını önler.
D) Kış uykusuna yatan hayvanlar, depo yağları enerji
ve su kaynağı olarak kullanır.
3. Yapısındaki karbonlar arasında çift bağ bulunduran E) Hücre zarının geçirgenliğinde rol oynar.
yağlar, oda sıcaklığında sıvı, tek bağ bulunduran
yağlar ise oda sıcaklığında katıdır.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin karbonları

arasında çift bağ bulunmaz?
A) Tereyağı B) Zeytinyağı 8. Yağların insan vücudundaki görevleri arasında

aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
C) Ayçiçeği yağı D) Soya yağı
E) Mısırözü yağı A) Karbonhidrat yetersizliğinde enerji verici olarak kul-
lanılma
B) A, D, E, K vitaminlerinin emiliminde etkili olma
C) Midede uzun süre kaldığından tokluk duygusunun
4. Trigliseritlerin (nötral yağların) farklı özellikte ol- sürmesini sağlama
masını, yapılarına katılan monomerlerin aşağıdaki D) Gerektiğinde temel amino asitlerin sentezinde
özelliklerinden hangisi belirlemez? kullanılma
E) Deri altında birikerek vücut yüzeyinden ısı azalt-
A) Gliserol molekülünün sayısı ma
B) Yağ asitlerinin çeşidi
C) Yağ asitlerinin karbonları arasındaki bağların sa-
yısı
D) Yağ asitlerinin karbon sayısı
E) Yağ asitlerinin hidrojen sayısı
9. I. Enzim
II. Hormon
III. Amino asit
IV. Koenzim
5. Aşağıdaki organik maddelerden hangisi, vücu- Yukarıdaki maddelerden hangilerinin yapısında,

dumuzda yağlara dönüştürülerek depolanamaz? kesinlikle peptit bağı bulunur?
A) Amino asit B) Yağ asidi C) Gliserol A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) Vitamin E) Glikoz D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV

10. Protein moleküllerinin farklı özellikte olmasının 14. Aşağıdakilerden hangisi, proteinlerin işlevlerin-
nedeni; den değildir?
I. amino asit sayısının farklı oluşu A) Organizmanın direncini artırma

II. amino asit dizilişinin farklı oluşu B) Karbondioksit ve oksijen taşınmasını sağlama
III. amino asitlerin bağlanma biçimlerinin farklı oluşu C) Gerektiğinde solunumla yıkılarak enerji verme
D) Kanın pıhtılaşmasını sağlama
gibi durumlardan hangilerine bağlıdır?
E) Gerektiğinde vitamin ve minerallere dönüşme
D) I ve II E) I, II ve III
15. Özellikleri birbirinden farklı olan X ve Y proteinle-
ri ile ilgili olarak;
I. Sentezlerinden sorumlu genlerin baz dizilimi fark-

lıdır.
11. Temel besin maddelerini oluşturan protein, yağ
ve karbonhidratlar için, II. Hidroliz edildiklerinde açığa çıkan amino asit sa-
yısı farklıdır.
I. hücre zarının yapısına katılma III. Yapılarına katılan amino asitlerin çeşidi farklıdır.
II. enerji verici olarak kullanılma IV. Yapılarına katılan amino asitlerin dizilişi farklıdır.
III. hormonların ve enzimlerin yapısına katılma
yargılarından hangileri, kesinlikle doğrudur?
özelliklerinden hangileri ortak değildir?
A) I ve II B) I ve IV C) II ve III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
16.
12. İnsanlar temel amino asit gereksinimini;

I. yediği proteinleri sindirme
II. hücre içindeki proteinleri hidroliz etme
Genel yapısı yukarıda verilen amino asitlerde, amino
III. temel olmayan amino asitleri, temel amino asitle grubu baz gibi, karboksil grubu asit gibi davranır.
re dönüştürme
Amino asitlerin bu özelliğinin biyolojik önemi,
olaylarından hangileri ile sağlar?
I. Canlıda vücut sıvılarının pH dengesinin korun-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III masında etkili olmasıdır.
D) I ve II E) I, II ve III II. Hücre sitoplazmasının pH sini asidik yönde etki-
lemesidir.
III. Hücrede enzim aktivitesini yavaşlatmasıdır.
varsayımlarından hangileri doğrudur?

13. Bir proteinin, yapısında gerçekleşen değişmelere
bağlı olarak bozulup işlevini kaybetmesine denatü-
rasyon denir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Aşağıdakilerden hangisi, işelevsel bir proteinin
denatürasyonuna neden olabilecek olaylardan bi-
ri değildir?
17. Aşağıdaki besinlerden hangisinin içerdiği protein
A) Yüksek sıcaklığa maruz kalması oranı en azdır?
B) Kuvvetli asidik ortamla etkileşmesi
A) Hindi eti B) Yumurta C) Kaşar peyniri
C) Yapısından amino asit kopması
C) Tereyağı D) Mercimek
D) Ortam ph sinin değişmesi
E) Ortam sıcaklığının azalması
1.C 2.E 3.A 4.A 5.D 6.C 7.B 8.D 9.A 10.D 11.C 12.D 13.E 14.E 15.B 16.A 17.C

TARİH – ÖSS Ortak
OSMANLI DEVLETİ’NİN KLASİK DÖNEMİ (XIV. – XVI. yüzyıllar)
Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Devri politikaları şunlar- - I. Murat döneminde Germiyanoğullarının bazı toprakları
dır (1299 – 1453): evlilik yoluyla Osmanlılara geçti. Hamitoğullarının top-
raklarının bir kısmı da satın alındı. Niğbolu Savaşı’ndan
• Batıya Yönelik Fetih Politikası sonra Anadolu Türk birliği büyük ölçüde sağlandı.
- Osman Bey döneminde Anadolu’da Bizans’la savaşıla- Karamanoğulları toprakları alındı ve Osmanlının sınırla-
rak Söğüt’ten Bursa’ya kadar olan topraklar alındı. rı Anadolu’da Fırat’a dayandı.
- Orhan Bey döneminde Bizans’la mücadele devam etti, - Ankara Savaşı’nın ardından yaşanan Fetret Devri’nden
Bursa, İznik ve İzmit alındı. Karesioğulları Beyliği’nin sonra Çelebi Mehmet, Osmanlı Devleti’ni kendi yöneti-
alınmasından sonra Ege’ye ulaşıldı. Rumeli’ye geçiş için mi altında yeniden birleştirdi. Anadolu Türk birliği ça-
uygun koşullar oluştu. Rumeli’de, Edirne’ye kadar olan lışmaları yeniden başladı.
Trakya toprakları alındı.
- I. Murat döneminde Edirne alındı. Bu gelişme üzerine
Balkan devletleri Haçlı birlikleri kurarak Osmanlının Ru- Anahtar sözcük
meli’deki ilerleyişini durdurmaya çalıştılar. Osmanlı bu
savaşlarda, Balkan Haçlı birliklerini yenilgiye uğratarak, Fetret Devri: Ankara Savaşı’ndan sonra Yıldırım
Rumeli’deki ilerlemesini hızlandırdı. Bayezit’in oğulları arasında taht kavgalarıyla geçen
- Yıldırım Bayezit döneminde Osmanlının İstanbul’u ku- dönemdir (1402 - 1413).
şatması üzerine harekete geçen Avrupa Haçlı birliği ile
yapılan 1396 Niğbolu Savaşı’nı Osmanlı orduları kazan-
dı. Osmanlının batıdaki ilerleyişi bu dönemde Timur İm- - Sultan II. Murat döneminde Anadolu Türk birliğini sağ-
paratorluğu ile yapılan 1402 Ankara Savaşı’nın kaybe- lamak için mücadele sürdürüldü. Fatih Sultan Mehmet
dilmesiyle bir süre durdu. tahta geçtiğinde, Karamanoğulları ve Candaroğulları
- II. Murat döneminde önce Edirne - Segedin Antlaşma- dışında Anadolu Türk birliği Fırat’a kadar yeniden sağ-
sı’yla Balkan devletleriyle barış dönemi yaşandı. Daha lanmıştı.
sonra Balkan devletlerinin saldırılarıyla başlayan Varna
ve II. Kosova Savaşları’nı Osmanlı Devleti’nin kazan-
masıyla Balkanlardaki ilerleme devam etti.
Osmanlı Devleti’nin Yükselme Devri politikaları şun-
lardır (1453 – 1579):
Anahtar sözcük
Osmanlıların Rumeli’ye Kesin Olarak Yerleşmele- • İstanbul’un Alınması (1453)

ri: 1444 Varna ve 1448 II. Kosova Savaşları, Os- Anadolu ve Rumeli’de geniş topraklara sahip olan Osman-
manlıların Balkanlardaki kazanımlarının kalıcı oldu- lı Devleti için İstanbul’un alınması bir zorunluluktu. Devle-
ğunun kanıtı oldu. Bundan sonra Balkan devletleri tin henüz güçlü bir donanması olmadığından, Anadolu ve
savunmaya çekilirken, saldırı gücü Osmanlılara geçti. Rumeli arasındaki bağlantı kolayca tehlikeye düşebiliyor-
Osmanlıyı Rumeli’den atabilecek bir güç kalmadı. du. Osmanlı topraklarının tam ortasında Bizans İmparator-
luğu’nun varlığı sürdükçe, Osmanlı Devleti’nin bölgedeki
siyasal otoritesi daima yarım kalacaktı.
• İskân Politikası
Osmanlı Devleti Rumeli’de aldığı topraklara Anadolu’dan • Batıda İlerleme ve Avrupa’da Üstünlük Mücadelesi
Türk nüfusun yerleştirilmesine önem vermiştir. Osmanlının Fatih Sultan Mehmet döneminde Osmanlı İmparatorlu-
bu politikayı uygulamasındaki temel amaç, Balkanlarda ğu’nun siyasal hedeflerinden biri, Balkan Yarımadası’nın
Türk nüfusu artırarak, bölgenin savunmasını kolaylaştır- fethinin tamamlanması idi. II. Bayezit ve Yavuz Sultan Se-
mak ve merkezi yönetimi güçlendirmek, böylelikle bölgede lim dönemlerinde Osmanlı İmparatorluğu daha çok doğu
kalıcı olmaktır. ve güneydoğuyla ilgilendi. Kanuni Sultan Süleyman dö-
neminde devlet yeniden batıya yöneldi. Kanuni, Orta Av-
rupa’da Osmanlı ilerleyişinin önünde engel durumunda
• Anadolu Türk Siyasi Birliği’ni Sağlama Politikası olan Macar Krallığı ile mücadele etti. Macar Krallığı Os-
- Osmanlı Devleti, Anadolu Türk beyliklerini ele geçirerek manlıya bağlı bir devlet durumuna getirildi. O dönemde
Anadolu’da güçlü, merkezi bir yönetim kurmayı amaç- Avrupa’nın üstün gücü Kutsal Roma - Germen İmpara-
lamıştı. Bu nedenle önce Karesioğulları Beyliği alındı. torluğu idi. Bu güce karşı Fransa Krallığı direnmekteydi.
Rumeli’ye geçildikten sonra Ahilerin yönetimindeki An- Bu sırada Almanya’da Luther’in liderliğinde Katolik Kilise-
kara, Osmanlı topraklarına katıldı. si’ne karşı başlayan dinsel ayaklanma (Reform) ve Pro-
testanlığın doğuşu da, Kutsal Roma - Germen İmparator-

luğu’nun Avrupa’daki üstünlüğünü olumsuz etkiliyordu. - Akdeniz ticaretini denetlemek için alınması gerekli olan
Kanuni’nin Kutsal Roma - Germen İmparatorluğu ile mü- yerlerden biri de Rodos Adası’ydı. Rodos, Kanuni dö-
cadelesinde Macaristan odak noktası oldu. İki imparator- neminde Sen Jan Şövalyeleri’nden alındı.
luğun bu mücadelesinde, 1529 I. Viyana Kuşatması ve - Kıbrıs Adası da Osmanlı İmparatorluğu’nun Suriye ve
1532 Alman Seferi, geçici bir denge meydana getirdi. Mısır eyaletleriyle deniz ulaşım yolunu denetleyen
1533’te Avusturya Arşidükalığı ile imzalanan İstanbul önemli bir konumdaydı. İmparatorluğun doğu ve batı
Antlaşması’yla Osmanlı Devleti, Avusturya’ya siyasi üs- yönlerindeki ilerlemesi duraklayınca, Kıbrıs’ın alınması
tünlüğünü kabul ettirdi. kararlaştırıldı. Kıbrıs, 1571’de Venediklilerden alındı.
- Osmanlı İmparatorluğu bir yandan Akdeniz’de üstünlük
sağlayarak Akdeniz ticaretini denetleme amacına yöne-
• Doğu ve Güneyde İlerleme Politikası lirken, diğer yandan Hint Denizi’ne çıkarak Portekiz’le
mücadeleye girişti. Coğrafi Keşiflerle Hint Denizi’ne
egemen olan Portekizliler, Basra Körfezi ve Kızıldeniz’in
Anahtar sözcük girişlerini kapatarak doğu mallarının Akdeniz’e götürül-
mesine engel oldular. Osmanlı; Suriye, Mısır, Bağdat ve
Anadolu’nun Siyasal Birliği’nin Sağlanması: Basra’yı ele geçirdiğinde Baharat Yolu’nu kapanmış
Osmanlı Devleti Anadolu’daki Türk beyliklerinin buldu. Bu yolu tekrar açmak için 1538 -1553 yılları ara-
topraklarını kendi yönetimi altına alarak Anadolu sında Hint Deniz Seferleri yapıldı. Ancak Portekiz do-
Türk birliğini kurmayı amaçlamıştır. Fatih; Sinop, nanmasına üstünlük sağlayamayan Osmanlı, Hint tica-
Konya ve Karaman’ı aldı. Yavuz da; Güneydoğu ret (baharat) yolunun denetimini ele geçiremedi.
Anadolu’yu alarak Anadolu Türk birliğini kesinleş-
tirdi. Anadolu’daki Türk olmayan devletlerin ellerin-
deki Amasra ve Trabzon’un alınması ve Doğu
Anadolu’nun Osmanlı denetimine girmesiyle Ana-
dolu siyasal birliği de sağlanmış oldu.
Osmanlı Devleti’nde Kültür ve Uygarlık
- Osmanlının Doğu seferlerinin bir amacı da İpek Yo-

lu’nun denetimini ele geçirmekti. İran, Azerbaycan ve • Merkez Örgütü
Doğu Anadolu’nun denetimini eline geçiren Akkoyunlu
Devleti İpek Yolu’nun denetimini elinde tutabilmek için - Osmanlı İmparatorluğu, egemenliğin tek kişide toplan-
Osmanlının doğudaki ilerleyişine engel olmaya çalışı- dığı mutlakiyetle yönetiliyordu. Padişah mutlak yetkiliy-
yordu. Fatih, 1473’te Otlukbeli Savaşı’yla Akkoyunlu di. Diğer bütün devlet görevlileri, yetkilerini padişahtan
Devleti’ni yendi ve böylece Doğu Anadolu’nun önemli alırlardı. Padişahlar devlet işlerini saraydan yönetirler,
bir bölümü, Osmanlı denetimine girdi. Yavuz, 1514’te Divan üyelerini ve elçileri burada kabul ederlerdi.
Akkoyunlu Devleti’nin yerine kurulan Safevilerle yaptığı - Devletin merkez yönetim örgütü Divan-ı Hümayun’du.
Çaldıran Savaşı’nı kazanarak Doğu Anadolu’nun ta- Her türlü devlet işleri burada görüşülür ve karara bağla-
mamını ele geçirdi. Kanuni döneminde Safevilerle mü- nırdı.
cadele devam etti ve ilk Osmanlı – İran antlaşması olan
Amasya Antlaşması 1555’te imzalandı.
- Osmanlı Devleti, güneyde de Memlûk Devleti’yle mü- Anahtar sözcük
cadele etmek zorunda kaldı. 1516 Mercidabık Sava-
şı’yla Suriye, 1517 Ridaniye Savaşı’yla Mısır alındı. Divan: Osmanlıda son söz padişaha aitti. Bu nedenle
Memlûk Sultanlığı yıkıldı. Baharat Yolu’nun Akdeniz Divan kararları padişahın onayı olmadan yürürlüğe gi-
çıkışları Osmanlı denetimine geçti. İslamlığın kutsal remezdi. Bu durum Divan’ın bir karar organı değil,
toprakları, Osmanlı denetimine girdi. Osmanlı hüküm- padişahın danışma kurulu olduğunun kanıtıdır. Fa-
darları halife unvanını aldılar. İslam dünyasının liderliği tih’ten itibaren Divan toplantılarında sadrazamdan
Osmanlıya geçti. başka, vezirler, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri,
Rumeli ve Anadolu defterdarları ve nişancı doğal
• Denizlerde Egemenlik Kurma Politikası üye olarak yer almışlardı. Deniz kuvvetlerinin komuta-
nı olan Kaptan-ı Derya, İstanbul’da bulunduğu za-
- Osmanlı İmparatorluğu’nun İstanbul’dan sonra Mora manlarda toplantılara katılırdı. Ayrıca şeyhülislam da
Yarımadası’nı ve Ege adalarının bazılarını alması, Ve- gerektiği zaman Divan toplantılarına çağrılır, onun da
nedik Dükalığı’nın ticari çıkarlarına zarar vermeye baş- görüşü alınırdı.
ladı. Bunun üzerine Papalık ve Macar Krallığı ile anla-
şan Venedik, 1463’te Osmanlı İmparatorluğu’nun de-
nizlerdeki ilerleyişini durdurmak üzere savaşa girişti.
Karşılıklı saldırılardan sonra 1479’da barış imzalandı. • Eyaletlerin Yönetimi
Buna göre Venedik, Osmanlı İmparatorluğu’na her yıl
vergi verecek, karşılığında kendilerine bazı ticaret ko- Osmanlı İmparatorluğu yönetim bakımından eyaletlere bö-
laylıkları sağlanacaktı (kapitülasyon). lünmüştü. XV. yüzyılda Anadolu ve Rumeli Beylerbey-
- Kırım, önemli ticaret yollarının Karadeniz’de ulaştığı bir likleri, temel eyalet örgütlenmesini oluşturmuştur. XVI.
merkezdi. Burada Cenevizlilerin ticaret kolonileri vardı. yüzyılda fetihlerle yeni topraklar kazanıldığında, bunların
Bu özelliklerini değerlendiren Fatih, Kırım’ı 1475’te ala- merkeze uzaklık veya yakınlıklarına ve buna bağlı olarak
rak, Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı bir beylik haline uygulanan vergi sistemlerine göre yeni yönetim birimleri
getirdi. oluşturuldu.

• Toprak Yönetimi
Anahtar sözcük
Osmanlı Devleti’nde toprak ilke olarak devletin sayılırdı.
Bu durum, merkeziyetçiliği güçlendiren bir etkendir. Böy- Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Yapı: Ekonomi
lece feodal yapıların oluşması engellenmiştir. Reaya deni- büyük ölçüde tarıma dayanıyordu. Coğrafi Keşiflere
len çiftçilere, bu toprağın kullanım hakkı belli temel koşul- kadar Doğu Ticaret Yolları’ndan önemli gelir sağ-
larla verilmiştir. Osmanlılar, Anadolu Selçuklu Sultanlığı lanmıştı. İpekli, pamuklu kumaşlar, çuhalar, bakır ve
ve Anadolu beyliklerinden aldıkları yerleri eski durumlarıy- deri mamülleri, her yerde alıcı bulabiliyordu. Zanaat-
la olduğu gibi kabul etmişler, Rumeli’de fethettikleri ülkele- kârlar, üretilen mala ya da yapılan işe göre lonca
ri ise çoğunlukla “miri” yani devlete ait arazi olarak tapu- denilen örgütler oluşturmuşlardı.
lamışlardır. Bütün bu toprakları işleyen çiftçiler, toprağı
serbestçe ekip biçerler ve üretilen ürünün vergisini, bulun-
dukları bölgede devleti temsil eden sipahiye öderlerdi. Üç • Eğitim - Öğretim
yıl arka arkaya ekilmeyip boş kalan toprak, bu çiftçinin
elinden alınıp başkasına verilirdi. Osmanlı Devleti’nde eğitim sisteminin temel amacı, eğitim
- öğretim kurumları ile devlete bağlı insan yetiştirmekti.
Devlet, halkın okuma yazma öğrenmesi için bile bir çaba
göstermezdi. Okuma yazma, bilimle uğraşan ulema sınıfı-
nın ayrıcalığı durumundaydı. Osmanlı Devleti’nde ilköğre-
• Ordu Örgütlenmesi tim kurumları sıbyan mektepleri idi. Bu okullar, büyük şe-
hirlerin hemen her mahallesinde bulunurdu. Sıbyan mek-
Osmanlı ordusunun temel yapısı, Kapıkulu Ocakları ve teplerinde eğitim karma ve ücretsizdi. Osmanlı Devleti’nde
Eyalet Askerleri’nden oluşmuştur. Ayrıca çeşitli görevleri orta ve yükseköğretim kurumları medreselerdi. Müftü, ka-
olan yardımcı kuvvetler vardır. dı, müderris, doktor, astronom, matematikçi ve din bilgin-
leri medreselerden yetişirdi. Medreselerden ulema sınıfı
Kapıkulu Ocakları: Bunlar doğrudan padişaha bağlı, ay- yetiştiği için Türk ve Müslüman kökenliler eğitim görürler-
lıklı ve sürekli görev yapan askerlerden oluşur. Bir kısmı di. Devşirmeler medreselere alınmazdı. Medreselerin eği-
yaya, bir kısmı atlı birliklerdir. Kapıkulu Ordusu’nun kay- tim dili Arapçaydı. Fatih döneminde devlet adamı yetiştir-
nağı Rumeli’de Hıristiyan köylerinden devşirilen çocuklar- mek amacıyla Enderun Okulu açılmıştır. Bu okula dev-
dır. şirmeler alınırdı. Eğitim dili Osmanlıcaydı. Mezunları as-
kerlik, yönetim ve bürokraside görev yaparlardı. Esnaf
Eyalet Askerleri: Eyalet askerlerinin temelini tımarlı sipa- teşkilatında mesleki eğitim veren kurum ise loncalardı.
hiler oluştururdu. Osmanlı ordusunun sayıca en büyük bö-
lümü ve tamamı atlı olan bu askerler Türklerden oluşurdu. • Bilim:
Dirlik sahipleri tarafından yetiştirilirdi.
Osmanlı Devleti’nde bilimin öğretildiği yer medreselerdir.
Özellikle Fatih döneminde bilim adamları desteklenmiştir.
Çağın en önemli matematikçisi ve astronomu Ali Kuş-
Anahtar sözcük çu’dur. Fatih döneminde tıp ve tarih alanında da çalışma-
lar yapılmıştır. XVI. yüzyılda bilim alanında çalışmalar
Dirlik Sistemi: Dirlik sahipleri, gelirleri oranında dev- azalmış, ancak coğrafya alanında Piri Reis, önemli ça-
lete cebelû denilen atlı asker yetiştirirlerdi. Bu askerle- lışmalar yapmıştır. III. Murat döneminde astronomi geliş-
rin tüm masrafları dirlik sahibi tarafından karşılanırdı. miştir. Bu dönemde İstanbul’da Tophane’de rasathane ku-
Bu yüzden eyalet askerleri hazineye yük olmazdı. rulmuştur (1578). Ancak rasathane, ulemanın tepkisi ne-
deniyle yıktırılmıştır.
•Yazı, Dil ve Edebiyat:
Osmanlı Devleti, Arap alfabesini kullanıyordu. Resmi dil

• Maliye Türkçeydi. Edebiyat dili Farsça, din ve bilim dili ise Arap-
çaydı. Zamanla Türkçe, Farsça ve Arapçanın karışımı
Osmanlı Devleti’nde önce bakır, devlet aşamasında gü- Osmanlıca denilen yapay ve karma bir yazı dili ortaya çıktı
müş, imparatorluk aşamasında ise altın para kullanılması ve Türkçe ikinci planda kaldı. Osmanlıda bu dönemde
mali yapının fetih politikası ile güçlendiğini kanıtlar. Os- edebiyat üç kolda gelişme gösterdi: Saray ve medrese
manlı Devleti’nin başlıca gelir kaynağı, tarımsal kaynaklı çevresinde Divan Edebiyatı, halk içinde Halk Edebiyatı,
aşar, haraç ve cizye vergileridir. Bu vergiler dışında Os- tarikat, zaviye ve dergâhlar çevresinde ise Tasavvuf
manlı maliyesinin gelir kaynakları arasında gümrük, ma- Edebiyatı oluşup gelişti.
den, tuzla ve orman gibi devlet tarafından işletilen yerler-
den sağlanan gelirler de yer alır. Savaşlardan elde edilen
ganimetlerin beşte biriyle, bağlı beyliklerden ve yabancı • Güzel Sanatlar:
devletlerden alınan yıllık vergi ve hediyeler de devletin ge-
lir kaynakları arasında yer alır. XVI. yüzyılın başlarından Osmanlıda gelişen sanat dalları şunlardır: mimari, minya-
itibaren devlet, olağanüstü durumlarda “avarız” adıyla na- tür, musiki, tezhip, çinicilik, hattatlık.
kit vergi toplamaya başlamıştır. Bu vergi, hazine açıkları Gelişen zanaat dalları şunlardır: dokumacılık, halıcılık,
arttıkça daha da yükselmiştir. ciltçilik, madencilik ve ahşap işçiliği.

KONU TESTİ 4. Kanuni Sultan Süleyman döneminin,
– Fransa’ya kapitülasyonlar verilmesi,
– Almanya’ya karşı Fransa’nın desteklenmesi,
1. 1453’te II. Mehmet’in İstanbul’u kuşatması sırasında
– Almanya’daki Reform hareketlerinin desteklen-
Papa, Türklere karşı bir Haçlı seferi düzenlenmesi ve
mesi
Bizans’a yardım edilmesi konusunda Avrupalı devlet-
lere çağrıda bulunmuştur. Fakat bu çağrıya sadece
politikaları, aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir?
Ceneviz ve Venedik devletleri olumlu cevap vermiş-
lerdir.
A) Monarşik gücün artırıldığının
B) Batı sınırının güvence altına alındığının
Bu duruma dayanılarak,
C) Avrupa siyasetinin yönlendirilmeye çalışıldığının
D) Ekonomik alanda güç kazanıldığının
I. Avrupalı devletler, Papa’nın dinsel liderliğini tanı-
E) Katoliklere karşı Ortodoksların desteklendiğinin
mamışlardır.
II. Papa’nın, Avrupalı krallar üzerindeki siyasi otori-
tesi azalmıştır.
III. İstanbul’un Türkler tarafından kuşatılması, Avru- 5. Osmanlı Devleti’nin daha önceki Türk devletle-
pa’da önemli bir olay olarak görülmemiştir. rinden farklı olarak “egemenlik paylaşılmaz” ilke-
sini kabul etmesinin,
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
I. padişahın yetkilerinin şeriatla sınırlandırılması,
A) Yalnız l B) Yalnız lI C) I ve II II. imparatorluk halkının farklı inançlara sahip olma-
D) l ve llI E) ll ve Ill sı,
III. hanedanın tüm erkek üyelerinin tahta çıkma hak-
kının olması
durumlarından hangilerine karşı bir önlem olduğu

2. Osmanlı Devleti’nin Yükselme döneminde gerçekle-
savunulabilir?
şen taht kavgalarından biri de II. Bayezit ile oğlu Ya-
vuz (I. Selim) arasındaki mücadeledir. II. Bayezit, oğ-
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
luna karşı giriştiği saltanat mücadelesinden galip çık-
mış ancak yeniçerilerin desteğini alan Selim, tahtın
yeni sahibi olmuştur.
Bu durumun, 6. Osmanlılarda mülk arazilerin Müslümanlara ait olan-
I. kapıkullarının yönetimdeki etkilerinin artması, larından öşür, gayrimüslimlere ait olanlarından haraç
II. egemenlik anlayışının değişmesi, vergisi alınırdı.
III. dini yapının güçlenmesi
Bu durum Osmanlı Devleti’yle ilgili, aşağıdakiler-
gelişmelerinden hangilerine ortam hazırladığı den hangisinin kanıtı olamaz?
söylenebilir?
A) Kişilerin mülkiyetinde toprakların olduğunun
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III B) Vergilendirmede dinin esas alındığının
D) I ve II E) I ve III C) Farklı dinden kişilerin bir arada yaşadığının
D) Çeşitli vergiler toplandığının
3. – Osmanlı Devleti; Fatih, Yavuz ve Kanuni dönem- E) Halktan eşit oranda vergi toplandığının
lerinde Anadolu’dan, Macaristan’a, İran’a ve Mı-
sır’a kadar geniş bir coğrafyada gerçekleştirdiği
fetihlerle sınırlarını genişletmiştir.
– Aynı dönemde Avrupalılar, Coğrafi Keşifler, Rö- 7. Osmanlı Devleti’nde tımar sahipleri aynı zamanda
nesans ve Reform hareketleri ile içinde bulunduk- bölgelerinin yöneticisiydiler.
ları olumsuz koşulları gidermeye çalışmışlardır.
Bu iki duruma dayanılarak, Bu durum Osmanlı Devleti'yle ilgili,
I. Osmanlı Devleti, devrin en güçlü devleti görünü-
mündedir. I. ticarete önem verildiği,
II. Osmanlı Devleti Avrupa’da yaşanan gelişmeleri II. taşrada yönetimin askeri temellere dayandığı,
yakından izlemiştir. III. iskân politikasının uygulandığı
III. Osmanlı Devleti savaş ekonomisiyle, Avrupa dev-
letleri ise ticaret ekonomisi ile güçlenmeye çalış- yargılarından hangilerini doğrular?
mıştır.
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
yargılarından hangilerine ulaşılabilir? D) I ve III E) II ve III
1.B 2.A 3.D 4.C 5.B 6.E 7.A

COĞRAFYA– ÖSS Ortak
HARİTA BİLGİSİ
Coğrafya’nın önemli özeliklerinden biri, insanla doğal ko- turulan bu yöntemlere projeksiyon adı verilir. En önemli
şullar arasındaki etkileşimin dağılışını incelemesidir. Fiziki, projeksiyon metotları, silindir, koni, eşalanlı ve parçalı pro-
beşeri ve ekonomik olayların veya bu olaylarla ilgili verile- jeksiyondur.
rin dağılışını göstermek için haritalardan yararlanılır.
Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün Uyarı: Silindir projeksiyon metodu ile yapılmış bir hari-
- kuşbakışı (tam tepeden) görüntüsünün tada, ekvator ve çevresi haritaya daha doğru yansıtılır.
- belli bir oranda (ölçek) küçültülerek düzlem üzerine ak-
tarılmış şekline harita denir.
b) Yerşekilleri
ÖRNEK 1
Yeryüzünün bir bölümünün kuşbakışı olarak çizilme-
siyle elde edilen şekillerin harita özelliğini taşıyabil-
mesi için, öncelikle aşağıdakilerden hangisi gerekli-
dir?
A) Yükseklik değerinin verilmiş olması

B) Kullanılan işaretlerin açıklanmış olması
C) Eşyükselti eğrileriyle çizilmiş olması
D) Enlem – boylam dairelerinin belirlenmiş olması Haritalar kuşbakışı görünüme göre çizildiklerinden yerşe-
E) Çizimin belli bir ölçeğe göre yapılmış olması killerinin yamaç alanları gösterilemez. Yalnızca taban
(1986/1) alanları gösterilir.
ÇÖZÜM
Yeryüzünün ya da bir bölümünün kuşbakışı görüntüsünün Uyarı: Bir yerin izdüşüm yüzölçümü, arazideki yüksek-
belli bir oranda küçültülmesine harita denir. likler ve çukurluklar dikkate alınmadan her yer düz ka-
Soruda, tanımdaki özelliklerden kuşbakışı görüntü verildi- bul edilerek yapılan hesaplamalar sonucu elde edilir.
ğine göre, geriye çizimin belli bir ölçeğe göre yapılması Gerçek yüzölçümde ise bu yükseklikler ve çukurluklar
kalıyor. Bu da E’de verilmiştir. dikkate alınarak hesaplanır. Bu nedenle yükseklik ve
engebelik arttıkça gerçek yüzölçümü ile izdüşüm yüzöl-
Yanıt: E çümü arasındaki fark artar.
Haritada ölçek, coğrafi yön, koordinatlar ve haritanın

amacına uygun olarak hazırlanmış işaretler (lejand) bulu- c) Belli Bir Ölçeğe Göre Küçültme Yapılması
nur. Bunlara harita elemanları denir.
Haritalardaki hata oranı haritanın ölçeğine göre farklılık
gösterir. Haritanın ölçeği ne kadar küçük olursa haritadaki
Uyarı: Bir bölgenin haritası çizilirken öncelikle kullanım hata oranı o kadar fazla olur.
amacı belirlenir. Çünkü haritaların bazı özellikleri kulla-
nım amacına göre değişmektedir.
ÖRNEK 2
Haritalar yerşekillerinin biçimini gerçeğe tam uygun olarak
Haritalar yerşekillerinin biçimini gerçeğe tam uygun olarak göstermez. Haritalarda görülen, gerçeğin az ya da çok
göstermez. Haritalarda görünen, gerçeğin az ya da çok benzeridir.
benzeridir.
Haritalarda gerçeğin tam olarak gösterilememesinin ne- Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisi
denleri şunlardır: olabilir?
a) Dünya’nın Şekli: Dünyamız küre şeklinde olduğun- A) Yerşekillerinin karmaşık olması

dan yeryüzündeki farklı alanlar ve mesafeler doğru olarak B) Kuşbakışı bakış sağlanamaması
küre üzerinde görülebilir. Ancak bu şekilleri bozmadan C) Ölçeğin küçük tutulması
düzleme aktarmak olanaksızdır. Haritalardaki şekil ve alan D) Yerkürenin kutuplardan basık olması
bozulmalarını en aza indirgemek için çeşitli yöntemler ge- E) Küresel yüzeyin düzleme aktarılmış olması
liştirilmiştir. Meridyen ve paralellerden yararlanılarak oluş- (1987/1)

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Dünya’nın şekli nedeniyle yeryüzündeki farklı alanlar ve Bir haritada ölçeğin paydasındaki sayı bölgenin ne kadar
mesafeler küre üzerinde doğru olarak görülebilir ve değer- küçültüldüğünü gösterir. Verilen coğrafi bölgelerimizden
lendirilebilir. Ancak, küresel yüzeyin düzleme aktarılması Doğu Anadolu’nun yüzölçümü en büyük, Marmara’nın yü-
durumunda hem şekil hem de alan bozulmaları olur. Bu zölçümü en küçüktür. Bölgeler, aynı büyüklükteki kâğıtlara
bozulmalar ekvatorda daha az, kutuplarda daha fazladır. çizildiğinde Doğu Anadolu Bölgesi en fazla küçültülür ve
ölçeği en küçük olur. Marmara’nın ölçeği de en büyük
Yanıt: E olur.
Yanıt: D
ÖLÇEK
Ölçek, harita üzerinde iki nokta arasındaki mesafenin, • Aynı boyuttaki sayfalara, genişlikleri farklı olan yerlerin
arazi üzerindeki aynı mesafeye oranına denir. Haritalarda haritaları çizildiğinde bu haritaların ölçekleri, ayrıntı güç-
iki çeşit ölçek kullanılır bunlar: leri ve hata oranları farklı olur.
1. Kesir ölçek: Bu ölçekte haritadaki küçültme oranı ke-

sirle ifade edilir. Kesir ölçekte pay, harita üzerindeki uzun-
luğu ifade eder ve “1” ile gösterilir. Paydadaki sayı ise ha-
ritadaki bölgenin ne kadar küçültüldüğünü gösterir.
Haritadaki uzunluk (cm.)

Ölçek =
Yeryüzündeki gerçek uzaklık ( cm.)
Yukarıdaki haritalar karşılaştırıldığında, Türkiye haritasın-
1 da,
Örneğin ölçekli bir haritada yeryüzündeki - küçültmenin daha az
500.000 - ölçeğin daha büyük
500.000 cm. (5 km.) lik uzunluk haritada 1 cm. olarak gös- - ayrıntının daha fazla
terilmiştir. - hata oranının daha az olduğu görülür.
2. Çizgi Ölçek: Haritadaki iki nokta arasındaki uzunluğun • Aynı yerin farklı boyutlardaki kâğıtlara haritaları çizildi-
yeryüzündeki karşılığının bir çizgi üzerinde gösterilmesi- ğinde, haritaların ölçekleri, ayrıntıları ve hata oranları
dir. Eşit aralıklarla bölünmüş çizgilerde her aralık, yeryü- farklı olur.
zünde ne kadar uzunluğa karşılık geldiğini belirtir.
Örneğin çizgi ölçeğinin boyunun

4 cm. olduğu kabul edilirse, bunun kesir ölçek karşılığı
şöyle bulunur.
Her aralık 1 cm. dir ve yeryüzündeki 50 m. yi gösterir. Ke-

sir ölçekteki birimler cm. olduğu için 50 m. = 5000 cm. dir.
Buna göre kesir ölçek 1/5000 olur.
Yukarıdaki Türkiye haritaları karşılaştırıldığında, I. harita-
da,
Ölçeğin Haritaya Etkisi: - küçültmenin daha az
Haritaların ayrıntı gösterme gücü haritanın ölçeğine göre - ölçeğin daha büyük
değişir. Haritanın ölçeği ne kadar büyük olursa ayrıntı - ayrıntının daha fazla
gösterme gücü de o kadar fazla olur. Ayrıntı gücü, bir böl- - hata oranının daha az olduğu söylenir.
genin haritasının çizildiği kağıdın büyüklüğüne göre veya
aynı büyüklükteki kağıtlara çizilen bölgelerin yüzölçümle-
rine göre değişir. Uyarı: Genişlikleri farklı olan bölgelerin aynı ölçekle ha-
ritaları çizildiğinde, küçültme oranı, ayrıntı gösterme
gücü ve hata oranı aynı olur. Ancak haritaların kâğıt
ÖRNEK 3 büyüklükleri farklı olur.
Doğu Anadolu, Marmara ve Karadeniz Bölgesi’nin, aynı
büyüklükteki kâğıtlara ve kâğıtların tamamı kullanılarak
haritaları çizilmiştir. ÖRNEK 4
Bir atlasta Türkiye’nin coğrafi bölgelerini gösteren harita-
Bu haritalar, ölçeği en küçük olandan en büyük olana lar, eşit boyutlardaki sayfalara, sayfanın tümü kullanılarak
doğru sıralandığında; sıralama, aşağıdakilerden han- çizilmiştir.
gisi gibi olur?
Buna göre, aşağıdaki bölgelerden hangisine ait hari-
A) Doğu Anadolu – Marmara – Karadeniz tanın ölçeği en büyüktür?
B) Karadeniz – Doğu Anadolu – Marmara
C) Marmara – Doğu Anadolu – Karadeniz A) Doğu Anadolu B) Güneydoğu Anadolu
D) Doğu Anadolu – Karadeniz – Marmara C) Karadeniz D) Ege
E) Marmara – Karadeniz – Doğu Anadolu E) Akdeniz

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Aynı büyüklükteki sayfalara haritası çizilen bölge, ne ka- Ölçeği verilmemiş bir haritanın ölçeği, ölçeği bilinen bir ha-
dar küçük olursa, harita çizimindeki küçültme oranı o ka- ritadan yararlanılarak bulunabilir. Bunun için gerekli olan
dar az olur. Bu da harita ölçeğinin büyük, ayrıntının fazla bilgi, aynı iki şehir arasındaki harita uzunluklarının kaçar
olması demektir. cm. olduğudur. Bu uzunluklardan yararlanılarak ölçek he-
Yanıt: B sabı yapılabilir.
Yanıt: D
Harita Çeşitleri
Haritalar iki gruba ayrılır. Bunlar: ÖRNEK 6
1/200.000 ölçekli bir haritada iki kent arası 3 cm. ile göste-
1. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar: rilmiştir.
a) Genel haritalar: Toplumun geniş bir kesimi tarafından
kullanılan haritalardır. Örneğin; atlaslardaki haritalar, Bu uzaklık gerçekte kaç km. dir?
duvar haritaları, topoğrafya haritaları, siyasi haritalar
b) Özel haritalar: Belli bir konunun uzmanlarının kullan- A) 3 B) 5 C) 6 D) 9 E) 12
ması için hazırlanan haritalardır. Örnek: Maden, bitki,
jeoloji, iklim, nüfus vb. haritaları
ÇÖZÜM
2. Ölçeklerine Göre Harita Çeşitleri: Kesir ölçekte 1 cm. 200.000 cm. yi gösterir. Buda 2 km.
eder.
Haritaların ölçekleri, çizilecek haritanın özelliğine göre de-
1 cm. 2 km.
ğişir veya haritanın kapsam ve amacına göre ölçek seçilir.
3 cm. x
Büyük Ölçekli Haritalar: Bu haritada ölçek 1/1000 ile
1/200.000 arasında değişir x = 2 x 3 ⇒ 6 km. dir.
Orta Ölçekli Haritalar: Ölçek 1/200.000 – 1/500.000 ara- Yanıt: C

sındadır.
Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/500.000 den daha kü- Eğim Hesaplama: İki nokta arasındaki yükseklik farkının
çük olan haritalardır. Bu haritalar daha çok atlaslarda kul- bu noktalar arasıdaki kuşuçumu uzaklığa oranına eğim
lanılır. denir.
Yükseklik farkı x 100 (veya 1000)
Eğim =
Uzaklık (m.)
Haritalardan Yararlanma
• Uzaklık ve alan bulmak için haritaların ölçeğinden ya-
Uyarı: Engebeli bir bölgede iki merkez arasında yapı-
rarlanılır. Bu nedenle bütün haritalardan uzaklık ve alan
lacak olan yolun eğiminin az olması için yolun döne-
hesabı için yararlanılabilir.
meçlerle uzatılması gerekir.
• Eğim bulma ve profil çıkarma işlemleri için yerşekil-
lerinin gösterildiği fiziki haritalardan yararlanılır.
• İdari bölümleri ve sınırları öğrenmek için siyasi harita-
ÖRNEK 7
lardan yararlanılır.
Bir haritada yer alan
l. bir yolun eğimi,
ll. bir ilin izdüşümsel alanı,
lll. bir akarsuyun uzunluğu
ÖRNEK 5
Ölçeği verilmeyen bir Avrupa haritasının ölçeği, başka bir
niceliklerinden hangileri haritanın ölçeğinden yararla-
Avrupa haritasından yararlanılarak bulunabilir.
nılarak hesaplanabilir?
Bunun için, aşağıdakilerden hangisinin bilinmesi zo-
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
runludur?
D) l ve ll E) ll ve lll
(2002)
A) Aynı yöntemle çizilip çizilmediklerinin
B) Aynı çeşit haritalar olup olmadıklarının
ÇÖZÜM
C) Haritaların ölçeklerinin farklı olduklarının
Harita ölçeğinden yararlanılarak bir yerin izdüşüm alanı
D) Haritalarda aynı iki şehir arasının kaçar santimetre ol-
ile, bir akarsuyun uzunluğu hesaplanabilir. Bir yolun eği-
duğunun
minin hesaplanabilmesi için yükseltisinin de bilinmesi ge-
E) Harita işaretlerini açıklayan birer anahtarları olup ol-
rekir.
madığının
Yanıt: E

HARİTALARDA YERŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ Eşyükselti eğrilerinin özelikleri şunlardır:
Haritalarda yüzey şekilleri, iki ayrı harita ile gösterilir. Bun- • İzohipsler iç içe kapalı eğri-
lardan biri jeomorfoloji, diğeri topografya haritalarıdır. lerdir.
Jemorfoloji haritaları yaygın olmayıp, özel amaçlar için • Her eğri kendisinden daha
kullanılır. yüksek yerleri gösteren eğriyi
çevreler.
Haritalarda yüzey şekilleri, haritanın kullanım amacı ve öl- • Deniz kıyısı 0 m. eğrisidir. En
çeği gibi özelliklerine göre farklı yöntemler kullanılarak içteki eğride yer alan nokta zirveyi gösterir.
gösterilmektedir. • İki eğri arasındaki yükselti farkı her yerde aynıdır ve bu
Kabartma Yöntemi: Yüzey şekillerinin üç boyutlu olarak fark haritanın ölçeğine göre değişir.
gösterildiği bu yöntemde, haritaların maliyeti yüksektir ve • Eğimin fazla olduğu yerlerde eğriler
haritanın taşınması zordur. Bu nedenle fazla kullanılan bir sıklaşır, eğimin az olduğu yerlerde
yöntem değildir. birbirinden uzaklaşır.
Gölgelendirme Yöntemi: Haritası çizilecek olan bölgenin • İzohipslerin “V” şeklini aldığı yerler
belli bir yönden aydınlatıldığı varsayılır. Işığa dönük yü- akarsu vadisini”, “V”nin sivri ucu
zeyler açık renkle, gölgede kalan yüzeyler koyu renklerle akarsuyun kaynağını gösterir.
gösterilir. • İki tepe arasında kalan yerler bo-
yundur.
Tarama Yöntemi: Yerşekileri, uzunlukları ve kalınlıkları • Yüksekliği çevresine göre az olan kapalı çukurlar (kra-
değişen çizgilerle gösterilir. Eğimin fazla olduğu yerlerde ter gibi) “ ” işareti ile gösterilir.
çizgiler kısa, kalın ve birbirine yakındır. Eğimin az olduğu • Akarsuların denize döküldüğü yerlerde, kıyı çizgisinin
yerlerdeki çizgiler uzun, ince ve birbirine uzaktır. denize doğru çıkıntı yaptığı yerler deltaları, kıyı çizgisi-
nin akarsuyun ağzından içeriye doğru girinti yaptığı yer-
Renklendirme Yöntemi: Yükselti basamaklarının farklı ler haliçleri gösterir.
renklerle gösterildiği bir yöntemdir. En çok orta ölçekli ve
küçük ölçekli haritalarda kullanılan bir yöntemdir.
Kara Deniz
Yükseltisi: 0-500 m. arasında olan yerler yeşil Deniz
Kara
500-1000 m. arasında olan yerler sarı
1000 m. den yüksek olan yerler kahverengi ve
tonları
kalıcı karlar ve kutuplar beyaz Haliç Delta
okyanus, deniz ve göller mavinin tonları ile

gösterilir.
ÖRNEK 8
ÖRNEK 7
Bir fiziki haritada Çukurova ile Konya Ovası’nın farklı
renklerle belirtilmiş olması, bu ovaların aşağıdakiler-
den hangisi bakımından farklı olduğunu gösterir?
A) Yıllık yağış tutarı B) Yükselti C) Yüzölçümü

D) Jeolojik yapı E) Toprak türü
(ÖSS – 2000)
ÇÖZÜM
Fiziki haritada renklendirme yükseltiye göre yapılır. Çukuro- Haritada izohipslerin çok sık geçtiği yerlerle ilgili ola-
va’nın yükseltisi 0-500 m. ler arasında olduğu için yeşil rak, aşağıdakilerden hangisi kesin doğrudur?
renk ile, Konya Ovası’nın yükseltisi 500 – 1000m. ler ara-
sında olduğu için sarı renk ile gösterilir. A) Boyundur. B) Doruğa yakındır.
C) Eğim fazladır. D) Vadi yamacıdır.
Yanıt: B E) Plato yüzeyidir.
İzohips (Eşyükselti) Yöntemi: ÇÖZÜM

İzohips haritalarında eşyükselti eğrilerinin sık geçtiği yer-
Bu yöntem, topografya haritalarında kullanılır. Eşyükselti lerde eğim fazladır.
eğrileri, yüksekliği aynı olan noktaların birleştirilmesiyle çi-
zilir. Bundan dolayı eşyükselti eğrileri birbirini kesmezler. Yanıt: C

KONU TESTİ 5. Beş ayrı Türkiye haritasında, Ankara ile İzmir arasın-
daki kuşuçumu uzaklık ölçülmüştür.
1. Haritaya aktarılan alan, gerçeği olduğu gibi yansıt- Bu uzunluklardan hangisini gösteren haritanın
maz, alanın şeklinde ve boyutlarında bozulmalar ölçeği daha büyüktür?
meydana gelir.
A) 6 cm B) 9 cm C) 11 cm D) 13 cm E) 15 cm.
Aşağıdakilerden hangisi, haritalarda meydana ge-
len şekil ve boyut bozulmalarının nedenleri ara-
sında gösterilemez? 6. Aşağıdakilerden hangisi, haritalarda ölçeğe bağlı
olarak değişebilen bir özellik değildir?
A) Yerşekillerinin engebeliliği
B) Küçültme oranı A) İzohips aralık değeri
B) Ayrıntıları gösterme gücü
C) Harita lejandı C) Enlem ve boylamlar
D) Yerşekillerinin yüksekliği D) Kâğıt üzerinde kapladığı alan
E) Dünya’nın küresel şekli E) İzohips sayısı
2. Yerşekillerinin dağılımını gösteren Asya Kıta- 7. Aşağıdaki ülkelerin gösterildiği, eşit boyutlardaki
duvar haritalarından hangisinin ölçeği en büyük-
sı’nın haritasından, aşağıda verilenlerden hangisi tür?
bulunamaz?
A) Kanada B) İtalya C) A.B.D.
A) Everest Tepesi’nin yüksekliği D) Çin E) Brezilya
B) Japonya’nın kıyıları
C) Ganj Nehri’nin uzunluğu
D) Aral Gölü’nün alanı 8. Eşyükselti eğrileriyle hazırlanan bir haritada, gös-
terilen bölgede eğimin fazla olduğu, aşağıdaki-
E) Pakistan’ın idari bölünüşü lerden hangisiyle anlaşılır?
A) En yüksek ve en alçak yerin yükseltisinden

3. Engebenin fazla olması, gerçek alan ile izdüşüm alan B) Akarsuyun akış yönünden
C) Eşyükseltiler arasındaki yükselti farkından
arasındaki farkın artmasına neden olur. D) Eşyükselti eğrileri arasındaki uzaklıktan
E) Eşyükselti eğrilerin sayısından
llI
I
9. Bir öğrenci, öğretmenin tahtaya 40 cm. olarak çizdiği
lV
iki kent arasındaki uzaklığı defterine 8 cm. olarak
çizmiştir.
lI
V
Buna göre, ölçekte nasıl bir değişme olmuştur?
A) 4 kez küçülmüştür. B) 8 kez küçülmüştür.

C) 5 kez küçülmüştür. D) 2 kez büyümüştür.
Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerin E) 5 kez büyümüştür.
alanları eşittir.
Buna göre, hangisinin gerçek alanı ile izdüşüm 10. Yandaki haritada A – B arası A

alanı arasındaki fark en fazladır? kuşuçumu uzaklık 80 km. dir.
Buna göre, Tuz Gölü’nün

A) I B) II C) III D) IV E) V gösterildiği haritanın öl-
çeği aşağıdakilerden han- Tuz
gisidir? (Not: Aşağıdaki çi- Gölü
4 cm
zik ölçeklerin boyu 5 cm.
4. Haritalarda yönü belirtmek için yön oku işareti kulla- dir.)
nılır.

B
20 0 20 40 60 80
Bir haritada aşağıdaki özelliklerin hangisinin bu- A) km.
lunması durumunda, yön oku işaretinin kullanıl-
30 0 30 60 90 120
masına gerek yoktur? B) km.
40 0 40 80 120 160
A) Haritanın konu başlığı C) km.
B) Haritanın küçültme oranı
C) Haritanın ait olduğu yarımküre 50 0 50 100 150 200
D) km.
D) Çizilen yerden geçen paralel ve meridyenler
E) Haritada kullanılan özel işaretler 60 0 60 120 180 240
E) km.

11. 14. Eşyükselti eğrileriyle gös- V
terilen yandaki haritada II
I
işaretlenen hangi iki nok- III
ta arasındaki yükselti far-
IV
kı en fazladır?
250
Deniz
l ll
A) I ve IlI B) I ve IV C) II ve IV
Yukarıda eşyükselti eğrileri ile çizilmiş bir haritadan
alınan iki farklı yerşeklinin bir bölümü gösterilmiştir. D) II ve V E) III ve V
Şekiller üzerindeki ok yönünde gidildikçe yükselti

arttığına göre, okların üzerinde bulundukları yer-
şekilleri, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
15. Yandaki izohips ha-
l ll ritasında numaralar- I
A) Çanak Boyun la gösterilen doğrul- III
B) Dağ yamacı Vadi tulardan hangisinde

C) Sırt Dağ yamacı gidilirse yükselti IV
D) Krater Vadi farkı oluşmaz? II

E) Çukur Sırt
20
150
0
V
12. Yanda izohipslerle gös- I

V
terilen yeryüzü şekli üze- A) I B) II C) III D) IV E) V
rindeki beş akarsudan
hangisinin vadi yamaç-
ları en diktir?
III
16. Yukarıdaki izohips hari- L
A) I B) II C) III IV tasında K–L doğrultu-
II sunda çıkarılacak yer-
D) IV E) V
yüzü şeklinin profili,
aşağıdakilerden hangi- K 200
13. Yanda blokdiyagramı sindeki gibidir?
verilen bölgenin, izo- Deniz
hips haritası, aşağıda-
kilerden hangisi gibi
olabilir?
A) B)
Yükselti Yükselti
(m) (m)
800 800

600 600

400 400
200 200
A) B)
0 0
K L K L
C) D)
Yükselti Yükselti
(m) (m)

800 800

600 600
400 400
C) D)
200 200
0 0
K L K L
E)
Yükselti

(m)

800
E) 600
400
200
0
K L

1.C 2.E 3.D 4.D 5.E 6.C 7.B 8.D 9.C 10.A 11.E 12.B 13.D 14.C 15.A 16.C

FELSEFE – ÖSS Ortak
BİLGİ FELSEFESİ - 1
Bilgi felsefesi: Felsefenin doğrudan bilgiyi konu edinen, Anlamlılık

bilginin unsurlarını, olanaklılığını, sınırlarını, doğruluk ölçü- Önermenin, söz dizim (gramer) kurallarına uygun ifade
tünü, kaynağını sorgulayan felsefe dalıdır. edilmesidir. Dile getirilen yargının doğru olduğunun anla-
Bilgi konusu, Antikçağdan bu yana düşünürlerin ilgi alanın- şılması için anlaşılır olması gerekir. Her doğru önerme aynı
da yer almıştır. Ancak bilgi felsefesinin bağımsız bir disiplin zamanda anlamlıdır, ancak her anlamlı önerme doğru de-
haline gelmesi, bilimlerin gelişmesiyle 17. yüzyılda gerçek- ğildir.
leşmiştir.
Bilgi Felsefesinin Temel Sorunları
Doğru Bilginin Olanaklılığı Sorunu
Bilgi Felsefesinin Temel Kavramları Varlık sorunu ile başlayan felsefe, bir süre sonra bilgi soru-
nunu gündemine almak zorunda kaldı. Evrenin ana madde-
Gerçeklik sinin ne olabileceğini araştıran düşünürler, verdikleri yanıt-
İnsan bilincinden bağımsız olarak var olandır, duyularla al- larla varlığın bilgisi sorununu da felsefi düşüncenin günde-
gılanan, olgular dünyasıdır. Var olanın özelliğidir. mine kattılar. Doğru bilginin olanaklı olup olmadığını sorgu-
Örneğin, okumakta olduğunuz dergi, sizden bağımsız ola- lama konusu yaptılar. Bir kısım filozof, doğru bilginin ola-
rak vardır, dolayısıyla bir gerçekliğe sahiptir. naklı olduğunu savunurken, bazıları da olanaksız olduğunu
öne sürmüştür.
Dogmatizm (İnakçılık)
Doğruluk Doğru bilginin olanaklı olduğunu savunan görüşlere genel
Dile getirilen düşüncenin ya da önermenin gerçekliğe uy- olarak verilen addır. Örneğin, İlkçağ doğa filozofları, evrenin
gunluğudur. Düşünmenin özelliğidir. Dolayısıyla doğruluk, ana maddesinin su, hava, ateş vb. olduğunu söylerken,
mantıksal ve bilgisel bir değerdir. verdikleri bu yanıtlarla varlığın bilebileceğini, bu bilginin
Örneğin, “Bu dergi 120 sayfadır.” yargısı, dergi 120 sayfa- doğru ve kesin olduğunu da öne sürmüşlerdir. Onların in-
dan oluşmuşsa doğru, değilse yanlıştır. Bu bilginin doğru san aklına duydukları bu aşırı güven daha sonraları dogma-
olup olmadığı, son sayfa numarasına bakarak test edilebilir. tik düşünür olarak anılmalarına neden olmuştur.
O halde, gerçeklik alanında doğruluk denetlemesi, gözlem
ve deney yoluyla yapılır. Bilim, nesneler dünyasını konu Relativizm (Görecelik)
edindiği için, bilim alanında yapılan doğrulamada deney ve Sofistler, para karşılığı ders veren gezgin öğretmenlerdi.
gözlemden yararlanılır. Bu doğrulama biçimine olgusal ya Onlar, ders vermek için gittikleri yerlerde farklı yaşam tarz-
da bilgisel doğruluk denir. larının, değerlerin ve bilgilerin olduğunu gözlemlemişlerdir.
Bu nedenle, herkes için geçerli doğru bir bilginin olamaya-
Düşünsel anlamda doğruluk, yargıların birbiriyle tutarlı ol- cağı, bilginin insandan insana, toplumdan topluma değişti-
ması ilkesine dayanır. ğini savundular. Sofist Protagoras’ın “İnsan, her şeyin öl-
Örneğin, “Bütün insanlar dürüsttür.” , “Ali insandır.” öncül- çüsüdür.”, “Rüzgar, üşüyen için soğuk ama üşümeyen için
lerinden (verilerinden) elde edilen “Ali de dürüsttür.” sonucu, soğuk değildir.” sözleri, bu görüşü özetlemektedir. Sofistler,
yargıların birbiriyle tutarlı olması açısından doğrudur. Bu bu görüşleriyle dogmatik görüşün sarsılmasına, sistemli bir
doğrulama biçimine mantıksal doğruluk denir. Bir akıl yü- kuşkuculuğun doğmasına zemin hazırladılar.
rütmenin mantıksal anlamda doğru olması, olgusal anlam- Septisizm (Kuşkuculuk)
da da doğru olduğunu göstermez. Felsefi düşüncelerin Bilginin olanaksızlığını savunan görüştür. Septiklere göre,
doğru olup olmadığı, mantıksal tutarlılıkla denetlenir. ne akıl ne de duyumlar gerçeğin bilgisini verebilir. Aynı ko-
nuda birbiriyle çelişen aynı güçte iki yargı bulunabilir. Dola-
Bazı düşünürler, doğruluğun başka bir tanımını daha yap- yısıyla yapılması gereken nesneler karşısında tavır alma-
maktadırlar. Onlara göre, bir düşüncenin doğruluğu, sonuç- mak, yargıda bulunmaktan kaçınmaktır. Bu görüşün savu-
ta yarar sağlamasına, sorun çözmesine bağlıdır. nucularından olan Timon ve Pyrrhon’un kuşkuculuğuna
Örneğin, bu bölümde öğrenilen bir bilgi, konu testini çöz- “eski kuşkuculuk” , Arkesilaos ve Karneades’in kuşkuculu-
meyi, üniversite sınavında bu konudan çıkacak bir soruyu ğuna “ akademik kuşkuculuk” denilmektedir.
doğru yanıtlamayı sağlatıyorsa doğrudur. Duyu yanılgılarını kendisine çıkış noktası yapan kuşkucu-
luk, bilimin yumruğunu beline yemiş, bir daha görülmemek
üzere felsefe tarihinin sayfalarına gömülmüştür. Ancak kuş-
Temellendirme kuculuğun felsefe tarihine katkısı, yüzyıllar sonra,
Bir görüşün dayanak noktalarını göstererek haklılaştırma, Descartes’ta görülecek olan “metodik kuşkuculuk”a zemin
gerekçelendirmedir. Felsefi bilginin ayırt edici özelliği, öne hazırlamış olmasıdır. Descartes, kuşkuyu doğru bilgiye
sürülen görüşlerin temellendirilmiş olmasıdır. Filozoflar, yal- ulaşmada bir yol olarak kullanmıştır. İlkçağ kuşkuculuğu ile
nızca bir görüşü öne sürmekle kalmamışlar, neden öyle dü- Descartes kuşkuculuğu arasındaki fark, ilkçağ kuşkuculu-
şündüklerini de açıklayarak görüşlerini temellendirmişlerdir. ğunda kuşkunun amaç, Descartes’da ise araç olmasıdır.

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Duyulara dayanan ve tekil olan bilgiler, akıl tarafın-
1. Gerçeklik, somut olan ve bilinçten bağımsız olarak dan işlenir, birtakım kalıplara sokularak genel kav-
var olandır. ramlara ve yargılara dönüştürülür. Böylece varlığa
Doğruluk, zihindeki yargılarla nesnel gerçeklik ara- ilişkin güvenilir, genelgeçerli bilgilere ulaşılır.
sındaki uygunluktur.
Bilgi felsefesiyle ilgili bu açıklama, aşağıdaki soru-
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğruluğu lardan hangisine bir yanıt olamaz?
gerçeklikten ayıran özelliktir?
A) İnsan, metafizik dünyayı bilebilir mi?
A) Özne ile nesne arasındaki bağın düşünme ile ku-
B) Kesin ve doğru bilginin ölçütü nedir?
rulması
C) Varlığın doğru bilgisine ulaşılabilir mi?
B) Bilginin, bilgisi edinilen nesneye uygun olması
D) Bilgilerimiz güvenilir midir?
C) Zihindeki bilgilerin gerçekle çelişmesi
E) Bilginin kaynağı nedir?
D) Zihin dışında bir varlığın olması
E) Düşüncenin deneyden arınmış olması
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM Bilgi felsefesi, bilginin kendisini konu edinen, öğeleri, sınır-

ları, doğruluk ölçütü, kaynağı açısından sorgulayan felsefe
Parçada, gerçeklik ile doğruluğun tanımları verilerek arala- dalıdır. Parçadaki “duyulara dayalı bilgiler, akıl tarafından
rındaki fark sorulmaktadır. Gerçeklik, somut olarak var olan işlenir.” açıklaması, bilginin kaynağının duyum ve akıl oldu-
olarak tanımlandığına göre, insan bilincinden bağımsız ğunun kabul edildiğini ifade etmektedir. “Varlığa ilişkin ke-
nesneler dünyasını karşılamaktadır. Doğruluk, zihindeki sin, genelgeçerli bilgilere ulaşılır.” ifadesi ise, varlığın biline-
yargılarla nesnel gerçeklik arasındaki uygunluk olduğuna bileceğinin, bilgilerimizin güvenilir olduğunun kabulünü gös-
göre, zihnin elde ettiği bilginin gerçeklikle örtüşmesini, ger- termektedir. Parçada yer verilen görüşün, varlığı düşünce
çekliğe uygun olmasını karşılamaktadır. Gerçeklik, var olaya da madde cinsinden tanımladığına ilişkin bir veri bulun-
nın bir özelliği iken, doğruluk mantıksal, bilgisel bir değerdir. mamaktadır. Dolayısıyla insanın metafizik dünyayı bilip bi-
lemeyeceği sorusuna bu parçada yanıt bulunmamaktadır.
Yanıt: B
Yanıt: A
4. Başta Protagoras ve Gorgias olmak üzere tüm sofist-

ler, herkesçe benimsenecek ortak genelgeçer doğru-
ların olmadığını, doğrunun kişiden kişiye değiştiğini
2. Kant, bilgi konusunu irdeleyen analitik doğruyla sen- savunmuşlardır. Onlar, bu görüşlerini felsefece dü-
tetik doğru arasında ayrım yapar. Kullandığımız te- şünmeyi olanaksız kılacak denli ileri götürmüşlerdir.
rimlerin anlamlarına bağlı olan önermelere analitik, Buna göre sofistler, öne sürdükleri savlarla aşağı-
doğruluğunu deney ve gözlem yoluyla belirleyebildi- daki görüşlerden hangisine zemin hazırlamışlar-
ğimiz önermelere ise sentetik der. dır?
Bu ayrıma göre, aşağıdakilerden hangisi bir anali- A) Duyu bilgisinin güvenilir olmadığını, ancak akıl yo-
tik önerme örneğidir? luyla doğru bilgiye ulaşılabileceğini savunan akılcı-
lığa (rasyonalizme)
A) Türkiye’de hiçbir kadın hiçbir zaman cumhurbaş-
kanı olmamıştır. B) Doğuşta insan zihninin boş olduğunu öne süren
deneyciliğe ( empirizme)
B) Bazı kadınlar annedir.
C) Hiçbir şeyin bilinemeyeceğini, kesin bir tavır alına-
C) Her kadın çocuk sahibi olmayı ister. mayacağını savunan kuşkuculuğa (septisizme)
D) Her anne olan kadın, çocuk sahibi olan kişidir. D) Doğru bilginin ölçütünün, sağladığı yarar olduğunu
E) Bazı anneler bekârdır. savunan uygulayıcılığa (pragmatizme)
E) Bilginin duyu verilerinin akıl tarafından işlenmesiyle
ÇÖZÜM oluştuğunu savunan eleştiriciliğe (kritisizme)
Sentetik önermeler, öznede anlatılmayan özelliklerin özne- ÇÖZÜM

ye yüklenmesiyle oluşurlar. Örneğin “Bazı anneler bekâr-
dır.” önermesinde, önermenin yüklemi olan “bekâr” terimi, Relativist (görecilik) görüşü savunan sofistler, her şeyin in-
özneyi işaret eden “anne” teriminin kapsamını aşar. sanın algılamasına bağlı olduğunu, bu nedenle bilginin de
Analitik önermelerde yüklem, özneye yeni bir özellik yükle- kişilere ve toplumlara bağlı olarak değişeceğini öne sür-
mez. Bu nedenle analitik önermelerin doğruluğu terimleri- müşlerdir. Sofistler, bu görüşleriyle doğru bilgiye ulaşmanın
nin anlamlarına bağlıdır. Örneğin, “Bekâr, evli olmayandır.” olanaksız olduğunu, bu nedenle nesneler karşısında tavır
önermesinde olduğu gibi. almamak ve yargıda bulunmamak gerektiğini öne sürecek
olan kuşkuculuğa zemin hazırlamışlardır.
Yanıt: D
Yanıt: C

KONU TESTİ 4. Felsefe tarihinde filozoflar, her yerde ve her zaman
geçerli olabilecek bir doğruyu aramışlardır. Bu dü-
şünceye sahip filozoflardan biri olan Platon, matema-
1. Bir arkadaşım bana “Beni gökyüzündeki bulutların üç tiğin önermelerinin bu niteliğe uygun olduğunu görüp
kez daha beyaz olduğu bir ülkeye götür.” diyecek ol- doğru bilginin aklın ürünü olduğunu söylemiştir.
saydı, bu isteğini nasıl yerine getireceğimi bilemez-
dim. Söylediği şey, bana anlamsız gelirdi. Çünkü di- Buna göre, “doğru”nun özelliği aşağıdakilerden
limizde bir renk adı ile bir sayı bileşimi yoktur. Bu ne- hangisidir?
denle, biçimsel olarak emir kipinde olmasına karşılık
arkadaşımın tümcesi anlamsızdır. A) Doğrulanabilme ve yanlışlanabilme özelliğine sahip
olması
Buna göre, bilgi felsefesinde anlamlılığın ölçütü
olarak aşağıdakilerden hangisi dikkate alınmakta- B) İnsan zihninin ürünü olan önermelerle ilgili olması
dır? C) Dış dünya ile ilgili yargıda bulunmayı sağlaması
D) Nesnel dünyada insandan bağımsız olarak bulun-
A) Sözcüklerin, sözdizim (gramer) kurallarınca öngö- ması
rülen biçimde kullanılması
E) Özne ve nesne ilişkisinin sonucu olarak ortaya
B) Yargının olguya uygunluğunun gözlemle test edi- çıkması
lebilmesi
C) Yargının konuya ilişkin diğer yargılarla tutarlılık ta-
şıması
D) Yargının içinde geçen tüm sözcüklerin tanınıyor
olması
E) Sözcüklerin günlük yaşam alanındaki kullanılış bi- 5. Bir tutum olarak dogmatiklik, herhangi bir düşünceye
çimlerinin belirlenmiş olması körü körüne bağlı olmak anlamında kullanılır. Dog-
matik insan, benimsediği düşünceyi eleştirme ve sor-
gulama gereği duymaz. Benimsediği düşüncenin
doğruluğundan kesinlikle emindir. Karşı düşünce ve
görüşlere kapalıdır. Bilgi felsefesi ile uğraşan filozof-
lar arasında ise dogmatik olma, doğru bilgilerin var
2. “Masanın üzerinde bir anahtar var.” önermesini dile olduğuna inanma, bu düşünceyi benimseme demek-
getirmiş olayım. Bu önermenin doğru sayılması için, tir. Dogmatik düşünürler, insanın kendisinden bağım-
masanın üzerinde bir anahtar olduğunun görme ve sız olarak var olan gerçekliği bilebileceğini öne sürer-
belki de dokunma duyularının kazandırdığı gözlem- ler.
lerle pekiştirilmiş olması gerekir.
Bu parçaya göre hem dogmatik bilgi kuramcılarının
Bu örnekte, bir önermenin doğruluk ölçütü aşağı- hem de dogmatik tutuma sahip olanların ortak yö-
dakilerden hangisine bağlanmıştır? nü aşağıdakilerden hangisidir?
A) Daha önce doğrulanmış önermelerle karşılaştırıl- A) Aynı dönemde ortaya çıkmaları
masına
B) Felsefe ile ilgili olmaları
B) Mantık ilkelerine uygunluğuna
C) Bilimsel düşünüş tarzını yadsımaları
C) Tümel bir önerme olarak ifade edilmesine
D) Bir bilgi ya da düşünceye bağlanmaları
D) Olguya uygunluk göstermesine
E) Kuşkucu bir tavrı benimsemeleri
E) Bilim diline aktarılmasına
6. Büyük, küçük, güzel, çirkin, iyi ve kötü gibi kavramlar,

3. Bilginin hangi türü olursa olsun, bu dünyada olup bi- varlığı bir başka varlığa göre değerlendirirler. Büyük,
tenlerle ilgili olması, onlarla uğraşması ve yaşamın küçüğe göre büyüktür. Kedi, fareye göre büyük, as-
sorunlarına çözüm üretmesi gerekir. lana göre küçüktür. Güzel, çirkine göre güzeldir.
Buna göre, bir bilginin değerini belirleyen etmen Bu açıklama, aşağıdaki savlardan hangisini destek-
aşağıdakilerden hangisidir? ler niteliktedir?
A) Açık – seçik ve anlaşılır olması A) Herkes için geçerli bilgiye ulaşmak olanaklıdır.
B) Otoritelerce onaylanması B) Bilginin kaynağı akıldır.
C) Gerçeği yansıtması ve yararlı olması C) İnsan zihni doğuşta boştur.
D) Kendi içinde tutarlı olması D) Bilginin doğruluk ölçütü, sağladığı faydadır.
E) Geçmiş birikime dayalı olması E) Bilgilerimiz görecelidir.

7. İlkçağ doğa filozofları, “Evrenin ana maddesi nedir?” 10. – Gerçeğin değeri mutlak değil, insana sağladığı
sorusu üzerine düşünmüşler ve bu soruya farklı ya- mutluluktur.
nıtlar vermişlerdir. Örneğin Thales, ana maddenin su; – Bilimsel bilgi, bize doyum ve huzur sağladığı için
Anaksimandros, sınırsız; Herakleitos, ateş olduğunu değerlidir.
söylemiştir. Yaklaşık aynı dönemlerde yaşamış olan – Gerçekler, yaşam dediğimiz olgular bütününde
filozofların bu açıklamaları, insanın dış dünyaya iliş- işimize yarayandır.
kin doğru bilgi elde edinmesinin olanaksız olduğu
düşüncesini savunan kuşkuculuğun (septisizmin) Bu parçadaki görüşleri içinde barındıran yaklaşım,
doğmasına neden olmuştur. aşağıdakilerden hangisinde en iyi tanımlanmıştır?
Buna göre, kuşkuculuğun doğmasında etkili olan A) Herhangi bir olgunun gerçekliğinin ancak deney ve
unsur aşağıdakilerden hangisidir? gözlem yoluyla saptanabileceğini savunan öğreti-
dir.
A) Aynı konuda, aynı güçte birbiriyle karşıt savların B) Herhangi bir olgunun değerini, insana sağladığı
olabilmesi fayda ile ölçen yaklaşımdır.
B) İçinde yaşanılan nesneler dünyasının sürekli deği- C) Bilginin deneyle başladığını, ama deneyden doğ-
şim içinde olması madığını savunan öğretidir.
C) Duyu organlarının alıcılığının kişiden kişiye deği- D) Felsefenin temel görevinin, doğa bilimlerinin dilini
şebilmesi analiz etmek olduğunu savunan öğretidir.
D) Evrenin birçok gizemi içinde barındırması E) Duyuların zorunlu ve gerçek bilgiyi veremeyeceğini
E) Doğayı açıklayan bilimlerin henüz gelişmemiş ol- savunan öğretidir.
ması
11. Kuşkuculuğa göre, insan aklı nesnenin bilgisine ula-

8. Kişinin sahip olduğu bir inanç ve önerme daha önce- şamaz. Çünkü aynı konuda birbiriyle çelişen yargılar
den doğru olduğunu benimsediği diğer inanç ve bulunmaktadır. Bu yüzden nesnelerle ilgili yargıda
önermeler tarafından destekleniyorsa, doğru kabul bulunmaktan kaçınmalıdır.
edilir.
Buna göre, kuşkuculuğun temel savı aşağıdakiler-
Burada, bilginin “doğru” sayılmasında başvurulan den hangisidir?
ölçüt aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bilginin uygulama değeri olmalıdır.
A) Gerçeği yansıtması B) İnsan aklının ulaşabileceği bilgi sınırlıdır.
B) Açık seçik ve anlaşılır olması C) Bilgilerimiz kesindir.
C) Diğer bilgilerle çelişmemesi D) Bilgi olanaksızdır.
D) Pratik yaşamda yarar sağlaması E) Duyu verileri güvenilir bilgi verir.
E) Deneysel yöntemlerle kanıtlanmış olması
12. Akıl, bağlanamazsa düşünemez. Aklın alanı, açıklı-

9. Bize, geleceğin yolunu sağlıklı bilgiden başka bir şey ğın, belirliliğin, hesabını verebilmenin, dayanaklarını
açamaz. İşte bu yüzden sonunda iş gelip “Neyi bile- ortaya koyabilmenin alanıdır. Aklın alanına atılan
bilirim?” sorusuna dayanır. Sürekli gelişen bir bilinci- adımlar, bu adımlar arasındaki ilişkiler, adımların yö-
miz olmasına karşın bilgide belli bir yere kadar mı gi- nü belli kılınmaya çalışılır. Akıl, önermelerin doğrulu-
debileceğiz, yoksa gelecek zamanlarda bilgilenme ğuna, önermeler arasındaki geçişi sağlayan çıkarım
sürecinde önemli sonuçlar alabilecek miyiz? Bu soru- kurallarına inanır. Başka türlü davranırsa her savı
larıyla Kant, bilgi edinme sürecinde umudumuzu kanıtlayamaz. Kurduğu yetkin düşünme maddelerine
epey sarsar, bilgiyi duyusal alanla bitirir, gerisinin biz- inanma gereği duyar. Bu anlamda akıl, doğru düşü-
lere kapalı olduğunu belirtir. nebilmek için bağlanmak zorundadır.
Bu parçada, bilgi felsefesinin hangi sorunu sorgu- Bu parçada, “aklın bağlanması” ifadesiyle aşağıdaki
lanmaktadır? kavramların hangisinin gerçekleştiği söylenebilir?
A) Bilginin kaynağı B) Bilginin güvenirliği A) Tutarlılığın B) Eleştirilemezliğin

C) Bilginin doğruluk ölçütü D) Bilginin nasıl olduğu C) Dogmatikliğin D) Mutlaklığın
E) Bilginin sınırları E) Sorgulanamazlığın
1.A 2.D 3.C 4.B 5.D 6.E 7.A 8.C 9.E 10.B 11.D 12.A
MATEMATİK – ÖSS SAY/EA
FONKSİYONLAR
FONKSİYON ÖRNEK 2
Tanım: A ve B boş olmayan iki küme ve f, A dan B ye bir
s(A) = 4 ve s(B) = 5 olduğuna göre, A dan B ye kaç
bağıntı olsun. fonksiyon tanımlanabilir?
f bağıntısı, A nın her elemanını B nin yalnız bir elemanına
eşliyorsa, bu bağıntıya A dan B ye bir fonksiyon denir. ÇÖZÜM
f
f: A → B veya A ⎯⎯→ B biçiminde gösterilir. s(A) = n ve s(B) = m ise,
A: f fonksiyonunun tanım kümesi A dan B ye fonksiyon sayısı [s(B)]s(A) = mn dir.
B: f fonksiyonunun değer kümesidir. O halde, A dan B ye fonksiyon sayısı, 54 = 625 tir.
A kümesinin elemanlarının f fonksiyonu ile eşleştiği küme-
ye, A nın görüntü kümesi denir ve f(A) ile gösterilir.
ÖRNEK 3
Aşağıdaki bağıntılardan hangileri fonksiyondur?
1. f : R → R , f(x) = x 2 + 3
2. f : Z → Z , f(x) = 3x + 2
x2 + 1
3. f : R → R , f(x) =
x −1
3
4. f : R → R , f(x) = x3 − 1
Fonksiyonlar genel olarak, f : x → y veya y = f(x) biçi-
minde gösterilir. 5. f : N → N , f(x) = x2 − 1
ÖRNEK 1
ÇÖZÜM
A = {a, b, c, d} ve B = {1, 2, 3, 4, 5} kümeleri veriliyor.
f1 = {(a,2), (b,4), (c,1), (d,3)} 1. ∀x ∈ R için, x 2 + 3 ∈ R olduğundan bir fonksiyon-

dur.
f2 = {(a,4), (b,4), (c,5), (d,1)}
f3 = {(a,5), (b,3), (c,5), (d,2), (a,4)} 2. ∀x ∈ Z için, 3x + 2 ∉ Z olduğundan fonksiyon değil-
dir.
f4 = {(a,3), (b,4), (c,5)}
x2 + 1
3. ∀x ∈ R için, ∉ R olduğundan fonksiyon değil-
bağıntılarından hangileri A dan B ye bir fonksiyon- x −1
dur? dir. (f( −1) ∉ R)
3 3
4. ∀x ∈ R için, x − 1 ∈ R olduğundan fonksiyondur.
ÇÖZÜM 5.
2
∀x ∈ N için, x − 1∉ N olduğundan fonksiyon değildir.
A = {a, b, c, d} ve B = {1, 2, 3, 4, 5} kümeleri için, f1 ve f2 (f(0) = −1∉ N)
bağıntıları; A nın her elemanını B nin yalnız bir elemanına
eşlediklerinden, A dan B ye birer fonksiyondur.
ÖRNEK 4
f3 bağıntısında, f3(a) = 5 ve f3(a) = 4 olduğundan fonksi-
yon değildir. A = {–1, 0, 1, 2} kümesi veriliyor.
f : A → B ye, f(x) = x 2 − 1 fonksiyonu tanımlanıyor.
f4 bağıntısında, d∈A için, f4(d) olmadığından fonksiyon
değildir. Buna göre, f(A) kümesinin eleman sayısı kaçtır?

ÇÖZÜM
BİRE BİR VE İÇİNE FONKSİYON
x = −1 ise, f( −1) = 0
x = 0 ise, f(0) = −1
x = 1 ise, f(1) = 0
x = 2 ise, f(2) = 3 olduğundan,
f(A) = {−1, 0, 3} olup, s ( f(A) ) = 3 tür.
ÖRNEK 5
1. Eşleme bire birdir.
x +1 2. Örten değildir. (f(A) ≠ B)
f : A → B ye, f(x) = fonksiyonu tanımlanıyor.
2
f(A) = {2, 4, 6, 8} olduğuna göre, BİRE BİR DEĞİL VE ÖRTEN FONKSİYON

A kümesinin elemanları toplamı kaçtır?
ÇÖZÜM
x +1
f(x) = 2 ise, =2, x=3
2
x +1
f(x) = 4 ise, =4 , x=7
2
x +1
f(x) = 6 ise, = 6 , x = 11
2 1. Eşleme bire bir değildir.
x +1 2. Örtendir. (f(A) = B)
f(x) = 8 ise, = 8 , x = 15 olup,
2
A = {3, 7, 11, 15} tir. A kümesinin elemanları toplamı 36
dır.
BİRE BİR DEĞİL VE İÇİNE FONKSİYON
FONKSİYON TÜRLERİ
f : A → B fonksiyonunda, A nın farklı elemanlarının gö-

rüntüleri de farklı ise, f fonksiyonuna bire bir fonksiyon
denir.
Kısaca, ∀x , x için, x ≠ x iken , f(x ) ≠ f(x ) ise,
1 2 1 2 1 2
f fonksiyonuna bire bir fonksiyon denir.
Eğer, f(A) = B ise, f fonksiyonuna örten fonksiyon denir.

1. Eşleme bire bir değildir.
Örten olmayan fonksiyonlara da içine fonksiyon denir. 2. Örten değildir. (f(A) ≠ B)
PERMÜTASYON FONKSİYON
BİRE BİR VE ÖRTEN FONKSİYON
f
f A A
A B
1 1
a 2 f(A)
2 2
b 4 f(A)
3 3
c 6
4 4
d 8
Tanım kümesi Değer kümesi
Tanım kümesi Değer kümesi
⎛1 2 3 4 ⎞
1. Eşleme bire birdir. f =⎜ ⎟ biçiminde gösterilir.
2. Örtendir. (f(A) = B) ⎝2 3 4 1 ⎠

BİRİM FONKSİYON ÖRNEK 7
f : A → A ya fonksiyonunda, ∀x ∈ A için, f(x) = x ise, f A = {a, b, c, d} ve B = {1, 2, 3, 4, 5, 6} kümeleri veriliyor.

fonksiyonuna birim fonksiyon denir.
Buna göre, A dan B ye kaç tane bire bir fonksiyon ta-
nımlanabilir?
ÇÖZÜM
s(A) = n ve s(B) = m (n < m) için A dan B ye tanımlanabi-

⎛m⎞
len bire bir fonksiyonların sayısı, ⎜ ⎟ ⋅ n! dir.
⎝n ⎠
s(A) = 4, s(B) = 6 ise, A dan B ye tanımlanan bire bir
⎛6⎞
fonksiyonların sayısı, ⎜ ⎟ ⋅ 4! = 360 tır.
Birim fonksiyon, f : A → A ya, Ι = f(x) = x biçiminde gös- ⎝4⎠
terilir.
ÖRNEK 8
SABİT FONKSİYON
A = {a, b, c, d, e} olduğuna göre,
Görüntü kümesi bir elemanlı olan fonksiyonlara sabit
fonksiyon denir. k ∈ R ise, f(x) = k biçiminde gösterilir. A dan A ya kaç tane bire bir fonksiyon tanımlanabilir?
ÇÖZÜM
s(A) = n ise, A dan A ya tanımlanabilen bire bir (permü-

tasyon) fonksiyonların sayısı n! dir.
s(A) = 5 ise, A dan A ya, 5! = 120 tane bire bir fonksiyon

tanımlanabilir.
ÖRNEK 9
FONKSİYONLARDA İŞLEMLER
f : R → R , f(x) = (3a − 8)x + 5b − 20 fonksiyonu birim fonk-
f ve g fonksiyonları tanımlansın. siyon olduğuna göre,
1. (f + g)(x) = f(x) + g(x) a+b toplamı kaçtır?
2. (f − g)(x) = f(x) − g(x)
3. (f .g)(x) = f(x).g(x)
ÇÖZÜM
⎛f⎞ f(x)
4. ⎜ g ⎟ (x) = g(x) (g(x) ≠ 0)
⎝ ⎠ f(x) = (3a – 8)x + 5b – 20 fonksiyonu birim fonksiyon ise,
f(x) = x tir.
ÖRNEK 6 O halde, 3a – 8 = 1 ve 5b – 20 = 0 olmalıdır.

a = 3 ve b = 4 olup, a + b = 7 dir.
s(A) = 5 ve s(B) = 4 olduğuna göre,
A dan B ye tanımlanan bağıntılardan kaç tanesi fonk- ÖRNEK 10

siyon değildir?
f : R → R , f(x) = (2m − 6)x + 3m + 2 fonksiyonu sabit fonk-
ÇÖZÜM siyon olduğuna göre,
A dan B ye tanımlanan bağıntıların sayısı, f(2m) + f(4m) + f(6m) + f(8m) toplamı kaçtır?
2s(A).s(B) = 25.4 = 220,
A dan B ye tanımlanan fonksiyonların sayısı, ÇÖZÜM
[s(B)]s(A) = 45 = 210 dur.
f(x) = (2m − 6)x + 3m + 2 fonksiyonu sabit fonksiyon ise,
A dan B ye tanımlanan bağıntılardan, 2m − 6 = 0 , m = 3 olup, f(x) = 11 dir.
220 –210 = 210(210 – 1) tanesi fonksiyon değildir. f(2m) + f(4m) + f(6m) + f(8m) = 4.11 = 44 tür.

ÖRNEK 11 ÖRNEK 15
ax2 + bx + 12
f : R → R, f(x) = fonksiyonu sabit fonksiyon f(x) = 4x + 2 fonksiyonu veriliyor.
4x 2 + 5x + 3
olduğuna göre, f(5x–1) in f(x) türünden eşiti nedir?
a.b çarpımı kaçtır? ÇÖZÜM
ÇÖZÜM f(x) = 4x + 2 ise, f(5x − 1) = 4(5x − 1) + 2

2
ax + bx + 12 = 20x − 2 = 5(4x + 2) − 12 = 5f(x) − 12 dir.
f(x) = 2
fonksiyonu sabit fonksiyon ise,
4x + 5x + 3
a b 12 ÖRNEK 16
= = olmalıdır.
4 5 3
a = 16 , b = 20 olup, a.b = 320 dir. f(x) = 5x −1 olduğuna göre,
ÖRNEK 12 f(2x + 3) – f(2x + 1) ifadesinin f(x) türünden eşiti nedir?
ÇÖZÜM
⎧7 − 5x , x ≥ 2 ise,
f(x) = ⎨
⎩3x + 4m , x < 2 ise, fonksiyonu veriliyor. x −1 2x + 2 2x
f(x) = 5 ise, f(2x + 3) − f(2x + 1) = 5 −5
f ( f(3) ) = 24 olduğuna göre, 2
52x (52 − 1) = ( 5f(x) ) (24) = 600f 2 (x) tir.
m kaçtır?
ÇÖZÜM ÖRNEK 17
x ≥ 2 ise, f(3) = 7 − 15 = −8 f : R → R, 2f(x + 4) + f(4 − x) = 12x + 6 olduğuna göre,

x < 2 ise, f( −8) = −24 + 4m = 24 ten, m = 12 dir.
f(8) kaçtır?
ÖRNEK 13
ÇÖZÜM
f lineer (doğrusal) fonksiyondur. Bu fonksiyonun grafiği
A(3,8) ve B(–2, –7) noktalarından geçtiğine göre,
2f(x + 4) + f(4 − x) = 12x + 6
(f.f)(4) kaçtır? x = 4 için, 2f(8) + f(0) = 54
x = −4 için, 2f(0) + f(8) = −42
ÇÖZÜM
denklem siste min den, f(8) = 50 dir.
f(x) = ax + b , f(3) = 8 ise, 3a + b = 8
f(–2) = –7 ise, –2a + b = –7 ÖRNEK 18
a = 3 ve b = –1 olup, f(x) = 3x – 1 dir.
(f . f)(4) = f(4).f(4) = 11. 11 = 121 dir. f : N+ → R , f(x + 2) = 4x + 2f(x + 1) ve f(2) = −8 olduğuna
göre,
f(5) kaçtır?
ÖRNEK 14
ÇÖZÜM
f fonksiyonu,
f(2x − 5) = x3 + (a − 2)x2 + 6x − 3a − 10 biçiminde tanımla- f(x + 2) = 4x + 2f(x + 1) bağıntısında,
nıyor. x = 1 için, f(3) = 4 + 2f(2) = −12
f(–1) = 6 olduğuna göre, x = 2 çin, f(4) = 8 + 2f(3) = −16
f(3) kaçtır? x = 3 için, f(5) = 12 + 2f(4) = −20 dir.
ÇÖZÜM ÖRNEK 19
3 2
f(2x − 5) = x + (a − 2)x + 6x − 3a − 10 bağıntısında,
x = 2 ise, f( −1) = 8 + 4a − 8 + 12 − 3a − 10 = 6 , a = 4 tür. f(x) = 2x2 + 1 ve g(x) = 3x + a fonksiyonları veriliyor.
3 2 (f.g)(2) = 45 olduğuna göre,
f(2x − 5) = x + 2x + 6x − 22 olup,
x = 4 için, f(3) = 64 + 32 + 24 − 22 = 98 dir. a kaçtır?

ÇÖZÜM ÇÖZÜM y
2 Şekilde, d
f(x) = 2x + 1 ve g(x) = 3x + a ise,
12 C
(f.g)(2) = f(2).g(2) = 9(6 + a) = 45 ten, Δ Δ
DAB ∼ DOC
a = −1 dir.
DA AB
=
DO OC B
g(x)
ÖRNEK 20 6 − x AB
= D
6 12 x
O A 6
⎛ 1⎞ 3 1
f ⎜ x + ⎟ = x + 3 + 2 bağıntısıyla tanımlanan f fonk- AB = 12 − 2x f
⎝ x⎠ x
siyonu için, f(2) kaçtır? 12 + 12 − 2x 2
g(x) = ⋅ x = − x + 12x tir.
2
ÖRNEK 23
ÇÖZÜM
f(x) = 12 − 2x + x − 4 fonksiyonunun tanım aralı-
3
⎛ 1⎞ 1 ⎛ 1⎞ 1⎛ 1⎞ ğında bulunan x tamsayı değerlerinin çarpımı kaçtır?
f ⎜ x + ⎟ = x3 + + 2 = ⎜x + ⎟ −3⋅x⋅ ⎜x + ⎟ + 2
⎝ x⎠ 3 ⎝ x⎠ x⎝ x⎠
x
3
ÇÖZÜM
f(x) = x − 3x + 2 olup, f(2) = 4 tür.
y = f(x ) fonksiyonu, f(x) ≥ 0 için tanımlı olduğundan,
12 –2x ≥ 0 ve x – 4 ≥ 0 olmalıdır.
ÖRNEK 21 x ≤ 6 ve x ≥ 4 ten, tanım aralığı [4,6] olup, bu aralıktaki
tamsayıların çarpımı 4.5.6 =120 dir.
ÖRNEK 24
4f(x) + 6x + 3
f(x) − 4 = bağıntısıyla tanımlanan f fonk-
x−2
siyonu x in hangi değeri için tanımsızdır?
ÇÖZÜM
(x − 2)(f(x) − 4) = 4f(x) + 6x + 3
Yukarıda verilen f ve g fonksiyonları için, f.g fonksi-
yonunu yazalım. x f(x) − 2f(x) − 4x + 8 = 4 f(x) + 6x + 3
f(x)(x − 6) = 10x − 5
10x − 5
ÇÖZÜM f(x) = olup, f fonksiyonu x = 6 için tanımsızdır.
x−6
(f.g)(a) = f(a).g(a) = 3.6 = 18
ÖRNEK 25
(f.g)(b) = f(b).g(b) = 1.2 = 2
(f.g)(c) = f(c).g(c) = 5.4 = 20 f(x) = x2 − x − 7 fonksiyonunun eğrisi ile y = x + 1 doğrusu
f.g = {(a,18), (b,2),(c,20)} dir. A ve B noktalarında kesiştiğine göre,
AB kaç birimdir?
y
ÇÖZÜM
ÖRNEK 22 d
12 Ortak çözüm yapılırsa,

Şekilde, f fonksiyonu- x 2 − x − 7 = x + 1 , x 2 − 2x − 8 = 0
nun grafiği verilmiştir.
0 < x < 6 olmak üzere, (x − 4)(x + 2) = 0 dan, x = −2 , x = 4
1 2
y = −1 , y = 5 tir.
g(x) = “Şekildeki taralı 1 2
g(x)
bölgenin alanı” biçi- A( −2, −1) ve B(4,5) olup,
minde tanımlanan g(x)
fonksiyonunun eşiti O x 6
x AB = (x − x )2 + (y − y )2 = 36 + 36 = 6 2 birimdir.
2 1 2 1
nedir?
f

TERS FONKSİYON ÖRNEK 27
Tanım: A dan B ye tanımlı f fonksiyonu bire bir ve örten f : R → R , f(x) = 7x − 4 olduğuna göre,
ise, B den A ya tanımlanan fonksiyon da bire bir ve örten-
dir. Bu fonksiyona f fonksiyonunun ters fonksiyonu denir.
f–1(x) fonksiyonunu bulalım.
f : A → B ye ise, f–1 : B → A ya biçiminde gösterilir.

ÇÖZÜM
Buna göre, y = f(x) ise, f–1(y) = x tir.
f : R → R , f(x) = 7x − 4 fonksiyonu,
y = 7x − 4 , x = 7y − 4
x+4
y= bağıntısı fonksiyon olduğuna göre,
7
−1 x+4
f (x) = dir.
7
f(A) = B ⇔ f −1(B) = A dır. NOT:

Her fonksiyon bir bağıntı olduğundan, her fonksiyonun
ters bağıntısı vardır. Fonksiyon bire bir ve örten değilse, 1. f(x) = ax + b ise,
ters bağıntısı fonksiyon değildir. −1 x −b
f (x) = dır.
a
Örneğin,
ax + b ⎛ d⎞
1. 2. f(x) = ⎜ x ≠ − ⎟ ise,
cx + d ⎝ c⎠
−1 −dx + b ⎛ a⎞
f (x) = ⎜ x ≠ ⎟ dir.
cx − a ⎝ c⎠
ÖRNEK 28
8x + 11
f : R − {5} → R − {4} , f(x) = olduğuna göre,
2x − 10
f = {(1,b), (2,c),(3,a)} f–1(x) fonksiyonunu bulalım.

−1
f = {(a,3),(b,1),(c,2)} dir.
ÇÖZÜM
2.
8x + 11 −1 10x + 11
f(x) = ise, f (x) = dir.
2x − 10 2x − 8
ÖRNEK 29
mx + 5
f(x) = fonksiyonu tanımlanıyor.
2x − 4
ÖRNEK 26 f(x) = f −1(x) olduğuna göre,
f(x) = 3x − 5 fonksiyonu veriliyor.
f(3) kaçtır?
f −1(4m − 5) = 4 olduğuna göre,
m kaçtır? ÇÖZÜM
ÇÖZÜM mx + 5 4x + 5
f(x) = f −1(x) ise, = den, m = 4 tür.
2x − 4 2x − m
−1
f (4m − 5) = 4 ise, f(4) = 4m − 5 tir. 4x + 5 17
f(x) = olup, f(3) = dir.
f(4) = 12 − 5 = 4m − 5 ten, m = 3 tür. 2x − 4 2

ÖRNEK 30 ÇÖZÜM
ax + 5
f : R − {4} → R − {8} , f(x) = olduğuna göre,
3x + b f(x) = ax + b fonksiyonunda, f(–2) = 0 ve
a.b çarpımı kaçtır? f(0) = 8 olduğundan, –2a + b = 0 ve b = 8 den, a = 4 tür.
−1 x−8
ÇÖZÜM f(x) = 4x + 8 olup, f (x) = tür.
4
x = 4 için, 3x + b = 0 olacağından,
ÖRNEK 34
12 + b = 0 , b = −12 dir.
−1 12x + 5 ⎧3x + 1 , x ≥ 1 ise,
f (x) = fonksiyonunda, f(x) = ⎨
3x − a
⎩5x − 1 , x < 1 ise, fonksiyonu tanımlanıyor.
x = 8 için, 3x–a = 0 olacağından, 24 – a = 0, a = 24 tür.
a.b = –12.24 = –288 dir. Buna göre, f–1(x) in eşiti nedir?
ÖRNEK 31 ÇÖZÜM
f doğrusal (lineer) fonksiyondur. ⎧3x + 1 , x ≥ 1 ise,

f(x) = ⎨
f(x) = f–1(x) ve f(4) = 8 olduğuna göre, ⎩5x − 1 , x < 1 ise,
⎧x −1 x −1
f(6) kaçtır? ⎪⎪ 3 , ≥ 1 ise,
−1 3
f (x) = ⎨
ÇÖZÜM ⎪x +1 ,
x +1
< 1 ise,
⎪⎩ 5 5
f doğrusal fonksiyon olduğuna göre, ⎧x −1
⎪⎪ 3 , x ≥ 4 ise,
f(x) = ax + b dir. −1
f (x) = ⎨
f(x) = f–1(x) ve f(4) = 8 ise, f–1 (8) = 4 tür. ⎪x +1 , x < 4 ise, dir.
⎪⎩ 5
f(4) = 4a+b = 8
f–1(8) = f(8) = 8a + b = 4 ten, a = –1 ve b = 12 bulunur.
f(x) = –x + 12 olup, f(6) = 6 dır. ÖRNEK 35
ÖRNEK 32 Şekilde, R → R ye f fonksi-

yonunun grafiği verilmiştir.
f : A → B ye bire bir örten,
Buna göre,
f(x) = 2x2 − 8x + 3a − 5 fonksiyonu tanımlanıyor. f(f(2)) + f–1(f–1(5))
f −1(2a − 3) = 4 olduğuna göre, toplamı kaçtır?
a kaçtır?
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
f : A → B ye bire bir örten ve f(2) = 0 ve f(0) = 4 olduğundan,
−1
f (2a − 3) = 4 ise, f(4) = 2a − 3 tür. f(f(2)) = 4 tür.
f(4) = 32 − 32 + 3a − 5 = 2a − 3 ten, a = 2 dir. −1
f( −1) = 5 ise, f (5) = −1 dir.
ÖRNEK 33 f(3) = −1 ise, f −1( −1) = 3 tür.

−1 −1
f (f (5)) = 3 tür.
Grafik, f doğrusal fonk-
siyonuna aittir. f(f(2)) + f −1(f −1(5)) = 4 + 3 = 7 dir.
Buna göre, f–1(x) in ÖRNEK 36

eşiti nedir?
2f(x) + 4x − 1
3f(x) − 2 = bağıntısı ile tanımlanan f fonk-
2x + 3
siyonunun ters fonksiyonu nedir?

ÇÖZÜM
2f(x) + 4x − 1
3f(x) − 2 =
2x + 3
6x f(x) + 9 f(x) − 4x − 6 = 2 f(x) + 4x − 1
f(x)(6x + 7) = 8x + 5
8x + 5 −1 −7x + 5
f(x) = , f (x) = dir.
6x + 7 6x − 8
f : A → B , f(x) = y
g : B → C , g(y) = z ise,
gof : A → C dir.
ÖRNEK 37
∀x ∈ A için, (gof )(x) = g(f(x)) tir.
Şekilde, R → R ye f–1
fonksiyonunun grafiği
ÖRNEK 39
verilmiştir.
f(4a–8) = 6 olduğuna göre,
f(x) = x2 + x − 2 ve g(x) = 3x − 4 fonksiyonları veriliyor.
a kaçtır? Buna göre, (gof)(3) kaçtır?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
(gof )(3) = g(f(3)) = g(10) = 26 dır.
f −1(x) = ax + b = −2x + 6 dır.
(f(x) = x 2 + x − 2 ise, f(3) = 10 ve
−1
f(4a − 8) = 6 ise, f (6) = 4a − 8 dir. g(x) = 3x − 4 ise, g(10) = 26 olduğuna dikkat ediniz.)
1
f −1(6) = −6 = 4a − 8 , a = dir.
2
ÖRNEK 40
ÖRNEK 38 f(x) = 5x − 2m ve g(x) = x2 + 1 fonksiyonları veriliyor.
(fog)(2) = 7 olduğuna göre,
Şekilde, R → R ye f fonksi-
yonunun grafiği verilmiştir. m kaçtır?
f −1(f −1(2x + 1)) = −1 olduğu-
na göre,
ÇÖZÜM
x kaçtır? (fog)(2) = 7 ise, f(g(2)) = 7, f(5) = 7 ,

25 – 2m = 7 den, m = 9 dur.
ÇÖZÜM
ÖRNEK 41
−1 −1 −1
f (f (2x + 1)) = −1 ise, f (2x + 1) = f( −1)
−1
f (2x + 1) = 2 ise, 2x + 1 = f(2) f(x) = 3x − 4 ve g(x) = x2 − 3x − 7 fonksiyonları veriliyor.
2x + 1 = 5 , x = 2 dir.
(gof)(x) = 0 eşitliğini sağlayan x değerlerinin çarpımı
kaçtır?
BİLEŞKE FONKSİYON ÇÖZÜM

Tanım: f : A → B , g : B → C fonksiyonları verilsin. f ve g
(gof )(x) = g(f(x)) = (3x − 4)2 − 3(3x − 4) − 7 = 0
fonksiyonları yardımıyla A dan C ye tanımlanan fonksiyo-
na f ile g fonksiyonlarının bileşkesi denir. 2
9x − 33x + 21 = 0 dan,
c 21 7
gof : A → C biçiminde gösterilir. x .x = = = tür.
1 2 a 9 3

ÖRNEK 42 ÖZELLİKLER
x
f(x) = − 2 fonksiyonu tanımlanıyor. 1. (gof )(x) ≠ (fog)(x)
4
(fog)(x) = 2x + 3 g(x) olduğuna göre, 2. (hogof )(x) = [ho(gof )] (x) = [(hog)of ] (x)
g(10) kaçtır?
3. ( fof −1) (x) = ( f −1of ) (x) = x = Ι (x)
ÇÖZÜM 4. Ι (x) = x için, (foΙ )(x) = ( Ιof )(x) = f(x)
f(x) =
x
− 2 ise, (fog)(x) = f(g(x)) =
g(x)
− 2 dir. 5. ( gof )−1 (x) = ( f −1og−1) (x)
4 4
g(x)
− 2 = 2x + 3 g(x) ten,
4 ÖRNEK 46
−8x − 8 f(x) = 3x + 1 , g(x) = x2 − 40 ve h(x) = x 2 + 1 olduğuna gö-
g(x) = olup, g(10) = −8 dir.
11 re,
(hogof)(2) kaçtır?
ÖRNEK 43
f(x) = 4x − 1 ve (fog)(x) = 12x + 15 olduğuna göre, ÇÖZÜM
g(x) fonksiyonunun eşiti nedir?

f(x) = 3x + 1 , g(x) = x 2 − 40 ve h(x) = x 2 + 1 olduğuna gö-
ÇÖZÜM re,
f(x) = 4x − 1 ise, (fog)(x) = 4g(x) − 1 dir. (hogof ) (2) = h ( g ( f(2)) ) = h ( g(7)) = h(9) = 82 dir.
4 g(x) − 1 = 12x + 15 ten, g(x) = 3x + 4 tür. ( f(2) = 7 ve g(7) = 9 olduğuna dikkat ediniz.)
ÖRNEK 44
ÖRNEK 47
2
g(x) = 2x − 3 ve (fog)(x) = x + 1 olduğuna göre,
12x + 5
f : R − {4} → R − {6} , f(x) = fonksiyonu veriliyor.
f(7) kaçtır? 2x − 8
(gof)(x) = x olduğuna göre,
ÇÖZÜM g(x) fonksiyonunun eşiti nedir?
2
(fog)(x) = f(g(x)) = f(2x − 3) = x + 1
ÇÖZÜM
x = 5 için, f(2.5 − 3) = f(7) = 26 dır.
(gof )(x) = x olduğundan,
−1 8x + 5
ÖRNEK 45 g(x) = f (x) = dir.
2x − 12
f(x) = x2 − 6x + 4 fonksiyonu veriliyor.

(fog)(x) = 4x 2 + 4x − 4 olduğuna göre,
ÖRNEK 48
g(2) nin pozitif değeri kaçtır?
f ve g fonksiyonları için,
(fog)(x) = g(x) olduğuna göre,
ÇÖZÜM
f(x) fonksiyonunun eşiti nedir?
2
f(x) = x − 6x + 4 ise, (fog)(x) = f(g(x))
= g(x)2 − 6 g(x) + 4 = 4x 2 + 4x − 4 ÇÖZÜM
2
x = 2 için, ( g(2)) − 6 g(2) − 16 = 0
(Ιog)(x) = g(x) olduğundan,
( g(2) − 8 )( g(2) + 2 ) = 0 dan, Ι(x) = f(x) = x tir.
g(2) nin pozitif değeri 8 dir.

ÖRNEK 49 ÖRNEK 53
A = {a, b, c, d, e} kümesinde, f permütasyon fonksiyonu,

f(x) = 2x + 1 , g(x) = x2 − 1 ve h(x) = 4x − 3 olduğuna gö-
⎛a b c d e⎞
re, f =⎜ ⎟ biçiminde tanımlanıyor.
⎝b d a e c ⎠
(hogof)(x) = 0 eşitliğini sağlayan x değerlerinin topla-
mı kaçtır? Buna göre, fof permütasyonunun eşiti nedir?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
(hogof )(x) = h ( g ( f(x)) ) = h ( g(2x + 1) )
(fof )(a) = f ( f(a)) = f(b) = d
= h ( ( 2x + 1) − 1) = h(4x 2 + 4x)
2
(fof )(b) = f ( f(b) ) = f(d) = e
2 2
= 4(4x + 4x) − 3 = 16x + 16x − 3 = 0 dan,
(fof )(c) = f ( f(c) ) = f(a) = b
b
x +x =−
1 2
= −1 dir. (fof )(d) = f ( f(d) ) = f(e) = c
a
(fof )(e) = f ( f(e)) = f(c) = a dır.
ÖRNEK 50 ⎛a b c d e⎞
O halde, fof = ⎜ ⎟ dır.
⎝d e b c a⎠
f(x) = 4ax + b − 2 ve g(x) = 2x + 8 fonksiyonları veriliyor.
h(x) = (gof)(x) fonksiyonu birim fonksiyon olduğuna göre,
ÖRNEK 54
a.b çarpımı kaçtır?
f fonksiyonu için,
ÇÖZÜM
(fof)(x) = 3f(x) – 5 olduğuna göre,
h(x) = (gof )(x) = g ( f(x)) = 2 ( 4ax + b − 2 ) + 8
h(x) = 8ax + 2b − 4 + 8 = x olup, f–1(7) kaçtır?
1 1
a= ve b = −2 den, a ⋅ b = − tür.
8 4 ÇÖZÜM
ÖRNEK 51 f ( f ( x ) ) = 3f(x) − 5 ise,

x x
f(x) = (a − 4)x + 2a ve g(x) = 6x − 40 fonksiyonları verili-
yor. x+5
f(x) = 3x − 5 , f −1(x) = olup, f −1(7) = 4 tür.
h(x) = (gof)(x) biçiminde tanımlanan h(x) fonksiyonu sabit 3
fonksiyon olduğuna göre,
h(2007)+h(2008) toplamı kaçtır?
ÇÖZÜM ÖRNEK 55
h(x) = g ( f(x)) = 6 [(a − 4)x + 2a] − 40 f doğrusal (lineer) fonksiyondur.

h(x) = 6(a − 4)x + 12a − 40 sabit fonksiyon ise, (fof)(x) = 16x + 15 olduğuna göre,
a − 4 = 0 , a = 4 tür. f(2) nin alabileceği değerlerin çarpımı kaçtır?
h(x) = 8 den, h(2007) + h(2008) = 2.8 = 16 dır.
ÖRNEK 52 ÇÖZÜM
A = {1, 2, 3, 4, 5} kümesinde f ve g permütasyon fonksiyonları, f doğrusal fonksiyon ise,

⎛ 1 2 3 4 5⎞ ⎛1 2 3 4 5⎞ f(x) = ax + b dir.
f =⎜ ⎟ ve g = ⎜ ⎟ biçiminde (fof)(x) = a(ax + b) + b = 16x + 15
⎝ 4 3 5 2 1⎠ ⎝3 5 2 1 4⎠ a2x + ab + b = 16x + 15
tanımlanıyor.
a2 = 16 ise, a1 = 4 ve a2 = –4 tür.
Buna göre, (gof)(3) . (fog)(3) çarpımı kaçtır? ab + b = 15 ise, b1 = 3 ve b2 = –5 olur.
f1(x) = 4x + 3 ten, f1(2) = 11 ve
ÇÖZÜM
f2(x) = –4x–5 ten, f2(2) = –13 olup,
g ( f(3) ) .f ( g(3) ) = g(5).f(2) = 4.3 = 12 dir. f1(2) . f2(2) = 11.(–13) = –143 tür.

ÖRNEK 56 ÇÖZÜM
y
g
1. Yol:
f
f(x) = 4x + 3 ise, (fog)(x) = f ( g(x) )
4 g(x) + 3 = 12x − 1 den, g(x) = 3x − 1 dir.
3
2. Yol:
x
–6 –3 O 4 (fog)(x) = h(x) olsun.
( f −1o ( fog)) (x) = ( f −1oh) (x)
Şekilde, f ve g fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir.
(( f −1of ) og) (x) = f −1 (h(x))
Buna göre (fog)(4) kaçtır? Ι
−1 −1
ÇÖZÜM (Ιog)(x) = f ( h(x)) , g(x) = f (h(x)) tir.
x−3
Şekil incelenirse, g(4) = f(4) tür. f −1(x) = , g(x) = f −1 ( h(x))
4
1 12x − 1 − 3
f(x) = x + 3 olup, g(4) = f(4) = 5 olur. g(x) = = 3x − 1 dir.
2 4
11
(fog)(4) = f(5) = dir.
2
ÖRNEK 60
ÖRNEK 57 4x + 1
f(5x − 2) = olduğuna göre,
2x − 1
⎪⎧3x − 1 , x ≥ 2 ise, ⎪⎧ x 2 − 4 , x ≥ 2 ise,
f(x) = ⎨ 2 g(x) = ⎨ f(x) fonksiyonunun eşiti nedir?
⎩⎪ x + 1 , x < 2 ise, ⎩⎪3 − 5x , x < 2 ise,
fonksiyonları veriliyor.
ÇÖZÜM
Buna göre, (gof)(4) + (fog)(1) toplamı kaçtır?
g(x) = 5x − 2 dersek,
ÇÖZÜM
x+2
g−1(x) = , (fog)og−1 = f olacağından,
(gof)(4) + (fog)(1) = g ( f(4) ) + f ( g(1) ) 5
g(11) + f(–2) = 117 + 5 = 122 dir. ⎛ x +2⎞
4⎜ ⎟ + 1 4x + 13
f(x) = ⎝ 5 ⎠ = dir.
⎛ x +2⎞ 2x − 1
2⎜ ⎟ −1
ÖRNEK 58 ⎝ 5 ⎠
x 2 + 6x + 10
f : R → R , f(x) = ve
x2 + x + 5 ÖRNEK 61
g : R2 → R , g(x, y) = x 2 + xy 2 + y 2 + 1 olduğuna göre,
f(x) = x2 + 4x + 2 ve (fog)(x) = 4x 2 + 16x + 14 olduğuna
(fog)(1,1) kaçtır?
göre,
ÇÖZÜM
g(x) fonksiyonunun eşiti nedir?
16 + 24 + 10
(fog)(1,1) = f ( g(1,1)) = f(4) = = 2 dir. ÇÖZÜM
16 + 4 + 5
f(x) = x 2 + 4x + 2 ise, (fog)(x) = f ( g(x))
ÖRNEK 59 ( g(x))2 + 4g(x) + 2 = 4x 2 + 16x + 14
R → R ye f ve g fonksiyonları için, ( g(x))2 + 4g(x) + 4 = 4 (x 2 + 4x + 4)
f(x) = 4x + 3 ve (fog)(x) = 12x – 1 olduğuna göre, ( g(x) + 2 )2 = [ 2(x + 2)]2 den,
g(x) fonksiyonunun eşiti nedir? g(x) = 2x + 2 veya g(x) = −2x − 6 bulunur.

ÖRNEK 62 GRAFİK OKUMA

4
f(x) = olduğuna göre, Tanım: f : A → B , f = {(x,y) ⏐ y= f(x) , (x,y) ∈ AxB} fonk-
x
siyonunun (x,y) sıralı ikililerine, koordinat düzleminde kar-
⎛ 1⎞ şılık gelen noktaların kümesine, fonksiyonun grafiği de-
(fofofo...of) ⎜ ⎟ nin değeri kaçtır?
23 tane
⎝2⎠ nir.
ÇÖZÜM ÖRNEK 65
4 4 ⎧x , x ≤ 2 ise,
f(x) = ise, f −1(x) = olup, f : R + → R , f(x) = ⎨
x x ⎩3 − x , x > 2 ise,
−1
f(x) = f (x) tir. fonksiyonunun grafiğini çizelim.
−1 −1 −1
(fofofo...of )(x) = ⎡⎣(fof )o(fof )o...o(fof )of ⎤⎦ (x) = f(x) ten, ÇÖZÜM y
11 tane 0 < x ≤ 2 ise, y = x

⎛ 1⎞ x > 2 ise, y = 3 − x
f ⎜ ⎟ = 8 dir.
⎝2⎠ doğrularının grafiği,
f: R+ → R ye 2
f fonksiyonunun
ÖRNEK 63 1
grafiğidir.
3
x
⎧ x − 2 , x ≥ 2 ise, O 2
f(x) = ⎨
⎩ x + 2 , x < 2 ise, fonksiyonu veriliyor.
ÖRNEK 66
y
Buna göre, (fof)(x) fonksiyonunun eşiti nedir? f
ÇÖZÜM 6
(fof )(x) = (x − 2) − 2 = x − 4 , x − 2 ≥ 2 , x ≥ 4 4
(fof )(x) = (x − 2) + 2 = x , x − 2 < 2 , x < 4 3
(fof )(x) = (x + 2) − 2 = x , x + 2 ≥ 2 , x ≥ 0
–2
(fof )(x) = (x + 2) + 2 = x + 4 , x + 2 < 2 , x < 0 O 3 5
x
⎧x − 4 , x ≥ 4 ise,
⎪
(fof )(x) = ⎨ x , 0 ≤ x < 4 ise,
⎪x + 4 , x < 0 ise, bulunur. Grafik, f fonksiyonuna aittir.
⎩
ÖRNEK 64 y Buna göre, (fof)(–2) + f–1(6) toplamı kaçtır?
Grafik, h(x) = (fog)(x) ÇÖZÜM

fonksiyonuna aittir. 6 f( −2) = 0 ve f(0) = 3 ten, (fof )( −2) = f ( f( −2)) = 3 ve
g(x) = 2x – 1 olduğuna −1 −1
f(5) = 6 , f (6) = 5 olup, (fof )( −2) + f (6) = 3 + 5 = 8 dir.
göre,
3
–1 ÖRNEK 67
f(3) + f (6) toplamı 1 y
kaçtır? –1
x
O 2 4
ÇÖZÜM fog
g(x) = 2x – 1 ise, h(x) = (fog)(x) = f(g(x)), f

2
h(x) = f(2x – 1) dir.
2
x
(2,3) noktası, h(x) = (fog)(x) eğrisi üzerinde olduğundan, –3 O 1 5
3 = (fog)(2) , 3 = f(3) tür.
(4,6) noktası da h(x) = (fog)(x) eğrisi üzerinde olduğundan,

Grafik, f fonksiyonuna aittir.
6 = (fog)(4) ten, 6 = f(7),
f–1(6) = 7 dir. Buna göre, f(2x – 1) = 0 denklemini sağlayan x değer-
f(3) + f–1(6) = 3 + 7 = 10 dur. lerinin toplamı kaçtır?

ÇÖZÜM ÖRNEK 70
y
f(2x–1)
Şekil incelenirse, f(–3) = f(1) = f(5) = 0 dır.
7
f(2x − 1) = 0 ise,
2x − 1 = −3 , x = −1
1 4
2x − 1 = 1 , x =1
2
2
2x − 1 = 5 , x = 3 tür.
3 –2
x
O halde, x + x + x = 3 tür. –1 O 3
1 2 3
Grafik, h(x) = f(2x – 1) fonksiyonuna aittir.

ÖRNEK 68
Buna göre, f(–1) + f–1(7) toplamı kaçtır?
y
6 ÇÖZÜM
4 (0,4) noktası için, h(0) = 4 ise,

3
h(0) = f(–1) = 4 tür.
(3,7) noktası için, h(3) = 7
x
–2 –1 O 2 4 h(3) = f(5) = 7 ise, f–1(7) = 5 tir.
–2
f(–1) + f–1(7) = 4 + 5 = 9 dur.
f
Grafik, f fonksiyonuna aittir.
(fof)(3x – 2) = 6 olduğuna göre,
x kaçtır?
ÇÖZÜM
f ( f(3x − 2)) = 6 ise, f(3x − 2) = f −1(6)

−1 ÖRNEK 71
f(3x − 2) = −2 , 3x − 2 = f ( −2) y
3x − 2 = 4 ten, x = 2 dir. g
ÖRNEK 69 y=
1x
y 3 f
B A
f x
O 6
4
1
Grafikler, f(x) = x2 – 35 , g(x) = x2 + 1 ve y = x fonksi-
3
x yonlarına aittir.
–2 O 4 8
A noktasının apsisi 6 olduğuna göre,
Grafik, f fonksiyonuna aittir. C noktasının ordinatı kaçtır?
Buna göre, f(x) = (0, 4] denklemini sağlayan kaç farklı

x tamsayı değeri vardır? ÇÖZÜM
ÇÖZÜM A noktasının apsisi 6 ise, ordinatı y = f(6) = 1 dir.

1
f(x) = (0, 4] ise, 0 < f(x) ≤ 4 olup, x değerlerinin kümesi, B noktasının ordinatı 1 ise, apsisi 1 = x , x = 3 tür.
3
( −2,8] − {4} tür. Bu kümede 9 tane tamsayı vardır. C noktasının apsisi 3 ise, ordinatı, y = g(3) = 10 dur.

ÖRNEK 72 ÖRNEK 74
y y –1
f
3
3
2
O 1
2 5 x
–1 –3 x
–2 O 1 2
f
g Grafik, R → R ye f–1 fonksiyonuna aittir.
Şekilde, R → R ye f ve g fonksiyonlarının grafikleri veril-
miştir. Buna göre, (fof)(2x – 3) = 0 denklemini sağlayan x de-
ğeri kaçtır?
Buna göre, (gof)(x – 3) = 3 denklemini sağlayan x de-
ğerlerinin toplamı kaçtır?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM (fof)(2x – 3) = 0 , f ( f(2x − 3) ) = 0

−1
(gof)(x – 3) = 3 , g ( f ( x − 3 ) ) = 3 f(2x − 3) = f (0) = 2
g(0) = 3 olduğundan, f(x–3) = 0 dır. −1
2x − 3 = f (2) = 5 ten, x = 4 tür.
f(–1) = f(2) = f(5) = 0 olup,
x – 3 = –1 , x1 = 2
x–3=2 , x2 = 5
x–3=5 , x3 = 8 dir.
x1 + x2 + x3 = 15 tir.
ÖRNEK 75
y
ÖRNEK 73 2
y
2 x
–2 –1 1
f g f
Şekilde, R → R ye f ve g fonksiyonlarının grafikleri veril-
–2 3 miştir.
x
–4 O 1 2 5
Buna göre, (gof)(3).(f–1og)(1) ifadesinin değeri kaçtır?
Grafik, R → R ye f fonksiyonuna aittir. ÇÖZÜM
Buna göre, f(x) ≤ 0 eşitsizliğini sağlayan x tamsayıla- f doğrusal fonksiyon olduğundan,

rının toplamı kaçtır?
f(x) = –2x + 4 tür.
(gof )(3) = g ( f(3) ) = g( −2) = f( −2) = 8 dir.
ÇÖZÜM
−1 −x + 4
f(x) = −2x + 4 ise, f (x) = dir.
f(x) ≤ 0 ise, x ∈ [ −4, 0 ] veya x ∈ [ 2,5] tir. 2
Eşitsizliğin çözüm aralığı, (f −1og)(1) = f −1(g(1)) = f −1(6) = −1 dir.
[ −4,0] ∪ [2,5] olup, bu aralıktaki tamsayıların toplamı 4 tür. −1
(gof )(3).(f og)(1) = −8 dir.

f fonksiyonunun eğrisi, A(1,4) noktasından geçtiğine göre,

2
f(1) = 4 tür.
1. f(2x − 1) = 2x + ax + 3a + 4 ve f(3) = 22 olduğuna
g ( f(x)) = 3x − mx − 4
2
göre,
g ( f(1) ) = g(4) = 3 − m − 4 = 11 den, m = −12 dir.
a kaçtır? 4
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Yanıt: C
5. f(x) = 2x 2 − 8x − 11 ve g(x) = 2x − 3 fonksiyonları ve-

ÇÖZÜM
riliyor.
2x − 1 = 3 ise, x = 2 dir.
Buna göre, (fog)(x) = 15 denklemini sağlayan x
x = 2 için, f(3) = 8 + 2a + 3a + 4 = 22 değerlerinin toplamı kaçtır?
a = 2 dir.
A) 9 B) 8 C) 7 D) 6 E) 5
Yanıt: B
ÇÖZÜM
⎧ 4 − 3x , x ≥ 3 ise,
2. f(x) = ⎨ (fog)(x) = 15 , f ( g(x) ) = 15
⎩mx − 8 , x < 3 ise, fonksiyonu veriliyor.
2
2(2x − 3) − 8(2x − 3) − 11 = 15
(fof)(4) = 24 olduğuna göre,
2 b
8x − 40x + 16 = 0 , x + x = − = 5 tir.
1 2 a
f(2) kaçtır?
Yanıt: E
A) –4 B) –8 C) –12 D) –16 E) –20
6. f ve g: R → R ye bire bir ve örten fonksiyonlardır.
ÇÖZÜM
( )
−1
go ( fog ) (x) =
5x − 4
3
olduğuna göre,
(fof )(4) = f ( f(4) ) = 24 , f( −8) = 24
−8m − 8 = 24 , m = −4 tür. f(2) kaçtır?
f(2) = 2m − 8 = −16 dır.
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
Yanıt: D
ÇÖZÜM
3. f(x) = 6x + 5 ve (fog)(x) = 18x + 29 fonksiyonları ve-

riliyor. ( go ( fog)−1) (x) = 5x3− 4
Buna göre, g–1(7) kaçtır? ( gog−1of −1) (x) = 5x − 4
3
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 −1 5x − 4 3x + 4
f (x) = ise, f(x) = , f(2) = 2 dir.
3 5
Yanıt: A
ÇÖZÜM
y
f(x) = 6x + 5 ve (fog)(x) = f ( g(x) ) = 18x + 29 ise, 7. Şekilde, f fonksiyonu-
6g(x) + 5 = 18x + 29 nun grafiği verilmiştir. f
x−4
g(x) = 3x + 4 , g−1(x) = , g−1(7) = 1 dir. Buna göre, aşağıda-
3 kilerden hangisi 2
Yanıt: A yanlıştır?
1
4. f fonksiyonunun eğrisi A(1,4) noktasından geçmekte- –3 –1 O
x
dir.
(gof)(x) = 3x2 – mx – 4 ve g(4) = 11 olduğuna göre,
m kaçtır? A) 0 < f(–2) < 2 B) (fof)(–1) > 0
A) –6 B) –9 C) –12 D) –15 E) –18 C) f(–2).f(2) > 0 D) f(1).f(2) > 0

E) f(–4).f(4) > 0

ÇÖZÜM 10. f ( x ) = x2 + 4x + 7 ve
Şekil incelenirse, ( gof ) ( x ) = 4x2 + 16x + 13 olduğuna göre,
A da, f(–2) nin (0,2) aralığında olduğu görülür. g(x) fonksiyonu aşağıdakilerden hangisidir?
B de, (fof)(–1) = f ( f( −1)) = f(1) > 0
A) 4x–5 B) 4x–9 C) 4x–15 D) 4x+1 E) 4x–17
C de, f(–2) > 0 ve f(2) > 0 dan, f(–2).f(2) > 0 dır.
ÇÖZÜM
D de, f(1) > 0 ve f(2) > 0 dan, f(1) .f(2) > 0 dır.
E de, f(–4) < 0 ve f(4) > 0 dan, f(–4).f(4) < 0 dır. ( gof ) ( x ) = g ( x 2 + 4x + 7 ) = 4 ( x 2 + 4x + 7 ) − 15 ten,
Yanıt: E x x
g ( x ) = 4x − 15 tir.
y
8. Şekilde, f ve g fonksi- Yanıt: C
g
yonlarının grafikleri f
verilmiştir. 4 11. f ( x ) = 2x3 + 3m ve g ( x ) = 4x − 3 fonksiyonları ta-
Buna göre, 3 nımlanıyor.
(gof–1)(4) + (fog–1)(1) 2 ( gof −1) ( 4) = 5 olduğuna göre,
ifadesinin değeri
kaçtır? 1
–1 m kaçtır?
x
O 1 2
4 8 16 20
A) − B) − C) −4 D) − E) −
3 3 3 3
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
( gof −1) ( 4 ) = 5 ise, f
−1 ( −1
4) = g (5)
–1
(–1,4) noktası için, f(–1) = 4 ise, f (4) = –1 −1 x+3
(–1,0) noktası için, g(–1) = 0 olup, g ( x ) = 4x − 3 ise, g ( x ) =
4
−1
( )
(gof–1)(4) = g f (4) = g( −1) = 0 dır. −1 −1
g ( 5 ) = 2 den, f ( 4 ) = 2 dir.
–1
(0,1) noktası için, g(0) = 1 olup, g (1) = 0 dır.
f −1 ( 4 ) = 2 ise, f ( 2 ) = 4 tür.
−1
( −1
)
(fog )(1) = f g (1) = f(0) = 3 tür. 3
f ( x ) = 2x + 3m , 16 + 3m = 4 ten,
−1 −1
(gof )(4) + (fog )(1) = 0 + 3 = 3 tür. m = −4 tür.
Yanıt: C
Yanıt: C
y
12. Şekilde f ve g f
fonksiyonlarının
9. f ve g doğrusal fonksiyonlardır. grafikleri verilmiş- g
( f −1og) ( 5x − 2) = 3x + 1 olduğuna göre, tir. 4
g ( 13 )
( fog ) ( x − 5 ) = 6 2
oranı kaçtır? denklemini sağ-
f ( 10 )
layan x değerle- –4
x
rinin çarpımı –3 O 2
5 3 kaçtır?
A) 3 B) C) 2 D) E) 1
2 2
A) 8 B) 10 C) 12 D) 14 E) 15
ÇÖZÜM
( f −1og) ( 5x − 2) = 3x + 1, ÇÖZÜM
f
−1
( g ( 5x − 2) ) = 3x + 1 ( fog) ( x − 5 ) = 6 ise, g ( x − 5 ) = f
−1 (
6)
g ( 5x − 2 ) = f ( 3x + 1) de, x = 3 iken, f (x) = x + 4 , f −1 (
x) = x − 4 , f −1 (
6) = 2
g (13 ) = f (10 ) olup, g ( x − 5 ) = 2 ise, x − 5 = −3 , x = 2
1
g (13 )
= 1 dir. x − 5 = 2 , x = 7 den, x .x = 14 tür.
f (10 ) 2 1 2
Yanıt: E Yanıt: D

KONU TESTİ 6. A = {1, 2, 3, 4} kümesi veriliyor.
f: A → A ya (1–1) ve örten bir fonksiyondur.
f = {(1, 2), (2a–b, 4),(3, 1), (4,a–b)} ise,
1. f(x) = (m–2)x+n–1 fonksiyonu birim fonksiyon oldu- a+b toplamı kaçtır?

ğuna göre,
A) –5 B) –4 C) –3 D) –2 E) –1
m+n toplamı kaçtır?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
7. f ve g, R den R ye tanımlı iki fonksiyondur.

2. f ve g: R → R, f(x) = 3x+4, g(x) = 6x+n ve
f(x) = 5x–4 ve g(x) = ax+b fonksiyonları veriliyor. (f–1og)(x) = (gof–1)(x) olduğuna göre,
(fog)(x) = x olduğuna göre,
n kaçtır?
a+b toplamı kaçtır?
A) 12 B) 10 C) 8 D) 6 E) 4
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
⎧ x 2 + 1, x < 0 ise,
8. f: R → R ye bir fonksiyondur.
⎪ ∀x∈R için,
3. ⎨
f(x) = 3x − 1, 0 ≤ x < 3 ise,
⎪ f(x–2) = f(2x) + 4x + 8 ve f(0) = 6 olduğuna göre,
⎩ x + 3, x ≥ 3 ise,
fonksiyonu veriliyor. f(4)
kaçtır?
f( −2)
Buna göre, (fofof)(–1) kaçtır?
5 1 3
A) 2 B) 4 C) 5 D) 7 E) 8 A) –2 B) − C) D) E) 3
7 2 4
9. Bir f fonksiyonu, ∀n∈ N+ için,

4. Şekilde, f fonksiyonunun y 2f(n+1) = 2f(n)+1 bağıntısını sağlamaktadır.
grafiği verilmiştir. 4 f(1) = 1 olduğuna göre,
2
Buna göre, f(f(x+1)) = f–1(4) f(51) kaçtır?
eşitliğini sağlayan x değeri
kaçtır?
2
x
A) 18 B) 20 C) 26 D) 30 E) 40
0 1
f
A) –1 B) 0 C) 1 D) 2 E) 4
10. f(x) = 2x–1 ve g(x) = x+10 fonksiyonları veriliyor.
(fog)(2x) in f(x) türünden eşiti aşağıdakilerden

5. R–{a} → R–{b} ye tanımlı (1–1) örten f fonksiyonu, hangisidir?
x.f(x)–3x = 4–2f(x) bağıntısını sağlamaktadır.
A) 211.f2(x) B) 29.f2(x) C) 27.f(x)
Buna göre, a.b çarpımı kaçtır?
f 2 (x) f 2 (x)
D) E)
A) –10 B) –6 C) –2 D) 2 E) 8 2
9
2
7

11. Şekilde, y g 16. fn: R→ R ye tanımlı,
[AB] //Ox, [AB] ⊥ [BC] dir. C f1(x) = x, f2(x) = 2x, f3(x) = 3x, .... , fn(x) = n.x ise,
f(x) = 4–x2 ve g(x) = x2–10
A B
eğrilerinin birer parçaları ile (f1of2of3o...of27)(x) aşağıdakilerden hangisine
y = 7–x doğrusunun f
eşittir?
grafiği verilmiştir. x
0 1
x+y = 7
A) (27x)! B) 27!x27 C) 27!x
Buna göre, C noktasının ordinatı kaçtır?
27 27
D) 27x E) 27 x
A) 4 B) 4,5 C) 5 D) 5,5 E) 6
17. f: [2, ∞) → [–1, ∞),

12. Şekilde, –1
f ve g fonksiyonla- y g
f(x) = x2–4x+3 fonksiyonu veriliyor.
rının grafikleri verilmiştir.
4 f–1([0, 15]) kümesindeki tamsayıların toplamı
Buna göre, 2 kaçtır?
1
(g–1of–1)–1(2) + (fog)–1(0) 1 4 x A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 18
işleminin sonucu kaçtır? 0 2 3
f 1
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
⎧6x − 2, x ≤ 1 ise,
18. f(x) = ⎨
⎩ x + 3 , x > 1 ise,
13. Tanımlı olduğu değerler için, fonksiyonu veriliyor.
⎛ 1 ⎞
f⎜ ⎟ = x olduğuna göre, Buna göre, f–1(4) + f–1(5) toplamı kaçtır?
⎝ x − 1⎠
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
⎛ a ⎞
f⎜ ⎟ ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
⎝a+b⎠
sidir?
A) 2+a B) 1–b+f(a) C) 2–b.f(a)

D) 2+b+b.f(a) E) 2–b+b.f(a) 19. Şekilde, f ve fog fonksiyon- y fog
larının grafikleri verilmiştir. f
b
a
Buna göre, (gog)(0) ın eşi-
14. Bir f fonksiyonu ∀n∈Z+ için, ti aşağıdakilerden 0
x
⎧ f(n − 1) hangisidir? c d
⎪ , f(n − 1) in değeri çift sayı ise,
f(n) = ⎨ 2
⎪3.f(n − 1) + 1 , f(n − 1) in değeri tek sayı ise,
⎩ A) d B) c C) b D) a E) 0
koşulunu sağlamaktadır.
f(1) = 5 olduğuna göre,
f(4) kaçtır?
y
A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 E) 64 20. Şekilde, f ve g eğrilerinin bi- f
rer parçası ile y = x doğrusu b .
verilmiştir.
. g
⎧⎪ x 2 + 1, x < 2 ise,
15. f(x) = ⎨ . . x
⎪⎩ − x + 8, x ≥ 2 ise, Buna göre, b nin eşiti 0 a
fonksiyonu veriliyor. aşağıdakilerden hangisi- y=x

f fonksiyonunun [–1, 5] aralığında aldığı en büyük dir?
değer a, en küçük değer b olduğuna göre,
a+b toplamı kaçtır? A) (f–1og)(a) B) (gof)(a) C) (fog)–1(a)

D) (fog–1)(a) E) (fog)(a)
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
1.C 2.E 3.E 4.B 5.B 6.A 7.B 8.B 9.C 10.A
11.E 12.D 13.E 14.A 15.D 16.C 17.E 18.B 19.A 20.E

GEOMETRİ – ÖSS SAY/EA
TRİGONOMETRİ
TRİGONOMETRİK ORANLARDAN BİRİSİ BELLİ İKEN ÇÖZÜM

DİĞERLERİNİ BULMAK x açısı 4. bölgede olduğundan sinx, tanx ve cotx negatif
işaretlidir.
1. sinx belli iken cosx, tanx, cotx değerlerinin bulunması n = x olsun.
m(ABC)
AC BC = 7 alınırsa,
sin x = dir. AB = 1 alınırsa AB = 25 olur.
AB
2
AC = sin x olur. AC = 252 − 72 = 242
Pisagor bağıntısı yazılırsa AC = 24 tür.
24 24 7
sin x = − , tan x = − , cot x = − tür.
2 25 7 24
BC = 1 − sin2 x , BC = 1 − sin2 x olur.
1 − sin2 x
cos x = = 1 − sin2 x
1 3. tan x belli iken sinx, cosx ve cot x değerlerini bulalım.
sin x n = x olsun
tan x = m(ABC)
1 − sin2 x AC
2
tan x =
1 − sin x BC
cot x = olur.
sinx BC = 1 alınırsa
AC = tan x olur.
2
ÖRNEK 1 AB = 1 + tan2 x , AB = 1 + tan2 x
π 12 tan x 1 1
< x < π ve sin x = ise, sin x = , cos x = , cot x =
2 13 2 2 tan x
1 + tan x 1 + tan x
cosx, tanx, cotx değerlerini bulalım.
ÇÖZÜM 4. cotx belli iken sinx, cosx ve tanx değerleri 3 teki yön-
n = x olsun. temle bulunur.
m(ABC)
AC = 12 alınırsa,
AB = 13 olur.
ÖRNEK 3
2 2 2 2
BC = 13 − 12 = 5 3π 4
π<x< ve tan x = ise,
BC = 5 tir. 2 3
x açısı ikinci bölgede olduğundan cosx, tanx, cotx negatif
işaretlidir. sinx, cosx, cotx değerlerini bulalım.
5 12 5
cos x = − , tan x = − , cot x = − dir.
13 5 12 ÇÖZÜM
x açısı 3. bölgede olduğundan sinx ve cosx negatif işaret-
lidir.
n = x olsun.
m(ABC)
2. cosx belli iken sinx, tanx, cotx değerleri 1 deki yöntemle
bulunur. AC = 4 alınırsa,
BC = 3 olur.
2
AB = 42 + 32 = 52
ÖRNEK 2 AB = 5 tir.
3π 7
< x < 2π ve cos x = ise, 4 3 3
2 25 sin x = − , cos x = − , cot x = tür.
5 5 4
sinx, tanx, cotx değerlerini bulalım.

ÖRNEK 4 ÖRNEK 5
π sec 2x 5 f ( x ) = 5. sin ( 3x + 2 ) fonksiyonunun esas periyodunu
0 < x < ve = ise,
2 tan2x 3 bulalım.
cosx.tanx+sinx ifadesinin eşiti kaçtır? ÇÖZÜM
ÇÖZÜM 2π
T=
1 3
sec 2x cos 2x 1 5
= = =
tan2x sin2x sin 2x 3 2π
2. f ( x ) = m.cos ( ax + b ) , a,b ∈ R için esas periyot T =
cos 2x a
3
sin 2x = olur. π
5 3. f ( x ) = m.tan ( ax + b ) , a,b ∈ R için esas periyot T =
a
AC = CB olacak şekilde ABC üçgenini çizelim.
n = m(BAC) n = x olsun. π
m(ABC) 4. f ( x ) = m.cot ( ax + b ) , a,b ∈ R için esas periyot T =
[ AH] ⊥ [BC çizelim. a
n = 2x olur. ( dış açı)
m(ACH) 5. f ( x ) = sinm ( ax + b ) , a,b ∈ R ve m ∈ N+ için fonksiyo-
ACH diküçgeninde
2π π
AH = 3 ise, AC = 5 olur. nun esas periyodu m tek ise T = , m çift ise T = dır.
a a
2
CH = 52 − 32 = 42 , CH = 4 tür.
AC = BC = 5 ÖRNEK 6
ABH üçgeninde f ( x ) = sin7 ( 4x + 1) fonksiyonunun esas periyodunu
AB = 92 + 32 = ( 3 10 )
2 2
, AB = 3 10 dur. bulalım.
9 3 3 1
cos x = = , tan x = =
3 10 10 9 3 ÇÖZÜM
3 1 2π π
sin x = = T= = dir.
3 10 10 4 2
3 1 1 2
cos x.tan x + sin x = ⋅ + = dur.
10 3 10 10
6. f ( x ) = cosm ( ax + b ) , a,b ∈ R ve m ∈ N+ için fonksiyo-
2π π
nun esas periyodu m tek ise T = , m çift ise T = dır.
a a
PERİYODİK FONKSİYONLAR
Tanım: f, A dan B ye tanımlı bir fonksiyon olsun. ∀x ∈ A
için f(x + T) = f(x) eşitliğini gerçekleyen en az bir T ≠ 0 7. f ( x ) = tanm ( ax + b ) , a,b ∈ R ve m ∈ N+ için fonksi-
reel sayısı varsa f fonksiyonuna periyodik fonksiyon, T re- π
yonun esas periyodu T = dır.
el sayısına da f nin bir periyodu denir. Bu eşitliği gerçekle- a
yen birden fazla T reel sayısı varsa bunların pozitif olanla-
rının en küçüğüne f fonksiyonunun esas periyodu denir.
∀x ∈ R , k ∈ Z için sin ( x + k.2π ) = sin x ÖRNEK 7
∀x ∈ R , k ∈ Z için cos ( x + k.2π ) = cos x f ( x ) = tan5 ( 6x + 5 ) fonksiyonunun esas periyodunu
olduğundan sinüs ve cosinüs fonksiyonları periyodik fonk- bulalım.
siyonlardır.
T = k.2π dir. k = 1 için esas periyotları T = 2π olur. ÇÖZÜM
π π
k ∈ Z x ≠ + k.π , x ∈ R tan ( x + kπ ) = tan x T = dır.
2 6
k ∈ Z x ≠ k.π , x ∈ R cot ( x + kπ ) = cot x
olduğundan tanjant ve cotanjant fonksiyonları periyodik
fonksiyonlardır. 8. f ( x ) = cotm ( ax + b ) , a,b ∈ R ve m ∈ N+
T = kπ dir. k = 1 için esas periyotları T = π olur. π
için fonksiyonun esas periyodu T = dır.
a
9. f ( x ) = g ( x ) + h ( x ) fonksiyonunun periyodu g ( x ) ve
PERİYOT BULUNMASI
2π h ( x ) fonksiyonlarının periyotlarının o.k.e.k. i dir.
1. f ( x ) = m.sin ( ax + b ) , a,b ∈ R için esas periyot T =
a (
T = okek T ( ) ,T ( )
g x h x )
ÖRNEK 8
KONU TESTİ
f ( x ) = 2.cos 5x + 6.tan3x fonksiyonunun esas peri-
yodunu bulalım. π 1
1. < x < π ve cos x = − ise,
ÇÖZÜM 2 10
2π
2cos5x in esas periyodu T = tanx–cotx ifadesi aşağıdakilerden hangisine eşittir?
1 5
π 8 5 1 2 4
6tan3x in esas periyodu T = A) − B) − C) − D) E)
2 3 3 3 3 3 3
paydalar eşitlenirse
6π 5π
,
15 15
okek ( 6π,5π ) 30π
T= = = 2π olur.
15 15 3π
2. π<x< ve tan x = 2 ise,
2
Not: Ayrı ayrı bulunan periyotların paydaları eşitlendikten
sonra paylarının o.k.e.k. i ortak paydaya bölünür. sin2x–cosx.sinx ifadesi aşağıdaklerden hangisine
eşittir?
10. f ( x ) = g ( x ) .h ( x ) fonksiyonunun periyodu, fonksiyon 2 4

A) –1 B) 0 C) 1 D) E)
toplama biçimine getirilerek bulunur. 5 5
g( x)
11. f ( x ) = fonksiyonunun periyodu fonksiyonu oluş-
h( x)
turan basit trigonometrik fonksiyonların periyotlarının en
küçük ortak katıdır.
π 3π 3
3. <x< ve cot x = − ise,
2 2 4
ÖRNEK 9 cos x + sin x

5 sin3x ifadesi aşağıdakilerden hangisine
f (x) = fonksiyonunun esas periyodunu bula- tan x − sec x
3 cos 4x eşittir?
lım.
2 1 3 2 3
ÇÖZÜM A) − B) C) D) E)
5 3 5 3 2
2π
5sin3x in esas periyodu T =
13
2π π
3cos4x in esas periyodu T = =
2 4 2 π 12
4. < x < π ve sin x = ise,
paydalar eşitlenirse 2 13
4π 3π
,
6 6 cosx.tanx+sinx.cotx ifadesi aşağıdakilerden han-
okek ( 4π,3π ) 12π gisine eşittir?
T= = = 2π dir.
6 6
12 5 5 7 12
A) − B) − C) D) E)
13 13 12 13 5
ÖRNEK 10
f ( x ) = 4 tan5 x + 3 sin3 4x foksiyonunun esas periyo-
dunu bulalım. 5
5. cosec x = − ve cos x > 0 ise,
ÇÖZÜM 3
π
4tan5x in esas periyodu T = =π tan x − sin x
1 1 ifadesi aşağıdakilerden hangisine
cot x + sec x
2π π
3sin34x in esas periyodu T = = eşittir?
2 4 2
π 2π π 2 5 3 4 9
π, ⇒ , A) B) C) D) E)
2 2 2 3 9 2 5 5
okek ( 2π, π ) 2π
T= = = π dir.
2 2

6. 0<x<
π
ve 4
3 sin x
= 16
2cos x
ise, 11. ABC üçgeninde
2 [ AB] ⊥ [ AC]
DB = DC
sinx.cosx çarpımı kaçtır?
3
sin x = ise,
3 4 12 12 25 5
A) B) C) D) E)
4 3 25 5 12
n + cot(ABC)
tan(BCA) n toplamı aşağıdakilerden
hangisine eşittir?
5 3 2 1
7. ABC üçgeninde A) B) 2 C) D) E)
2 2 3 2
AB = AC
l =α
m(A)
π cot 2x 4
=β
m(B) 12. 0 < 2x < , = ise,
2 cosec 2x 5
7
sin α = ise,
25 (tanx+cotx).sinx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden
hangisidir?
cotβ kaçtır?
6 2 2 10 2 3 13
A) B) C) D) E)
1 1 1 1 1 3 3 3 3 3
A) B) C) D) E)
8 7 6 5 4
π 3
13. 0 < 2x < , cos 2x = ise,
2 5
3π 3
8. π<x< ve cos x = − ise,
2 5 sin x + cosec x
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden
cos x + sec x
2 tan x.cos x hangisidir?
ifadesi aşağıdakilerden hangisine
1 − cot x. sin x
eşittir? 7 5 4
A) B) 3 C) D) 2 E)
2 2 3
3 4 2 4
A) − B) –1 C) − D) E)
2 5 3 3
14. f ( x ) = 2 sin ( 8x + 1) + 4 tan3x fonksiyonunun esas

periyodu aşağıdakilerden hangisidir?
5
9. cot 2x = − ve cos x < sin x ise,
12 A) π B) 2π C) 3π D) 4π E) 5π
cosx kaçtır?
5 3 1 5 12
A) − B) − C) − D) E)
13 13 13 13 13 ⎛1 ⎞
15. f ( x ) = 2cos ⎜ x + 5 ⎟ + 3 sin ( 3x − 2 ) fonksiyonu-
⎝2 ⎠
nun esas periyodu aşağıdakilerden hangisidir?
10. ABC üçgeninde A) 10π B) 8π C) 6π D) 5π E) 4π

[ AB] ⊥ [ AC]
7
tan y = ise,
3
sinx kaçtır? 16. f ( x ) = 4 tan2 2x + 5 cos4 3x fonksiyonunun esas

periyodu aşağıdakilerden hangisidir?
3 4 5 4 3
A) B) C) D) E)
4 5 4 3 2 A) 5π B) 4π C) 3π D) 2π E) π
1.A 2.D 3.C 4.D 5.E 6.C 7.B 8.B 9.B 10.A 11.D 12.C 13.E 14.A 15.E 16.E

FİZİK – ÖSS SAY
DAİRESEL HAREKET
1. DAİRESEL HAREKET →
(YÖRÜNGESİ ÇEMBER OLAN HAREKET) Çizgisel Hız ( v )
Bir cisme, çizgisel hız vektörüne dik olarak bir kuvvet uy- Dairesel hareket yapan bir cismin ®
v
B
gulandığında, cisim Şekil 1 deki gibi dairesel hareket ya- çizdiği çember üzerinde birim za-
par. manda aldığı yola çizgisel hız de- x ®
v
nir (Şekil 2). Çizgisel hız v sembo-
Bu durumda, uygulanan kuvvet yönünde, cismin çizgisel lüyle gösterilir. A
O ®
hız vektörüne dik bir ivmesi oluşur. Bu ivme hız vektörü- r
nün büyüklüğünü değiştirmeden sadece yönünü değiştirir.
v
Þekil 2
F v
F F Şekil 2 de düzgün dairesel hareket yapan cisim t sürede x
r O r
uzunluğundaki yayın üzerinde dönerek A noktasından B
v F noktasına gelmiş olsun. Cismin çizgisel hızının büyüklüğü,
x
v=
v t
Þekil 1 2πr
v=
T
Düzgün Dairesel Hareket v = 2pr . f bağıntılarıyla bulunur.
→
Bir cisim çember şeklindeki yörüngede, eşit zaman aralık- Açısal Hız ( ω )
larında eşit yol alacak şekilde hareket ederse bu cismin →
hareketine düzgün dairesel hareket denir. Dairesel hareket yapan cismin r B w
konum vektörünün birim zamanda
Düzgün dairesel harekette cismin hızının büyüklüğü sabit taradığı açıya açısal hız denir (Şe- ®
v
olup, hız vektörüne sürekli dik olan sabit bir kuvvet vardır. kil 3). Açısal hız ω sembolüyle q
gösterilir. O ® A
r
Periyot (T) Şekil 3 te düzgün dairesel hareket
yapan cismin t sürede konum vek-
Düzgün dairesel hareket yapan cismin, bir tam devir yap- törü q açısı kadar dönerek A nok- Þekil 3
ması için geçen zamana periyot denir. Periyot T sembo- tasından B noktasına gelmiş olsun.
lüyle gösterilir, birimi saniyedir. Cismin açısal hızının büyüklüğü,
θ 2π
Frekans (f) w = , ω= , w = 2 π f bağıntılarıyla bulunur.
t T
Düzgün dairesel hareket yapan cismin bir saniyedeki devir
Çizgisel hız ile açısal hız arasındaki ilişki,
sayısına frekans denir. Frekans f ile gösterilir, birimi s-1 v
dir. v = ω . r ve ω = dir.
r
Periyot ve frekans arasında →
Merkezcil İvme ( a mer )
1
f = , ve T.f = 1 bağıntıları vardır. Düzgün dairesel harekette çizgisel hı-
T ®
zın büyüklüğü değişmez fakat yönü v
→ sürekli değişir. Cismin birim zamanda ®
Konum Vektörü ( r ) amer
çizgisel hızında meydana gelen bu ®
değişimi merkeze yönelik olduğu için r
Çemberin merkezini cisme birleştiren yarıçap vektörüne O
merkezcil ivme adını alır (Şekil 4).
konum vektörü denir. Dairesel harekette konum vektörü →
açı tararken, cisim çembersel yol çizer. Bu nedenle daire- Merkezcil ivme a mer sembolüyle
sel harekette çizgisel hız ve açısal hız olmak üzere iki çe- gösterilir.
şit hız tanımlanır. Þekil 4

Merkezcil ivme, ÖRNEK 1
v1 v2
2πv
a =
mer T r 2r
K L
2 O1 O2
4π r
a =
mer
T2
2 2 Þekil 1
a = 4π r. f Þekil 2
mer
v 2 K ve L cisimleri eşit frekanslarla Şekil 1 ve Şekil 2 deki

a = yörüngelerde döndürülüyor.
mer r
2
a = ω . r bağıntılarıyla bulunur. Buna göre, cisimlerin çizgisel hızlarının büyüklükleri-
mer
v
→ nin 1 oranı kaçtır?
Merkezcil Kuvvet (F mer ) v
2
Bir ipin ucuna bağlanarak dairesel
yörüngede döndürülen cisme bu ®
® v 1 1 1 1 2
hareketi yaptıran kuvvet cisimden amer A) B) C) D) E)
merkeze doğrudur. Cisme uygula- 5 4 3 2 3
O® ®
r
nan bu kuvvete merkezcil kuvvet Fmer
→ ÇÖZÜM
denir. Merkezcil kuvvet F mer sem- Çizgisel hız v = 2pf . r olduğundan,
bolüyle gösterilir (Şekil 5). Þekil 5 v 2πf . r
1 = 1 dir.
Dinamiğin temel kanununa göre, cisme uygulanan mer- v 2πf . r
2 2
→ →
kezcil kuvvet, F mer = m. a mer dir.
Buradan,
v
Merkezcil kuvvetin büyüklüğü, 1 = 2πf . r
F = m. a dir. v 2πf . 2r
mer mer 2
2 v 1
v 1 = bulunur .
F =m. v 2
mer r 2
F = m. ω .r
2 Yanıt: D
mer
2 2
F = m . 4π . f . r
mer
ÖRNEK 2
2
m . 4π . r Eşit bölmelenmiş ağırlığı
F =
mer
T
2 önemsenmeyen düzgün tür- K O L
M
bağıntılarıyla bulunur. deş KM çubuğu, O nokta- X Y
Merkezcil kuvvetin özellikleri sından geçen düşey bir ek-
1. Çizgisel hız vektörüne diktir. sen etrafında yatay düzlem-
2. Doğrultusu sürekli değişir. de sabit frekansla düzgün
3. Yönü merkeze doğrudur. olarak dönmektedir.
4. Çizgisel hız vektörüne dik olduğundan cisim kuvvet
doğrultusunda yer değiştirmez. Bu nedenle iş yapmaz. Buna göre, çubuğun K ve M uçlarına yapıştırılan X ve
Y cisimlerinin;
b. Yatay Düzlemde Düzgün Dairesel Hareket
Şekil 6 daki gibi, bir ipin ucuna bağlanan cisim O nokta- I. Periyotları eşittir.
sından tutularak sürtünmesiz yatay düzlemde döndürül- II. Açısal hızları eşittir.
mektedir. III. Çizgisel hızlarının büyüklükleri eşittir.

®
v
®
T
r
D) I ve II E) I ve III
O
ÇÖZÜM
yatay düzlem
Çubuğun K ve M uçlarına yapıştırılan X ve Y cisimlerinden
X bir devir yaptığında Y de bir devir yapar. Bu nedenle pe-
Þekil 6 riyotları, frekansları ve açısal hızları eşittir.
→
Y nin yörüngesinin yarıçapı, X inkinin iki katı olduğundan,
Bu sırada ipte oluşan T gerilme kuvvetinin büyüklüğü, çizgisel hızının büyüklüğü de X inkinin iki katıdır.
2 vX = 2pr . f
mv
T=F = bağıntısıyla bulunur. vY = 2p . 2r . f dir.
mer r
Yanıt: D

ÖRNEK 3 ÇÖZÜM
vB = 2v
O merkezli dairesel bir ci- L
B
sim yatay düzlemde şekil- Şekilden de görüleceği gi-
deki gibi ok yönünde yu- K bi A ve B noktalarının yere
A
varlanarak ilerliyor. O ® göre hızları, O
v
v v
v = 2 v , v = 2v dır.
Cismin üzerindeki K, L A B
M vA= M2 v
v
ve M noktalarının şe- B den A ya gelinceye kadar yatay
yatay
kildeki konumda yere hızındaki değişme miktarı,
göre vK, vL, vM çizgisel hızlarının büyüklükleri arasın- → → →
Δ v = v A − v B olduğundan y
daki ilişki nedir? →
Δ v nin büyüklüğü şekildeki
A) vL > vK = vM B) vK = vM > vL C) vL > vK > vM
gibi 2 v dir. O
x
D) vL > vM = vK E) vK = vL = vM Dv= M 2 v vA= M 2 v
45° 45°
ÇÖZÜM Yanıt: D ®
O merkezli dairesel cisim v =v |_ vB | = 2 v
L dönme ®
vL
ok yönünde v hızıyla yu- vdönme= v ®v
vk öteleme= v
varlanarak ilerlediğinden, K
vöteleme= v
cismin üzerindeki K, L, M
O
noktalarının hem öteleme ÖRNEK 5
M vöteleme= v L
hem de dönme hızı (çiz-
vdönme= v
gisel hızı) vardır. Bu nok- r
yatay ® M
→ vM K
taların yere göre v , r
r
K
X
→ → Z
v , v bileşke hız vektörleri şekildeki gibidir.
L M Y
Bu nedenle, K, L ve M noktalarının hızlarının büyüklükleri
arasındaki ilişki vL > vK > vM dir.
Yanıt: C Şekildeki düzenekte X ve Y çarklarının merkezleri çakışık
biçimde perçinlenmiştir.
ÖRNEK 4
Ok yönünde yuvarlanarak ilerle- y(düþey) Sistem ok yönünde düzgün olarak dönerken K, L, M
yen şekildeki çemberin O kütle
B(m) noktalarının çizgisel hızlarının büyüklükleri vK, vL , vM
merkezinin yere göre hızı v dir. olduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A
O x (yatay)
Çembere yapışık B deki m küt- v
A) vL > vK > vM B) vL > vM > vK C) vL > vM = vK
lesi A noktasına geldiğinde
çizgisel hızındaki değişim aşa- yatay D) vL = vM > vK E) vL = vK > vM
ğıdakilerden hangisidir?
A) y B) y
M2 v ÇÖZÜM
v 45o
x x
O O vL=2v L
v M= v r K
M
r vK=2v r
C) y D) y
X Z
M2 v
Y
45o O
x x
O 45o
M2 v X ve Y merkezleri çakışık olarak perçinli olduklarından
açısal hızları eşittir. rL = 2rM olduğundan M ve L noktaları-
nın çizgisel hızlarının büyüklükleri vM = v ise vL= 2v dir.
E) y
K ve L noktaları aynı kayışla döndürüldüğünden eşit süre-
de eşit yol alırlar, çizgisel hızları eşittir.
vL = vK = 2v dir.
x Yanıt: E
O 45o
M2 v

ÖRNEK 6 v = 6 m/s T =F + G
alt mer
r = 0,2 m uzunluğundaki 2
® mv
ipe bağlı m = 2 kg kütleli T T = + mg
m = 2 kg alt r
cisme şekildeki gibi sür- r = 0,2 m
tünmesiz yatay düzlemde
v = 6m /s hızla düzgün bağıntısıyla bulunur.
dairesel hareket yaptırılı- ÖRNEK 7 düþey

yor. A
→
Buna göre, ipteki T gerilme kuvvetinin büyüklüğü
kaç N dur? r
(g = 10 m/s2) r x (yatay)
O
A) 200 B) 240 C) 300 D) 320 E) 360 r
ÇÖZÜM
B
2
mv
T=F = dir. O merkezli sürtünmesiz düşey düzlemdeki rayda m kütle-
mer r
2
li bir cisim dönmektedir.
2.6
T=
0, 2 Cisim A dan geçerken rayın cisme uyguladığı tepki
T = 360 N bulunur. kuvvetinin büyüklüğü 2mg ise, B den geçerken rayın
cisme uyguladığı tepki kuvvetinin büyüklüğü kaç mg
Yanıt: E olur? (g : Yerçekimi ivmesi)
c. Düşey Düzlemde Düzgün Dairesel Hareket A) 3 B) 4 C) 6 D) 7 E) 8
m kütleli bir cisim Şekil 7 deki gibi, bir ipin ucuna bağlana- ÇÖZÜM
rak düşey düzlemde sabit v büyüklüğündeki hızla döndü- Cisim A dan geçerken cis- y
rüldüğünde ipteki T gerilme kuvvetinin büyüklüğü sürekli me rayın uyguladığı tepki
kuvveti TA ise, cisme uygu- ®
değişir.
düþey A TA
lanan merkezcil kuvvet,
v
m vA
Tüst
F = G+ T dır. G
® merkezcil A
G A
r x
v
Tyan
F = mg + 2mg O
m r merkezcil ®
O m yatay A TB
Tyan
v F = 3mg vB
® ® merkezcil
G Talt G A
B
2 G
v mv
m A = 3mg
® r
G
2
Þekil 7 v = 3rg dir .
A
Cisim yanlardayken ipteki gerilme kuvvetinin büyüklüğü,
2 Cismin B deki hızının büyüklüğü enerjinin korunumundan,
mv
T =F = ya da zamansız hız bağıntısından,
yan mer r
bağıntısıyla bulunur. vB2 = vA2 + 2gh

vB2= 3rg + 2g . 2r
Cisim üst noktadayken , Fmer = Tüst + G olduğundan ge-
vB2 = 7rg bulunur.
rilme kuvvetinin büyüklüğü,
B noktasında rayın cisme uyguladığı tepki kuvveti TB ise
T =F − G cisme uygulanan merkezcil kuvvet,
üst mer
2 Fmerkezcil = TB – G
mv
T = − mg B
üst r
bağıntısıyla bulunur. m7rg
= T − mg
r B
Cisim alt noktadayken, Fmer = Talt - G olduğundan ipteki T = 8mg bulunur.

B
gerilme kuvvetinin büyüklüğü,
Yanıt: E

ÖRNEK 8 ÖRNEK 9 y (düþey)
K
r r
K yatay m kütleli cisim O merkezli
m ve R yarıçaplı sürtünmesiz
düşey rayın L noktasından L R
x (yatay)
r vo hızıyla fırlatıldığında K O
vo
den düşmeden ancak ge-
L çebiliyor.
Şekildeki m kütleli cisim sürtünmesiz düşey rayın K nokta- Cismin bu hareketi sırasındaki maksimum kinetik
sından ilk hızsız bırakılıyor. enerjisi aşağıdakilerden hangisiyle bulunabilir?
(g : Yerçekimi ivmesidir.)
Cisim L noktasından geçerken rayın cisme uyguladığı
tepki kuvvetinin büyüklüğü,
3
A) mgR B) mgR C) 2mgR
m, cismin kütlesi 2
g, yerçekimi ivmesinin büyüklüğü 5
D) mgR E) 4mgR
r, rayın yarıçapı 2
niceliklerinden hangilerinin bilinmesiyle bulunabilir?
A) Yalnız m B) Yalnız g C) Yalnız r

D) m ve g E) g ve r ÇÖZÜM
Cisim K noktasından düşmeden ancak geçebildiğine göre,

rayın K noktasında cisme uyguladığı tepki kuvvetinin bü-
yüklüğü sıfır olup, cisme uygulanan merkezcil kuvvetin
büyüklüğü,
ÇÖZÜM
m FK = G dir. Cismin K deki hızının büyüklüğü,
K r r
yatay
2
mv
K = mg
r R
FL
vL 2
v = g . R ⇒ v = g . R dir.
K K
L
Cismin rayın en alt noktasındaki maksimum hızının bü-
G
yüklüğü,
K den serbest bırakılan cismin L deki hızının büyüklüğü,
v
2
= 2gr v2max = vK2 + 2gh
L
v = 2gr dir . v2max = g . R + 2 g . 2R
L
v2max = 5g . R
L noktasından rayın cisme uyguladığı tepki kuvveti FL ise, v = 5g . R dir.
max
cisme uygulanan merkezcil kuvvet,
Cismin maksimum kinetik enerjisi ise,
F merkezcil = FL – G dir. Buradan,
L
1 2
E = m.v
mv 2 kin
max 2 max
L = F − mg
r L 1
= m . 5g . R
m . 2gr 2
= F − mg
r L 5
= mgR dir.
FL = 3mg bulunur. 2
Bu nedenle rayın L noktasında cisme uyguladığı FL tepki

Yanıt: D
kuvvetinin büyüklüğünü bulmak için m ve g nin bilinmesi
yeterlidir.
Yanıt: D

ÖRNEK 10 ÖRNEK 11
y (düþey)
K
R
N
r
R
x (yatay)
R 2m O
M G = 60o
R m = 2 kg ® r
T
K
yatay L
v = 4 m/s
Sürtünmesiz rayın K noktasından serbest bırakılan cisme

rayın uyguladığı tepki kuvvetinin büyüklüğü; cisim M den 2 kg kütleli cisim G = 2m uzunluğundaki ipe bağlı olarak
geçerken TM, N den geçerken ise TN dir. düşey düzlemde şekildeki gibi döndürülmektedir.
Cisim K noktasından şekildeki gibi v = 4 m/s büyüklü-
T ğündeki hızla geçtiğine göre, cisim K noktasında iken
Buna göre, bu kuvvetlerin büyüklüklerinin M oranı →
T ipteki T gerilme kuvvetinin büyüklüğü kaç N dur?
N
kaçtır? 3 1
(g = 10 m/s2; Sin 60o = o
; Cos 60 = )
2 2
7 5
A) 4 B) C) 3 D) E) 2
2 2 A) 10 B) 20 C) 24 D) 26 E) 30
ÇÖZÜM y(düþey)
ÇÖZÜM
K noktasından serbest bırakılan cismin M deki hızının bü-

yüklüğü, 2m x (yatay)
® G= O
T
60o
v2 = 2g . h m = 2 kg
M M
v = 4 m/s
Gy = 10 N 60o
v2 = 2g . 2R Gx
M
v 2 = 4g . R ⇒ v = 4g . R dir. G = 20 N
M M
G = m.g = 2.10 = 20 N
Rayın cisme bu noktada uyguladığı kuvvet merkezcil kuv- 1
vetin büyüklüğüne eşittir. G = G . Cos60o = 20 . = 10 N
y 2
2
F = T− G
mer y
m.v 4g.R
T =F = M = m.
M M
= 4mg dir. T =F +G
R R mer y
2
mv
Cismin N noktasındaki hızının büyüklüğü, T= + mg Cos60ο
r
2
vN2 = 2g . hN 2 .4
T= + 10
2
vN2 = 2g . R ⇒ v = 2g . R dir.
N T = 26 N bulunur.
Yanıt: D
Rayın cisme bu noktada uyguladığı kuvvetin büyüklüğü,
Fmerkezcil = TN + G
d. Virajlarda Dönen Araçlara Etkiyen Kuvvetler
N
2
m.v Şekil 8 deki gibi bir araç yatay yolda r yarıçaplı virajı v hı-
N= T + mg
R N zıyla döndüğünde araca bir merkezcil kuvvet etki eder. Bu
merkezcil kuvvet olmasaydı araç hızı doğrultusunda düz-
m . 2g . R
= T + mg gün doğrusal hareket yapardı. Oysa araç dairesel hareket
R N
yapmaktadır. Araç yatay yolda virajı alırken araca etki
T = mg dir. eden Fs sürtünme kuvveti, Fmer (merkezcil kuvvet) yerine
N
T geçer. Aracın virajı güvenli bir şekilde dönebilmesi için
M = 4 bulunur . FS ≥ FM olmalıdır. Fs ne kadar büyükse Fmer de o kadar
T
N
büyük olur.
Yanıt: A

F =F ®
ÇÖZÜM
mer s
N
2
mv
v
=k.N r
F =F
s mer
r O ®
2 Fmer mv 2
mv k . N=
=k.G ® r
r v ®
2 G mv 2
mv k . m . g=
= k . mg Þekil 8 r
r
2 v2
v =k.r.g k = olduğundan
r.g
v = k .r .g
82
k=
bağıntısı aracın virajı güvenli geçebilmesinin koşuludur. 16 . 10
e. Eğimli Yoldaki Virajı Dönen Araçlara Etkiyen Kuv- k = 0,4 bulunur.
vetler Yanıt: C
Araçların virajları güvenli bir şekilde dönebilmesi için yol-
daki virajlara Şekil 9 daki gibi eğim verilir. Şekildeki vek-
törlerin oluşturduğu dik üçgenden aracın hızının büyüklü- ÖRNEK 13
ğü;
F Yarıçapı 4 m olan düşey dik silindirin iç
tanα = mer yüzeyinde bir motosikletli gösteri yap-
G v=?
2 maktadır.
mv
tanα = r Motosiklet tekerleri ile silindir yüzeyi
mg 1
arasındaki sürtünme katsayısı dir.
v2 2
tanα = r = 4m
r.g
Motosikletin düşmemesi için v hızının
2
v = tanα . r . g en küçük değeri kaç m/s olmalıdır?
v= tanα . r . g bağıntısıyla bulunur. (g = 10 m/s2)
®
N A) 5 B) 2 5 C) 3 5 D) 4 5 E) 5 5
®
r v
v
yatay
Fmer
ÇÖZÜM
a r = 4m
®
a G yatay Motosikletin düşmemesi için,
Þekil 9 Fs = G
v Fs
k . N = m . g olmalıdır.
Aracın virajı kaymadan güvenli geçebilmesi için bu hızla Duvarın motosiklete uyguladığı N N
gitmesi gerekir. Aracın hızı bu hızdan büyük olursa yukarı r = 4m
tepki kuvveti cismin r = 4 m yarıçap-
doğru, küçük olursa aşağı doğru kayar. lı yörüngede dönmesini sağlayan G
merkezcil kuvveti oluşturduğundan,
k . Fmer = m . g yazılarak, r = 4m
2
ÖRNEK 12 mv
k. = mg
r
Bir arabanın r = 16m yarıçaplı r.g
yatay bir virajı güvenli bir şekil- v = 8 m/s v2 =
k
de savrulmadan geçebilmesi r = 16 m
için hızının büyüklüğü en çok 4 . 10
O v =
v = 8 m/s olmalıdır. 1
2
Buna göre, araçların tekerlek-
v = 80
leri ile yol arasındaki k sür-
tünme katsayısı kaçtır? v = 4 5 m/s bulunur.
(g = 10 m/s2)
Yanıt: D
A) 0,2 B) 0,3 C) 0,4 D) 0,5 E) 0,6

Düzgün dairesel hareket yapan bir cismin çizgisel hızının
2πr
1. X büyüklüğü v = bağıntısı ile bulunur.
K Z T
Y
Buna göre,
2πr
2r r
O1 L
2r
O2 M v = 2v = ,
1 T
1
2π2r
v =v= olduğundan
2 T
3r, r, 2r yarıçaplı K, L, M kasnaklarından K ve L, 2
merkezlerinden perçinlenmiştir. M kasnağı ok yönünde T
1 = 1 tür.
sabit f frekansı ile döndürülünce kasnaklar üzerindeki X, T 4
Y, Z noktalarının çizgisel hızlarının büyüklüğü vX, vY, vZ, 2
Yanıt: A
açısal hızlarının büyüklüğü ωX, ωY, ωZ merkezcil
ivmelerinin büyüklüğü aX, aY, aZ oluyor. 3. Düzgün dairesel hareket ya-
L v0 = 6 m/s
Buna göre, pan cisim, şekildeki K nokta-
I. vX > vY = vZ dir. sından L noktasına 1 saniyede
geliyor. Cismin çizgisel hızının O K
II. ωX = ωY > ωZ dir.
büyüklüğü v = 6 m/s dir.
III. aX = aY = aZ dir.
Buna göre, cismin merkezcil
yargılarından hangileri doğrudur? ivmesinin büyüklüğü kaç m/s2 dir?
(π = 3 alınacak.)
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III A) 3 B) 4 C) 6 D) 9 E) 12
ÇÖZÜM
I. Dairesel hareket yapan bir cismin çizgisel hızının büyük-
lüğü v = 2πr.f bağıntısı ile bulunur. M tekeri 1 kez döndü- ÇÖZÜM
ğünde K ve L tekerleri 2 kez döner. Kayışlarla birbirine Düzgün dairesel hareket yapan bir cismin merkezcil ivme-
bağlanmış L ve M kasnakları üzerindeki Y ve Z noktaları sinin büyüklüğü
eşit zamanlarda eşit yol aldıklarından çizgisel hızlarının 2 2
4π r v
büyüklükleri vY = vZ dir. K kasnağı üzerindeki X noktası a= 2
=bağıntısı ile bulunur.
T r
ise aynı sürede Y den daha fazla yol alır.
Buna göre, vX > vY = vZ dir. Cisim K den L ye 1 saniyede geldiğine göre, bir tam dö-
nüşü T = 4 s de yapar.
II. ω = 2π.f bağıntısı ile bulunur. Açısal hız birim zaman- 2πr
daki dönme sayısı (frekans) ile doğru orantılıdır. v= olduğundan
T
Buna göre, ωX = ωY > ωZ dir.
2.3.r
III. ωX = 2ω ise, ωY = 2ω, ωZ = ω ve 6=
4
a = ω2.r olduğundan r=4m
aX = 4ω2.3r = 12 ω2.r v
2
36 2
2
a= = = 9 m/s bulunur.
aY = 4ω .r r 4
Yanıt: D
aZ = ω2.r dir.
Yanıt: B
4. Şekildeki gibi r yarıçaplı yörünge- v
de f frekansı ile düzgün dairesel

2. v1 = 2v
hareket yapan m kütleli cisme et- F
v2 = v
kiyen merkezcil kuvvetin büyük- r m
O1 r
m1 O2 2r
m2
lüğü F dir.
Buna göre,
I. f frekansını iki katına çıkarma
Aynı yatay düzlemde m1 ve m2 kütleli cisimler r ve 2r II. Frekansı değiştirmeden, r yarıçapını iki katına çı-
yarıçaplı yörüngelerde sabit v1 = 2v, v2 = v büyüklü- karma
III. r yarıçapını değiştirmeden, v çizgisel hızının bü-
ğündeki çizgisel hızlar ile dönmektedir. yüklüğünü iki katına çıkarma
T
Bu cisimlerin T1, T2 periyotlarının 1 oranı kaçtır? işlemlerinden hangileri yapılırsa F merkezcil kuv-
T
2 vetinin büyüklüğü dört katına çıkar?
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ya da III E) I ya da II ya da III

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Şekildeki m kütleli cisme etki eden merkezcil kuvvetin bü- Yatay düzlemde dönen eşit bölmeli çubuğun üzerindeki m ve
yüklüğü, 2m kütlelerinin açısal hızları eşittir.
F = m.4π2.f2.r ya da Çizgisel hız v = ω.r olduğundan
2 v1 = ω.r = v ise,
v
F=m bağıntısı ile bulunur. v2 = ω.2r = 2v dir.
r
Buna göre, Cisimlerin kinetik enerjileri
I. f frekansı iki katına çıktığında F dört katına çıkar. 1
II. r yarıçapı iki katına çıktığında F kuvveti yarıya iner. E = mv 2
1 2
III. v hızı iki katına çıktığında F kuvveti dört katına çıkar. E
1 1 1
Yanıt: D E = ⋅ 2m.(2v)2 = ⋅ 8mv 2 olduğundan 1 = dir.
2 2 2 E 8
2
5. O merkezli çember bir Yanıt: D
cisim sürtünmesiz yatay K ilerleme
yönü
düzlemde dönerek O 7. Bir ipin uçlarına m ve
ilerlemektedir. Şekildeki 30° yatay
M kütleli cisimler bağ-
O r
f
L(m)
yatay
konumdayken çember
L lanarak şekildeki sis-
üzerinde K noktasının tem oluşturulmuştur.
yatay
yere göre hızının büyük- m kütleli cisim sür-
lüğü vK, L noktasından yere göre hızının büyüklüğü K(M)
tünmesiz yatay masa
vL dir. üzerinde f frekansı ile
döndürüldüğünde yörünge yarıçapı sabit olup r kadar
v
Buna göre, K
oranı kaçtır? oluyor.
v
L
M kütleli K cismi alınıp yerine 4M olan cisim bağ-
lanırsa m kütleli L cismin yine yarıçapı r olan yö-
A) 1 B) 2 C) 3 D) 2 E) 3 rüngede dolanabilmesi için dönme frekansı ne
olmalıdır?
1 1
ÇÖZÜM A) 4f B) 2f C) f D) f E) f
2 4
K
ÇÖZÜM
60°
vöteleme = v
vL = v 30° v = 3v
vdönme = v O vdönme = vK Şekildeki sistemde m kütleli L cismine etkiyen merkezcil
60°
60° kuvvetin büyüklüğü M kütleli cismin ağırlığına eşittir.
L vöteleme = v
m.4π2.f 2.r = Mg dir.
yatay M kütleli cismin yerine 4M kütleli cisim bağlanırsa m kütleli
O merkezli çember cismin üzerindeki K ve L noktalarının cismin aynı r yarıçaplı yörüngedeki frekansı f2 olsun.
dönme ve öteleme hızlarının yönleri şekildeki gibidir. 2
m.4.π2. f .r = 4M g olduğundan
Buna göre, v = 3v ise, 2
K f2 = 2f bulunur.
vL = v olduğundan
Yanıt: B
v
K = 3 bulunur. düþey
v
L
8. m kütleli cisim, O
noktasından geçen
Yanıt: C
ve düşey eksen et- m
rafında dönen tab- O
la üzerinde sabit f r yatay
w
6. Uçlarında m ve 2m kütleleri bu- frekansı ile döner-
lunan eşit bölmeli çubuk yatay ken ancak kayma-
düzlemde O noktasından ge- m1 = m O m2 = 2m dan durabiliyor.
çen milin etrafında sabit ω açı- r r r Buna göre,
sal hızıyla döndürülmektedir. f: Tablanın dönme frekansı
k: Tabla ile cismin arasındaki sürtünme katsayısı
m1 kütleli cismin kinetik ener- m: Cismin kütlesi
jisi E1, m2 kütleli cismin kinetik enerjisi E2 olduğuna r: Cismin dönme noktasına olan uzaklığı
E niceliklerinden hangileri artırılırsa cisim tablanın
göre, 1 oranı kaçtır?
E dışına doğru hareket eder?
2
(Sürtünmeler önemsenmiyor.) A) f ya da r B) k ya da m C) m ya da r
1 1 1 1 1 D) f ya da m E) k ya da r
A) B) C) D) E)
2 4 6 8 16

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
m kütleli cismin yatay tabla üzerinde kaymadan durabil- m kütleli cisme etkiyen kuvvetler şekildeki r
mesi için cisme etkiyen merkezcil kuvvet, cisimle yüzey gibidir. Cismin düşmeden dolanabilmesi
arasındaki sürtünme kuvvetine eşittir. için
F m = FS FS = mg olmalıdır. FS
Cismin dışa doğru hareket etmesi için FS = k.Fm = k.m.ω2.r m
Fm > fS olmalıdır. 2
k.m.ω .r = m.g mg
m.4π2.f2.r > k.mg g
4π2.f2.r > k.g olduğundan k= 2 bulunur.
ω .r
I. Tablanın dönme frekansı f artarsa cisim dışa doğru ka-
Yanıt: D
yar.
II. Cisimle tabla arasındaki k sürtünme katsayısı artarsa
cismin konumu değişmez.
III. Cismin dışa doğru hareketi cismin kütlesine bağlı değildir.
IV. Cismin dönme noktasına olan uzaklığı r artarsa cisim
dışa doğru kayar.
Yanıt: A 11. 2m
r
m
r 2r
m
9. K
m K L M
r L
2r O
r
Şekildeki yatay düzlem düzgün olarak artan frekans-
yatay la döndürülmektedir. 2m, m, m kütleli K, L, M cisimle-
m kütleli cisim şekildeki gibi sürtünmesiz bir rayda K ri ile yüzey arasında sürtünme katsayıları birbirine
noktasından serbest bırakılıyor. eşittir.
Buna göre, cismin L noktasından geçerken mer- Buna göre, K, L, M cisimlerinin dışa doğru kayma
kezcil ivmesinin büyüklüğü nedir? hareketleri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğ-
(g: Yerçekimi ivmesi) rudur?
g g A) Önce K ile M, sonra L dışa doğru kayar.

A) B) C) g D) 2g E) 3g B) Önce K, sonra L, daha sonra M dışa doğru kayar.
3 2
C) Önce M, sonra K, daha sonra M dışa doğru ka-
yar.
ÇÖZÜM
D) Önce L ile M, sonra K dışa doğru kayar.
Cismin L noktasından geçerken merkezcil ivmesinin bü-
E) Önce K ile L, sonra M dışa doğru kayar.
2
v
yüklüğü a = L dir.
L r
Cisim K den L ye gelinceye kadar enerji dönüşümü
1 2
mgr = mv olduğundan
2 L ÇÖZÜM
v2 = 2gr dir.
L K, L, M cisimleri dışa doğru kaymaya başladığı anda, ci-
2 simlere etkiyen merkezcil kuvvetle, cisimle yüzey arasında
v 2gr
a = L = = 2g dir.
L
sürtünme kuvveti eşit, arasındaki ilişki
r r FS < Fm olduğundan
Yanıt: D
k.m.g < m.4π2.f2.r
10. r yarıçaplı bir silindir içinde m kütleli r k.g < 4π2.f2.r dir.
Yatay düzlemin frekansı ve cismin dönme noktasına olan
bir cisim sabit ω açısal hızıyla döndü-
rülüyor. uzaklığı artınca cisme etkiyen Fm artar. Cisimleri dışa doğ-
ru kayma sıraları kütleye bağlı değildir. Dönme yarıçapları
Cisim düşmeden dolanabildiğine m büyük ve birbirine eşit K ve M cisimleri aynı anda ve L den
göre, cisimle yüzey arasındaki sür- daha önce dışa doğru kayarlar.
w
tünme katsayısını veren bağıntı Yanıt: A
aşağıdakilerden hangisidir?
(g: Yerçekimi ivmesi)
2 2
ω .r m.ω r.g g m
A) B) C) 2
D) 2
E) 2
g r ω ω .r ω

KONU TESTİ 4. K m
1. Bir ipin ucuna ve ortası- h

na 2m ve m kütleli cisim- m 2m r
ler bağlanıp yatay düz-
O F1 F2

lemde düzgün dairesel r
hareket yaptırılıyor.
L yatay
Cisimlerin açısal hızlarının büyüklükleri ω1 ve ω2, Şekildeki düşey yolun K noktasından m kütleli cisim
bunlara etkiyen merkezcil kuvvetlerin büyüklükleri serbest bırakılıyor.
F1 ve F2 olduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi
Cisim T noktasından geçerken rayın tepki kuvveti
doğrudur?
h
sıfır olduğuna göre oranı kaçtır?
A) F1 = F2 B) F2 > F1 C) F1 > F2 r
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
ω1 = ω2 ω1 = ω2 ω1 > ω2
3 5 7
D) F2 > F1 E) F2 > F1 A) B) 2 C) D) 3 E)
2 2 2
ω2 > ω1 ω1 > ω2
K
5. Bir cisim şekildeki dairesel yö- v
1
2. T rüngede f = s–1 frekansıyla
4 a a
a a
r düzgün dairesel hareket yapı- R a a
L
a a
r = 2,5 m yor.

O P M
Cisim K noktasından geçtikten N
r
10 s sonra nerede durur?
v0
yatay A A) L B) M C) N D) P E) R
Yarım daire şeklindeki sürtünmesiz yolun A nokta-
sından v0 hızıyla fırlatılan cisim T tepe noktasından
düşmeden ancak geçebiliyor.
6. Bir otomobilin, yarıçapı 100 m olan yatay bir virajı
Cisim T den ayrılınca yatay düzleme A dan kaç m 20 m/s lik hızla dönebilmesi için tekerleklerle yol
uzakta düşer? arasındaki sürtünme katsayısı en az kaç olmalı-
dır?
(g = 10 m/s2)
(g = 10 m/s2)
A) 2 B) 4 C) 5 D) 8 E) 10
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5
3. K T
7. T
ip
2r L N
v=? O1 K r r r P
O2
h = 2R O
R
yatay
Şekildeki raylı yolun K noktasından v hızıyla atılan Birbirine kayışla bağlı makaralardan T makarası ok
cisim T tepe noktasından düşmeden ancak geçebili- yönünde şekildeki gibi dönmektedir.
yor.
Makaraların üzerindeki K ve N noktalarının merkez-
v hızının değeri aşağıdakilerden hangisine eşit- a
tir? cil ivmelerinin büyüklüklerinin K oranı kaçtır?
a
(Sürtünme yok, g: Yerçekimi ivmesi) N
A) gR B) 2gR C) 3gR D) 2gR E) 3gR 3 9 4 9 9

A) B) C) D) E)
4 2 9 5 4

8. 2v 11. Şekildeki m kütleli cisim sür- v
v tünmesiz yatay düzlemde O

noktasından sabitlenmiş yayın O
l
m 2l
2m ucuna bağlı olarak dairesel yö-
rüngede sabit v çizgisel hızıyla
dönüyor. Bu durumda uzunlu-
Þekil 1 Þekil 2
ğu A olan ve başlangıçta denge
durumunda olan yay x kadar uzuyor.
Şekil 1 deki m kütleli cisim A uzunluğundaki ipin Buna göre, yayın k esneklik sabiti aşağıdaki bağıntı-
ucunda sabit v büyüklüğünde hızla, Şekil 2 deki 2m lardan hangisiyle bulunabilir?
kütleli cisim 2A uzunluğundaki ipin ucunda sabit 2v
2
büyüklüğünde hızla sürtünmesiz yatay düzlemde mv 2 mv 2 mv mv 2 mv 2
A) B) C) D) E)
dönmektedir. x.A A+x x(A + x) A A−x
Şekil 1 deki m kütleli cisme etki eden merkezcil

kuvvetin büyüklüğü F ise, Şekil 2 deki cisme etki
eden merkezcil kuvvetin büyüklüğü kaç F dir?
A)
1
B)
1
C) 1 D) 2 E) 4 12. Aynı ipin ortasına ve ucuna
4 2 şekildeki gibi bağlanmış kütle-
leri m1, m2 olan cisimler O
9. noktası etrafında yatay düz-
lemde düzgün dairesel hare-
r
4m 2r
m ket yaparken çizgisel hızlarının büyüklüğü v1, v2 açısal
hızları ω1, ω2 ve kinetik enerjileri E1, E2 olmaktadır.
I
II
Buna göre,
4m ve m kütleli cisimler, yatay sürtünmesiz I ve II düz-
lemlerinde şekillerdeki r ve 2r yarıçaplı yörüngelerde I. E1 < E2 dir
düzgün olarak eşit periyotlarla dolanmaktadırlar.
Buna göre, bu cisimlerin, II. v1 < v2 dir.
I. Çizgisel hızlarının büyüklükleri eşittir. III. ω1 < ω2 dir.
II. Açısal hızları eşittir.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
III. Kinetik enerjileri eşittir.
10. Şekildeki m kütleli cisim f fre-

yatay 13. Şekildeki sürtünmesiz dü-
şey konumdaki O merkezli
kansı ve sabit v çizgisel hızıyla a
çembersel rayın K nokta-
O merkezli r yarıçaplı yörünge- G sından serbest bırakılan m
de yatay dairesel hareket yap-
T kütleli cisme, L den geçer-
maktadır. Cismin f frekansı ile v
ken etki eden merkezcil kuvvetin büyüklüğü F dir.
çizgisel hızı sabit kalmak koşulu r
ile kütlesi yarıya indiriliyor. O m
Buna göre, cisim M den geçerken cisme etki eden
Buna göre,
v merkezcil kuvvetin büyüklüğü kaç F dir?
a, ipin düşeyle yaptığı açı
1
T, ipteki gerilme kuvvetinin büyüklüğü (Sin30o = )
r, yörünge yarıçapı 2
3 4
A) 4 B) 3 C) 2 D) E)
niceliklerinden hangileri öncekine göre azalır? 2 3
(İpin boyu G değişmiyor.)
A) Yalnız α B) Yalnız T C) Yalnız r

D) α ve r E) T ve r
1. B 2. C 3. A 4. C 5. C 6. D 7. E 8. E 9. E 10. B 11. C 12. B 13. C

KİMYA – ÖSS SAY
KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ
TEPKİME HIZI Gaz Tepkimelerinde Basınç ya da Hacim Değişmesi ile

Hız Ölçülmesi
Kimyasal bir tepkime sırasında, tepkimeye giren maddele-
rin miktarı giderek azalırken, ürünlerin miktarı giderek ar- Gaz tepkimelerinde, sabit sıcaklıkta basınç.hacim (P.V)
tar. değeri mol sayısına bağlı olarak değişir. Sabit hacimde
basınç değişikliği, sabit basınçta hacim değişikliği ölçül-
Bir tepkimede, birim zamanda harcanan ya da oluşan bir düğünde, P.V = n.R.T bağıntısından yararlanılarak mol
maddenin miktarındaki (gram, mol, molar derişim…) de- sayısındaki değişiklik hesaplanabilir.
ğişmeye tepkime hızı adı verilir.
Örneğin,
ÖRNEK 2
C H + 4O ⎯⎯→ 3CO + 2H O
3 4(gaz) 2(gaz) 2(gaz) 2 (gaz)
I. 2H2(gaz) + O2(gaz) ⎯⎯→ 2H2O(gaz)

tepkimesinde, 1 mol C3H4 gazı harcandığında, 4 mol O2
gazı harcanır ve 3 mol CO2 gazı ile 2 mol H2O gazı olu- II. N2(gaz) + O2(gaz) ⎯⎯→ 2NO(gaz)
şur. C3H4 ün mol türünden harcanma hızı ϑ mol/dakika III. C(katı) + O2(gaz) ⎯⎯→ CO2(gaz)
ise, O2 nin harcanma hızı 4ϑ mol/dakika, CO2 nin oluşma
hızı 3ϑ mol/dakika, H2O nun oluşma hızı 2ϑ mol/dakika tepkimelerinden hangilerinin hızı, basınç değişikliği
ölçülerek hesaplanabilir? (Hacim ve sıcaklık sabit)
olur.
ÖRNEK 1 ÇÖZÜM
+ +2 Hacim ve sıcaklık sabit iken, gaz moleküllerinin sayısı de-
Zn(katı) + 2H ⎯⎯→ Zn + H2(gaz)
(suda) (suda)
ğişirse, gaz basıncı da değişir.
tepkimesinde H+ iyonlarının derişimi başlangıçta 0,6 mol/L
dir. I. tepkimede 3 mol gaz harcanırken, 2 mol gaz oluşur.
Mol sayısı azaldığı için, gaz basıncı azalır.
20. dakikada H+ iyonlarının derişimi 0,1 mol/L olduğu- II. tepkimede 2 mol gaz harcanırken, 2 mol gaz oluşur.
na göre, H+ iyonlarının ortalama harcanma hızı kaç Mol sayısı değişmediği için, gaz basıncı da değiş-
mol/L. dak tır? mez.
III. tepkimede, 1 mol gaz harcanırken (C nin katı oldu-
ğuna dikkat ediniz), 1 mol gaz oluşur. Mol sayısı de-
ÇÖZÜM
ğişmediği için gaz basıncı da değişmez
H+ iyonlarının derişimindeki azalma = 0,6 – 0,1 = 0,5 Yanıt : Yalnız I
mol/L dir.
Derişimindeki değişme
H+ iyonlarının harcanma hızı =
Zaman
0,5 mol / L Renk Değişikliği ile Hız Ölçülmesi
= = 0,025 mol/L. dak tır. Kimyasal bir tepkimede, diğer maddelere göre farklı renk-
20 dak
te bir madde harcanıyor ya da oluşuyorsa, renk tonundaki
değişme gözlenerek tepkime hızı ölçülebilir.
Yanıt : 0,025 mol / L.dak
TEPKİME HIZININ ÖLÇÜLMESİ

Elektriksel İletkenlik Değişikliği ile Hız Ölçülmesi
Kimyasal tepkimelerin hızını ölçmek için, maddelerin mol
sayısına ya da derişimine bağlı olarak değişen basınç, İyon içeren sulu çözeltilerin elektrik akımını ilettiğini biliyo-
hacim, elektriksel iletkenlik, renk gibi niceliklerin değişme- ruz. Çözeltinin elektriksel iletkenliği, iyonların molar deri-
sinden yararlanılır. Ölçülebilen bu değişmeler, birim za- şimi ile doğru orantılıdır. Toplam iyon derişimini değiştiren
mandaki mol sayısı ya da derişim değerlerine dönüştürü- tepkimelerde tepkime hızı, elektriksel iletkenlikteki değiş-
lerek hız ölçülür. me ölçülerek hesaplanabilir.

KİMYA – ÖSS SAY
ÖRNEK 3 Potansiyel enerji Potansiyel enerji
A2B2 (aktifleþmiþ kompleks) A2B2 (aktifleþmiþ kompleks)

+2 −
I. Ca(katı)+ 2H2O(sıvı) ⎯⎯→ Ca + 2OH + H2(gaz) b 2AB a
(suda) (suda) 2AB
A2+B2 a b
II. 2C(katı) + O2(gaz) ⎯⎯→ 2CO(gaz) c A2+B2 c
+ +2
III. Zn(katı) + 2Ag ⎯⎯→ Zn + 2Ag(katı) Tepkime koordinatý Tepkime koordinatý
(suda) (suda)
Yukarıdaki tepkimelerin hangilerinde tepkime hızı, A2 + B2 + ısı ⎯⎯→ 2AB 2AB ⎯⎯→ A2 + B2 + ısı
hem elektriksel iletkenlikteki hem de gaz basıncındaki
değişimi ile gözlenebilir?
Yukarıda endotermik ve ekzotermik iki tepkimenin potan-

ÇÖZÜM siyel enerji (P.E) – tepkime koordinatı (T.K) grafiği veril-
miştir.
Tepkime sırasında çözeltideki iyon sayısı değiştiği için Bu grafiklerdeki a, b, c değerlerine şu adlar verilir:
I. ve III. tepkimelerin hızı elektriksel iletkenlik değişimi ile,
gaz moleküllerinin sayısı değiştiği için I. ve II. tepkimelerin a : İleri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eai)
hızı basınç değişimi ile gözlenebilir. b : Geri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eag)
c : Tepkime entalpisi (ΔH)
Yanıt : Yalnız I
ÇARPIŞMA TEORİSİ VE EŞİK ENERJİSİ

TEPKİME MEKANİZMASI VE HIZ BAĞINTISI
Kimyasal bir tepkimenin gerçekleşmesi için, tepkimeye gi-
Kimyasal tepkimelerin bir kısmı bir adımda gerçekleşirken,
recek olan taneciklerin uygun bir doğrultuda çarpışması
önemli bir çoğunluğu birkaç adımda gerçekleşir. Bu adım-
gerekir. Bu koşul tek başına yeterli değildir; ayrıca tane-
lar topluluğuna tepkimenin mekanizması (adımları) adı ve-
ciklerin belirli bir kinetik enerji değerinden daha büyük bir
rilir. Tepkimelerin adımları deneysel olarak tahmin edilir.
enerjide olması gerekir. Çarpışma sonrasında molekül ve
atomlar arasındaki kimyasal bağların yeniden düzenlene-
+ −
bilmesi için enerji gereklidir. Moleküllerin sahip olması ge- I. Ag + CI ⎯⎯→ AgCI(katı)
(suda) (suda)
rekli olan bu minimum kinetik enerji değerine eşik enerjisi
denir. II. 2NO(gaz) + F2(gaz) ⎯⎯→ 2NOF(gaz)
Belirli kinetik enerjili

moleküllerin yüzde dağılımı
tepkimeleri ile bu olayı inceleyelim.
I. tepkimenin gerçekleşmesi için iki taneciğin, II. tepkime-

Eşik enerjisi nin gerçekleşmesi için üç taneciğin birbiri ile uygun doğrul-
tuda çarpışması gerekir. I. tepkime bir adımda gerçekle-
şen bir tepkimedir. II. tepkimenin adımları, deneysel ola-
rak şöyle tahmin edilmiştir :
0 a Moleküllerin NO + F2 ⎯⎯→ NOF + F
kinetik enerjisi
Belirli sıcaklıktaki bir gaz örneğinde moleküllerin kinetik NO + F ⎯⎯→ NOF

enerji dağılımı, tepkimenin eşik enerjisi ve eşik enerjisin-
den büyük enerjili moleküllerin (etkin moleküller) yüzde Ana tepkimede yer almayan F ara üründür. Bu tepkimenin
dağılımı (taralı alandaki moleküller) grafikte verilmiştir. potansiyel enerji (P.E) – tepkime koordinatı (T.K) grafiği
şöyle olmalıdır.
Gaz örneğindeki taralı bölgede bulunan moleküllerin çar-
P.E (kkal)
pışması tepkime ile sonuçlanabilir. Öyleyse, eşik enerjisi II
ne kadar küçük olursa, tepkimenin o kadar hızlı olacağını a değeri birinci adımın, b değeri I
söyleyebiliriz. ikinci adımın aktifleşme enerjisi, c b
a
değeri tepkimenin entalpisi (ΔH) dir.
c
Aktifleşmiş Kompleks
T.K
Eşik enerjisine sahip moleküller uygun doğrultuda çarpı-
şırsa, moleküller birbiriyle etkileşerek, karmaşık yapılı bir Grafikte a>b olduğu görülüyor. Aktifleşme enerjisi daha
ara hal oluşturur. Kısa ömürlü bu ara hâle aktifleşmiş büyük olan adım diğerine göre daha yavaş olan bir adım-
kompleks denir. Aktifleşmiş kompleks, kısa sürede ya dır ve tepkimenin hızı yavaş adımın hızı ile belirlenir. Öy-
ürünlere ya da girenlere dönüşür. Aktifleşmiş kompleksin leyse, bu adımlardan birincisi, ikincisine göre daha yavaş-
potansiyel enerjisine aktifleşme enerjisi denir. tır.

KİMYA – ÖSS SAY
ÖRNEK 4 ÖRNEK 5
Bir tepkimenin adımları aşağıdaki gibidir: +2 +2

I. Fe(katı) + Pb ⎯⎯→ Fe +Pb(katı)
(suda) (suda)
A + B + 48 kkal ⎯⎯→ C + D (yavaş)
B + C ⎯⎯→ E + 34 kkal (hızlı) II. N2(gaz) + O2(gaz) ⎯⎯→ 2NO(gaz)
III. X2(gaz) + 2Y2(gaz) ⎯⎯→ 2XY2(gaz)

Buna göre, bu tepkime ile ilgili,
IV. Cu(katı) + CI2(gaz) ⎯⎯→ CuCI2(katı)
I. Birinci adımın aktifleşme enerjisi, ikinci adımın aktif-
leşme enerjisinden büyüktür. V. Fe(katı) + S(katı) ⎯⎯→ FeS(katı)
II. Tepkime ekzotermiktir.
III. C ara ürün, D ile E üründür.
Yukarıdaki tepkimelerin bir adımda gerçekleştiği var-
açıklamalarından hangileri doğrudur? sayılırsa hız bağıntıları nasıl yazılır?
ÇÖZÜM
Yavaş adım (1. adım) tepkimenin hızını belirler ve aktif- ÇÖZÜM

leşme enerjisi, diğer adımın aktifleşme enerjisinden daha
büyüktür. I. ϑ = k.[Pb+2] II. ϑ = k.[N2].[O2]
2
III. ϑ = k. [X2] . [Y2] IV. ϑ = k. [CI2]
A + B + 48 kkal ⎯⎯→ C + D
V. ϑ = k
+ B + C ⎯⎯→ E + 34 kkal
A + 2B + 14 kkal ⎯⎯→ D + E dir.
Not : Gaz fazında gerçekleşen tepkimelerin hız ba-
A ve B giren maddeler, D ile E üründür. C birinci adımda ğıntıları, gazların derişimlerine ya da kısmi basınç-
oluşup ikinci adımda kullanılmıştır. C, ara üründür. Tepki- larına göre yazılabilir.
me entalpisi +14 kkal dır ve tepkime ısı alan (endotermik) Örneğin, bir adımda gerçekleşen
bir tepkimedir. X2(gaz) + Y2(gaz) ⎯⎯→ 2XY(gaz)
Yanıt : I ve III
tepkimesinin hız bağıntısı;
Hız Bağıntısı ϑ = k. [X2] . [Y2] ya da ϑ = k. P . P dir.
X Y
2 2
Tepkimeye giren maddelerin çarpışma sayısı arttıkça,

tepkimelerin hızlandığı deneysel olarak saptanmıştır. Çar-
pışma sayısı, birim hacimdeki tanecik sayısı (derişim), sı-
caklık, katı maddelerin yüzeyi gibi niceliklere bağlıdır (De-
rişim dışındaki faktörler, o tepkimenin hız sabitinin değeri-
ni belirler). ÖRNEK 6
Örneğin, bir adımda gerçekleşen 3X(gaz) + 2Y(gaz) ⎯⎯→ X3Y2(gaz)

X2(gaz) + Y2(gaz) ⎯⎯→ 2XY(gaz)
tepkimesinde belirli bir sıcaklıkta farklı derişimler kullanıla-
tepkimesinin hızı; rak yapılan deneylerden elde edilen sonuçlar aşağıdaki
gibidir.
ϑ = k. [X2] . [Y2] bağıntısı ile tanımlıdır.
X3Y2 nin
Bu bağıntıya, hız bağıntısı denir. Bağıntıdaki k, hız sabi- Deney [X] [Y]
tidir. oluşma hızı
I 0,01 0,04 1.10–3
Bir tepkimenin hız bağıntısı yazılırken;
• Bağıntıda, katı maddeler ve saf sıvılar yer almaz. II 0,02 0,04 2.10–3
Gaz fazındaki ve suda çözünmüş maddelerin III 0,02 0,08 8.10–3
derişimleri yer alır.
• Tepkime, bir adımda gerçekleşirse tepkime denklemi
kullanılır. Buna göre, bu tepkimenin,
• Tepkime çok adımlı ise, hız bağıntısı yavaş adımın
denklemine göre yazılır. a. Hız bağıntısını yazınız.
• Hız bağıntısı için temel alınan tepkime denkleminde b. Hız sabitinin sayısal değerini hesaplayınız.
girenlerin katsayıları, hız bağıntısında derişimlere üs
olarak yazılır.

KİMYA – ÖSS SAY
ÇÖZÜM Tepkimeye Giren Maddelerin Derişimi
a. I. deney ile II. deneyde, Y nin derişimi sabit iken, X in Bir tepkimede, birim hacimdeki tanecik sayısı (molar deri-
derişimi iki katına çıkınca tepkime hızı da iki katına şim) artırılırsa, taneciklerin birim zamandaki çarpışma sa-
çıkıyor. Öyleyse, tepkime hızı, X in derişimi ile doğru yısı artar ve tepkime hızlanır.
orantılıdır.
II. deney ile III. deneyde, X in derişimi sabit iken, Derişimi artırmak için, ya madde miktarı artırılmalı ya da
Y nin derişimi iki katına çıkınca, hız dört katına çıkı- hacim küçültülmelidir.
yor. Öyleyse, tepkime hızı, Y derişiminin karesi ile
doğru orantılıdır.
Buna göre, tepkimenin hız bağıntısı; Not : Çok adımlı tepkimelerde tepkime hızı, tepki-
ϑ = k. [X] . [Y]2 dir. menin yavaş adımına bağlıdır. Bu nedenle, yavaş
adımda yer almayan maddelerin derişimini değiştir-
b. Herhangi bir deneydeki, örneğin I. deneydeki değerler mek, tepkime hızını etkilemez.
hız bağıntısında yerine yazılırsa, k değeri hesaplanır.
1.10–3 = k. 0,01.(0,04)2
1.10−3 103 500
k= −2 −4
= = = 62,5 tir. ÖRNEK 7
1.10 .16.10 16 8
X2(gaz) + Y2(gaz) ⎯⎯→ 2XY(gaz)

TEPKİME HIZINI ETKİLEYEN ETMENLER
tepkimesinin adımları şöyledir:
Kimyasal tepkimelerde, etkin çarpışma sayısını artıran
etmenlerin tümü tepkime hızını da artırır. X2(gaz) ⎯⎯→ 2X(gaz) (Yavaş)
Bu etmenler, maddelerin türü ve derişimi (gaz tepkimele- 2X(gaz) + Y2(gaz) ⎯⎯→ 2XY(gaz) (Hızlı)
rinde gazların kısmi basıncı), ortamın sıcaklığı, katı mad-
delerin dış yüzeyinin büyüklüğü ve katalizördür.
Buna göre, bu tepkimenin hızı,
Sıcaklık, katalizör ve katı maddenin yüzeyi, hız sabitini et-
I. X2 nin mol sayısını artırmak (V ile t sabit)
kileyerek tepkime hızını değiştirir.
II. Y2 nin mol sayısını artırmak (V ile t sabit)
Tepkimeye Giren Maddelerin Türü III. Kap hacmini artırmak (t sabit)
Farklı kimyasal tepkimelerde, tepkimeye giren maddelerin işlemlerinden hangileri uygulanırsa artar?
türü farklıdır. Madde türleri değiştikçe, farklı kimyasal bağ-
ların kopması ya da oluşması söz konusu olur. Bu neden-
le tepkime hızı da farklılaşır. ÇÖZÜM
Örneğin, molekül yapılı maddeler arasında gerçekleşen Tepkimenin hızını yavaş adım belirler. Bu nedenle tepki-
tepkimelerde, atomlar arasındaki kovalent bağların kırıl- menin hız bağıntısı,
ması ve yeni kovalent bağların oluşması söz konusu ol-
duğundan, bu tür tepkimelerin hızı genellikle yavaştır. ϑ = k . [X2] dir.
H H
X2 eklemek, X2 derişimini artırır ve tepkimeyi hızlandırır.
H H
C=C +H-H C C
Y2 eklemek, X2 derişimini etkilemez, hız bağıntısında Y2
H H
H H bulunmadığından tepkime hızı değişmez.
H H
(C2H4) (H2) (C2H6)
Kap hacmini artırmak, X2 derişimini azaltır, tepkimeyi ya-
CI vaşlatır.
C + 2CI - CI CI C CI
(CI2) Yanıt : Yalnız I
CI
(CCI4)
Sıcaklık Etkisi
Yukarıdaki tepkimeler, kovalent bağların kırılması ve ye-
niden oluşması sonucunda gerçekleştiğinden yavaştır. Hem endotermik hem de ekzotermik kimyasal tepkime-
lerde sıcaklık artışı, tepkime hızını artırır. Bunun nedenini
Atomlar ya da zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tep- şöyle açıklayabiliriz:
kimeler ise hızlıdır. Örneğin,
Sıcaklık artışı, taneciklerin hızını artırır. Bu birim zaman-
Ca+2 + SO
−2
⎯⎯→ CaSO4(katı) daki çarpışma sayısını artırdığı gibi, aynı zamanda enerji-
(suda) 4(suda) si, eşik enerjisini (aktifleşme enerjisini) aşan tanecik sayı-
tepkimesi, hızlı gerçekleşen bir tepkimedir. sını da artırır.

KİMYA – ÖSS SAY
ÇÖZÜM
Zn ve HCI miktarları eşit olduğu için iki kapta da aynı mik-

tar H2 gazı oluşur.
B kabında, toz haline getirilmiş Zn nin HCI çözeltisi ile et-

kileşim yüzeyi, A kabındakinden daha büyüktür. Bu ne-
denle, B kabında hem hız sabiti hem de tepkime hızı,
A kabındakine göre daha büyüktür.
Sıcaklığın tepkime hızını nasıl etkilediğini yukarıdaki mo- Yanıt : I ve III
lekül sayısı kinetik enerji grafiğinden de anlayabiliriz. Gra-
fikte T1 ve T2 sıcaklıklarında (T2 > T1) taneciklerin kinetik
enerji dağılımı verilmiştir. T2 sıcaklığında eşik enerjisinden Katalizör Etkisi
büyük enerjili moleküllerin sayısı, T1 sıcaklığındakinden
Kimyasal katalizörler, tepkime mekanizmasını değiştirerek
daha fazladır. Öyleyse, sıcaklık artışı etkin çarpışma sayı- tepkime hızına etki ederler. Katalizörler, tepkime hızını
sını artırır ve kimyasal tepkimeleri hızlandırır. genellikle artırır. Tepkime hızını azaltan katalizörlere, ya-
vaşlatıcı katalizör ya da inhibitör denir.
Katalizörler, tepkimenin başlangıç adımlarında giren mad-

de olarak davranır ve tepkime sonunda hiçbir değişikliğe
Katı Maddelerin Etkileşim Yüzeyi uğramadan açığa çıkarlar.
Heterojen fazda gerçekleşen tepkimelerde katı maddenin Tepkimenin mekanizmasını değiştirdikleri için, tepkimenin
bir çözelti ya da gaz ile etkileşme yüzeyinin büyümesi ya aktifleşme enerjisini de değiştirirler.
da sıvı maddenin bir gaz ile olan etkileşme yüzeyinin bü-
P.E P.E
yümesi sonucunda etkin çarpışma sayısı artar ve tepkime
hızlanır. E1
E2
Örneğin, suda tozşeker, kristal küp şekere göre daha hızlı

çözünür, ya da küçük parçalara bölünmüş odun, büyük bir
odun parçasına göre daha hızlı yanar.
T.K T.K
(Katalizörsüz) (Katalizörlü)
Yukarıda katalizörsüz ve katalizörlü bir tepkimenin potan-

siyel enerji (P.E) - tepkime koordinatı (T.K) grafikleri ve-
rilmiştir. Grafiklerden görüldüğü gibi, katalizör tepkimenin
eşik enerjisini azaltmıştır. Öyleyse, eşik enerjisini aşan ta-
ÖRNEK 8 necik sayısı artmıştır. Bu durumda, kullanılan katalizör
tepkime hızını artıran bir katalizördür.
A kabı B kabı
Katalizörler;
1 molar 1 molar
2 L HCI 2 L HCI • Tepkime adımlarını
çözeltisi çözeltisi • Eşik enerjisini
• Hız sabitinin sayısal değerini
1 mol Zn katısı 1 mol Zn tozu • Tepkime hızını
değiştirir.
Yukarıdaki kaplarda Katalizörler, tepkime ürünlerinin türünü ve miktarını, tep-

kime ısısını değiştirmez ve gerçekleşmesi mümkün olma-
+2 −
Zn(katı) + 2HCI(suda) ⎯⎯→ Zn + 2CI + H2(gaz) yan tepkimeleri gerçekleştiremez.
(suda) (suda)
tepkimesi gerçekleşiyor. Molekül sayısı
Yukarıdaki grafiklerde eşik enerjisi-
E2
nin E1 değerinden E2 değerine gel- E1
Sistemlerin sıcaklıkları eşit olduğuna göre, A ve B mesinin, etkin çarpışma yapabilen

kaplarında, molekül sayısında oluşturduğu de-
ğişikliği yandaki grafikte görebiliriz. Kinetik enerji
I. Başlangıçta H2 gazının oluşma hızı
Koyu renkle gösterilmiş bölge, katalizörsüz bir tepkimede-
II. Oluşan toplam H2 gazı miktarı
ki etkin moleküllerin sayısını, taranmış bölge ise katalizör-
III. Tepkimelerin hız sabiti (k değeri) lü ortamda gerçekleşen tepkimedeki etkin moleküllerin
sayısını göstermektedir. Etkin molekül sayısının artması,
niceliklerinden hangileri birbirinden farklıdır? katalizörün, hızlandırıcı katalizör olduğunu göstermekte-
dir.

KİMYA – ÖSS SAY
Tepkimenin hız bağıntısını, yavaş adım belirler. Öyleyse,

verilen deneysel sonuçlardan hız bağıntısı bulanarak ya-
1. Sabit hacimli bir kapta bulunan SO2 ve O2 gazları ka- vaş adımın girenleri belirlenebilir.
rışımının basıncı 4 atmosferdir. III. deney sonucuna göre, Z derişimi tepkime hızını etki-
lememektedir.
Bu gazlar arasında II. deney sonucuna göre, Y derişimi tepkime hızını doğru
orantılı olarak etkilemektedir.
2SO2(gaz) + O2(gaz) ⎯→ 2SO3(gaz) I. deney sonucuna göre, Y nin derişimi değiştirilmese, tep-
kime hızı 4 katına çıkar. X derişimi 2 katına çıkarılınca,
tepkime hızı 4 katına çıktığına göre, X derişimi, tepkime
tepkimesi gerçekleşirken 10 dakika sonunda gaz ba- hızını karesiyle doğru orantılı etkilemektedir.
sıncı 2,5 atmosfer olmaktadır.
Bu durumda tepkimenin hız bağıntısı
Tepkime gerçekleşirken sıcaklık sabit tutulduğu-
ϑ = k.[X]2.[Y],
na göre, SO3 gazının ortalama oluşma hızı kaç
atm / dak tır? tepkimenin yavaş adımının denklemi,
2X + Y ⎯→ şeklindedir.
A) 0,3 B) 0,4 C) 0,6 D) 1,2 E) 2,0
Yanıt : E
ÇÖZÜM
Sabit hacim ve sıcaklıkta gaz basıncı, mol sayısı ile doğru

orantılıdır.
Tepkime denklemini yazarak gaz molekülleri sayısındaki
3. 1 mol X 2 mol X 1 mol X
azalmayı belirleyelim. 1 mol Y M 1 mol Y M 2 mol Y M
2SO2(gaz) + O2(gaz) ⎯→ 2SO3(gaz) I II III
Hacimleri ve sıcaklıkları eşit olan yukarıdaki kaplar-

–3 mol +2 mol da,
X(gaz) + Y(gaz) ⎯→ Z(gaz)
Görüldüğü gibi, 1 mol gaz molekülü azaldığında, 2 mol
SO3 gazı oluşmaktadır. Öyleyse, gaz basıncında 1 atmos-
tepkimesi bir adımda gerçekleşmektedir.
ferlik azalma olduğunda oluşan, SO3 gazının basıncı
2 atmosfer olur. 4 – 2,5 = 1,5 atm basınç azalması sonun- Buna göre, kaplardaki tepkimelerin başlangıç hız-
da oluşan SO3 gazının basıncı, 3 atmosferdir. ları için, aşağıdaki karşılaştırmalardan hangisi
doğrudur?
3 atmosfer
SO3 gazının oluşma hızı = = 0,3 atm / dak tır. A) II > I = III B) II = III > I C) II > III > I
10 dakika D) III > II > I E) III > I = II
Yanıt : A ÇÖZÜM
X(gaz) + Y(gaz) ⎯→ Z(gaz)

2. 2X(gaz) + 3Y(gaz) + Z(gaz) ⎯→ T(gaz) + 2V(gaz) tepkimesi bir adımda, gerçekleştiğine göre, tepkimenin hız
bağıntısı,
tepkimesinde, sabit sıcaklıkta ve hacimde, aşağıdaki ϑ = k.[X].[Y] dir.
deneysel sonuçlar bulunuyor. Kaplardaki gazların derişimlerini hız bağıntısına yazarak,
tepkime hızlarını hesaplayalım.
I. X ve Y gazlarının mol sayıları 2 şer katına çıkarı-
lırsa, tepkime hızı 8 katına çıkıyor. ⎡ 1⎤ ⎡ 1⎤ k
I. ϑ = k. ⎢ ⎥ . ⎢ ⎥ = 2
II. Y ve Z gazlarının mol sayıları 2 şer katına çıkarı- 1
⎣V⎦ ⎣V⎦ V
lırsa, tepkime hızı 2 katına çıkıyor.
III. Z nin mol sayısı yarıya indirilirse, tepkime hızı ⎡ 2 ⎤ ⎡ 1 ⎤ 2k
II. ϑ = k. ⎢ ⎥ . ⎢ ⎥ = 2
2
değişmiyor. ⎣V⎦ ⎣V⎦ V
Buna göre, tepkimenin yavaş adımı aşağıdakiler- ⎡ 1 ⎤ ⎡ 2 ⎤ 2k

den hangisi olabilir? III. ϑ = k. ⎢ ⎥ . ⎢ ⎥ = 2
3
⎣V⎦ ⎣V⎦ V
A) X + 2Y B) X + Y ⎯→ Tepkime hızları, II = III > I dir.
C) X + Y + Z ⎯→ D) 2Y + Z ⎯→
E) 2X + Y ⎯→ Yanıt : B

KİMYA – ÖSS SAY
KONU TESTİ 5. Sürtünmesiz
piston 1 mol X
1 mol X
1. 2CO(gaz) + O2(gaz) ⎯→ 2CO2(gaz) 1 mol Y
1 mol Y
M M
tepkimesi, sabit hacimli bir kapta ve sabit sıcaklıkta I II

iki adımda gerçekleşen bir tepkimedir.
Şekildeki kaplarda
Buna göre, bu tepkime ile ilgili, X(gaz) + Y(gaz) ⎯→ Z(gaz)
I. Tepkime süresince kaptaki toplam molekül sayısı tepkimesi bir adımda gerçekleşmektedir.
azalır.
II. Tepkimenin hız bağıntısı, ϑ = k.[CO]2.[O2] dir. Buna göre, tepkime kaplarına aynı sıcaklıkta birer
mol X gazı eklenirse, tepkime hızlarındaki değiş-
III. Tepkime süresince, tepkime hızı değişmez. me ile ilgili, aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
IV. CO nun harcanma hızı (mol/dak), CO2 nin oluş-
I. kapta II. kapta
ma hızına (mol/dak) eşittir.
A) Azalır Artar
açıklamalarından hangilerinin doğruluğu kesin- B) Artar Artar
dir? C) Değişmez Artar
D) Azalır Azalır
A) Yalnız I B) II ve III C) I ve IV E) Değişmez Azalır
D) I, II ve IV E) II, III ve IV
6. X(gaz) + 2Y(gaz) ⎯→ Z(gaz)

2. X2(gaz) + 3Y2(gaz) ⎯→ 2XY3(gaz)
tepkimesi bir adımda gerçekleşmektedir.
tepkimesinin hız ifadesi, ϑ = k.[X2]1/2.[Y2] dir.
Buna göre, sabit sıcaklıkta,
Buna göre, bu tepkimenin yavaş adımının denk-
lemi aşağıdakilerden hangisi olabilir? I. işlem : Sabit hacimde Y nin mol sayısını 2 katına
çıkarma
A) X2 + Y2 ⎯→ X2Y2 II. işlem : Kap hacmini yarıya indirme
B) X2 + 2Y2 ⎯→ X2Y4 işlemleri ayrı ayrı uygulanırsa, tepkime hızı için

aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
C) X2Y + Y2 ⎯→ X2Y3
D) 1/2X2 + Y2 ⎯→ XY2 I. işlemde II. işlemde
E) 1/2X2 + 3/2Y2 ⎯→ XY3 A) 2 katına çıkar 4 katına çıkar

B) 4 katına çıkar 4 katına çıkar
C) 2 katına çıkar 1/4 üne iner
D) 2 katına çıkar 8 katına çıkar
3. Gaz fazında gerçekleşen bir tepkimede sıcaklık E) 4 katına çıkar 8 katına çıkar
sabit tutularak kap hacmi değiştirilirse, aşağıda-
kilerden hangisi değişir?
A) Ürünün türü
7. 3X(gaz) + 2Y(gaz) + Z(gaz) ⎯→ 2T(gaz) + L(gaz)
B) Etkin çarpışma sayısı
C) Eşik enerjisinin sayısal değeri tepkimesi için sabit sıcaklıkta derişime bağlı hız de-
D) Tepkimenin mekanizması ğerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
E) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi
Deney [X] [Y] [Z] Hız
1 2.10–3 1.10–4 2.10–4 4.10–6
2 1.10–3 1.10–4 1.10–4 1.10–6
3 4.10–3 1.10–4 2.10–4 8.10–6
4. Kimyasal bir tepkimede katalizör kullanılırsa, aşa-
ğıdakilerden hangisinde bir değişme beklenmez?
4 1.10–2 2.10–4 1.10–4 1.10–5
A) İleri tepkimenin aktifleşme enerjisi Bu bilgilere göre, tepkimenin yavaş adımı aşağı-
B) Tepkimenin mekanizması dakilerden hangisidir?
C) Tepkimenin entalpi değeri
D) Hız sabitinin sayısal değeri A) 2X + Z ⎯→ B) 2X ⎯→
E) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi C) X + Z ⎯→ D) Y + Z ⎯→
E) 2Y + Z ⎯→

KİMYA – ÖSS SAY
8. Belirli kinetik enerjili
moleküllerin yüzdesi
11. Kapalı bir kapta gaz fazında gerçekleşen bir tepki-
Eþik enerjisi
menin hız bağıntısı,
ϑ = k.[X]a.[Y]b dir.
Tepkimenin hız bağıntısının derecesi 3 olduğuna

I II göre,
0
a Kinetik Enerji
I. X in mol sayısı 2 katına çıkarılırsa, tepkime hızı
4 katına çıkar.
Gaz fazında gerçekleşen bir tepkimede giren madde- II. Kap hacmi 2 katına çıkarılırsa, tepkime hızı 1/8
lerin kinetik enerjilerinin dağılımı ve tepkimenin eşik ine iner.
enerjisi grafikteki gibidir. III. Hacim sabit iken, X ve Y nin mol sayıları 2 şer
katına çıkarılırsa, tepkime hızı 8 katına çıkar.
Bu tepkimede sıcaklık artırılırsa, aşağıdakilerden
hangisi gerçekleşmez? açıklamalarından hangilerinin doğruluğu kesin-
dir? (Sıcaklığın değişmediği kabul edilecektir.)
A) I. bölgedeki molekül sayısı azalır.
B) Etkin çarpışma sayısı artar. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
C) Tepkime hızı artar. D) I ve III E) II ve III
D) Tepkime mekanizması değişir.
E) Eşik enerjisinin sayısal değeri (a) değişmez. Belirli kinetik enerjili
12. moleküllerin yüzdesi
E2 E1
9. 2 mol CO gazı ve 1 mol O2 gazı ile

2CO(gaz) + O2(gaz) ⎯→ 2CO2(gaz) tepkimesi T1
T
T3 2
I. 900°C de 5 litrelik bir kapta 0
Kinetik Enerji
II. 850°C de 5 litrelik bir kapta 1
III. 900°C de 3 litrelik bir kapta 2NO2(gaz) ⎯⎯→ 2NO(gaz) + O
2 2(gaz)
gerçekleştiriliyor.
tepkimesinin gerçekleştiği eşit hacimli kaplarda mo-
Buna göre, verilen koşullarda tepkimenin başlan- leküllerin T1, T2 ve T3 sıcaklıklarında kinetik enerji
gıç hızı ile ilgili, aşağıdaki karşılaştırmalardan dağılımı ve tepkimenin katalizörlü ve katalizörsüz or-
hangisi doğrudur? tamda gerçekleşirken eşik enerjileri (E) verilmiştir.
Buna göre, hangi sıcaklık ve eşik enerjisi koşu-
A) III > I > II B) III > I = II C) I = III > II
lunda tepkime hızı en fazla olur?
D) II > I > III E) II > I = III
A) T1 ve E1 B) T3 ve E1 C) T2 ve E2
D) T3 ve E2 E) T1 ve E2
10. X(katı) + Y2(gaz) ⎯⎯→ XY2(gaz)
tepkimesi sabit hacimli bir kaba katı X ve Y2 gazı 13. Sürtünmesiz
piston
konularak sabit sıcaklıkta gerçekleştirilmektedir.
Buna göre, bu tepkimenin gerçekleşme sürecinde

çizilen aşağıdaki grafiklerden hangisi yanlıştır?
Yukarıdaki kaplarda sabit sıcaklıkta
I.kapta : C(katı) + O2(gaz) ⎯⎯→ CO2(gaz)
II.kapta : 2CO(gaz) + O2(gaz) ⎯⎯→ 2CO2(gaz)
III.kapta : CO2(gaz) + C(katı) ⎯⎯→ 2CO(gaz)

tepkimeleri gerçekleştirilmektedir.
Buna göre, hangi tepkimelerin hızı h yüksekliği-
nin değişmesi ölçülerek saptanabilir?

1.C 2.D 3.B 4.C 5.A 6.E 7.C 8.D 9.A 10.B 11.E 12.E 13.B

BİYOLOJİ – ÖSS SAY
ÜREME VE GELİŞME - II
(Çiçekli Bitkilerde Üreme ve Gelişme)
Tohumlu bitkilerin üreme organı olan çiçeğin yapısını, kı- olduğu için nesiller boyunca farklı karakterlere sahip dölle-
sımlarının görevini ve gamet oluşumunu dergimizin 2. sa- rin ortaya çıkma olasılığı azalacaktır. Aynı zamanda bu
yısında anlatmıştık (Bakınız MEF ile Hazırlık 2. sayı). Bu şekilde oluşan döller ata bireyin özelliklerine sahip olacak-
sayıda, tozlaşma, döllenme, tohum oluşumu ve tohumun tır. Sonuçta bireylerde kalıtsal çeşitlilik azalacağından
çimlenmesiyle yeni bitki oluşumu (gelişme) anlatılacaktır. türün değişen ortam koşullarına uyumu güçleşecektir.
Çiçekli bitkilerin bazıları kendi kendine tozlaşmayı önle-
mek için bazı adaptasyonlar geliştirmişlerdir.
Bu adaptasyonlar;
TOZLAŞMA
Erkek organın başçığındaki (anter) polen keseleri içinde a. Aynı çiçekteki erkek ve dişi organların farklı zamanlar-
oluşan polenler (çiçek tozları), polen keselerinin açılması da olgunlaşması, üreme hücrelerini farklı zamanlarda
ile serbest kalır. Olgun polenler, kalın çeper ve iki hap- oluşturması (örnek; sinirotu)
loit çekirdek (vejetatif, generatif) içermektedir. Polenle- b. Dişi organın stilusu ile erkek organın filamenti arasın-
rin (çiçek tozları), erkek organ başçığından dişi organın da boy farkının olması (örnek: çuhaçiçeği)
tepeciğine taşınmasına tozlaşma (polinasyon) denir (Şe-
c. Dişi çiçeklerin, ağacın üst dallarında, erkek çiçeklerin
kil 1).
ise alt dallarda bulunması (örnek: çam), hatta bazı tür-
lerde (örnek: kavak ve söğüt) tek eşeyli çiçeklerin farklı
ağaçlarda bulunması şeklinde özetlenebilir.
Tozlaşma olayında böcekler, rüzgâr, yağmur ve çeşitli

hayvanlar aracı olur.
Rüzgârla tozlaşan bitkilerin anterlerinde çok sayıda ve çok
uzun mesafelere taşınabilecek hafif polenler üretilir.
Böceklerle tozlaşan bitkilerin çiçekleri gözalıcı renkte taç-
yapraklara sahiptir. Bu bitkiler az sayıda fakat büyük po-
lenler üretir. Polenlerin yüzeyinde böceklerin vücuduna tu-
tunacak uzantıları bulunur.
ÖRNEK 1
Yukarıda şekli verilen çiçek için,
Şekil 1: Tozlaşma I. Çapraz tozlaşma yapar.

II. Monoik bitkiye aittir.
Aynı çiçekten ya da aynı bitkinin başka bir çiçeğinden ge-
len polenlerin dişi organın tepeciğine ulaşmasına kendi III. Açık tohumlu bitkiye aittir.
kendine tozlaşma denir. Kendi kendine tozlaşmada,
aynı çiçekte bulunan erkek ve dişi organın aynı za- varsayımlarından hangilerinin doğruluğu kesindir?
manda olgunlaşması gerekir. Bir bitkinin polenlerinin,
aynı türün başka bir bireyinin dişi organına taşınmasına A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
çapraz tozlaşma denir. Kendi kendine tozlaşma ve döl- D) I ve II E) II ve III
lenme ile üreme şeklinde, gen alışverişi sınırlandırılmış

ÇÖZÜM Tozlaşma Sonrası Olaylar
Şekilde, çanakyapraklar, taçyapraklar ve sadece dişi or- Polen, dişi organın tepeciğine (stigma) gelir ve burada
ganı bulunan bir çiçek görülüyor. Çiçek, tohumlu bitkilerin çimlenir. Çimlenme olayında polenin dış zarı çatlar, iç zar-
üreme organıdır ve çiçekli bitkiler tohumla ürer. Erkek ve la çevrili sitoplazma uzun bir polen tüpü oluşturur. Bu tü-
dişi üreme organlarından sadece birini taşıyan çiçek, ek- pün içine sitoplazma ile birlikte önce tüp çekirdeği girer,
sik çiçektir. Şekildeki çiçek yalnız dişi organ taşıdığına gö- bunu üretken çekirdeğin mitoz bölünme geçirmesiyle
re dişi çiçektir ve çapraz tozlaşma yapar (I. varsayım). oluşan iki sperm çekirdeği izler. Polen tüpü, dişi organın
Açık tohumlu bitkilerin (çam, ardıç, ladin vb.) gerçek çiçek boyuncuk (stilus) kısmındaki gevşek doku hücreleri ara-
ve tohum taslakları yoktur. Bu nedenle şekli verilen çiçek sından ilerleyerek embriyo kesesine ulaşır. Polen tüpü
kapalı tohumlu bitkiye aittir (III. varsayım). Eksik çiçekler embriyo kesesine ulaştığında, tüp çekirdeği eriyerek
(erkek ve dişi çiçekler) aynı bitki üzerinde bulunuyorsa bu kaybolur, sperm çekirdekleri embriyo kesesine girer.
bitkilere monoik (birevcikli) bitkiler, aynı türün farklı bit-
kilerinde bulunuyorsa bunlara da dioik (ikievcikli) bitkiler
denir. Şekildeki çiçek monoik ya da dioik bitkiye ait olabilir.
Yanıt: D DÖLLENME
Polen tüpünün uç kısmında oluşan bir pordan tüp içeriği
ile birlikte sperm çekirdekleri (2 adet) embriyo kesesine
girer. Sperm çekirdeklerinden biri yumurta hücresi ile bir-
leşerek, diploit zigot oluşumunu sağlar. Diğer sperm çe-
ÖRNEK 2 kirdeği ise, merkezde yer alan polar çekirdeklerle (n+n)
birleşerek triploit (3n) çekirdeği oluşturur. Böylece “çifte
döllenme” olayı gerçekleşir. Çifte döllenme, açık tohumlu
bitkilerle (kozalaklılar), kapalı tohumlu bitkiler arasında
önemli bir fark oluşturur. Açık tohumlularda çifte döl-
lenme olayı yoktur.
Çifte döllenme aşağıda gösterildiği gibi özetlenebilir.
I.döllenme :
Yumurta çekirdeği (n) + sperma I (n) → Zigot (2n)
I II III
II.döllenme :
Polar çekirdekler (n + n) + sperma II (n) → Triploit çekirdek (3n)
Yukarıda üç farklı türe ait çiçeklerin dişi ve erkek organla-
rının konumu örneklendirilmiştir.
Numaralandırılmış örneklerle ilgili olarak aşağıdakiler-

den hangisi doğru değildir?
A) I. de, kendi kendine tozlaşma (kendileşme) olasılığı

yüksektir.
B) I. de, nesiller boyunca kalıtsal çeşitliliğin giderek azal- ÖRNEK 3
ma olasılığı yüksektir.
C) I. ve II. örnekler, bir tam çiçeğe aittir.
Mikrospor Sperm X
D) III. de çapraz tozlaşma olduğu kesindir. çekirdekleri
E) I. ve II. aynı bitki türüne ait varyasyonlardır. Yumurta

Makrospor
Polar Y
çekirdekler
ÇÖZÜM
Bir tam çiçekte, dişi ve erkek organ birlikte bulunur. I nolu
çiçek örneğinde verildiği gibi erkek organların tepe kısım- Yukarıda, bir çiçekte üreme olayı şemalaştırılmıştır.
ları dişi organa doğru kapanmış ise polenlerin dişicik te-
pesine ulaşma olasılıkları çok yüksektir (kendi kendine Şemada verilen yapılarla ilgili olarak aşağıdakilerden
tozlaşma = kendileşme), II nolu çiçek örneğinde, polen- hangisi doğrudur?
lerin aynı çiçeğin dişicik tepesine ulaşma olasılığı çok dü-
şüktür. Dolayısıyla çapraz tozlaşmaya yönelik bir adap- A) Mikrospor, mayoz bölünmeyle sperm çekirdeklerini ve-
tasyon gözlenmektedir. rir.
III nolu örnek ise eksik çiçektir. Sadece erkek organları B) Yumurta ve polar çekirdeklerin kalıtsal bilgileri farklıdır.
içermektedir (erkek çiçek). Bu durumda III. örnekte çapraz
tozlaşma olduğu kesindir. I. ve II. örneğin aynı bitki türüne C) X, triploit çekirdektir, besi dokuyu oluşturur.
ait olması olanaksızdır. Çünkü şekilde belirtilen özellikler D) X ve Y nin kromozom sayıları farklıdır.
bitkinin genetik yapısıyla belirlenir. E) Y nin kromozom sayısı 2n dir, zigot adını alır.
Yanıt: E

ÇÖZÜM
Şemada bir tam çiçekte gamet oluşumu ve çift döllenme
verilmiştir. Şemada verilen yapıların özellikleri aşağıda
açıklanmıştır:
– Mikrospor, anterde mikrospor ana hücresinden mayoz

bölünme ile oluşur. Bir çiçekte oluşan mikrosporlar
monoploit (n) yapıdadır ve mayoz sonucu oluştukların- Şekil 2: Tohumun yapısı
dan genetik yapıları birbirinden farklıdır.
– Monoploit mikrospor çekirdeği mitoz bölünmeyle Tohumun olgunlaşmasından çimlenmesine kadar olan
generatif ve vejetatif çekirdekleri verir. Bu çekirdeklerin metabolizmasının minimum olduğu evreye uyku hali
kalıtsal bilgileri aynıdır. (dormansi) denir. Absisik asit tohumun uyku halinde
– Tozlaşma olayı ile dişi organ tepeciğine gelen polen kalmasını sağlar.
çimlenmeye başlar. Vejetatif çekirdek, polen tüpü olu-
şumunu sağlarken generatif çekirdek mitoz bölünmeyle
sperm çekirdeklerini verir (A seçeneği yanlış).
– Yumurtalıkta, makrospor ana hücresi mayoz bölünmey-
le monoploit dört gamet oluşturur. Bu gametlerin üçü
eriyerek yok olurken bir tanesi büyür ve makrosporu ÖRNEK 4
oluşturur. Tohumların canlı ve çimlenebilir durumda kalma süreleri
– Makrospor (megaspor), ardışık üç mitoz bölünmeyle farklıdır.
sekiz çekirdek oluşturur. Bunlar, yumurta, sinerjit, Aşağıdaki tabloda bazı tohumların özellikleri verilmiştir.
antipot ve polar çekirdeklerdir. Makrosporun mitoz bö-
lünmesiyle oluştuklarından kalıtsal bilgileri aynıdır (B Tohum
seçeneği yanlış).
Çeşidi Kabuğu Su % si Depo besin
– X, yumurta çekirdeği ile sperm çekirdeği I in kaynaş-
masıyla oluşan diploit zigottur. Mitoz bölünmelerle X ince yüksek yağ
embriyoyu oluşturur (C seçeneği yanlış). Y kalın yüksek protein
– Y, polar çekirdekler (n+n) ile sperm çekirdeği II nin Z kalın düşük nişasta
kaynaşmasıyla oluşan triploit çekirdektir (3n), besi do- K ince düşük yağ
kuyu (endosperm) oluşturur (E seçeneği yanlış).
L ince yüksek nişasta
– X in kromozom sayısı 2n, Y nin kromozom sayısı 3n
dir. Tablo verilerine göre, özellikleri verilmiş tohumlarla
Yanıt: D ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) K nın canlı kalabilme süresi X ten yüksektir.

B) L nin canlı kalabilme süresi Z den kısadır.
TOHUM
C) Y, baklagillere ait bir tohum olabilir.
Çift döllenme olayından sonra tohum taslağı olgunlaşarak
D) En uzun süre canlı kalabilme yeteneğinde olan Z dir.
tohum kabuğu, besidoku ve embriyodan oluşan tohuma
dönüşür. Tohum, tohumlu bitkilerin en önemli çoğalma E) L, buğday tohumudur.
ve yayılma organıdır. Tohumlu bitkilerde birçok farklı
özelliklerle birlikte, tohumun gelişim ve şekline göre iki bü-
yük grup tanımlanır; açık tohumlu bitkiler ve kapalı to- ÇÖZÜM
humlu bitkiler. Bir tohumda içten dışa doğru, embriyo, endosperm ve ka-
Döllenme sonucu oluşan zigot (2n), art arda mitoz bölün- buk bulunur. Tohum kabuğu uygun olmayan koşullarda
me geçirerek embriyoyu oluşturur. Embriyo yeni bitkiyi embriyoyu korur. Tohum kabuğunun kalınlığı tohumun
oluşturacak yapıdır. Aynı şekilde döllenme sonucu oluşan canlı kalabilme süresini etkiler. Kalın tohum kabuğuna
triploit çekirdek (3n), çok sayıda mitoz geçirerek, özellikle baklagillerde raslanır.
endospermi (besi doku) oluşturur. Endosperm, embri- Endosperm (besidoku) hücrelerinde, nişasta protein ve
yoyu çevreler ve onun besin kaynağını oluşturur. Bit- yağ gibi maddeler depolanır. Depo besin maddesinin tü-
kinin türüne göre; karbonhidrat, yağ, protein, vitamin gibi rü de tohumun canlı kalabilme süresini etkiler. Yağ
maddeler içerir. Ayrıca hormonal fonksiyonu vardır. depolamış tohumun ömrü kısa, nişasta depolamış to-
Tohum çimlenirken yani embriyo gelişip yeni bir bitkiyi humun ömrü uzundur.
oluştururken endospermde depolanmış besini kullanır.
Embriyo ve endosperm oluşurken, tohum taslağı duvarları Tohumun içerdiği su oranı da canlı kalabilme süresini
da değişikliğe uğrayarak kalınlaşır ve testayı (tohum ka- etkiler. Su % si yüksek olan tohumların metabolizmaları
buğu) oluşturur. hızlı olacağından depo besini kısa sürede tüketirler. Su %
si azaldıkça metabolizma yavaşlar.
Böylece, tohumlu bitkilerin en önemli yapısı olan, bitkinin
çoğalmasını, yeni bölgelere yayılmasını ve olumsuz ortam Bu durumda kabuğu ince, su % si yüksek olan tohumların
koşullarında bitki taslağının (embriyo) canlı kalabilmesini canlı kalabilme süreleri az, kabuğu kalın, su % si düşük
sağlayan tohum oluşur (Şekil 2). olan tohumların canlı kalabilme süreleri uzundur.
Yanıt: E

MEYVE ÖRNEK 5
Embriyo ve tohum kabuğu (testa) tüm tohum çeşitlerinde Tüm meyve çeşitleriyle ilgili olarak,
bulunur. Endosperm ise bazı tohum türlerinde bulun-
I. Yumurtalıktaki tohum taslağı sayısı kadar tohum içerir.
mayabilir. Endospermin bulunmadığı tohumlarda besin,
embriyo tarafından oluşturulan çeneklerde depolanır. Çi- II. Tohumların yayılmasını sağlar.
çekli bitkiler, tohumlarındaki çenek sayısına göre, tek çe- III. Yalnız ovaryumun farklılaşmasıyla oluşur.
nekli (örnek; mısır, arpa, buğday....) ve çift çenekli (fa-
sulye, elma...) olarak sınıflandırılırlar. Döllenme sonunda yargılarından hangileri doğrudur?
tohum taslağını saran ovaryum da değişikliğe uğrayarak A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
meyveyi oluşturur. Meyvenin görevi tohumu korumak D) I ve II E) II ve III
ve yayılmasını sağlamaktır. Sadece yumurtalıktan olu-
şan meyvelere basit meyve denir. Örnek; kayısı, erik,
ÇÖZÜM
şeftali vb. Birkaç dişi organdan oluşan meyvelere ise, bi-
leşik meyve denir. Örnek; Ahududu, çilek, böğürtlen vb. Meyve, döllenmiş tohum taslağının tohuma dönüşmesi sı-
rasında ovaryum dokularının büyüyüp gelişmesiyle oluşur.
Çiçeğin yalnız yumurtalık kısmına besin birikmesiyle mey- Meyve, yumurtalıktaki tohum taslağı kadar tohum içerir.
dana gelen meyvelere gerçek meyve (erik, kayısı) hem Yalnız ovaryumdan gelişen meyveler gerçek meyvedir
yumurtalık hem de çiçeğin herhangi birkısmına besin bi- (örnek: erik kayısı). Bazı meyvelerin oluşumuna ovar-
rikmesiyle oluşan meyvelere ise yalancı meyve denir. yumla birlikte taçyaprak, çanakyaprak veya çiçek tablası
Örnek: elma, armut (Şekil 3). da katılır. Bu tür meyvelere ise yalancı meyve denir (ör-
nek: incirde çiçek tablası ve yumurtalık, elmada çiçek sapı
ve yumurtalık etlenip meyveyi oluşturur). Meyvelerle bes-
lenen hayvanlar tohumları sindirim sistemlerinde uzaklara
taşırlar. Hatta göç eden hayvanlar tohumları çok daha
uzak bölgelere taşıyabilmektedirler. Tohumlar hayvanların
dışkısıyla birlikte toprağa karışır. Böylece tüm meyveler
tohumların yayılmasını sağlar denebilir.
Yanıt: D
Şekil 3: Meyve oluşumu
GELİŞME VE BÜYÜME ÇİMLENME
Gelişme; hücre bölünmesi (mitoz), büyüme ve farklı- Tohumlar uygun koşullarda, toprağa döküldükten kısa bir
laşma olaylarını kapsar. Bitkilerde zigot oluşumundan süre sonra çimlenmeye başlar. Tohumların canlı ve çim-
hemen sonra mitoz bölünmelerle başlayan büyüme ya- lenebilir durumda kalabilme süreleri farklıdır. Örneğin ka-
şam boyu sürer. Bitkilerde yaygın olarak görülen eşeyli vak ve söğüt tohumlarının canlı kalabilme süreleri birkaç
üreme sisteminde gelişme, tohum içinde başlar ve çim- gündür. Güvenilir eski kayıtlara göre lotus bitkisinin to-
lenmeyle devam eder. humları 200 yıldan sonra bile çimlenebilmiştir.
Tohum içinde bulunan bitki embriyosu, çeneklerden baş- Bir tohumun çimlenebilme gücünü koruyabilmesi; to-
ka, meristem hücrelerinden oluşan gövdecik ve kökçükten hum kabuğunun kalınlığına, düşük su oranına (%5 -
oluşur. Gövdecik, çeneklerin üstündeki bütün bitki organ- % 10), yağa göre nişastayı daha fazla depolamış ol-
larını, gövdenin büyük bir kısmını, yaprakları sonra da çi- masına bağlıdır.
çekleri ve meyveleri meydana getirir. Kökçük ise, çenekle-
rin altındaki gövde kısmını ve bitkinin köklerini oluşturur.

Tohumun, uygun bir ortamda, genç bir bitkiyi oluşturunca- Çift çenekli bitkilerde, tohum içinde kalan embriyonik kök
ya kadar geçirdiği değişikliklere çimlenme denir. Çim- önce yerçekimine ters yönde büyür ve çenekleri toprak
lenme için gerekli koşullar; uygun sıcaklık, su ve oksi- üstüne iter sonra yerçekimine yönelir. Embriyonik gövde
jendir. de tohum kabuğundan çıkarak toprak üstüne doğru yük-
Tohum çimlenirken, önce su alıp şişer kabuğu çatlar ve selir (Şekil 5).
embriyo hücrelerinde giberellin hormonu sentezlenmeye
başlar. Bu hormon, tohumun uyku durumunda kalmasını
sağlayan absisik asidin etkinliğini ortadan kaldırır. Bu
arada endospermde oluşan sitokininler embriyoda mito-
zu hızlandırır. Çatlayan tohumdan, önce embriyonik kök-
ten (kökçükten) gelişen ilk kök çıkar. Tek çenekli bitkilerde
kökçük, yerçekimine doğru toprak içinde büyür, çenek top-
rağın içinde kalır (Şekil 4).
Şekil 5: Çift çenekli olan fasulye bitki tohumunun çimlenmesi
Vejetatif gelişimini tamamlayan tekyıllık, ikiyıllık ve çokyıl-

lık bitkiler, nesillerinin devamını sağlayacak tohumları
oluşturabilmek için başkalaşım (metamorfoz) geçirmiş
yapraklardan oluşan ve çiçek olarak bilinen yapıyı oluş-
tururlar. Çiçek tomurcuklarının belirmesi, bitkiyi oluş-
turan hücrelerin olgunlaşma ve farklılaşmasının ta-
mamlandığını gösterir. Çiçek ile başlayıp tohum oluşu-
mu ile biten evre generatif büyüme evresidir.
Tohumdan genç bir bitki gelişirken, yeşil yapraklar olu-
şuncaya kadar çenek veya endospermdeki depo besin
kullanılır. Bu nedenle çimlenen tohumların kuru ağırlıkları
Şekil 4: Tek çenekli olan mısır tohumunun çimlenmesi azalır. Yeşil yapraklar oluşunca bitki fotosentezle kendi
besinini üretmeye başlar. Fotosenteze başlayan fide çok
hızlı bir gelişim evresine girer.
ÖRNEK 6
Çimlenmekte olan bir nohut tohumunda embriyo hücreleri
çeneklerde depolanmış besini kullanır.
Bu durumdaki embriyo hücrelerinde aşağıdaki orga-

nellerden hangisi bulunmaz?
ÖRNEK 7
A) Ribozom B) Golgi cisimciği D) Nukleus
Bir tohumun çimlenmesi için
D) Mitokondri E) Kloroplast
I. Ortam sıcaklığının optimum olması gerekir.
II. Ortamın karbondioksit miktarının yüksek olması ge-
rekmez.
ÇÖZÜM III. Ortamın su miktarı en düşük düzeyde olmalıdır.
Çimlenmekte olan tohumlar depo ettikleri besini kullanır-
lar. Bu nedenle tohumların fotosentez yapmasına gerek ifadelerinden hangileri doğrudur?
yoktur. Gelişmiş bitkilerde fotosentez kloroplast denilen
organelde gerçekleşir. Fotosentezin gerçekleşmesine ge- A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
rek olmayan tohumlarda da kloroplast bulunmaz. D) II ve III E) I, II ve III
Yanıt: E

ÇÖZÜM Çokyıllık bitkiler içinde olan odunsu bitkilerin gelişimi daha
Çimlenme sırasında tohum, depo edilmiş besini kullanır. çok enine büyüme ile gerçekleşir. Odunsu bitki gövdeleri-
Depo besini önce monomerlerine ayırır sonra bu mono- nin enine kesitleri incelendiğinde iç içe geçmiş halkalar
merleri solunum tepkimelerinde kullanır. Bu işlemlerin ta- her yıl tekrarlanan büyüme etkinliğiyle oluşur. Bitkinin da-
mamı enzim etkinliğini gerektirir. Bilindiği gibi enzimler uy- ha çok su kullandığı ilkbaharda ince çeperli ilkbahar odu-
gun ortam sıcaklığında işlev görür. Ayrıca biyokimyasal nu (açık renkli halka), bitkinin su gereksiniminin daha az
tepkimelerin gerçekleşebilmesi için ortamın su yoğunlu- olduğu sonbaharda kalın çeperli sonbahar odunu (koyu
ğunun da optimum olması gerekir. Çimlenmede tohum fo- renkli halka) gelişir. Bu halkaların değerlendirilmesiyle de
tosentez yapmadığı için ortamın CO2 miktarının yüksek bir ağacın yaşı belirlenebilmektedir.
olmasına gerek yoktur.
Yanıt: C
ÖRNEK 9
kuru aðýrlýk
I II
ÖRNEK 8
Uyku halindeki (dormansi) bir tohumda,
zaman
I. monoploit
çimlenme ölüm
II. diploit baþlangýcý
III. triploit Yukarıdaki grafik, tekyıllık bir bitkinin çimlenme başlangı-
cından ölümüne kadar geçen sürede kuru ağırlığındaki
kromozomlu hücrelerden hangileri bulunur? değişimi göstermektedir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Grafik verilerine göre aşağıdaki yorumlardan hangisi-
D) I ve II E) II ve III ne ulaşılamaz?
A) I. zamanda depo yağ tüketilmiştir.

ÇÖZÜM B) I. zamanda katabolizma, anabolizmadan büyük olmuş-
Bir tohumun yapısında 2n kromozomlu (diploit) hücreler- tur.
den oluşan tohum kabuğu ve embriyo ile 3n kromozomlu C) II. zamanda CO2 özümlemesi gerçekleşmiştir.
(triploit) hücrelerden oluşan endosperm (besi doku) bulu-
nur. Tohumda n kromozomlu (monoploit) bir yapı bulun- D) II. zamanda fotosentez hızı, solunum hızından büyük
mamaktadır. olmuştur.
Yanıt: E E) I. zamanda embriyo heterotrof beslenmiştir.
ÇÖZÜM
Grafik verileri değerlendirildiğinde,

BİTKİLERDE BÜYÜME PERİYODU
I. zaman aralığında kuru ağırlığın azaldığı
Bitkilerin tohum halinden, uygun koşullarda çimlenip yeni II. zaman aralığında kuru ağırlığın arttığı görülüyor.
bir bitki oluşturması ve bu bitkinin yeni bir tohum oluştu- Hücrelerde yıkım olaylarının (katabolizma) yapım olayla-
runcaya kadar geçen süreye yaşam süresi adı verilir. rından (anabolizma) fazla olması durumunda kuru ağırlık
Yaşam süreleri boyunca bir defa tohum oluşturup ölen bit- azalır. I. zaman aralığında böyle bir durum söz konusudur.
kilere biryıllık, iki defa tohum oluşturup ölen bitkilere Çimlenme sırasında hücreler fotosentez yapmadığından
ikiyıllık bitkiler denir. Yaşam süresi boyunca belirli bir ol- sadece depo besini solunumda kullandığından (heterotrof
gunluğa eriştikten sonra, bitkinin ölünüme kadar birkaç ke- beslenme) kuru ağırlık azalır.
re çiçeklenip tohum oluşturan bitkilere de çokyıllık bitki-
ler denir. Hücrelerde yapım olaylarının (anabolizma) yıkım olayla-
rından fazla olması da kuru ağırlığı artırır. II. zaman aralı-
Tekyıllık bitkilerin yaşama süresi içinde tohum çimlenir, ğında bir yapım olayı olan fotosentez, bir yıkım olayı olan
bitki gelişimini tamamlar, çiçek açar, meyve ve tohum solunumdan daha hızlıdır denilebilir. Ancak I. zaman ara-
oluşturur. İkiyıllık bitkilerde bu olaylar iki kere gerçekleşir. lığında tüketilen besinin türü (yağ, karbonhidrat ya da pro-
Çokyıllık bitkilerde, bitki yaşamı herhangi bir nedenle tein), grafik verileri içinde yer almamaktadır.
(hastalık, yangın, kesim gibi) sona ermediği sürece yuka-
rıda sözü edilen olaylar her yıl gerçekleşir. Yanıt: A

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Aşağıdakilerden hangisi çapraz tozlaşma ile ilgili
değildir?
1. Çiçekli bitkilerde, A) Suyun aracı olarak kullanılabilmesi

B) Yalnız erselik olan bitkilerde gözlenmesi
I. tohum taslağı
C) Genetik çeşitliliği sağlaması
II. embriyo kesesi
D) Rüzgârın, polenlerin taşınmasında aracı olması
III. endosperm
E) Dayanıklı döllerin oluşması
yapılarından hangileri döllenmeden önce oluşur?
ÇÖZÜM
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Erkek ve dişi organı birlikte bulunduran çiçeklere tam çi-
D) I ve II E) I, II ve III çek (erselik) denir. Tam çiçeğin poleninin kendi dişi organ
tepeciğine ulaşmasına kendileşme (kendi kendine tozlaş-
ma) denir. Çapraz tozlaşma ise, bir bitkinin polenlerinin,
aynı türün başka bir bireyinin dişi organına taşınmasıdır.
ÇÖZÜM Erselik bitkilerde olabileceği gibi, tek eşeyli (eksik) çiçek-
Bir çiçekte dişi organın yumurtalık (ovaryum) kısmında lerde de gerçekleşir.
yumurta hücresini oluşturan bir, bazı türlerde ise daha faz- Tozlaşma olayında böcekler, rüzgâr, yağmur ve çeşitli
la sayıda tohum taslağı bulunur. Tohum taslağı ovaryum hayvanlar aracı olur.
çeperine bağlıdır. Döllenme olayından sonra tohum tasla-
ğı olgunlaşarak tohum kabuğuna dönüşür. Çapraz tozlaşma, aynı türün farklı bireyleri arasında döl-
lenmeye neden olduğu için genetik çeşitliliği artırır, deği-
Embriyo kesesi, mayoz bölünmesi sonucu oluşan mega- şen ortam koşullarına dayanıklı döllerin oluşmasına ola-
sporun art arda üç kez mitoz geçirmesi sonucu oluşur, nak sağlar.
monoploit sekiz çekirdek içeren yapıdır.
Yanıt: B
Endosperm (besi doku), polar çekirdekler ile sperm çekir-
değinin birleşmesiyle (döllenme) oluşan triploit çekirdeğin
mitoz bölünmeleri sonucu oluşur. Embriyoyu çimlenme
öncesi ve çimlenme sırasında besleyen dokudur. 4. I. Polen ana hücresi
Yanıt: D II. Mikrospor
III. Vejetatif çekirdek
Çiçekli bir bitkinin oluşturduğu yukarıdaki yapıla-

rın hangisinde mitoz bölünme görülür?

2. Aşağıdakilerden hangisi tozlaşmayı tanımlamak-
tadır? ÇÖZÜM
A) Polen ana hücresinden polen hücrelerinin oluş- Polen ana hücresi diploittir (2n), mayoz bölünme ile
ması monoploit mikrosporu oluşturur. Mikrospor çekirdeği
endomitozla bölünerek iki monoploit çekirdekli hücre oluş-
B) Polenlerin dişi organın tepeciğine ulaşması turur. Bu çekirdeklerden birine vejetatif çekirdek (tüp çe-
C) Tohumun çevreye dağılması kirdeği) diğerine generatif çekirdek (üretken çekirdek) de-
D) Tohumun uygun koşullarda genç bitkiyi oluştur- nir. Oluşan iki monoploit çekirdekli hücre dayanıklı bir çe-
ması perle çevrilerek poleni oluşturur. Tozlaşma olayından son-
ra vejetatif çekirdek polen tüpünü oluştururken generatif
E) Erkek ve dişi gametin birleşerek çekirdeklerinin
çekirdek mitoz bölünme geçirerek iki sperm çekirdeğini
kaynaşması
oluşturur.
Yanıt: B
ÇÖZÜM
Sorunun seçeneklerinde verilen tanımların karşılıkları şu 5. Fasulye tohumlarının nemli pamuk üzerinde ve
şekildedir: karanlıkta çimlenmesi olayı aşağıdaki varsayım-
– Polen ana hücresinden polen hücresinin oluşumu, eşey lardan hangisini desteklemez?
hücresi oluşumudur, gametogenez adını alır.
A) Çimlenme için su veya nemin gerekli olduğu
– Polenlerin dişi organın tepeciğine taşınması tozlaşma
olarak tanımlanır. B) Tohumun çimlenmek için topraktaki besin madde-
lerine gereksinimi olmadığı
– Tohumun uygun koşullarda genç bitkiyi oluşturması,
çimlenme, gelişme ve büyümeyi kapsar. C) Çimlenen tohumun CO2 özümlemesi yapmadığı
– Erkek ve dişi gametin birleşip çekirdeklerinin kaynaş- D) Çimlenmede enzim etkinliğinin arttığı
ması, döllenme adını alır. E) Işıklı ortamda çimlenen tohumların fotosentez
Yanıt: B yaptığı

ÇÖZÜM Tohum taslağında makrospor ana hücresinin (2n) mayoz
Bir tohumun ıslak pamuk üzerinde çimlenebilmesi çim- bölünmesi ile oluşan megaspor (n), ardışık 3 mitoz bö-
lenme için su veya nemin gerekli olduğu, toprak olmadan lünme sonucunda yumurta hücresini (n) oluşturur. Bu olay
da çimlenmenin gerçekleşebileceği varsayımını destekler. monoploit büyüme evresine aittir.
Su, embriyo hücrelerinde enzim etkinliğini artırır. Karanlık Polen kesesinde, polen ana hücresinin (2n) mayoz bö-
ortamda çimlenmenin gerçekleşmesi ise çimlenme olayı lünmesi ile oluşan mikrospor (n) çekirdeği mitoz bölünme
için ışığın gerekli olmadığı, çimlenen tohumların fotosen- geçirerek, tüp çekirdeği ve üretken çekirdeği oluşturur.
tez (CO2 özümlemesi) yapmadığı varsayımını destekler. Tozlaşma olayından sonra üretken çekirdek (generatif),
mitoz bölünme geçirerek sperm çekirdeklerini oluşturur.
Soruda aydınlık ve karanlık ortamda yetiştirilen tohumların Bu olayda monoploit büyüme evresine aittir.
karşılaştırması yapılmadığı için, aydınlık ortamda çimle-
nen tohumla ilgili bir varsayım ileri sürülemez. Döllenme sonucu oluşan diploit zigotun (2n), mitoz bö-
lünmelerle embriyo oluşturması, diploit evreye aittir.
Yanıt: E
Yanıt: D
6. Bitkilerde meyve oluşumu bir tür adaptasyondur.

8. Tohum taslağını meyve yapraklarının üst yüze-
yinde bulunduran bitki için,
Bu adaptasyon,
I. Gerçek çiçek ve ovaryum içermez.
I. tohumun beslenmesi II. Çok çenekli bitkidir.
II. tohumların çevreye yayılması III. Açık tohumlu bitkidir.
III. tohumların korunması ifadelerinden hangileri doğrudur?
olaylarından hangilerine neden olduğu için çok A) Yalnız I B) yalnız II C) Yalnız III
önemlidir? D) I ve II E) I, II ve III
A) Yalnız I B) yalnız II C) Yalnız III
ÇÖZÜM
Tohum taslağını meyve yapraklarının üst yüzeyinde (açık-
ta) bulunduran bitkiler, açık tohumlu bitkilerdir (çamlar gi-
ÇÖZÜM bi).
Meyve oluşumu, tohumların korunmasını ve çevreye ya- Bunlarda meyve, kozalaklardır; tohum kozalakların içinde
yılmasını sağlayan bir adaptasyondur. İnsanlar ve hay- açıkta bulunur. Kozalaklar kuruyunca tohumlar ayrılır. Bu
vanların çoğu meyveyi besin olarak kullanır. Sindirim sis- bitkilerde, kapalı tohumlulardan farklı olarak;
teminde sindirilemeyen tohumlar atık olarak çevreye yayı-
lır. – Tek döllenme gerçekleşir.
– Tohumlarında genelde çenek sayısı çoktur (çok çenek-
Tohum içindeki embriyonun besini ise, tohumdaki endo-
li).
spermdir.
– Gerçek çiçek ve ovaryum bulunmaz.
Yanıt: E
Yanıt: E
9. Tohumdan genç bitki meydana gelirken gerçek-

7. Çiçekli bitkilerin üremesiyle ilgili, leşen aşağıdaki olaylardan hangisi, çelikleme
yöntemiyle üretme sırasında da gerçekleşir?
I. megaspordan yumurta hücresinin oluşumu
A) Çeneklerdeki besinin hidrolizi
II. üretken çekirdekten sperm çekirdeklerinin oluşu- B) Tohumun su alarak şişmesi
mu C) Embriyo hücrelerinin mitoz bölünme geçirmesi
III. zigottan embriyo oluşumu D) Mitoz bölünmeler sonucu doku ve organların
oluşması
olaylarından hangileri monoploit büyüme evresi- E) Endospermdeki besinlerin çeneklere geçmesi
ne aittir?
A) Yalnız I B) yalnız II C) Yalnız III ÇÖZÜM

D) I ve II E) II ve III Çelikleme yöntemi ile üretme, genellikle çiçekli bitkilerde
gözlenen yenilenmeye (rejenerasyon) dayalı bir çeşit
eşeysiz üreme şeklidir. Ana bitkiden elde edilen bir dal
ÇÖZÜM (çelik) uygun ortamda mitoz bölünmeyle gelişerek yeni bir
Bitkilerde dişi ve erkek organda mayoz bölünme sonucu bitki oluşturabilir. Mitoz bölünmelerle yeni bir bitki gelişir-
oluşan monoploit hücreler gerçek gamet değildir, döllen- ken doku ve organ (kök, gövde, yaprak…) farklılaşması
me olayına katılamazlar. Bir dizi mitoz bölünme geçirdik- da gerçekleşir. Aynı olay tohumun çimlenmesiyle genç bir
ten sonra gerçek gametler oluşur. Mayozdan sonraki mi- bitki (fide) oluşumu sırasında da gerçekleşir. A, B, C ve E
toz bölünme aşamaları monoploit büyüme evresi adını seçeneklerindeki olaylar sadece tohumda gerçekleşen
alır. Bu durum bitki ve hayvanların üremesindeki temel olaylardır.
farklardan birini oluşturur. Yanıt: D

KONU TESTİ 5. Monokotil (tekçenekli) çiçekli bir bitkide,
I. meyve
1. Yanda çiçeğin bir bölümü şe- II. polen
malaştırılmıştır.
III. tohum
Bu bölüm ve numaralandı-
gibi yapılar hangi sırada oluşarak üremeyi sağlar?
rılmış kısımlarıyla ilgili ola-
rak aşağıdakilerden hangisi
A) I-II-III B) II-I-III C) I-III-II
doğrudur?
D) II-III-I E) III-II-I
A) Dişi organın polen kesesidir.
B) I ve III çekirdekleri sinerjitlerdir.
C) Döllenmeye hazır embriyo kesesidir.
6.
2n
2n
D) Makrospor ana hücresinin mitozu ile oluşan 8 dip- n 2n
n
loit çekirdek içermektedir. n
E) II çekirdekleri antipotlardır.
I II III
Yukarıda farklı bitki türlerinin evrim sürecinde diploit

2. Çiçekli bitkilerde mayoz bölünmeyle oluşan ga- (sporofit) ve monoploit (gametofit) evrelerinin süreleri
metler için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? görülmektedir.
Numaralandırılmış örneklerin evrim sürecinde or-
A) Gerçek gamet değildirler.
taya çıkış sırası aşağıdakilerden hangisidir?
B) Bir dizi mitoz geçirirler.
C) Mikrospor mitoz geçirerek iki sperm çekirdeğini A) I-II-III B) I-III-II C) II-I-III
oluşturur. D) II-III-I E) III-I-II
D) Tüm monoploit çekirdekler döllenme olayına katı-
lır. 7.
60
E) Makrospor, ardışık üç mitoz geçirerek yumurta
hücresini oluşturur. Avokado
Solunum hýzý (mlCO2/kg saat)
40
3. Kutuplar ve açık denizler dışında doğada her yerde
çiçekli bitkilere raslanabilir. Çiçekli bitkilerin bu başarı- Muz
ları üreme özelliklerinin üstün adaptasyonuyla açıkla-
nır. Armut
20
Bu adaptasyonlar arasında,
I. diploit büyüme evresinin gerilemesi Elma
II. çok sayıda polen oluşması

III. monoploit büyüme evresinin gelişmesi 0 5 10 15 20 25 30 35
IV. tozlaşma için özel yolların geliştirilmesi Toplamadan sonraki günler
Yukarıdaki grafikte, toplanmış meyvelerde, olgun-

özelliklerinden hangileri bulunmaz?
laşma hızıyla solunum hızı arasındaki ilişki gösteril-
miştir.
A) I ve II B) II ve III C) I ve III
D) III ve IV E) I, II ve IV Grafik verilerine göre;
I. Meyvelerin toplanmasından hemen sonra solu-
num hızı azalır.
4. Çiçekli bir bitkinin üremesi sırasında, II. Toplanmış elmaların solunum hızındaki değişim
muza oranla azdır.
I. generatif çekirdeğin mitoz geçirmesi III. Toplanmış avokadolar ilk 10 gün içinde maksi-
II. anterlerde mikrosporların oluşması mum solunum hızına ulaşır.
III. embriyonun oluşması IV. Meyveler toplandıktan sonra da fotosenteze de-
IV. triploit çekirdeğin oluşması vam eder.
yargılarından hangilerine ulaşılır?
olayları hangi sırada gerçekleşir?
A) Yalnız I B) Yalnız I ve II C) Yalnız II ve III
A) I-II-III-IV B) II-I-IV-III C) I-III-II-IV
D) Yalnız I, II ve III E) I, II, III ve IV
D) III-IV-II-I E) IV-III-I-II

8. Yanda bir tohumun yapısı I 11. Bir tohumun çimlenmeden canlılığını koruması,
şemalaştırılmıştır. II
I. absisik asit
III
Numaralı yapılardan 2n ve IV II. sitokinin
3n kromozomlu olanlar III. giberellin
aşağıdakilerden hangisin-
de doğru verilmiştir? V
hormonlarından hangilerinin etkinliğiyle sağla-
nır?
2n 3n
A) I, II, III IV, V A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
B) I, II III, IV, V D) I ve II E) I, II ve III
C) I, III, IV, V II
D) III, IV, V I, II
E) IV, V I, II, III 12. Tohumlu bitkilerin yaşam döngüsünde, çimlen-
meden başlayarak,
I. tohum oluşumu
II. çiçek oluşumu
9. III. meyve oluşumu
30
Ovaryum boyutu (mm)
Tozlaþmýþ
hangi sırada gerçekleşir?
20

A) I – II – III B) I – III – II C) II – I – III
10
Tozlaþmamýþ D) II – III – I E) III – II – I

0
10 5 0 5 10 15 20 25
Çiçeklenmeden
önceki ve sonraki günler 13. Bir tohumdaki besi dokudan (endosperm) meta-
bolik enerji elde edilmesi, tohumda
Yukarıdaki grafik, tozlaşmanın gerçekleştiği ve ger-
çekleşmediği çiçeklerde ovaryum, büyümesini gös- I. klorofil sentezi
termektedir. II. fotofosforilasyon
III. oksidatif fosforilasyon
Grafik verilerine göre, aşağıdakilerden hangisi
IV. enzim aktivasyonu
doğru değildir?
olaylarından hangilerinin gerçekleşmesiyle sağ-
A) Tozlaşmadan önce ovaryumda çok az büyüme
lanır?
gözlenir.
B) Tozlaşmadan sonra ovaryum hızla büyür. A) II ve III B) I ve III C) I ve II
C) Tozlaşmadan sonra çiçek meyveye dönüşür. D) II ve IV E) III ve IV
D) Tozlaşmamış çiçekte ovaryum küçülmeye başlar.
E) Tozlaşmamış çiçeğin meyvesi, tozlaşmış çiçeğin
meyvesinden küçük olur.
14. Çiçek tozlarının, dişi organ tepeciğine taşınmasına

tozlaşma denir.
10. Bir tohumun bulunduğu ortamda, Tozlaşma ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi
doğru değildir?
I. düşük sıcaklık
II. yüksek oksijen konsantrasyonu A) Farklı türlerin bireylerinde tozlaşma, döllenmeyi
ve meyve oluşumunu sağlar.
III. yüksek karbondioksit konsantrasyonu
B) Çapraz tozlaşma kalıtsal çeşitliliği sağlar.
faktörlerinden hangilerinin varlığı tohumun canlı- C) Çiçeğin kendi poleni ile tozlaşması, kendileşme-
lık süresini uzatır? dir.
D) Kendileşme için çiçeğin erkek ve dişi organlarının
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III eşzamanlı olgunlaşması gerekir.
D) I ve II E) I ve III E) Rüzgârla tozlaşma yönünde adaptasyon sağla-
yan bitkilerde çok fazla sayıda polen oluşur.
1.C 2.D 3.C 4.B 5.D 6.B 7.D 8.C 9.E 10.E 11.A 12.C 13.E 14.A

Sayisal 9

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sayisal 9

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATEMATİK – ÖSS Ortak

RASYONEL SAYILAR ÇÖZÜM

–8 < x < 5 ten, x in alabileceği doğal sayı değerlerinin top-

ÖRNEK 2 x bir pozitif tamsayı olmak üzere,

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 3

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 4

ÖRNEK 15 0, 48 0,072 0,18

ONDALIK VE DEVİRLİ ONDALIK SAYILAR ÖRNEK 18

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 5

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 6

A) b < c < a B) b < a < c C) a < c < b

A) 198 B) 222 C) 297 D) 299 E) 333 Yanıt: A

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 7

7. x ve y reel (gerçel) sayılardır.

A) 0, 1 B) 0, 2 C) 0,3 D) 0,7 E) 0,8 x+y

9. a = 12 − x + 2x − 4 ifadesi bir reel sayı olduğuna

10. a ve b birer rakamdır.

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 8

Tanım: Herhangi iki kenarı dik ÇÖZÜM

AE = x kaç cm dir? x 2 = 2.10 , x = 2 5 cm dir.

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 9

DC + EC toplamı kaç cm dir?

b) Açıları 30°, 60°, 90° olan üçgen ÇÖZÜM

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 10

BH = HC ( [ AH] kenarortay) olur. ÖRNEK 8

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 11

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 12

2. ABC ve ECG birer üçgen 4. ABC üçgeninde

3 4 7 9 Ç(BEDF) kaç cm dir?

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 13

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 14

7. Düzlemsel şekilde ABC ve BDE birer üçgen

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 15

10. ABC ikizkenar üçgen

11. ABC ve EDC birer üçgen 15. ABC üçgeninde

12. ABC diküçgen 16. ABC üçgen

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 16

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 17

Aşağıdakilerden hangisinde “biri ötekinin açıklayıcısı ÇÖZÜM

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 18

Bu cümle, aşağıdakilerden hangisine anlamca en ya-

Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangileri anlam- Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisiyle

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 19

A) Şiirde her sözcük, bulunduğu yerde güzeldir.

• Bir yazarın, çocukluğu, o yazarın banka hesabıdır.

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 20

Uyarı: Atasözleri birer yargıdır. Bunlar bir öğüt,

• Ev alma, komşu al (atasözü). İçmiş gibi geceyi bir yudumda

A) Dinle yolcu bu ses onun sesidir

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 21

ÇÖZÜM Yukarıdaki sözcük ve sözcük öbeklerini kullanarak

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 22

Bu cümle aşağıdakilerden hangisiyle sürdürülürse,

A) aklım başımdan gitti

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 23

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 24

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 25

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

6. I. Teknik terimler ve kavramlar her çağda, her dilde

7. Bir problemin güç olduğunu söyleme; eğer o güç ol-

-MEF İLE HAZIRLIK 3. SAYI- 26

1. DOĞRUSAL HAREKET ÇÖZÜM

2. KONUM VE YER DEĞİŞTİRME 3. DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET

t1 = 0 t2 = t t2 = t t1 = 0 vL = 16 m/s hızlarla (+) yönde A

aralığında cismin yer değiştirmesi v