Kerstboom of Kerst Kind?

De temperatuur kruipt weer onder het vriespunt, de eerste sneeuwvlokken zijn al uit de luchtgevallen en overal verschijnen lichtslangen en dennenbomen in het dagelijks straatbeeld. Kerst staat weer voor de deur. Een feest dat voor velen garant staat voor lekker eten, een mooie versierde kerstboom en cadeaus. Maar waar draait kerst nou uiteindelijk om? Velen zijn de ware kerstgedachte vergeten, ondergesneeuwd door de feerieke sfeer van schijn die de wereld rond kerst gebouwd heeft. Maar juist het kennen van de echte waarheid, de ware kerstgedachte, is de beste en edelste aandacht die men aan kerst schenken kan.1 Laten we kort kijken naar enkele kernpunten van kerst, die vroeger en nu tot veel discussies hebben geleid; waarom en wanneer geboren te Bethlehem en waar 25 december vandaan komt als datum voor kerst. We gebruiken hiervoor het kerstevangelie volgens Lukas, die de geboorte van Jezus het duidelijkst verwoord.

Aanbidding van de herders Rembrandt van Rijn

Zogenaamde volkstelling Lucas begint zijn kerstevangelie met het vermelden van een volkstelling, uitgevaardigd door Keizer Augustus:

En het geschiedde in diezelfde dagen, dat er een gebod uitging van den Keizer Augustus, dat de gehele wereld beschreven zou worden. Deze eerste beschrijving geschiedde, als Cyrenius over Syri stadhouder was. (Lukas 2: 1-2) Wat velen echter ten onrechte denken is dat het hier om een volkstelling gaat. Een volkstelling op de manier zoals die in het Lukasevangelie wordt beschreven zou onder het Romeinse bewind nooit gehouden worden. De Romeinen stonden bekend om hun zorgvuldig opgebouwde en uitnemende administratie2. Een volkstelling waarbij iedereen op reis moet naar de stad van zijn voorvader is de beste manier om de hele telling te saboteren. Waarschijnlijk gaat het hier om een kadasteraanleg en een hiermee gepaard gaande waarde schatting van grond- en huiseigendom ten bate van een goede regeling van de belastingen.3 Die tellingen werden in de dagen van Keizer Augustus reeds in tal van delen van het Romeinse Rijk gehouden. De in Lukas bedoelde telling werd waarschijnlijk

1 2

Dr. H. W. Van der Vaart Smit, Geboren te Bethlehem (Roermond-Maaseik: J.J. Romen & Zonen, 1964), 8 Van der Vaart Smit, 11 3 Van der Vaart Smit, 18

verordonneerd in het jaar 746 Ab Urbe Condita4, wat in onze jaartelling acht jaar voor Christus is. Het begin van de telling in Palestina valt in het volgende jaar, zeven v. Chr. Dat Jozef met Maria op weg ging naar Bethlehem, duidt er op dat hij daar bezit of recht op bezit had. Mogelijk gaat het hierbij om onverdeeld gebleven goederen of verhuringen.5 De reis was lang, en vooral voor de zwangere Maria, erg zwaar. Daarnaast was het een intensieve reis, al met al was je al gauw een half jaar kwijt. Jozef kon het dus veroorloven om een dergelijke reis te maken, en was vermogend genoeg om zijn timmermanswerkplaats een half jaar stil te leggen. Hieruit kunnen we dus opmaken dat Jozef niet arm was, zoals velen denk, maar een ambachtsman, behorend tot de toenmalige middenklasse. Geboorte van de Koningszoon En het geschiedde, als zij daar waren, dat de dagen vervuld werden, dat zij baren zoude. En zij baarde haar eerstgeboren Zoon, en wond Hem in doeken, en leide Hem neder in de kribbe, omdat voor henlieden geen plaats was in de herberg. (Lukas 2: 6-7) Daar, in Bethlehem, wordt Jezus geboren. Waarschijnlijk heeft deze heilige gebeurtenis ergens plaatsgevonden in de maand augustus of in het begin van september van het jaar 7 v. Chr. Voor deze dateringen zijn twee redeneringen aan te wijzen, beiden stoelen op Bijbels onderzoek. Bij de eerste manier6 maken we gebruik van de Bijbelse gegevens over de priester dienst van Zacharia, die behoorde tot de levietengroep van Abia7. Het hele levietengilde bestond uit 24 groepen, de groep van Abia behoorde tot de 8e groep8. Verdubbel je 24 dan kom je op 48 weken, er waren dus nog 39 weken over. In die drie weken doen alle Levieten dienst, in die weken vallen namelijk de drie belangrijkste Joodse feesten: het feest der ongezuurde broden, het feest der weken en het Loofhuttenfeest. Zacharias dienst viel dus in de achtste week van het Joodse jaar, maar in de eerste maand viel het Pascha, en dus het feest der ongezuurde broden. In een feestweek doen alle Levieten dienst, zoals net vermeld, waardoor de hele cyclus een week opschoof. Officieel deed Zacharias dus dienst in de 9de week van het jaar, dat is de 2de week van de Joodse maand Sivan die wij kennen als Mei/Juni. Na zijn dienst in de tempel keert Zacharias terug naar zijn huis. In Lukas 1 vers 24 lezen we dan: Na die dagen werd Elizabeth, zijn vrouw zwanger. In de grondtekst staat op de plek van na het Griekse woord meta (met-ah) wat in het Grieks voor begrippen als achter, nadat en daarna (volgorde) wordt gebruikt. We mogen dus aannemen dat Elizabeth na Zacharias terugkeer zwanger werd, in In de 6de maand van Elizabeths zwangerschap10 bezoekt de engel Gabril Maria, en brengt haar de mooiste boodschap die in de wereld ooit geklonken heeft:

Op een beroemd geworden inscriptie uit Ancyra (Ankara) wordt deze datum, naast 2 anderen, vermeld als jaren waarin dergelijke tellingen verordonneerd zijn. 5 Van der Vaart Smit, 30 6 http://members.ziggo.nl/peter7/kerst/kerstH2.html (geraadpleegd 6/12/12 om 20:19) 7 Lukas 1:5 8 1 Kronieken 24: 10 9 3 weken, niet 4. Dit komt omdat de Joodse kalender gebaseerd is op de maan en niet, zoals onze de de Gregoriaanse kalender, op de zon. Hieruit volgt dat een jaar 51 weken heeft, en elk 7 jaar een 13 maand kent. http://www.nik.nl/loeach-de-joodse-kalender/ (geraadpleegd 6/12/12 om 20:24) 10 Lukas 1: 26-27

En de engel zeide tot haar: Vrees niet, Maria, want gij hebt genade bij God gevonden. En zie, gij zult bevrucht worden, en een Zoon baren, en zult Zijn naam heten JEZUS. Deze zal groot zijn, en de Zoon des Allerhoogsten genaamd worden; en God, de Heere, zal Hem den troon van Zijn vader David geven. En Hij zal over het huis Jakobs Koning zijn in der eeuwigheid, en Zijns Koninkrijks zal geen einde zijn. (Lukas 1: 30-33) Maria werd bevrucht, gezien bovenstaande, in de 6de maand van Elisabeths zwangerschap. Elisabeth, zoals we hierboven al hebben gezien, werd zwanger in de mei/juni. Tel je daar 6 maanden bij op, dan kom je op uit op de maand Kislev, november/december. Dat is de periode waarin Maria, op basis van Bijbelse gegevens, zwanger is geworden. Als laatste stap, tellen we daar negen maanden, de normale zwangerschapsduur, bij op en komen we uit op de maand Ellul, augustus/september. De tweede maakt gebruik van twee, algemeen aanvaarde, gegevens; Jezus stierf op het Joodse Pesach (paasfeest) en Jezus leefde ongeveer 33 en een half jaar op aarde. In het Bijbelboek Leviticus lezen we: In de eerste maand, op den veertienden der maand, tussen twee avonden, is des HEEREN Pascha. Combineren we deze gegevens met de Joodse kalender, dan kunnen we concluderen dat Pesach door de Joden gevierd wordt op de veertiende dag van de maand Nisan. In onze kalender is de maand Nisan maart/april.11 Tellen we dan 33 en een half jaar terug, dan komen we uit op de maand Ellul, de Joodse 6de maand. In onze tijdsrekening is de maand Ellul augustus/september.12 Op basis van deze Bijbelse gegevens en onderzoek, mogen we er vanuit dat Jezus geboren is in de periode augustus/september, in Bethlehem, de stad Davids.

Kerst of feest voor de onoverwinnelijke zon? Hierboven eindig ik met de bevinding dat de geboorte van Jezus plaatsgevonden heeft in de periode augustus/september. Dan rijst al de vraag op: waarom vieren wij kerst dan op 25 december?. Om een antwoord te vinden op die vraag, stap ik af van het Bijbel onderzoek en waag ik mij aan een mij bekend terrein; historisch onderzoek. Merkwaardig is dat de oudste kerk, die van de apostelen, zich weinig bekommerde om het vaststellen van de geboortedatum van Jezus. De oudste kerk leefde in haar begin jaren vooral kruis en opstanding gericht, en concentreerde zich geheel op deze feestdagen. Een geboortefeest bestond aanvankelijk niet eens.13 Historisch is dat logisch, geboortefeesten hadden in de oudheid een sterk heidens karakter, gezien vanuit de ogen van de eerste christenen. Kerkhistoricus Origenes, een van de belangrijkste verdedigers van het christendom in de derde eeuw, schrijft over geboortefeesten: 'En wat betreft verjaardagen, als dit goddeloze woord regeert over hen, dansen ze zodanig dat hun bewegingen het woord eer aan doet. Iemand die ons is voorgegaan heeft het woord dat geschreven is in Genesis aangaande de verjaardag van de Farao nader bekeken. Hij heeft

11

In de tijd van Jezus omwandeling op aarde werd in het Romeinse rijk de Juliaanse kalender gebruikt, die maart aanwees als eerste maand van het jaar en begon de Joodse kalender een halve maand later te tellen, vandaar de constructie maart/april. 12 http://www.nik.nl/loeach-de-joodse-kalender/ (geraadpleegd 6/12/12 om 20:26) 13 Van der Vaart Smit, 206

gezegd dat een waardeloze man die genteresseerd is in zaken die met geboorte te maken hebben, dan ook maar zijn geboortedag moet vieren. En ik neem deze suggestie graag over. Ik vind namelijk nergens in de schriften een rechtvaardig man die zijn verjaardag vierde. Want Herodes was net zo onrechtvaardig als de bekende Farao, want de laatste doodde een bakker op zijn verjaardag en de eerstgenoemde Johannes.'14 In verder geschriften van Origenes en ook in die van de bekende Tertullianus, wordt kerst niet vermeld in de lijst van feestdagen van de kerk.15 Echter, naarmate het christendom zich meer verbreid onder heidenen, komen ook steeds meer heidense gebruiken de christelijke leefwereld binnen, zo ook verjaardag vieringen. In 221 n. Chr. opperde Julianus Africanus, een toentertijd bekende Romeinse legerofficier die tot het christendom bekeerd was, dat het goed zou zijn om 25 december in te stellen als gedenkdag voor de geboorte van Jezus.16 Die datum kwam niet uit het niets. Ten eerste kenden de Romeinen al een feest op 25 december, het feest voor hun god Saturnus; de Saturnalia. Jaren later, rond de 3de eeuw, wordt deze feestdag gecombineerd met het feest voor de god Mithras. De Mithrascultus kwam uit het oosten, waar het snel populair geworden was. De cultus werd begunstigd door de soldatenkeizers (235-284 n. Chr.) en in 307 n. Chr. zelfs door keizer Diocletianus tot staatsgodsdienst verheven.17 Van Mithras werd gezegd dat hij geboren was, uit een maagd, op 25 december. De Romeinen, die zagen dat hun Saturnalia en de Mithrascultus een gemeenschappelijke feestdag hadden, integreerden beide feesten ineen. Ten tweede werd er in het toenmalige Duitsland ieder jaar op 25 december de geboorte van de nieuwe zon gevierd.18 Dit geboortefeest was onderdeel van het lichtfeest wat in januari werd gevolgd door het joelfeest, wat vreugdefeest betekend. Daarnaast was het arianisme ver doorgedrongen in Germani. Voor de Katholieke kerk was er veel aangelegen om de Germanen verder te christianiseren. Teneinde de katholieke cultus onder de Germanen door te zetten en tegelijkertijd het Arianisme terug te dringen, verordende de Katholieke top nu om het geboortefeest van Jezus te vieren op 25 december.19 Maar er was nog een reden waardoor de katholieken 25 december vastlegden als datum voor het geboortefeest van Jezus. Die reden had alles te maken met Keizer Constantijn. Voor de slag bij de Milvische brug had Constantijn, volgens de legende, een visioen gekregen waarin hem een kruis werd getoond met de woorden: in hoc signo vinces, wat betekend: in dit teken zult gij overwinnen. Constantijn won de slag inderdaad en bekeerde zich tot het christendom. Echter hij bleef ook een zonaanbidder, en dus aanhanger van de Mithrascultus. Dit blijkt onder andere uit de munten die Constantijn heeft laten drukken om de overwinning bij de Milvische brug te gedenken. Die munten waren niet opgedragen aan de God van Jezus Christus, maar aan de aloude favoriete godheid van zijn legioen, Sol Invictus, de onoverwinnelijke zon (Mithras). Maar vooral op christelijk gebied is Constantijn zeer actief geweest en heeft hij een belangrijk en overheersend stempel

14 15

David W. Bercot, ed., A Dictionary of Early Christian Beliefs (Peabody: Hendrickson Publishers, Inc., 1998) http://members.ziggo.nl/peter7/kerst/kerstH1.html (geraadpleegd 6/12/12 om 22:43) 16 Ibidem. 17 http://www.thomasevangelie.nl/gesch01.htm (geraadpleegd 12/12/12 om 13:51) 18 http://members.ziggo.nl/peter7/kerst/kerstH3.html (geraadpleegd 12/12/12 om 13:57) 19 Van der Vaart Smit, 208

gedrukt op de totstandkoming van de hirarchische structuur van de kerk.20 Zo was het mogelijk dat Constantijn, zonder enige kerkelijke bevoegdheid, als gastheer en voorzitter, het Concilie van Nicea bestuurde. Dat Concilie was een plan van Constantijn om de inmiddels verdeelde kerk weer op n lijn te krijgen door het opstellen en ondertekenen van een geloofsbelijdenis. Tevens werd op dit concilie, onder druk van Constantijn, 25 december aangewezen als de dag waarop in het vervolg het geboortefeest van Jezus gevierd zou worden. Deze beslissing werd in 354 n. Chr. bevestigd door Paus Liberius doormiddel van een decreet, waarin besloten werd tot het vieren van het geboortefeest van Jezus op 25 december met een speciale kerstmis. Uit de kalender van Philocalus21 blijkt dat er in het jaar 354 n. Chr. voor het eerst kerst gevierd is op de manier zoals wij nu nog steeds kennen.

De volheid van kerst Sinds mensenheugenis is er al kritiek op de datum van ons kerstfeest. Bij velen is de vraag opgerezen waarom wij kerst vieren op 25 december; midden in de winter, niet alleen nu maar ook in Isral rond het begin van onze jaartelling, kan het kerstverhaal zoals het in het evangelie van Lukas beschreven staat, toch nooit plaatsgevonden hebben? Ik hoop dat ik met bovenstaand betoog iets meer inzicht heb gegeven in de totstandkoming van 25 december als datum voor kerst. Ongetwijfeld zou het mooier zijn, indien de feestkalender van de kerk geheel met de werkelijke geschiedenis overeenkwam. Echter, beiden gingen in de geschiedenis van de kerk ver uit elkaar. Hiertoe hebben tal van motieven gegolden, belangrijke en weldoordachte motieven, die de christianisering van Europa hebben bevorderd, alhoewel ze ook de schaduwzijde van lichtjes, dennegroen en sneeuwvlokken van de Germaanse licht- en joelfeesten naar de kerstviering trokken. Die schaduwzijde heeft de kerstviering geromantiseerd, maar de ware kerstgedachte naar de achtergrond gedrukt. Juist die ware kerstgedachte maakt van kerst een overweldigende waarheid en schoonheid, een geschiedenis, die tegelijk volkomen menselijk en verheven goddelijk is.

Amicaliter, Kristian

20 21

members.ziggo.nl/peter7/kerst/kerstH1.html (geraadpleegd 12/12/12 om 14:28) http://www.tertullian.org/fathers/chronography_of_354_06_calendar.htm (geraadpleegd 12/12/12 om 14:41)