Post py Psychiatrii i Neurologii 2010; 19(1): 5360 Praca pogl dowa Review Instytut Psychiatrii i Neurologii

Analiza molekularna neuroplastyczno ci mzgu alkoholikw perspektywa genomiczna i neuropsychologiczna

Molecular analysis of neuroplasticity of the brain of alcoholics a genomic and neuropsychological perspective
MARIUSZ PANCZYK1, PAWE KRUKOW2 1. Zak ad Dydaktyki i Efektw Kszta cenia Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2. Zak ad Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej w Lublinie

STRESZCZENIE Cel. Przedstawiono przegl d bada z zakresu molekularnej analizy wybranych struktur mzgu osb nadu ywaj cych alkoholu z uwzgl dnieniem swoisto ci mechanizmw neuroplastyczno ci podlegaj cych patologicznym zmianom w wyniku intoksykacji alkoholowej. Pogl dy. System mezokortykolimbiczny jest g wnym szlakiem w uk adzie nagrody stanowi cym cel wi kszo ci obecnie stosowanych lekw w terapii uzale nienia od alkoholu. Zmiany neuroadaptacyjne, jakie zachodz pod wp ywem alkoholu w tym regionie mzgu, le u podstaw rozwoju tolerancji i uzale nienia. W ostatniej dekadzie kilka zespo w naukowych, badaj c post mortem tkank mzgow alkoholikw, podj o prb opisu zmian w ekspresji kilku tysi cy genw celem okre lenia zespo w genw alkoholowo-wra lliwych. W wietle wynikw, jakie uzyskali r ni badacze, wsplny jest przede wszystkim opis zmian w panelu genw odpowiedzialnych za stres oksydacyjny oraz szlakw biochemicznych odpowiedzialnych za dostarczanie energii. Ponadto, w tkance pozyskanej z regionu j dra p le cego oraz brzusznego obszaru nakrywki stwierdzono zmiany w ekspresji genw odpowiedzialnych za przeka nictwo nerwowe (neuroprzeka niki, transportery i receptory synaptyczne) oraz transdukcj sygna w wewn trzkomrkowych. Wnioski. Obserwowane zmiany ekspresyjne w regionach korowych mzgu maj zwi zek z procesami patologicznymi wywo anymi d ugotrwa ym eksponowaniem tkanki nerwowej na dzia anie alkoholu i jego metabolitw. Ponadto, ca o zmian opisanych na poziomie molekularnym dotycz cym szlaku dopaminergicznego systemu mezokortykolimbicznego, przek ada si na wydolno neuroplastyczn systemu neurochemicznego mzgu. Wskazane wydaje si zatem ponowne rozpatrzenie tradycyjnych neuropsychiatrycznych i neuropsychologicznych pogl dw na uwarunkowania degeneracji tkanki mzgowej u alkoholikw. SUMMARY Objective. The paper presents a review of research on molecular analysis of selected brain structures in alcohol abusers, with particular emphasis on specic characteristics of neuroplasticity mechanisms subject to pathological changes resulting from alcohol intoxication. Review. The mesocorticolimbic system constitutes the main pathway in the reward system targeted by most medications presently used in alcohol dependence treatment. Neuroadaptive changes induced in that cerebral area by alcohol use provide a substrate for the development of alcohol tolerance and dependence. During the past decade attempts have been made by a few research teams to describe changes in expression of several thousand genes in autopsy studies using alcohol-dependent persons brain tissue, in order to identify alcohol-sensitive gene groups. Research ndings reported by different authors have in common, rst and foremost, the description of changes in the gene panel responsible for oxidative stress, as well as biochemical pathways responsible for energy provision. Moreover, in tissues acquired from the nucleus accumbens and ventral tegmental areas changes were found in expression of genes responsible for neurotransmission (i.e. neurotransmitters, transporters, and synaptic receptors) and for transduction of intercellular signals. Conclusions. Expression changes found in cortical areas of the brain are associated with pathologic processes caused by a long-term exposure of nervous tissue to the impact of alcohol and its metabolites. Moreover, the body of changes described in the mesocorticolimbic dopaminergic pathway at the molecular level are related to the neuroplastic efcacy of the cerebral neurochemical system. Therefore, it seems that the traditional neuropsychiatric and neuropsychological views on the determinants of nervous tissue degeneration in the alcoholic brain should be re-examined. S owa kluczowe: neuroplastyczno / alkoholizm / kora przedczo owa / uk ad nagrody Key words: neuroplasticity / alcoholism / prefrontal cortex / reward system

Aktualnie, w neuronaukach klinicznych z neuropsychiatri i neuropsychologi na czele mechanizmy neuroplastyczno ci stanowi jeden z g wnych obszarw zainte-

resowa empirycznych i praktycznych. Neuroplastyczno deniowana jest przez Rybakowskiego jako procesy zwi zane ze zdolno ci mzgu do adaptacji czynno ciowej

54 i strukturalnej pod wp ywem bod cw zewn trznych i wewn trznych [1, str. 144]. Z kolei Herzyk uznaje, e plastyczno neuronaln mo na okre li jako fundamentaln w a ciwo ywego mzgu, zachodz c we wszystkich stadiach jego rozwoju, ktra pozwala na neuroadaptacyjne zmiany do mobilnych warunkw rodowiskowych oraz zwi ksza szanse przetrwania i zdrowienia mzgu uszkodzonego [2, str. 95]. Zjawisko neuroplastyczno ci mo e by rozumiane jako jeden z g wnych mechanizmw rozwoju biologicznego mzgu, ale tak e jako jeden z wielu mechanizmw samonaprawczych aktywuj cych si w mzgu uszkodzonym. Degeneracyjny wp yw nadu ywania alkoholu na mzg zosta potwierdzony w badaniach klinicznych ju wiele dziesi cioleci wcze niej [3]. Jednak przed szerokim rozpowszechnieniem metod neuroobrazowania uznawano, e wp yw ten jest po redni, to znaczy akcentowano niedobr witamin i niedo ywienie w toku przewlek ego alkoholizmu jako g wne przyczyny neurodegeneracji na czele z syndromem Korsakowa. Uj cie wsp czesne ktrego elementy zostan opisane ni ej nawi zuje do przemian w rozumieniu genezy i rozwoju zaburze neuropsychiatrycznych, ktre charakteryzuje odchodzenie od interpretowania patologii mzgu i zachowania jako wyniku zak ce neuroprzeka nictwa w kierunku analiz zmian w obr bie procesw neuroplastyczno ci [1]. Zjawisko alkoholizmu, a tak e wp yw alkoholu na mzg, coraz cz ciej rozumiane jest jako zesp dynamicznych przemian funkcjonowania mzgu aktywuj cych si w r nych miejscach wymiaru neuroplastyczno neurodegeneracja. Hipoteza przyspieszonego starzenia si mzgu autorstwa Oscar-Berman i wsp pracownikw jest jednym z nawi za koncepcyjnych do takiego podej cia [4, 5, 6]. Wed ug niej, nadu ywanie alkoholu powoduje takie zmiany w funkcjonowaniu i strukturach mzgu, ktre s charakterystyczne dla osb w starszym wieku ni osoba nadu ywaj ca. Innymi s owy, mzg alkoholika jest zawsze neurobiologicznie i poznawczo starszy, ni mzg jego niepij cego rwnolatka. Rozr nia si dwa szczeg owe wyja nienia: hipoteza efektw skumulowanych alkoholizmowi towarzyszy przedwczesne wyst pienie neuroanatomicznych i behawioralnych zmian zwykle zwi zanych z podesz ym wiekiem, hipoteza zwi kszonej podatno ci starzej cy si mzg jest bardziej podatny na negatywne dzia anie toksyn, w tym tak e alkoholu. Hipoteza zwi kszonej podatno ci sugeruje, e g wny efekt przyspieszone starzenie si mzgu wyst pi przede wszystkim u osb po 50 roku ycia, natomiast u osb m odszych neurodegenrecja tego typu mo e nie nast powa , lub te zachowuj c abstynencj maj oni wi ksze szanse na odwrcenie negatywnych zmian neuronalnych. W wietle bada Pfefferbauma i wsp pracownikw [7] druga wersja jest bardziej adekwatna. Wykazali oni na podstawie analiz neuropatologicznych, e w zakresie obj to ci i metabolizmu struktur takich jak kora mzgu, cia o modzelowate, hipokamp i m d ek, obserwuje si redukcj b d c skutkiem alkoholizmu, ale tylko u osb po 50 roku ycia. Wa nym aspektem tych bada by o odkrycie istotnej korelacji tych zmian neuropatologicznych z obni eniem takich parame-

Mariusz Panczyk, Pawe Krukow

trw neuropsychologicznych, jak pami operacyjna oraz funkcje wzrokowo-przestrzenne [7]. Wydaje si , e jednym z najwa niejszych odkry dotycz cych wsp czesnego, neuronaukowego podej cia do bada nad alkoholizmem, by o empiryczne udowodnienie mo liwo ci zahamowania neurogenezy w mzgu doros ego ju osobnika (szczura), spowodowane spo yciem alkoholu [8]. Eksperyment Nixona i Crews wykaza , e po podaniu ilo ci alkoholu odpowiadaj cej trzem porcjom spo ywanym przez ludzi, proliferacja neuronalnych komrek macierzystych spada o 40%. Zahamowanie to dotyczy jednego z g wnych obszarw, w ktrym zachodzi neurogeneza zakr tu z batego hipokampa. Cz ciowe zatrzymanie proliferacji spowodowa o zaburzenie migracji komrek nerwowych, nieprawid owo ci w r nicowaniu a nast pnie ich mier . Autorzy ci wskazuj na jeszcze jeden istotny fakt dotycz cy zak ce neurogenezy. Ju na pocz tku lat 80., Walker ze wsp pracownikami wykazali, e w wyniku podawania zwierz ciu alkoholu przez 5 miesi cy bez przerwy dochodzi do utraty od 20 do 25% komrek zakr tu z batego [9]. Jest to warto bardzo zbli ona do tej, jak otrzyma oby si obliczaj c ile komrek w tym rejonie nie powstanie w wyniku zahamowania neurogenezy pod wp ywem alkoholu. Dlatego uzasadniona staje si hipoteza, wed ug ktrej obserwowane przez wiele lat zaniki mzgu u przewlek ych alkoholikw mog by nie tylko wynikiem uszkodze neuronw przez toksyczne dziaanie alkoholu, ale tak e efektem braku nowych neuronw, ktre zast pi y by te obumieraj ce nawet przez dzia anie prawid owych procesw apoptotycznych nowymi, powstaymi w skutek neurogenezy. Wydaje si , e powy sze wyniki bada i sugestie teoretyczne wystarczaj co uzasadniaj konieczno podj cia szczeg owych neurobiologicznych i molekularnych analiz uwarunkowa patologii funkcjonowania mzgu w wymiarze neuroplastyczno neurodegeneracja.

BADANIA MOLEKULARNE GENOMU R norodno typw komrek nerwowych w centralnym uk adzie nerwowym ssakw ma swoje odzwierciedlenie w specycznym prolu ekspresyjnym tych komrek w zale no ci od lokalizacji i pe nionej funkcji w mzgu. Genom cz owieka stanowi oko o 30.000 genw [10] z czego prawdopodobnie od 1/3 do 1/2 ca ej puli ulega specycznej ekspresji w mzgu [11]. Transkrypcja (ekspresja genw) jest skomplikowanym, uporz dkowanym procesem, ktry zachodzi w wyniku wybirczego oddzia ywania wielu r nych bia ek z okre lonymi regionami genomu. Poniewa bia ka te zwane czynnikami transkrypcyjnymi s rwnie kodowane przez geny, to genom mo na okre li jako uk ad samoreguluj cy si . Wzajemne interakcje w p tli... gen bia ko gen bia ko ... pozwalaj wyrazi okre lon odpowied molekularn na wielokrotnie oddzia ywuj ce czynniki rodowiskowe adekwatnie do cz stotliwo ci i czasu trwania tych oddzia ywa . Odpowiednie kszta towanie si aktywno ci synaptycznej jest kluczowym elementem w modulowaniu rozwoju okrelonych funkcji w r nych regionach mzgu pod wp ywem

Analiza molekularna neuroplastyczno ci mzgu alkoholikw perspektywa genomiczna i neuropsychologiczna

55

do wiadczania jednostki [12]. Czynniki chemiczne, w tym alkohol, mog w znacznym stopniu zmienia zjologiczn zdolno sieci synaptycznej do organizowania nowych aktywnych po cze mi dzy kszta tuj cymi si w procesie neurogenezy neuronami. Obserwowane klinicznie zmiany w funkcjonowaniu poznawczym osb uzale nionych od alkoholu maj swoje odzwierciedlenie w procesach zachodz cych na poziomie molekularnym, a w szczeglno ci w aktywno ci transkrypcyjnej genomu [12]. Analiza mikromacierzy molekularnych (microarray analysis) to technika badania ekspresji niemal ca ego genomu w pojedynczym eksperymencie [11]. Wprowadzenie techniki mikromacierzy DNA (DNA microarrays) zrewolucjonizowao nauki biologiczne, gdy sta y si one bardziej ekonomiczne, ale rwnocze nie bardziej efektywne. Metoda ta opiera si na zasadach opracowanych ju we wczesnych latach 70. przez Southerna. Immobilizowane na powierzchni szk a lub folii nylonowej fragmenty DNA lub RNA cz si na zasadzie komplementarno ci z DNA lub RNA (proces hybrydyzacji) pochodz cym z badanej prbki. Po czenie pasuj cych do siebie fragmentw (komplementarnych) DNA/RNA jest nast pnie odczytywane w detektorze (mierzy si uorescencj ). Dzi ki tej metodzie mo liwe sta o si wykonanie analizy nawet do 20.000 genw w jednym eksperymencie [13]. Poniewa w toku podj tej analizy uzyskanych wynikw, przeprowadza si grupowanie genw pod wzgl dem funkcji jak pe ni ich produkty bia kowe, mo liwe jest okre lenie r nic funkcjonalnych poszczeglnych neuronw z typowanych regionw mzgu. Ponadto technika ta umo liwia wskazanie wzajemnych relacji mi dzy r nymi genami, rwnie tymi, ktrych funkcja nie jest jasno okre lona. Dane takie pozwalaj w konsekwencji na ustalenie dok adnych szlakw molekularnej odpowiedzi komrek nerwowych na r ne czynniki endogenne oraz rodowiskowe [14]. Modykacje tej metody pozwalaj na oznaczanie nie tylko prolu ekspresyjnego, ale rwnie oznaczanie polimorzmw r nych typw, znanych mutacji, a tak e oznaczanie prolu bia kowego w badaniach proteomicznych (mikromacierze bia kowe) [13].

ROLA DOPAMINERGICZNEGO SYSTEMU MEZOKORTYKOLIMBICZNEGO Dopaminergiczny system mezokortykolimbiczny (mesocorticolimbic dopaminergic system, MDS) jest obszarem w mzgu sk adaj cym si z brzusznego obszaru nakrywki (ventral tegmental area, VTA) cz cego si z j drem p le cym (nucleus accumbens, NA) oraz przegrod (septum) i kor przedczo ow (prefrontal cortex, PFC). System te stanowi szlak okre lany jako uk ad nagrody, ktrego pobudzenie ujawnia si pod wp ywem jedzenia, seksu oraz po spo yciu alkoholu, narkotykw jak rwnie przy nadu ywaniu niektrych lekw psychotropowych. Uk ad ten odpowiada za motywacj poprzez uzyskanie nagrody, dochodzi wi c do pozytywnego wzmocnienia i z czasem do rozwoju uzale nienia [15, 16, 17, 18, 19, 20]. W badaniach na modelach zwierz cych wykazano, e oddzia ywanie alkoholu na szlak MDS jest z o one, a reakcja na poziomie genomu jest regioswoista. Na przyk ad ekspresja genu dla receptora dopaminergicznego

D2 ro nie w regionie NA i pr kowiu [21], a ekspresja licznych podtypw receptora NMDA glutaminergicznego, g wnego w szlaku pobudzaj cego w mzgu, ro nie w obszarze kory [22]. Ponadto, zmiany sk adu podjednostek z o onego receptora NMDA w szlaku MDS u szczurw traktowanych alkoholem s neuro- i regioswoiste [23]. W mzgu cz owieka, zmiany ekspresji genw ujawniaj ce si pod wp ywem alkoholu s wypadkow kilku czynnikw. Jedn z wa nych determinant jest wzorzec genetyczny, predysponuj cy dan osob do uzale nienia. Czynniki genetyczne w odpowiednich warunkach rodowiskowych oraz pod wp ywem d ugotrwa ej ekspozycji na alkohol, mog sprzyja utrwalaniu si patologicznych zmian w strukturze i funkcjonowaniu komrek nerwowych, co w konsekwencji przek ada si na neuroadaptacyjn przebudow MDS [24, 25]. Obraz zmian zwi zany z wp ywem alkoholu na mzg jest skomplikowany, poniewa r ne regiony mzgu poprzez swoj odmienn patozjologi , manifestuj odmienne skutki, ktre mo emy obserwowa klinicznie u pacjenta. Osoby uzale nione od alkoholu wykazuj si os abieniem funkcji poznawczych, zdolno ci do planowania, zmniejszeniem plastyczno ci [26, 27]. Zmiany powy sze maj swoje rd o w uszkodzeniu PFC, ktra odpowiada za funkcje wykonawcze. Ponadto zaobserwowano znaczn utrat istoty bia ej [28] i szarej [29, 30] u d ugoletnich alkoholikw w PCF co kontrastuje z brakiem zmian neuromorfologicznych w pozostaym obszarze MDS. Natomiast zmiany molekularne takie jak identykacja wzorca w prolu ekspresyjnym genw z regionu MDS, mo e si przyczyni do lepszego zrozumienia mechanizmw komrkowych, ktre przek adaj si na plastyczno MDS. Badania z wykorzystaniem wysoko wydajnych technik analizy genomu, takich jak analiza mikromacierzy molekularnych w po czeniu z mo liwo ci uzyskania odpowiedniej ilo ci i jako ci materia u genetycznego z niewielkich struktur mzgowych (NA i VTA) pozwoli y na opis zmian ekspresyjnych w MDS [31, 32, 33, 34, 35, 36]. Wsp czesna technologia w badaniach genomicznych umo liwia wi c kompleksowe analizowanie z o onych mechanizmw zachodz cych na poziomie molekularnym w wybranych obszarach mzgu.

BADANIA EKSPRESYJNE KORY PRZEDCZO OWEJ Kora przedczo owa jest g wnym obszarem, w ktrym dochodzi do widocznych uszkodze w istocie szarej i biaej, ktre mo emy zaobserwowa u alkoholikw z kilkuletnim sta em uzale nienia [28, 29, 30]. Skutki te, s przede wszystkim spowodowane toksycznym dzia aniem etanolu i jego bezpo redniego metabolitu aldehydu octowego na neurony. Ponadto, dochodzi do zaburzenia bilansu w obrocie dwoma neurotransmiterami: dzia aj cym hamuj co kwasem -aminomas owym (GABA) oraz pobudzaj cym kwasem glutaminowym. Obraz zmian jest szczeglnie widoczny w okresie odstawienia, kiedy to zwi kszona w wyniku neuroadaptacji wra liwo uk ada glutaminergicznego wywo uje zesp abstynencyjny [37, 38, 39, 40, 41].

56 Kilka grup naukowych zaj o si badaniem zmian ekspresyjnych, jakie zachodz u alkoholikw w tkance kory przedczo owej. Lewohl i wsp pracownicy w 2000 r. oraz Mayeld i wsp pracownicy w 2002 r. wykonali analiz prolu ekspresyjnego w PFC u ywaj c dwch technik hybrydyzacyjnych, odpowiednio: techniki mikromacierzy oligonukleotydowych (bardzo krtkie fragmenty jednoniciowego DNA) oraz techniki mikromacierzy cDNA (komplementarne do mRNA fragmenty DNA) [33, 36]. Okre lono mi dzy innymi zmiany w ekspresji genw dla czynnikw transkrypcyjnych. Produkty bia kowe tych genw odpowiadaj za procesy w czania (enhancer) lub wy czania (repressor) ekspresji innych genw poprzez oddzia ywania z regionami regulatorowymi. Stanowi one cze swoistego mechanizmu reguluj cego aktywno ekspresyjn genomu. Jednak e w badaniach Lewohl z 2000 r. oraz Mayeld z 2002 r., spo rd analizowanej puli genw niewiele by o alkoholo-wra liwych czynnikw transkrypcyjnych [33, 36]. W opozycji do tych wynikw, p niejsze badania FlatscherBader i wsp pracownikw z 2005 r. wskaza y, e spo rd typowanych genw wra liwych, a 15% stanowi y czynniki transkrypcyjne. Dodatkowo, niewielkie zmiany w ekspresji regionw regulatorowych dla AP-1 (Activator Protein 1) oraz CREB (cAMP Responsive Element Binding Protein) [31]. Uzupe nieniem tych wynikw pozostaj badania zespo u Iwamoto i wsp pracownikw z 2004 r. potwierdzaj ce znaczny udzia zmian w obr bie genw reguluj cych transkrypcj w tkance z PFC [35]. Natomiast Liu i wsp pracownicy w 2004 r. zidentykowali oko o 2800 genw o zmienionej ekspresji, ale w rd nich nie by o genw dla czynnikw transkrypcyjnych. Jednak e spora liczba genw nie zosta a zakwalikowana do adnej z klas funkcyjnych, by mo e cz z nich stanowi nieopisane jeszcze czynniki transkrypcyjne [32]. Nie jest jasne czy obserwowane zmiany funkcjonowania elementw regulatorowych w PFC s odzwierciedleniem p niejszych zmian ekspresji genw odpowiedzialnych za neuroprotekcj i napraw powsta ych uszkodze , a w konsekwencji za plastyczno mzgu. Niektre spo rd analizowanych bada wskazuj na zmiany ekspresyjne w obr bie genw zwi zanych z mielogenez zachodz c w PFC u osb uzale nionych od alkoholu. Lewohl i wsp pracownicy w 2000 r. opisali znacz ce obni enie poziomu (down-regulation) ekspresji genw zaanga owanych w mielinizacj [36]. Jednak e wyniki opisywanych bada nie s jednoznaczne w tej kwestii. W zale no ci od u ytej strategii analitycznej, obserwowano rwnie brak zmian [33], a tak e podwy szenie poziomu ekspresji (up-regulation) tej klasy genw [35]. Analiza pojedynczych przypadkw (osobne pule mRNA) znacznie r ni a si uzyskanymi wynikami w porwnaniu z analiz cznych pul mRNA ekstrahowanych z tkanek pochodz cych od r nych pacjentw. Mimo e, w badaniu zespo u Flatscher-Bader w 2005 r. powy sze rozbie no ci rwnie si ujawni y, to interesuj ce jest zidentykowanie zmniejszonej ekspresji genu PMP22 (peripheral myelination protein 22 gene) we wszystkich badanych przypadkach [31] co koresponduje z wynikami opisanymi przez zesp Liu w 2004 r. [32]. W zjologicznych warunkach ekspresja genu PMP22 zaznacza si szczeglnie silnie w komrkach

Mariusz Panczyk, Pawe Krukow

Schwanna odpowiedzialnych za proces tworzenia os onki mielinowej w kien nerwowych. Zaburzenia dynamiki procesu wykszta cania os onki mielinowej aksonw przez komrki glejowe i oligodendrocyty w obr bie o rodkowego uk adu nerwowego mo e wiadczy o zmniejszeniu zdolno ci regeneracyjnych mzgu i objawia si negatywnymi skutkami w jego funkcjonowaniu. Jednak e badania tkanki mzgowej alkoholikw nie daj jednoznacznej odpowiedzi na faktyczny udzia procesu remielinizacji w odpowiedzi tkanki mzgowej na intoksykacj alkoholem. Przyczyn powy szych rozbie no ci jest prawdopodobnie wysoka heterogeniczno badanych grup, dodatkowym czynnikiem komplikuj cym interpretacje wynikw jest pojawianie si w badanych grupach pacjentw z tzw. podwjn diagnoz , a wi c takich, u ktrych alkoholizm rozwija si na tle innej, wcze niej ujawniaj cej si choroby psychicznej na przyk ad schizofrenii, co mo e wiadczy o niepoprawnym dobraniu kryteriw w czaj cych przypadki do badania [42]. Takie nak adanie si na siebie u jednej osoby dwch lub wi cej zaburze neuropsychiatrycznych utrudnia wnioskowanie, czy obserwowane zmiany w aktywno ci genw zaanga owanych w mielogenez s faktycznie uwarunkowane oddzia ywaniem alkoholu, czy te maj swoje rd o w innych uwarunkowaniach [43]. W badaniach prowadzonych na modelach zwierz cych, stwierdzono zwi zek mi dzy stresem oksydacyjnym, a uszkadzaj cym wp ywem alkoholu na PFC. D ugotrwa a ekspozycja szczurw na etanol wywo ywa o p kni cia w niciach DNA oraz wzrost poziomu bia ek szoku cieplnego w korze mzgowej [44, 45]. Powy sza hipoteza zosta a potwierdzona w badaniach na tkance ludzkiej pochodz cej z PFC; stwierdzono znaczny wzrost aktywno ci genw zwi zanych z napraw DNA oraz genw koduj cych liczne bia ka szoku cieplnego (Heat shock proteins, HSP) [31, 35, 33]. HSP to tzw. bia ka opieku cze odpowiedzialne za prawid owe funkcjonowanie proteomu (wszystkie bia ka wyst puj ce w komrce) poprzez zapewnienie odpowiedniego przebiegu procesw fa dowania, oligomeryzacji, translokacji oraz degradacji innych bia ek. Ekspresja genw koduj cych HSP znacznie wzrasta w tkankach nara onych na czynniki uszkadzaj ce takie jak: podwy szona temperatura, toksyny, promieniowanie UV, niedotlenienie etc. Poza zmianami w ekspresji HSP, dodatkowo zaobserwowano znaczny wzrost ekspresji genw koduj cych czynniki antyoksydacyjne (wymiatacze wolnych rodnikw tlenowych). Przyczyny pojawienia si stresu oksydacyjnego indukowanego alkoholem mo na upatrywa w zak ceniu funkcji mitochondriw komrkowych. Stwierdzono bowiem obni enie ekspresji genw mitochondrialnych zwi zanych z procesem transportu elektronw w a cuchu oddechowym, ktry jest g wnym rd em energii dla komrki [31, 32]. Rozprz gniecie tych szlakw mitochondrialnych prowadzi do nagromadzenia reaktywnych form tlenu (rodniki), ktre uszkadzaj DNA, RNA oraz bia ka. Komrki broni c si przed tymi negatywnymi skutkami aktywuj procesy ochronne, co manifestuje si wzrostem ekspresji genw dla czynnikw przeciwrodnikowych oraz HSP. Analiza ekspresyjna panelu genw zwi zanych z przeka nictwem sygna w wewn trzkomrkowych nie daje

Analiza molekularna neuroplastyczno ci mzgu alkoholikw perspektywa genomiczna i neuropsychologiczna

57

jednoznacznych wynikw. Zidentykowane geny, ich liczba oraz szlaki sygna owe w ktre produkty bia kowe tych genw s zaanga owane, charakteryzuj si zr nicowaniem i nie daj w sumie mo liwo ci postawienia jaki oglnych wnioskw. Sumuj c wyniki powy szych bada mo na stwierdzi , e obserwowane zmiany w prolu ekspresyjnym genw w tkance pozyskanej z PFC maj charakter subtelny, gdy poziomy r nic w ekspresji by y w wi kszo ci przypadkw mniejsze ni 2-krotny. Ponadto tyko niewielka liczba zidentykowanych alkoholo-wra liwych genw by a wsplna dla wszystkich bada . R nice w doborze przypadkw, rodzaj u ytej techniki badawczej (typ mikromacierzy molekularnej, rodzaj techniki hybrydyzacyjnej) i analitycznej ( czne i rozdzielne pule mRNA, r nice w opracowaniu statystycznym) mog by przyczyn r nic w wyselekcjonowaniu tych samych genw przez r ne zespo y naukowe. Nie bez znaczenia pozostaje rwnie odpowiedni dobr grupy kontrolnej oraz stan pozyskanej tkanki mzgowej. Bezpo rednia przyczyna zgonu, pH tkanki, czas jaki up yn od zgonu do pobrania, stopie oczyszczenia RNA, b d bezpo rednio wp ywa na ko cowe wyniki i mog przyczynia si do odmiennych obserwacji w r nych badaniach. Ponadto charakterystyka poszczeglnych przypadkw klinicznych powinna uwzgl dnia czas trwania uzale nienia, wiek pacjenta w chwili mierci, stopie uzale nienia, obecno politoksymanii oraz chorb wsp towarzysz cych, w szczeglno ci zaburze afektywnych dwubiegunowych i schizofrenii. Jednak mimo tych problemw metodologicznych bezsporny jest udzia grup genw zaanga owanych w procesy naprawy DNA i stresu oksydacyjnego w neuropatologii PFC u alkoholikw [46].

BADANIA EKSPRESYJNE UK ADU MEZOLIMBICZNEGO NEUROPLASTYCZNO MZGU W analizach z wykorzystaniem mikromacierzy molekularnych zidentykowano w sumie 125 genw wytypowanych jako alkoholo-wra liwe w VTA, 68 w PFC oraz 51 w NA. Jednak aden z nich nie by wsplny dla wszystkich 3 regionw, a mniej ni 4% by o wsplne dla ktrego z dwch [46]. W regionach NA i VTA wskazuje si na podobie stwo w stosunku do grup funkcyjnych genw o zmienionej ekspresji w porwnaniu z PFC. W NA tylko kilka genw nale a o do grupy koduj cej czynniki transkrypcyjne w przeciwie stwie do VTA. Ponadto, nie stwierdzono w NA i VTA istotnych zmian dotycz cych genw zwi zanych z funkcjonowaniem proteomu: translacji, modykacji potranslacyjnej oraz translokacji bia ek. W przeciwie stwie do PFC, rwnie w dwch pozosta ych regionach nie by o zmian w rd czynnikw zaanga owanych w szlaki dostarczaj ce energii. Je li chodzi o system przeka nictwa wewn trzkomrkowego to najistotniejsza jest zmiana opisana dla VTA i dotyczy genu dla cAMP i szlaku sygna owego zwi zanego z jonami wapnia [46]. Jednym z najwa niejszych paradygmatw dotycz cych podstaw reakcji neurochemicznej mzgu na substancje uza-

le niaj ce jest aktywacja szlaku dopaminergicznego w uk adzie MDS. W badaniach z udzia em szczurw stwierdzono, e d ugotrwa e podawanie alkoholu wywo uje sensytyzacj neuronw dopaminergicznych w obszarze VTA [47]. Stwierdza si rwnie obni enie aktywno ci dopaminergicznej w regionie NA zarwno u zwierz t i ludzi [48, 49, 50]. Nadaktywno kana w wapniowych typu L zosta a zaproponowana jako mo liwy mechanizm os abionego uwalniania dopaminy [51]. Ponadto stwierdzono zmniejszenie ekspresji genw dla receptorw dopaminergicznych D2 i D3 w obszarze NA i cia a migda owatego u osb uzale nionych od alkoholu [52]. Opisano rwnie zmiany ekspresyjne kilku genw tworz cych wsplny klaster transporterw dla kwasu glutaminowego: SLC1A2, SLC17A6 i SLC17A7 w VTA [53]. Transporter SLC1A2 odpowiada za modulowanie uwalniania glutaminianu do szczeliny synaptycznej oraz za plastyczno w obr bie hipokampa [54]. SLC17A7 jest odpowiedzialny za magazynowanie glutaminianu w p cherzykach presynaptycznych oraz reguluje uwalnianie neuroprzeka nika w synapsach pobudzaj cych [55, 56]. Konsekwencj opisanych neuroadaptacji mo e by zmiana wra liwo ci ca ego uk adu pobudzaj cego, co w miar pog biania si uzale nienia prowadzi do utraty nad nim kontroli. Ponadto pojawiaj ce si problemy z uczeniem i zapami tywaniem maj bezpo redni zwi zek z molekularnymi mechanizmami adaptacyjnymi zachodz cymi w hipokampie. W rd obserwowanych zmian ekspresyjnych w regionach NA i VTA najwa niejsze s te dotycz ce neuroplastyczno ci. Do genw o zr nicowanej ekspresji nale odpowiedzialne za cytoszkielet i architektur komrki, bia ka zaanga owane w procesy adhezji komrek. Du e zmiany wykazano rwnie wzgl dem genw zaanga owanych w neuroprzeka nictwo, aczkolwiek wi ksze dla VTA ni NA. W badaniach dotycz cych plastyczno ci mzgu alkoholikw stwierdzono zmiany w ekspresji genu NTRK2 (Neurotrophic Tyrosine Kinase Receptor, type 2). Aktywno tego genu jest regulowana w procesie remodelowania mzgu przez czynnik BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor) [57, 58]. Ta cie ka sygna owa jest uwa ana za kluczowy element w plastyczno ci synaptycznej, umo liwiaj ca zwi kszenie uwalniania neurotransmiterw z p cherzykw synaptycznych, g wnie kwasu glutaminowego. Szczeglna aktywno tego szlaku zaznacza si w procesach uczenia i zapami tywania zachodz cych w hipokampie [59, 60]. Rwnie liczne geny koduj ce bia ka cytoszkieletu oraz odpowiadaj ce za tworzenie dendrytw zosta y zidentykowane w regionie VTA jak np. SYNPO (Synaptopodin) [61] oraz gen NRXN1 (Neurexin 1) zaanga owany w proces tworzenia synaps pobudzaj cych i hamuj cych [62]. Taka strukturalna neuroplastyczno w obr bie VTA mo e by p nym nast pstwem d ugotrwa ego oddzia ywania alkoholu na ten obszar MDS. Zmian takich nie opisano dla PFC, co koresponduje rwnie w r nicach dotycz cych genw zaanga owanych w stres oksydacyjny oraz genw reguluj cych wzrost i podzia y komrek, ktre nie zosta y opisane dla NA i VTA. Sumuj c mo na stwierdzi , e o ile zmiany obserwowane w regionach NA i VTA s zbli one i dotycz procesw neuroplastyczno ci, o tyle zmiany w PFC dotycz przede

58 wszystkim procesw naprawy powsta ych uszkodze o charakterze neurodegeneracyjnym. Odkrycia te dobrze nawi zuj do obrazu klinicznego osb uzale nionych od alkoholu. Przysz e badania nad rozwojem, funkcjonowaniem i patozjologi mzgu b d wymaga y integracji genomiki, proteomiki i neuropsychologii. Takie zintegrowane podej cie we wsp czesnych neuronaukach pozwala na kompleksowy opis mechanizmw od poziomu molekularnego do obserwowanego klinicznie obrazu zmian w funkcjonowaniu pacjenta. Poza wp ywem substancji uzale niaj cych jak alkohol, rwnie takie zjawiska jak polimorzm genetyczny czy mutacje skutkuj ce zmianami w ekspresji genw odpowiedzialnych za neurogenez , wp ywaj na zmniejszenie zdolno ci poznawczych pacjentw. W wielu przypadkach takie endogenne uwarunkowania mog znacznie utrudni prowadzenie skutecznej rehabilitacji neuropsychologicznej [63].

Mariusz Panczyk, Pawe Krukow

PODSUMOWANIE Neuronauki korzystaj z bogatego zasobu wiedzy zdobytej przez ostatnie dwie dekady bada genomicznych w kilku obszarach. Jednym z nich jest poznanie szczegowych uwarunkowa rozwoju wielu chorb psychicznych, co wskaza o na mo liwo stosowania nowych strategii terapii. Wsp czesna psychofarmakologia stoi przed problemami leczenia chorb neurodegeneracyjnych oraz ograniczenia skutkw urazw mzgowych. Znajomo naturalnych mechanizmw obrony komrek nerwowych przed negatywnym oddzia ywaniem czynnikw zewn trznych pozwala na opracowanie terapii opartej o strategi neuroprotekcyjn . Opis molekularnych cie ek aktywuj cych si podczas neurogenezy ma istotne znaczenie dla farmakologicznego wspomagania procesw rehabilitacji neuropsychologicznej. Rwnie wykorzystanie neuronalnych komrek macierzystych, ktrych zastosowanie w psychiatrii i neurologii budzi spore nadzieje, nie b dzie mo liwe bez znajomo ci mechanizmw kieruj cych r nicowaniem i implementacj funkcjonaln w struktur istniej cej tkanki mzgowej. Substancje okre lane, jako leki prokognitywne maj rozpoznawa takie punkty uchwytu, ktre jako elementy molekularne s szczeglnie zaanga owane w tworzenie nowych po cze synaptycznych oraz odbudow uszkodzonego drzewa synaptycznego. Nowa generacja farmaceutykw tzw. przeciwcia a monoklonalne (np. natalizumab, Tysabri) zosta y opracowane dzi ki zaawansowanym technikom analizy molekularnej gnomicznej i proteomicznej. Wielkoskalowe analizy badaj ce ekspresj kilku tysi cy genw w pojedynczym materiale biologicznym pozwala na zidentykowanie z o onych zmian, jakie zachodz w typowanych obszarach mzgu pod wp ywem d ugotrwaej ekspozycji na alkohol. Nakre lenie obrazu zmian patologicznych w takich obszarach mzgu jak VTA czy NA pozwala lepiej rozumie pod o e i skutki kliniczne obserwowane u pacjentw uzale nionych. Poznanie mechanizmw neurodegeneracyjnych oraz zdolno ci plastycznych i adaptacyjnych mzgu daj nadziej na opracowanie skuteczniejszych ni obecnie stosowane metod terapii, opartych o selektywnie dzia aj ce leki nacelowane na wybrane pro-

cesy mzgowe. Poza tym, warto wskaza , e zmiany neurodegeneracyjne powstaj ce w toku uzale niania si mog w swoisty sposb wp ywa lub nawet determinowa dalszy rozwj uzale nienia. Omawianym strukturom uk adu mezokortykolimbicznego przypisane s okre lone funkcje neuropsychologiczne. VTA jest struktur o pierwszorz dnym znaczeniu dla ludzkiego systemu motywacji oraz regulacji zachowa opartych o wzmocnienie pozytywne [64]. Wykazanie zak cenia w funkcjonowaniu tego obszaru na poziomie molekularnym i nieprawid owo ci procesw neuroplastyczno ci mo na uzna nie tylko za nalny skutek uzale nienia i nadu ywania toksycznie dzia aj cego na mzg alkoholu, ale rwnie jako jedn z potencjalnych przyczyn eskalowania g odu alkoholowego pojawiaj cego si w ci gu rozwoju uzale nienia. Do tego zjawiska do czaj rwnie patologiczne zmiany w korze przedczo owej. Struktura ta, odpowiedzialna za funkcje wykonawcze a wi c planowanie, wyci ganie wnioskw, samokrytycyzm, przewidywanie nast pstw w asnych dzia a [65] w przypadku uszkodze na poziomie mikro- i makrostrukturalnym mo e pog bia poziom uzale nienia poprzez odebranie potencjalnie uzale nionej osobie kompetencji automonitoringu i reeksyjnego podej cia do swojego funkcjonowania. Taka charakterystyka relacji mi dzy zmianami na poziomie komrkowym obszarw mzgu i istotnych, z punktu widzenia rozwoju uzale nienia, cech neurobehawioralnych sk ania do zadania nowych pyta uzasadnionych jak si wydaje badawczo i klinicznie; czy rozpocz cie u ywania szkodliwego alkoholu jest w stanie wygenerowa takie zmiany w wybranych parametrach molekularnych i neuropsychologicznych mzgu, e przyspiesza uzale nienie niejako samoczynnie? Czy zak cenie ekspresji genw zwi zanych z neuroplastyczno ci wybranych okolic mzgowia b dzie mo na w przysz o ci zatrzyma lub nawet odwrci przy pomocy celowanej terapii lekami z komponent neuroprotekcyjn ? I w ko cu czy fakt cofania si zmian degeneracyjnych u osb zachowuj cych abstynencj mo e by warto ciowym empirycznie prototypem opracowania koncepcji zatrzymywania innych obok alkoholowej typw demencji, o coraz lepiej poznawanych uwarunkowaniach genetycznych.

PI MIENNICTWO
1. Rybakowski J. Wp yw lekw psychotropowych na plastyczno neuronaln . Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii. 2005; 2: 143-153. Herzyk A. Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Warszawa. Wyd Scholar; 2006. Israel Y, Mardones J. Biological basis of alcoholism. New York: Wiley; 1971. Oscar-Berman M, Marinkovi K. Alcohol: effects on neurobehavioral functions and the brain. Neuropsychol Rev. 2007; 17 (3): 239-257. Ellis RJ, Oscar-Berman M. Alcoholism, aging, and functional cerebral asymmetries. Psychol Bull. 1989; 106 (1): 128-147. Oscar-Berman M, Schendan HE. Asymmetries of brain function in alcoholics: Relationship to aging. W: Obler L, Connor LT. red. Neurobehavior of language and cognition: Studies of normal aging and brain damage. New York: Kluver Academic Press; 2000: 213-240.

2. 3. 4. 5. 6.

Analiza molekularna neuroplastyczno ci mzgu alkoholikw perspektywa genomiczna i neuropsychologiczna

7. Pfefferbaum A, Adelsteinsson F, Sullivan EV. Dysmorphology and microstructural degradation of the corpus collosum: Interaction of age and alcoholism. Neurobiol Aging. 2006; 27 (7): 994-1009. Nixon K, Crews FT. Binge ethanol exposure decreases neurogenesis in adult rat hippocampus. J Neurochem. 2002; 83 (5): 1087-1093. Walker DW, Barnes DE, Zornetzer SF. Neuronal loss in hippocampus induced by prolonged ethanol consumption in rats. Science. 1980; 209 (4457): 711-713. Lander ES, Linton LM, Birren B, Nusbaum C, Zody MC. i wsp. International Human Genome Sequencing Consortium: Initial sequencing and analysis of the human genome. Nature. 2001; 409 (6822): 860-921. Colantuoni C, Purcell AE, Bouton CM, Pevsner J. High throughput analysis of gene expression in the human brain. J Neurosci Res. 2000; 59 (1): 1-10. Flavell SW, Greenberg ME. Signaling mechanisms linking neuronal activity to gene expression and plasticity of the nervous system. Annu Rev Neurosci. 2008; 31: 563-590. Blanchard AP, Friend SH. Cheap DNA arrays-its not all smoke and mirrors. Nat Biotechnol. 1999; 17 (10): 953. Nelson SB, Hempel C., Sugino K. Probing the transcriptome of neuronal cell types. Curr Opin Neurobiol. 2006; 16 (5): 571-576. Bradley KC, Meisel RL. Sexual behavior induction of c-Fos in the nucleus accumbens and amphetamine-stimulated locomotor activity are sensitized by previous sexual experience in female Syrian hamsters. J Neurosci. 2001; 21 (6): 2123-2130. Di Chiara G, Bassareo V, Fenu S, De Luca MA, Spina L, Cadoni C, Acquas E, Carboni E, Valentini V, Lecca D. Dopamine and drug addiction: the nucleus accumbens shell connection. Neuropharmacology. 2004; 47 (suplement 1): 227-241. Hernandez L, Hoebel BG. Food reward and cocaine increase extracellular dopamine in the nucleus accumbens as measured by microdialysis. Life Sci. 1988; 42 (18): 1705-1712. Mobbs D, Greicius MD, Abdel-Azim E, Menon V, Reiss AL. Humor modulates the mesolimbic reward centers. Neuron. 2003; 40 (5): 1041-1048. Pfaus JG, Damsma G, Nomikos GG, Wenkstern DG, Blaha CD, Phillips AG, Fibiger HC. Sexual behavior enhances central dopamine transmission in the male rat. Brain Res. 1990; 530 (2): 345-348. Yoshida M, Yokoo H, Mizoguchi K, Kawahara H, Tsuda A, Nishikawa T, Tanaka M. Eating and drinking cause increased dopamine release in the nucleus accumbens and ventral tegmental area in the rat: measurement by in vivo microdialysis. Neurosci Lett. 1992; 139 (1): 73-76. Kim MO, Lee YK, Choi WS, Kim JH, Hwang SK, Lee BJ, Kang SG, Kim K, Baik SH. Prolonged ethanol intake increases D2 dopamine receptor expression in the rat brain. Mol Cells. 1997; 7 (5): 682-687. Freund G, Ballinger WE. Loss of synaptic receptors can precede morphologic changes induced by alcoholism. Alcohol Alcohol Suppl. 1991; 1: 385-391. Darstein MB, Landwehrmeyer GB, Feuerstein TJ. Changes in NMDA receptor subunit gene expression in the rat brain following withdrawal from forced long-term ethanol intake. Naunyn Schmiedebergs Arch Pharmacol. 2000; 361 (2): 206-213. Bassareo V, De Luca MA, Aresu M, Aste A, Ariu T, Di Chiara G. Differential adaptive properties of accumbens shell dopamine responses to ethanol as a drug and as a motivational stimulus. Eur J Neurosci. 2003; 17 (7): 1465-1472. Ericson M, Molander A, Lf E, Engel JA, Sderpalm B. Ethanol elevates accumbal dopamine levels via indirect activation of ventral tegmental nicotinic acetylcholine receptors. Eur J Pharmacol. 2003; 467 (1-3): 85-93. Ratti MT, Bo P, Giardini A, Soragna D. Chronic alcoholism and the frontal lobe: which executive functions are impaired? Acta Neurol Scand. 2002; 105 (4): 276-281.

59

8. 9.

10.

11.

12.

13. 14. 15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27. Pfefferbaum A, Desmond JE, Galloway C, Menon V, Glover GH, Sullivan EV. Reorganization of frontal systems used by alcoholics for spatial working memory: an fMRI study. Neuroimage. 2001; 14 (1): 7-20. 28. Harper CG, Kril JJ, Holloway RL. Brain shrinkage in chronic alcoholics: a pathological study. Br Med J (Clin Res Ed). 1985; 290 (6467): 501-504. 29. Kril JJ, Harper CG. Neuronal counts from four cortical regions of alcoholic brains. Acta Neuropathol. 1989; 79 (2): 200-204. 30. Kril JJ, Halliday GM, Svoboda MD, Cartwright H. The cerebral cortex is damaged in chronic alcoholics. Neuroscience. 1997; 79 (4): 983998. 31. Flatscher-Bader T, van der Brug M, Hwang JW, Gochee PA, Matsumoto I, Niwa S, Wilce PA. Alcohol-responsive genes in the frontal cortex and nucleus accumbens of human alcoholics. J Neurochem. 2005; 93 (2): 359-370. 32. Liu J, Lewohl JM, Dodd PR, Randall PK, Harris RA, Mayeld RD. Gene expression proling of individual cases reveals consistent transcriptional changes in alcoholic human brain J Neurochem. 2004; 90 (5): 1050-1058. 33. Mayeld RD, Lewohl JM, Dodd PR, Herlihy A, Liu J, Harris RA. Patterns of gene expression are altered in the frontal and motor cortices of human alcoholics. J Neurochem. 2002; 81 (4): 802-813. 34. Sokolov BP, Jiang L, Trivedi NS, Aston C. Transcription proling reveals mitochondrial, ubiquitin and signaling systems abnormalities in postmortem brains from subjects with a history of alcohol abuse or dependence. J Neurosci Res. 2003; 72 (6): 756-767. 35. Iwamoto K, Bundo M, Yamamoto M, Ozawa H, Saito T, Kato T. Decreased expression of NEFH and PCP4/PEP19 in the prefrontal cortex of alcoholics. Neurosci Res. 2004; 49 (4): 379-385. 36. Lewohl JM, Wang L, Miles MF, Zhang L, Dodd PR, Harris RA. Gene expression in human alcoholism: microarray analysis of frontal cortex. Alcohol Clin Exp Res. 2000; 24 (12): 1873-1882. 37. Freund G, Anderson KJ. Glutamate receptors in the frontal cortex of alcoholics. Alcohol Clin Exp Res. 1996; 20 (7): 1165-1172. 38. Hoffman PL, Tabakoff B. The role of the NMDA receptor in ethanol withdrawal. EXS. 1994; 71: 61-70. 39. Jasmin L, Wu MV, Ohara PT. GABA puts a stop to pain. Curr Drug Targets CNS Neurol Disord. 2004;3 (6): 487-505. 40. Kumar S, Fleming RL, Morrow AL. Ethanol regulation of gammaaminobutyric acid A receptors: genomic and nongenomic mechanisms. Pharmacol Ther. 2004; 101 (3): 211-226. 41. Nagy J. The NR2B subtype of NMDA receptor: a potential target for the treatment of alcohol dependence. Curr Drug Targets CNS Neurol Disord. 2004; 3 (3): 169-179. 42. Lambert TJ, Velakoulis D, Pantelis C. Medical comorbidity in schizophrenia. Med J Aust. 2003; 178: S67-70. 43. Hakak Y, Walker JR, Li C, Wong WH, Davis KL, Buxbaum JD, Haroutunian V, Fienberg AA. Genome-wide expression analysis reveals dysregulation of myelination-related genes in chronic schizophrenia. Proc Natl Acad Sci USA. 2001; 98 (8): 4746-4751. 44. Calabrese V, Renis M, Calderone A, Russo A, Reale S, Barcellona ML, Rizza V. Stress proteins and SH-groups in oxidant-induced cellular injury after chronic ethanol administration in rat. Free Radic Biol Med. 1998; 24 (7-8): 1159-1167. 45. Renis M, Calabrese V, Russo A, Calderone A, Barcellona ML, Rizza V. Nuclear DNA strand breaks during ethanol-induced oxidative stress in rat brain. FEBS Lett. 1996; 390 (2): 153-156. 46. Flatscher-Bader T, van der Brug MP, Landis N, Hwang JW, Harrison E, Wilce PA. Comparative gene expression in brain regions of human alcoholics. Genes Brain Behav. 2006; 5 (suplement 1): 78-84. 47. Brodie MS. Increased ethanol excitation of dopaminergic neurons of the ventral tegmental area after chronic ethanol treatment. Alcohol Clin Exp Res. 2002; 26 (7): 1024-1030.

60
48. Diana M, Pistis M, Carboni S, Gessa GL, Rossetti ZL. Profound decrement of mesolimbic dopaminergic neuronal activity during ethanol withdrawal syndrome in rats: electrophysiological and biochemical evidence. Proc Natl Acad Sci USA. 1993; 90 (17): 7966-1969. 49. Diana M, Pistis M, Muntoni A, Gessa G. Mesolimbic dopaminergic reduction outlasts ethanol withdrawal syndrome: evidence of protracted abstinence. Neuroscience. 1996; 71 (2): 411-415. 50. Thielen RJ, Engleman EA, Rodd ZA, Murphy JM, Lumeng L, Li TK, McBride WJ. Ethanol drinking and deprivation alter dopaminergic and serotonergic function in the nucleus accumbens of alcohol-preferring rats. J Pharmacol Exp Ther. 2004; 309 (1): 216-225. 51. Rossetti ZL, Isola D, De Vry J, Fadda F. Effects of nimodipine on extracellular dopamine levels in the rat nucleus accumbens in ethanol withdrawal. Neuropharmacology. 1999; 38 (9): 1361-1369. 52. Tupala E, Hall H, Bergstrm K, Srkioja T, Rsnen P, Mantere T, Callaway J, Hiltunen J, Tiihonen J. Dopamine D(2)/D(3)-receptor and transporter densities in nucleus accumbens and amygdala of type 1 and 2 alcoholics. Mol Psychiatry. 2001; 6 (3): 261-267. 53. Flatscher-Bader T, Zuvela N, Landis N, Wilce PA. Smoking and alcoholism target genes associated with plasticity and glutamate transmission in the human ventral tegmental area. Hum Mol Genet. 2008; 17 (1): 38-51. 54. Huang YH, Sinha SR, Tanaka K, Rothstein JD, Bergles DE. Astrocyte glutamate transporters regulate metabotropic glutamate receptor-mediated excitation of hippocampal interneurons. J Neurosci. 2004; 24 (19): 4551-4559. 55. Wojcik SM, Rhee JS, Herzog E, Sigler A, Jahn R, Takamori S, Brose N, Rosenmund C. An essential role for vesicular glutamate transporter 1 (VGLUT1) in postnatal development and control of quantal size. Proc Natl Acad Sci USA. 2004; 101 (18): 7158-7163. 56. Wilson NR, Kang J, Hueske EV, Leung T, Varoqui H, Murnick JG, Erickson JD, Liu G. Presynaptic regulation of quantal size by the

Mariusz Panczyk, Pawe Krukow

vesicular glutamate transporter VGLUT1. J Neurosci. 2005; 25 (26): 6221-6234. Koponen E, Lakso M, Castrn E. Overexpression of the full-length neurotrophin receptor trkB regulates the expression of plasticity-related genes in mouse brain. Brain Res Mol Brain Res. 2004; 130 (1-2): 81-94. Xu B, Gottschalk W, Chow A, Wilson RI, Schnell E, Zang K, Wang D, Nicoll RA, Lu B, Reichardt LF. The role of brain-derived neurotrophic factor receptors in the mature hippocampus: modulation of long-term potentiation through a presynaptic mechanism involving TrkB. J Neurosci. 2000; 20 (18): 6888-6897. Tyler WJ, Pozzo-Miller LD. BDNF enhances quantal neurotransmitter release and increases the number of docked vesicles at the active zones of hippocampal excitatory synapses. J Neurosci. 2001;21 (12): 4249-4258. Bolton MM, Pittman AJ, Lo DC. Brain-derived neurotrophic factor differentially regulates excitatory and inhibitory synaptic transmission in hippocampal cultures. J Neurosci. 2000; 20 (9): 3221-3232. Deller T, Korte M, Chabanis S, Drakew A, Schwegler H, Stefani GG, Zuniga A, Schwarz K, Bonhoeffer T, Zeller R, Frotscher M, Mundel P. Synaptopodin-decient mice lack a spine apparatus and show decits in synaptic plasticity. Proc Natl Acad Sci USA. 2003; 100 (18): 10494-10499. Graf ER, Zhang X, Jin SX, Linhoff MW, Craig AM. Neurexins induce differentiation of GABA and glutamate postsynaptic specializations via neuroligins. Cell. 2004; 119 (7): 1013-1026. Valor LM, Grant SG. Integrating synapse proteomics with transcriptional regulation. Behav Genet. 2007; 37 (1): 18-30. Panksepp J. Affective Neuroscience: Foundation of human and animal emotion. New York: Oxford University Press; 1998. Jodzio K. Neuropsychologia intencjonalnego dzia ania. Koncepcje funkcji wykonawczych. Warszawa: Wyd. Scholar; 2008.

57.

58.

59.

60.

61.

62.

63. 64. 65.

Wp yn o: 20.07.2009. Zrecenzowano: 17.08.2009. Przyj to: 02.09.2009. Adres do korespondencji: Dr Mariusz Panczyk, ul. wirki i Wigury 61, 02-091 Warszawa, tel. 600-044-356, mail: mariusz.panczyk@wum.edu.pl.