Viroloji

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2339 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1336
VROLOJ
Yazarlar Prof.Dr. Kadir YELBA (nite 1-8) Prof.Dr. Mehmet ABALAR (nite 7-10)
Editr Prof.Dr. Kadir YELBA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Do.Dr. Murat Ataizi Yrd.Do.Dr. Figen nal olak Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Uur Piiren Grafikerler Nihal Src Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Viroloji ISBN 978-975-06-1013-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 10.700 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ xi
Viruslarn Genel zellikleri ....................................................

GR ............................................................................................................. VRUSLARIN HAYATIMIZDAK YER ......................................................... Viruslarn Biyolojik Mcadele Arac Olarak Kullanlmas........................... Viruslarn Vektr Olarak Kullanlmas ........................................................ Bakterilerin Tiplendirilmesinde Viruslarn (faj) Kullanm.......................... Molekler Biyolojide Kullanlan Enzimlerin Eldesi..................................... Kanser Tedavisinde Viruslarn Kullanm..................................................... VRUS NEDR? ............................................................................................... Viruslarla Bakteriler Arasndaki Farklar ....................................................... VRUSLARIN YAPISAL BLMLER............................................................. Virion ............................................................................................................. Viral Nkleik Asit .......................................................................................... Viral Proteinler ............................................................................................. Viral Zarf ....................................................................................................... Viral Enzimler ................................................................................................ VRUS MORFOLOJLER................................................................................ Kbik (kosahedral) Simetri.......................................................................... Helikal Simetri .............................................................................................. Kompleks Simetri .......................................................................................... Kombine Simetri .......................................................................................... VRUSLARIN FZKSEL VE KMYASAL ETKLERE DUYARLILII .............. Scaklk........................................................................................................... pH ................................................................................................................. Radyasyon...................................................................................................... Fotodinamik naktivasyon ............................................................................ Tuz zeltileriyle Stabilizasyon .................................................................... Ya Eriticilerine Duyarllk............................................................................ Formaldehit.................................................................................................... Dier Kimyasal Maddeler ve Antimikrobiyel Ajanlar.................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 3 4 4 4 4 5 5 6 7 7 7 9 9 11 11 11 12 12 13 14 14 15 15 15 15 15 15 15 16 17 18 18 19
1. NTE
Viruslarda Snflandrma ve oalma.................................... 20

VRUSLARIN SINIFLANDIRILMASI ............................................................... SUBVRAL AJANLAR ..................................................................................... Viroidler ......................................................................................................... Virusoidler ve Uydu Viruslar ........................................................................ Prionlar........................................................................................................... VRUSLARDA OALMA.............................................................................. Tutunma (Adsorbsiyon) Basama ............................................................... Penetrasyon (eri Alnma) ........................................................................... Eklips (Sentez Aamas) ............................................................................... Olgun Virus Partikl Oluumu (Matrasyon) .......................................... 21 25 25 25 25 26 27 27 29 29
2. NTE
iv
indekiler
Dar Dklme ............................................................................................ VRUS OALMASININ DURDURULMASI.................................................. Antiviral Ajanlar ............................................................................................ nterferonlar ve nterferens........................................................................... VRUSLARDA GENETK DEM ............................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
29 29 29 31 32 33 34 35 35 35
3. NTE
Viruslarn retilmesi .............................................................. 36

VRUS RETLMESNDE KULLANILAN ORTAMLAR................................... Deney Hayvanlar.......................................................................................... Konvansiyonel Hayvanlar....................................................................... SPF (Spesifik Patojen Free) Hayvanlar .................................................. Germ Free Hayvanlar.............................................................................. Embriyolu Yumurtalar ................................................................................. Embriyolu Tavuk Yumurtasna Virus Ekimi .......................................... Hcre Kltrleri............................................................................................. Subkltr Hazrlanmas ................................................................................ Hcrelerin Dondurulmas ve zlmesi...................................................... HCRE KLTRLERNE VRUS EKM ...................................................... VRUS REMESNN SAPTANMASI ............................................................ Sitopatojen Viruslarn remesine Bal Hcresel Deiiklikler.................. Proliferatif Viruslarn remesine Bal Deiiklikler ................................. Sitopatojen Olmayan (Hcre Kltrnde Morfolojik Deiim Yapmadan oalan) Viruslar ....................................................... VRUSLARIN TTRASYONU .......................................................................... Plak Test ....................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 37 37 37 37 37 38 39 40 42 43 44 45 45 45 45 46 46 48 49 50 50 51
4. NTE
Viruslarda Buluma ve Hastalk Oluturma Sreci.............. 52

VRUSLARIN BULAMA YOLLARI................................................................ Horizontal Bulama ..................................................................................... Vertikal Bulama .......................................................................................... VRUSLARIN ORGANZMAYA GR.......................................................... Solunum Kanal Yolu ile Giri .................................................................... Sindirim Kanal Yolu ile Giri ..................................................................... Deri Yolu ile Giri ........................................................................................ Genital Kanal Yolu ile Giri ........................................................................ Konjuktiva Yolu ile Giri ............................................................................. VRUSLARIN ORGANZMA NDE YAYILMASI ........................................ Kan Yoluyla Yaylm ..................................................................................... Sinirler Yoluyla Yaylm ............................................................................... HEDEF DOKULARA LOKALZASYON ........................................................ HASTALIK BELRTLERNN OLUMASI...................................................... Direkt Doku Hasar ....................................................................................... 53 53 54 55 56 56 57 58 58 58 58 58 59 59 59
indekiler
Doku Hasar Olmadan ekillenen Fizyolojik Bozukluklar ......................... Doku Hasar Sonucu Sekonder Enfeksiyonlar Tevik ............................... VRUSLARIN VCUT DIINA SAILIMI ..................................................... VRUSLARIN ORGANZMADAN ELMNE EDLMES ................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
60 60 60 61 62 64 65 66 66 67
Laboratuvar Gereksinimleri ve Temel Uygulamalar .......... 68

VROLOJ LABORATUVARINDA ALIMA ................................................ KOULLARI.................................................................................................... zolasyon........................................................................................................ Sterilizasyon ................................................................................................... Dezenfeksiyon - Dekontaminasyon ............................................................. Laboratuvar Donanm .................................................................................. TEMEL CHAZLAR VE MALZEMELER .......................................................... Santrifjler...................................................................................................... Biyogvenlik Kabinleri ................................................................................ Mikroskoplar ................................................................................................ Derin Dondurucular...................................................................................... Homojenizatrler ......................................................................................... Kartrclar ve alkalayclar........................................................................ Su Banyosu .................................................................................................... nkbatrler ................................................................................................... Filtrasyon Sistemleri ..................................................................................... Otoklav ve Sterilizatr................................................................................... Cam Malzemeler............................................................................................ TEMEL UYGULAMALAR ............................................................................... Pipet Kullanm .............................................................................................. Sterilizasyon ................................................................................................... Kuru Scak Hava ile Sterilizasyon .......................................................... Nemli Scak Hava ile Sterilizasyon......................................................... Inlama ile Sterilizasyon ........................................................................ Gaz ile Sterilizasyon................................................................................ Filtrasyon ile Sterilizasyon ...................................................................... Santrifjleme lemi....................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 69 69 69 70 70 71 71 71 72 73 74 75 75 76 76 76 77 78 79 79 80 80 80 81 81 82 82 84 85 86 86 87
5. NTE
Viral Hastalklarn Tehisi....................................................... 88

VROLOJK TEHS AMACIYLA RNEKLEME ............................................ rneklerin Nakledilmesi ............................................................................... RNEKLERN TESTLERDE KULLANILMAK ZERE HAZIRLANMASI ....... Organ ve Dk rneklerinin Hazrlanmas ................................................. Kan rneklerinin Hazrlanmas .................................................................... Virus zolasyonu in Kullanlacak Kann Hazrlanmas 89 90 91 91 92
6. NTE
vi
indekiler
(Lykosit Hazrlama)............................................................................... Serolojik almalarda Kullanlacak Kann Hazrlanmas ..................... Svab (Srnt) rneklerinin Hazrlanmas.................................................. nokulumun Bakteriyel Kontaminasyondan Arndrlmas.......................... VROLOJK TEHS YNTEMLER............................................................... Virus Partiklnn Tespiti ............................................................................ Virus zolasyonu ve dentifikasyonu............................................................ Viral Antijenlerin Tespitinde Kullanlan Yntemler .................................... ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay) .................................... mmunoperoksidaz Teknii.................................................................... mmunofloresan Teknii......................................................................... Hemagltinasyon Testi (HA) .................................................................. Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler ... Ntralizasyon Testi.................................................................................. ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay) .................................... Agar Jel mmunodifuzyon Testi (AGID)................................................ Hemagltinasyon nhibisyon Testi......................................................... ndirekt mmunofloresan Teknii (IFAT) .............................................. Viral Nkleik Asit Tespitinde Kullanlan Yntemler................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
92 92 93 94 94 94 94 95 96 98 98 99 100 101 102 103 104 104 104 105 107 108 108 109 109
7. NTE
Srlarn nemli Viral Hastalklar ....................................... 110

GR .............................................................................................................. AP HASTALII............................................................................................. Etiyoloji .......................................................................................................... Epidemiyoloji................................................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIR VEBASI ................................................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIRLARIN ENFEKSYZ RHNOTRAKETS .......................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular ...................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIRLARIN VRAL DYARES ..................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIR LYKOZU........................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... 111 112 112 112 112 113 113 114 114 114 115 115 115 115 115 116 117 117 117 117 119 119 119 119 120
indekiler
vii
Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... AKABANE HASTALII.................................................................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... GN HASTALII .................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIRLARIN KORZASI ................................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIRLARIN SNGERMS BEYN HASTALII .......................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol .................................................................................... NEONATAL BUZAI SHALLER.................................................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SIIRLARIN MEME BAI HASTALIKLARI.................................................... Srlarn Mamillitisi ....................................................................................... Srlarn Papillomatozu ................................................................................ Sr iei..................................................................................................... Yalanc Sr iei ...................................................................................... SIIRLARIN SOLUNUM SSTEM HASTALIK KOMPLEKS......................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras-1 ........................................................................................... Okuma Paras-2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
120 120 120 120 121 121 121 121 122 122 122 122 122 122 123 124 124 124 124 124 125 125 125 125 125 126 126 126 126 127 128 128 129 129 129 130 130 131 134 135 135 136 136 137
Koyun ve Keilerin nemli Viral Hastalklar ...................... 138

GR .............................................................................................................. MAVDL HASTALII .................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... 139 140 140 140 141 141
8. NTE
viii
indekiler
BORDER DISEASE......................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KK RUMNANT VEBASI ........................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... MAED-VSNA................................................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KELERN ARTRTS-ENSEFALTS ENFEKSYONU .................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KOYUN VE KE E............................................................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... EKTMA KONTAGOZUM (ORF) ................................................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... SCRAPE ......................................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... AKUT VRAL SOLUNUM SSTEM ENFEKSYONLARI................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
141 142 142 143 143 143 143 143 144 144 144 144 144 145 145 145 145 146 146 146 146 146 147 147 148 148 148 148 149 149 149 149 150 150 151 151 151 151 152 152 153 155 156 156 156 157
9. NTE
Kpek ve Kedilerin nemli Viral Hastalklar ...................... 158

GR .............................................................................................................. KUDUZ ......................................................................................................... Etiyoloji ......................................................................................................... Epidemiyoloji................................................................................................. 159 160 160 160
indekiler
ix
Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN GENLK HASTALII .......................................................... Etiyoloji ......................................................................................................... Epidemiyoloji................................................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN PARVOVRUS ENFEKSYONU.............................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN ENFEKSYZ KARACER YANGISI ................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN ENFEKSYZ TRAKEOBRONTS ..................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Klinik Bulgular .............................................................................................. Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU ........................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KPEKLERN ORAL PAPLLOMATOZU ...................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KEDLERN GENLK HASTALII ............................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................ Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KEDLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU ................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KEDLERN CALCVRUS ENFEKSYONU .................................................. Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... KEDLERN ENFEKSYZ PERTONTS.................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular.......................................................................
161 161 162 162 162 163 163 164 164 164 164 164 165 165 165 165 165 166 166 166 166 166 167 167 167 167 167 168 168 168 168 168 169 169 169 169 169 169 170 170 170 170 171 171 171 171 171 172 172 172 172 172
indekiler
Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
173 173 174 176 177 177 178 179
10. NTE
Atlarn nemli Viral Hastalklar........................................... 180

GR .............................................................................................................. AT VEBASI..................................................................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... ATLARIN NFLUENZASI................................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... ATLARIN ENFEKSYZ ANEMS ................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... ATLARIN VRAL ARTERTS ........................................................................ Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................ Korunma ve Kontrol ..................................................................................... ATLARIN HERPESVRUS ENFEKSYONU .................................................... Etiyoloji ve Epidemiyoloji ............................................................................. Patogenez ve Klinik Bulgular....................................................................... Tehis ............................................................................................................. Korunma ve Kontrol ..................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 181 181 182 182 183 183 183 183 184 184 184 184 184 185 185 185 185 185 186 186 186 187 187 187 188 188 189 190 191 192 192 192
Szlk ................................................................................... 193
nsz
xi
nsz
Viroloji; viruslarn zelliklerini, yaam dngsn ve oluturduklar hastalklar inceleyen bilim daldr. Gnlk hayatmzda bile birok virusun adyla veya bunlarn oluturduklar hastalklarla karlamaktayz. Ayrca, srekli olarak yeni viruslarn tespit edildiini veya mevcut viruslarn deiime urayarak yeni hastalklar ve salgnlar oluturabildiini de duyabiliyoruz. Btn bu gerekeler viruslarla ilgili bilgi birikiminin artrlmas ve mmkn olduu kadar geni kitlelere aktarlmas gerektiini gstermektedir. Lisans eitimi veren programlarndan bamsz hazrlanan bu kitapta, nlisans programlarna ynelik olarak genel viroloji konular, viroloji laboratuvarna ilikin genel koullar ve hayvanlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar hakknda temel bilgilerin bir dzen iinde verilmesi amalanmtr. Eitim amal kullanlacak bir kitap olmas nedeniyle terimler mmkn olduunca Trke karlklar ile kullanlm, tam olarak Trke karl bulunmayan terimler iin geni kapsaml bir szlk hazrlanmtr. Bu kitabn hazrlanmasnda bata yazar olarak byk katk salayan Prof.Dr. Mehmet abalar olmak zere emei geen herkese teekkr ediyorum. rencilerimize ve tm kullanclara yararl olmas dileiyle
Editr Prof.Dr. Kadir Yeilba
1
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Virusleri tanmlayabilecek, Viruslarn yapsn aklayabilecek, Viruslarn dier mikroorganizmalardan farklarn sralayabilecek, Viruslarn evresel faktrlerden nasl etkilendiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Virus Virion Virus simetrisi Nkleik asit Viral zarf
indekiler
GR VRUSLARIN HAYATIMIZDAK YER VRUS NEDR? VRUSLARIN YAPISAL BLMLER VRUS MORFOLOJLER VRUSLARIN FZKSEL VE KMYASAL ETKLERE DUYARLILII
Viroloji
Viruslarn Genel zellikleri
Viruslarn Genel zellikleri

GR
Viruslarn yapsn, biyolojisini, virus-konak ilikilerini ve viruslarn neden olduu hastalklar inceleyen bilim alan Viroloji olarak adlandrlmaktadr. Modern anlamdaki viroloji almalarnn 1885 ylnda Fransz bilim adam Louis Pasteur ve 1892 ylnda Rus bilim adam Dimitri Iwanowski tarafndan yaplan almalarla balad kabul edilmektedir. Ancak tarihi belgelere dayanlarak yaplan yorumlarda ok daha eski dnemlerde viral hastalklarn var olduu anlalmaktadr. rnein viral bir hastalk olan insan iei hastalnn M 10.000 li yllarda Kuzeydou Afrikada bulunduu ve buradan ticaret kervanlaryla Orta Asyaya tandna inanlmaktadr. Ayrca Eski Msra ait olan ve M 1400lere tarihlendirilen hiyeroglif tabletlerde ocuk felci hastalnn resmedildii grlebilir. M 1000li yllara ait Eski Yunan ve Mezopotamya kanunlarnda da kuduz hastalndan bahsedildii bilinmektedir. Btn bu bilgiler viruslarn neden olduu hastalklarn ok uzun yllar nce var olduunu ancak modern anlamdaki viroloji almalarnn yaklak 100 yl nce baladn gstermektedir.
SIRA SZDE Louis Pasteur tm dnyada ne kavuturan almay biliyor musunuz?
SIRA SZDE
Yirminci yzyl ve sonrasnda birok salgn hastalk kontrol altna alnrken yeni DNELM viral hastalklarn ortaya kt ve bilim dnyasnda arlkl gndem oluturduu da grlmektedir. Bata AIDS (edinsel immunyetmezlik sendromu) olmak zere srlaS O R U insanlarda rn sngerimsi beyin hastal (BSE), kpeklerin parvovirus enfeksiyonu, atipik akut solunum yolu sendromu (SARS), viral hepatitler (hepatit B ve C) ve ku gribi (yksek patojeniteli avian influenza) bu kapsamda saylabilecek rneklerdir. DKKAT Genel olarak insanlar ve hayvanlar enfekte eden viruslar hayvan viruslar olarak tanmlanr. Ancak viruslar, insanlar ve hayvanlar dnda bitkileri, bakterileri, SIRA mayalar, mantarlar, algleri, mikoplazmalar ve protozoonlar da SZDE enfekte edebilmektedir. Anlan konak sistemlerde enfeksiyon oluturduu saptanm olan 4000 den fazla virus tr bulunmaktadr.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
VRUSLARIN HAYATIMIZDAK YER

Viruslar gnlk hayatta daha ok hastalk etkeni olarak gndeme gelmektedir. AnK T A P cak viruslarn gndelik hayatmza yansyan birok olayda insan eliyle ve bazen de yararl amalarla kullanlabilen biyolojik bir ara olarak da grev alabildiini bilmek gerekir. Bu durumu birka rnekle aklayabiliriz:
TELEVZYON K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Viroloji
Viruslarn Biyolojik Mcadele Arac Olarak Kullanlmas

Viruslar doada biyolojik mcadele arac olarak kullanlabilmektedir. Bu amala hayvan viruslaryla yaplan iki nemli deneme vardr. Bu denemelerin ikisi de Avustralyada ar dzeyde oalmas nedeniyle doal hayat ve bitki rtsn tehdit eden ve tarm arazilerine zarar veren yaban tavanlarna kar uygulanmtr. Avustralyada doal hayatta 100 milyon civarnda yabani tavan bulunduu dnlmektedir. Ar oalan bu poplasyonu viruslar kullanarak kontrol edebilmek iin ilk uygulama tavan myxoma virusu ile yaplmtr. Bu virus Avustralyadaki yaban tavan poplasyonunu oluturan Avrupa tavanlarnda (Oryctolagus sp.) lmcl enfeksiyonlara neden olmaktadr. Ancak balangta baarl olan bu uygulama ayn baaryla devam ettirilememi ve bunun yerine baka bir tavan virusu olan tavan hemorajik hastal virusu kullanlmtr. Viruslarn biyolojik mcadele arac olarak kullanmyla ilgili bir dier yaklam ise sivrisinek oalmasnn viruslar kullanlarak kontrol altna alnmasdr. Bylece insanlar veya hayvanlara sinekler aracl ile nakledilen hastalklarn kontrol altna alnmas hedeflenmektedir. Birok viral hastaln vektr olan sokucu sineklerle mcadele zellikle subtropik blgelerde olduka zordur. Geni apl ilalamalar ise hem evreyi tehdit etmekte hem de doal hayat olumsuz ynde etkilemektedir. Soruna biyolojik bir zm olarak; bu sineklerin zellikle larvalarn enfekte eden ve sinek poplasyonunu azaltan viruslar zerinde durulmaktadr. Bu sayede sineklerin tamamen ortadan kaldrlmas mmkn olmasa bile hastalklarn yaylm hznn azaltlabilecei deerlendirilmektedir. Gelecekte nem kazanabilecek bir dier rnek ise viruslarn tarm rnlerine zarar veren bceklerle mcadelede pestisit olarak kullanlmasdr. Bu uygulama zellikle kimyasal ilalarla yaplan bcek mcadelesine katk salamas, evre ile dost ve doal bir alternatif oluturmas asndan nemlidir. Ancak bu fikir henz pratikte kullanm aamasna gelmemitir.
Viruslarn Vektr Olarak Kullanlmas

Belirli enzimlerle kesilen DNA blgelerinin baka canl trlerinin DNAsna monte edilebilmesi mmkndr. Dier mikroorganizmalarda olduu gibi viral nkleik asitlerle de bu tip uygulamalar yaplabilmektedir. Bylece gen aktarm yaplan virus yeni genleri enfekte ettii hcrelere veya canllara tamakta ve kendi oalmas srasnda bu genleri de oaltarak kodlad proteinlerin sentezine olanak tanmaktadr. Bu yolla DNA alarnn retilebilmesi, mikrobiyel bir proteinin baka bir mikroorganizmaya sentez ettirilip a olarak kullanlmas ve birden fazla mikroorganizma iin ayn anda tek vektr DNA ile a retilmesi mmkn olabilmektedir.
Bakterilerin Tiplendirilmesinde Viruslarn (faj) Kullanm

Faj (bakteriyofaj): Bakterileri enfekte eden viruslara faj veya bakteriyofaj ad verilir. ok deiik faj tipleri bulunmaktadr. Bakterilerin neden olduu hastalklarda tedavi edici amalarla fajlarn kullanm denenmi ancak bu yaklam uygulamaya aktarlamamtr.
Salmonella gibi baz bakterilerin cins dzeyinde snflandrlmas ileminde deiik fajlara duyarllklar dikkate alnmaktadr.
Molekler Biyolojide Kullanlan Enzimlerin Eldesi

Molekler biyoloji almalarnda ihtiya duyulan baz enzimler viruslardan kken almaktadr. rnein polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) uygulamalarnda nemli bir yeri olan reverz transkriptaz enzimi retroviruslardan kken alr.
1. nite - Viruslarn Genel zellikleri
Kanser Tedavisinde Viruslarn Kullanm

Herpes simplex virus ve vaccinia virus gibi baz viruslar genetik deiime uratlarak kanser tedavisine ynelik aratrmalarda kullanlmaktadr. Buradaki ama deiime uratlm virusun sadece kanserli hcreyi enfekte edip ldrrken salkl hcrelere zarar vermemesidir.
VRUS NEDR?
Viruslar da tpk bakteri, mantar, mikoplasma, riketsiya ve klamidyalar gibi enfeksiyz mikroorganizmalar arasnda yer almaktadr. Ancak viruslar biyoloSIRA yaplar, SZDE jik zellikleri ve izledikleri oalma yntemleri bakmndan dierlerinden farkllk gsterirler. En basit ifade ile viruslar zorunlu hcre ii parazitleri olarak taD hcre N E L M ii ortamnmlamak mmkndr. Fakat riketsiya ve klamidyalar da sadece larda oalabildikleri iin bu tanmlamay biraz daha gelitirmek gerekir. Buna gre viruslar zgn bir oalma yntemine sahip olan, enerji retimi ve yap S O R U talarnn sentezi iin gerekli organelleri bulunmayan, tek tip nkleik asit tayan, temel olarak nkleik asit ve bunu evreleyen protein klfndan oluan enfekDKKAT siyz etkenler olarak tanmlayabiliriz. Canllarda genetik materyal olarak RNA ve DNA olmak zere 2 tip nkleik asit bulunmaktadr. Viruslarn en nemli zellikleri genetik materyal olarak SIRA SZDE DNA veya RNAdan sadece birisini bulundurmalardr. Ayrca enerji retimi ve protein sentezi iin gerekli organellere sahip olmamalar nedeniyle oalabilmek iin canl ve virus trne duyarl bir hcreye ihtiya duyarlar. Viruslar dier mikroorganizmaAMALARIMIZ lardan ayran balca zellikler Tablo 1.1de verilmitir.
K Molekler T A P Nkleik asitlerin yaps ve zelliklerini detaylaryla renebilmek iin Biyoloji adl kitaba bavurabilirsiniz. (A. Yldrm, F. Bardak, M. Karata, B. Tanyola, Nobel Yayn Datm, sayfa 55-91, 2007) SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Viruslarn byklkleri birim olarak nanometre (1 nm=10-9 m) cinsinden ifade edilmektedir. Viruslar genel olarak 17-300 nm arasnda deien byklklere sahiptirler. Hayvan viruslar arasnda bilinen en kk boyuta sahip virus partikl NTER NET circoviruslara aittir ve 17 nm apndadr. En byk virus partikl ise poxviruslarda (200x300 nm) bulunmaktadr.
Virus Boyut (300nm den kk) Cansz ortamda reme DNA ve RNAnn birlikte bulunmas kiye blnerek oalma Fonksiyonel ribozom varl Antibiyotiklere duyarllk nterferona duyarllk + + Bakteri + + + + + Mikoplazma * + + + + + Riketsiya + + + + Klamidya * + + + + +
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Tablo 1.1 Viruslar ve dier baz mikroorganizmalarn karlatrmal zellikleri
* Baz mikoplazma ve klamidya trleri 300nmden daha kktr
Viroloji
Viruslarla Bakteriler Arasndaki Farklar

Viruslarla bakteriler arasnda 7 tane temel farkllk saylabilir. Bunlar: 1. reme ortam: Viruslar yalnzca hcre ii (canl) ortamlarda reyebilirler. Viruslarn retilebilmesi iin hcre kltrleri, embriyolu yumurtalar veya deney hayvanlarndan yararlanlr. Bakteriler ise hem canl hem de cansz ortamlarda reme yeteneine sahiptir. 2. Yap ve oalma ekli: Bakterilerde grlen hcre yaps viruslarda bulunmamaktadr. Bakterilerin yapsnda bulunan flagella, kapsl ve hcre duvar gibi oluumlar virus morfolojisinde yer almaz. Ayrca viruslar hcre ii organellerden de yoksundur. Bakteriler ikiye blnme ile oalrken viruslardaki oalma yntemi temel olarak nkleik asit replikasyonuna dayanr. Viruslarn oalmas srasnda ncelikle virusa ait yapsal niteler konak hcreye sentez ettirilir ve bunlarn bir araya gelmesiyle yeni virus partiklleri ekillenir. Bakterilerde ise yapsal nitelerin miktar olarak art ve takiben ikiye blnme ile yeni bakteri hcrelerinin ortaya kmas sz konusudur. 3. Nkleik asit tipi: Bakterilerde hem DNA hem de RNA tipinde nkleik asit mevcuttur. Viruslarda ise sadece tek tip nkleik asit bulunur. Bu, ya DNA ya da RNA yapsndadr. 4. Filtrelerden geebilme: Viruslar bakterilerin geemedii filtre sistemlerinden (Seitz, Chamberland, porselen ve membran filtreler) geebilirler. Bu ayrm yaplrken genellikle 220 nm byklnde porlara sahip olan membran filtreler kullanlr. 5. Byklk & Mikroskopi: Bakteriler k mikroskobunda grlebilirken, iek viruslar dndaki viruslar sadece elektron mikroskopta grntlenebilir. Ik mikroskobu 300 nm ile birka milimetre arasndaki byklklerin incelenmesine uygundur. Yaklak 0,5-5 m arasnda deien byklklere sahip olan bakteriler k mikroskobunda rahatlkla grlebilir. Boyutlar yaklak 200x300 nm olan poxviruslar (iek grubu viruslar) da k mikroskobuyla grntlenebilir. Dier hayvan viruslarnn byk bir ksmnn bykl 100 nmden daha kktr. Picornaviruslar, caliciviruslar, astroviruslar ve parvoviruslar gibi baz zarfsz viruslarn bykl 17-25 nm arasnda deimektedir. Dolaysyla viruslarn grntlenebilmesi ve yaplarnn incelenebilmesi ancak elektron mikroskobu ile yaplabilir. 6. Antibiyotiklere duyarllk: Antibiyotikler bakterileri ldrerek veya remesini yavalatp-durdurarak etkirler. Viruslarn oalmas genel olarak antibiyotiklerden etkilenmez. Antibiyotikler dnda viruslara kar kullanlan baz antiviral ajanlar gelitirilmektedir. Bu ajanlarn etki mekanizmalar antibakteriyellerden olduka farkldr. 7. nterferona duyarllk: nterferon viruslarla enfekte olan hcreler tarafndan salglanan protein yapsnda bir biyolojik rndr. nterferon kullanlarak viruslarn in vivo veya in vitro ortamlarda oalmas durdurulabilir, fakat bakteriler iin ayn ey sz konusu deildir.
nterferon: Virusla enfekte olan hcreler tarafndan salglanan ve dier hcrelerde virus oalmasna kar korunma salayan protein yapsndaki biyolojik rnlerdir.
VRUSLARIN YAPISAL BLMLER Virion

Viruslarda temel yap olarak nkleik asit ve bunu evreleyerek d etkilerden koruyan ve kapsid olarak adlandrlan bir protein klf bulunmaktadr. Bu temel yap nkleokapsid olarak tanmlanr. Nkleokapsidin merkezinde bulunan genetik materyal DNA veya RNA yapsndaki tek tip nkleik asitten oluur. Kapsid ise alt yap niteleri olan kapsomerlerden olumaktadr. Kapsomerler viruslarn elektron mikroskopta grlebilen yaplardr. Baz virus ailelerinde nkleokapsidi evreleyen lipoprotein yapsnda bir zarf bulunur. Bu ekilde oluan enfeksiyz gce sahip olgun virus partiklne virion denir (ekil 1.1). Dolaysyla zarfsz viruslarda virion sadece nkleokapsidten oluurken, zarfl viruslarda nkleokapsid ile birlikte zarf da virion yapsnda yer almaktadr. Kapsid iinde kalan blge kor blgesi (zyap) olarak tanmlanr. Virus partiklnn yapsnda bulunan blmler aada aklanmtr.
SIRA SZDE
ekil SIRA 1.1 SZDE Bir virus partiklnde DNELM yapsal blmlerin yerleimi (kbik simetri) S O R U A: Nkleokapsidi oluturan blmler; B: Zarfl kbik DKKAT simetrili bir virionun yaps
SIRA SZDE
Kapsomerler
Nkleokapsid
DNELM S O R U
Peplomerler
Kapsid
DKKAT
Zarf Nkleik asit A B

AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Viruslarn yaps ve dier zellikleriyle ilgili detayl bilgilere GenelKViroloji T A P adl kitaptan ulaabilirsiniz (K.Yeilba, Medipres yaynevi, Malatya)
K T A P
Viral Nkleik Asit
Nkleik asit viruslardaki zgn genetik ifrenin taycsdr. Nkleik asitler nkleotid bazlarn ard ardna dizilmesiyle oluan polinkleotid yaplardr. Nkleik asit diziliminde yer alan her baz bir eker grubuna balanarak nkleotidi olutuNTERN ET rur. Burada kullanlan eker grubu RNA genomlar iin riboz, DNA genomlar iin ise deoksiribozdur. Ard ardna gelen nkleotidler araya alnan bir fosforik asit molekl araclyla (fosfodiester ba) birbirine balanmtr. ift iplikikli genomlarda iplikiklerden birinde bulunan purin bazlar (Adenin [A] ve Guanin [G]) ile dier iplikikteki pirimidin bazlar (Sitozin [C] ve Timin [T]) eleerek hidrojen balaryla balanmtr. Eleme dzeni G-C ve A-T eklindedir (ekil 1.2). RNA genomlarnda ise T yerine U (Urasil) bulunur. Daha nce de deinildii gibi viral genomlar DNA veya RNA yapsndaki tek tip nkleik asitten oluur. Hayvan viruslar arasnda reverz transkriptaz enzimi tayan retroviruslar ve hepadnaviruslar zel bir konuma sahiptir. Bu viruslar reverz transkripsiyon yapan viruslar olarak da anlr.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
8
ekil 1.2 ift iplikikli DNA karakterinde bir nkleik asit dizilimi
Viroloji
eker
Fosfat
Fosfodiester
Hidrojen Balar
C G T
A C
G A
T G
A T G
C A T
Nkleotid
Nkleotid Bazlar
Viral nkleik asitler yap olarak tek paradan veya birden fazla paradan oluabilir. Birden fazla paradan oluan viral genomlara segmentli genom ad verilir. DNA yapsnda nkleik asit tayan viruslarn tamam tek paral genoma sahiptir. RNA viruslar arasnda ise segmentli genoma sahip 6 adet virus ailesi bulunmaktadr. Bunlar Reoviridae, Birnaviridae, Picobirnaviridae, Orthomyxoviridae, Bunyaviridae ve Arenaviridae aileleridir (Tablo 1.2).
Tablo 1.2 Segmentli genoma sahip virus aileleri ve segment saylar Virus Ailesi Reoviridae Birnaviridae Picobirnaviridae Orthomyxoviridae Bunyaviridae Arenaviridae Segment Says 10, 11 veya 12 * 2 2 6, 7, veya 8 * 3 2
* Bu virus ailelerinde bulunan segment saylar aile ierisinde yer alan virus genuslarna gre deikenlik gstermektedir
Viral nkleik asitler tek iplikcikli (ss = single stranded) veya ift iplikikli (ds = double stranded) olabilirler (ekil 1.3). Birok virus ailesinde viral genom linear (nsal, dzlemsel) yapdadr. Hepadnaviridae, Papillomaviridae, Polyomaviridae ve Circoviridae ailelerinde ise genom sirkler (embersel) bir yapya sahiptir. Viral nkleik asitlerin bykl virus aileleri arasnda nemli farkllklar gstermektedir. Bu durum kodlanan viral proteinlerin saysyla ilikilidir. rnein viral protein saylar yaklak olarak herpesviruslarda 150, poxviruslarda ise 400 civarndadr. Oysa parvoviruslarda sadece birka viral protein bulunmaktadr. Dolaysyla bu tip viruslarn genomunda bulunabilecek gen saylar da olduka dktr. Nkleik asitlerin uzunluklar sahip olduklar bazlarn (veya baz iftlerinin) toplam says ile ifade edilir. Genel olarak viral nkleik asitlerin uzunluklar 1,7-350 kb (kilobaz) arasnda deimektedir. Hayvan viruslarnn virion ve nkleik asitlerine ait zellikler Tablo 1.3 ve Tablo 1.4de verilmitir.
9
ekil 1.3
A. RNA viruslarnda grlen nkleik asit formlar
RNA ve DNA viruslarnda grlen viral nkleik asit formlar
1 1
1 1 1
A. DNA viruslarnda grlen nkleik asit formlar
1 1
1 1 1
1V
A. I. Tek iplikikli RNA (Picornaviridae); II. ift iplikikli segmentli RNA (Birnaviridae); III. Tek iplikikli segmentli RNA (Orthomyxoviridae) B. I. Tek iplikikli linear DNA (Parvoviridae); II. ift iplikikli linear DNA (Herpesviridae); III. Tek iplikikli sirkler DNA (Circoviridae); IV. Ksmi ift iplikikli sirkler DNA (Hepadnaviridae); V. ift iplikikli sirkler DNA (sperheliks) (Papillomaviridae)
Viral Proteinler
Proteinler virus yapsnda olduka nemli grevler stlenirler. Viral proteinleri virionun morfolojik oluumuna katlan yapsal proteinler ve daha ok virus oalma siklusunda grev alan yapsal olmayan proteinler olarak ayrmak mmkndr. Yapsal olmayan proteinlerin bir ksm virion yapsnda yer alrken byk bir ksm virus oalmas srecinde sentezlenir. Bu proteinler virus oalma basamaklarn dzenlemekle grevlidirler. Basit yapl viruslarda virion bnyesinde sadece birka tip yapsal protein bulunurken, daha karmak yapl viruslarda bu say 100den fazla olabilmektedir. Yapsal proteinlerin temel grevi kapsidi oluturmaktr. Bylece hem viriona ekil kazandrlr hem de genetik ifrenin taycs olan nkleik asitin nkleazlar ve dier d etkilerden korunmas salanr. Viral proteinler, virusun oalmak zere konak hcre reseptrlerine tutunmasnda (adsorbsiyon) ve hcre iine girmesinde (penetrasyon) de grev alrlar. Virus oalmas ka aamada gerekleir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Viral zarfn yapsnda bulunan proteinler glikozillenmi (glikoz molekl ieDNELM ren) proteinlerdir. Bu tip proteinlere zarf glikoproteinleri veya yzey glikoproteinleri ad verilir. Viruslarn antijenik yapsn oluturan yzey antijenleri (antijeS O R U nik determinantlar) viral proteinler veya glikoproteinlerden olumaktadr. Hemagltinasyon nedir? Viruslarn hemagltinasyon yeteneini nasl lebiliriz? SIRA SZDE
DKKAT
DNELM S O R U
SIRA SZDE (zarf buKbik simetrili viruslarn nemli bir blmnde nkleokapsid plaktr lunmaz). Viral zarf helikal simetrili hayvan viruslarnn tamamnda, kbik simetrili S O R U poxviruslarviruslarn ise bir blmnde bulunur. Kompleks simetriye sahip olan AMALARIMIZ
DKKAT K T A P
Viral Zarf
SIRA SZDE DKKAT

D N ELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
DNELM
SIRA SZDE TELEVZYON
SIRA SZDE TELEVZYON
10
Lipid bilayer: Hcrelerin etrafn evreleyen ve lipid molekllerinden oluan 2 tabakal ince hcresel membran.
Viroloji
da da zarf bulunmaktadr. Hcresel membranlarda olduu gibi lipid bilayer yapsna sahip olan viral zarf virusun oald konak hcrelerden kken alr. Virus gruplarna gre deimekle birlikte viral zarf konak hcrenin plazma membran, golgi aygt, endoplazmik retikulumu veya ekirdek zarndan kken alabilir. Viral zarf byk oranda lipidlerden oluur. Dolaysyla eter ve kloroform gibi ya eriticileri viral zarfn yapsn bozar ve zarfl viruslarn enfeksiyon oluturma yeteneini ortadan kaldrabilir. Viral lipidler arlkl olarak fosfolipid yapsndadr. Bununla birlikte deien oranlarda glikolipidler, trigliseridler ve kolesterol de bulunur. Zarfn balca grevi virusun antijenik ve biyolojik aktivitelerini tamaktr. Viral zarfn kimyasal yaps kken ald hcresel membrann kimyasal yapsna benzerlik gsterir, ancak zarf zerinde virusa zgn proteinler de yer almaktadr. Zarf zerinde bulunan glikoproteinler elektron mikroskopta nsal kntlar eklinde grlr. Bu kntlara peplomer ad verilir (ekil 1.1). Zarf glikoproteinlerinin bir dier nemli zellii de virusun konak hcreye tutunmas (adsorbsiyon) ve hcre iine alnmasnda (penetrasyon) grev almalardr. Zarfl viruslarda virion yapsnda lipidlerle birlikte az miktarda karbonhidrat da bulunmaktadr. Bu karbonhidratlar viral zarf glikoproteinlerinin yapsna katlan eker gruplarndan oluur.
Tablo 1.3 Hayvan viruslarna ait baz yapsal ve genomik zellikler (RNA viruslar)
Virion zellikleri Virus Ailesi Reoviridae Birnaviridae Picobirnaviridae Picornaviridae Dicistroviridae Iflaviridae Caliciviridae Astroviridae Togaviridae Flaviviridae Arteriviridae Bornaviridae Retroviridae Coronaviridae Paramyxoviridae Rhabdoviridae Filoviridae Orthomyxoviridae Bunyaviridae Arenaviridae Simetri Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Helikal Helikal Helikal Helikal Helikal Helikal Helikal Zarf Varl + + + + + + + + + + + +
Nkleik Asit zellikleri Nkleit Asit Tipi dsRNA dsRNA dsRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA ssRNA Nkleit Asit Segment Formu Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear Linear 10-12 2 2 6-8 3 2
11
Tablo 1.4 Hayvan viruslarna ait baz yapsal ve genomik zellikler (DNA viruslar)
Virion zellikleri Virus Ailesi Parvoviridae Circoviridae Polyomaviridae Adenoviridae Herpesviridae Asfarviridae ridoviridae Poxviridae Hepadnaviridae Simetri Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kbik Kompleks Kbik Zarf Varl + + + + +
Nkleik Asit zellikleri Nkleik Asit Nkleik Asit Segment Tipi Formu Says ssDNA ssDNA dsDNA dsDNA dsDNA dsDNA dsDNA dsDNA dsDNA dsDNA Linear Sirkler Sirkler Sirkler Linear Linear Linear Linear Linear Sirkler -
Papillomaviridae Kbik
Viral Enzimler
Viruslarn yapsnda snrl sayda enzim bulunmaktadr. Virion iinde bulunan enzimlere rnek olarak retroviruslarda bulunan viral RNA baml DNA polimeraz enzimi gsterilebilir. Reverz tranzkriptaz olarak da bilinen bu enzim RNA yapsndaki retrovirus nkleik asitinin DNAya dntrlerek oalmasna olanak salar. Ayrca deiik virus gruplarnda DNA baml RNA polimeraz, integraz, proteaz vb enzimler bulunabilmektedir.
VRUS MORFOLOJLER
Viruslarn morfolojik yaps virus simetrisi olarak tanmlanr. Hayvan viruslar morfolojik yap olarak kbik, helikal ve kompleks yap simetrisi olmak zere grupta toplanmaktadr. Bunlara ilave olarak bakteri ve dier mikroorganizmalar enfekte eden viruslarda (faj, bakteriyofaj) grlen farkl morfolojiler de vardr.
Kbik (kosahedral) Simetri

Kbik simetriye sahip viruslarn kapsidi geometrik olarak eit blnm ok kenarl formdadr (ekil 1.4). Bu ikosahedron yapnn her bir yz ekenar gen formundadr. Kbik simetrik yaplanma sayesinde mmkn olan en kk alanda optimum kullanm hacmi elde edilmi olur. Kbik simetrili viruslar genellikle kre benzeri bir grnme sahiptir.
kosahedron : Geometride 12 ke, 30 kenar ve 20 yze sahip olan yapya verilen addr.
ekil 1.4
A. B.
Kbik simetrik virus morfolojisinin ematik gsterimi
A: Zarfsz kbik simetrili bir virionun boyutlu grnts: Kapsomerler birleerek yzleri oluturur. Bu yzlerin belli bir a oluturarak birlemesiyle ikosahedral kapsid ekillenir. B: Viral nkleik asit kbik simetrik kapsid ierisinde merkezde (kor blgesi) yer alr
12
Viroloji
Helikal Simetri
En basit yap simetrisi olan helikal simetride virion silindirik bir grnme sahiptir. Kapsomerler bir eksen etrafnda dnecek ekilde nkleik asitin zerinde ard ardna dizilerek kapsidi oluturur. Bylece merkezde nkleik asit etrafnda ise kapsidin bulunduu iki ucu ak boru eklinde bir nkleokapsid ekillenir. Helikal simetrili viruslarn tamam RNA genomuna ve zarfl viriona sahiptir. Helikal simetrili viruslarda virion bir veya birka nkleokapsidin viral zarf ile evrelenmesiyle oluur. Helikal simetrili viruslar genel olarak deiken virion grnmne sahiptir (pleomorfik grnm). Helikal simetri morfolojisi iin gsterilebilecek en tipik rnek ttn mozaik virusudur (ekil 1.5).
ekil 1.5 Helikal simetri virus morfolojisinin ematik gsterimi (Ttn mozaik virusu)
Nkleik asit
Kapsomer Kapsid
Kompleks Simetri
Kompleks yap simetrisinin tek rnei olan poxviruslar yukarda aklanan yap simetrilerine uymaz. Kapsidi oluturan kapsomerler birbiriyle a oluturarak dzensiz ekilde dizilmitir. Kapsid kaln bir zarf tabakasyla evrilidir (ekil 1.6).
ekil 1.6 Kompleks simetride i yaplarn ematik gsterimi
Zarf
Lateral cisimcikler
DNA
Hayvan viruslarnn morfolojik grnmlerine ilikin izim ve fotoraflar ekil 1.8 ve Resim 1.1de gsterilmitir.
13
Kombine Simetri
Kombine simetri bakteriyofajlarda gzlenen yap simetrilerinden birisidir. T eklinde bir morfoloji gsterir. Nkleik asit kbik simetrik yapdaki ba blgesinde yer alr. Protein yapsnda olan kuyruk taban blgesine baldr ve kaslabilir zellie sahiptir. Bylece nkleik asitin bakteri hcresine aktarlmasn salar. Taban blgesinin altnda taban kntlar ve kenarlarndan uzanan 6 adet kuyruk iplikii (fibril) bulunur (ekil 1.7).
ekil 1.7 Kombine simetrinin ematik gsterimi (E.coli T4 faj)
Nkleik asit Ba Boyun Kuyruk
Taban
Fibriller
Resim 1.1 Baz viruslarn elektron mikroskobik grnmleri Kaynak: http://www.virology .net/Big_Virology/ BVHomePage.html
Poxvirus
Adenovirus
Herpesvirus
Hepatitis B virusu
nfluenzavirus
Paramyxovirus
Rotavirus
Papillomavirus
14
ekil 1.8 RNA ve DNA viruslarnn morfolojik yaplar (Quinn ve ark (2002) Veterinary Microbiology and Microbial Disease, Oxford: Blackwell Publ.)
Viroloji
RNA Viruslar
DNA Viruslar
Coronaviridae
Herpesviridae
Orthomyxoviridae
Asfarviridae
Rhabdoviridae
Hepadnaviridae
Poxviridae
Adenoviridae Arteriviridae Arenaviridae Iridoviridae Papiliomaviridae Filoviridae Parvoviridae Reoviridae Birnaviridae Circoviridae
100nm
Picornaviridae
Caliciviridae
VRUSLARIN FZKSEL VE KMYASAL ETKLERE DUYARLILII Scaklk

naktivasyon (inaktive olma): Bir virusun enfeksiyon oluturma gcn kaybetmesi anlamnda kullanlr.
Viruslarn deien scaklk derecelerine duyarllklar olduka farkldr. Zarfl viruslar ykselen scaklk deerlerine zarfsz viruslara gre daha duyarldr. Ayn ekilde kbik simetrili viruslarn ykselen scaklklara helikal simetrili viruslardan daha dayankl olduu bilinmektedir. Genel olarak viruslarn enfektivitesi 50C nin zerindeki scaklk deerlerinde birka dakika iinde kaybolur. Birok zarfl virus oda scaklnda (21-25C) veya 37Cde birka saat iinde inaktive olmaktadr. Viruslarn s duyarllnn temel nedeni yzey proteinlerinin denatrasyonudur. Ortam scakl dtke viruslarn dayankll artar. Virus sspansiyonlar dondurularak
15
veya suyu uurularak (liyofilizasyon) uzun sre muhafaza edilebilir. Dondurulan viruslar (-20) C veya daha dk scaklklarda, liyofilize edilenler ise buzdolabnda (2-8 C) saklanabilir. ok uzun sre saklanacak olan virus sspansiyonlar (-70) veya (-196) Cde muhafaza edilir. Zarfl viruslar dondurulmu olsa bile zamanla enfektivite kaybna urayabilirler. Dondurup-zme ilemleri viruslarn enfektivitesini nasl etkiler? SIRA SZDE
D N E LBir M ok virus Viruslar ideal olarak fizyolojik pH deerlerinde bulundurulmaldr. tr pH 5.0-9.0 deerleri arasnda enfektivitesini korur. Enterik viruslarn byk bir blm asidik pH deerlerinden etkilenmez, ancak alkali pH deerleri (>9.0) S O R U tm viruslar olumsuz etkiler.
pH
SIRA SZDE
Radyasyon
DKKAT
Ultraviyole n, X nlar vb radyasyon kaynaklar viruslar inaktive eder. Bu nlar direkt olarak viral nkleik asit zerine etkilidir. SIRA SZDE
AMALARIMIZ Ntral red, proflavin ve toluidine mavisi gibi vital boyalar virion ierisine deien dzeylerde girebilmektedir. Takiben viral nkleik asite balanan bu boyalar virusun gn yla inaktivasyon orann artrabilirler. K T A P
Dzeltinin NELM pH deeri: Bir asitlik veya bazlk derecesini gsteren l birimidir. pH + deeri zelti iindeki S O R HU iyonlarnn konsantrasyonu ile ilikili bir deerdir. Fizyolojik pH deeri 7,4 D ve K Knormal AT olarak kabul edilir artlarda vcut svlarnda llen pH araln gsterir.
SIRA SZDE
Fotodinamik naktivasyon
AMALARIMIZ
K T A P
Tuz zeltileriyle Stabilizasyon

MgCl2, MgSO4, Na2SO4 vb tuz zeltileri birok virusun ykselen scaklk deerleTELEVZY O N zeltileri rine dayanklln artrr. rnein 1M konsantrasyonda hazrlanan tuz viruslarn 50C deki dayanklln 1 saate kadar uzatabilmektedir. Bu zellik viruslarn identifikasyonunda ve canl virus alarnn evre artlarna dayankllnn artrlmasnda nemlidir.
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Ya Eriticilerine Duyarllk
Zarfn yapsnda yksek oranda lipid bulunmas nedeniyle zarfl viruslarn enfektivitesi eter ve kloroform gibi ya eriticilerinden etkilenir. Ayn etki deterjan trevleri iin de geerlidir.
Formaldehit
Formaldehit viral nkleik asiti etkileyerek virusun enfektivitesini ortadan kaldrr. Tek iplikikli viral nkleik asitlerin formaldehite duyarll ift iplikikli olanlara kyasla ok daha fazladr. Viral proteinler zerine olumsuz etkisi snrl olduundan, inaktif alarn hazrlanmasnda inaktivan madde olarak formaldehit kullanlabilmektedir.
naktivan madde: naktive edici maddeleri ifade etmede kullanlan bir terimdir.
Dier Kimyasal Maddeler ve Antimikrobiyel Ajanlar

Viruslarn enfektivitesi antibiyotikler ve sulfonamidlerden etkilenmez. Genel olarak quarterner amonyum bileikleri ve fenol trevi bileiklerin zarfsz viruslara etkimedii kabul edilir. Organik iyot preparatlarnn viruslara kar etkinlii snrldr. Yksek dzeylerdeki klor bileikleri viruslar etkileyebilir. Alkol (etanol, izopropil alkol) zarfsz viruslara kar snrl dzeyde etkinlie sahiptir. Virus inaktivasyonunda en etkili kimyasallardan birisi de amar suyudur. Antimikrobiyel ajan ifadesi ne anlama gelir
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
16
Viroloji
zet
A M A
Viruslar tanmlayabilmek. Viruslar zorunlu hcre ii paraziti olan ve k mikroskobunda grlemeyen mikroorganizmalardr. Sadece canl hcrelerde oalabilen viruslar kendi enerji ihtiyacn karlayamaz ve kendi yap talarn sentezleyemezler. Viruslar hayvanlar ve insanlar dnda bitkileri, bakterileri, mayalar, mantarlar, algleri, mikoplazmalar ve protozoonlar da enfekte edebilirler. Viruslarn yapsn aklayabilmek. Viruslar en basit ekliyle nkleik asit ve protein klfndan oluan bir yapya sahiptirler ve ribozom vb i organelleri yoktur. Nkleokapsid olarak adlandrlan bu yapya ilave olarak baz viruslarda bir de zarf tabakas bulunur. Bu ekilde ortaya kan ve enfeksiyon oluturma yeteneine sahip olan olgun virus partiklne virion ad verilir. Viruslarda DNA veya RNA yapsnda tek tip nkleik asit vardr. Buna gre viruslar DNA viruslar veya RNA viruslar olarak iki ana gruba ayrlmaktadr. Viral nkleik asitin etrafn evreleyen protein klfna kapsid ad verilir. Zarfl viruslarda kapsidin etrafn evreleyen zarf tabakas zerinde deiik say ve fonksiyonlara sahip olan glikoproteinler yer alr. Bu proteinlere yzey glikopteinleri ad verilir. Yzey proteinleri viruslarn antijenik ve biyolojik zelliklerini tamaktadr. Hayvanlar ve insanlar enfekte eden viruslar morfolojik olarak kbik, helikal ve kompleks simetri olmak zere 3 yap simetrisine sahiptirler. Ayrca bakterileri enfekte eden viruslarda (faj) grlen farkl yap simetrileri de vardr. Bunlar arasnda en tipik olan kombine simetridir. Kbik simetrili viruslarn bir blm zarf tarken, helikal simetrili viruslarn tamamnda zarf bulunmaktadr.
A M A
A M A
Viruslarn dier mikroorganizmalardan farklarn sralayabilmek. Viruslar byklk, yap ve oalma yntemleri gibi birok alanda dier mikroorganizmalardan farkldrlar. Bu farkllklar en bariz olarak bakterilerle viruslar arasnda yaplan karlatrmalarda ortaya kar. Bu noktada 7 tane nemli farkllk saylabilir. Bunlar; reme ortam, yap ve oalma ekli, nkleik asit tipi, filtrelerden geebilme zellii, byklk ve mikroskopta grntlenebilme, antibiyotiklere duyarllk ve interferona duyarllk balklarnda toplanr. Viruslar reme ortam olarak mutlaka canl sistemlere ihtiya duyar. Bakteriler ise canl sistemlerle birlikte cansz ortamlarda da oalabilir. Ama 2de akland gibi viruslarn yaps dier mikroorganizmalarla kyaslandnda son derece basittir. Hcre ii organeller ve hcre duvar gibi yaplar viruslarda bulunmaz. Bakterilerde hem DNA hem de RNA tipinde nkleik asit varken viruslarn genetik materyali tek tip (ya DNA ya da RNA) nkleik asitten oluur. Bakterilerin boyutlar 500nm den daha byktr ve k mikroskobunda rahatlkla grntlenebilir. Viruslar ise 17-300nm arasnda deien byklklere sahiptir ve k mikroskobunda grntlenemez. Bakteriler antibiyotiklere duyarlyken viruslar duyarl deildir. nterferonlar virus oalmasn durdurur, ancak bakteriler interferon varlndan etkilenmezler. Viruslarn evresel faktrlerden nasl etkilendiini aklayabilmek. Viruslar evresel faktrlere son derece duyarldr ve koruyucu tedbirler uygulanmadnda genellikle ksa srede inaktive olurlar. evre artlarna en dayankl viruslar kbik simetriye sahip olan viruslardr. Zarfl ve helikal simetrili viruslarn dayankll ise son derece snrldr. Scaklk, pH deiimleri, gne nlar ve radyasyon kaynaklar, formaldehit gibi deiik kimyasal maddeler ve deterjanlar viruslarn enfeksiyzitesini ortadan kaldrabilen faktrlerdir.
A M A
17
Kendimizi Snayalm
1. Viruslar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Virus partiklnn en dnda yer alan yap nitesi hcre duvar dr. b. Bir virus partiklnde hem DNA hem RNA bulunur. c. Viruslar zorunlu olarak hcre ii ortamlarda oalabilirler. d. Viruslar enerji sentezleyebilmek iin gerekli olan mitokondriye sahiptir. e. Viruslarn bykl milimetre (mm) olarak ifade edilir. 2. Aadakilerden hangisinde viruslarla bakteriler arasndaki farklar yanl verilmitir? a. Viruslar k mikroskobunda grntlenebilirken bakteriler grntlenemez. b. Viruslar 220nm filtreden geebilirken bakteriler geemez. c. Bakteriler antibiyotiklerden etkilenirken viruslar interferondan etkilenir. d. Viruslarn boyutu 300nmden daha kktr, bakteriler 500nmden byktr. e. Bakteriler ikiye blnme ile oalrken viruslar replikasyonla oalr. 3. Enfeksiyon oluturma yeteneine sahip virus partiklne ne ad verilir? a. Nkleokapsid b. Nkleik asit c. Virion d. Kapsid e. Kapsomer 4. Virus partiklnn yapsnda yer alan blmlerin iten da doru sralamas aadakilerden hangisinde verilmitir? a. Nkleik asit- zarf - kapsid b. Nkleik asit- kapsid - zarf c. Kapsid - nkleik asit- zarf d. Zarf - kapsid - nkleik asit e. Zarf - nkleik asit - kapsid 5. Aadakilerden hangisi virus zarfnn grevlerinden biri deildir? a. Virusun biyolojik zelliklerini tamak b. Virusa zel antijenik yaplar tamak c. Virion oluumuna katlmak d. Virusa ekil (simetri) kazandrmak e. Peplomerleri tamak 6. Viral zarf zerinde bulunan ve elektronmikroskobunda grlebilen kntlara ne ad verilir? a. Peplomer b. Kapsomer c. Kapsid d. Protomer e. Lipid bilayer 7. Aadakilerden hangisi viruslarda grlen yap simetrilerinden biri deildir? a. Kbik simetri b. Kompleks simetri c. Helikal simetri d. Kombine simetri e. Konik simetri 8. Helikal virus simetrisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Nkleokapsid iki ucu ak boru eklindedir. b. Virion genellikle pleomorfik (deiken) grnme sahiptir. c. Helikal simetrili viruslar zarfszdr. d. Kapsomerler merkezde bulunan nkleik asitin zerine dizilmitir. e. Helikal simetrili tm hayvan viruslar RNA genomu kapsar. 9. Scaklk deerlerinin viruslar zerine etkileriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Scaklk deerleri azaldka viruslarn dayankll artar. b. Viruslar 37Cdeki s deerlerinde haftalarca canl kalabilir. c. Viruslar dondurularak uzun sre saklanabilir. d. Viruslarn dondurulmas zamanla enfektivite kaybn engellemeyebilir. e. Viruslar 50Cnin zerindeki s deerlerine birka dakika dayanabilir. 10. Aadaki faktrlerden hangisi virus enfektivitesini olumsuz ynde etkilemez? a. Gne nlarna (Ultraviyole) maruz kalma b. Buzhane ortam c. Piirme niteleri d. Otoklav uygulamas (+121C) e. Dezenfektanlarla muamele
18
Viroloji
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a Yantnz yanl ise Virus Nedir? blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarla Bakteriler Arasndaki Farklar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Yapsal Blmleri blmnnde yer alan Virion baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Yapsal Blmleri blmnde yer alan Virion baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Yapsal Blmleri blmnde yer alan Viral Zarf baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Yapsal Blmleri blmnde yer alan Viral Zarf baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virus Morfolojileri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virus Morfolojileri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Fiziksel ve Kimyasal Etkilere Duyarll blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Fiziksel ve Kimyasal Etkilere Duyarll blmn yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 2 Hcrelerde virus oalmas 5 basamakta gerekleir. Bu basamaklar srasyla tutunma (adsorbsiyon), hcre iine alnma (penetrasyon), sentez aamas (eklips), olgun virus partiklnn oluumu ve hcre dna salm aamalardr. Bu konudaki detayl aklamalar nite 2de bulabilirsiniz. Sra Sizde 3 Hemagltinasyon, eritrositlerin viruslar tarafndan (veya dier faktrlerin etkisiyle) balanarak bir araya getirilmesi (agregasyon) ve ktrlmesidir. Birok virus tr hemagltinasyon oluturma yeteneine sahiptir. Viruslarn bu yeteneinin belirlenmesinde hemagltinasyon testi kullanlr. Bu amala virusa uygun bir hayvan trnden alnan kandan hazrlanan eritrosit sspansiyonu ile virus sspansiyonu belirli koullar altnda bir araya getirilir ve keltilerin oluup olumadna baklr. Sra Sizde 4 Dondurup-zme ilemleri viruslarn enfektivitesini olumsuz ynde etkileyebilir. Zarfl viruslarn (-196) C gibi ar dk derecelerde muhafaza edilmesi srasnda zarf btnln koruyabilmek amacyla mutlaka dayankll artrc maddeler ilave edilmelidir. zellikle paramyxoviruslar tehis materyallerinin dondurularak nakledilmesinden olumsuz etkilenmektedir. Sra Sizde 5 Mikroorganizmalarn oalmasn yavalatan veya durduran maddelere antimikrobiyel maddeler denilir. Antibakteriyel, antimikotik, antiviral vb maddelerin tamam bu tanmlama iinde yer alr. rnein antibiyotikler bakterilerin oalmas zerine etkilidir, dolaysyla antibiyotikler antibakteriyel ajandr. Virus oalmasn yavalatan veya durduran ajanlar da vardr. Bu ajanlara antiviral ajanlar denilir. Siz de dudanzda kan viral bir hastalk olan uuk (herpes) iin kullanabileceiniz ilalarn olup-olmadn aratrabilirsiniz.
3. c
4. b
5. d
6. a
7. e 8. c 9. b
10. b
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Fransz bilim adam Louis Pasteur kuduz hastalna ilikin almalaryla dnya bilim literatrne adn yazdrmtr. Pasteur bu almasnda kuduz virusunu tavanlarda retip elde ettii materyalleri tekrar tavanlara vererek birka basamak sonra virusun hastalk oluturma gcnn azalmasn salam ve bylece elde ettii zayflatlm virusu insanlarda koruyucu amala a olarak kullanabilmitir. Bu ekilde hastalk etkenlerinin farkl canllarda, hcre kltrleri veya deneme hayvanlarnda retilerek zayflatlmasna attenasyon ad verilir. Attenasyon gnmzde de a hazrlamada kullanlan yntemlerden birisidir.
19
Yararlanlan Kaynaklar
Flint, S.J., Enquist, L.W., Krug, R.M., Racaniello, V.R., Skalka, A.M.(2000). Principles of Virology, Washington: ASM Press. Harrison, S.C. (2001) Principles of virus structure. In. Fields Virology, 4. bask, Eds. D.M. Knipe, P.M. Howley. Philadelphia: Lippincott Williams&Wilkins. Hirsh, D.C., Zee, Y.C. (2002) Veterinary Microbiology, Blackwell Science Ltd. Lenard, J. (1999) Viral membranes. In. Encyclopedia of Virology, 2. bask, Eds. A. Granoff, R.G. Webster. San Diego: Academic Press. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999) Veterinary Virology, 3. bask, Londra,:Academic Press. Quinn, P.J., Markey, B.K., Carter, M.E., Donnelly, W.J., Leonard, F.C. (2002) Veterinary Microbiology and Microbial Disease, Oxford: Blackwell Publ. Ustaelebi, . (1992) Genel Viroloji, Ankara: Hacettepe-Ta kitaplk. Web. Eriim: http://www.virology.net/Big_Virology/BVHomePage.html Yeilba, K. (2010) Genel Viroloji, Malatya: Medipres yaynclk.
2
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Viruslarn adlandrlmasna ilikin esaslar aklayabilecek, Viruslarn snflandrlma sistematiini aklayabilecek, Subviral ajanlarn zelliklerini sralayabilecek, Viruslarda oalmay aklayabilecek, Viruslarda grlen nemli genetik deiimleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Virus klasifikasyonu Prion Viral replikasyon Mutasyon Rekombinasyon Serotip nterferon
indekiler
VRUSLARIN SINIFLANDIRILMASI SUBVRAL AJANLAR VRUSLARDA OALMA VRUS OALMASININ DURDURULMASI VRUSLARDA GENETK DEM
Viroloji
Viruslarda Snflandrma ve oalma
Viruslarda Snflandrma ve oalma

VRUSLARIN SINIFLANDIRILMASI
nceleri viruslarn snflandrmas virusun neden olduu patojenik etkiler ve enfekte ettii konak trleri esas alnarak yaplmaktayd. Konak trlerine gre hayvan viruslar, insan viruslar ve bitki viruslar; patojenite ve tropismus esasna gre ise pnymotrop, hepatotrop, lenfotrop vb. snflandrma dzenleri oluturulmutu. Viruslarn adlandrlmasnda ise daha ok virusun neden olduu hastalk tablolar ne kmaktayd (ocuk felci virusu, sr vebas virusu vb). Gnmzde bu tanmlamalarn byk bir ounluu belli bir grup virusu ifade etmede kullanlmaya devam etmektedir. rnein hayvanlar ve insanlarda enfeksiyon oluturan virus trleri genel bir yaklam olarak Hayvan Viruslar (Animal Viruses) kavram ile ifade edilirken, sindirim sistemi enfeksiyonuna yol aan virus trleri enterik viruslar olarak tanmlanabilmektedir. Virus snflandrmasnda zellikle 1950li yllardan sonra belirli kurallar uygulanmaya balanmtr. Bu amala 1973 ylnda kurulan Uluslar aras Virus Taksonomi Komitesi (ICTV) viruslarn resmi olarak adlandrlmas ve snflandrlmasna ilikin almalar stlenmitir. SIRA SZDE Viruslarn snflandrlmasnda virion ve nkleik asite ait zelliklerle birlikte fiziksel, kimyasal, biyolojik ve antijenik zellikleri de kullanlmaktadr. Bunlar araDNELM snda srasyla viral nkleik asite ait zellikler, viral oalma yntemleri ve viriona ait yapsal zellikler en nemli yeri almaktadr. Bunlarn dnda virusun konak spektrumu gibi faktrler de gz nnde bulundurulmaktadr.S O R U Virus snflandrmasnda nkleik asit zellikleri ncelikli kriterlerdir. Baz DK K A Tviruslar morfolojik zellikleri farkl olsa da nkleik asit zellikleri dikkate alnarak snflandrma dzeninde ayn grupta yer alabilir. rnek: Nidovirales dizinini oluturan arteriviruslar ve SIRA SZDE coronaviruslar.
AMALARIMIZ Gnmzde bakteri, bitki, insan ve hayvanlar enfekte ettii bilinen 4000den fazla virus tr bulunmaktadr. Bu viruslar 83 aile altnda 300den fazla genus (cins) iinde toplanmtr. Bu virus ailelerinden 31 tanesi hayvan ve insan viruslaK aileleri T A P Tablo 2.1 rn iermektedir. nemli hayvan hastalklarnn yer ald virus ve Tablo 2.2de verilmitir. Virus snflandrmasnda taksonomik birim olarak aile ve genus (cins) esas alnTELEVZ Y O N adlandrmaktadr. Baz virus ailelerinde altaile basama da bulunmaktadr. Virus
Tropismus: Bir virusun belirli bir hcre tipine, dokuya, organa veya organ sistemine olan ilgisini ifade etmek amacyla kullanlan bir terimdir.
SIRA SZDE
Konak genilii (Konakc spektrumu): Bir virusun enfekte edebilecei konak D NELM canl trlerinin tamamn ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
22
Viroloji
masnda aile isimleri -viridae, alt aile isimleri -virinae ve genus isimleri -virus son ekiyle biter. Virus trleri genuslar iinde yer alr. ok sk kullanlmamakla birlikte iki veya daha fazla virus ailesinin bir araya gelmesiyle oluturulan bir st snflandrma basama da dizin dir. Dizin isimleri -virales son ekini alr. Virolojide bugne kadar oluturulmu 6 adet dizin bulunmaktadr. Bunlardan 4 tanesi (Picornavirales, Mononegavirales, Nidovirales ve Herpesvirales dizinleri) hayvan ve insan viruslarn kapsar. rnein Mononegavirales dizini Paramyxoviridae, Rhabdoviridae, Filoviridae ve Bornaviridae ailelerinden olumaktadr (Tablo 2.1).
SIRA SZDE
Her virus ailesinin bal olduu bir virus dizini olmas zorunlu mudur? SIRA SZDE Viruslarn adlandrlmasnda dizin, aile, alt aile ve genus isimleri italik (veya alNELM t izili) veDilk harfleri byk olarak yazlrken tr isimleri normal karakterle yazlr. Ancak bir aile veya genusta yer alan virus trlerine atf yaplmak istendiinde S O R U (rn. paramyxoviruslar). Aada viruslardaki taksonomik hidz yazm kullanlr yerariye rnek olarak sr vebas virusunun snflandrma dzeni verilmitir. Dizin : Mononegavirales Aile : Paramyxoviridae SIRA SZDE Alt aile: Paramyxovirinae Genus : Morbillivirus Tr :AMALARIMIZ rinderpest virus (sr vebas virusu) Resmi snflandrmada dikkate alnmasa da taksonomik birim olarak trden daK T A P da bulunmaktadr. Bu alt basamaklara en iyi rnek olarak su ha aa basamaklar kavram gsterilebilir. Bir virus trnn deiik blgelerden veya deiik lkelerden elde edilen izolatlarna su ad verilir. Yukardaki bilgilere ilave olarak virusTELE V Z Y O N ve biyolojik zelliklere gre tr ierisinde gruplandrlabillar tadklar serolojik mektedir. Bu amala serotip ve biyotip kavramlar kullanlr. Serotip: Bir virus trnn farkl serolojik zelliklere sahip olan tipleri serotip olarak tanmlanr. her serotip ierisinde Alttipler de bulunabilir. rnein N T E R N E Ayrca T ap hastal virusunun 7 serotipi (O, A, C, Asia-1, SAT-1, SAT-2, SAT-3) ve bu serotipler ierisinde yer alan birok alttipi vardr. Biyotip: Bir virusun deiik biyolojik zelliklere sahip olan tiplerine biyotip ad verilir. rnein srlarn viral diyare (bovine viral diarrhoea, BVD) virusuna ait sular Sitopatojen (cp) veya Sitopatojen olmayan (ncp) iki biyotipe sahiptir. Bu ayrm virusun hcre kltrnde oalma zelliklerine gre yaplmaktadr. Sitopatojen biyotipe sahip BVD virus sular enfekte ettikleri hcrelerde oalrken hcrenin morfolojik olarak deiimine ve paralanmasna neden olur. Sitopatojen olmayan biyotipe sahip sular ise oaldklar hcrelerde herhangi bir morfolojik deiim oluturmazlar. Alttipler arasnda serolojik farkllk var mdr? SIRA SZDE
DNELM S O R U DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
zolat: Saha rneklerinden yumurta veya deney hayvanlarna yaplan ekimler sonucunda retilerek elde edilen virus suudur. NTERNET
hcre T E L E kltr, V Z Y O embriyolu N
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. nite - Viruslarda Snflandrma ve oalma
23
Tablo 2.1 RNA genomuna sahip hayvan viruslarnn genus dzeyinde snflandrmas*
Dizin
Aile /Altaile Reoviridae
Genus - Orbivirus - Orthoreovirus - Rotavirus
Hastalk* - At vebas; Mavidil - Yeni doan hayvanlarda ishal - Gumboro
Birnaviridae
- Aquabirnavirus - Avibirnavirus
Picornavirales
Picornaviridae Caliciviridae Astroviridae Flaviviridae
- Aphtovirus - Lagovirus - Vesivirus - Avastrovirus - Mamastrovirus - Flavivirus - Pestivirus
- ap hastal - Tavanlarn hemorajik hastal - Kedilerin calicivirus enfeksiyonu - Kanatl ve memelilerde ishal etkenleri - Louping ill (Koyunlarn srama hastal) - Srlarn viral diyare enfeksiyonu (BVD); Koyunlarn snr hastal (Border disease); Avrupa domuz ve-
Retroviridae
bas - Kanatl hayvanlarn lykoz hastal - Srlarn enzootik lykoz (lsemi) hastal - Gammaretrovirus - Kedilerin lsemi virusu - Lentivirus - Maedi-Visna, Keilerin artritis-ense- Alfaretrovirus - Deltaretrovirus falitisi, Atlarn infeksiyz anemisi, Kedilerin immunyetmezlik virusu - Atlarn infeksiyz arteritis - Kedilerin infeksiyz peritonitisi; Kpek, kedi ve srlarn coronavirus enfeksiyonlar; Tavuklarn infeksiyz - Torovirus bronitisi - At ve srlarn torovirus enfeksiyonlar - Ebola, Marburg - Kuduz - Efemeral fever - Vezikler stomatitis - Kanatl hayvanlarn Newcastle hastal - Sr vebas; Kk ruminantlarn vebas; Kpek genlik hastal - Parainfluenza virus 3
Nidovirales
Arteriviridae Coronaviridae
- Arterivirus - Coronavirus
Mononegavirales Filoviridae Rhabdoviridae
- Lyssavirus - Ephemerovirus - Vesiculovirus
Paramyxoviridae /Paramyxovirinae - Avulavirus - Morbillivirus - Respirovirus /Pneumovirinae - Pneumovirus
Bornaviridae
- Sr respiratorik sinsityal virus enfeksiyonu - Metapneumovirus - Hindilerin infeksiyz laringotrakeitisi - Bornavirus - Borna hastal virusu
* Hayvan sal asndan n plana kan hastalklar ve bunlarn snflandrma dzeni verilmitir.
24
Tablo 2.1 (devam) RNA genomuna sahip hayvan viruslarnn genus dzeyinde snflandrmas
Viroloji
Dizin
Aile /Altaile
Genus
Hastalk*
Orthomyxoviridae
- nfluenzavirus A - nfluenzavirus B - nfluenzavirus C
- nsan ve deiik hayvan trlerinin grip viruslar
Bunyaviridae
- Orthobunyavirus - Nairovirus
- Akabane - Nairobi koyun hastal; Krm-Kongo kanamal atei - Rift vadisi hummas
- Phlebovirus
Tablo 2.2 DNA genomuna sahip hayvan viruslarnn genus dzeyinde snflandrmas*
Dizin
Aile /Altaile Parvoviridae Adenoviridae
Genus - Parvovirus - Aviadenovirus - Mastadenovirus
Hastalk* - Kpeklerin parvovirus enfeksiyonu (CPV-2); Kedilerin panlykopenisi - Egg drop sendrom (EDS-76); Hindilerin hemorajik enteritisi - Sr, koyun ve atlarn adenovirus enfeksiyonlar; Kpeklerin infeksiyz hepatitisi (CAV-1); Kpeklerin laringotrakeitisi (CAV-2) - Tavuklarn infeksiyz laringotrakeitisi - Tavuklarn Marek hastal - Bovine mamillitis (BHV-2) - IBR/IPV (BHV-1); Atlarn rhinopnymonitisi (EqHV -1 ve -4); Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu (FHV-1); Kpeklerin herpesvirus enfeksiyonu (CHV-1); Domuzlarn herpesvirus enfeksiyonu (SHV-1)
Herpesvirales Herpesviridae /Alphaherpesvirinae
- Iltovirus - Mardivirus - Simplexvirus - Vericellovirus
/ Betaherpesvirinae /Gamaherpesvirinae - Macavirus - Rhadinovirus Alloherpesviridae Asfarviridae Poxviridae /Chordopoxvirinae - Asfivirus - Avipoxvirus - Capripoxvirus - Leporipoxvirus - Malignant catarrhal fever viruslar (OvHV-2, CapHV-2, AlHV-1) - Sr herpesvirus 4 (BHV-4) - Balk ve suda yaayan hayvanlarn herpesviruslar - Afrika domuz vebas - Tavuk iei; dier kanatl hayvanlarn iek viruslar - Koyun iei; Kei eii; Yumrulu deri hastal (Lumphy skin disease) - Tavanlarn myxoma virusu
25
- Orthopoxvirus - Parapoxvirus - Suipoxvirus Circoviridae Papillomaviridae Polyomaviridae Hepadnaviridae - Polyomavirus - Avihepadnavirus - Gyrovirus
- Sr iei; Deve iei - Orf; Srlarn papller stomatitisi; Yalanc sr iei - Domuz iei - Tavuklarn infeksiyz anemisi - nsan ve viruslar hayvanlarn papilloma
- nsan ve hayvanlarn polyoma viruslar - rdeklerin hepatitis virusu
* Hayvan sal asndan n plana kan hastalklar ve bunlarn snflandrma dzeni verilmitir.
SUBVRAL AJANLAR
Yapsal zellikleri viruslara benzeyen veya hastalk oluturma yntemleri viral enfeksiyonlar andran, ancak virus tanmn tam olarak karlamayan enfeksiyz ajanlara subviral ajan ad verilir. Bu ajanlar viroid, virusoid, uydu virus ve prionlar kapsar.
Viroidler
Viroidler kapsid tamayan enfeksiyz plak RNAdan ibaret ajanlardr. Viroidler zarf veya kapsid tamaz, herhangi bir protein kodlayamaz ve oalabilmek iin konak hcrenin protein sentez mekanizmasn kullanmak zorundadr. Viroidler bitkilerde enfeksiyon oluturabilmektedir. Bir viroid genellikle birok bitki trn enfekte edebilir.
Virusoidler ve Uydu Viruslar

Satelite (uydu enfeksiyz ajan) olarak tanmlanan bu ajanlarn temel zellii oalabilmek ve enfeksiyon oluturabilmek iin mutlaka yardmc bir virusa ihtiya duymalardr. Dolaysyla bir virus trnn uydusu konumundadrlar. Uydu RNA (virusoid) ve uydu virus olmak zere iki tip satelite bulunmaktadr. Virusoidler sadece bitkilerde enfeksiyon olutururken, baz uydu viruslar hayvanlarda (kronik ar felci virusunun uydu virusu) ve insanlarda (hepatitis B virusunun uydu virusu olan hepatitis D virusu) enfeksiyon oluturmaktadr.
Prionlar
Prionlar insan ve baz hayvan trlerinde Nakledilebilir Sngerimsi Beyin Hastalna (TSE, transmissible spongiform ensefalopati) neden olan ve yaklak 250 amino asitten oluan protein yapsndaki hastalk etkenleridir (Tablo 2.4; Resim 2.1). Bilinen dier enfeksiyz ajanlardan farkl olarak prionlarn nkleik asit tamad kabul edilmektedir. Doada bulunan 2 tip prion proteini tanmlanmtr. PrPc ile gsterilen normal prion proteini birok canl trnde zellikle sinir doku ve lenforetikler dokularda bol miktarda bulunur. Anormal (enfeksiyz) prion proteini ise PrPsc ile gsterilir. Enfeksiyz nitelikte olan bu prion proteini (PrPsc) fizikokimyasal etkilere kar olduka direnlidir (Tablo 2.3). Proteolitik enzimlere, nkleazlara, birok kimyasal maddeye (eter, kloroform, fenol, sodyumdodesilslfat, re, %3 formaldehit ve % 1 -propiyolaktan), radyasyon uygulamalarna ve syla inaktivasyona dayankldr. Ultraviyole n ve iyonize radyasyondan (gama nlar) etkilenmez. Is uygulamasndan (80Cde 1 saat) etkilenmez, 132Cde 60 dakika veya
26
Viroloji
135Cde 18 dakika otoklavlandnda enfektivitesi azalr ancak tamamen ortadan kaldrlamaz. Prion enfektivitesi 1M sodyum hidroksit (NaOH) uygulamasyla byk oranda azaltlabilmitir.
Tablo 2.3 Prionlarn baz genel zellikleri Proteolitik enzimlere dayankldr Ultraviyole n ve gamma irradyasyona dayankldr Otoklav artlarna dayankldr (132C de 60 dakika) Dezenfektanlara dayankldr 1Molar NaOHdan etkilenir Resim 2.1 Prionlarn neden olduu BSE hastalnda srlarn beyin dokusunda patolojik olarak saptanan vakuoller (A: salkl sr beyni; B: BSEli sr beyni) Kaynak: http://www.fda.gov
A B
Tablo 2.4 nsanlar ve hayvanlarda grlen prion hastalklar
Konak Canl Tr Koyun, Kei Sr Mink (vizon) Geyik Kediler ve hayvanat bahelerindeki kedigiller Hayvanat bahelerindeki deiik ift trnakl hayvan trleri nsan
Hastalk Scrapie BSE (bovine spongiform ensefalopati = deli dana hastal) Transmissible mink ensefalopati Kronik zayflama hastal (chronic wasting disease) Feline spongiform ensefalopati Ekzotik ift trnakllarn spongiform ensefalopatisi Kuru Creutzfeldt-Jacob hastal (CJD) Varyant Creutzfeldt-Jacob hastal (vCJD) Gerstmann-Straussler- Scheinker sendromu Fatal familial insomnia
SIRA SZDE
Hangi tip subviral ajanlar hayvanlarda ve insanlarda hastalk oluturabilmektedir? SIRA SZDE
N ELM Daha nceD de belirtildii gibi viruslar oalabilmek iin mutlaka duyarl ve canl bir hcreye ihtiya duyarlar. Ancak her virus tr her hcre tipinde oalamaz. Bu S O R U
DNELM S O R U
VRUSLARDA OALMA
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
27
durum byk oranda hcre yzeyinde bulunan virusa spesifik reseptrlerin varlyla ilikilidir. Virus oalmas nkleik asit replikasyonu esasna dayanr. Genel olarak RNA viruslarnda viral nkleik asit sentezi hcre sitoplazmasnda, DNA viruslarnda ise hcre ekirdeinde gerekleir. Takiben sentez edilen yapsal proteinler yeni nesil nkleik asiti evreleyen kapsidi oluturur. Son olarak ayet zarfl bir virus sz konusu ise nkleokapsid zarfla evrelenir ve olgun virus partikl hcre dna atlr (ekil 2.2).
SIRA SZDE Viruslarn oalabilmek iin canl hcrelere baml olmasnn sebebi nedir?
SIRA SZDE
Viruslar oalma srecinde konak hcrelerin enerji ve sentez mekanizmalarn DNELM kullanrlar. Baz durumlarda virus oalmas iin hcresel enzimlerin kullanlmas da mmkn olabilmektedir. Viruslarn enfekte ettii canl organizmalarda virus iin S O virusu R U milyonlarca hedef hcre olabilir ve her bir hcre farkl zamanlarda alm olabilir. Dolaysyla virus oalma basamaklar en kolay olarak tek bir hcrede gerekleen basamaklar temel alnarak aklanabilir. Bir hcredeki virus oalma sreci 5 DKKAT ana basamakta gerekleir. Bunlar srasyla: 1. Tutunma, 2. Penetrasyon, 3. Eklips, 4. Olgun virus partikl oluumu ve 5. Dar dklme basamaklardr.
SIRA SZDE
Konak hcre: Bir virusun DNELM tutunmas ve oalmasna olanak salayan canl ve virusa duyarl hcreleri ifade S O R U eder. Konak hcreler canl organizmadaki dokularda olabilecei gibi laboratuvar ortamnda retilen hcreler DK KAT de konak hcre olabilir.
SIRA SZDE
Tutunma (Adsorbsiyon) Basama

Virus oalmasnn balang basama olan adsorbsiyon, enfeksiyz virus partiAMALARIMIZ kllerinin (virion) duyarl hcre yzeyine tutunduu aamadr. Bu balanmada virion yzeyinde yer alan adsobsiyondan sorumlu protein ile konak hcre yzeyinde yer alan bu proteine spesifik reseptrler rol alr. Dolaysyla virus partiklleri K T A P ancak zgn reseptrleri tayan hcrelere tutunabilirler. Reseptrler hcrelere ait yzey proteinleridir. Adsorbsiyon basama geri dnm mmkn olan (reversible) bir aamadr. TELEVZYON Adsorbsiyonun baarl bir ekilde gereklemesinde ortam ss, pH ve iyon konsantrasyonu gibi faktrlerin etkisi vardr. Ortamda bulunan deterjanlar ve baz enzimler adsorbsiyonu olumsuz ynde etkiler. Hcre reseptrne veya adsorbsiyondan sorumlu viral proteinlere kar sentezlenmi antikorlar da virusun N T E R N E Ttutunmasn engelleyebilir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Penetrasyon (eri Alnma)

Penetrasyon, hcre yzeyine tutunmu olan virionun hcre iine alnd aamadr. Bu aamada virus partiklleri henz enfeksiyon oluturma yeteneklerini kaybetmemilerdir. Penetrasyon basama s ve enerjiye baml bir aamadr. Viruslarn penetrasyonu balca ekilde gerekleir (ekil 2.1). 1. Fzyon: Virion yapsndaki zarfn hcre membran ile kaynamas yoluyla nkleokapsidin hcre iine aktarld penetrasyon mekanizmasdr. Zarfl viruslarn byk ounluu fzyon yoluyla konak hcreye girerler. 2. Pinositoz: Bu mekanizmada hcre yzeyine tutunan virus partikl hcre zarnn ieriye doru kmesiyle (invaginasyon) oluan bir vakuol (endozom) ierisinde sitoplazmaya alnr. Viropeksis veya reseptr araclkl endositozis olarak da bilinen bu mekanizma daha ok zarfsz viruslar tarafndan kullanlr. 3. Translokasyon: Kbik simetrili ve morfolojik olarak kk yapl viruslar tarafndan kullanlan bu mekanizmada virion hcre membrann direkt olarak geer ve hcre sitoplazmasna ular. Translokasyon zellikle bitki viruslar tarafndan kullanlan bir yntemdir.
Endozom: Hcre iinde nakil ilemiyle grevli olan ve hcre zarndan kken alan vezikllerdir.
28
ekil 2.1 Viruslarn konak hcreye girme (penetrasyon) yntemleri
Viroloji
Fzyon
Zarfl virus Hcre zar
SIRA SZDE
SIRAPinositoz SZDE
DNELM S O R UZarfsz virus
Translokasyon DK KAT
DNELM S O R U
Endozom
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K Tiine A P alnmas ve dier oalma basamaklaryla ilgili detayl bilgilere GeViruslarn hcre nel Viroloji adl kitaptan ulaabilirsiniz (K.Yeilba, Medipres yaynevi, Malatya, www.medipres.com.tr). TELEVZYON
1 2 1
2.2 T E L E Vekil ZYON Tek hcrede virus oalma siklusu

1. N T Adsorbsiyon, ERNET
NTERNET 2
2. Penetrasyon, 3. rtc katmanlardan arnma, 4-8. Eklips [4. Erken mRNAlarn sentezi, 5. Erken proteinlerin sentezi, 6. Yeni nesil nkleik asitin sentezi, 7. Ge mRNAlarn sentezi, 8.Ge proteinlerin sentezi], 9. Olgun virus partikl oluumu, 10. Dar dklme
3 4 mRNA
Viral Nkleik Asit
10
Konak hcre
29
Transkripsiyon: DNA veya RNA yapsndaki nkleik asit iplikiinden yeni bir nkleik asit iplikii sentezlenmesi ilemidir. Bu yolla hem yeni nesil nkleik asitler hem de protein sentezini ynetecek olan mRNAlar sentezlenebilir. Transkipsiyonla elde edilen yeni nkleik asit iplikiine transkript denir. mRNA: Messenger RNA veya haberci RNA olarak da bilinir. Grevi nkleik asitte bulunan tre zg ifreyi protein sentezi srecine sunabilmektir. mRNAlar hcrenin ribozomuna balanr ve tad kodonlarn ifresine uygun olarak aminoasitlerin art arda eklenerek protein sentezinin gerekletirmesini salar. Translasyon: Protein sentezinin yapld aamadr. Sentezlenen mRNAdaki ifreye uygun olarak kodlanan aminoasitler art arda dizilir ve polipeptid zinciri oluturulur.
Eklips (Sentez Aamas)

Hcre iine alnan ve rtc katmanlardan arnan nkleik asit artk viral proteinlerin ve yeni nesil viral nkleik asitin sentezi iin hazrdr. Eklips aamas virus oalmasnn en youn ve karmak aamasdr. Bu dnemde virus oalmasnn temel hedefleri olan translasyon ve transkripsiyon basamaklar gerekleir. Serbest kalan viral nkleik asitten ncelikle bir RNA kopyas (transkript) oluturulur. Bu RNA kopyas mRNAya dntrlr ve erken proteinler ad verilen ilk aama proteinlerin sentezini gerekletirir. Daha sonra yeni nesil virus partikllerinde yer alacak olan nkleik asitler sentezlenir. Takiben yeniden bir mRNA sentezlenerek ge proteinler (veya son proteinler) ad verilen ve virusun yapsna katlan proteinlerin sentezi gerekletirilir. Eklips dneminde gerekleen olaylar viruslarn nkleik asit zelliklerine gre farkllklar gsterir. Viral nkleik asitin DNA veya RNA yapsnda olmas, segmentli veya tek para olmas, sirkler veya linear yapda olmas, RNA viruslarnn pozitif veya negatif anlaml olmas replikasyon srecinde gerekleen olaylara etki eden nemli faktrlerdir.
Olgun Virus Partikl Oluumu (Matrasyon)

Bu aamada kapsid proteinleri son halini alarak kapsidi oluturur. Takiben nkleik asitin kapsid ierisine alnmasyla nkleokapsid ekillenmi olur. Zarfl viruslarda kapsidin zarfla evrelenmesi virus gruplarna gre konak hcrenin farkl blgelerinde gerekleir.
Dar Dklme
Yeni nesil virionlarn konak hcre dna atlmalar iki yolla gerekleir. 1. Konak hcrenin dejenerasyonu ve virus partikllerinin toplu halde salm: Zarfsz viruslarn byk ounluu matrasyon aamasn takiben sitoplazmada birikir ve hcrenin paralanmas ile hcre dna salr. 2. Tomurcuklanma yoluyla salm: Zarfl viruslar genellikle hcresel membranlardan tomurcuklanma yoluyla salr (Resim 2.2). Uzun bir dnemde gerekleen bu ilem srasnda konak hcre ykmlanmayabilir. Zarfl viruslar hcrenin deiik blgelerinden (hcre zar, ekirdek zar, endoplazmik retikulum veya golgi aygt) zarfn alarak tomurcuklanr.
Resim 2.2 Enfekte hcreden tomurcuklanma ile virus salm Kaynak: http://www.pher maceuticaltechnology.com/p rojects/vaxgen
VRUS OALMASININ DURDURULMASI Antiviral Ajanlar

Bakterilerin yaamsal aktivitelerine ve oalma srecine etkiyen birok antibiyotik veya antimikrobiyel ajan bulunmasna karn virus oalmas zerine etkili olan antiviral ajanlarn says olduka azdr. Antiviral ajanlarn etkidikleri virus trleri ve etkinlik dzeyleri de snrldr.
30
Viroloji
SIRA SZDE
Klinik kullanma sahip antiviral ajanlarn saysnn ve etkinlik dzeyinin snrl olmasnn SIRA SZDE sebebi ne olabilir?
D N E L M virus oalmasnn durdurulmas birka evrede mmkn Hcre dzeyinde olabilmektedir. Bunlardan ilki virusun hcreye tutunma veya hcre iine alnma (penetrasyon) Bu aamada viruslarn oalmas spesifik antikorlar ve S O aamasdr. R U baz deterjanlar tarafndan durdurulabilir. Viruslarn hcre iine alnp zarftan arnmasn takiben viral proteinlerin veya yeni nesil nkleik asitin sentezine mDKKAT dahale edilebilir.
DNELM S O R U
DKKAT
Tablo 2.5 nemli baz antiviral ajanlar ve etkidikleri virus AMALARIMIZ trleri
K T A P
SIRA SZDE
Antiviral Ajan
SIRA SZDE
Duyarl Virus Trleri

nfluenza A viruslar nfluenza A ve B viruslar nfluenza A ve B viruslar, respiratorik sinsityal virus, Lassa vb viruslar Herpesvirus enfeksiyonlar nsan: Herpes simpleks virus-1 ve -2, varisella zoster virus Hayvan: IBR/IPV, sr mamillitis virusu, Atlarn koital ekzantemi, kedilerin keratokonjuktivitisi
Amantadin, Rimantadin Oseltamivir, Zanamivir Ribavirin Asiklovir (ve trevleri)

TELEVZYON K T A P AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
Gansiklovir N T E R N E T
Herpes simpleks virus ve sitomegalovirus nsan: Herpes simpleks virus, varisella zoster virus, sitomegalovirus, Eppstein-Barr virus, Hayvan: Sr mamillitis virusu, kpek herpes virus (CHV-1) nsan: Herpes simpleks virus, varisella zoster virus, Eppstein-Barr virus, yalanc kuduz Hayvan: IBR/IPV, sr mamillitis virusu
Vidarabin
Halojenli primidin analoglar (idoxuridin, trifluorotimidin)
Zidovudin (azidotimidin) Dideoksi inosin Stavudin Saquinavir Lamivudine Fosfonoformat Guanidin Methizason*
Retroviruslar: HIV-1 ve -2, HTLV-1 HIV-1 ve -2 HIV-1 ve -2 HIV-1 HIV, Hepatitis B virus Herpesviruslar ve baz retroviruslar nsan: Poliovirus, echovirus, caxakivirus, Hayvan: ap hastal virusu (deneysel) Poxviruslar (sr iei ve meme iei dahil), baz herpesviruslar, picornaviruslar, deiik arboviruslar, influenza A ve B viruslar Bir ok virus trne kar etkilidir
nterferonlar
* Gemite zellikle insan iei hastalndan korunma amacyla kullanlmtr
31
Gnmzde klinik olarak baaryla kullanlan antiviral ajanlar daha ok herpesviruslara, influenzavirus trlerine ve HIVe kar etkinlie sahiptir (Tablo 2.5). Antiviral ajanlarn kullanm viral hastalklarn tam anlamyla tedavisini salayamayabilir. Ancak hastalk bulgularnn hafifletilmesine ve iyileme srecinin ksaltlmasna katk yapar. Hayvan sal alannda zellikle kedilerin herpesvirus enfeksiyonlarna kar asiklovir kullanm denenmi ve baarl sonular alnmtr. Antiviral ajanlarn kullanm srasnda direnli virus sularnn gelimesi olasdr. Viruslarn antiviral ajanlara kar diren gelitirebilmesindeki en nemli yol mutasyona bal olarak genetik deiime uramalardr.
nterferonlar ve nterferens
Bir hcreyi enfekte eden virusun, sz konusu hcrenin ayn veya farkl trde ikinci bir virusla tekrar enfekte olmasn engellemesi interferens olarak tanmlanr. Yani interferens bir olaydr. Burada ilk enfeksiyonu oluturan virusa interfere eden virus, enfeksiyonu engellenen ikinci virusa ise challenge virus ad verilir. nterferon ise virusla enfekte olan hcreler tarafndan salglanan protein yapsnda biyolojik bir rndr. Alfa (), beta () ve gama () interferon olmak zere 3 tip interferon bulunmaktadr. Bunlardan ve interferonlar antiviral etkinlie sahiptir (Tablo 2.6). nterferon salglanmas aktif veya inaktif viruslarla birlikte plak viral RNAlar, endotoksin ve baz kimyasal maddeler (mitojenler) tarafndan da uyarlabilir. Salglanan interferon kltr vasatlarna ve vcut svlarna karr. Bylece salgland yerden uzak blgelerde de etkin olabilir. Salglanan interferonlarn toplanp saklanmas ve antiviral amalarla kullanlmas mmkndr. Bir virus trne kar salglanan interferon genellikle dier viruslara kar da antiviral etkinlik gsterir. Fakat bir canl trnde retilen interferon baka bir canl trnde etkin deildir. nterferon salglanmas geici bir olaydr, neden ortadan kalknca interferon salglanmas sona erer. Hcrenin virusla enfeksiyonunu takiben interferon salglanmas ksa bir srede balar. Virus enfeksiyonunu takip eden birka saat iinde vcutta interferon retimi tespit edilebilir. Enfeksiyonun ok erken evrelerinde interferon salglanmas ilk enfekte olan hcrede oalan yeni nesil virus partikllerinin yakn veya uzak blgelerdeki hcreleri enfekte etmesinin engellenmesine katk salar. Bylece aktif baklk geliene kadar geen srete enfeksiyon doku dzeyinde snrlandrlmaya allr. nterferon zellikle komu hcrelerin enfeksiyonunu snrlandrmada ve blgesel olarak virus yaylmn yavalatmada son derece nemlidir.
Is ve proteolitik enzimlere (pepsi, tripsin vb) duyarldr Geni antiviral etkinlie sahiptir Aktif baklkla ilgili deildir Sebep ortadan kalknca interferon salglanmas durur Canl trne spesifite gsterir, virus trne spesifik deildir Hcre kltrleri de interferon salglar Tablo 2.6 ve interferonlarn nemli baz zellikleri
32
Viroloji
VRUSLARDA GENETK DEM

Nkleik asit baz dizilimi: Nkleik asiti oluturan nkleotid bazlarn nkleik asit zincirinde art arda dizilim dzenine verilen isimdir. Nkleik asit zincirinde bazlarn dizilim dzeni genetik ifreyi oluturur.
Viruslar genetik deiimlere en ok maruz kalan mikroorganizmalar arasndadr. Viruslarda sklkla karlalan genetik deiimler mutasyon ve rekombinasyondur. Nkleik asit baz diziliminde meydana gelen ve genetik ifrenin deiimiyle sonulanan kalc deiikliklere mutasyon ad verilir. Mutasyonlar sentez edilecek viral proteinin ilevini deitirebilecei gibi, tamamen ortadan kaldrmas da sz konusu olabilir. Temel olarak 2 eit mutasyon vardr. Spondan mutasyonlar hibir d etki olmakszn nkleik asit baz diziliminde kendiliinden oluan deiikliklerdir. ndkte mutasyonlar ise herhangi bir kimyasal veya fiziksel (rn. radyasyon) faktrn etkisiyle ortaya kar. Dier taraftan mutasyonlar nkleik asit zerinde meydana gelen deiikliin boyutuna gre de 2 gruba ayrlr. Sadece bir veya birka baz etkileyen snrl deiiklikler nokta mutasyonu olarak adlandrlrken, ok daha fazla sayda bazn etkilendii mutasyonlar kalp deitirme mutasyonu olarak tanmlanr. Mutasyon sonucunda ortaya kan yeni tipe mutant denir. RNA viruslarndaki mutasyon oran DNA viruslarna kyasla yaklak 1 000 000 kat daha fazladr. Farkl 2 virusun ayn hcreyi enfekte etmesi durumunda bu viruslarn nkleik asit baz dizinleri arasnda karlkl olarak yer deitirmeler meydana gelebilir. Bu tip deiimler ise rekombinasyon olarak adlandrlr.
33
zet
A M A
Viruslarn adlandrlmasna ilikin esaslar aklayabilmek. Viruslarn adlandrlmasnda kesinlikle kii isimleri kullanlmaz. ok nadir durumlarda yer veya blge isimlerine atf yapld grlebilir. Virus adlandrmasnda snflandrma basamaklarna gre belirlenmi kurallar uygulanr. Bu kurallara gre dizin isimleri -virales , aile isimleri -viridae , alt aile isimleri -virinae ve genus isimleri -virus son eki alr. Genuslar iinde yer alan virus trlerinin adlandrlmasnda genellikle oluturduklar hastalk semptomlar esas alnmakla birlikte bu durum genel bir kural deildir. Dizin, aile, altaile ve genus isimleri italik (veya alt izili) ve ilk harfleri byk olarak yazlrken tr isimleri normal karakterle yazlr. Ancak bir aile veya genusta yer alan virus trlerine atf yaplmak istendiinde dz yazm kullanlr (rn. paramyxoviruslar) Viruslarn snflandrlma sistematiini aklayabilmek. Virus snflandrmasnda ncelikle nkleik asit ve viriona ilikin morfolojik zellikler dikkate alnmaktadr. Bunun dnda virusun deiik fiziksel ve kimyasal etkilere duyarll, antijenik, serolojik ve biyolojik zellikleri de dikkate alnmaktadr. Btn bu kriterler gz nne alnarak viruslar genus (veya cins) ad verilen gruplarda toplanr. Genus, yakn morfolojik, antijenik ve genomik zelliklere sahip olan virus trlerinin yer ald kk gruplar ifade eder. Benzer zelliklere sahip bir veya birka genusun bir araya gelmesiyle aile oluturulur. Baz virus ailelerinde alt aileler vardr, genuslar bu alt aileler iinde yer alr. Virolojide uygulanan en st dzey snflandrma basama dizindir. Dizinler benzer zellikler tayan iki veya daha fazla ailenin bir araya gelmesiyle oluturulmaktadr.
AM A
Subviral ajanlarn zelliklerini sralayabilmek. Subviral ajanlar yap olarak ve hastalk oluturma yntemleri bakmndan viral enfeksiyonlara ok benzeyen, ancak morfolojik olarak virus tanmn tam olarak karlamayan enfeksiyz ajanlardr. Subviral ajanlar viroid, virusoid, uydu virus ve prionlar kapsar. Viroidler kapsid tamayan ancak enfeksiyz nitelikteki plak RNAlardr. Virusoidler yap olarak viroidlere benzese de oalabilmek iin mutlaka yardmc bir virusa ihtiya duyarlar. Benzer ekilde uydu viruslar da yap olarak viruslara benzer ancak oalabilmek iin mutlaka yardmc bir virusa ihtiya duymaktadr. Prionlar ise nkleik asit tamayan protein yapsndaki enfeksiyz etkenlerdir. Viruslarda oalmay aklayabilmek. Viruslar sadece canl organizmalarda ve duyarl hcre kltrlerinde oalabilirler. Spesifik reseptrler araclyla konak hcreye tutunabilen virus partiklnn oalmas birbirini takip eden 5 basamakta gerekleir. Bunlar srasyla konak hcreye tutunma (adsorbsiyon), konak hcreye girme (penetrasyon), eklips (sentez aamas), olgun virus partiklnn oluumu ve hcre dna salm basamaklardr. Viruslarda grlen nemli genetik deiimleri aklayabilmek. Viruslar oalma yntemleri nedeniyle genetik deiimlere olduka ak mikroorganizmalardr. Viruslarda en sk karlalan genetik deiim tipi mutasyondur. Mutasyonlar oluum nedenlerine gre spontan mutasyon ve indkte mutasyon olarak ikiye ayrlrken, nkleik asitte oluan deiikliin byklne gre de nokta mutasyonu ve kalp deitirme mutasyonu olarak iki gruba ayrlr. Viruslarda sklkla grlen genetik deiimlerden bir dieri olan rekombinasyon da ise ayn hcreyi enfekte eden iki virus partiklnn nkleik asitleri arasnda belli blgelerin karlkl deiimi sz konusudur.
AM A
A M A
A M A
34
Viroloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi virus snflandrmasnda gz nne alnan ncelikli snflandrma kriteridir? a. Virusun oluturduu hastalk tipi b. Virusun yerletii dokular ve organlar c. Virusun sahip olduu proteinlerin says d. Virusun tad nkleik asit tipi e. Virusun evre artlarna dayankllk dzeyi 2. Aadakilerden hangisi viruslar iin uygulanan resmi snflandrma basamaklarndan biri deildir? a. Aile b. Dizin c. Serotip d. Genus e. Altaile 3. Aadakilerden hangisi su kavramn tam olarak karlamaktadr? a. Ayn virusun farkl blgelerden elde edilen izolatlar b. Ayn virusun farkl serolojik zellikler gsteren izolatlar c. Farkl viruslarn ayn blgeden elde edilen izolatlar d. Ayn virusun farkl genetik zellikler gsteren izolatlar e. Virus izolatlarnn mutasyona uramasyla ortaya kan tipleri 4. Aadakilerden hangisinde subviral ajanlardan biri verilmemitir? a. Viroid b. Prion c. Virion d. Satelite e. Virusoid 5. Aadakilerden hangisinde virus oalma basamaklarnn sras doru olarak verilmitir? a. Tutunma, eklips, penetrasyon, olgun virus partikl oluumu, dar dklme b. Penetrasyon, tutunma, eklips, olgun virus partikl oluumu, dar dklme c. Tutunma, eklips, penetrasyon, dar dklme, olgun virus partikl oluumu d. Penetrasyon, tutunma, eklips, dar dklme, olgun virus partikl oluumu e. Tutunma, penetrasyon, eklips, olgun virus partikl oluumu, dar dklme 6. Aadakilerden hangisi viruslarn oalma srasnda zarfn ald konak hcre blgelerinden biri deildir? a. Endoplazmik retikulum b. Mitokondri c. ekirdek zar d. Hcre zar e. Golgi aygt 7. Aadakilerden hangisi zarfl viruslarn oaldklar hcreden salma yntemidir? a. Adsorbsiyon b. Hcrenin erimesi c. Hcre ekirdeinin paralanmas d. Tomurcuklanma e. Penetrasyon 8. nterferens terimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bir virusla enfekte olan hcrenin baka bir virusla enfekte olmasnn engellenmesidir. b. Virus enfeksiyonu sonucunda sentezlenen bir maddedir. c. Virusun hcre iinde oalma aamalarndan biridir. d. Virusun hcre iine alnd aamay ifade eder. e. Virus nkleik asitini evreleyen rtc katmanlardan biridir. 9. Mutasyon ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. DNA viruslarnda mutasyon oran daha dktr. b. Nokta mutasyonlar nkleik asitte snrl bir blgeyi etkiler. c. Kendiliinden oluan mutasyonlara spontan mutasyon ad verilir. d. Kimyasal etkiler mutasyona neden olabilir. e. Ayn hcreyi enfekte eden 2 virus partikl arasndaki genetik materyal deiimleridir. 10. Aadakilerden hangisi zarfl viruslarn konak hcreye girmek iin kullandklar yntemdir? a. Translokasyon b. Eklips c. Fzyon d. Rekombinasyon e. Pinositoz
35

1. d 2. c 3. a 4. c 5. e 6. b Yantnz yanl ise Viruslarn Snflandrlmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Snflandrlmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn Snflandrlmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Subviral Ajanlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda oalma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda oalma blmnde yer alan Dar Dklme baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda oalma blmnde yer alan Dar Dklme baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virus oalmasnn durdurulmas blmnnde yer alan nterferonlar ve nterferens baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda Genetik Geiim blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda oalma blmnde yer alan Penetrasyon baln yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 3 Viroidler, virusoidler (uydu RNA), uydu viruslar ve prionlar olmak zere bugne kadar tanmlanm 4 tip subviral ajan bulunmaktadr. Bunlardan ilk ikisi bitkilerde enfeksiyon olutururken, uydu viruslar ve prionlar insan ve hayvanlarda enfeksiyon oluturabilmektedir. Sra Sizde 4 Viruslar canl hcreler dnda hibir ortamda oalamazlar. Bunun balca nedeni kendi yaplarnda enerji retecek ve yap talarn sentezleyecek organellerin bulunmamasdr. Sra Sizde 5 Bunun nemli nedenlerinden birisi virus oalmasnn zorunlu olarak hcre iinde gereklemesidir. Virus oalmasn durdurmak iin kullanlan ajanlar ayn zamanda hcre metabolizmas zerine de istenmeyen baz etkiler yaratacaktr. Dolaysyla kullanma alnabilecek antiviral ajan says son derece snrldr. Antiviral ajanlarn etkinlik dzeyini snrlandran 2 tane nemli faktr vardr. Bunlar: (1) Hemen her virus ailesinde oalma modelinin bir dierinden farkl olmas, ve (2) Viruslarn ok sk mutasyona urayarak antiviral ajanlara kar diren gelitirebilmesidir.
7. d
8. a
9. e 10. c

Sra Sizde 1 Virolojide oluturulmu toplam 83 tane virus ailesi vardr ve bunlardan 31 tanesi insan ve hayvan saln ilgilendirmektedir. Bu ailelerden yakn zellikleri olanlar bir araya getirilerek dizinler oluturulmutur. Bugne kadar oluturulmu olan sadece 6 tane dizin bulunmaktadr. Dolaysyla birok virus ailesinin bal olduu bir dizin yoktur. Sra Sizde 2 Alttipler ayn serotip iinde yer alan ve serolojik olarak ayrt edilebilen alt gruplardr. Ayn alttipde bulunan virus sular arasnda serolojik farkllk olmamasna karn, ayn serotipte yer alan farkl alttipler arasnda serolojik farkllklar bulunmaktadr. Fakat bu farkllklar serotipler aras farklla gre son derece snrl dzeydedir.
Carter, J., Sounder, V. (2007) Virology :Principles and Applications, ngiltere: John Wiley & Sons Ltd. Flint, S.J., Enquist, L.W., Krug, R.M., Racaniello, V.R., Skalka, A.M.(2000). Principles of Virology, Washington: ASM Press. Hirsh, D.C., Zee, Y.C. (2002) Veterinary Microbiology, Blackwell Science Ltd. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999) Veterinary Virology, 3. bask, Londra: Academic Press. Quinn, P.J., Markey, B.K., Carter, M.E., Donnelly, W.J., Leonard, F.C. (2002) Veterinary Microbiology and Microbial Diseases, Oxford: Blackwell Publ. Yeilba, K. (2010) Genel Viroloji, Malatya: Medipres yaynclk.
3
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Viruslarn retilmesinde kullanlan ortamlar aklayabilecek, Deney hayvanlar, embriyolu yumurtalar ve hcre kltrlerine virus ekimini aklayabilecek, Hcre kltrnde virus remesinin tespitini aklayabilecek, Viruslarn titrasyonunu tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hcre kltr Embriyolu tavuk yumurtas Subkltr nokulum Virus ekimi Sitopatolojik etki Virus titrasyonu
indekiler
VRUS RETLMESNDE KULLANILAN ORTAMLAR HCRE KLTRLERNE VRUS EKM VRUS REMESNN SAPTANMASI VRUSLARIN TTRASYONU
Viroloji
Viruslarn retilmesi
Viruslarn retilmesi
VRUS RETLMESNDE KULLANILAN ORTAMLAR Deney Hayvanlar
Deney hayvanlar bakm-besleme vb nedenlerle viruslarn retildii dier sistemlere (hcre kltrleri ve embriyolu yumurtalar) kyasla hem daha pahal hem de daha zahmetlidir. Ayrca deney hayvanlarnn kullanm ile ilgili birok etik snrlandrma bulunmaktadr. Ancak hiperimmun serum ve komplement gibi biyolojik materyallerin elde edilmesi amacyla zorunlu olarak deney hayvanlarna ihtiya duyulmaktadr. Viruslarn retilmesi amacyla en sk kullanlan deney hayvanlar arasnda tavan, rat, fare, hamster, civciv ve maymunlar saylabilir. Ancak aratrma amal almalarda kullanlan kedi, kpek, koyun, sr vb byk hayvanlar da deney hayvan tanmlamasna girer. Deney hayvanlar mikrobiyolojik zelliklerine gre 3 gruba ayrlr.
Konvansiyonel Hayvanlar
Yetitirme ortamnda standart yetitirme koullar uygulanan ve herhangi bir mikrobiyolojik kontrol yaplmayan deney hayvanlardr. Bu hayvanlar doal olarak bnyelerinde hastalk etkeni olan veya olmayan birok mikroorganizmay barndrabilirler. Dolaysyla bu hayvanlarn kullanm zaman zaman kstlayc olabilmektedir. Ancak belirli biyolojik rnlerin (komplement, amboseptr, negatif veya pozitif serum) elde edilmesinde rahatlkla kullanlabilirler.
SPF (Spesifik Patojen Free) Hayvanlar

Bu hayvanlar bnyelerinde deiik mikroorganizmalar bulundursalar da hastalk etkeni olan (patojen) nemli mikroorganizmalar tamazlar. Dolaysyla bu hayvanlarn srekli kontrol altnda tutulmas ve zel bakm uygulanmas gereklidir. SPF hayvanlarn yemleri ve sular mikrobiyolojik kontrolden geirilir, yaam ortamna filtre edilmi hava verilir. SPF hayvanlarla yaplan denemeler konvansiyonel deney hayvanlarna gre daha spesifik ve daha gvenilir sonular verir.
Germ Free Hayvanlar

Bnyelerinde hi bir mikroorganizma barndrmayan ve kanlarnda bu mikroorganizmalara kar olumu antikorlar bulunmayan ok zel deney hayvanlardr. Bu hayvanlar salkl annelerden steril artlarda sezeryan operasyonu ile alnr ve tm
38
Viroloji
evre artlar kontrol altnda tutulan ortamlarda barndrlr. Germ free hayvanlarn yemleri ve sular tketim ncesi sterilize edilir ve yaam alanlarna filtre edilmi hava verilir. Dk ve kan rnekleri dzenli olarak mikrobiyolojik kontrole tabi tutulur. Yetitirilmesi ve bakm olduka zor ve masrafl olan germ free hayvanlar ok zel almalarda kullanlr. Bu hayvanlardan elde edilecek verilerin gvenilirlik derecesi olduka yksektir. Deney hayvanlarna virus ekimi iin, yaplan almann amacna ve kullanlan virus trne gre seilebilecek deiik ekim yollar vardr (Resim 3.1). Bunlardan en ok bavurulanlar arasnda intranasal (burun boluuna), intratrakeal (trake iine), korneal, konjuktival, oral (az yoluyla), subkutan (deri altna), intradermal (deri ii), intravenz (damar ii), intraperitoneal (periton ii) ve intramuskuler (kas ii) yolla yaplan inokulasyonlar saylabilir.
Resim 3.1 Deney hayvanlarna inokulasyon. A. Farelerin barndrlmas ve yetitirilmesinde kullanlan niteler, B. Fareye damar ii inokulasyon, C. ntranasal (burun boluuna) inokulasyon, D. Periton ii inokulasyon Kaynak: Versteeg, J.A (1985) Color Atlas of Virology, Londra, Wolfe Medical Publ.
A B
Embriyolu Yumurtalar
Deiik hayvan trlerinin yumurtalar virus retilmesi amacyla kullanlabilse de en yaygn kullanm alan bulan embriyolu tavuk yumurtas (ETY)dr. Gnmzde zellikle kanatl viruslar, influenzaviruslar ve baz memeli viruslarnn sahadan izolasyonu ve retilmelerinde ETY kullanm devam etmektedir. Ayrca baz alarn retimi de embriyolu yumurtalarda yaplmaktadr.
SIRA SZDE
Virus retilmesinde kullanlacak embriyolu tavuk yumurtalarnn hangi zelliklere sahip SIRA SZDE olmas gerekir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
3. nite - Viruslarn retilmesi
39
ekil 3.1
A.
B.
Embriyo
Hava kesesi Kabuk Kabukalt zar Koryo-allantoik boluk Koryo-allantoik membran Sar kesesi 3
Amnion kesesi
A. Embriyolu tavuk yumurtasnda embriyo ve yumurta keselerinin ematik grnm; B. En sk kullanlan inokulasyon blgeleri (1: Koryoallantoik membran, 2: Koryo-allantoik boluk (hava kesesi tarafndan), 3: Koryo-allantoik boluk (yan taraftan), 4: Sar kesesi, 5: Amniyon kesesi)
Embriyolu tavuk yumurtalarna ekim iin sklkla kullanlan 4 blge vardr (ekil 3.1). Bunlar koryo-allantoik membran, koryo-allantoik boluk, sar kesesi ve amniyon kesesidir. Bu blgelere hava kesesi tarafndan veya yan taraftan ekimler yaplabilir. Ekimi yaplan virus bu keseleri oluturan membran hcrelerinde rer ve ekillenen yeni nesil viruslar kese ierisinde birikir. Bu blgeler dnda koryoallantoik membran zerinde bulunan embriyonel kan damarlarna ve direkt olarak embriyoya da ekim yaplabilmektedir. ETYde en yaygn olarak retilen viruslar iek viruslar, influenza viruslar ve kanatl viruslardr. iek viruslar koryo-allontoik membrana ekilir ve bu membran zerinde tipik nodller oluturarak rer (Resim 3.2). Amnion kesesine ekilen influenza viruslar ise oalmasna bal olarak embriyoda lm veya gelime bozukluu meydana getirir. Embriyonel boluklara ekilen viruslarn oalmas genellikle bu boluklardan alnan ierikle yaplan hemagltinasyon testi ile belirlenir.
Resim 3.2 Karyo-allantoik membranda virus remesine bal olarak gelien nodller Kaynak: Carter, S., Saunders, V. (2007) Virology: Principles and Applications. JohnWiley & Sons Ltd.
Embriyolu Tavuk Yumurtasna Virus Ekimi

Yukarda da deinildii zere embriyolu tavuk yumurtalarna virus ekimi yumurtann farkl blgelerinden yaplabilmektedir. Bu ekim blgelerinin tamamnda temel prensipler ayn olmakla birlikte ekilen virus trlerinin deimesi ve baz zel uygulamalar sz konusu olabilmektedir.
40
Viroloji
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu blmde rnek olabilmesi iin koryo-allantoik bolua hava kesesi tarafndan virus ekimi aklanmtr. Bu ekim yntemi rutin olarak kanatl hayvanlarda grlen Newcastle hastal virusunun retilmesinde kullanlmakta olup, ekim iin 9-11 gnlk embriyolu tavuk yumurtalar tercih edilmektedir. Embriyolu yumurtalar k kayna altnda incelenerek hava kesesinin snrSIRA SZDE lar ve embriyonun bulunduu blge kurun kalemle iaretlenir (Resim 3.3). Ekim yaplacak blge srasyla tentrdiyot ve alkolle dezenfekte edilir zel delici kullanlarak ekim noktasna inenin girebilecei byklkte bir DNELM delik alr. Uzun ulu bir ine ile girilerek embriyonun olmad yne doru 45 a ile S O R U ilerlenir. 0,2 ml virus ekilerek enjektr dikkatlice geri ekilir. Kabukta olan delik parafinle kapatlr ve yumurtalar dik pozisyonda, KAT D K alm 35-37 Cye ayarl %40-70 nemli inkbatrlere kaldrlr. Ekim sonrasnda ilk 48 saat iinde meydana gelen lmler teknik hataya balSIRA SZDE dr. Bir sre sonra embriyo lmemise buzdolabna (+4 C) kaldrlarak 2-4 saat bekletilir. Bu srete embriyo lr. Virus remesinin tespit edilebilmesi iin korioallantoik AMALARIMIZ boluktan bir miktar sv alnarak hemagltinasyon testi uygulanr. Bu testte pozitif sonu alnmas virusun rediine iaret eder.
K T yumurtalarna A P Embriyolu tavuk virus ekimiyle ilgili detayl bilgileri Viroloji Laboratuvar Uygulamalar kitabndan edinebilirsiniz. (K. Yeilba, Uluda niversitesi Veteriner Fakltesi Yaynlar, Bursa) TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Resim 3.3 ekime yumurtalarn NTERNET hazrlanmas; B. Hava kesesi tarafndan ekim A. Embriyolu
A
NTERNET
Hava kesesi
Kaynak: Versteeg, J.A (1985) Color Atlas of Virology, Londra, Wolfe Medical Publ.
Hcre Kltrleri
Organ veya doku paralarnn canllklarn srdrmek zere vcut dnda belli bir sre muhafaza edilmeleri veya retilmeleri organ kltr olarak tanmlanr. Bu kltrler boyutlu yaplarn ve organizma iindeki artlarda sahip olduklar histolojik zelliklerin birounu muhafaza ederler. Hcre kltr ise organizmadan alnan dokulardaki hcrelerin bireysel olarak ayrlmas ve in vitro artlarda kltre edilmeleriyle elde edilir. Hcrelerin bireysel olarak ayrtrlmas mekanik veya enzimatik yolla gerekletirilir. Bu amala tripsin veya kollegenaz gibi proteolitik enzimler kullanlr. Vcuttaki birok dokudan hcre kltr hazrlanabilmesine karn, zellikle reme yetenei yksek olan testis, bbrek, deri, di eti ve kanserli dokulardan hcre kltr hazrlamak ve bu kltrler ile almak laboratuvar uygulamalarnda kolaylk salamaktadr.
41
Flask: Hcreleri laboratuvar ortamnda retebilmek iin kullanlan plastik trevi maddelerden imal edilmi kltr ielerine flask denilir. Sabit kltrlerde kullanlacak flasklar genellikle 25, 75 ve 150 cm2 taban alanna sahip olacak ekilde retilir (Resim 3.5.A). Ayrca roller kltrler iin hazrlanan yuvarlak flasklarda vardr (Resim 3.5.B)
Direkt olarak dokulardan ayrtrlarak elde edilen hcrelerin in vitro artlarda retilmesi ile elde edilen kltrler primer hcre kltr olarak adlandrlr. Bu kltrler virus izolasyon almalarnda yksek duyarllk salar. Hcre kltr ielerinde (flask) retilen hcrelerin retildii ortamdan kaldrlarak yeni kltr ielerine aktarlmas ve bylece miktar olarak oaltlmas subkltr hazrlama (veya pasaj), elde edilen yeni kltrler ise subkltr olarak tanmlanr (Resim 3.4). Primer hcre kltrleri belli bir pasaj seviyesinden sonra morfolojik zelliklerini ve reme yeteneklerini kaybetmeye balarlar. Primer kltrlerin pasajlanmasyla elde edilen ve genetik zellikleri bakmndan kken ald dokuya en az %85 orannda benzerlik gsteren bu kltrlere diploid hcre kltr denir. Diploid hcre kltrleri genellikle 20 pasaj seviyesine kadar ilerletilebilir. Daha sonra bu hcrelerde de reme yeteneinin azalmas ve morfolojik deiiklikler balar. Sonsuz sayda pasaj yaplabilen ve genetik olarak kken ald dokudan tamamen farkllam olan hcre kltrlerine ise devaml hcre kltr denir. Devaml hcre kltrleri primer kltrlerin yaklak 70 kez pasajlanmasndan sonra elde edilebilir.
Resim 3.4
A B
A: Subkltr hazrlanm hcrelerin mikroskopta kltr ncesi grnm; B: Ayn hcrelerin kltr ortamnda oalmasyla oluan monolayer grnm (x100)
Hcrelerin in vitro artlarda retilebilmesi iin hcre retme vasat ad verilen sv ortamlar kullanlr. Hcre retme vasat, hcre oalmas iin gerekli olan amino asitler, vitaminler, mineraller, iz elementler, glukoz vb maddeleri ieren, steril ve pHs dengelenmi bir izotonik zeltidir. Hcre retme vasatlarna gelimeyi tevik edici faktr olarak %10 orannda serum ilave edilir. Hcre retme vasatlarna ayrca bakteri kontaminasyonlarna kar antibiyotikler (penisilin 100 UI/ml, streptomisin 100 g/ml) ve mantar kontaminasyonlarna kar antimikotikler (mikostatin, 2,5 g/ml) de ilave edilir. Hcrelerin retilmesi amacyla kullanlmak zere birok vasat gelitirilmitir. Bunlar arasnda en yaygn olarak kullanlanlar EMEM (Eagles minimal essential medium) ve DMEM (Dulbeccos Modified Minimal Essential Medium)dir.
A B C
zotonik zelti: Hcre ii ortamda bulunan znm madde konsantrasyonuna eit oranda znm madde ieren zeltileri ifade etmede kullanlan bir terimdir. Memeli hcrelerinde bu oran yaklak %0,9 oranndaki sodyum klorr (NaCl) zeltisinin oluturduu ozmotik basnca denk gelir.
Resim 3.5 Stationer hcre kltr eitleri (A. Sabit kltr; B. Roller ie sistemi; C. Roller tp sistemi)
42
Viroloji
Hcre kltrleri retildikleri ortamlara gre stationer kltrler ve sspanse kltrler olmak zere ikiye ayrlr. 1. Stationer Kltrler: Bu tip hcre kltrlerinde hcreler kltr kab yzeyine tutunarak oalrlar. nkbatr raflarnda (sabit kltr) veya zel bir dzenekle dnen bir sistem ierisinde (roller kltr = dnen kltr) inkbe edilebilirler (Resim 3.5). Roller kltrler ielerde veya tplerde hazrlanabilir. Stationer kltrlerde hcreler ounlukla kltr kab yzeyini tek tabaka halinde kaplamaktadr. Buna monolayer hcre kltr denir. Hcrelerin monolayer tabakalanmas zellikle viruslarn retilmesi srasnda oluacak sitopatolojik deiiklikleri (CPE) takip edebilmek asndan nemlidir. 2. Sspanse Kltrler: Bu tip kltrlerde hcreler kltr kabna tutunmadan hcre retme vasat ierisinde sspanse haldeyken oalmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Dnen (roller) kltrlere niin ihtiya duyulur?
DNELM Dejenerasyon: Hcrenin normal morfolojik ve fizyolojik grnmnden S O R U btnln uzaklaarak kaybetmesidir. DKKAT Tripsin: Tripsin pankreastan salglanan ve barsaklarda protein araclk SIRA sindirimine SZDE eden bir enzimdir. Hcre kltrlerinde kullanlan tripsin enzimi domuz pankreasndan elde AMALARIMIZ edilmitir. Genellikle toz halinde temin edilen bu madde fosfat tampon zeltisi K T (PBS) A P ierisinde hazrlanarak 0,2m por byklne sahip filtreden geirilerek steril edilir ve hcre kltrlerinde T ELEVZYON kullanlr.
NTERNET
NELM MonolayerDolarak reyen hcreler kltr kaplarnn zeminini kapladklarnda pasajlanmalar gerekir. Bu sayede bir taraftan yalanan hcrelerin dejenerasyonu ve S O R U hcre kltrnn devamll salanrken dier taraftan daha lm engellenerek fazla sayda kltr iesine geilerek elde edilecek hcre miktar artrlm olur. retilen hcreleri kltr kab yzeyinden ayrmak ve sspanse hale getirmek amaDKKAT cyla genellikle tripsin enzimi kullanlr. Bunun dnda pronaz, dispaz ve kollegenaz gibi enzimler de kullanlabilmektedir. Kullanlacak enzimin seimi genellikSZDE le allan SIRA hcre tipiyle ilgilidir. Hcre kltrlerinden subkltr hazrlama ilemi aadaki basamaklar takip edilerek yaplr (ekil 3.2). Bu uygulama srasnda kullanlacak btn zeltiler 37 Cye stlm olmaldr. AMALARIMIZ Hcre kltr iesindeki vasat hcrelerin bulunmad yzeyden dklerek uzaklatrlr Hcre PBS ile ykanr ve PBS uzaklatrlr K yzeyleri T A P Kltr iesine, hcrelerin yzeyini rtecek ekilde tripsin zeltisi ilave edilir nkbatrde T E L E V Z Y O(37 N C) 5-10dk sreyle bekletilerek hcrelerin yzeyden ayrlmalar salanr Tripsin zeltisi iinde serbest hale geen hcreler santrifj tpne aktarlarak 1000 devir/dakika hzda 10 dk santrifj edilir N T E R N E Tatlr. Spernatant Hcre peleti belli bir miktar hcre retme vasat ile sspanse edilerek Thoma lamnda hcre saym yaplr ve hcre younluu mililitrede 50.000100.000 hcre olacak ekilde hazrlanr. Bu sulandrmada toplam hacmin %10u orannda dana serumu ilave edilmelidir Elde edilen hcre sspansiyonu yeni kltr ielerine aktarlarak 37 Cye ayarlanm inkbatrlerde kltre edilir
Subkltr Hazrlanmas
43
ekil 3.2
(1)
(2)
Ana hatlaryla subkltr hazrlanma aamalar
(3-4)
(5)
(6)
(7)
(8)
Hcre retme vasat ile sulandrlr (+%10 serum)
ekil 3.3
Subkltr hazrlanan hcreler genellikle 3-7 gn ierisinde kltr iesinin zeminini kaplar ve yeniden subkltr hazrlama gereksinimi duyar. Bu srete hcrelere dzenli olarak mikroskobik kontroller yaplmal ve gerekli ise vasat deiimi uygulanmaldr. ekil 3.3.de subkltr sonras hcre younluunun gnlere gre deiimi gsterilmitir.
Hcre younluu / ml
Subkltr sonrasnda hcre younluunun gnlere gre deiimi
3 4 5 6 Pasaj sonras gnler
Hcrelerin Dondurulmas ve zlmesi

Gerek primer hcre kltrlerinin gerekse oaltlan devaml hcre kltrlerinin bir blm ihtiya duyulduunda yeniden zdrlp kullanlmak zere dondurularak saklanr. Hcrelerin canllklarn uzun sre koruyabilmeleri ancak (-70) C veya daha dk scaklklarda mmkndr. Hcreler (-70)C derin dondurucuda 1 yldan fazla canllklarn korur. Daha uzun sreli muhafaza iin dondurulan hcreler sv azot (-196 C) iinde saklanabilir. Dondurma ileminde hcrelerin zarar grmemesi iin dimetil slfoksit (DMSO) veya gliserin gibi koruyucu maddeler kullanlr. Hcre Dondurma Subkltr hazrlama prosedrnde aklanan basamaklar takip edilerek hcreler pelet halinde elde edilir Bir miktar vasat ile sulandrlarak saym yaplr ve en az 1106 hcre/ml olacak ekilde sulandrlr Son sulandrmaya %10 dana serumu ve %10 DMSO eklenir Saklama tplerine 1-2 ml hacimde paylatrlp derin dondurucuya kaldrlr.
44
Viroloji
Dondurulan Hcrelerin zlmesi Derin dondurucudan karlan hcreler 37 C ye ayarlanm su banyosunda hzla zdrlr 5-10 ml vasat ierisinde pipete edilen hcreler 1200 devir/dk hzda 10 dk sreyle santrifj edilir Spernatant atlr. Hcre peleti vasatla sulandrlp sspanse hale getirilir ve daha nce hazrlanm hcre kltr ielerine geilir Hcre kltrnn retilmesi ve takibi 37 Cye ayarlanm inkbatrlerde yaplr.
HCRE KLTRLERNE VRUS EKM

Virus ekimi iin hcre kltrlerinin yeni hazrlanm olmas (1-2 gnlk) ve kltr kab zeminini en az %80 orannda kaplam olmas tercih edilir. Laboratuvar almalarnda Adsorbsiyonlu yntem ve Adsorbsiyonsuz yntem olmak zere sklkla kullanlan 2 tip virus ekim yntemi vardr. Bu blmde genel bir bilgi oluturabilmek amacyla en ok tercih edilen adsorbsiyonlu virus ekim yntemi temel basamaklaryla aklanmtr (ekil 3.4). Adsorbsiyonlu Yntemle Virus Ekimi Kltr iesindeki hcre retme vasat hcrelerin bulunmad yzeyden dklerek uzaklatrlr. Hcre yzeyleri hcrelere zarar vermeyecek ekilde PBS ile ykanr Kltr iesine hacminin %1i orannda viruslu materyal konulur Kltrler 37Cye ayarl inkbatre kaldrlarak 1 saat inkbe edilir Sre sonunda inokulum otoklav edilmek zere boaltlr Hcre yzeyleri PBS ile ykanr Kltr iesine vasat ilave edilerek etve kaldrlr. Burada kullanlan vasat ierisinde serum bulunmaz veya virusa zgn antikor tamad bilinen ftal dana serumundan ok az miktarda (%1-2) ilave edilebilir. Bu vasat virus retme vasat olarak da adlandrlr Adsorbsiyonsuz ekim ynteminde ise yukarda aklanan 3. ve 4. basamaklar uygulanmaz.
ekil 3.4 Hcre kltrlerine adsorbsiyonlu yntemle virus ekimi
(1)
PBS ile ykama
(2)
(3) 37Cde 1 saat inkbasyon
(4)
nokulasyon
(5)
(6)
PBS ile ykama
Virs retme vasat ilavesi
45
SIRA SZDE Adsorbsiyonlu yntemle virus ekiminin salad avantaj ne olabilir?
VRUS REMESNN SAPTANMASI
SIRA SZDE
Virus remesine bal olarak duyarl hcre kltrlerinde meydana gelen morfolojik deiimler sitopatolojik etki (CPE) olarak adlandrlr. Yeni nesil olgun virus parS O R U tikl oluumu ile sonulanan (prodktif = retken) enfeksiyonlarn tamam hcre kltrnde CPE oluumuna neden olmayabilir. Viruslar, hcre kltrnde remeleri sonucunda meydana getirdikleri deiikliklere gre Sitopatojen ProliAT D K Kviruslar, feratif viruslar ve Sitopatojen olmayan viruslar olmak zere grupta toplanr.
SIRA SZDE Sitopatojen Viruslarn remesine Bal Hcresel Deiiklikler
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sinsityum: Virus remesine bal olarak hcre zarnda AMALARIMIZ meydana gelen deiiklikler sonucunda enfekte hcrenin komu hcrelerle birlemesi ile ok ekirdekli dev K T oluur. A P hcreleri (sinsityum) Bu tip deiimler zellikle paramyxoviruslar tarafndan oluturulur.
Viruslarn oald hcrelerde meydana gelen deiikliklerin balca nedenleri AMALARIMIZ olarak viral proteinlerin hcresel protein sentezini sekteye uratmas, hcrede virus oalmasna bal olarak ekillenen toksik etki ve hcre zarnda yerleen viral proteinlerin membran geirgenliini bozarak ozmotik basnc olumsuz K T A Pynde etkilemesi saylabilir. Btn bu nedenlerle hcre zarnda ve sitoplazmasnda oluan baz nemli deiiklikler Tablo 3.1de sralanmtr.
TELEVZYON
Hcre sitoplazmasnda oluan deiiklikler Hcrelerin erimesi Hcre yuvarlaklamas Sinsityum ve dev hcresi oluumu nklzyon cisimcikleri Vakuol oluumu
Hcre ekirdeinde oluan deiiklikler Hcre ekirdeinin bymesi ekirdekcik bymesi ekirdek zarnn hiperkromazisi Hcre ekirdeinin paralanmas
NTERNET
Tablo 3.1 Hcrelerde sitopatojen virus oalmasna bal NTERNET olarak ekillenen baz deiiklikler
TELEVZYON
Proliferatif Viruslarn remesine Bal Deiiklikler

Monolayer hcrelerin virus remesine bal olarak tabakalanp yn halinde oalmas proliferatif etki olarak adlandrlr. Hcre kltrndeki proliferasyon ounlukla lokaldir. Yani virusla enfekte hcrelerden oluan odaklar eklinde ortaya kar. Zaman zaman hcre kltrnn tamamna yaylm bir proliferasyon da gzlenebilir. Proliferasyon daha ok tmr oluturan viruslarn remesine bal olarak ekillenir.
nklzyon cisimcii: Virusla enfekte hcrelerin sitoplazmasnda veya ekirdeinde oluan ve deiik boyama teknikleri ile k mikroskobunda tespit edilebilen asidofilik veya bazofilik yaplardr. nklzyon cisimcikleri deiik byklklerde, paral veya tek para olabilecei gibi snrlar dzensiz bir grnme de sahip olabilir Hiperkromazi: Kromatin materyalinin ekirdek zarnda younlamas ve histopatolojik boyamalarda koyu renkli bir grnm sergilemesi Hemadsorbsiyon: Virusla enfekte hcrelere belli hayvan trlerine ait eritrositlerin tutunmas hemadsobsiyon olarak tanmlanr. Bu olayda eritrositleri balama yeteneine sahip virus proteinlerinin hcre zarna yerlemi olmas balca etkendir.
Sitopatojen Olmayan (Hcre Kltrnde Morfolojik Deiim Yapmadan oalan) Viruslar

Baz virus trlerinin hcre kltrnde remesi srasnda yukarda aklanan morfolojik deiimler gzlenmez. Oysa bu viruslarn oluturduu enfeksiyonlar da retken niteliktedir ve bol miktarda yeni nesil virion ekillenmitir. Bu tip viruslarn remesinin tespit edilebilmesi iin bir takm zel tekniklerin uygulanmasna ihtiya vardr. Bu amala en sk kullanlan teknikler Hemadsorbsiyon testi, mmunoperoksidaz testi, mmnunofloresan testi, nterferens ve Elektron mikroskobik incelemelerdir.
46
Viroloji
SIRA SZDE
nterferens SIRA olayn hatrlayabildiniz m? Sitopatojen olmayan viruslarn remesini tespit SZDE iin interferens mekanizmasn nasl kullanabileceimizi yorumlayabilir misiniz?
D N E L M TTRASYONU VRUSLARIN
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U T ED LE VK ZAYTO N K SIRA SZDE NTERNET SIRA SZDE AMALARIMIZ
Bir virusun enfeksiyzite gcnn rakamsal olarak ifade edilmesi o virusun titresi S O R UEnfeksiyzite gcnn tespit edilmesi ise virus titrasyonu olaolarak tanmlanr. rak adlandrlr. Bir virusun titresi o virus sspansiyonunda bulunan enfektif virus partikllerinin says ile ilgili bilgi verir. Virus titrasyonu amacyla ncelikle virus DKKAT sspansiyonunun 10 katl (Log10) sulandrmalar hazrlanr. Elde edilen her bir sulandrma basamandan belli sayda konak sisteme (hcre kltr, ETY veya deSIRA SZDE ney hayvan) ekim yaplr. Test sonucunda bu konak sistemlerin saysal olarak en az yarsnda enfeksiyon oluturan virus sulandrmas belirlenir ve allan virusun SIRA SZDE enfektif gcn ifade etmede kriter olarak kullanlr. Titrasyon ileminde genellikAMALARIMIZ le hcre kltrleri kullanlmaktadr. Buradan elde edilen titre birimi de Doku KlDNELM tr nfektif Doz (DKID50) olarak ifade edilir. Virus titrasyonunun balca kullanm amalar aada sralanmtr. K T A P S O R U serolojik almalarda kullanlacak virus soylarnn standardizas Virolojik ve yonu A T hazrlanmasnda virus dozunun ayarlanmas ED L EK VK Z AY TO N Viruslarn identifikasyonunda kullanlan fiziko-kimyasal testlerin deerlendirilmesi SIRA SZDE saflatrlmas (plak test) Virus soylarnn
NTERNET
Virus sspansiyonun 10 katl sulandrmas nasl hazrlanr? SIRA SZDE AMALARIMIZ

D N E L uygulanmas M Virus titrasyonunun ve DKID50 deerinin hesaplanmas ile ilgili bilgileri ViK T A P roloji Laboratuvar Uygulamalar kitabnda bulabilirsiniz. (K. Yeilba, Uluda niversitesi VeterinerSFakltesi Yaynlar, Bursa) O R U
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
Plak Test
TELEVZYON
DKKAT
SIRA NTER NET SZDE
Resim 3.6 AMALARIMIZ Plak testte oluan plaklarn boyama Ksonras T A grnm P Kaynak: http://sp.uconn.edu TE LEVZYON /Nterry/229sp03/lect ures/viruses.html
NTERNET
Birok virus tr hcre kltrlerinde oalma srasnda enfekte veya dejenere hcrelerden oluan reme odaklar ekillendirir. Snrlar belirli olan ve ounlukla SIRA NTER NET SZDE hcre erimesi, dejenerasyonu veya proliferasyonu ile karakterize olan bu reme alanlar plak olarak tanmlanr (Resim 3.6). Tek tabakal (monolayer) hcre kltrlerinde her plak bir enfektif virus partikl AMALARIMIZ tarafndan oluturulur. Viruslarn vasat ierisinde serbest yaylmn engelleyen yar kat bir ortam kullanlarak virus sspansiyoK T A P nunda bulunan enfektif partikllerin saysn belirlemek mmkndr. Bu amala ncelikle petri kutularnda tek tabakal hcre TELEVZYON kltr hazrlanr. Virus sspansiyonunun 10 katl sulandrmalar yaplr ve her sulandrma basamandan 4 adet petri kutusuna NTERNET ekim yaplr. Hcrelerin zeri sv vasat yerine agaroz veya noble agar iinde hazrlanan yar kat bir hcre retme vasatyla kap-
47
lanr. Bylece virus oalmasyla ortaya kan yeni nesil virus partikllerinin kltr ortamnda serbeste yaylm engellenerek sadece enfekte hcreye komu olan hcreleri enfekte etmesine olanak tannr. Bu ekilde virus oalma odaklar (plak) ekillenir. Testin deerlendirilebilmesi iin salkl hcreler genellikle ntral red vb. vital bir boya ile boyanr ve boya almam alanlar eklinde ortaya kan plaklar saylarak virusun plak oluturma nitesi (PO) deeri belirlenir. Pratik olarak her plak alannn tek bir virus partikl tarafndan oluturulduu kabul edilerek sspansiyondaki toplam virus partikl says belirlenmi olur. Tm viruslar plak oluturma zelliine sahip deildir. Dolaysyla plak titrasyon testi sadece plak oluturabilen viruslarn enfektif glerinin tespiti iin kullanlr. Plak testin bir dier kullanm alan da kark olan virus izolatlarnn veya ayn virusa ait deiik biyotiplerin saflatrlmasdr.
48
Viroloji
zet
A M A
Viruslarn retilmesinde kullanlan ortamlar aklayabilmek. oalabilmek iin zorunlu olarak canl sistemlere ihtiya duyan viruslarn retilebilmesi deney hayvanlar, embriyolu yumurtalar ve hcre kltrlerinde mmkn olabilmektedir. Bunlardan deney hayvanlar ve embriyolu yumurtalar in vivo sistemler olarak adlandrlrken hcre kltrleri in vitro sistemler olarak tanmlanr. Gnmzde artk daha zahmetli ve pahal olan in vivo sistemler yerine virus retilmesi ilemleri genellikle hcre kltrlerinde yaplmaktadr. Hcre kltrleri canl dokulardan alnan hcrelerin laboratuvar artlarnda retilmesiyle elde edilirler. Direkt olarak dokudan hazrlanan ve primer hcre kltr olarak adlandrlan bu hcreler virus retilmesi iin en uygun hcre kltr tipidir. Bu kltrler laboratuvarda pasajlanmaya bal olarak genetik zelliklerinde deiime urar ve farkllar. Bylece diploid hcre kltrleri ortaya kar. Pasajlama ilemi daha ileri basamaklara gtrlebilirse sonsuz sayda pasaj yaplabilen nitelikteki devaml hcre kltrleri elde edilebilir. Dier taraftan deney hayvanlar da mikrobiyolojik niteliklerine gre konvansiyonel, spesifik patojen free ve germ free hayvanlar olmak zere gruba ayrlmaktadr. Embriyolu yumurtalar arasnda en ok kullanm alan bulanlar embriyolu tavuk yumurtalardr. Deney hayvanlar, embriyolu yumurtalar ve hcre kltrlerine virus ekimini aklayabilmek . Viruslarn retilmesi amacyla en sk kullanlan sistemler hcre kltrleridir. Hcre kltrlerine virus ekiminde yaygn olarak kullanlan yntem adsorbsiyonlu virus ekim yntemidir. Bu yntemde daha nce hazrlanm olan gen hcre kltrlerine ekim yaplarak virusun hcrelere adsorbe olmas iin 1 saat sreyle inkbasyona braklr. Takiben viruslu materyal PBS ile ykanarak uzaklatrlr ve kltre virus retme vasat konulur. Adsorbsiyonsuz yntemde ise kltre virus ekildikten sonra beklenmez ve virus retme vasat hemen ilave edilir. Deney hayvanlarna virus ekimi iin kullanlan bir ok yol bulunmaktadr. Bunlar arasnda derialt, kas ii, peri-
ton ii, damar ii ve burun boluuna yaplan ekimler en sk kullanlan yntemlerdir. Embriyolu yumurtalarda ise koryo-allantoik membran, koryo-allantoik boluk, sar kesesi ve amniyon kesesine ekimler yaplmaktadr. Hcre kltrnde virus remesinin tespitini aklayabilmek. Virus ekimi yaplan hcre kltrleri her gn dzenli olarak invert mikroskopta kontrol edilerek meydana gelen deiiklikler tespit edilir. Viruslarn nemli bir blm kltr ortamndaki hcrelerde oalrken mikroskopta saptanabilen morfolojik deiikliklere neden olurlar. Sitopatolojik etki olarak tanmlanan bu deiikliklerin bir blm hcrenin sitoplazmasnda meydana gelirken bir blm de ekirdek iinde ekillenir. Sitoplazmada meydana gelen deiiklikler olarak hcrenin erimesi, yuvarlaklamas ve vakuol oluumu saylabilir. ekirdekte meydana gelen deiikler ise ekirdein bymesi, paralanmas, ekirdekik bymesi veya hiperkromazis olarak tanmlanan kromatin materyalinin ekirdek zarnda toplanmasdr. Hcrelerin yn halinde oalmas ile karakterize virus remeleri de mikroskopta belirlenebilir. Ancak baz viruslar redikleri hcrelerde hibir morfolojik deiime neden olmazlar. Sitopatojen olmayan viruslar olarak tanmlanan bu viruslarn remesi ancak zel teknikler kullanlarak ortaya konulabilmektedir. Viruslarn titrasyonunu tanmlayabilmek. Viruslarn enfeksiyzite gc o virusun titresi olarak tanmlanr. Bir virusun titresi sspansiyonda bulunan enfeksiyz virus partikl says haknda bilgi sunar. Dolaysyla viruslarn titresi yine canl ortamlarda belirlenir. Bu amala ncelikle virus sspansiyonunun l0 katl sulandrmalar hazrlanr ve her bir sulandrma basamandan belli saydaki konak sisteme ekim yaplr. Titrasyon ilemi genellikle hcre kltrlerinde gerekletirilir ve enfekte edilen kltrlerin en az yarsnda enfeksiyon oluturan virus sulandrma deeri belirlenir. Elde edilen bu deer doku kltr infektif doz 50 (DKID50) olarak ifade edilir. DKID50 deeri ne kadar yksekse o virusun titresi de o kadar yksektir.
AM A
A M A
A M A
49
Kendimizi Snayalm
1. Doku paralarnn vcut dnda belli bir sre canllklarn koruyarak muhafaza edilmelerine ne ad verilir? a. Organ kltr b. Hcre kltr c. Primer kltr d. Diploid kltr e. Subkltr 2. Aadakilerden hangisi subkltr hazrlamann amalarndan biri deildir? a. Hcre kltrnn yalanmasn nlemek b. Hcre kltrnn devamn salamak c. Hcre kltrn oaltmak d. Primer hcre kltr hazrlamak e. Virus ekimi iin hcre kltr hazrlamak 3. Aadakilerden hangisinde spesifik patojen free deney hayvanlarnn zellikleri doru olarak verilmitir? a. Vcutlarnda hibir mikroorganizma bulunmaz. b. Vcutlarnda hibir etkene kar antikor tamazlar. c. Vcutlarnda patojen mikroorganizmalar tamazlar. d. Standart bakm koullar uygulanr. e. Germ free hayvanlara kyasla daha gvenilir sonular verirler. 4. Hcre kltrleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hcrelerin retildikleri sv ortamlara hcre retme vasat denilir. b. Subkltr hazrlanrken hcreler tripsin ile kaldrlr. c. Hcreler retilirken vasat deiimi gerekebilir. d. Hcre retme vasatlarna dana serumu ilave edilir. e. Hcreler retilirken oda scaklnda (~24 C) inkbe edilir. 5. Virus retme vasat ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Hcre kltrne virus ekimini takiben kullanlr b. Subkltr hazrlanmas srasnda hcrelerin kaldrlmas amacyla kullanlr. c. Viruslarn hcrelerle birlikte saklanmas amacyla kullanlr. d. Hcrelerde sitopatolojik etki grldkten sonra kullanlr. e. Hcrelerde bakteriyel kontaminasyonu engellemek zere kullanlr. 6. Hcrelerde virus remesine bal olarak gelien morfolojik deiikliklere ne ad verilir? a. Mutasyon b. Morfolojik etki c. nterferens d. Sitopatolojik etki e. Pinositoz 7. Aadakilerden hangisi virus titrasyonu ileminin kullanm amalarndan biri deildir? a. almalarda kullanlacak viruslarn standardizasyonu b. Serumda antikor saptama c. Virus soylarnn saflatrlmas d. Alardaki virus dozlarnn ayarlanmas e. Virus identifikasyonunda kullanlan testlerin deerlendirilmesi 8. Aadakilerden hangisi plak teriminin karln tam olarak vermektedir? a. Virus oalmasnda hcre iindeki sentez aamas b. Hcre morfolojisinde virus remesine bal olarak gelien deiiklikler c. Virus remesine bal olarak ekillenen snrl reme odaklar d. Hcre kltrlerinin hazrland plastik ie e. Hcre retme vasatlarnn sterilizasyonunda kullanlan aparat 9. Aadakilerden hangisinde hcre kltrnde virus remesi srasnda oluan deiikliklerden biri verilmemitir? a. Vakuol oluumu b. Sinsityum oluumu c. Hcrelerin erimesi d. nklzyon cisimcii oluumu e. Hcre blnmesi 10. Aadakilerden hangisi hcrelerin dondurulmas srasnda koruyucu amala kullanlr? a. Fosfat tampon zeltisi (PBS) b. Dimetil slfoksit c. Hcre retme vasat d. Virus retme vasat e. Sodyum klorr (NaCl)
50
Viroloji

1. a 2. d 3. c 4. e 5. a 6. d 7. b 8. c 9. e 10. b Yantnz yanl ise Hcre kltrleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hcre kltrleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deney hayvanlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hcre kltrleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hcre kltrlerine virus ekimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virus remesinin saptanmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda titrasyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarda titrasyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virus remesinin saptanmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hcre kltrleri blmnde yer alan Hcrelerin dondurulmas ve zlmesi baln yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde 1 Virus ekimi amacyla kullanlacak olan embriyolu yumurtalar srekli takip edilen ve nemli hastalklar ynnden ari olan iletmelerden temin edilmelidir. Embriyolu yumurtalar %40-70 nemli inkbatrlerde kulukaya alnr ve dzenli olarak dlllk ve canllk kontrolleri yaplr. Ekim yaplacak virusa gre embriyonun belli bir gnde olmas gereklidir. rnein sar kesesine yaplacak ekimlerde 6-8 gnlk embriyolar kullanlrken amniyon kesesine yaplacak ekimlerde 12-14 gnlk embriyolar tercih edilir. Embriyolu yumurtalar iin bir dier nemli konu da anneden gelebilecek maternal antikorlarn bulunma olasldr. Bu nedenle yumurtalarn elde edildii tavuklarn belirli hastalklar ynnden ari ve asz kmeslerden olmas tercih edilebilir. Sra Sizde 2 Stationer hcre kltrleri hazrlandktan sonra hcreler yer ekimi etkisiyle bulunduu kabn zeminine ker ve burada tutunarak oalmaya balar. Bylece kabn zemini kadar bir alan kullanlm olur. Oysa yuvarlak ielerin kullanld dnen kltrlerde hcrelere ienin i yzeyinin tamamna (360) tutunabilme ve oalabilme olana salanm olur. Bylece ayn ie hacminde ok daha fazla hcre retilebilir. Sra Sizde 3 Adsorbsiyonlu yntemle yaplan virus ekimlerinde, ekilen materyaldeki virus partikllerinin hedef hcrelerle daha kk hacimde ve youn olarak karlatrlmas amalanr. Bu sayede virus partikllerinin hedef hcrelere tutunmas kolaylar. Bu uygulama zellikle henz izolasyon aamasnda olan viruslar ile hcre kltrnde reme yetenei ve titresi dk olan viruslar iin son derece nemlidir. Sra Sizde 4 nterferens konusu nite 2 de ele alnmt. lgili blmde de tanmland gibi interferens, bir hcrede enfeksiyon balatan virusun sz konusu hcrenin ikinci bir virus tarafndan tekrar enfekte olmasn engellenmesi olaydr. Sitopatojen olmayan viruslarn remesinin saptanabilmesi iin bu olaydan yararlanlabilmektedir. yleki; sitopatojen olmayan virusun redii hcre sitopatojen olan bir virusla tekrar enfekte edilir. ayet hcre ilk virusla enfekte olmusa ikinci virus oalamayacak ve sitopatolojik etki oluturamayacaktr.
51
Sra Sizde 5 Viruslarn titrasyonu iin uygulanacak ilk ilem sulandrma basamadr. Bu amala 2, 5 veya 10 katl sulandrmalar kullanlabilir. Pratikde en ok tercih edilen 10 katl sulandrmadr. Virus sulandrmas virus retme vasat iinde hazrlanabilecei gibi PBS iinde de hazrlanabilir. Bu amala 9 ksm sulandrcya 1 ksm virus sspansiyonu eklendiinde 10 katl sulandrmann ilk basama (1:10) hazrlanm olur. Birinci basamaktan alnan 1 ksm virus sulandrmas 2. basamaktaki 9 ksm sulandrc ile kartrldnda 1:100 lk sulandrma hazrlanm olur. Bylece ilerleyen basamaklara ulalabilir. Burgu, ., Aka, Y. (1999). Genel Viroloji (ders notlar). Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi. Carter, J., Sounder, V. (2007). Virology: Principles and Applications. ngiltere, John Wiley & Sons Ltd. Fenner, F., Bachman, P.A., Gibbs, E.P., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1987). Veterinary Virology 2. bask. San Diego, Academic press. Freshney, I.R. (2000). Culture of animal cells: A manual of basic technique. New York, Wiley-Liss publications. ztrk, F. (2002). Genel Viroloji. Konya. Ustaelebi, . (1992). Genel Viroloji. Ankara, Hacettepe-Ta kitaplk. Yeilba, K. (2009). Viroloji Laboratuvar Uygulamalar. (2. Bask). Bursa, U.. Veteriner Fakltesi Yaynlar. Yayn no: 2004-1. Yeilba, K. (2010). Genel Viroloji, Malatya: Medipres yaynclk.
1ml 9ml PBS 1:10 10-1
1ml
1ml
1ml
1ml
1ml
1:100 10-2
1:1000 10-3
1:10.000 10-4
1:100.000 1:1.000.000 10-5 10-6
4
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Viral hastalklarn bulama yollarn aklayabilecek, Viruslarn canl organizmaya giriini aklayabilecek, Viruslarn organizmada yaylmas ve dar salmasn aklayabilecek, Viruslarn hedef dokulara lokalizasyonu ve hastalk bulgularnn nasl olutuunu aklayabileceksiniz.
VROLOJ
Anahtar Kavramlar
Horizontal bulama Vertikal bulama Transplazenter enfeksiyon Biyolojik vektr Viremi Neonatal enfeksiyon Tropizm Doku hasar
indekiler
VRUSLARIN BULAMA YOLLARI VRUSLARIN ORGANZMAYA GR VRUSLARIN ORGANZMA NDE YAYILMASI HEDEF DOKULARA LOKALZASYON HASTALIK BELRTLERNN OLUMASI VRUSLARIN VCUT DIINA SAILIMI VRUSLARIN ORGANZMADAN ELMNE EDLMES
Viroloji
Viruslarda Bulama ve Hastalk Oluturma Sreci
Viruslarda Buluma ve Hastalk Oluturma Sreci

VRUSLARIN BULAMA YOLLARI
Viruslarn doadaki devamll ve yaylmas yeni konaklar enfekte edebilmesiyle mmkndr. Hayvan poplasyonlarnda viral hastalklarn nakledilmesi hem horizontal hem de vertikal yolla gerekleebilir. Horizontal bulama poplasyonda risk altnda bulunan bireyler arasnda gerekleen virus bulamasn ifade eder. Vertikal bulamada ise virusun ebeveynlerden (anne, baba) yeni jenerasyon bireylere nakledilmesi sz konusudur. Baz viruslar bu yollardan sadece birini kullanrken, bazlar birden fazla yolu kullanabilmektedir (Tablo 4.1).
Horizontal Bulama
Horizontal bulamada virus hastalklarnn ayn poplasyonda bulunan ve genellikle bulamaya yol aabilecek aktif temas ierisinde olan hastala duyarl bireyler arasnda nakledilmesi sz konusudur. Horizontal bulama direkt temasla, indirekt temasla, kontamine gdalar araclyla, aerojen yolla, artropod vektrler araclyla ve iatrojenik yolla gerekleebilir. 1. Direkt temasla bulama: Viruslarn direkt temasla bulaabilmesi iin hasta/enfekte birey ile duyarl bir birey arasnda fiziksel temasn olmas gerekir. rnein kuduz virusunun nakledilebilmesi iin hasta hayvann duyarl bir konaky srmas gerekir. Ayrca iftleme de genital enfeksiyonlarn bulamasnda rol alan etkin bir direkt temas yoludur. 2. ndirekt temasla bulama: Virusla kontamine olmu barnaklar ve cansz vektrler aracl ile bulamay ifade eder. Cansz vektrler arasnda tat aralar, yemlik, suluk, sam ekipmanlar vb gnlk kullanlan ekipmanlar saylabilir. Genellikle evre artlarna dayankl olan viruslar indirekt temasla bulatrlrken evre artlarna ar duyarl olan viruslarn bu yolla bulamas zayf bir ihtimaldir. 3. Kontamine gdalar: Deiik organ sistemlerini enfekte eden viruslar yem ve su ile nakledilebilmektedir. Sindirim sistemi enfeksiyonlarnda sklkla karlalan ve fekal-oral bulama olarak adlandrlan bu nakilde etken dk ile saldktan sonra yeni konaklar tarafndan kontamine yem ve su araclyla oral yolla (az yoluyla) alnr. Fekal-oral bulama en yaygn olarak barsak enfeksiyonu oluturan viruslarda (rotavirus, coronavirus, parvovirus, astrovirus vb.) grlr. Virusla kontamine et-kemik unu gibi yem katk maddeleri de gdalarla bulama asndan nemlidir. Srlarn sngerimsi beyin hastal (BSE) kontamine yem katk maddeleriyle bulamann en arpc rneidir. Bu hastalkta, enfekte hayvanlarn dokular uygun koullarda rendering ilemin-
Rendering: Hayvansal atklar ve yan rnlerinin ayklama, paralama, tme ve s uygulamas gibi deiik ilemlerden geirildikten sonra yeniden deerlendirilebilir rnler haline getirilmesi srecidir. Rendering rnleri arasnda en yaygn olarak et-kemik unu, kan unu ve balk unu gibi rnler hayvan yemlerinde protein kayna olarak deerlendirilmektedir.
54
Aerosol: ksrme- haprma vb nedenlerle solunum sisteminden kan ve havada uzun sre asl kalabilen ok kk damlacklar ifade eder. Viruslar tayan bu damlacklar zellikle kapal ortamlarda hastalklarn solunum havasyla bulamasna neden olur. Biyolojik vektr: Virusun bir konakdan baka bir konakya nakledilmesini salarken ayn zamanda vcudunda oalmasna da olanak tanyan canl tayclara biyolojik vektr denir. Viruslarn biyolojik vektr olarak en sk karlalan canllar keneler ve sokucu sineklerdir. Mekanik vektr: Viruslarn bir konakdan baka bir konakya tanmasna araclk eden ancak herhangi bir ekilde virus oalmasnn olmad canl tayclara mekanik vektr denir.
Viroloji
den geirilmeden et-kemik unu olarak yemlere katldnda hastalk etkeni olan prion proteini inaktive olmaz ve yem araclyla srlara nakledilir. Dier taraftan viral hastalklar enfekte hayvanlarn etlerinin duyarl hayvanlar veya insanlar tarafndan tketilmesiyle de bulatrlabilir. 4. Aerosollerle bulama (damlack enfeksiyonu): Genellikle solunum sistemi enfeksiyonlarnda grlen bu bulama eklinde etken kontamine damlacklar veya toz partiklleri ile alnr. Damlacklarda hapsolan virus partiklleri rzgarn da yardmyla kilometrelerce uzaa tanabilir. Baz viruslar (rn. hantaviruslar) sekretler ve idrar gibi ekskretlerden oluan aerosollerle de bulaabilmektedir. 5. Artropodlarla bulama: Artropodlar viral hastalklar biyolojik veya mekanik olarak nakledebilirler. Biyolojik vektr olarak kan emici sinekler ve keneler nemlidir. Biyolojik vektr olarak sokucu sinekleri kullanan hayvan viruslarna rnek olarak mavidil, at vebas ve epizootik hemorajik hastalk (EHD) viruslar saylabilir. Kenelerle nakledilen viruslar arasnda ise Krm-Kongo kanamal atei rnek olarak gsterilebilir. Kan emen sinekler ayrca birok hastaln (vezikler stomatitis, srlarn mamillitis (BHV-2), atlarn infeksiyz anemi virusu vb.) tanmasnda da mekanik vektr olarak rol almaktadr. 6. atrojenik bulama: Hekimlik uygulamalarndaki istem d hatalara bal olarak gerekleen hastalk bulamalarna iatrojenik bulama denir. zellikle ameliyat, alama vb ilemler srasnda uygun ekilde sterilize edilmemi ekipmanlarn kullanlmasyla veya kulak numaralama ilemleri srasnda gerekleebilir. atrojenik bulamann zel bir ekli kontamine alarla gerekleen bulamadr. Titiz kontroller uygulanmadan retilen attene canl alarda ve dier biyolojik rnlerde pestivirus kontaminasyonu (zellikle BVDV) ortaya kabilmektedir. Kan nakli, doku veya organ nakli ile de viral enfeksiyonlarn nakledilmesi mmkndr.
Vertikal Bulama
Viruslarn ebeveyn jenerasyondaki bireylerden yeni jenerasyona aktarlmasna vertikal bulama ad verilir. Bu ekilde bulaan viral etkenlere rnek olarak srlarn viral diyare virusu (BVD), koyunlarn border disease virusu, mavidil hastal virusu, akabane virusu, sr herpesvirus tip 1 (IBR/IPV), atlarn herpes viruslar, atlarn viral arteritisi ve kedilerin panlykopeni viruslar gsterilebilir. Vertikal yolla bulaan viral hastalklar dii veya erkek gamet hcrelerinden kaynaklanabilecei gibi anneden yavruya plasenta aracl ile de geebilir. Viruslarn anneden-yavruya plasenta araclyla nakledilmesine transplazenter bulama, bu yolla bulaan hastalklara ise transplazenter enfeksiyon denir. Vertikal yolla bulaan hastalklarn ftusa ynelik bir takm etkiler dourmas beklenmektedir. Genellikle ortaya kacak bozukluklar enfeksiyon annda ftusun yana bal olarak deikenlik gsterir. Buna gre erken embriyonel lm, mumifikasyon, anomalili doum, yavru atma ve persiste enfeksiyon gelimesi vertikal enfeksiyonlarn muhtemel sonular arasndadr. Vertikal bulama ayrca suni tohumlama ve embriyo nakline bal olarak da gerekleebilir. Anlalaca zere vertikal yolla nakledilen viruslar hayvan sal asndan son derece nemlidir. Vertikal bulamann farkl eitleri olabilir mi? SIRA SZDE
D N E L M niin nemlidir? Persiste enfeksiyonlar SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
Mumifikasyon: Yavrunun anne karnndaki geliim dneminde virus enfeksiyonlar veya baka bir nedenle lmesi ve mumyalamasdr. Anomalili doum: Yavrunun anne karnnda gelime bozukluklarna bal olarak ortaya kan morfolojik bozukluklar ifade etmede kullanlr.
SIRA SZDE
1 2
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
4. nite - Viruslarda Bulama ve Hastalk Oluturma Sreci
55
Tablo 4.1 Deiik konak trlerine ait viruslarn bulama yollar
Bulama Yolu Direkt temas
Etken
Bulama ekli
Hastalk IBR/IPV Kuduz
Canl Tr Sr Tm memeli ve kanatl hayvanlar Kpek
BHV-1 (sr - iftleme herpesvirus tip 1) Kuduz virusu - Ak yarann enfekte salya ile temas (srma) - evresel kontaminasyon - Fekal-oral
ndirekt temas CPV-2 (kpek parvovirus-2)
Kanl ishal
Yalanc sr iei -Kontamine Yalanc sr iei Sr / insan virusu sam ekipmanlar /sac nodlleri -Elle sam Kontamine gdalar Rotavirus -evresel konta- shal minasyon - Fekal-oral BSE prionu -BSE prionu ile kontamine rendering rnleri Sr /insan Srlarn sngerimsi beyin hastal / varyant Creutzfelt Jacob hastal Solunum sistemi enfeksiyonu Mavidil hastal Sr, koyun, kei Koyun, sr nsan / deiik hayvan trleri Sr Tm yeni doan memeli hayvanlar
Aerosoller Artropodlar
Parainfluenza-3 virusu Mavidil virusu* Krm-Kongo kanamal atei
Damlack enfeksiyonu Kan emici sinek sokmas
Persiste enfeksiyon: Enfeksiyon sonrasnda vcutta virus eliminasyonunun beklenenden daha uzun srmesi veya virusun yaam boyu elimine edilememesi durumunu ifade eder. En yaygn olarak karlalan 4 adet persiste enfeksiyon eidi bulunmaktadr. Bunlar: 1. Latent persiste enfeksiyon, 2. Kronik persiste enfeksiyon, 3. Yava ilerleyen (slow) enfeksiyon ve 4. mmunotolere persiste enfeksiyon modelleridir. (Bu konudaki daha detayl bilgilere Genel Viroloji adl kitaptan ulaabilirsiniz (K. Yeilba, Medipres yaynclk, Malatya)
Enfekte kenelerin Krm-Kongo srmas kanamal atei / subklinik** Kontamine ekipman Kontamine biyolojik madde ve canl alar -Transplazenter -Transplazenter Enzootik sr lykozu (Sr lsemisi)
atrojenik
BLV (bovine leukemia virus) BVD virus*
Bovine viral diyare Sr (BVD) Mavidil hastal BVD Koyun, sr Sr
Vertikal
Mavidil virusu BVD virusu
CHV-1 (canine -Transplazenter herpesvirus tip 1)
Ftal ve neonatal Kpek enfeksiyon
*Bu viruslar farkl bulama yollarna da sahiptir, **KKKA hayvanlarda enfeksiyon ve viremi oluturmasna karn klinik bulgu ekillenmez.
VRUSLARIN ORGANZMAYA GR
Viruslarn konak organizmaya girii doum ncesi (prenatal), doum sras (perinatal) veya doum sonras (postnatal) dnemlerde olabilir. Doum ncesi dnemde viruslarn ftusa ulamas enfekte gamet hcreleriyle veya plasenta aracl ile gerekleir. Bu tip enfeksiyonlara rnek olarak mavidil ve srlarn viral diyare viruslar gsterilebilir. Perinatal enfeksiyonlarda virus plazentay geerek yavruya ulaamaz ancak doum srasnda yavru genital kanal iindeyken enfeksiyonu alr. Bu ekilde
56
Viroloji
Silier aktivite: Solunum sistemi mukozasndaki hcrelerin sahip olduu siliumlar araclyla solunum sistemindeki ieriin dar atlmasna ynelik olarak gerekleen hareketlerdir. Sistemik enfeksiyon: Enfeksiyonun organizmada belirli bir blgede snrl kalmayp farkl blgelere veya tm vcuda yaylma eiliminde olmasn ifade eder. Viremi: Virusun organizmada yaylmas srasnda kanda bulunduu dneme viremi denir.
bulaan viruslara rnek olarak insanlarda AIDS etkeni olan insan immun yetmezlik virusu (HIV) verilebilir. Postnatal enfeksiyonlar ise doum sonras yaamda horizontal bulama ile gerekleir. Postnatal yaamn ilk birka haftasnda oluan enfeksiyonlara neonatal enfeksiyon ad verilir. Neonatal dnemin en nemli viral hastalklar arasnda bir ok havyan trnde rotaviruslar ve coronaviruslar tarafndan oluturulan ishal olgular ve yavru kpeklerin herpesvirus enfeksiyonlar saylabilir. Birok virusun organizmaya girii solunum veya sindirim kanal yoluyla olmaktadr. Ancak bunlarn dnda deri ve genital kanal yoluyla da bulama sz konusu olabilmektedir (ekil 4.1; Tablo 4.2).
Solunum Kanal Yolu ile Giri

Solunum kanal birok virusun hedef organizmaya girebilmek iin kulland bir yoldur. Solunum kanal mukozasnda mukus salgs ve silier aktivite sayesinde bykl 5-10mden daha fazla olan partikller tutularak dar atlr. Ancak virus partikllerinin bykl 5mden ok daha kk (<300nm) olduu iin viruslar direkt olarak alveollere kadar ulaabilir. Birok virus tr bu ekilde alveol epitellerinde enfeksiyon balatrken, baz viruslar alt solunum yollarna inmeden yutak ve burun mukozasnda yerlemektedir. Solunum yoluyla vcuda giren viruslar solunum sisteminde lokal enfeksiyonlara neden olabilecei gibi viremi oluturarak vcuda yaylp sistemik enfeksiyonlara da neden olabilir. rnein ap hastal, sr vebas ve kpek genlik hastal viruslar solunum yoluyla girip, ilk virus oalmasn bu dokularda gerekletirdikten sonra viremi oluturarak tm vcuda yaylmaktadr.
- atrojenik - Isrma - Vektrler
ekil 4.1 Viruslarn organizmaya giri iin kulland balca yollar
Deri Konjuktiva Solunum sistemi
Genital sistem
Sindirim sistemi
Sindirim Kanal Yolu ile Giri

Sindirim kanalnda yer alan proteolitik enzimler, safra salgs, asidite, mukus salgs ve salgsal IgAlar virus enfeksiyonlarnn engellenmesinde nemli grevler stlenirler. Ancak besinlerin barsaklardan geiinin yava olmas enfektif virionlarn duyarl hcrelere tutunmasna olanak salar. Az yoluyla alnan viruslar direkt olarak sindirim sistemine geebilecei gibi ncelikle az-yutak blgesinde bir primer oalma (n oalma evresi) da gsterebilirler. Barsak enfeksiyonlarna neden olan birok virus tr bu aamay takiben besinlerle birlikte sindirim kanal yoluyla barsaklara ular.
Primer oalma: Sistemik enfeksiyon oluturan baz viruslarn organizmada yaylmadan nce vcuda girdii blgede geirdii ksa sreli oalma evresidir.
57
Barsak enfeksiyonlarna neden olan viruslar (rotavirus, enterovirus, calicivirus, astrovirus, parvovirus) genel olarak kbik simetrili ve zarfsz viruslardr. Bu viral enfeksiyonlar ounlukla lokal seyirli olmasna karn bazlar (rn. parvoviruslar) sistemik enfeksiyonlara da yol aabilmektedir. Viruslarn aside duyarl olmasna karn asit ierii yksek olan sindirim sisteminde enSIRA SZDE feksiyon oluturabilmesinin sebebi ne olabilir?
SIRA SZDE
Deri Yolu ile Giri
DNELM
DNELM S O R U
Deri zellikle keratinize hcrelerden oluan bir yzeye sahip olmas nedeniyle vS O R U cudu koruyan doal bir bariyer grevi stlenir. Ancak papillomaviruslar zellikle deri hcrelerinde reyerek siillerle karakterize lokal lezyonlara neden olurlar. Viruslarn deride enfeksiyon balatabilmesi ounlukla atlaklar veya boyutD K K deiik AT ta travmaya maruz kalm blgelerden olmaktadr. Sistemik seyirli enfeksiyonlara neden olan viruslarn deri yoluyla bulamas yaralanmalarla, kan emici artropodlaSIRA SZDE rn srmasyla veya iatrojenik yolla gerekleebilir. rnein kuduz virusu asl olarak enfekte hayvann srmasyla bularken ak deri yaralarnn enfekte hayvann AMALARIMIZ salyas ile temas etmesiyle de bulama ekillenebilir. Artropod vektrler viruslarn bulatrlmas asndan zel bir neme sahiptirler. Artropod vektrler araclyla nakledilen viruslara arboviruslar denilir. ArtropodK T A gibi P lar hayvandan-hayvana ve insandan-insana viruslar nakledebilecei hayvanlarla insanlar arasnda da virus nakline araclk edebilir. Artropodlarla nakledilen viruslarn nemli bir blm zoonoz niteliktedir.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Zoonoz: Genellikle hayvanlardan insanlara nakledilen hastalklar ifade K T A P etmede kullanlan bir terimdir, ancak insanlardan hayvanlara nakledilen hastalklar da kapsar.
TELEVZYON
Giri Yolu Solunum sistemi
Virus PI-3, BRSV, Kpek genlik hastal virusu ap hastal virusu NTERNET BHV-1 (Sr herpesvirus tip 1) Deiik hayvan trlerinin influenzaviruslar Deiik hayvan trlerinin rotaviruslar Deiik hayvan trlerinin enterik coronaviruslar BVD virus Deiik hayvan trlerinin enteroviruslar Deiik hayvan trlerinin papillomaviruslar, sr iei, domuz iei, tavuk iei, parapox viruslar (orf, papller stomatitis, yalanc sr iei) Atlarn enfeksiyz anemisi Vezikler stomatitis virus Tavan myxomatosis virusu Mavidil, At vebas, EHD Srlarn efemeral fever virusu Kuduz virusu FIV (kedilerin immunyetmezlik virusu) Enzootik sr lykozu At herpesvirus tip 1 (EHV-1) Sr papillomavirus Atlarn viral arteritisi BVD virus Deiik hayvan trlerinin herpesviruslar Kpek adenoviruslar (CAV-1 ve CAV-2)
Tablo 4.2 Baz viruslarn organizmaya giri NTERNET yollar
Sindirim sistemi Deri Direkt bulama
Arthropodlarla mekanik nakil Arthropodlarla biyolojik nakil Isrma atrojenik
Genital sistem
Konjuktiva
58
Viroloji
Genital Kanal Yolu ile Giri

Viruslarn hedef organizmaya girii genital yolla da gerekleebilir. Erkek ve dii genital mukozasnn temas, suni tohumlama veya embriyo nakli viruslarn genital kanal yoluyla vcuda giriini salayabilir. Bu yolla vcuda giren viruslar genellikle genital sistemle snrl enfeksiyonlar oluturmaktadr. Nadir durumlarda viremi ekillenerek sistemik enfeksiyona nclk eder. Bu tip bulama zellikle mukoza temasyla kolay bulaabilen alfaherpesviruslar iin nemlidir. Genital yolla vcuda giren viruslara rnek olarak sr herpesvirus-1, srlarn viral diyare virusu (bovine viral diyare virus, BVD) ve at herpesvirus tip 3 gsterilebilir.
Konjuktiva Yolu ile Giri

Konjuktiva direkt olarak d ortama ak bir yzey olmas ve keratinize hcre katman iermemesi nedeniyle viruslarn kolayca invazyonuna aktr. Gzya salgs ve gz kapa hareketleri bu mukoza iin koruyucu faktrlerdir. Bu yolla organizmaya girebilen viruslara rnek olarak alfaherpesviruslar, baz adenoviruslar ve enteroviruslar gsterilebilir.
SIRA SZDE
Virus hastalklarnn yaygnlnda artropodlarn nasl bir rol olabilir? SIRA SZDE
D N E L M vcudun belirli ve snrl bir blgesinde yerleip hastalk bulVirus enfeksiyonlar gular oluturabilecei gibi daha geni organ ve sistemlere veya vcudun tamamna da yaylabilir 4.2). Vcuda girdii yerde ve snrl bir blgede yerleerek S O R (ekil U hastalk bulgular oluturan enfeksiyonlara lokal enfeksiyon denir. Vcuda girdii blgede snrl kaymayp deiik ekillerde yaylm gsteren ve deiik doku veya DKKAT organlarda hastalk bulgular oluturan enfeksiyonlara ise sistemik enfeksiyon ad verilir.
DNELM S O R U
VRUSLARIN ORGANZMA NDE YAYILMASI
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kan Yoluyla Yaylm

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Vcuda giren viruslar ncelikle deri veya mukozadaki epitel hcreleriyle karlaAMALARIMIZ rlar. Lokal seyirli bir enfeksiyon (rn. solunum sistemi veya deri enfeksiyonu) sz konusu ise virus bu epitel hcrelerinde oalr ve hastalk tablosunu oluturur. Sistemik seyreden enfeksiyonlarda ise vcuda giri blgesinde lokal bir reme K T A P gsteren veya direkt olarak epitel hcrelerini geip alt dokulara erien virus partiklleri lenf sistemi araclyla ncelikle blgesel lenf yumrularna ve takiben kan dolamna ular. Viruslarn kanda bulunmas ve kan yoluyla vcutta yaylm gsTELEVZYON termesi viremi olarak adlandrlr. Viruslar viremi fazn takiben hedef dokulara ularlar. Viremi dneminde virus kanda plazma iinde serbest halde bulunabilecei gibi, lenfositler, monositler veya eritrositlerle ilikili olarak da bulunabilir.
NTERNET
NTERNET
Sinirler Yoluyla Yaylm

Vcutta sinirler aracl ile yaylan kuduz virusu viremi faz gstermez. Kuduz virusu vcuda girdii noktadan sinir ular araclyla sinir dokuya geer ve merkezi sinir sistemine iletilir. Burada oalmasn tamamladktan sonra yine sinirler araclyla zellikle tkrk bezlerine iletilir. Bylece virusun vcut dna salm gerekleebilir.
59
ekil 4.2
Vcuda giri Hastalk oluumu (Papillomavirus) Lokal yerleim ve primer oalma Perifer sinirler (Kuduz)
Viruslarn organizmada yaylma yollar
Hedef dokular Hastalk oluumu (PI-3)
Viremi
(Kpek genlik hastal)
Merkezi sinir sistemi Hastalk oluumu
Hedef dokular
Hastalk oluumu (CPV-2)
HEDEF DOKULARA LOKALZASYON

Viruslar vcuda girip lokal oalma ve vcutta yaylm evrelerini takiben asl reme blgeleri olan dokulara yerleirler. Bir virusun belli bir doku veya organdaki hcreleri enfekte edebilme yetenei tropizm (doku tropizmi) olarak tanmlanr. Buradaki belirleyici unsur virusa ait adsorbsiyondan sorumlu proteinin hedef hcre yzeyindeki reseptrlerle uyumudur. Viruslar konak hcreye tutunabilmek iin deiik hcre yzey proteinlerini reseptr olarak kullanabilirler. Bir virusun deiik organ ve sistemleri enfekte edebilmesi ilgili reseptrlerin bu dokulardaki hcrelerde bulunuuna baldr.
HASTALIK BELRTLERNN OLUMASI

Viruslarn in vitro koullardaki sitopatolojik etkinlii ile konak canl trnde oluturduu hastalk iddeti arasnda kesin bir uyumluluk yoktur. rnein hcre kltrlerinde ykmlayc etkiye sahip olan enteroviruslar enfekte hayvanlarda hibir klinik bulgu oluturmayabilecei gibi, hcre kltr ortamnda ykmlayc etki gstermeyen bovine viral diyare (BVD) virusu srlarda iddetli klinik bulgular ve lme neden olabilmektedir. Nadir durumlarda ise dokulardaki hcrelerde yksek oranda hasar ve ykm olumasna ramen klinik olarak nemli bulgular grlmeyebilir. Virus enfeksiyonlarnda dokularda meydana gelen deiiklikler 3 balk altnda incelenebilir: 1. Direkt doku hasar 2. Doku hasar olmadan ekillenen fizyolojik bozukluklar 3. Doku hasar sonucu sekonder enfeksiyonlar tevik Deiik viruslar tarafndan oluturulan hastalklarn iddetinin farkl olmasn SIRA SZDE nasl ifade edebiliriz?
Sekonder enfeksiyon: Vcuttaki baka bir enfeksiyonu takiben ortaya kan ve ilk enfeksiyonla birlikte seyreden ikincil enfeksiyonlardr.
SIRA SZDE
Direkt Doku Hasar
DNELM
DNELM S O R U
Enfeksiyonlarda ortaya kan klinik bulgularn byk bir ounluu direkt olarak viruslarn hcreleri ykmlayc etkileriyle neden olduu doku hasarndan kaynakS O R U lanr. Bunun en arpc rnekleri solunum ve sindirim sistemi epitel dokularnda
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
60
Viroloji
meydana gelen hasara bal olarak klinik bulgularn ekillenmesiyle ortaya kmaktadr. Bu durumda oluan klinik hastalk tablosu doku btnlnn bozulmas veya fonksiyonel hcrelerin ykmlanmasyla ilikilidir (Resim 4.1).
Resim 4.1 Barsak epitel hcrelerinde direkt doku hasarna bal olarak oluan kayplarn scanning elektron mikroskopla grnm A. nce barsaklarn n blgelerindeki villuslarda rotavirus enfeksiyonuna bal olarak ekillenen epitel kayb; B. nce barsaklarn arka blgelerinde gzlenen epitel hcre yuvarlaklamas ve bymesi Kaynak: Murphy ve ark. (1999) Veterinary Virology, 3. bask, Londra, Academic press.)
Doku Hasar Olmadan ekillenen Fizyolojik Bozukluklar

Baz viral enfeksiyonlarda bariz bir doku hasar grlmeyebilir, ancak enfekte olan zellemi hcrelerin fonksiyonlarnda azalma veya yetersizlik ortaya kar. ekillenen klinik bulgular bu hcresel fonksiyon yetersizliklerine baldr. rnein baz viruslarn neden olduu enfeksiyonlarda byme hormonu ve tiroid hormonlarnn seviyesinde azalma olur. Bylece temel metabolizma yavalar. Baz viruslar ise (rn. ensefalomyokarditis virus) pankreastadaki hcreleri enfekte ederek inslin salglanmasnda yaam boyu sren bir azalmaya neden olabilir.
Doku Hasar Sonucu Sekonder Enfeksiyonlar Tevik

Solunum ve sindirim sistemindeki viral enfeksiyonlar genellikle normal florada da bulunabilen baz bakterilerin hastalk oluturmasnda hazrlayc rol stlenebilmektedir. rnein parainfluenza-3 virusu gibi srlarn solunum sistemini etkileyen viruslar solunum sistemindeki silier hcrelerin ykmlanmasna neden olur. Buna bal olarak dar atlamayan ierik solunum yollarna akar ve deiik bakterilerin akcierlere ulaarak bakteriyel pnymoni balatmasna zemin hazrlar. Benzer ekilde rotavirus enfeksiyonlarnda E. coli enfeksiyonlarna duyarllk artar ve daha iddetli bir hastalk tablosu ortaya kabilir.
VRUSLARIN VCUT DIINA SAILIMI

Viral enfeksiyonlarn devamll yeni bir bireyin enfekte edilmesi ve bu bireyde oalan virus partikllerinin salarak baka bireylere aktarlmasyla mmkn olabilir. Enterik viruslarn organizmadan salmas genellikle uzun bir srete ve yksek titrede virusun dkyla atlm yoluyla olmaktadr. Solunum sistemi viruslarnn byk bir blm ksrk srasnda oluan aerosollerle salr. Baz solunum viruslar ise
61
burun aknts, salya veya gzya ile salmaktadr. Bu viruslarn nakledilebilmesi iin bireyler arasnda direkt veya indirekt temas gereklidir. Salya ayn zamanda kuduz virusunun salmasna da araclk eder. Genital sistem enfeksiyonu oluturan viruslarn salm genellikle genital akntlar araclyla olur. Sperma erkeklerde virus salm asndan nemlidir. St, sistemik hastalk oluturan birok virusun (rn BVDV, BHV-1, ap hastal virusu, maedi-visna, keilerin artritis ensefalitis virus vb) salmna araclk eder. Sistemik hastalk tablosu oluturan viruslarn salm iin bir dier yol ise idrarla salmdr. Kpek adenovirus tip 1 (CAV-1), sr vebas ve ap hastal viruslarnn idrarla etkin bir ekilde sald bilinmektedir. drarla salan viruslar yeni bireylere aerosoller veya direkt temas yoluyla bulaabilir. Kanla virus salm genellikle kan nakliyle veya artropodlarn viremi dneminde kan emmesiyle gerekleir. Viruslarn dokular ve doku svlaryla aktarlmas da mmkndr. Ancak bu yol viruslarn kulland doal bir salm yolu deildir. Bu ekilde virus bulamas doku nakli (rn. insanlarda prion hastalklar), enfekte dokularn gda olarak tketilmesi (rn. scrapie ve BSE) veya bu dokulara direkt temas ile olabilir (Tablo 4.3).
Salma ekli Dkyla salm Aerosoller, gz-burun aknts drar Salya Hastalk lokalizasyonu Barsak enfeksiyonlar Virus Rotavirus, coronavirus Tablo 4.3 Viruslarn organizmadan salma yollar
Solunum sistemi enfeksiyonlar Parainfluenza virus tip 3 Sistemik enfeksiyonlar Merkezi sinir sistemi Kpek adenovirus tip 1 Kuduz virusu Sngerimsi beyin hastal Srlarn viral diyaresi (BVD) Krm-Kongo kanamal atei
Dokular (temas, doku/organ Merkezi sinir sistemi nakli, gda olarak tketim) Genital salglar ve akntlar Genital sistem enfeksiyonlar
Kan (temas, kan nakli, artropod Sistemik enfeksiyon vektrler)
VRUSLARIN ORGANZMADAN ELMNE EDLMES

Viruslarn enfekte ettikleri konak organizmalardan elimine edilmesinde hcresel ve salgsal immun yant aktiviteleri rol alr. Virusla enfekte hcrelerin ykmlanmas antiviral immunitenin en nemli aamasdr. Bu aamada hcresel baklk n plana kar, ancak salgsal immun yant rnleri olan antikorlar da enfekte hcrelere balanarak bu hcrelerin ykmlanmasna yardmc olur. Viruslarla enfekte olan hcrelerin ykmlanmasnda immun sistem hcreleri arasnda yer alan doal katil hcreler ve sitotoksik T lenfositleri grev alr. Antikorlar vcutta bulunan virus partikllerini balayarak ntralize eder (ntralizasyon) ve hcrelere girerek enfeksiyon balatmasn engeller. Dolaysyla antikorlarn viral hastalklara kar korunmada nemli rolleri vardr ve asl etkinliklerini enfeksiyon balamadan nce gsterirler. zellikle alama yoluyla edinilen antikor yant viral hastalklara kar korunmada kullanlan en etkili silahlardan biridir. Bu uygulamayla organizma yeni enfeksiyonlara kar direnli hale gelir. Bu antikorlarn maternal baklk yoluyla yavruya aktarlmas da yeni doan yavrulara hayatn en kritik dneminde hastalklara kar korunma olana salar. Maternal baklk nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
62
Viroloji
zet
A M A
Viral hastalklarn bulama yollarn aklayabilmek. Viruslarn duyarl bireyler arasnda nakledilmesi horizontal bulama ve vertikal bulama olmak zere temel olarak iki ekilde gerekleir. Horizontal bulama ayn poplasyonda bulunan risk altndaki duyarl bireyler arasnda gerekleen virus bulamasn ifade ederken, vertikal bulama virusun anne veya babadan yavrularna nakledilmesini ifade eder. Horizontal bulama direkt veya indirekt temasla olabilecei gibi, kontamine gdalar, aerosoller, deiik vektrler ve iatrojenik yolla da gerekleebilir. Vertikal bulama enfekte gamet hcreleri araclyla, tohumlama ve embriyo nakli araclyla gerekleebilir. Vertikal bulama yntemleri arasnda viruslar asndan en sk karlalan transplazenter bulama yoludur. Transplazenter bulamada virus anneden yavruya plazenta araclyla aktarlr. Anne karnnda enfekte olan bu tip yavrular lme srklenebilecei gibi gelime bozukluu ile de sonulanabilir.
A M A
Viruslarn canl organizmaya giriini aklayabilmek. Viruslarn konak organizmalar enfekte etmesi hayatn deiik dnemlerinde gerekleebilir. Prenatal (doum ncesi), perinatal (doum srasnda) veya postnatal (doumdan sonra) dnemlerde gerekleebilen bu enfeksiyonlarda virus organizmaya deiik yollardan girebilmektedir. Solunum sisteminde enfeksiyon oluturan viruslarn tamam ve sistemik enfeksiyon oluturan viruslarn bir blm vcuda solunum kanal yolu ile girmektedir. Sistemik enfeksiyon oluturan viruslar solunum sisteminde belli bir oalma aamasn geirdikten sonra viremi oluturarak vcudun dier blgelerindeki hedef dokularna ulaabilirler. Sindirim sisteminde enfeksiyon oluturan viruslar ve baz sistemik viruslar organizmaya sindirim kanal yolu ile girer. Viruslarn vcuda deri yoluyla girii dier yollara kyasla daha seyrek grlr. Bu tip hastalklar arasnda kuduz hastalnn ayr bir yeri vardr. Kuduz virusu hasta hayvanlarn salyas ile etrafa salr ve bu hayvanlarn salkl bir bireyi srmasna bal olarak deri yoluyla yeni bireylere aktarlm olur. Ayrca virus ieren salyann salkl bireylerdeki ak deri yaralarna bulamasyla da hastalk nakledilebilir. Viruslarn organizmaya giriinde kullanabilecei nemli yollardan birisi de genital kanal yoludur. Bu yolla bulaan viruslar genellikle genital sistemle snrl enfeksiyonlar olutururken nadiren sistemik hale dnrler. Viruslarn konjunktiva yoluyla bulamas zellikle solunum sistemi enfeksiyonu oluturan viruslar iin sz konusudur.
63
AM A
Viruslarn organizmada yaylmas ve dar salmasn aklayabilmek. Viral enfeksiyonlar konak organizmada lokal veya sistemik hastalk tablolarna yol aarlar. Sistemik enfeksiyon oluturan viruslar vcuda giri yerinden hedef dokulara ulaabilmek iin farkl yollar izleyebilmektedir. Birok virus vucutta yaylma ilemini kan dolam aracl ile yapmaktadr. Viruslarn kan da bulunmas ve kan araclyla vcutta yaylmas viremi olarak adlandrlr. Baz viruslar ise vcutta sinirler araclyla yaylabilmektedir. Bu tip viruslar iin verilebilecek en iyi rnek kuduz virusudur. Kuduz virusu vcuda genellikle deri yoluyla girer ve bu blgeden sinir ular araclyla sinirlere geerek merkezi sinir sistemine ular. Burada oalmasn tamamlayan virus yine sinirler araclyla dokulara ve tkrk bezlerine aktarlr. Vcuda yaylan viruslar hedef dokulara yerleerek oalr ve hastalk bulgularnn ortaya kmasna yol aar. Viruslarn organizmada yaylma evresinden itibaren vcut dna salmas sz konusu olabilir. Genellikle viruslarn vcut dna en youn olarak sald evre klinik bulgularn en youn olduu evredir. Viruslarn vcut dna salma yolu da enfeksiyonun yerletii blgeler ile yakn iliki iindedir. rnein sindirim sistemi enfeksiyonu oluturan viruslar vcut dna yine sindirim sistemi yoluyla (dk araclyla) salr. Solunum sistemi enfeksiyonlarnda virus salm gz ve burun akntsyla birlikte aerosoller araclyla da olabilir. Genital sistem enfeksiyonlarnda genital akntlarla virus salrken, sistemik enfeksiyonlarda kan, idrar veya deiik dokularla virus salm olabilir. Vektrel hastalklarda virusun vcut dna tanmas genellikle vektrn kan emmesi ile mmkn olabilmektedir.
AM A
Viruslarn hedef dokulara lokalizasyonu ve hastalk bulgularnn nasl olutuunu aklayabilmek. Vcutta yaylan viruslar hedef dokulara yerleip oalarak hastalk bulgularn olutururlar. Bir virusun belli bir doku veya organdaki hcreleri enfekte edebilme yetenei doku tropizmi olarak tanmlanr. Buradaki belirleyici nokta virusa ait adsorbsiyondan sorumlu proteinin hedef hcre yzeyindeki reseptrlerle uyumudur. Virus oalmasna bal olarak hastalk bulgularnn olumas direkt doku hasar, doku hasar olmadan ekillenen fizyolojik bozukluklar veya doku hasar sonucu sekonder enfeksiyonlar tevik yoluyla gerekleebilir. Direkt doku hasar virusun oald hcreleri ykmlamas ile ortaya kar. Baz viral enfeksiyonlarda virus oalmas konak hcrenin ykmlanmas ile sonulanmad iin doku hasar olumaz, ancak hcrelerde fonksiyonel bozukluklar ekillenir. Birok olayda ise virus oalmas srasnda oluan doku hasar ve immun sistemin basklanmasna bal olarak sekonder enfeksiyonlar iin hazrlayc ortam salanm olur.
64
Viroloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi viruslarn jenerasyonlar arasnda bulatrlmasn ierir? a. Direkt temasla bulama b. Transplazenter bulama c. Fekal-oral bulama d. Artropodlarla bulama e. Kontamine gdalarla bulama 2. Aadakilerden hangisi neonatal enfeksiyon kavramn tam olarak karlar? a. Doumdan nceki dnemde gerekleen enfeksiyonlar b. Plazenta araclyla gerekleen enfeksiyonlar c. Doum srasnda gerekleen enfeksiyonlar d. Enfekte sperma ile gerekleen enfeksiyonlar e. Hayatn ilk birka haftasnda grlen enfeksiyonlar 3. Aadakilerden hangisi viruslarn vcuda doal giri yollarndan biri deildir? a. Sindirim sistemi b. Solunum sistemi c. Genital sistem d. Sinir sistemi e. Deri 4. Viruslarn vcuda girdii blgede yerleerek hastalk bulgular oluturmasna ne ad verilir? a. Lokal enfeksiyon b. Sistemik enfeksiyon c. Transplazenter enfeksiyon d. Neonatal enfeksiyon e. Damlack enfeksiyonu 5. Aadakilerden hangisi biyolojik vektr terimini tam olarak karlamaktadr? a. Viruslar tayan cansz varlklar b. Viruslarn bulamasna araclk eden cansz varlklar c. Viruslarn bulamasna araclk eden canllar d. Viruslarn bulamasna araclk eden ve virusun oalabildii canllar e. Virusun enfekte edip hastalk belirtisi oluturduu canllar 6. Enfeksiyon sonrasnda vcuttan virus eliminasyonun beklenenden daha uzun sreye yaylmasna ne ad verilir? a. Persiste enfeksiyon b. Neonatal enfeksiyon c. Prenatal enfeksiyon d. Mumifikasyon e. Transplazenter enfeksiyon 7. Viruslarn kanda bulunduu dneme ne ad verilir? a. Mekanik nakil b. Viremi c. Sistemik enfeksiyon d. Tropizm e. Persiste enfeksiyon 8. Viruslarn genital kanal yoluyla bulamasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Lokal enfeksiyonlara nclk eder b. Embriyo nakli de genital kanal yoluyla bulama ekillerinden biridir c. Ndir olgularda viremi ekillenebilir d. Mukoza temas ile bulaan viruslar asndan nemlidir e. Suni tohumlamayla genital enfeksiyonlar bulamaz 9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Vcuda solunum sistemi yoluyla giren viruslar viremi oluturabilir b. Canl vektrler viruslarn deri yoluyla bulamasna araclk edebilir c. Neonatal enfeksiyonlar doum ncesi dnemde gerekleir d. Viruslar deride yerleerek oalabilirler e. Konjuktiva viruslarn kolayca yerlemesine elverilidir 10. Aadakilerden hangisi sindirim kanalnda virus enfeksiyonlarnn engellenmesinde rol alan faktrlerden biri deildir? a. Asidite b. mmunglobulin Alarn bulunmas c. Proteolitik enzimler d. Besinlerin barsakta yava ilerlemesi e. Safra salgs
65
Okuma Paras
Keneler uyand hastalk yayld Keneler araclyla bulaan Krm Kongo Kanamal Atei hastalnn son be yldaki bilanosu 1035e ykseldi. En ok Tokat, Sivas ve orumda rastlanan hastalk 58 can ald Trkiyede keneler araclyla 2002den bugne kadar 1035 kiiye bulaan Krm-Kongo Kanamal Atei (KKKA) hastal, Tokat, Sivas, Yozgat, orum, Erzurum ve Gmhanede yaz scayla yeniden ortaya kt. Okuma Paras 2 Enjektr deitirilmedi 173 hasta virus kapt Kanadada kullanlm enjektrle endoskopi testine alnan 173 kiiye Hepatit B, Hepatit C ve HIV virs bulat Kanadann Alberta Eyalet Salk Mdrlnden Dr. Kathyrn Koliaska, 173 hastaya ulatklarn ve kan testlerinin yapldn aklad. Olayn, Hinton Salk Merkezinde 1 Mart-15 Eyll arasnda endoskopi testine alnan kiilerde saptandn belirten Dr. Koliaska, virse maruz kalan hastalarn, kullanlm enjektrle dorudan temas etmediklerini ifade ettii aklamasnda, Endoskopi uzmanlarnn, test srasnda kullanlan ilalardan birka defa alnmas gerektiinde enjektr deiimi yapmamalar, ilalara ve baka hastalara virs bulamasna neden oldu dedi ... Durumun, salk merkezi alanlarndan birinin, test srasndaki bu ilemi ynetime bildirmesi zerine ortaya ktn bildiren Dr. Koliaska, tm hastanelerde, Enjektrler bata test ve tedavilerde kullanlan tm ara ve gerelerin kullanmyla ilgili eitim program balatlacan belirtti. Olayla ilgili soruturma balatld da renildi. Kaynak: Star Gazetesi, 6 Kasm 2010
Trk Veteriner Hekimleri Birlii, zellikle Kelkit Vadisi civarnda ve krsal alanlarda yaayanlar, bykba hayvanlarla plak elle temas etmemeleri konusunda uyard. Salk Bakanl, 2002de hyalomma tr kenelerden insanlara getiinde lmcl olan virsten kaynaklanan KKKAnn Trkiyede grldn resmen tespit etti. Adn, dnyada ilk kez grld Krm ve Kongodan alan hastalk nedeniyle 2002-2003 yllar arasnda 150 vakadan 6s, 2004te 249 vakadan 13, 2005te 167 vakadan 11i ve 2006da 438 vakadan 27si lmle sonuland. ... Trk Veteriner Hekimleri Birlii de KKKA hastalyla ilgili bilgi notunda, zellikle Kelkit Vadisinde fazla sayda kene bulunduunu anmsatarak, bu vadi civarndaki Tokat, Gmhane, Sivas ve Amasyann krsalnda tarm ve hayvanclkla uraanlar dikkatli davranmaya ard. Kaynak: Milliyet Gazetesi, 20 Mays 2007
Okuma Paras 3 Uyuyan Virus ... Uua neden olan Herpes simplex virsleri toplumda yaygn olarak bulunur. ounlukla tkrkle bular. Virsler pme gibi yakn temas sonucunda deri ve mukozalardaki kk atlaklardan vcuda girer. Bir kiide hastalk olmasa bile virs o kiiden bakasna bulaabilir. Uuk, n belirtileri ile ak yarann kapanmas sresi arasnda bulacdr. Uuu olan bir kiinin kulland havlu, bardak, atal, kak vb. eyalarla ve uuklu kiinin pmesi sonucu bular. Uua dokunulursa yzn dier blmlerine, vcudun dier blgelerine (genital blge gibi) bulatrlabilir. Uua dokunulursa eller ok iyi ykanmaldr. Uukluyken gzlere dokunmaktan kanlmaldr. Kadnlar makyajlarn temizlerken dikkat etmelidir. zellikle bebekler, ocuklar plmemeli, yakn temastan kanlmaldr. ... Hasan nsel Kaynak: Milliyet Gazetesi, 13 Mart 2011
66
Viroloji

1. b 2. e 3. d 4. a 5. d 6. a 7. b 8. e 9. c 10. d Yantnz yanl ise Viruslarn bulama yollar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmaya girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmaya girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmada yaylmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn bulama yollar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn bulama yollar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmada yaylmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmaya girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmaya girii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viruslarn organizmaya girii blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Viruslarn ebeveyn jenerasyondaki bireylerden (anne, baba) yeni jenerasyonlara aktarlmas herediter bulama ve kongenital bulama olarak 2 ekilde gerekleebilir. Herediter bulama, enfeksiyon sonrasnda konak hcrenin DNAsna yerleerek bulunan retroviruslarda grlr. Bylece ekillenen yeni nesil hcreler de enfektedir. Kongenital bulama ise embriyonel veya ftal hayat srecinde gerekleir. Bu tr bulama enfekte gamet hcreleri araclyla (germinal) veya plazenta araclyla (transplazenter) ekillenebilir. Kongenital enfeksiyonlar hayvan viruslar asndan son derece nemlidir. Sra Sizde 2 Persiste enfeksiyonlarda ok tipik olarak virusun organizmada beklenenden ok daha uzun bir sre veya muhtemelen yaam boyu kalmas sz konusudur. Persiste enfeksiyona maruz kalan (persiste enfekte) bireyler klinik bulgu gstermemeleri nedeniyle hastaln uzak blgelere nakledilmesinde rol alabilir, bylece hastalktan ari blgelere yeniden hastalk giriine yol aabilirler. Bu bireylerde enfeksiyonun yinelenmesine bal olarak yeniden hastalk klar gzlenebilir. Baz persiste enfeksiyonlar immunopatolojik hastalklarn ortaya kmasna veya tmr oluumuna neden olabilmektedir. Sra Sizde 3 Deiik virus trlerinin asit ortamlara duyarllklar farkldr. rnein zarfl viruslar ve helikal simetrili viruslar bu tr etkilere daha duyarl iken, kbik simetrili ve zarfsz olan viruslar daha dayankldr. Sindirim sistemi kanalnda enfeksiyon oluturan viruslarn byk bir blm de kbik simetrili ve zarfsz yapdadr. Dolaysyla mide asidinden fazla etkilenmezler.
67
Sra Sizde 4 Artropodlar, viruslar iin hem biyolojik ve hem de mekanik vektr olarak araclk edebilmektedir. Artropod vektrler arasnda zellikle sokucu sinekler son derece etkin rol oynamaktadr. Virusla enfekte hayvanlardan kan emen bu sinekler ok uzun mesafelere uabilmekte veya rzgar, toz bulutu vb meteorolojik aktivitelerle tanabilmektedir. Bylece hastalklarn blgeler, lkeler ve hatta ktalar arasnda tanabilmesine de zemin hazrlanmaktadr. Keneler ise kan emmek iin tutunduklar kular araclyla blgeler arasnda tanabilmekte ve virus hastalklarn da beraberinde nakledebilmektedir. Bu adan zellikle gmen kular ayr bir neme sahiptir. Sra Sizde 5 Doadaki viruslarn tamam hastalk oluturma yeteneine sahip deildir. Hastalk oluumuna neden olabilen viruslara patojen virus ad verilirken, hastalk oluturamayanlara apatojen virus denir. Viruslarn hastalk oluturabilme yetenekleri patojenite terimi ile ifade edilir. Farkl virus trlerinin veya ayn virus trne ait farkl sularn hastalk oluturma yetenekleri farkl dzeylerde olabilir. Bu durum virlens kavram ile aklanr. Yani virlens patojenitenin lsdr. Viruslar patojenite dzeylerine gre avirlent (apatojen), dk virlensli veya yksek virlensli olarak ayrlabilir. Sra Sizde 6 Maternal baklk, annede doal enfeksiyon veya alama sonucunda oluan antikorlarn anneden-yavruya aktarlmasn ifade eder. Bu aktarm ilemi kanatl hayvanlarda yumurta sarsyla, memeli hayvanlarda ise plasenta veya kolostrum aracl ile olur. Plasenta yoluyla IgG snf antikorlarn aktarlmas kemirgen hayvanlarda olduka yksek dzeyde ekillenirken, kedi ve kpeklerde zayf dzeyde gerekleir. Sr, at, koyun ve keilerde ise plasenta yoluyla antikor transferi gerekleemez. Dolaysyla iftlik hayvanlarnda maternal baklk tamamen kolostrum aracl ile olmaktadr. zellikle neonatal viral enfeksiyonlardan korunmada kolostrum kkenli antikorlarn rol byktr. Abacolu, H. (2004) Virus hcre etkileimleri. In. Molekler Tansal ve Klinik Viroloji. Eds. . Ustaelebi, H.Abacolu, S. Badur. Ankara: Gne Kitapevi. Fenner, F., Bachman, P.A., Gibbs, E.P., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1987) Veterinary Virology, 2. bask, San Diego: Academic pres. Hirsh, D.C., Zee, Y.C. (2002) Veterinary Microbiology. Blackwell Science Ltd. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999) Veterinary Virology, 3. bask, Londra: Academic Press. Nathanson, N. (2007) Viral Pathogenesis and Immunity, 2. bask, Londra: Elsevier-Academic Press. Puglielli, M.T., Ahmed, R. (1999) Persistent viral infection. In. Encyclopedia of Virology, 2. bask, Eds. A. Granoff, R.G. Webster, s: 1200-1204, San Diego: Academic Press. Tyler, K.L. (1999) Pathogenesis (Animal Viruses). In. Encyclopedia of Virology, 2. bask, Eds. A. Granoff, R.G. Webster, s:1175-1184. San Diego: Academic Press. Tyler, K.L., Nathanson, N. (2001) Pathogenesis of viral infections. In. Fields Virology, 4. bask, Eds. D.M. Knipe, P.M. Howley, Philedelphia: Lippincott Williams &Willkins. Yeilba, K. (2010) Genel Viroloji, Malatya: Medipres yaynclk.
5
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Viroloji laboratuvarlarndaki alma koullarn aklayabilecek, Viroloji laboratuvarlarnda kullanlan temel cihazlar tanyabilecek, Viroloji laboratuvarlarndaki temel uygulamalar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nvert mikroskop Sterilizasyon Otoklav nkbatr Pastr pipeti Filtrasyon Santrifj
indekiler
Laboratuvar Gereksinimleri ve Temel Uygulamalar VROLOJ LABORATUVARINDA ALIMA KOULLARI TEMEL CHAZLAR VE MALZEMELER TEMEL UYGULAMALAR
Viroloji
Laboratuvar Gereksinimleri ve Temel Uygulamalar

VROLOJ LABORATUVARINDA ALIMA KOULLARI
Viroloji laboratuvarlar genel anlamyla mikrobiyoloji laboratuvarlarnn tamas gereken temel zelliklere sahiptir. Bununla birlikte laboratuvar donanm ve izlenen alma prosedrleriyle ilgili baz farkllklar sz konusudur. Viroloji almalarnn yrtlecei ortamlarn sahip olmas gereken genel koullar; alma ortamnn izolasyonu, sterilizasyon, dekontaminasyon ve laboratuvar donanm balklarnda incelemek yararl olacaktr.
zolasyon
Viroloji laboratuvarlar iyi bir izolasyon zelliine sahip olmaldr. Laboratuvar ortamnn izolasyonundaki temel uygulamalar alma mekanlarnn snrlandrlmas ve hava akmnn kontrolyle balar. Viroloji almalarnda yararlanlan en nemli aralardan birisi hcre kltrleridir. zellikle mikrobiyel kontaminasyonlardan arndrlm olarak allmas gereken hcre kltrleri, zen gerektiren bir almaya ve alma ortamna ihtiya duymaktadr. Viroloji laboratuvarnda hcre kltr almalarnn yrtlebilmesi iin gerekli artlar salayan biyogvenlik kabinleri (laminar air flow kabin) kullanlmaktadr. Viroloji laboratuvar almalarnda materyalin d ortamdan kaynaklanabilecek kontaminasyonunu engelleyen aseptik teknik n planda tutulur. Bununla birlikte allan ortam ve alan personelin muhtemel risklerden korunmas da temel prensipler arasndadr. Viral hastalklar insanlar etkilemeleri ve oluturduklar potansiyel salk riskleri esas alnarak drt biyolojik gvenlik derecesine ayrlmtr (biosafety level, BSL 1-4). Paralel olarak bu viruslarn allabilecei laboratuvarlar da drt gvenlik derecesine ayrlm (BSL 1-4) ve her bir seviye iin gerekli temel artlar belirlenmitir. Bu sayede zellikle epidemik&pandemik karaktere sahip olan veya geni apta halk sal tehdidi yaratabilecek hastalk etkenlerinin gvenli bir ekilde allabilmesi mmkn olmaktadr. Rutin viroloji laboratuvarlar BSL-1 ve BSL-2 dzeyinde yer alr. BSL-1 snf laboratuvarlarda ounlukla ak masalarda ve zel bir gvenlik tedbiri gerektirmeyen standart yntemlerle allr. BSL-2 snf laboratuvarlarda insanlar iin risk oluturabilen etkenler de allabilmektedir. Bu sebeple gerektiinde kullanlabilecek biyogvenlik tedbirleri (zel laboratuvar giysileri, atk ynetim sistemi vb) ve tip-2 biyogvenlik kabinleri bulunur. BSL-3 ve BSL-4 snf laboratuvarlar ise ok tehlikeli, lmcl se-
Aseptik teknik: Yaplan almalar srasnda d ortamdaki mikroorganizmalarn alma ortamna ve alma yaplan materyale bulamasn engellemeye ynelik tedbirlerin uygulanmasna aseptik teknik denir.
70
Viroloji
yirli salgnlara yol aabilecek ve egzotik karakterdeki enfeksiyz etkenlerin (biyolojik silahlanmada kullanlan ajanlar vb) allabilmesine uygun olarak tasarlanmtr. Bu laboratuvarlarda grevli olan personel pozitif basnl giysilerle alr. Laboratuvar ortamna ise negatif basn uygulanmaktadr. Bylece d evrenin kontaminasyonu engellenmi olur. Bu laboratuvarlarda alma ncesi ve sonrasnda tm giysiler deitirilir ve du alnr. Laboratuvar giysileri, tm ekipman ve atklar dekontamine edilir.
SIRA SZDE
Epidemik veSIRA pandemik SZDE hastalk ne demektir?

D N E L M kltrleri ile allrken dikkat edilecek nemli noktalardan Viruslar veya hcre birisi de alma ortamnn sterilizasyonudur. Biyogvenlik kabinleri ve kk odalar tarznda dzenlenmi mekanlarda bulunan laboratuvar masalar uygun koS O R U numda yerletirilen ultraviyole k kayna ile strerilize edilir. Ultraviyole kla sterilizasyon ayn zamanda plastik trevi malzemelerin sterilizasyonu iin de uygunDKKAT dur. Cam ve metal malzemeler otoklavda veya sterilizatrde (160-180C) steril edilebilir. Plastik malzemelerin yksek sya dayanma dereceleri farkldr. Bu nedenle SIRA SZDE polipropilen malzemeden imal edilmi plastik trevi baz laboratuvar malzemeleri de otoklavda steril edilebilmektedir. Hcre kltr almalarnda dikkat edilmesi gereken nemli noktalardan birisi AMALARIMIZ de kullanlacak vasatlarn sterilizasyonudur. Bu vasatlarda bulunan organik bileenler (aminoasitler, karbonhidrat vb) yksek s uygulamasyla kolayca denatre olabilmektedir. nedenle vasatlarn sterilizasyonu s uygulamas yerine steril filK T Bu A P trasyon ile salanmaktadr. Bu uygulamada sv halde hazrlanan vasatlar 220 nm por byklne sahip olan membran filtrelerden genellikle basn yardmyla szlmekte ve steril edilmi ielerde muhafaza edilmektedir. T E Ldaha E V Z Y nce ON
DNELM Sterilizasyon: Bir cismin veya biyolojik bir maddenin zerinde veya ieriinde S O R U bulunan patojen veya apatojen tm mikroorganizmalarn ykmlanmas (ldrlmesi) DKKAT veya elimine edilmesi ilemidir. Sterilizasyon ilemi s, n, gaz ve SIRA SZDE filtrasyon uygulamalar ile gerekletirilebilir.
Sterilizasyon
AMALARIMIZ olma): Protein yapsndaki
Denatrasyon (denatre
molekllerin, s, n, radyasyon vb nedenlerle yapsnda meydana gelen K T A P bozulmalara bal olarak doal yapsn ve etkinliini kaybetmesidir.
TELEVZYON
Dezenfeksiyon - Dekontaminasyon
NTERNET
Bir cisim zerinde veya bir maddenin ieriinde bulunan patojen mikroorganizNTERN ET malarn elimine edilmesine ynelik olarak fiziksel ve kimyasal maddelerin uygulanmasna dezenfeksiyon denir. Viroloji laboratuvarlarnda daha ok alma yzeyleri (tezgah vb) ve zeminlerin temizliinde dezenfeksiyon ilemine ihtiya duyulmaktadr. Zaman zaman kk aletler iin de dezenfeksiyona bavurulmakla birlikte, bu aletler iin tercih edilen asl uygulama sterilizasyondur. Dezenfeksiyon ileminde dezenfektan ad verilen kimyasal maddeler kullanlr. Sterilizasyonda ortamda bulunan tm mikroorganizmalar hedef alrken dezenfeksiyonda sadece hastalk etkeni olan (patojen) mikroorganizmalar hedef alnmaktadr. Dekontaminasyon ifadesi daha geni bir anlama sahiptir ve kontamine ortamlardaki mikroorganizmalarn temizleme, dezenfeksiyon ve sterilizasyon yntemleriyle elimine edilmesini ifade eder. Viroloji laboratuvarlarnda alma ortamlarnn dzenli olarak temizlenmesi olduka nemlidir. alma ncesi ve sonrasnda kontamine olan veya kontamine olduundan phe edilen yzeyler (tezgah, gvenlik kabini yzeyi, zemin vb.) uygun dezenfektanlar kullanlarak temizlenir. Dezenfektan maddelerin bir blm ayn zamanda deterjan zelliine de sahiptir. Dolaysyla temizlik sreci ayn zamanda bir dezenfeksiyon sreci olarak da deerlendirilebilir.
SIRA SZDE
Viroloji almalarnda SIRA SZDE hangi tip dezenfektan maddeler kullanlabilir?

DNELM S O R U
DNELM S O R U
5. nite - Laboratuvar Gereksinimleri ve Temel Uygulamalar
71
Laboratuvar Donanm
Viruslarn evre artlarna son derece duyarl olmalar ve zellikle hcre d ortamlarda hzla inaktive olmalar nedeniyle viroloji almalarnda gz nnde bulundurulan nemli faktrlerden birisi de scaklktr. Bu nedenle viroloji laboratuvarlarnda klasik santrifjler yerine soutma zelliine sahip olan santrifjler kullanlr. Hcre kltrleriyle allrken dk devirli santrifjler yeterli olmasna karn, viruslarn ktrlmesi ancak ultrasantrifj ad verilen yksek devirli santrifjlerle yaplabilir. Viruslarn ve hcre kltrlerinin saklanabilmesi iin kullanlan (-70) C veya daha dk scaklk derecelerini salayabilecek derin dondurucular viroloji laboratuvarlarnn vazgeilmez donanmlar arasndadr. Hcre kltrlerinin uzun sreli saklanmalar ise sv azot (-195C) ierisinde yaplmaktadr. Viruslarn retildii in vitro sistemler olan hcre kltrleri, uygun pH deerini koruyabilmek amacyla karbondioksitli inkbatrlerde kltre edilir. Hcre kltrlerin grntlenmesinde rutin olarak invert mikroskoplar kullanlr.
TEMEL CHAZLAR VE MALZEMELER Santrifjler

Santrifjler, farkl younluklara sahip olan maddelerin yer ekimi etkisiyle ayrtrlmasn hzlandran aralardr. Santrifjler temel olarak bir rotor, bu rotorun dnmesine olanak salayan evirme mili (aft) ve dnme gcn reten bir motordan oluur (ekil 5.1). Santrifjlerde amaca gre sabit al rotor ve alr rotor olmak zere 2 tip rotor kullanlmaktadr. Gnmzde kullanlan santrifjler birok teknolojik zellii bir arada tamaktadr. Bu zellikler arasnda temel olarak zaman ve hz gstergeleri; zaman, hz ve ortam scakl ayarlar iin kumanda paneli ve frenleme sistemi saylabilir. zel amalarla kullanlmak zere soutucu nite adapte edilerek retilen soutmal santrifjler de bulunmaktadr (Resim 5.1).
ekil 5.1
Tayc sepetler
Rotor
Merkezka kuvvetinin yn
A
Alr tip rotora sahip santrifjlerin alma prensibi.
(A: Santrifjlerde rotora karlkl olarak balanm ekilde tasarlanm tayc sepetler bulunmaktadr. Santrifj edilecek svlar tp ierisine konularak bu sepetlere yerletirilir. Bu aamada farkl byklklerdeki tpler iin adaptrler kullanlabilir; B: Rotor dnmeye baladnda tayc sepetler yere paralel konumda alr ve merkezka kuvveti oluarak moleklleri eksenin dna (tpn dibine doru) itmeye balar.)
72
Viroloji
Viroloji laboratuvarlarnda kullanlan drt tip santrifj bulunmaktadr. Bunlar; genel amal santrifjler, soutmal santrifjler, yksek devirli santrifjler ve ultrasantrifjlerdir. Genel amal santrifjler genellikle 5.000 devir/dakika hza ulaabilen santrifjlerdir. Rutin laboratuvar uygulamalarnda kullanlr. Soutmal santrifjler; standart veya yksek devirli santrifjlere soutma nitesinin eklenmesiyle tasarlanm cihazlardr. Bu sayede ortam scaklnn istenilen deerlere (rnein; +4C) ayarlanmas ve zellikle biyolojik rnlerin zarar grmeden santrifj edilebilmesi mmkn olmaktadr. Yksek devirli santrifjler; genellikle kk kapasiteli tpler (rnein; 0,5-2 ml) kullanlarak az miktardaki materyallerin hzl bir ekilde ve yksek devirlerde santrifj edilmesine olanak salar. Bu tip santrifjler genellikle 8.000-14.000 devir/dakika hza ulaabilmektedir. Ultrasantrifjler, sspansiyon halinde bulunan ok kk molekllerin dahi ktrlerek ayrlmasna olanak salayan ok yksek devirli santrifjlerdir. Dakikada 150.000 devir hza ulaabilen ultrasantrifjler bulunmaktadr. Ultrasantrifjler kullanlarak viruslar ktrlebilecei gibi; nkleik asitler, hcre zar, hcre ekirdei ve mitokondri gibi hcresel blmler ve deiik proteinler de ktrlebilir.
Resim 5.1 Masast kullanm iin tasarlanm deiik santrifj modelleri (A: Sabit al rotora sahip genel amal santrifj; B: Alr rotora sahip genel amal santrifj; C: Soutmal santrifj; D, E: Yksek devirli mini santrifjler)
A B C
Biyogvenlik Kabinleri
Viroloji laboratuvarlarnda gerek hcre kltrleri gerekse viruslarla yaplan almalarda d ortamdan kaynaklanabilecek kontaminasyonlarn engellenmesi esastr. Bu ortam salayabilmek amacyla biyogvenlik kabinlerinden yararlanlr. Bu kabinler farkl zelliklere sahip drt tip olarak retilmektedir. Viroloji laboratuvarlarnda en ok kullanlan biyogvenlik kabinleri Tip 1 klasik ve Tip 2 mikrobiyolojik biyogvenlik kabinleridir (ekil 5.2; Resim 5.2). Bu kabinlerde, bir fan yard-
73
Egzotik hastalk: Bir lkede veya blgede grlmeyen, genellikle kolay bulaabilme ve hzl yaylabilme zelliine sahip olan bulac hastalklara egzotik hastalk denir.
myla dardan alndktan sonra filtreden geirilip kabin ierisine verilen hava ile salanan akm d ortamdan kaynaklanabilecek kontaminasyon riskini en aza indirgemektedir. Tip-1 biyogvenlik kabinleri alma ortamn ve yaplan ii kontaminasyonlardan korurken, Tip-2 biyogvenlik kabinleri ayn zamanda alan kiiyi ve evreyi de allan materyalden kaynaklanabilecek risklere kar korumaktadr. Yksek gvenlik artlar salayan Tip-3 ve Tip-4 biyogvenlik kabinleri ise zellikle egzotik ve zoonotik hastalk etkenlerinin allmas srasnda gereklidir.
Fan Hepafiltre
ekil 5.2 A: Tip-1 Klasik ve B: Tip-2 mikrobiyolojik biyogvenlik kabinlerinin temel alma prensibi (Kabin iindeki oklar hava akmnn izledii yolu gstermektedir) Resim 5.2 Tip-2 mikrobiyolojik biyogvenlik kabini
Mikroskoplar
Viroloji laboratuvarlarndaki temel uygulamalardan birisi olan hcre kltrlerinin incelenmesi invert mikroskoplarda yaplr. Klasik k mikroskoplarnda k kayna altta objektifler stte yer alrken invert mikroskoplarda k kayna stte, objektif ise altta yer alr (Resim 5.3; ekil 5.3). Mikroskoplarda asl bytme ilemi objektifler tarafndan yaplsa da oklerde bulunan mercek yardmyla da belirli bir bytme oran uygulanr. Grntye uygulanan bytme oran srasyla (objektif x okler) tarafndan salanan bytme oranlar verilerek gsterilir. nvert mikroskoplarda genellikle 4x10, 10x10 veya 20x10 bytme deerlerinin kullanlmas hcre kltrlerinin ve bu kltrlerde reyen viruslar tarafndan oluturulan sitopatolojik deiikliklerin (CPE) gzlenebilmesi iin yeterlidir. Bu mikroskoplar dnda floresan ldama esasyla alan testlerin (rn mmunofloresan testi) deerlen-
74
Viroloji
dirilmesinde kullanlan floresan mikroskop ve ok kk partiklleri (rnein; viruslar, hcrelerin iyaplar vb.) grntlemek amacyla kullanlan elektron mikroskop da viroloji laboratuvarlarnda kullanm alan bulan donanmlardr (Resim 5.4).
ekil 5.3 nvert mikroskop alma dzenei (Oklar k kaynandan balayarak grntnn izledii yolu gstermektedir)
Ik kayna
Hcre kltr Okler Objektif Ayar vidas
Resim 5.3 A: Standart k mikroskobu; B: nvert k mikroskobu

A B
Resim 5.4 A: Elektron mikroskop; B: Floresan mikroskop sistemi

A B
Derin Dondurucular
Viruslarn ksa sreli muhafazas iin -20 C kapasiteli derin dondurucular yeterlidir. Hcre kltrleri ve viruslarn uzun sreli saklanabilmesi amacyla -70 Cye so-
75
utma kapasitesine sahip olan derin donduruculara ihtiya vardr. Ayrca -150 Cye kadar soutmaya olanak tanyan ultra derin dondurucular da mevcuttur (Resim 5.5). ok uzun sreli muhafaza iin ise sv azot (-196 C) kullanlr.
Resim 5.5 Dik ve yatk tip derin dondurucular
Homojenizatrler
Viroloji laboratuvarlarnda yaygn olarak kullanlan tip homojenizatr vardr (Resim 5.6). Kat materyalleri homojen hale getirmek amacyla havan ve doku paralayc kullanlr. Sspansiyon halindeki partikllerin homojenizasyonunda ise ses dalgalar yayarak alan ultrasonik homojenizatrden yararlanlr.
Resim 5.6
B C
Homojenizasyon amacyla kullanlan deiik gere ve cihazlar (A: Havan; B: Doku paralayc; C:Ultrasonik homojenizatr)
Kartrclar ve alkalayclar
Deney tpleri veya deiik byklkteki tayclarn iinde bulunan sv haldeki materyallerin (eriyik, sspansiyon vb) kartrlmas amacyla en yaygn olarak kullanlan aralar tp alkalayc (vorteks), orbital alkalayc ve manyetik kartrclardr (Resim 5.7)
Resim 5.7
A B C
Deiik kartrc ve alkalayclar (A: Tp alkalayc (vorteks); B: Manyetik kartrc; C: Orbital alkalayc)
76
Viroloji
Su Banyosu
Resim 5.8 Su banyosu
Kullanlacak biyolojik bir maddenin optimum scaklk deerlerine stlmas, belirli scaklk deerlerinde belirli srelerde inkbe edilebilmesi veya dondurulmu biyolojik maddelerin hzl zlebilmesi amacyla su banyolar kullanlr (Resim 5.8). Viroloji almalarnda biyolojik maddeler 37Cye stlm olarak kullanlr. Ayrca serolojik testlerde kullanlacak serumlar 56Cdeki su banyosunda inaktive edilir. Standart su banyolar haznesinde bulunan suyu ortam scaklndan 99 Cye kadar stabilir. Bunun dnda soutmal su banyolar ve kaynatma zellikli su banyolar (benmari) da mevcuttur. Agar eritme vb baz durumlarda 100C veya daha yksek derecelere ihtiya duyulduunda kaynatma zellikli su banyolar kullanlr.
nkbatrler
Viroloji laboratuvarlarnda ounlukla karbondioksitli inkbatrler kullanlr (Resim 5.9). Bu inkbatrler balantl olan bir karbondioksit tpnden ald karbondioksiti inkbatr i ortamna arzu edilen oranlarda verir. nkbatr i ortamndaki havann genellikle % 5 CO2 iermesi istenir. Bylece kltr ortamnda kullanlan vasatlarn pH deerleri dengede tutulabilmektedir. Hcrelerin kltre edilmesi ve viruslarn retilmesi srasnda rutin olarak 37C scaklk deerine ihtiya duyulmaktadr. Balk hcre kltrleri ve balk viruslar ise daha dk scaklk deerlerinde oalabilmektedir. Bu amala da soutmal inkbatrler kullanlr.
Resim 5.9 A: Karbondioksitli inkbatr; B: nkbatr raflarnda kltre edilen hcre kltrleri ve test pleytlerinin yerleimi
Filtrasyon Sistemleri
Hcre kltrlerinin hazrlanmas ve devam ettirilmesinde kullanlan vasatlar ve biyolojik rnler filtrasyonla sterilize edilir. Bu ilemler srasnda 220 nm por byklne sahip olan filtreler kullanlr. Filtre edilecek maddenin miktarna gre kullanlan deiik byklk ve kapasitede filtreler bulunmaktadr. Genellikle hacim olarak 1 litreden daha fazla olan materyaller filtrasyon sistemleri (ekil 5.4) kullanlarak sterilize edilirken, 500ml ile 1 litre arasndaki hacimler iin tek kullanmlk (disposible) filtrasyon aparatlar, ok kk hacimler iin ise enjektr filtreler tercih edilmektedir (Resim 5.10).
77
ekil 5.4
Tayc hazne Kauuk tampon Vakum erleni Filtre kad Lastik hortum
Genel bir filtrasyon dzenei
Hava motor tarafndan Filtre edilen materyalin vakumlanp ekilerek emme biriktii alan basnc yaratr
Resim 5.10 Enjektr filtreler
Otoklav ve Sterilizatr
Otoklavlar, buhar basnc altnda yksek s uygulayarak sterilizasyon salayan cihazlardr. lk olarak 1879da kullanlmaya balanan otokavlar daha ksa srede daha etkin bir sterilizasyona olanak salamaktadr. Deiik koullarda kullanlmak zere tasarlanm olan dik tip, yatk tip, masa st ve vakumlu otoklavlar bulunmaktadr (Resim 5.11). Otoklavlar kat (cam, metal vb) ve sv materyallerin sterilizasyonu amacyla kullanlabilir. Bu amala en sk kullanlan otoklavlama koullar 121C scaklkta 1 atmosfer basn altnda 15-20 dk sreyle uygulanan ilemlerdir. Sterilizatrler ise yksek scaklkta kuru hava uygulanarak sterilizasyonun saland cihazlardr (Resim 5.12).
Resim 5.11 Dik tip ve masa st kullanm iin tasarlanm otoklavlar
78
Resim 5.12 Sterilizatr
Viroloji
Cam Malzemeler
Resim 5.13 Laboratuvar almalarnda sklkla kullanlan baz cam malzemeler
Beher
Erlen
Mezr
Vakum erleni (Nue erleni)
Balon
Vasat iesi
Resim 5.14 Laboratuvar almalarnda kullanlan deiik pipetler (A: Cam pipetler; B: Cam pastr pipetleri; C: Plastik pastr pipetleri; D: Otomatik pipetler)
A B C D
79
TEMEL UYGULAMALAR Pipet Kullanm

Pipetler sv haldeki maddelerin alnmas veya kartrlmasna yarayan aparatlardr (Resim 5.14). Serolojik cam pipetler, pastr pipetleri ve otomatik pipetler en ok kullanlan pipet eitleridir. Pipet kullanmnda dikkat edilmesi gereken balca kurallar aada aklanmtr. Biyolojik materyallerin allmasnda cam pipetler kullanlrken mutlaka menisks izgisi takip edilmelidir. Hacim llrken menisks izgisinin taban lmek istediimiz deerin hizasnda olmaldr (Resim 5.15).
ekil 5.5
10 9
Menisks izgisi l izgisi
10 9
Menisksn taban
Cam pipetlerde doru lm yapabilmek iin menisks izgisi ile l izgisi ayn hizada olmaldr
Cam pipetler kullanlrken kesinlikle azla pipetasyon yaplmamal, mutlaka akl pipet tutucular veya manuel pipetrler kullanlmaldr (Resim 5.15). Cam pipetler kullanlrken pipetteki sv hibir zaman dik pozisyonda boaltlmamaldr. Bu durumda damlack (aerosol) oluumuna ve alma ortamnn kontaminasyonuna yol alabilir. Bunun yerine pipet iindeki sv kabn duvarna doru boaltlmaldr (Resim 5.16).
Resim 5.15 Deiik pipet tutucular (A: Manuel pipetr; B: Akl pipetr)
Resim 5.16
A B
Pipet ile sv aktarm (A: Doru uygulama; B: Yanl uygulama)
80
Viroloji
SIRA SZDE
Viroloji almalarnda SIRA SZDE niin azla pipetasyon yaplmamas gerektiini biliyor musunuz?
D N E L M bir ortamn veya bir materyalin tm mikroorganizmalardan Sterilizasyon, belirli arndrlmas anlamna gelir. Bu amala ya ortamdaki tm mikroorganizmalarn ldrlmesi veya mikroorganizmalarn ortamdan ayrtrlmas uygulanabilir. MikroU S O R organizmalarn ldrlmesi amacyla uygulanan drt yntem bulunmaktadr. Bunlar; kuru scak hava uygulamas, nemli scak hava uygulamas, nlama uygulaDKKAT mas veya gaz halinde kimyasallarn uygulanmasdr. Mikroorganizmalarn ayrtrlmas yoluyla uygulanan sterilizasyon ise filtrasyon ile yaplr.
DNELM S O R U
Sterilizasyon
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kuru Scak Hava ile Sterilizasyon

AMALARIMIZ
K T A P
Bu yntemde standart olarak 165 Cde 2 saat kuru s uygulanmas ngrlmekteAMALARIMIZ dir. Ancak son dnemlerde yaplan aratrmalarda bu uygulamann baz bakteriler iin yeterli olmayabilecei ve scaklk deerinin 180Cye karlmas gerektii belirlenmitir. Bu uygulanmasnda sterilizatrler kullanlr. Kuru scak hava K yntemin T A P zellikle cam malzemelerin sterilizasyonu iin uygun bir yntemdir (Resim 5.17).
TELEVZYON
Resim 5.17
TELEVZYON
NTERNET
Deiik cam malzemelerin sterilizasyona hazrlanmas
NTERNET
Nemli Scak Hava ile Sterilizasyon

Bu yntemin uygulanmasnda otoklavlar kullanlr. Esas olarak sterilizasyon ortamna su buharnn katlmas bylece scakln mikroorganizmalar zerine olan yklmayc etkisinin artrlmas amalanmaktadr. Zira su buharnn s enerjisini iletme gc kuru havaya kyasla ok daha fazladr. Nemli scak hava ile sterilizasyon ileminde standart olarak 121Cde 15 dk uygulama yeterlidir. Bu koullar yaklak 250 ml hacimdeki malzemeler iin uygun grlmektedir. Ancak hacim arttka uygulama sresinin de uzatlmas gereklidir. rnein; 500ml hacim iin 20 dk, 1.000ml hacim iin 25 dk otoklavlama ilemi yaplmaldr. Bu ilem srasnda 1 atmosfer basn uygulanm olur. Baz durumlarda daha yksek scaklk ve basn deerleri gerekli olabilmektedir. rnein; prionlarn inaktive edilebilmesi iin otoklavlama ilemi 138Cde yaplmaldr. Yaps scaklk uygulamasndan etkilenmeyen deiik sv materyaller ile cam ve metal malzemeler otoklavda sterilize edilebilir. Bu ilemler srasnda aada sralanan uygulamalara dikkat edilmelidir: Sterilize edilecek malzemelerin uygun ekilde paketlenmesi gerekir. Bu amala kat veya polipropilen malzemeden retilmi otoklav torbalar kullanlr. ieler ve ie ierisinde sterilize edilecek sv malzemeler sz konusu ise; ie kapa tam kapatlmadan otoklava konulmaldr. Otoklavlama ilemi bittikten sonra bu kapaklar sklmaldr.
81
Otoklav band: Otoklav edilecek malzemelerin zerine yaptrlan ve otoklav ilemi srasnda scaklk deeri 121Cye ulatnda renk deitirerek belirgin siyah bantlarn ortaya kt eritlerdir.
Sterilize edilecek malzemeye uygun scaklk ve sre deerleri belirlenmelidir. Malzemeler otoklava yerletirilmeden nce mutlaka zerine otoklav band yaptrlmaldr (Resim 5.18). Organik bileik iermeyen vasatlar (rnein; PBS) otoklavda steril edilebilir. Ancak hcre kltr vasatlar ve dier organik bileikler ieren vasatlar otoklavla steril edilmemelidir. Kontamine ve temiz materyaller birlikte steril edilmemelidir. Sv materyaller ile kat malzemeler bir arada steril edilmemelidir. Elektronik donanml cihazlarda genellikle farkl nitelikteki malzemeler iin uygulanan farkl programlar hazrlanmtr. Yaplacak uygulama iin doru programlarn seilmesine dikkat edilmelidir.
Resim 5.18
Otoklav etkinliini belirlemede indikatr olarak otoklav bandnn kullanm (A: Otoklavlama ileminden nce; B: Otoklavlama ileminden sonra)
Sterilizasyon ileminin salkl yaplp yaplmadn hangi yntemlerle kontrol SIRA SZDE edebiliriz?
DNELM Inlama ile sterilizasyon ilemleri iyonize nlar (X n ve gama nlar) ve iyonize olmayan nlar (ultraviyole n) olmak zere temel olarak 2 ekilde yaplr. S O R U X nlar ve gama nlar penetrasyon yeteneine sahiptir ve paketlenmi materyallerin sterilizasyonunda da kullanlabilmektedir. Pratikte gama nlaryla sterilizasyon genellikle serum vb biyolojik rnlerin sterilizasyonunda tercih edilmekteDKKAT dir. Ultraviyole (UV) nlar ise penetrasyon yeteneine sahip deildir ve sadece yansd yzeylerde etkinlik gsterebilir. Ultraviyole nlarnn sterilizasyon etkinSIRA SZDE lii ultraviyole lambasnn gc ile doru orantldr. Ayrca lambadan uzaklatka strerilizasyon etkisi de azalmaktadr. Ultraviyole n ile sterilizasyonun deiik kullanm alanlar sz konusudur. rnein; alma tezgahlarnn, yzeylerin ve laboAMALARIMIZ ratuvar ortamndaki havann sterilizasyonunda ultraviyole nlar kullanlmaktadr. Ayrca s uygulamasndan etkilenen plastik malzemelerin sterilizasyonunda da ultraviyole ndan yararlanlmaktadr. K T A P
Inlama ile Sterilizasyon
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gaz ile Sterilizasyon

Gaz ile sterilizasyon ilemlerinde sklkla bavurulan madde etilen oksit EtiTELEV Z Y O gazdr. N len oksit bir sterilizasyon maddesi olarak bakteri, virus ve patojen mantarlar inaktive eder. Etilen oksit gaz scak uygulamalarndan zarar grebilecek cihazlarn, plastik ve lastik malzemelerin, ince aletlerin, elektrik kablosu ve lehimlenmi amNT ERNET puller gibi muhtelif malzemelerin sterilizasyonu iin en uygun yntemdir. Ayrca testlerde kullanlan pleyt vb baz malzemelerin sterilizasyonunda da etilen oksit kullanlabilir. Yanc ve toksik zellikteki bu maddenin kullanm ancak zel bir dzenekle yaplabilmektedir.
TELEVZYON
NTERNET
82
Viroloji
Filtrasyon ile Sterilizasyon

Filtrasyon: Belirli por byklklerine sahip filtreler kullanlarak kat faz materyallerin sv fazdan ayrlmas ilemidir.
Isl ilemlerden olumsuz etkilenen hcre kltr vasatlar vb sv materyallerin sterilizasyonunda filtrasyon ynteminden yararlanlr. Gemite Seitz filtreler, porselen filtreler vb deiik filtre eitleri kullanlm olsa da gnmzde membran filtreler tercih edilmektedir. Deiik por byklklerine (0,2; 0,45; 0,6m) sahip membran filtreler bulunmaktadr. Sterilizasyon uygulamalarnda 0,2m por byklne sahip olan filtreler tercih edilir. Bu ekilde sterilizasyon amacyla uygulanan filtrasyon ilemine steril filtrasyon da denir.
Resim 5.19 Steril filtrasyon dzenei
Filtrasyon ileminde; filtre edilecek sv negatif veya pozitif basn uygulanarak filtreden geirilir ve steril bir kap ierisinde toplanr (Resim 5.19). Takiben sterilizasyon kontrolleri yaplarak kullanma sunulur. Sterilizasyon kontrol amacyla agarlara ekim yaplarak bakteri ve mantar kontaminasyonu ynnden deerlendirmeler yaplr. Filtrasyonla sterilizasyon ileminde aadaki noktalara dikkat edilmelidir: Byk miktardaki svlarn sterilizasyonunda kullanlan filtrasyon sistemi ncelikle otoklavda steril edilmelidir. Filtre edilecek zelti mutlaka iyice znm olmaldr. Filtre edilecek sv ierisinde kaba partikller varsa santrifjleme veya n filtrasyon (0,45m veya 0,6m) ilemi ile elimine edilmelidir. Membran filtreler tek kullanmlktr. Tekrar kullanlmamaldr. Filtre edilen materyal daha nce steril edilmi kaplara alnmaldr. Filtrasyonla yaplan sterilizasyon ileminde sadece bykl 0,2mden daha byk olan partikllerin tutulmas nedeniyle viruslarn elimine edilemedii unutulmamaldr.
Santrifjleme lemi
Santrifjler, farkl younluklara sahip olan molekllerin yer ekimi etkisiyle ayrtrlmasn hzlandrmak amacyla kullanlr. Santrifj sistemi merkezka kuvveti ile alr. Buna gre santrifj rotorunun dnme hz ne kadar yksek olursa santrifj edilen sv iindeki molekllere uygulanan kuvvet de o derece byk olacaktr. Dolaysyla molekler younluu byk olan (ar) molekller daha abuk yol alarak tpn dibine birikecek, molekler younluu dk olan (hafif) molekller ise tpn daha st blgelerinde yer alacaktr. Bylece bir sv iindeki moleklleri ayrt etmek mmkn olabilmektedir. Santrifj ilemi sonrasnda elde edilen -
83
keltiye sediment (veya pelet), stte kalan sv ksma ise spernatant ad verilir. Santrifj ileminde iki fazn ayrlmas iin uygulanmas gerekli olan gce relatif santrifj kuvveti (RCF, relative centrifugal force) denir. RCF deeri yerekimi kuvvetinin (g) katlar ile ifade edilir (rnein; 1500x g veya 3000x g). Bununla birlikte ayrtrlacak materyale uygulanacak santrifj koullar iki ekilde ifade edilebilir. Bunlardan ilki yukarda aklanan RCF (relatif santrifj kuvveti) deeridir. Dieri ise santrifjn dakikadaki dn saysn ifade eden rpm (revolutions per minute, devir/dakika) deeridir. Biyolojik rnler zerinde yaplan almalarda soutmal santrifjler kullanlr. Bu durumda genel olarak scaklk deerinin +4C olmas istenir. Hcrelerle allrken (hcre kltrleri, kan hcreleri vb) dk hzda santrifj uygulamalar tercih edilir. Bu almalarda tercih edilen santrifj hz 1.000 rpm (devir/dk)dir. Dier biyolojik rnler ve serumla allrken 3.000 devir/dk hzda santrifj yaplabilir. Viruslar ktrmek iin ise ok daha yksek hzlara ihtiya duyulur. Bu amala genellikle 20.000-80.000 devir/dk hzda ultrasantrifj uygulamalar gereklidir.
84
Viroloji
zet
A M A
Viroloji laboratuvarlarndaki alma koullarn aklayabilmek. Viroloji laboratuvarlar temel olarak mikrobiyoloji laboratuvarlarnn sahip olmas gereken genel koullara sahip olmakla birlikte baz laboratuvar donanmlar ve alma koullar bakmndan farkllklar iermektedir. alma ortamnn evreden izole edilmesi hem yaplan almadan evreye ve alanlara zarar gelmesini nleyecek, hem de evreden kaynaklanabilecek kontaminasyonlarn yaplan almalar olumsuz etkilemesini engelleyecektir. Bu amala viroloji almalarnn biyolojik gvenlik kabinlerinde yaplmas tercih edilir. Ayrca viruslar tadklar riskler temel alnarak gruplandrlm ve buna gre laboratuvarlar iin drt adet biyogvenlik seviyesi oluturulmutur. Viroloji laboratuvarlarnda kullanlan temel cihazlar tanyabilmek. Viroloji almalar viruslarla yaplan almalar yannda kanlmaz olarak hcre kltr almalarn da iermektedir. Dolaysyla laboratuvar donanm tm bu almalar kapsayacak ekilde oluturulur. Buna gre viroloji laboratuvarlarndaki temel cihazlar olarak santrifjler (standart, soutmal, yksek devirli ve ultrasantrifjler), biyogvenlik kabinleri (tip 1 ve tip 2 mikrobiyolojik kabinler), mikroskoplar (invert k mikroskobu, floresan mikroskop, elektron mikroskop), derin dondurucular (-20 ve -70 C), homojenizatrler, tp kartrclar ve alkalayclar, su banyolar, inkbatrler, otoklavlar, sterilizatrler ve filtrasyon sistemleri saylabilir.
A M A
A M A
Viroloji laboratuvarlarndaki temel uygulamalar aklayabilmek. Bu blmde viroloji laboratuvar almalarnda bavurulan baz temel uygulamalar (pipet kullanm, sterilizasyon yntemleri ve santrifj ileminin uygulanmas) ele alnmtr. Pipet kullanm deneyler asndan son derece kritik bir konudur. Blm ierisinde serolojik cam pipetlerin kullanmna ilikin bilgiler verilmitir. Siz de deiik kaynaklardan yararlanarak otomatik pipetlerin kullanmn renebilirsiniz. Belirli bir ortam veya bir materyalin tm mikroorganizmalardan arndrlmas ilemine sterilizasyon denir. Kuru scak hava uygulamas, nemli scak hava uygulamas, nlama uygulamas, gaz halinde kimyasallarn uygulanmas ve filtrasyon uygulamas olmak zere toplam be eit sterilizasyon yntemi vardr. Bunlardan ilk drd mikroorganizmalar bulunduu ortam veya yzeylerde ldrmeyi hedeflerken, filtrasyon yntemi mikroorganizmalarn deiik filtreler yardmyla ortamdan ayklanmasn esas almaktadr. zellikle s uygulamasndan kolaylkla etkilenen sv haldeki organik bileikler ve biyolojik materyaller filtrasyon yntemiyle steril edilmektedir. Santrifj ilemi farkl younluklara sahip olan molekllerin yer ekimi etkisiyle ayrtrlmasn hzlandrmak amacyla kullanlr. Santrifj cihazlar kullanlarak deiik hz ve srelerde uygulanan bu ilemle biyolojik materyallerin ayrtrlmas ve partikler yaplarn sv fazdan ayrlmas salanabilmektedir.
85
Kendimizi Snayalm
1. Viral hastalklar, oluturduklar potansiyel salk riskleri asndan ka grupta incelenir? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 2. Patojen mikroorganizmalarn elimine edilmesine ynelik olarak fiziksel ve kimyasal maddelerin uygulanmasna ne ad verilir? a. Dezenfeksiyon b. Dekontaminasyon c. Sterilizasyon d. Homojenizasyon e. Kontaminasyon 3. Farkl younluklara sahip olan maddelerin ayrtrlmasn hzlandran laboratuvar cihazlarna ne ad verilir? a. Mikroskop b. Santrifj c. Sterilizatr d. Otoklav e. Homojenizatr 4. I. Standart (klasik) k mikroskobu II. Floresan mikroskop III. nvert k mikroskobu IV. Elektron mikroskop Yukardakilerden hangileri k kayna yukarda olan ve hcre kltrlerinin incelenmesinde kullanlabilen mikroskop eididir? a. Yalnz I b. Yalnz II c. Yalnz III d. I ve II e. III ve IV 5. Hcrelerin uzun sreli saklanmalar iin gerekli koullar salayan cihaz aadakilerden hangisidir? a. (+37C) inkbatr b. (+4C) buzdolab c. (-20C) derin dondurucu d. (-40C) derin dondurucu e. (-70C) derin dondurucu 6. Aadaki cihazlardan hangisi biyolojik maddelerin belirli scaklk deerlerinde stlmas veya inkbe edilmesinde kullanlr? a. Su banyosu b. Otoklav c. Sterilizatr d. Derin dondurucu e. Santrifj 7. Vasatlarn sterilizasyonunda aadaki yntemlerden hangisi tercih edilir? a. Otoklavlama b. Sterilizatrde sterilizasyon c. Kimyasal dezenfektanlarn eklenmesi d. Filtrasyon e. Santrifj uygulamas 8. Hcrelerle allrken uygulanacak santrifj hz aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. 500 devir/dk b. 1.000 devir/dk c. 5.000 devir/dk d. 10.000 devir/dk e. 100.000 devir/dk 9. Gaz uygulamas ile sterilizasyon ileminde aadakilerden hangisi kullanlr? a. Karbondioksit b. Karbonmonoksit c. Etilen oksit d. Oksijen e. Nitrojen 10. Otoklav ile sterilizasyon ileminde standart olarak uygulanan scaklk deeri ka Cdir? a. 90 b. 100 c. 110 d. 121 e. 165
86
Viroloji

1. d Yantnz yanl ise Viroloji Laboratuvarlarndaki alma Koullar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viroloji Laboratuvarlarndaki alma Koullar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Cihazlar ve Malzemeler blmnde yer alan Santrifjler baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Cihazlar ve Malzemeler blmnde yer alan Mikroskoplar baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Cihazlar ve Malzemeler blmnde yer alan Derin Dondurucular baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Cihazlar ve Malzemeler blmnde yer alan Su Banyosu baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Uygulamalar blmnde yer alan Sterilizasyon baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Uygulamalar blmnde yer alan Santrifj lemi baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Uygulamalar blmnde yer alan Sterilizasyon baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Uygulamalar blmnde yer alan Sterilizasyon baln yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Viroloji almalarnda dezenfeksiyon amacyla en sk kullanlan kimyasal madde alkoldr. Alkol en etkili olduu younluk %76dr. Dolaysyla laboratuvarlarda %70-76 konsantrasyondaki etil alkol kullanlr. Genel olarak dezenfekte edilen yzeyin en az 2 dk alkolle temas etmesi istenir. Alkol mikroorganizmalardan su ekerek inaktivasyonu salar. Laboratuvarlarda alkol dnda en ok kullanlan dezenfektanlar iyot bileikleri ve fenol trevi bileiklerdir. Sra Sizde 3 Pipetasyon (pipetleme ilemi) farkl iki svnn kartrlmas, kat bir maddenin sv bir madde iinde homojen olarak datlmas veya sv haldeki bir maddenin baka bir kaba aktarlmas amacyla yaplr. Bu aamalarda svlarn pipete azla ekilmesi ve boaltlmas iki ynden saknca dourmaktadr. Bunlardan ilki; allan viruslu materyalin inhalasyon yoluyla alan kiiye bulama riskinin olmasdr. kinci saknca ise alan kiinin pipetleme srasnda allan materyale kontaminasyon yaratma olaslnn artmasdr. Dolaysyla azla pipetleme yerine manuel veya akl pipetrler kullanlarak allmas tavsiye edilir. Pipetrlerle ilgili daha geni bilgilere internet olanaklarn kullanarak ulaabilirsiniz. Sra Sizde 4 Farkl yntemler kullanlarak uygulanan sterilizasyon ileminden sonra, yaplan ilemin etkinliinin mutlaka teyit edilmesi gerekir. Bu amala deiik indikatr maddeler ve ekim tekniklerinden yararlanlr. Is ile sterilizasyon ileminde en sk bavurulan yntem kimyasal yntemlerdir. rnein otoklav band ad verilen kimyasal madde emdirilmi eritler bu amala kullanlmaktadr. Bu kimyasal madde, sterilizasyon ortamnda belirli scaklk deerlerine ulaldnda renk deitirir ve bizlere sterilizasyon ortamyla ilgili bilgi sunar. Ancak her durumda sterilizasyon ilemini takiben mikrobiyolojik ekimlerin yaplarak uygulanan sterilizasyon ileminin gvenilirlii kontrol edilmelidir. Baz durumlarda belirli bakterilerin bir tp iinde otoklav ortamna veya kuru hava sterilizatrlerine konulmas ve sterilizasyon ilemini takiben besi yerine ekilerek tamamen inaktive olup olmad takip edilmektedir. Sterilizasyon ileminin salkl bir ekilde yapld durumlarda besi yerinde bakteri remesi olmayacaktr.
2. a
3. b
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. c
10. d

Sra Sizde 1 Bulac hastalklar poplasyonda dalm ve bireyler arasnda bulama ynnden belirli bir dzene sahiptirler. Buna gre baz hastalklar nadiren grlen tek tek vakalar halinde, dier bazlar ise birok hayvann ayn anda etkilenmesi eklinde ortaya kabilmektedir. Buna gre poplasyonda beklenenden daha yksek oranlarda grlen ve yaylma eiliminde olan hastalklara epidemik hastalk denir. Geni blgeler veya lkeler arasnda yaylma gsteren bulac hastalklar ise pandemik hastalk olarak tanmlanr.
87
Freshney, I.R. (2000) Culture of animal cells: A manual of basic technique. New York, Wiley-Liss publications. Halkman, A.K. (2005) Merck Gda Mikrobiyolojisi Uygulamalar, Ankara, www. mikrobiyoloji.org. Yeilba, K. (2009) Viroloji Laboratuvar Uygulamalar, 2. basm, Bursa, U Veteriner Fakltesi Yaynlar. http://www.nikon.com/products/instruments/lineup/option/filters/index.htm http://www.anadolu.edu.tr/emk18/ http://www.nuve.com.tr/tr_urun2.aspx?menu_id=22 http://www.nel.com.tr/TR/Genel/ http://jogjas.com/indogama/wp-content/uploads/memmet-water-bath.jpg http://akademimedikal.com/2011/01/25/cam-malzeler-4/ http://www.isotherm.com.tr/pipet.aspx
6
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Viral hastalklarn tehisi amacyla rneklemeyi aklayabilecek, Tehis materyallerinin nakledilmesini aklayabilecek, Tehis materyallerinin testlerde kullanlmak zere hazrlanmasn aklayabilecek, Virolojik tehiste takip edilen temel prensipleri ve Viral hastalklarn tehisinde kullanlan yntemleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ELISA Serolojik tehis Virolojik tehis Antijen tespiti mmunofloresan Serum ntralizasyon Hemagltinasyon
indekiler
VROLOJK TEHS AMACIYLA RNEKLEME RNEKLERN TESTLERDE KULLANILMAK ZERE HAZIRLANMASI VROLOJK TEHS YNTEMLER
Viroloji
Viral Hastalklarn Tehisi
Viral Hastalklarn Tehisi

VROLOJK TEHS AMACIYLA RNEKLEME
Birok hastalkta viruslar vcuttan ok ksa bir dnem ierisinde salr. Bununla birlikte virus partikllerinin evre artlarna olduka duyarl olmalar virus tehisini snrlandran nemli bir faktrdr. Bu sebeple virolojik tehis amacyla rneklemelerin doru zamanda ve uygun bir ekilde yaplmas, tehis iin uygun materyallerin alnmas ve amaca uygun olarak doru laboratuvara gnderilmesi nem tamaktadr. rneklenecek doru materyalin seiminde hastala bal olarak ortaya kan klinik semptomlar belirleyicidir. Tablo 6.1de hastalk bulgularnn yerletii doku ve sistemlere gre rneklenebilecek tehis materyalleri verilmitir. Canl hayvanlardan alnan materyallerden virus retilebilme ans daha yksektir. lm hayvanlardan alnan materyallerde en byk problem olarak grlen otoliz ve kokuma riskinden kanmak amacyla lm takiben ksa sre ierisinde rnekleme yaplmaldr. Kan rnekleri virus retilmesi amacyla kullanlacaksa antikoagulan madde (EDTA, heparin veya sitrat) ieren tplere, serolojik almalar iin kullanlacaksa katksz tplere alnmaldr. Mukoza yzeylerinin rneklenmesinde kullanlan srnt (svab) rnekleri dklen epitel hcrelerini de syrabilmek amacyla hafif bastrarak ve evirerek uygulanmal ve hemen transport vasat na aktarlmaldr. Bu amala kullanlacak zel transport vasat bulunamad durumlarda antibiyotikli steril fizyolojik tuzlu su kullanlabilir. drar ve dk rnekleri direkt olarak steril rnek kaplarna alnabilir. drar rnekleri mutlaka kateterle alnmaldr. Organ veya biyopsi materyalleri direkt olarak steril kap ierisinde veya %50 gliserinli PBS ieren transport vasat iinde nakledilebilir.
Otoliz: lmden sonra dokularn herhangi bir d faktrn etkisi olmakszn kendi enzimleriyle tahrip olmas ve erimesine otoliz ad verilir. Bu olaya deiik mikroorganizmalarn da katlmas durumunda kokuma (putrifikasyon) ekillenir. Antikoagulan madde: Kann phtlamasn engelleyen kimyasal maddelere antikoagulan madde ad verilir. Pratikte en ok kullanlan antikoagulan madde etilen diamin tetra asetik asitin potasyum tuzudur (EDTA K3). Bunun dnda sodyum sitrat, potasyum sitrat ve heparin de ayn amala kullanlmaktadr. Transport vasat: Tehis materyallerinin nakledilmesinde kullanlmak zere hazrlanm steril izotonik sv veya yar kat ortamlardr.
90
Tablo 6.1 Deiik hastalk bulgularnda viral tehis iin rneklenebilecek materyaller
Viroloji
Hastalk Tablosu shal
rneklenecek Materyaller Canl Hayvan Otopsi/Biyopsi Dk Barsak ierii ve barsak dokusu Gerekli grlrse antikoagulanl kan Lezyon bulunan dier dokular Blgesel lenf yumrular Solunum yollar doku ve ierii Etkilenen dier dokular Blgesel lenf yumrular Plasenta ve ftusta etkilenmi dokular (zellikle kotiledon) Ftusa ait barsak ierii Ftusun kalbinden alnacak kan Etkilenen dokular
Solunum sistemi ve Burun ve konjuktivadan srnt gz enfeksiyonlar rnekleri (svab) Yavru atma Annenin kan Vajinal aknt veya srnt rnei (svab)
Sistemik hastalklar Kan Dk Nazal ve rogenital srnt rnekleri (svab) Deri hastalklar ve Lezyon kabuklar mukoza lezyonlar Lezyonlu blgeden srnt rnei (svab) Kan Merkezi sinir sistemi hastalklar riner sistem hastalklar Mmknse beyin-omurilik svs Kan rogenital srnt rnei (svab) drar Kan
Etkilenen dokular Blgesel lenf yumrular
Etkilenen dokular Beyin-omurilik svs Etkilenen dokular Lenf yumrular
Epidemik hastalk: Yaylma hz olduka yksek olan ve blgeler arasnda yaylma eilimi gsteren hastalklara epidemik hastalk denir. Bu zellie sahip hastalklarn ortaya kmas olay ise epidemi olarak tanmlanr.
rnekleme yaplrken zerinde durulmas gereken nemli konulardan bir dieri de zoonoz veya epidemik karakterdeki hastalklardr. rneklemeyi yapan kii kendi sal ve halk salyla birlikte tehis materyallerinin gnderilmesi srasnda materyalden kaynaklanabilecek evresel kontaminasyonlar da dikkate almal, uygulamadaki mevzuat gz nnde bulundurmaldr. Laboratuvara tehis amal materyal gnderilirken gerekli bilgileri ieren bir bilgi formu da mutlaka eklenmelidir.
Souk zincir: Bir maddenin sahip olduu zelliklerini koruyabilmesi iin kaynandan balayarak nakledilecei yere kadar uygulanmas zorunlu olan muhafaza ve tama koullarn ifade eder. Biyolojik maddelerin ksa sreli nakilleri ortam ssnn +2 ile +8C arasnda sabit tutulmas ile yaplabilir. Baz biyolojik maddelerin nakledilmesinde ise souk zincir artlarnn (-20C) olmas gereklidir.
rneklerin Nakledilmesi
rneklenen tehis materyallerinin nakledilmesi mutlaka souk zincir altnda ve hzl bir ekilde yaplmaldr. Bu ortam, arata bulunan bir soutucu ile salanabilecei gibi ayn amala kuru buz, buz aks veya buz torbalaryla desteklenmi nakil termoslar da kullanlabilir. zellikle solunum sistemi enfeksiyonlarnda alnan doku rnekleri ve virus izolasyonu amacyla antikoagulanl tplere alnan kan rnekleri kesinlikle dondurulmadan nakledilmelidir. Serum rnekleri ise tpe alndktan sonra souk zincir altnda gnderilebilecei gibi, pht ayrlp serum steril bir tpe aktarldktan sonra gnderilebilir veya dondurularak saklanabilir.
SIRA SZDE
SIRA Ne SZDE Kuru buz nedir? avantaj salar?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
6. nite - Viral Hastalklarn Tehisi
91
RNEKLERN TESTLERDE KULLANILMAK ZERE HAZIRLANMASI

Viral tehis amacyla laboratuvara iletilen rneklerin test edilmeden nce baz hazrlk aamalarndan geirilmesi gerekir. Buradaki balca ama hcre kltrne ekim iin virusu pheli materyalden steril izotonik bir sv ortama almak, bakteri ve mantar kontaminasyonlarn elimine etmek ve hcre kltrnde oluabilecek toksik etkiyi en aza indirmektir. Hcre kltrne ekim (inokulasyon) iin hazr hale getirilen tehis materyaline inokulum denir.
Organ ve Dk rneklerinin Hazrlanmas

Uygun ekilde laboratuvara aktarlan organ ve dk rnekleri antibiyotikli PBS ierisinde 1:10 orannda (1g / 9 ml) sulandrlr (ekil 6.1). Homojenizatrde veya steril havanda ezilerek homojen hale getirilir. Bu ilem havanda yaplyorsa ortama bir miktar steril kum ilave edilerek homojenizasyon kolaylatrlr. Elde edilen homojenat tlbentli beher glassdan szlerek kaba partiklleri ayrlr. Alttaki sznt santrifj tpne alnr, (+4)Cde 3000 devir/dakika hzda 10 dakika santrifj edilir. Spernatant pastr pipeti yardmyla baka bir tpe alnr ve konsantre antibiyotik (penisilin ve streptomisin) ilave edilir. Antibiyotiin etkimesi iin 1 saat oda scaklnda veya 1 gece (+4)C de bekletildikten sonra agara ekilerek bakteri kontaminasyonu ynnden kontrol edilir. Ekim yaplan agarlar 37Cde 24-48 saat sreyle takibe alnr. Bu srete inokulum (-20)C veya daha dk bir sda dondurularak muhafaza edilmelidir. Agar kontrolnde bakteri remesi gzlenmeyen rnekler hcre kltrne ekim iin hazrdr.
ekil 6.1 Organ ve dk rneklerinden inokulum hazrlanmas
Steril kum 1 g rnek / 9ml PBS
Santrifj Antibiyotik ilavesi & Agar kontrol 3000 devir/10 dk/+4C
92
Viroloji
Kan rneklerinin Hazrlanmas

Virus zolasyonu in Kullanlacak Kann Hazrlanmas (Lykosit Hazrlama)
Pipetleme (pipetasyon): Kat bir maddeyi sv bir madde iinde eritmek veya homojen olarak kartrarak sspansiyon haline getirmek zere pipet yardmyla ekme-boaltma ilemlerinin birbiri ardna yaplmasn ifade eder. Bu ilem ayn zamanda birden fazla sv maddeyi homojen olarak kartrabilmek amacyla da uygulanabilir.
Virus izolasyonu amacyla kullanlacak kan rnekleri antikoagulan madde ieren bir tpe alnmaldr. Bu amala EDTA, sodyum sitrat veya heparin katkl tpler kullanlabilir. Antikoagulanl tplere alnan kan rnekleri (+4)Cde 1000 devirde 10 dakika sreyle santrifj edilir. Santrifj sonunda kan 3 tabakaya ayrlr. Tpn en alt blmnde eritrositler, st blmnde plazma yer alr. Lykositler ise bu iki blmn arasnda gri-beyaz renkli bir blge halinde yer alacaktr. Pastr pipeti ile girilerek lykosit tabakas ekilir, 2 ml PBS ierisine alnr ve pipetlenerek homojenize edilir. Ayn koullarda tekrar santrifj edilerek lykosit tabakas ayrlr. Bu ileme 3 kez devam edilir. Mmkn olduunca saf (eritrosit ve plazmadan arnm) lykosit elde etmeyi amalayan bu ilem lykosit ykama olarak tanmlanr. Son ykamay takiben lykositler 1 ml PBS ierisine alnr ve %10u orannda dimetil slfoksit (DMSO) ilave edildikten sonra (-80)Cde dondurularak muhafaza edilir (ekil 6.2).
ekil 6.2 Lykosit rneklerinin hazrlanmas

Santrifj Plazma Lykosit Eritrosit
PBS
Derin dondurucu (-80C)
PBS +%10 DMSO
Santrifj 3 kez tekrarlanr
Serolojik almalarda Kullanlacak Kann Hazrlanmas

Serolojik almalarda (antikor tespiti iin) kullanlacak kan rnekleri katksz steril tplere veya silikonlu tplere alnabilir. Tplere alnan kan rnekleri phtlamay takiben steril bir tel ile izilir. Serum kmas iin (+4)Cde 1 gece veya oda scaklnda birka saat bekletilir. Daha hzl serum k iin izilen kan rnekleri (+4)Cde 3000 devir/dk hzda 10 dk santrifj edilebilir.
93
Aa kan serum pastr pipeti ve puvar yardmyla steril bir stok tpne alnarak 56Cye ayarlanm su banyosunda 30 dk sreyle inaktive edilir. Buradaki temel ama serum rneklerindeki komplementin inaktive edilmesidir. Hazrlanan serum rnekleri test edilinceye kadar (-20)Cde dondurularak muhafaza edilebilir (ekil 6.3).
ekil 6.3 Serum rneklerinin testlerde kullanlmak zere hazrlanmas
Santrifj 3000 devir/10 dk/+4C (izme ilemi) Serum Pht
56C/30 dk Derin dondurucu (-20C) Su banyosu
Serum ve plazma arasndaki fark biliyor musunuz?
SIRA SZDE
Svab (Srnt) rneklerinin Hazrlanmas
SIRA SZDE
DNELM Transport vasat veya PBS ierisinde laboratuvara gelen svab rnekleri ncelikle zel alkalayclarda (vorteks) ilenir ve svab pamuu tpn duvaS O R salanr. U rnda sktrlarak viruslu materyalin pamuktan svya gemesi Svab ubuu otoklavlanarak atlr. Elde edilen viruslu sv materyal (+4)Cde 3000 devir/dk hzda 10 dk santriDKKAT fj edilir. Spernatant baka bir tpe alnarak antibiyotik ilavesi yaplr. Yukarda SIRAsonra SZDE inokulum akland ekilde kontaminasyon kontrol yapldktan olarak kullanlr (ekil 6.4).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekilAMALARIMIZ 6.4 Svab rneklerinin hazrlanmas
K T A P
K T A P
Santrifj
TELEVZYON
TELEVZYON
Agar kontrol
NTERNET NTERNET
94
Viroloji
Zaman zaman idrardan da inokulum hazrlama ihtiyac duyulabilir. Bu durumda idrar ncelikle santrifj edilerek berraklatrlr. Takiben PBS ierisinde 1:10 orannda sulandrlr, antibiyotik eklenip bakteriyel kontaminasyon ynnden kontrol edildikten sonra inokulum olarak kullanlabilir.
nokulumun Bakteriyel Kontaminasyondan Arndrlmas

rneklerin hazrlanmas srasnda streptomisin ve penisilin gibi geni spektrumlu antibiyotikler kullanlr. Bu antibiyotik zeltileri genellikle inokulumdaki bakteriyel kontaminasyonu elimine etmeye yeterlidir. Agara ekim sonrasnda bakteri remesi grld durumlarda inokuluma farkl bir antibiyotik ilave edilebilir veya inokulum 220 nm por byklne sahip enjektr filtrelerden szlr.
SIRA SZDE
nokulumdaki bakteriyel SIRA SZDE kontaminasyonu baka hangi yntemlerle elimine edebiliriz?
D N E TEHS LM VROLOJK YNTEMLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Viral hastalklarn laboratuvar tehisi virusa ait yaplarn veya virusa spesifik antikorlarn gsterilmesiyle yaplabilir. Bu amaca ynelik olarak aada sralanan teS O R U mel prensipler takip edilmektedir: 1. Virus partiklnn tespiti DKKAT 2. Virus izolasyonu ve identifikasyonu 3. Viral antijenlerin tespiti SZDE 4. Viral SIRA nkleik asit tespiti (molekler yntemler) 5. Virusa spesifik antikorlarn tespiti (serolojik yntemler) Bu prensiplerden ilk drdnde direkt olarak etkeni tanmlayarak tehise gidiAMALARIMIZ lirken, beinci prensip virusa kar olumu antikorlarn tanmlanmasyla viral hastalklarn indirekt tehisine olanak salamaktadr. Bu blmde viral hastalklarn laboratuvar tehisinde K T A P kullanlan balca yntemlere ilikin temel bilgiler verilmitir.
Virus Partiklnn Tespiti

TELEVZYON
Virus partiklnn tespiti viruslu materyallerin elektron mikroskopta incelenmeTELEVZYON siyle yaplabilir (Resim 6.1). Bu yaklam zellikle hcre kltrnde retilmesi zor olan viruslarn hzl tehisi iin tercih edilmektedir.
NTERNET
NTERNET
Resim 6.1
Deiik viruslarn elektron mikroskobik grnm (A: Adenovirus; B: nfluenzavirus; C: Parapoxvirus) Kaynak: http://www.virology .net/Big_Virology/B VHomePage.html
Virus zolasyonu ve dentifikasyonu

Virus izolasyonu ve identifikasyonu viral hastalklarn kesin tans iin en gvenilir yol olarak gsterilmektedir. Ancak virus izolasyon almalarnn genel olarak zaman alc ve zahmetli olmas zellikle rutin tehis almalarnda sorun yaratabi-
95
lir. Virus izolasyonu iin deneme hayvan veya embriyolu tavuk yumurtalar da kullanlabilmesine karn en ok bavurulan canl sistemler hcre kltrleridir. Bu amala tehis materyallerinden hazrlanan inokulumlar hcre kltrlerine adsorbsiyonlu yntemle ekilir ve kr pasajlar yaplarak virus remesine bal deiiklikler gnlk kontrollerle takip edilir. Sitopatojen viruslarn bu kltrlerde oluturduklar morfolojik deiimler mikroskobik incelemelerde saptanabilir. Sitopatojen olmayan viruslarn remesinin tespiti ise zel teknikler (immunofloresan testi, immunoperoksidaz testi vb) kullanlarak yaplabilir (ekil 6.5). Kr pasaj nedir? Ne amala yaplr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM
ekilD6.5 NELM Viruslarn laboratuvarS O R U tehisinde virusu retmeden (1) veya rettikten DKKAT sonra (2) uygulanan baz tehis yntemleri
Tehis Materyali
S O R U
1 Virus zolasyonu
ELISA PCR Hibridizasyon teknikleri SIRA SZDE Elektroforezis mmunofloresan mmunoperoksidaz Hemagltinasyon AMALARIMIZ Elektron mikroskopi
SIRA SZDE K T A P
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
Fizikokimyasal testler ELISA mmunofloresan mmunoperoksidaz Hemagltinasyon Hemadsorbsiyon Elektron mikroskopi Serolojik yntemler
Virolojik Tan
TELEVZYON S O R U
TELEVZYON S O R U
N T E R N E T virus izoSahadan alnan rneklerden yaplan ekimlerle virusun retilmesine lasyonu ad verilir. Bu ilem sonucunda retilerek elde edilen yeni virus suuna ise SIRA SZDE izolat denir. Virus izolatlarnn elde edilmesini takiben adlandrlmas (identifikasyon) yaplr. Bu basamakta virusun fiziko-kimyasal zellikleri, hiperimmun serumla yaplan serolojik testler ve aranan virusa spesifik tanmlayc immuno-histokimAMALARIMIZ yasal ve molekler yntemlere (PCR vb) bavurulur.
DKKAT
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Virus izolasyon almalar ve dier tehis yntemleriyle ilgili detayl K bilgileri T A P Genel Viroloji ve Viroloji Laboratuvar Uygulamalar adl kitaplarda bulabilirsiniz. (K.Yeilba, Medipres yaynclk, Malatya)
K T A P
Viral Antijenlerin Tespitinde Kullanlan Yntemler
TELEVZYON
TELEVZYON
Konjugat: Aranan antijene zgn olduu bilinen ve bir enzim, boya maddesi veya NTERNET bir radyoaktif madde ile iaretlenmi olan antikorlara konjugat ad verilir.
Viral enfeksiyonlarda virusa ait antijenik yaplarn tespiti yoluyla yaplacak olan tehis almalar iki ekilde yrtlebilir. Bunlardan ilki direkt olarak enfekte doN TERNET ku materyallerinde virus antijenlerinin gsterimi, dieri ise bu materyallerden hazrlanan inokulumun ekildii hcre kltrlerinde virus antijenlerinin gsterimi esasna dayanr. Bu amala kullanlan yntemlerin birounda konjugat ad verilen iaretli antikorlar kullanlr. Viral hastalklarn tehisinde antijen tespiti amacy-
96
Viroloji
la sklkla kullanlan yntemler olan ELISA, immunoperoksidaz, immunofloresan ve hemagltinasyon teknikleriyle ilgili genel bilgiler aada aklanmtr.
SIRA SZDE
Viral antijenlerin tespiti amacyla kullanlan dier yntemleri aratrnz SIRA SZDE
NELM D ELISA yksek duyarlla sahip bir yntem olmas, hcre kltr kullanmnn gerekli olmamas ve hzl tehise olanak salamas gibi nedenlerle rutin tehis almalarnda en yntemlerden birisidir. ELISA da kullanlan konjugat S sk O R bavurulan U peroksidaz veya alkalin fosfataz enzimlerinin birisiyle iaretlenmitir. Aranan antijene balanan bu konjugat daha sonra eklenen substrat indirgeyerek renk deiD olur. K K A T Meydana gelen renk deiikliinin younluu spektrofotometimine neden rede llerek testin deerlendirmesi yaplr. ELISA tekniinin analitik duyarll olduka yksektir ve rnekte aranan maddeyi 0,5 ng/ml younlukta bile tespit SIRA SZDE edebilir. ELISAya ilikin ok deiik uygulama protokolleri gelitirilmi olmakla birlikte bu protokoller indirekt ELISA, yarmal ELISA, sandvi ELISA ve immunAMALARIMIZ capture ELISA yntemleri olarak gruplandrlabilir. ndirekt ELISA ve yarmal ELISA yntemleri antikor tespiti iin kullanlrken sandvi ELISA ve immun-capture ELISA yntemleri antijen tespiti amacyla kullanlr.
DNELM S O R U
Substrat: Enzimlerle DKKA T ve kimyasal reaksiyona giren tepkime sonrasnda sentezlenen veya ayran maddelere substrat ad SIRA SZDE verilir.
ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay)
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
ekil 6.6
TE L E V Z Yaranmas ON antijen
Sandvi ELISA ile amacyla uygulanan temel aamalar
TE ZYON 1 L E Vkuyucuklarnn antivirus
ELISA pleyti
antikorlar ile kaplanmas
nkbasyon
Ykama
NTERNET
2 NTER NET ilavesi

3
Antijen (pheli materyal)
nkbasyon
Ykama
Konjugat ilavesi
nkbasyon
Ykama
Substrat ilavesi
Reaksiyonun durdurulmas ve spektrofotometrede optik dansite deerlerinin belirlenmesi
Resim 6.2 ELISA testi uygulanm bir pleyt (Pozitif olan gzler koyu renkli grlyor)
97
Sandvi ELISA Yntemi

Bu yntemin uygulanmasnda aadaki basamaklar takip edilir (ekil 6.6; ekil 6.7.A): Kuyucuklar aranan antijene spesifik olduu bilinen antikorlarla kaplanr. nkbasyonu takiben ykama yaplr ve kuyucuklara antijen (veya viruslu materyal) konulur. Tekrar inkbasyon ve ykama aamalar uygulanr. pheli materyaldeki antijen kuyucukta bulunan spesifik antikora balanacak ve ykamayla uzaklamayacaktr. Ykama ilemini takiben test gzlerine aranan antijene spesifik konjugat konulur. Tekrar inkbe edilir ve ykama basamandan sonra konjugatn tad enzime uygun bir substrat solsyonu konulur. nkbasyonu takiben ortama asit zeltisi ilave edilerek reaksiyon durdurulur (Resim 6.2) ve spektrofotometrede okutulup optik dansite (OD) deerleri belirlenerek sonular deerlendirilir.
mmuno-capture ELISA Yntemi

Bu yntemin uygulanmasnda aadaki basamaklar takip edilir (ekil 6.7.B): Kuyucuklar aranan antijene spesifik olduu bilinen antikorlarla kaplanr. nkbasyonu takiben ykama yaplr ve kuyucuklara antijen (veya viruslu materyal) konulur. Tekrar inkbasyon ve ykama aamalar uygulanr. pheli materyaldeki antijen kuyucukta bulunan spesifik antikora balanacak ve ykamayla uzaklamayacaktr. Ykama ilemini takiben gzlere, farkl bir canl trnde elde edilmi olan sekonder antikor konulur. nkbasyon ve ykama ilemleri yaplr. Test gzlerine sekonder antikoru tanyan bir konjugat konulur. nkbe edilir ve ykama uygulanr. Konjugatn tad enzime uygun bir substrat solsyonu konulur. nkbasyonu takiben reaksiyon durdurulur ve spektrofotometrede okutulup optik dansite (OD) deerleri belirlenerek sonular deerlendirilir. ELISA uygulamalarnda test kuyucuklarnda oluan renk ne kadar koyu ise elde edilecek optik dansite deeri de o derece yksek olacaktr. Yukarda aklanan her iki yntemde elde edilen optik dansite deerinin bykl ile rnekte var olan antijen miktar doru orantldr. Bir dier ifadeyle optik dansite dzeyi ne kadar yksekse rnekteki antijen miktar da o derece fazladr.
Optik dansite: Bir cismin veya sspansiyon halindeki bir svnn, zerine uygulanan ne kadar tuttuunun veya yansttnn lsdr. ELISA uygulamalarnda test gznde oluan renk ne kadar youn ise k geirgenlii o kadar azalacak, dolaysyla optik dansite deeri ykselecektir.
ekil 6.7
A Substrat / Renk deiimi B Substrat / Renk deiimi
Viral antijen tespiti amacyla kullanlan deiik ELISA yntemleri (A: Sandvi ELISA; B: mmuno-capture ELISA)
Konjugat
Konjugat Sekonder antikor
Antijen (Virus) Anti-virus Antikorlar
Antijen (Virus) Anti-virus Antikorlar
98
Viroloji
mmunoperoksidaz Teknii
Peroksidaz Bal Antikor Teknii (PLA) olarak da bilinen bu teknikte konjugat olarak peroksidaz enzimi (horse radish peroksidaz, HRPO) ile iaretli antikorlar kullanlr. Enfekte hcre kltrleri veya enfekte dokulardan hazrlanan ince kesit preparatlar ncelikle bu konjugatla muamele edilir. Takiben substrat zeltisi ilave edilir. Reaksiyonun pozitif olduu durumlarda enfekte hcrelerde hcre ii boyanma grlr (ekil 6.8; Resim 6.3). Bu yntem maliyetinin dk oluu ve sonularn invert k mikroskobunda deerlendirilebilmesi gibi avantajlara sahiptir. Ancak ELISA ile kyaslandnda hcre kltrne baml bir test olmas, steril alma artlarn gerektirmesi ve gzle deerlendirilmesi gibi dezavantajlar bulunmaktadr.
ekil 6.8 mmunoperoksidaz tekniinin prensibi
Enfekte hcre (hcre kltr, srme preparat veya doku kesitleri) Substrat HRPO HRPO Anti-Ab konjugat (tr spesifik) Anti-virus antikor (Ab) Viral antijen Direkt yntem ndirekt yntem Mikroskobik deerlendirme (boyanm hcreler) mmunoperoksidaz boyama
Resim 6.3 mmunoperoksidaz teknii, BVD virusla enfekte MDBK hcre kltr (x100)
mmunofloresan Teknii
Floresan Antikor Teknii (FAT) olarak da bilinen bu teknikte kullanlan konjugat enzim yerine deiik boya maddeleri ile iaretlenmitir. Bu boyalar ultraviyole k (360nm) kaynandan aldklar belirli dalga boylarnda yayarak ldama olutururlar. Bu amala en ok kullanlan boya maddeleri floresein izotiyosiyanat
99
(FITC) veya rodamin dir. Genellikle tercih edilen FITC konjugatlar pozitif rneklerde sar-yeil bir ldama olutururlar. Dolaysyla virusla enfekte olan hcreler enfekte olmam hcrelerden ayrt edilebilir. Testin deerlendirilmesi floresan mikroskop ad verilen zel dzenee sahip mikroskopta yaplr. Sonularn ok ksa srede alnabilmesi immunofloresan testi iin en nemli avantajdr. Direkt IF prosedrnde kullanlan konjugat aranan antijene spesifiktir. ndirekt yntemde ise antijene ncelikle belli bir hayvan trnde (rnein tavanda) elde edilmi olan anti-virus antikorlar (sekonder antikor) balanr. Konjugat bu antikora spesifiktir ve baka bir hayvan trnde elde edilen anti-antikorlar ile hazrlanmtr (rnein kei anti-tavan antikoru) (ekil 6.9). Gerek immunoperoksidaz teknii gerekse immunofloresan teknii sitopatojen olmayan viruslarn remelerinin gsterilmesinde baaryla kullanlmaktadr.
ekil 6.9 mmunofloresan testinin prensibi
Enfekte hcre (hcre kltr, srme preparat veya doku kesitleri) FITC FITC Anti-Ab konjugat Anti-virus antikor (Ab) Viral antijen Direkt yntem ndirekt yntem mmunofloresan boyama
Mikroskobik deerlendirme (sar-yeil ldama veren hcreler) UV k
Hemagltinasyon Testi (HA)

Virion yapsnda hemagltinin glikoproteini tayan viruslarn belli canl trlerine ait eritrositleri balayarak kmeletirmesi ve ktrmesine hemagltinasyon ad verilir (ekil 6.10). Genellikle zarfl viruslarda grlen bir zellik olmasna karn adenoviruslar ve reoviruslar gibi zarfsz viruslar da hemagltinasyon yeteneine sahiptir. Olduka basit, ekonomik ve saha artlarnda uygulanabilir bir yntem olan hemagltinasyon testi lam zerinde yaplan hzl hemagltinasyon testi ve tpte (veya pleytte) yaplan yava hemagltinasyon testi olmak zere iki ekilde uygulanabilir (ekil 6.11).
ekil 6.10 Hemagltinasyon reaksiyonunda virus-eritrosit balanmas ile oluan lattis yaps
100
Viroloji
Hzl hemagltinasyon testi: Virus ve eritrositler bir lam zerinde kartrlarak ksa sre iinde sonu alnr. Yava hemagltinasyon testi: ncelikle virusun 2 katl (Log2) sulandrmas hazrlanr. Takiben tm gzlere eritrosit sspansiyonu eklenir +4 C de 30 dk beklemeyi takiben deerlendirme yaplr. Hemagltinasyon olmayan gzlerde eritrositler dme eklinde ve kenarlar dzgn bir ekilde kerler. Hemagltinasyon gerekleen gzlerde ise eritrositler kenarlar dzgn olmayan bir ekilde (dantela tarznda) kerler (ekil 6.11).
ekil 6.11 Hemagltinasyon testi (A: Yava hemagltinasyonla virus titrasyonu; B: abuk hemagltinasyon testi)
A Kontrol Virus Sulandrma Oran 1:2 1:4 1:8 1:16 1:32 1:64
Pozitif reaksiyon
Negatif reaksiyon
Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler

Viral hastalklarn tehisinde direkt olarak hastalk etkenlerinin, antijenlerinin veya genomunun gsterimi her zaman mmkn olmayabilir. Etkene spesifik antikorlarn (Ab) tespitine olanak tanyan serolojik yntemler bu aamada avantaj salamaktadr. zellikle epidemiyolojik almalarda ve belirli bir blgede yrtlen hastalk takip faaliyetlerinde serolojik yntemler rutin uygulama protokoln oluturur. Serolojik almalarda uygulanan testin salkl almasn kontrol edebilmek ve sonular yorumlayabilmek iin pozitif ve negatif referans serumlar kullanlr. Bu almalarda ska kullanlan baz terimler aada aklanmtr.
101
Pozitif serum:
Belli bir ajana (rnein BVD virusa) kar antikor tad bilinen serumdur. Pozitif serum bu ajanla birlikte baka ajanlara kar da antikor tayabilir. Belli bir ajana (rnein BVD virusa) kar antikor tamad bilinen serumdur. Dier ajanlara spesifik antikorlar bulunabilir veya bulunmayabilir. Belli bir etkenin duyarl bir konakya belli bir program kapsamnda verilmesiyle elde edilen ve bu etkene kar yksek titrede antikor tayan serumdur. Belli bir ajann serotipleri veya alttiplerinden birine kar antikor ieren pozitif serumdur. rnein ap hastal virusunun serotiplerinden (O, A, C, SAT-1, SAT-2, SAT-3, Asya-1) birine kar antikor ieren pozitif serum. Bir ajann birden fazla (genellikle tm) antijenik determinantna kar antikor ieren serumdur. Bir ajann tek bir antijenik determinantna spesifite gsteren antikora monoklonal antikor (mAb) ad verilir. Pratikte bu antikoru ieren antikor sspansiyonlar da monoklonal antikor olarak isimlendirilir.
Negatif serum:
Hiperimmun serum:
Tip spesifik serum:
Poliklonal serum: Monoklonal antikor:
Ntralizasyon Testi
Test, bir virusun enfeksiyon oluturabilme yeteneinin spesifik (homolog) antikorlar tarafndan in vivo veya in vitro artlarda bloke edilmesine ntralizasyon denir. Ntralizasyon testi virolojide en sk kullanlan serolojik yntemlerden birisidir. Testin uygulanabilmesi iin canl ortamlara ihtiya duyulmaktadr. Bu amala ounlukla hcre kltrleri kullanlmakla birlikte embriyolu yumurtalar ve deneme hayvanlar da uygun konak sistemlerdir. Ntralizan antikor titresinin vcutta virusa kar salanan koruyuculuk seviyesiyle doru orantl olmas nedeniyle ntralizasyon testi en kullanl serolojik yntemler arasndadr. Ntralizasyon testinin balca kullanm alanlar unlardr: Alama ncesi ve sonrasnda baklk dzeylerinin belirlenmesi Epidemiyolojik almalar Sr baznda belirli hastalklarn kontrol, takip ve eradikasyonu Virus identifikasyonu Viruslar arasndaki serolojik yaknlklarn belirlenmesi Ntralizasyon testi temel olarak enfektif virus ve buna spesifik ntralizan antikorlarn birlemesi esasna dayanr. Dolaysyla test format pheli serumun bilinen virusa kar test edilmesi yoluyla antikor aranmas veya pheli virusun bilinen seruma kar test edilmesiyle virus identifikasyonu eklinde dzenlenebilir. Ayrca antikor ynnden pozitif olan serumda ntralizan antikor titresinin (SN50 deeri) belirlenmesinde de ntralizasyon testinden yararlanlr. Testin genel prensibinin anlalabilmesi amacyla deney hayvanlarnda uygulanan in vivo ntralizasyon testi ekil 6.12da verilmitir.
Ntralizan antikor: Virusa balanarak enfeksiyon oluturma yeteneini bloke eden antikorlara ntralizan antikor denir. Bu antikorlar virusun konak hcreye tutunmasna olanak salayan epitoplarna kar olumutur. Dier epitoplara kar oluan antikorlar virusa balanmasna karn ntralizasyon yapamazlar.
102
ekil 6.12 In vivo ntralizasyon testi
Viroloji
Virus A 1. aama mmunizasyon
Virus B
Virus C
Virus D
2. aama pheli Virus
AbA
AbB
AbC
AbD
3. aama
(1.Aama: ncelikle deneme hayvanlar deiik viruslara kar immunize edilir. 2. Aama: pheli virus materyali tm hayvanlara uygun bir yolla verilir. 3.Aama: Klinik bulgu veya lm ekillenmeyen hayvann immunizasyonunda kullanlan virus ile elimizdeki test virusunun ayn olduu deerlendirilir.) Yukardaki ekilde pheli virus dier 3 hayvanda da hastalk tablosu olutururken, B virusuna zgn antikor tayan 2 nolu hayvanda hastalk oluturmamtr. Dolaysyla pheli virusun B virusu olduu deerlendirilir. (AbB: B virusuna spesifik antikor oluumu)
Ntralizasyon testinin hcre kltrnde uygulanmasnda ise ana hatlaryla aadaki basamaklar takip edilir. pheli serum ve bilinen virus eit miktarlarda bir araya getirilerek inkbe edilir (37 Cde 1 saat). Bu srete pheli serumda bilinen virusa kar antikorlar varsa balanr ve virusu ntralize eder. Bu karm hcre kltrne ekilir ve her gn mikroskopta incelemeler yaplarak virus remesi takip edilir. Hcre kltrnde virus remesi grlmesi durumunda pheli serumda bilinen virusa kar antikor bulunmad, buna bal olarak da virusu ntralize edemedii sonucuna varlr. Hcre kltrnde virus remesi olmamas durumunda ise pheli serumda test virusuna kar antikorlarn bulunduu deerlendirilir.
ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay)

ELISA, spesifitesi ve sensitivitesi yksek bir test olmas ve deerlendirmenin spektrofotometrede yaplmas nedeniyle serolojik almalarda da olduka kullanl bir yntemdir. ELISA ile antikor tespit edilmesinde en yaygn olarak kullanlan metot indirekt ELISAdr. Bununla birlikte yarmal ELISA protokolleri de gelitirilmitir. ndirekt ELISA Yntemi Bu testin uygulanmasnda aadaki basamaklar takip edilir: ELISA pleytinin kuyucuklar ncelikle konsantre edilmi virusla veya viral antijenlerle kaplanr. nkbasyon ve ykamay takiben kuyucuklara pheli serum rnei konularak inkbe edilir. Serumdaki spesifik antikorlar yzeye kaplanan antijene balanacak ve ykamayla uzaklamayacaktr.
103
nc aamada, tekrar ykama yaplr ve antikorlar tanyacak tr spesifik bir konjugat eklenir (rnein sr serumunda alyorsak enzim iaretli anti-sr antikorlar kullanlr). Tekrar inkbe edilen pleytlere ykama uygulandktan sonra konulan substrat, konjugatn tad enzim tarafndan indirgenerek renk deiimine neden olur. Ksa bir inkbasyonu takiben ortama asit zeltisi ilave edilerek reaksiyon durdurulur. Spektrofotometrede optik dansite (OD) deerleri belirlenerek sonular deerlendirilir (ekil 6.13). ELISA gnmzde bir ok viral etkene spesifik antikorlarn tespiti amacyla rutin olarak kullanlmaktadr.
ekil 6.13 ELISA ile antikor tespiti (indirekt ELISA)
Substrat
Konjugat (trk spesifik)
Antikor Antijen kapl yzey
Agar Jel mmunodifuzyon Testi (AGID)

Agar jel immunodifuzyon testi, agar ierisinde hazrlanan farkl kuyucuklara konulan antikorlar ve konsantre antijenin yar kat bir ortam olan jel iine yaylarak karlamas ve birleip kelerek gzle grlebilir bir hat (perisipitasyon hatt) oluturmas esasna dayanr (ekil 6.14). Test, maliyetinin ucuz olmas, kolay uygulanabilmesi ve cihaz gereksinimi olmamas gibi avantajlara sahiptir. Ancak sonularn gzle deerlendirmesi nedeniyle duyarl dktr. Pratikte sr lykozu ve baz lentivirus enfeksiyonlarnn (visna-maedi, caprine arthritis encephalitis, atlarn enfeksiyz anemisi) serolojik tehisinde kullanlmaktadr.
Presipitasyon: Antijen ile bu antijene kar olumu antikorlarn birlemesi sonucunda oluan kompleksin belirli bir blgede kelerek sabit kalmasdr.
ekil 6.14
Antijen
Negatif serum Test serumlar
Pozitif serum
Agar jel immunodifuzyon testi ile serumda antikor aranmas (Pozitif serum rneklerinin yerletirildii kuyucuklar ile antijen kuyucuu arasndaki blgede presipitasyon hatt oluur)
Agar
104
Viroloji
Hemagltinasyon nhibisyon Testi

Hemagltinasyon yeteneine sahip viruslarn bu zelliklerinin spesifik antikorlar tarafndan bloke edilmesi hemagltinasyon inhibisyon olarak tanmlanr. Bu amala ncelikle pheli serum rneinin 2 katl (Log2) sulandrmalar hazrlanr ve test virusuyla karlatrlr. pheli serumda test virusuna kar antikorlar varsa bu aamada balanma gerekleir. nkbasyonu takiben ortama eritrosit sspansiyonu eklenir ve hemagltinasyona braklr. lk aamada test virusu antikorlar tarafndan balanmsa, ikinci aamada eklenen eritrositleri agltine edemez. Dolaysyla hemagltinasyonun olumamas (dme tarzndaki knt) spheli serumda aranan antikorlarn varln gsterir (ekil 6.15). Test format virus veya antikor aranmasna veya kantitatif olarak hemagltinasyonu inhibe eden antikor titresinin saptanmasna ynelik olarak dzenlenebilir.
ekil 6.15 Hemagltinasyon inhibisyon testiyle antikor titresinin tespiti (Hemagltinasyon un bloke edildii son sulandrma deeri temel alnr, rnekte 1:32)
1:2
1:4
1:8
1:16
1:32
1:64 1:128 1:256
Negatif Virus kontrol kontrol
ndirekt mmunofloresan Teknii (IFAT)

Bu yntemde izlenen prosedr floresan antikor teknii ile antijen aranmasnda izlenen indirekt yntemle (ekil 6.9) ayndr. Ancak IFAT protokollerinde hcreler bilinen virus ile enfekte edildikten sonra pheli serum rnekleri reaksiyona sokulur. Test sonucunda boyanan hcrelerin grlmesi serum rneinde aranan antikorlarn varlna iaret eder.
Viral Nkleik Asit Tespitinde Kullanlan Yntemler

Molekler biyoloji yntemleri viral etkenlerin pheli materyalden yksek duyarllkla ve hzl tespitine olanak salamaktadr. Ayrca bu yntemler hcre kltrlerinde retilmesi zor olan baz viruslarn tanmlanmasna olanak salamalar asndan da nemli bir yer tutar. Virolojik tehis almalarnda en sk kullanlan molekler yntemler arasnda elektroforezis, polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ve hibridizasyon teknikleri saylabilir.
105
zet
A M A
Viral hastalklarn tehisi amacyla rneklemeyi aklayabilmek. Virus hastalklarnn doru bir ekilde tehis edilebilmesindeki en nemli basamaklardan birisi rnekleme basamadr. rneklemenin doru zamanda yaplmas, alnan rnek eidi ve rnekleme ekli son derece nemlidir. Tehis amacyla alnacak rneklerin seiminde gz nnde bulundurulacak ilk kriter hastalk bulgularnn yerletii doku veya sistemlerdir. Hastalk bulgularna gre canl hayvanlardan virolojik tehis amacyla deiik sekretler (burun aknts, vajinal aknt vb), ekstretler (dk, idrar, burun aknts), kan ve srnt (svab) rnekleri alnabilir. lm olan hayvanlardan ise bu materyallerle birlikte nekropsi srasnda zellikle hastaln yerletii i organlardan doku materyalleri alnabilir. Kan rnekleri amaca gre antikoagulanl veya katksz tplere alnr. Svab (srnt) rnekleri ise mukoza yzeylerinin rneklenmesi srasnda kullanlr. Doku rnekleri steril bir kap ierisine veya tercihan gliserinli PBS ierisine alnr. Tehis materyallerinin nakledilmesini aklayabilmek. Virolojik tehis amacyla alnan rnekler hzl bir ekilde ve souk zincir altnda ilgili laboratuvara nakledilir. Souk zincir artlarnn salanmas virusun canlln koruyabilmesi ve rneklerin bozulmasnn engellenmesi asndan nemlidir. Bu amala buz akleri, kuru buz veya soutucu niteler kullanlabilir. Kan rnekleri nakil srasnda kesinlikle dondurulmamaldr. Tercihan doku rnekleri de dondurulmadan souk zincir uygulanarak nakledilmelidir.
A M A
A M A
Tehis materyallerinin testlerde kullanlmak zere hazrlanmasn aklayabilmek. Laboratuvara ulaan tehis materyalleri test edilmeden nce baz hazrlk aamalarndan geirilir. Bylece materyaldeki virus partiklleri steril izotonik bir sv ierisine aktarlr ve bakteri kontaminasyonlarndan arndrlabilir. Bu srete dk, organ, kan ve svab rnekleri iin ayr ayr yntemler takip edilir. Dk ve organ rnekleri PBS iinde homojenize edildikten sonra szlp santrifjlenerek kaba partikllerden ayrlr. Takiben antibiyotik ilave edilerek bakteri kontaminasyonundan arndrlr. Kan rnekleri amaca gre farkl 2 ekilde ilenebilir. Serolojik testlerde kullanlacak olan kan rnekleri katksz tplere alnmtr. Bu rnekler phtlamay takiben izilir ve santrifj edilerek karlan serum ayrlr. Elde edilen serum 56Cdeki su banyosunda 30 dk sreyle bekletilerek inaktive edilir ve serolojik testlerde kullanlr. Virus izolasyonunda kullanlacak olan kan rnekleri ise phtlamay engelleyen antikoagulanl tplere alnmtr. Bu rnekler dk hzda santrifj edilerek kann tabakalara ayrlmas salanr. Santrifj sonrasnda en alt tabakada eritrositler, st tabakada plazma, ara blgede ise lykositler yer alacaktr. Lykositlerin bulunduu tabaka pastr pipetiyle alnarak PBS iine aktarlr ve tekrar santrifj edilir. Bu ilemin 3 kez tekrarlanmas sonrasnda elde edilen lykositler hcre kltrne ekim yaplana kadar (80) Cde dondurularak saklanr. Svab rneklerinde ncelikle pamua emdirilmi olan materyal svya aktarlr. Takiben yksek hzda santrifj edilerek kaba partikller uzaklatrlr ve stte kalan spernatant alnarak antibiyotik ilave edildikten sonra hcre kltrlerine ekim iin kullanlr.
106
Viroloji
A M A
Virolojik tehiste takip edilen temel prensipleri aklayabilmek. Viral hastalklarn laboratuvar tehisi virusa ait yaplarn veya virusa kar olumu olan antikorlarn gsterilmesiyle yaplabilir. Virusa ait yaplarn gsterilmesi 4 yaklamla yaplabilir. Bunlar: 1. Virus partiklnn tespiti, 2. Virus izolasyonu ve identifikasyonu, 3. Viral antijenlerin tespiti, ve 4. Viral nkleik asitin tespiti ni amalamaktadr. Baz durumlarda virusun retilmesi veya virusa ait yaplarn gsterilmesi mmkn olamamakta veya pratik olmamaktadr. Bu durumlarda farkl bir yaklamla serolojik yntemler kullanlarak virusa spesifik antikorlarn tespiti yoluna gidilmektedir. Dolaysyla virus hastalklarnn tehisi iin uygulanan 5 temel prensip bulunmaktadr. Viral hastalklarn tehisinde kullanlan yntemleri aklayabilmek. zlenen tehis prensiplerine gre viral hastalklarn tehisinde kullanlan birok yntem bulunmaktadr. Virus izolasyonu ve identifikasyonu hcre kltrlerine ekilen rneklerden virusun retilmesi ve takiben adlandrlmasn amalar. Virus partiklnn gsterimi elektron mikroskop ile yaplabilir. Viral antijenlerin ve virusa kar oluan antikorlarn tespiti amacyla ELISA, immunofloresan, immunoperoksidaz, agar jel immuno difzyon ve komplement fikzasyon vb testler kullanlr. Yine virusa kar oluan antikorlarn tespiti amacyla en sk kullanlan yntemlerden birisi ntralizasyon testidir. Saylan bu yntemlerin tamam antijen-antikor reaksiyonuna dayanan testlerdir. Viral nkleik asitin tespiti polimeraz zincir reaksiyonu bata olmak zere, elektroforezis ve hibridizasyon yntemleriyle yaplabilir.
AM A
107
Kendimizi Snayalm
1. Virus izolasyonu amacyla kullanlacak kan rneklerinin alnmasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kan rnekleri transport vasat iine alnmaldr. b. Kan rnekleri katksz tplere alnmaldr. c. Kan rnekleri steril fizyolojik tuzlu iine alnmaldr. d. Kan rnekleri antikoagulan madde ieren tplere alnmaldr. e. Kan rnekleri gliserinli PBS iine alnmaldr. 2. Yavru atma olaylarnda tehis amacyla aadaki rneklerden hangisinin alnmas uygun deildir? a. Plazenta b. Dk c. Ftusun kan d. Annenin kan e. Annenin vajinal aknt rnei 3. Serolojik amalarla kullanlacak kan rneinin hazrlanmasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Katksz tplere alnm kan rnei kullanlabilir. b. Serum ayrlmas iin santrifj ilemi uygulanr. c. Kan 1/10 orannda sulandrlarak ileme alnr. d. Serum rnei s uygulamasyla inaktive edilir. e. Hazrlanan serum rnekleri dondurularak muhafaza edilmelidir. 4. Aadakilerden hangisi virus partiklnn belirlenmesi yoluyla virolojik tehise olanak salayan bir yntemdir? a. Elektron mikroskop uygulamas b. ELISA c. mmunofloresan teknii d. mmunoperoksidaz teknii e. Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) 5. Virolojik tehis yntemlerinde kullanlan iaretli antikora ne ad verilir? a. ELISA b. Substrat c. Antijen d. Optik dansite e. Konjugat 6. Aadakilerden hangisi serumda antikor tespiti amacyla kullanlan yntemlerden biri deildir? a. Ntralizasyon testi b. ELISA c. Hemagltinasyon testi d. Agar jel immuno difzyon testi e. ndirekt immunofloresan teknii 7. Belirli bir etkene kar antikor tad bilinen seruma ne ad verilir? a. Hiperimmun serum b. Negatif serum c. Monoklonal antikor d. Pozitif serum e. Tip spesifik serum 8. Aadaki ifadelerden hangisi virus ntralizasyonu terimini ifade etmektedir? a. Bir virusun enfeksiyon oluturma yeteneinin antikorlar tarafndan bloke edilmesi b. Bir virusun yap btnlnn bozulmas c. Bir virusun deiik canl trlerine ait eritrositleri balayarak ktrmesi d. Bir virusun, spesifik antikorlar tarafndan balanmas sonrasnda oluan kompleksin bir hat boyunca kelmesi e. Viruslarn hemagltinasyon yeteneinin antikorlar tarafndan durdurulmas 9. Aadakilerden hangisi viral nkleik asit tespitine ynelik testlerden biridir? a. mmunofloresan teknii b. ELISA c. Elektron mikroskopi d. Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) e. Hemagltinasyon 10. Aadakilerden hangisi agar jel immunodifzyon testinin gerekleme sreci ile ilikilidir? a. Spesifik konjugatn antijene balanmas b. Yar kat ortamda yaylma c. Substrat-konjugat reaksiyonu d. Antikorlar tarafndan ntralize edilme e. Eritrositlerin kmeleerek kmesi
108
Viroloji
Okuma Paras
Viral Hastalklarn Laboratuvar Tehisi Hayvanlarn viral enfeksiyonlarnn spesifik tehisine ynelik testler genel olarak 2 balk altnda toplanr: (1) Virus varlnn gsterilmesine ynelik testler ve (2) Virusa spesifik antikorlarn varlnn gsterilmesine ynelik testler. Tek bir laboratuvarn evcil hayvanlarn tm viral enfeksiyonlarn kapsayan ok geni bir tehis hizmeti sunabilmesi olduka zordur. nemli sekiz evcil hayvan trnde (sr, koyun, kei, domuz, at, kpek, kedi, ve tavuk) enfeksiyon oluturduu bilinen ve farkl 20 aile iinde toplanm olan toplam 200 civarnda virus tr bulunmaktadr. ayet bir virus tr iindeki antijenik farkllklar dikkate alnr ve hayvan trleri hindi ve rdeklerle birlikte hayvanat bahesi ve laboratuvar hayvanlarn da kapsayacak ekilde geniletilirse bahse konu virus says 1000 civarna ulamaktadr. Dolaysyla, sadece birka laboratuvarn bu hastalklarn tehisine ynelik test ayralarna, ekipmanlarna ve deneyime sahip olmas artc olmamaldr. Olduka farkl viruslarn bulunmasndan kaynaklanan bu durumun kanlmaz sonucu olarak veteriner hekimlie ynelik tehis laboratuvarlar belli alanlarda uzmanlama eilimi iindedir. Bu alanlara rnek olarak iftlik hayvanlarnn viruslar, pet hayvanlarnn viruslar, kanatl hayvanlarn viruslar veya ekzotik viruslara ynelik tehis laboratuvarlar verilebilir. ..... Kaynak: Fener ve ark. (1987) Veterinary Virology 2. bask. S:237. San Diego, Academic press.

1. d 2. b 3.c Yantnz yanl ise Virolojik Tehis Amacyla rnekleme blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virolojik Tehis Amacyla rnekleme blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rneklerin Testlerde Kullanlmak zere Hazrlanmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virolojik Tehis Yntemleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viral Antijenlerin Tespitinde Kullanlan Yntemler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler blmnde yer alan Ntralizasyon testi baln yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Viral Nkleik Asit Tespitinde Kullanlan Yntemler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Virusa Spesifik Antikorlarn Tespitinde Kullanlan Serolojik Yntemler blmnde yer alan Agar Jel Immuno Difzyon Testi baln yeniden gzden geiriniz.
4. a 5. e
6. c
7. d
8. a
9. d
10.b
109

Sra sizde 1 Normal artlarda gaz halinde olan karbondioksitin ok dk scaklk deerlerinde kat hale gemesiyle kuru buz elde edilir. Kuru buzun yzey scakl yaklak (78) Cdir ve eridiinde sv hale gemeden gaz haline geerek uar. Bylece biyolojik maddelerin nakledilmesinde kuru buz kullanlmas hem bu maddeler iin souk zincir artlarn salar, hem de erimesi durumunda sz konusu madde iin olumsuzluk yaratmam olur. Sra sizde 2 Kann phtlamasn takiben, ierdii fibrinojen ve kan hcrelerinin birleerek phty oluturmas sonrasnda ortaya kan sv ksma serum ad verilir. Plazma ise antikoagulan madde kullanlarak phtlamas engellenen kann santrifj edilmesi sonrasnda kan hcrelerinin dibe kmesi sonucunda stte kalan berrak sv ksmdr. Her iki biyolojik madde de ak sar renkte ve berrak bir grnmdedir. Aralarndaki en nemli farkllk ise serumda phtlama faktrlerinin bulunmamasdr. Sra sizde 3 Hcre kltrlerine ekim veya testlerde kullanlmak zere hazrlanan inokulumda bulunabilecek bakteriyel kontaminasyonlar uygulanan tehis prosedrlerini olumsuz ynde etkileyecek bir faktrdr. Dolaysyla test ncesinde inokulumun sz konusu bakterilerden arndrlmas arzu edilir. Bu amala en yaygn olarak kullanlan yntem deiik antibiyotiklerin kullanlmasdr. Bunun dnda inokulumun 220 nm por byklne sahip filitrelerden geirilmesi de yaygn olarak kullanlan yntemler arasndadr. Baz durumlarda ultrasantrifj ad verilen ok yksek devirli santrifj uygulamalar da ayn amala kullanlabilmektedir. Ayrca inokulumda zarfsz bir virusun varl dnlyorsa, ya eritici maddeler ilave edilerek ortamdaki bakterilerin hcre duvarlarnn ykmlanmas yoluyla da ayn amaca ulalabilir. Sra sizde 4 Tehis amacyla inokulumun hcre kltrlerine ekilmesini takiben 7 gn sreyle mikroskopta incelemeler yaplr ve bu srete virus remesine bal olarak hcrelerde morfolojik deiikliklerin ekillenmesi beklenir. Ancak birok virus hcre kltrnde reyebilmek iin ncelikle bir adaptasyon srecine ihtiya duymaktadr. Dolaysyla hcre kltrnde tekrarlayan pasajlarn uygulanmasna gereksinim vardr. Ortamda virus olup-olmad bilinmeden yaplan bu pasajlama ilemlerine kr pasaj ad verilir. Sra sizde 5 Virus pheli materyallerde viral antijenlerin tespiti amacyla en sk kullanlan yntemler ELISA, mmunofloresan, immunoperoksidaz ve hemagltinasyon yntemleridir. Bu yntemler dnda RIA (radyo immunoassay), lateks agltinasyon testi, reverz pasif hemagltinasyon testi, agar jel immuno difzyon testi, komplement fikzasyon testi ve hemadsorbsiyon testi de viral antijenlerin gsterimi amacyla kullanlan yntemler arasndadr. Bu yntemlerin alma prensipleri ve uygulama alanlarn renerek virus tehisiyle ilgili bilgilerinizi destekleyebilirsiniz.
Anderson, J. (1999) ELISA principles (Notes for an international course), Londra, IAH -Pirbright laboratory. Burgu, I., Aka, Y. (2000) Genel Viroloji, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi. Fenner, F., Bachman, P.A., Gibbs, E.P., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1987) Veterinary Virology 2. bask. San Diego, Academic press. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999) Veterinary Virology, 3. bask, Londra: Academic Press. ztrk, F. (2002) Genel Viroloji, Konya. Versteeg, J. (1985) A Colour Atlas of Virology. Londra, Wolf Medical Publications. Web: Eriim: http://www2.oakland.edu/biology/chaudhry/pics/VirologicalMethods.pdf Web: Eriim: http://www.healthpapa.com/elisa-testthe-test-for-aids/elisa-test-3 Yeilba, K. (2009) Viroloji Laboratuvar Uygulamalar, 2. bask, Bursa, Uluda niversitesi Veteriner Fakltesi Yaynlar, Yayn No: 2003:1. Yeilba, K. (2010) Genel Viroloji, Malatya, Medipres Yaynclk.
7
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Srlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilecek, Srlarn insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar aklayabilecek, Srlarda viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri aklayabilecek, Srlarn viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ap hastal Sr vebas Neonatal buza ishalleri Rhinotrakeitis Mukoza hastal Sr iei Artrogripozis gn hastal Lykozis Sr Korizas Deli nek hastal Akabane
indekiler
GR AP HASTALII SIIR VEBASI SIIRLARIN ENFEKSYZ RHNOTRAKETS (IBR) SIIRLARIN VRAL DYARES (BVD) SIIR LYKOZU AKABANE HASTALII GN HASTALII SIIRLARIN KORZASI SIIRLARIN SNGERMS BEYN HASTALII (BSE) NEONATAL BUZAI SHALLER SIIRLARIN MEME BAI HASTALIKLARI SIIRLARIN SOLUNUM SSTEM HASTALIK KOMPLEKS
Viroloji
Srlarn nemli Viral Hastalklar
Srlarn nemli Viral Hastalklar

GR
Bu blmde srlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklanmtr. Srlarda grlen nemli viral hastalklarn etkeni olan viruslar, duyarl konak trleri ve oluturduklar hastalk bulgular Tablo 7.1de verilmitir. Etiyolojisinde birden ok etkenin yer ald klinik tablolar olan srlarn meme ba hastalklar ve srlarn solunum sistemi hastalk kompleksine ilikin etiyolojik bilgiler nitenin ilgili blmlerinde yer almaktadr.
Tablo 7.1 Srlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar
Hastalk Ad ap hastal Sr vebas Virus Ailesi (Alt ailesi veya Grubu) Picornaviridae (Aphthovirus) Paramyxoviridae (Morbillivirus) (Alphaherpesvirinae) Flaviviridae (Pestivirus) Retroviridae (Deltaretrovirus) Bunyaviridae (Orthobunyavirus) Rhabdoviridae (Ephemerovirus) Herpesviridae (Gammaherpesvirinae) Prionlar Reoviridae (Rotavirus) Coronaviridae (Coronavirus) Virus ap hastal virusu Sr vebas virusu Bovine herpesvirus-1 Bovine viral diarrhoea virus Bovine leukemia virus Akabane virus Bovine ephemeral fever virus Ovine herpesvirus-2 BSE prionu Bovine rotavirus Bovine coronavirus Srlar shal ve dehidrasyon Duyarl Konak Sr, domuz, koyun, kei ve yabani ruminantlar Sr ve yabani ruminantlar Srlar Klinik Bulgu ap hastal bulgular (az, ayak ve meme lezyonlar) iddetli sistemik hastalk Solunum ve genital sistem hastal, yavru atma Solunum, sindirim ve genital Sr, koyun ve keiler Sr, koyun ve yabani ruminantlar Sr, koyun ve kei Srlar Srlar Srlar ve insanlar sistem enfeksiyonu, ftal enfeksiyon Lenfositozis ve tmr oluumu Artrogripozis ve hidranensefali Yaygn enflamasyon ve dem shal, mukozalarda ar salg, gzlerde bulanklk Merkezi sinir sistemi enfeksiyonu
Srlarn enfeksiyz Herpesviridae rhinotrakeitisi Srlarn viral diyaresi Sr lykozu Akabane hastal gn hastal Srlarn korizas Srlarn sngerimsi beyin hastal (BSE) Neonatal buza ishalleri
112
Viroloji
AP HASTALII
ap hastal (Foot and mouth disease, FMD) sr, domuz, koyun, kei ve yabani ruminantlarn akut seyirli ve ok bulac viral bir hastaldr. Gnmzde ap hastal uluslar aras canl hayvan ve hayvansal rn ticaretini olumsuz ynde etkileyen ve tm dnyay ilgilendiren nemli bir problemdir.
Etiyoloji
Serotip: Bir virus trnn farkl serolojik zellikler sergileyen tipleri serotip olarak tanmlanr.
ap hastal virusu Picornaviridae ailesinin Aphthovirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfsz bir RNA virusudur. ap hastal virusunun immunolojik olarak farkl olan 7 serotipi (A, O, C, Asia-1, SAT-1, -2 ve -3) vardr. Serotipler karlkl baklk oluturmazlar. Her serotipin ok sayda alttipleri vardr. ap virusu doal artlarda yksek oranda mutasyona sahiptir. Virusun retilmesi farkl hcre kltrleri ve deneme hayvanlarnda (kobay ve yavru fareler) mmkndr. Virus pH 7-9 arasnda etkilenmeden kalabilir. Fakat bunun dndaki pH deerlerinde hzla inaktive olur. Etken zarfsz olduundan ya zclere kar dayankldr. Normal evre artlarnda en az 20 gn, kuru hayvan gbresinde 14 gn ve kn 28 gn canl kalabilir. Virusun asit ve alkali pH derecelerine duyarllndan dolay; sodyum karbonat (amar sodas), sodyum bikarbonat (yemek sodas) ve sodyum hipoklorit (amar suyu) antiseptik ve dezenfektan olarak kullanlabilir.
Epidemiyoloji
Epidemiyoloji: Poplasyonlarda hastalklarn skln, dalmn ve hastalk oluumunu etkileyen faktrleri inceleyen, bu hastalklara ynelik olarak izlenecek hedefleri ve yntemleri belirleyen bilim daldr.
ap hastal enfekte ve duyarl hayvanlar arasnda genellikle temas yoluyla bular. Virusun tanmasnda ahr, mera, hayvan pazarlar ve nakil srasnda hayvan hareketleri nemli rol oynamaktadr. Enfekte hayvanlarn sekret ve ekstretleri araclyla yksek oranda virus salr. Enfekte hayvanlarn salyas, vezikl kabuu ve svs, st, semeni, idrar ve dks ile virus bulaabilir. Hastalktan iyileen hayvanlar farengeal blgelerinde virusu uzun sre tarlar (koyunlar 9 ay, srlar 3.5 yl). Bu hayvanlar enfeksiyon kayna olarak kabul edilir. ap virusu aerosol yolla rzgrn durumu, hava scakl ve nem oranna bal olarak olduka uzaklara tanabilmektedir. Bulak yemler, nakil aralar, insanlar, kular ve dier hayvanlar, sinekler, ahr personelinin kulland malzemeler, hayvansal rnler ve mezbaha atklar hastaln baka yerlere tanmasnda rol oynayabilir.
Patogenez ve Klinik Bulgular

Patogenez: Bir hastaln veya patolojik durumun meydana geli srecindeki deiiklikleri ifade eder. Perakut seyir: nkbasyon sresi ksa olan ve enfeksiyona ilikin klinik belirtilerin ok hzl gelierek genellikle lmle sonuland seyir ekline verilen isimdir. Patognomik bulgu: Bir hastal dier hastalklardan ayran ve hastala tehis konulabilmesi iin yeterli olan klinik veya patolojik bulgulara verilen isimdir.
Genellikle aerosol yolla alnan virus balangta farenks mukozasnda oalr. Yaklak gn sren bir viremi sonucunda virus zellikle deride, ba mukozasnda, ayaklarda ve memede vezikl oluumuna neden olur. Hastaln perakut seyrinde gen hayvanlarn kalp kasnda kaplan derisi grnmnde gri-sar ve beyaz lekelerin olumas otopside patognomiktir. Hastaln inkbasyon sresi 2-8 gndr. Klinik belirtiler sr ve domuzlarda genellikle ok iddetlidir. Koyun ve keilerde ise ounlukla subklinik enfeksiyon grlr. Srlarda inkbasyon sresinden sonra ate, itahszlk, depresyon, st veriminde belirgin dme, ar salivasyon ve iplik tarznda salya grlr (Resim 7.1). Dilde, di etinde, sert damakta, ayaklarn koroner bandnda, trnak aralarnda ve memede vezikller oluur. Azdaki vezikller 7 gn iinde iyileir fakat ayaklardaki ve memedeki lezyonlarn bakterilerle sekonder enfeksiyonu sonucu kronik topallk ve mastitis ekillenir. Gen dana, kuzu ve olaklarda hastala bal olarak vezikller olumadan nce kalp kasnda meydana gelen dejenerasyon ani
7. nite - Srlarn nemli Viral Hastalklar
113
lmlere neden olabilir. Yal hayvanlarda lm oran ok dktr. Hastalanm gebe ineklerde yavru atma gzlenir. Koyun ve keilerde hastalk tablosu srlara gre daha hafiftir ve vezikller yalnzca ayaklarda ve azda ekillenir. ap hastal zoonotik zellik tamaktadr. nsanlarda ok nadir olarak el ve az lezyonlar oluturabilir ancak prognozu iyidir.
Resim 7.1 ap hastalnda iplik tarznda salya ak Kaynak: http://www.sap.gov. tr/uploadimg/saplez yonresimleri.pdf
Tehis
Hastala zel klinik belirtiler ve lezyonlar tehiste yardmc olur. Kesin tehis etken izolasyonu ve serolojik yntemlerle yaplabilir. Hastalkla mcadelede hastala neden olan virus serotipinin belirlenmesi alnacak kontrol nlemleri asndan nemlidir. Bu amala hasta hayvanlardan elde edilen vezikl kabuu ve svs, hastaln akut dneminde alnan kan ve zefarengeal aknt rnekleri ilgili laboratuvarlara gnderilir. Virus izolasyonu iin kobay, fare yavrular ve eitli hcre kltrleri kullanlabilir. ap hastal virusunun hangi serotipinin hastala neden olduunun tespitinde ve hastala zg antikorlarn belirlenmesinde ELISA kullanlmaktadr.
Korunma ve Kontrol
ap hastal birok lkede ihbar mecburi hastalklar listesindedir. Hastaln kontrol iin uluslar aras bir ibirlii gereklidir. Hastalkla mcadelede asl ama bulamann nlenmesidir. Bu ama iin 3 yntem uygulanabilir. Bunlar; (1) kesim, (2) karantina ve (3) alamadr. Enfekte hayvanlarn kesilmesiyle virus oalmas nlenmi olur ve bylece bulama zinciri krlr. Bu yntem hastalk insidensinin (grlme skl) dk olduu lkelerde uygulanabilir. Hastalkla mcadele yntemlerinin banda karantina uygulamalar ve dezenfeksiyon gelmektedir. Hayvan hareketlerinin nlenmesi ile hastaln bir blgeden baka bir blgeye yaylmas engellenebilir. Mcadelede en etkili yntem alama uygulamasdr. ap alar inaktif a olarak monovalan, bivalan ve trivalan olarak hazrlanmaktadr. lkemizde hastalkla mcadele amacy-
naktif (l) a: Deiik kimyasal veya fiziksel faktrler kullanlarak hastalk oluturma yetenei ortadan kaldrlm olan mikroorganizmalardan hazrlanan alara inaktif a denir.
114
Viroloji
la alama ile beraber karantina uygulamas yaplmaktadr. lk alama 4 aylk buzalarda tek doz olarak balanr. A tekrar 4-12 ay aralklarla yaplmaldr.
SIIR VEBASI
Sr vebas (Rinder pest, RP) yksek morbidite ve mortaliteye sahip olan akut veya subakut seyirli sistemik viral bir hastalktr.
Etiyoloji ve Epidemiyoloji
Hastalk etkeni Paramyxoviridae ailesinin Morbillivirus grubu iinde yer alan helikal simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virusun tek serotipi vardr. Virus ya zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. Sr vebas virusu +4Cde 410 gn, 37Cde 2-4 saat ve -20Cde aylarca canl kalabilir. Virusun retilmesi iin en duyarl konak sistemi hcre kltrleridir. Deneme hayvan olarak dana ve tavanlar kullanlabilir. Sr vebas virusuna srlar ve yabani ruminantlar duyarldr. Bulama enfekte ve duyarl hayvanlar arasnda direkt temas ve aerosol yolla olur. Virus hasta hayvann boaz, burun ve gzya akntlar, dk, idrar ve style salr. Subklinik enfekte evcil ve yabani domuzlar virus rezervuar olarak rol oynarlar.

Genellikle burun yoluyla vcuda alnan virus tonsillerde ve farengeal lenf nodllerinde oaldktan sonra viremi ile dalak, kemik ilii, st solunum yolu mukozas, akcier ve sindirim sistemine ular. Sindirim sistemi ve st solunum sistemi mukozalarnda nekroz, erozyon, konjesyon ve hemoraji meydana gelir. Lenf nodlleri bym ve demlidir. Gs ve karn boluunda kanl serz sv bulunur. Hastalkta 3-15 gnlk bir inkbasyon sresinden sonra ate ykselir ve itahszlk, depresyon, salivasyon, gzya ve burun aknts vardr. Az mukozasnda zellikle yanak, dudak, dil, sert damak, yumuak damak ve di etinde grlen lezyonlar nekrotik ve erozyonik karakterdedir (Resim 7.2). shal sr vebasnn en nemli bulgusudur. shal, kanl ve sindirim sistemi mukozalar ile karm olarak grlr. Hayvanlarda karn blgesinde iddetli ar ve solunum gl vardr. Dehidrasyon sonucu lm meydana gelir. Endemik blgelerde morbidite dk ve klinik belirtiler hafiftir. Epidemik blgelerde morbidite %100e ve mortalite %90 a ular. Hastal atlatan srlar hayat boyu baktrlar.
Epidemik blge: Hastaln normal artlarda grlmedii ancak salgn durumunda hzl bir yaylm ve olas byk kayplarn beklendii blgeleri ifade eder.
Resim 7.2 Sr vebasnda azda grlen mukozal erezyonlar Kaynak: http://www.fao.org/ docrep/003/t0756e/ T0756E46.jpg
115
Tehis
Klinik ve patolojik bulgular hastaln endemik olduu blgelerde tehis iin genellikle yeterlidir. Hastaln bulunmad blgelerde sr vebas; srlarn viral diyaresi (BVD), srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi (IBR), srlarn korizas ve ap hastalndan ayrt edilmelidir. Hastaln kesin tehisi hcre kltrlerinde virus izolasyonu, histopatolojik yntemlerle enfekte dokularda viral antijen tespiti ve RT-PCR ile viral nkleik asit saptanarak yaplabilir. ELISA ve ntralizasyon testi serolojik tehis iin kullanlabilir.
Korunma ve Kontrol
Sr vebas ihbar mecburi hastalklar listesindedir. Enfeksiyonun grlmedii lkelerde hastaln giriine engel olmak iin hastaln bulunduu lkelerden sr ve hastala duyarl dier hayvanlarn ithali yasaklanmal ve blge karantina altnda tutulmaldr. Hastaln endemik olduu lkelerde hastalk kontrol karantina ve alama ile salanr. Epidemik blgelerde hastalkla mcadelede karantina ve hasta hayvanlarn itlaf edilmesi yoluna gidilir. len ve ldrlen hayvanlar derileri ile birlikte alan derin ukurlara gmlr ve zerleri kirele rtlr. Korunma amacyla hcre kltrlerinde hazrlanan attenye alar kullanlr. Alama tek doz olarak yaplr ve a tekrarna gerek yoktur.
Attenye (Canl) a: Hastalk oluturma yetenekleri zayflatlm buna karn vcutta reyebilen, yaylabilen ve immunolojik kapasitesi yksek olan mikroorganizmalardan hazrlanm alara denir. tlaf: Hastalk mcadele programlarnn zorunluluk arz etmesi durumunda hasta hayvanlarn usulne uygun bir ekilde etik kurallar erevesinde ldrlp gmlerek evresel risk oluturmasnn engellenmesini ifade eder.
SIIRLARIN ENFEKSYZ RHNOTRAKETS

Srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi (Infectious bovine rhinotracheitis, IBR) sr poplasyonlarnda yaygn olan akut seyirli ve latent zellie sahip bulac viral bir hastalktr.
IBR virusu Herpesviridae ailesinin Alphaherpesvirinae alt ailesinde yer alr ve bovine herpesvirus-1 (BHV-1) olarak isimlendirilir. BHV-1 kbik simetrik yapda ve zarfl bir DNA virusudur. Virus ya zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. Serolojik olarak tek tiptir. BHV-1 sr kkenli hcre kltrlerinde kolaylkla retilebilir. BHV-1 enfeksiyonu srlar arasnda olduka yaygndr. Hastaln nakledilmesi virusla enfekte hayvanlarla direkt temas veya indirekt olarak yem ve kullanlan ara-gereler aracl ile olmaktadr. Virus enfekte hayvanlardan gzya, burun aknts, genital aknt, semen, st ve dkyla salmaktadr. Enfeksiyon duyarl hayvanlara akut, subklinik veya latent enfekte hayvanlar vastasyla bular. Latent enfekte hayvanlar virus reaktive olduu zaman (reaktivasyon) klinik belirti gstermeyebilir, fakat duyarl hayvanlar iin enfeksiyon kayna (rezervuar) olarak rol oynarlar. Enfekte boalarn semeni ile virus salr ve bu semen ile tohumlanan ineklerde dl tutmama ve metritis ekillenebilir.
Reaktivasyon: Latent enfekte hayvanlarn strese maruz kalmalar sonucunda virusun yeniden aktif hale gemesine verilen isimdir. Latent enfeksiyon: Baz mikroorganizmalarn hastalk belirtileri oluturmadan vcutta kalmalar durumuna latent enfeksiyon denir. Konak direnci krld zaman bu mikroorganizmalar yeniden klinik hastala neden olabilirler.

BHV-1 organizmaya st solunum sistemi ve konjuktival yolla ya da genital kanal yoluyla girer. Virus organizmaya nazal yolla girdikten sonra farenks ve tonsillerde oalr ve viremi ile vcuda yaylr. Solunum ve genital sistem enfeksiyonunu takiben virus trigeminal ve sakral gangliyonlarda latent kalabilir. Latent virus stres faktrlerine bal olarak zaman zaman reaktive olabilir ve takiben evreye salr.
116
Viroloji
BHV-1 enfeksiyonunun solunum ve genital sistemi etkileyen iki klinik seyir ekli vardr. Solunum formu infeksiyz bovinerhinotrakeitis (IBR), genital sistem formu ise infeksiyz pstler vulvovaginitis (IPV) olarak adlandrlmaktadr. Her iki seyir ekli iin inkbasyon sresi 2-6 gndr. Solunum ve genital sistem hastalklar birlikte veya ayr olarak grlebilir. Solunum sistemi hastalnda klinik belirtiler; yksek ate, itahszlk, depresyon, ksrk, ar salivasyon, konjuktivitis, gzya-burun aknts ve solunum gldr. Burun mukozasnda nekroz ve lserler oluur (Resim 7.3). Plasentay geen virus erken embriyonik lm ve yavru atmaya neden olabilmektedir. Bakteriyel komplikasyon olmad durumlarda 1-2 hafta iinde iyileme olur. Hastalk sreci sekonder bakteriyel enfeksiyonlara bal olarak uzayabilir ve bronkopnymoni sonucu hayvanlar lebilir. BHV-1 gen danalarda oluturduu sistemik enfeksiyona bal olarak ldrc gastroenteritise neden olabilmektedir. Genital sistem enfeksiyonunda klinik belirti olarak ate, depresyon, itahszlk, kuyrukta dikleme, sk ve arl ieme grlr. Vulva mukozasnda ilik, kzarklk ve kk pstller oluur. Serz vajinal aknt sekonder bakteriyel enfeksiyonlarla birlikte birka hafta sren purulent akntya dnr. Ayrca embriyonik lm ve yavru atma problemleri grlebilir. Boalarn genital sisteminde de benzer lezyonlar grlr. Boa ve ineklerde geici infertilite oluabilir.
Resim 7.3 Srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi: Burun mukozasnda nekroz ve lserler Kaynak:http://home page.usask.ca/~vim 458/virology/studpa ges2009/VirusWebsi te/ibr_nose.jpg
Tehis
BHV-1 enfeksiyonunda karakteristik belirtiler ve lezyonlar ile pheli tehis yaplabilir. Kesin tehis ise virus izolasyonu ve virusa spesifik antikorlarn tespiti ile yaplabilir. Hasta hayvanlardan elde edilen zellikle burun aknts ve genital aknt rnekleri virus izolasyonu amacyla duyarl hcre kltrlerine ekilir. Viral antijenlerin tespiti iin ELISA, viral nkleik asit tespiti iin polimeraz zincir reaksiyonu (PCR), antikor tespiti iin ise ELISA ve ntralizasyon testleri en ok kullanlan yntemlerdir.
117
Korunma ve Kontrol
Hastalkla mcadelede hijyenik nlemlerin alnmas, bakm artlarnn iyiletirilmesi, boa semenlerinin virus ynnden kontrol ve klinik hastala kar korunmak iin attenye veya inaktif virus alar ile alama nemlidir. Attenye virus alar burun ii ya da kas ii yolla uygulanabilir. Kas ii a uygulamas gebe hayvanlarda abortusa neden olduundan burun ii uygulama tercih edilmelidir. lkemizde inaktif alarn kullanmna izin verilmektedir. naktif virus alar kas ii olarak uygulanr ve gebe hayvanlarda rahatlkla kullanlabilir. naktif virus alar ile ilk alama 3-4. ayda yaplmal, 4 hafta sonra tekrarlanmaldr. A tekrar 6-12 ayda bir tavsiye edilmektedir.
SIIRLARIN VRAL DYARES

Srlarn viral diyaresi (bovine viral diarrhoea, BVD) srlarla birlikte koyun ve keileri de etkileyebilen akut seyirli bir viral enfeksiyondur. Hastala bal olarak solunum sistemi, sindirim sistemi ve genital sisteme ilikin bulgular ortaya kar. Ayrca anne karnnda enfekte olan yavrularda konjenital anomaliler de ekillenebilir.
Konjenital anomali: Yavrunun anne karnnda geliim dneminde deiik hastalk etkenleri, kimyasal maddeler veya radyasyon gibi fiziksel etkilere maruz kalmasna bal olarak ortaya kan gelime bozukluklarna konjenital anomali denir. Biyotip: Bir virusun deiik biyolojik zelliklere sahip olan tiplerine biyotip ad SIRA verilir (bkz nite 2). SZDE
Hastalk etkeni olan BVD virusu Flaviviridae ailesi iinde Pestivirus grubunda snflandrlan kbik simetrik yapda, zarfl ve RNA genomuna sahip bir virustur. Virus ya eriticilerine ve yksek scaklk deerlerine kar duyarldr. BVD virusunun hcre kltrnde sitopatolojik etki (CPE) oluturup oluturmamasna gre ayrm yapSIRA SZDE lan 2 biyotipi bulunmaktadr. Bunlar; sitopatojen (cp) ve sitopatojen olmayan (ncp) biyotiplerdir. Sz konusu biyotipler hastaln patogenezinde nemli role sahiptir. Virusun ayrca genetik zelliklerine gre ayrm yaplan farkl iki genotipi (BVDV-1 ve DNELM BVDV-2) de bulunmaktadr. Virusun retilmesinde sr ve koyunlardan kken alan primer ve devaml hcre kltrleri (rnein; MDBK, SFT-R) kullanlabilmektedir. S O R U bilinmesine Hastaln sr yetitiricilii yaplan tm lkelerde yaygn olduu karn, zellikle Kuzey Avrupa lkelerinde son yllarda uygulanan eradikasyon programna bal olarak baz lkelerde hastaln eradike edildii kabul edilmekDKKAT tedir. Hastaln bulamas balca hasta hayvanlarn gz-burun akntlar, dk, st, yavru zarlar, yavru svlar, atk ftus ve semenleri ile olmaktadr. Hastalk iin SIRA SZDE ana kaynak persiste enfekte (immunotolere persiste enfekte) srlardr. Bu srlar yaam boyu yksek dzeyde virus saarak srde hastaln yaylmasn ve devamlln salamaktadr. Klinik hastalk vakalar daha ok 6 AMALARIMIZ ay ile 2 ya arasndaki srlarda grlmektedir. Persiste enfeksiyon modelleriyle ilgili detayl bilgilere Genel Viroloji MeK T (K.Yeilba, A P dipress yaynevi, 2010, Malatya) adl kitaptan ulaabilirsiniz.
DNELM S O R U Persiste enfeksiyon: Enfeksiyon sonrasnda vcutta virus eliminasyonunun DKKAT beklenenden daha uzun srmesi veya virusun yaam boyu elimine edilememesi SIRA SZDE durumunu ifade eder.
AMALARIMIZ
K T A P
Vcuda ounlukla az-burun yoluyla giren BVD virusu ilk oalmasn boaz blgesinde (zellikle tonsiller) gerekletirdikten sonra viremi ekillendirir. Virus tm vcuda yaylr ve zellikle gebe hayvanlarda plasentay geerek ftusu da en N Tsitopatojen ERNET fekte edebilir. Sahada grlen enfeksiyonlarn byk ounluu olmayan (ncp) BVD virus sular tarafndan oluturulmaktadr. Plesentay geen ncp BVD virusu ile enfekte olan ftus gelimeye devam edebilir. Byle yavrularda meydana gelebilecek bozukluklar ftusun virusu aldnda gebeliin hangi dneminde olduuna baldr. Buna gre:
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
118
Viroloji
Sperenfeksiyon: Bir hastalk etkeniyle enfekte olan bireyin ayn etkenin baka bir suuyla veya farkl bir hastalk etkeniyle tekrar enfekte olmasn ifade eder.
Gebeliin ilk 3 aylk dneminde BVD virusunu alan yavrular immunotolere persiste enfekte olarak doarlar. Bu hayvanlar yaam boyu virus taycs ve sacsdrlar. Gebeliin ikinci 3 aylk dneminde BVD virusunu alan buzalarda konjenital anomaliler grlr. Gebeliin son 3 aylk dneminde BVD virusunu alan buzalarda virus elimine edilerek antikor yant geliebilir. Dolaysyla bu buzalarda herhangi bir gelime bozukluu gzlenmez. BVD virus enfeksiyonlarnn grld 6 aylktan byk bireylerde mortalite olduka dk olmasna karn enfeksiyonun morbiditesi yksektir. Gen bireylerdeki (6-12 ay) klinik bulgular daha ok solunum sistemi problemleri eklinde ortaya kmaktadr. Daha byk bireylerde ise ou kez saptanamayan bir ate ve lykopeni tablosu hkimdir. Srdeki baz hayvanlarda ishal, gz-burun akntlar ve az boluu lezyonlar grlebilir. St verimi der ve dier enfeksiyonlara duyarllk artar. Bu hastalktaki kayplarn asl nedeni gebe hayvanlardaki enfeksiyonlardr. Hastala maruz kalan srlarda metritis, dl tutmama, gebelik oranlarnda dme gibi bulgular yannda; gebe kalanlarda yavru atma, erken embriyo lmleri, konjenital anomalili buza doumlar, l doum vb sorunlarla karlalr. Konjenital anomalili buzalarda dik bileklilik, eklemlerde yapsal bozukluklar, kafatas yapsnda bozukluklar, hidrosefalus (beyin zarlarnn sv ile dolu olmas), serebellar hipoplazi (beyinciin normalden daha kk olmas) gibi bulgular ortaya kar (Resim 7.4). Doumdan sonra BVD virusuyla enfekte olan yenidoan buzalarda ise ishal olgular ekillenebilir (bkz. Neonatal buza ishalleri). BVDV-2 genotipinin neden olduu enfeksiyonlarda ok iddetli kanl ishalle karakterize klinik bulgular ortaya kabilir. Hemorajik sendrom olarak adlandrlan bu tablo daha ok Gney ve Kuzey Amerika lkelerinde grlmektedir. Persiste enfekte olarak doan buzalar vcutlarnda srekli olarak ncp BVD virusu tarlar. Genellikle klinik belirti gstermeyen bu bireyler, sitopatojen bir BVD virus suuyla sperenfekte olduklarnda mukoza hastal olarak tanmlanan ve lmle sonulanan bir klinik tablo ekillenir. Mukoza hastal gelien srlarda iddetli, sulu ve kanl bir ishal sz konusudur.
Resim 7.4 Konjenital anomalili domu bir buza Kaynak: http://www.holstein usa.com /html/cvm.html
119
Tehis
Solunum ve sindirim sistemine ilikin klinik bulgularn grld vakalarda, neonatal ishal olgularnda, genital problemlerde, yavru atma ve dl tutma sorunu olan srlar ile anomalili buza doumlarnda BVD virus enfeksiyonlar gz nnde bulundurulmaldr. Ancak klinik bulgular bu hastaln tehisi iin yeterli deildir. Laboratuvar analizi olarak az-burun akntlar, genital akntlar, atk yavruya ait materyaller, kan, dk veya doku rneklerinde virus antijeni aranr. Bu amala sklkla kullanlan yntem ELISAdr. Bunun dnda ayn amala immunofloresan ve immunoperoksidaz yntemleri de kullanlabilir. Viral nkleik asit tespiti amacyla reverz transkripsiyon polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PCR) kullanlrken, antikor tespiti amacyla indirekt ELISA ve serum ntralizasyon yntemleri yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrc tehiste; solunum sistemi hastalna yol aan dier viral ve bakteriyel etkenler, anomalili buza doumlarnda ise mavidil ve akabane hastalklar gz nnde bulundurulmaldr.
Korunma ve Kontrol
BVD ile mcadelede temel hedef anne karnndaki ftuslarn BVD virus enfeksiyonuna maruz kalmasn nleyerek, persiste enfekte buzalarn doumunu engellemektir. Bu amala izlenen iki yntem vardr: Alama: BVD virusa kar kullanlan alar tekli veya kombine alar eklinde hazrlanmtr. Kombine alarda dier solunum sistemi patojenlerine (virus, bakteri ve mikoplazma) kar da korunma salanmas hedeflenmektedir. A uygulamalar, ann kombinasyonuna gre deimekle birlikte, genellikle 4 aylktan itibaren balar. Bir ay sonra tekrar dozu yaplr ve ylda bir kez tekrarlanmas nerilir. Persiste enfekte bireylerin ayklanmas: Srde bulunan persiste enfekte bireylerin belirlenerek srden ayrlmas esasna dayanr. Persiste enfekte bireylerin tespiti amacyla hayvanlarda BVD virus (antijen, nkleik asit) tespitine ynelik almalar yaplr. Pozitif sonu veren hayvanlarda 3 hafta sonra tekrar rnek alnark test yaplr. Bu testte de pozitif sonu veren hayvanlar persiste enfekte olarak kabul edilir.
SIIR LYKOZU
Sr lykozu (bovine leukosis) lenf nodllerinin ve lenfositlerin tmral geliimiyle karakterize sistemik ve bulac viral bir hastalktr.
Lykoz (Lykozis): Lykositlerin saylarnda ar art grlmesi ile karakterize olan, lenfoid dokunun tmral deiimleri.
Hastalk etkeni Retroviridae ailesinin Deltaretrovirus grubu iinde yer alr ve bovine leukemia virus (BLV) olarak isimlendirilir. BLV kbik simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. Virusun lykosit hcre kltrlerinde retilmesi mmkndr. Enfeksiyona srlar, koyunlar ve yabani ruminantlar duyarldr. Hastala en duyarl hayvanlar st emen buzalardr. Hastaln bulamas direkt ve indirekt yollarla olabilir. Virusun esas bulama kaynan enfekte lenfositler oluturur. Virusla bulak cerrahi aletler ve enjektrler bulamada nemli rol oynarlar. Sokucu sinekler de BLV iin mekanik vektr olabilirler. Hastalk etkeni st ve semen ile tanabilir. Byk st iletmelerinde ayn anda doan buzalarn kark stle beslenmeleri ayn anda ok sayda buzann virusu almasyla sonulanr. Virus intra-
120
Viroloji
uterin enfeksiyonlara neden olabilir. Genetik faktrler de BLV enfeksiyonuna kar duyarll etkilemektedir. Subklinik enfekte srlar balca enfeksiyon kayna (rezervuar) durumundadrlar.

Enzootik seyir: Hastaln bir blgede veya poplasyonda srekli olarak belli dzeyde grlmesidir. Sporadik seyir: Hastaln bir poplasyonda tek tek olgular halinde grlmesidir.
Hastalkta hedef hcreler lenfositlerdir. Enfeksiyonun seyri genetik ve immunolojik faktrlere bal olarak ok aamal bir durum gsterir. Hastalk balangta fark edilmez, daha sonra persistent lenfositozis ekillenir ve bu dnem yllarca devam ederek 4-8 yandaki hayvanlarda lenf nodllerinin bymesiyle karakterize tmral oluumlar meydana gelebilir. Hastaln inkbasyon sresi 4-5 yldr. Epidemiyolojik gzlemlere gre BLVnin neden olduu enzootik sr lykozu yetikin srlarda, sporadik sr lykozu ise gen hayvanlarda grlmektedir. Enzootik sr lykozu 2 yan altndaki srlarda nadir grlrken 4-8 ya arasndaki hayvanlarda yaygndr. Klinik olgularn %5-10unda perakut hastalk tablosu sonucunda aniden lm ekillenir. Fakat klinik olgularn ounda subakut ve kronik hastalk tablosu meydana gelir. Hastalk birbirini izleyen iki dnem eklinde seyreder. Bunlar; (1) Prelykoz (tmrsz) ve (2) Klinik lykoz dnemleridir. Prelykoz dnemi kan lenfositlerinin ar oalmas ile belirlenir. Hayvanlar salkl grnmde olmasna karn %60-70inde kan tablosu deimitir. Klinik lykoz dneminde kan tablosundaki deiiklikler yannda dalak ve lenf nodllerindeki ar byme karakteristiktir. Bbrekler, karacier, timus, tm lenf nodlleri, barsaklar ve baka birok dokuda tmr oluumunu takiben solunum ve yutma gl, feller, demler, kilo kayb, ekzoftalmus ve st veriminde azalma meydana gelir. Klinik belirtiler ve tmr oluumundan sonraki 2-3 hafta iinde hastalk lmle sonulanr.
Tehis
Hastaln klinik olarak tehisi zordur. Kesin tehis hematolojik, serolojik ve virolojik yntemlerle yaplabilir. Lenfosit saysndaki art sr lykozunun tehisinde yardmc olmasna ramen tek bana yeterli deildir. Serolojik tehis iin ELISA ve agar jel immunodifzyon (AGID) yntemleri kullanlr. Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) BLV enfeksiyonunun virolojik tehisi iin kullanlabilir.
Korunma ve Kontrol
Hastalkla mcadelede bulamann engellenmesine ynelik nlemler alnmaldr. Bu amala; (1) bulak cerrahi aletler steril edildikten sonra kullanlmal, (2) enjektr ineleri ile tek uygulama yaplmal, (3) lykoz tespit edilen srlerdeki buzalarn kark stle beslenmeleri engellenmeli, (4) serolojik kontrollerde antikor pozitif bulunan hayvanlar srden uzaklatrlmaldr. Hastala kar a uygulamas yoktur.
AKABANE HASTALII
Akabane ruminantlarn sokucu sineklerle bulaan ve transplasental enfeksiyonu takiben konjenital anomalili buza doumlarna neden olan viral bir hastaldr.
Akabane virusu Bunyaviridae ailesinin Orthobunyavirus grubu iinde yer alan helikal simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. Virusun st emen farelerde ve farkl hcre kltrlerinde retilmesi mmkndr.
121
Hastalk sr, koyun ve keiler arasnda Culicoides cinsi sokucu sinekler tarafndan tanr. Akabane virusu tropikal ve subtropikal blgelerde yaygndr. Sokucu sinekler, virus ve duyarl konaklarn birlikte olduu blgelerde hastalk endemik seyreder. Bu blgelerde hastalk srekli vardr ve hayvanlar hastala kar baklk kazanm durumdadr. Konjenital anomalili doumlar bu blgedeki hayvanlarda ok nadir grlr. Virus tayan sokucu sinekler uygun iklim artlarnda rzgar ile virus bulunmayan yeni blgelere ulaabilir. Bu blgelerdeki duyarl gebe hayvanlarda nceden bir baklk gelimedii iin yaygn konjenital enfeksiyonlar meydana gelir. Endemik blgelere tanan virusa duyarl gebe hayvanlar da risk altndadr.

Virusla enfekte sinein duyarl gebe inei sokmasn takiben virus kan dolam yoluyla plasentay geerek ftusa ular. Klinik belirtiler ve patolojik deiikliklerin olumas virusun gebelik srasnda ftusu enfekte etme zaman ve duyarl hayvann trne bal olarak deiir. iddetli etkilenmi ftuslar lr ve yavru atma ekillenir. Hayatta kalanlarda eitli anomaliler meydana gelir. Gebeliin 80-120 gnleri arasnda enfekte olan buzalarda hidranensefali, 120-180 gnleri arasnda enfekte olan buzalarda ise nrolojik artrogripozis ekillenir. Baz buzalarda artrogripozis ve hidranensefali birlikte geliebilir. Bu anomalili buzalar genellikle g douma ve iddetli doum komplikasyonlarna neden olabilir. Bu esnada inekler lebilir ya da ineklerde fertilite problemleri geliebilir. Koyun ve keilerde de hastalk oluabilir. ounlukla gebeliin 28-56. gnleri arasnda enfekte olan koyun ve keilerin ftuslarnda artrogripozis ve hidranensefali birlikte ekillenir. Akabane virusu ile enfekte olmu kuzu ve olaklar ya l doar ya da doumdan ksa bir sre sonra lrler. Koyun ve keilerde yavru atma da oluabilir.
Tehis
Hastaln tehisi klinik belirtiler, makro-patolojik incelemeler ve epidemiyolojik gzlemlerle yaplabilir. Virus izolasyonu amacyla hcre kltrleri ve st emen fareler kullanlr. Bu amala materyal olarak atk ftus ve plasenta rneklerinden yararlanlr. Antikor tespiti iin ELISA ve ntralizasyon testi en ok kullanlan yntemlerdir.
Korunma ve Kontrol
Virustan etkilenmi hayvanlar iin spesifik tedavi yoktur. Gebe hayvanlarn akabane virusuna kar korunmalarna ynelik nlemler alnmaldr. Sokucu sineklere kar nlemler alnmal ve endemik blgelere duyarl hayvanlarn tanmasndan kanlmaldr. Hcre kltrnde hazrlanan inaktif virus alar Japonya ve Avustralyada kullanlmaktadr.
SIRA SZDE Srlarda hangi viruslar konjenital anomalili buza doumlarna neden olur? SIRA SZDE
GN HASTALII
gn hastal (Bovine ephemeral fever, BEF) srlarn akut seyirli ve sokucu sineklerle nakledilen viral bir hastaldr. Asya, Avustralya ve Afrikann tropik ve S O R U subtropik blgelerinde ok yaygn olarak grlr.
DKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
122
Viroloji
BEF virusu Rhabdoviridae ailesinin Ephemerovirus grubu iinde yer alan helikal simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya zclere kar duyarldr. BEF virusunun izolasyonu iin yavru fareler ok duyarldr. Virusun BHK-21 ve Vero devaml hcre kltrlerinde retilmesi de mmkndr. Doal artlarda hastala srlar duyarldr. Hastaln tanmas Culicoides cinsi sinekler vastasyla olmaktadr. Virus temas ve indirekt yolla tanmamaktadr. Hastalk sokucu sinek poplasyonunun youn olduu mevsimlerde ortaya kar. Hastal geiren hayvanlar hayat boyu baktrlar. Yeni salgnlara; daha nceki salgndan sonra doan gen hayvanlar duyarldr. Hastaln iddeti, corafik dalm ve grlme skl yldan yla farkllk gsterir ve hastalk salgnlar periyodik olarak meydana gelir. lkemizin zellikle gney blgelerinde zaman zaman gn hastal salgnlar grlmektedir.

Sokucu sinekler vastasyla kana geen virus zellikle lykositlere ilgi gsterir. ounlukla eklemlerde serz sv birikimi ve iskelet kaslarnda nekrozlar meydana gelir. Lenf nodlleri ve akcierlerde yaygn dem oluabilir. Klinik belirtiler karakteristiktir. Hastalk aniden balar ve ok iddetlidir. Hayvanlarn st veriminde ani azalma ile birlikte iki veya ok fazl ate belirgindir. Etkilenmi srlarda; itahszlk, depresyon, titreme, gzya ve burun aknts, salya, kaslarda kaslma, nefes darl, gevi getirmenin durmas ve topallk grlr. Boaz blgesinde dem, eklemlerde arl ilik ve bir hafta kadar sren geici fel ekillenir. Hastalk yaklak olarak 3 gn (2-5 gn aras) srer ve hasta hayvanlar kendiliinden iyileirler. Morbidite %90a ulaabilirken mortalite %1-2 kadardr.
Tehis
Karakteristik klinik bulgular ve epidemiyolojik verilerle tehis konulabilir. Hastaln ani balamas, 2-5 gn srmesi ve kendiliinden iyilemesi, mevsimsel oluu ve yksek ate karakteristik bulgulardr. Kan rneklerinden virus izolasyonu iin yavru fareler kullanlabilir. Ntralizasyon testi ve ELISA serolojik tehis amacyla kullanlr.
Korunma ve Kontrol
Hastaln hzl ve iyi seyrinden dolay mcadele etmek kolaydr. Tedavi amacyla anti-enflamatuvar ilalar ve damar ii kalsiyum uygulamalar faydal olur. St veriminin dmesine engel olmak amacyla Japonya, Gney Afrika ve Avustralya gibi lkelerde inaktif ve attenye virus ile hazrlanm alar kullanlmaktadr.
SIIRLARIN KORZASI
Srlarn korizas (Malignant catarrhal fever, MCF); srlarla birlikte geyik, buffalo ve antilop gibi baz vahi ruminantlarda grlen, solunum sistemi, sindirim sistemi, MSS ve lenforetikler dokular etkileyen viral bir hastalktr. Domuz ve keilerde de klinik MCF vakalar bildirilmitir.
Hastalk etkeni Herpesviridae ailesinde Gammaherpesvirinae alt ailesinde yer alr. Srlarda koriza hastalna neden olan 2 virus tr bilinmektedir. Bu viruslardan birisi (Alcelaphine herpesvirus-1) doal olarak sadece Afrika ktasnda g-
123
rlrken, dieri [ovine herpesvirus-2 (OvHV-2)] Afrika dndaki blgelerde ortaya kan sr korizas vakalarndan sorumludur. Sr korizas sporadik vakalar halinde ortaya kar. OvHV-2 koyun ve keileri rezervuar olarak kullanmaktadr. Bu hayvanlarda klinik bulgu gstermeksizin yaam boyu sren bir enfeksiyon oluturur. Srlar, barnakta veya merada birlikte bulunduklar koyun ve keilerden enfeksiyonu alrlar. Koyunlar zellikle kuzulama dneminde virusu youn bir ekilde samaktadr. Dolaysyla srlarda grlen MCF vakalar bu dnemlerde art gsterir.

Hastala ilikin bulgular arlkl olarak sindirim sistemine yerlemekle birlikte, solunum sistemi, MSS, mukoza yzeyleri ve kan tablosu deiiklikleri de ortaya kar. Klinik olarak perakut, akut veya kronik seyirli bir tablo ekillenebilir. Hastaln 4 klinik formu vardr Perakut form: Yksek ate, kas titremeleri kanl ve sulu ishal gzlenir. Hayvan ksa srede lme srklenir. ntestinal form: Yksek ate ve iddetli ishalle birlikte mukozalarda ar sekresyon ve gzya aknts vardr. Hayvan 4-9 gnde lme srklenir. Ba-gz formu: En sk grlen form olan ba-gz formunda nceleri serz olarak balayan burun aknts daha sonra irinli hale dnr. Yksek ate vardr. Gzlerde irinli aknt vardr ve gzde bulanklk ekillenir (Resim 7.5). Bu form yaklak 10 gn iinde lmle sonulanr. Hafif form: Seyrek grlen bu formda daha dk bir ate ve deride dkntler ekillenir. Saylan klinik seyir ekillerinin tamamnda sinirsel bulgular oluabilmektedir.
Resim 7.5 Sr korizasnda gzlerde ekillenen bulanklk Kaynak: Vilkoren ve ark. (2006) Journal of Wildlife Diseases, 42 (4); 797-807
124
Viroloji
Tehis
Hastaln tehisi klinik ve patolojik bulgulara ilaveten laboratuvar testleriyle yaplabilir. Bu amala kullanlan en duyarl yntem PCR ile viral nkleik asitin saptanmasdr. Ayrc tehiste BVD, IBR, mavidil ve sr vebas gz nnde bulundurulmaldr.
Korunma ve Kontrol
Hastala ynelik bir tedavi veya a uygulamas yoktur. Korunmada izlenebilecek en etkili uygulama srlarn mera ve barnaklarda koyun ve keilerden ayr tutulmalardr.
SIIRLARIN SNGERMS BEYN HASTALII

Deli inek (Mad cow) hastal olarak da adlandrlan srlarn sngerimsi beyin hastal (Bovine spongiform ensefalopati, BSE) srlarn progresif sinirsel semptomlarla karakterize lmcl bir hastaldr. Zoonoz nitelikteki bu hastalk ilk olarak 1986 ylnda ngilterede tespit edilmitir. Takiben Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Japonya ve birok Avrupa lkesinde BSE vakalar bildirilmitir. lkemizde BSE hastal grlmemektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA SZDE K T A P
Hastalk etkeni bir priondur ve BSE prionu olarak tanmlanr. Prionlar, nkleik asit tamayan protein yapsnda enfeksiyz etkenlerdir ve yap olarak sinir dokularda bulunan normal prion proteininin (PrPc) modifikasyonu ile ortaya kan anormal SIRA SZDE prion proteininden (PrPsc) ibarettir. PrPsc ultraviyole k, formaldehit, eter, kloroform, proteolitik enzimler ve deiik dezenfektanlara dayankldr. Standart otokD N E L M direnlidir, ancak 1M sodyum hidroksitten etkilenir. Prionlar lav artlarna (121C) baklk sistemini uyarmad iin bu etkenlere kar antikor yant olumaz. BSE anormal proteininin (PrPsc) besinlerle birlikte alnmas yoluyla bulaS O Rprion U SIRA SZDE maktadr. Hastaln ilk olarak Scrapie prionu ile enfekte koyunlarn et-kemik unu olarak sr yemlerine katlmasyla srlara bulat kabul edilmektedir. Hastalk DKKAT vakalar st ve 3-6 ya aras srlarda daha yksek oranda grlmD srlerde NELM tr. Klinik vakalarn byk bir blm 30 aylktan daha byktr. Sr yemlerinSIRA SZDE de memeli hayvanlardan kken alan et-kemik unu kullanmnn yasaklanmasndan S O R U uzunca bir sre sonra hastalk insidensi azalm ve klinik vakalar sonlanmtr.
D K Kdaha A T detayl bilgiler iin nite 2yi inceleyebilirsiniz. Prionlar ile ilgili
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Prionlar ve SIRA prion oalmas ile ilgili geni bilgilere aadaki kitaplardan ulaabilirsiniz: SZDE K T A P Genel Viroloji (K.Yeilba, Medipress yaynevi, Malatya, 2010); Prion Biology and Diseases 2. bask, (S.B.Prusiner (ed), Cold Spring Harbor Laboratories Press, New York, AMALARIMIZ 2004). TELEVZYON
K T A P sresi olduka uzun olup 2-8 yl arasnda deiebilir. Vcuda BSEde inkbasyon NT E R N E T BSE prionu ncelikle barsaklardaki Peyer plaklarnda oaaz yoluyla alnan lr. Takiben sinirler araclyla beyine ulaarak asl oalmasn buradaki sinir hcE L E V Z Y O gerekletirir. N relerinde T (nyron) Prion oalmasna bal olarak nyronlarda vakuoler dejenerasyon geliir ve beynin mikroskopik incelemesinde boluklar eklinde ortaya kan sngerimsi yap ekillenir. NTERNET
NTERNET
125
Hastalkta ilk klinik bulgu olarak huy deiiklikleri ortaya kar. Giderek ilerleyen bulgular arasnda deri ve kaslarda titreme, k ve ses gibi uyarlara kar ar duyarllk, anormal duru, tekme atma, srekli zayflama ve yry bozukluklar saylabilir. Hastalk bulgular ortaya kan hayvanlar 2-3 haftadan 1 yla kadar deien bir srete lme srklenir.
Tehis
BSE hastalnn klinik bulgular tehis iin yeterli deildir. Ayrca canl hayvanlarda BSE tehisi amacyla kullanlabilecek bir laboratuvar yntemi de henz bulunmamaktadr. Kesin tehis, len veya kesilen hayvanlarn beyin dokusundan alnan rneklerin ELISA kullanlarak veya histopatolojik ve immunohistokimyasal yntemler uygulanarak incelenmesiyle konulabilir. Histopatolojik incelemelerde beyin dokusunda vakuollerden oluan sngerimsi yap saptanr. ELISA ve immunohistokimyasal incelemelerde ise prion proteini tespit edilmeye allr. Prion proteininin tespiti amacyla western blot yntemi de kullanlabilmektedir.
Korunma ve Kontrol
BSE hastalnda uygulanan etkin bir tedavi yntemi yoktur. Mcadelede uygulanacak temel nokta srlarn yemlerine memeli hayvanlardan kken alan et kemik unlarnn katlmamasdr. Bu koul tm dnyada yasal olarak uygulamaya konulmu ve bylece BSE mcadelesinde baarya ulalmtr. Hastala kar herhangi bir a uygulamas sz konusu deildir. Zoonotik nitelikte olan BSE hastal bildirimi zorunlu olan hastalklar listesinde yer almaktadr.
Bildirimi zorunlu (hbari mecburi) hastalk: Klinik muayene veya laboratuvar yntemleriyle tehis edildiinde resmi makamlara bildirilmesi zorunlu olan hastalklara bildirimi zorunlu (ihbari mecburi) hastalk denir.
NEONATAL BUZAI SHALLER

Drt haftalktan daha kk olan buzalarda grlen ishal olgular neonatal ishal olarak adlandrlr. Buzalarda hayatn ilk aynda meydana gelen lmlerin en nemli nedeni neonatal ishal ve bunu takiben geliebilen septisemidir.
Multifaktoriyel etiyolojisi olan neonatal ishal olgularnda en sk karlalan etiyolojik ajanlar rotaviruslar ve coronaviruslardr. Bununla birlikte olgularn hemen hemen tamamnda Escherichia coli (enteropatojenik E. coli) saptanabilir. Baz olgularda Salmonella dublin bakterisi ve bir protozoon olan Cryptosiporidium parvumda tespit edilebilmektedir. Ayrca BVD ve IBR viruslar da neonatal ishal olgularna katlabilmektedir. Hastalk, sr yetitiricilii yaplan her yerde grlebilir. Gerek rotaviruslar gerekse coronaviruslar duyarl hayvanlara virusla bulak yem ve su aracl ile bular. zellikle rotaviruslar evre artlarna son derece dayankldr ve kontamine barnakta bulunan buzalar arasnda kolaylkla yaylabilir. Buzalar iin en nemli hastalk kaynaklarndan birisi de klinik bulgu gstermeden virus tayan ve yayan erikin srlardr.

Hastalk bulgular tipik olarak 3-4 haftala kadar olan buzalarda ortaya kmaktadr. Rota ve coronaviruslar barsaklarda lokal enfeksiyona neden olmaktadr. Buna bal olarak sulu ve sar-yeil renkli bir ishal ekillenir. zellikle yeterli kolostrum almam olan buzalarda klinik tablo hzla ilerler. Hayvanda ar su kayb sonucunda dehidrasyon geliir. Baz olgularda dkda mukus ve kan grlebi-
126
Viroloji
lir. Virus enfeksiyonuna bal olarak barsak epitellerinin ykmlanmas ile barsaklarda bulunan E.colinin etkin bir ekilde oalmas ve kan dolamna katlarak septisemi oluturmas sz konusu olur. Bu durumda klinik tablo daha da arlar. Hayvan hipovolemik oka bal olarak lme srklenebilir.
Tehis
Hastaln tehisi klinik gzlemlere dayanlarak konulabilir. zellikle hastalk etkenlerinin kesin olarak identifiye edilebilmesi iin laboratuvar testlerine bavurulur. Rota ve coronaviruslarn tehisi iin ELISA kullanlr. Ayrca bakteriyolojik ve parazitolojik incelemeler yaplmaldr.
Korunma ve Kontrol
Neonatal ishal olgularndan korunmada en etkili yntem barnak hijyeninin salanmasdr. Bununla birlikte buzalarn mutlaka kolostrum almas salanmal ve mmknse neonatal dnem boyunca bireysel barnaklarda bulundurulmaldr. Neonatal ishal olgularnn kontrolnde uygulanan etkili yntemlerden birisi de annelere uygulanan rota ve coronavirus asdr. Bu amala gebe inekler doumdan 8 hafta nce ve 2 hafta nce olmak zere iki kez alanr. Bylece yavruya kolostrumla aktarlan baklk dzeyi artrlm olur.
SIRA SZDE
Srlarda sindirim sistemi hastalna neden viruslar hangileridir? SIRA SZDE

DNELM Srlarda grlen nemli meme ba hastalklarnn etkeni olan viruslar, duyarl konak trleri ve oluturduklar hastalk bulgular Tablo 7.2de verilmitir. S O R U
DNELM S O R U
SIIRLARIN MEME BAI HASTALIKLARI
Tablo 7.2 Srlarda viruslarn D K K A T neden olduu nemli meme ba hastalklar SIRA SZDE
Hastalk Ad
Virus Ailesi (Alt ailesi veya DKKAT Grubu) Herpesviridae SIRA SZDE
Virus
Duyarl Konak Sr, domuz, koyun, kei ve yabani ruminantlar Sr ve yabani ruminantlar Sr, insan, kedi, rat ve hayvanat bahesi hayvanlar
Klinik Bulgu
Srlarn mamillitisi
Bovine (Alphaherpesvirinae) herpesvirus-2 Bovine papillomavirus Cowpox virus
Meme ve meme ba lezyonlar Meme ve meme banda papillomlar Meme ve meme ba lezyonlar Meme ve meme ba lezyonlar
AMALARIMIZ
Srlarn AMALARIMIZ Papillomaviridae papillomatozu Poxviridae Sr iei K T A P (Orthopoxvirus) Yalanc sr Poxviridae iei (Parapoxvirus) TELE VZYON
K T A P
TELEVZYON
Pseudocowpox Srlar virus
Srlarn Mamillitisi
Mamillitis: Meme bann yangsna verilen NTERN E T isimdir.
Srlarn mamillitisi (Bovine mammillitis) st srlarnda meme ve meme ba deriNTE RNET sinin lseratif deiiklerle karakterize latent seyirli viral bir enfeksiyonudur. Etken Herpesviridae ailesinin Alphaherpesvirinae alt ailesinde yer alr ve bovine herpesvirus-2 (BHV-2) olarak isimlendirilir. BHV-2 enfeksiyonu sr iinde sporadik olarak ya da salgnlar tarznda grlr. Srlar dnda yabani ruminantlar da virusa duyarldr. Hastalk st sam makineleri ve mekanik vektr olan sinekler vastasyla tanr. Lezyonlar 3-7 gnlk bir inkbasyon sresinden sonra meme ba derisinde kabarck oluumu ile balar. Kabarcklar geniler, veziklleir ve patlar. Sonra lser-
127
lemi koyu renkli kabuklar ekillenir. Yara kabuu atlama ve kanama eilimindedir. Meme ba arldr ve hayvanlar st samna diren gsterirler. Hastalk 25 hafta devam eder ve tamamen iyileme grlr. yileme sekonder bakteriyel enfeksiyonlarla gecikir ve mastitis oluabilir. St veriminde belirgin de yol aar. En iddetli lezyonlar yeni doum yapm ineklerde meydana gelir. Meme ve meme ba derisi ile birlikte az ve genital organlarda da lseratif lezyonlar oluabilir. Hastaln tehisi klinik belirtiler, histopatolojik incelemeler ve virus izolasyonu ile yaplabilir. Yara kabuklar ve vezikl svsnn hcre kltrlerine inokulasyonu ile virus izole edilebilir. Klinik tehiste dier meme ve meme ba enfeksiyonlar (sr iei, yalanc sr iei, ap ve papillomatoz) gz nnde bulundurulmaldr. Duyarl hayvanlara virusun bulamasn engellemek iin hijyenik nlemler alnmal ve st sam makinelerinin balklar dezenfekte edilerek kullanlmaldr. Korunma amacyla kullanlan bir a mevcut deildir. Srlarda hangi viral hastalklar sokucu sinekler vastasyla bular? SIRA SZDE
Mastitis: Meme dokusundaki patolojik deiikliklerle karakterize olan yangsal duruma mastitis denir.
Srlarn Papillomatozu
SIRA SZDE
Srlarn papillomatozu (Bovine papillomatosis) zellikle gen srlarn meme ve memeba derisinde oluan papillomlarla (siil) karakterize viral bir hastaldr. S O R U olarak ok Hastalk etkeni Papillomaviridae ailesi iinde yer alr ve immunolojik sayda tipi mevcuttur. evre artlarna ok dayankl olan virus uzun sre enfeksiyzitesini korur. Virus direkt olarak enfekte srlarla temas yaDda indirekt olarak KKAT kullanlan yemlik, suluk, sam makineleri, enjektr ve meme sondas kullanm ile hayvandan hayvana tanmaktadr. SIRA SZDE Hastaln inkbasyon sresi 1-3 ay arasnda deimektedir. Virus ahr malzemeleri ve altlklarn deride yzeysel olarak meydana getirdikleri yaralardan organizmaya girer. Balangta deri zerinde kk dmckler meydana gelir ve AMALARIMIZ bunlar byyerek keratinize olurlar. Meydana gelen bu mantar ve iplik tarzndaki deri deiiklikleri (papillomlar) meme ve memebanda lokalize olmutur (Resim 7.6). Prognoz genellikle iyidir, ancak virusun ilk girdii srlerde ylK T enfeksiyon A P larca devam edebilir. Bazen st samnn zorlamasna ve tamamen durmasna neden olabilirler. Baz durumlarda papillomlar idrar kesesi, genital organlar ve derinin farkl blgelerine yaylabilir. TELEVZYON
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim 7.6
TELEVZYON
NTERNET
Srlarn papillomatozisi: Meme banda NTERNET papillomlar Kaynak: Maeda ve ark (2007). Veterinary Microbiology, 121: 242.
128
Otovaksinasyon: Hasta hayvann kendi vcudunda gelien papillomlardan hazrlanan a ile alanmasn ifade eder.
Viroloji
Hastaln tehisi lezyonlarn incelenmesi ve dier meme ve meme ba enfeksiyonlar gz nne alnarak yaplr. Kesin tehis papillomlarn histopatolojik kontrol ile mmkn olabilir. Papillomatoz olgularnda genellikle tedaviye gerek yoktur. Cerrahi mdahale yaplabilir, ancak tekrar papillomlar geliebilir. Hastaln yaygn grld srlerde otovaksinasyon nerilebilir.
Sr iei
Sr iei (Cowpox) st srlarnn meme ve meme balarnda oluan krmzmtrak kabartl lezyonlarla karakterize genellikle hafif seyirli viral bir hastaldr. Hastalk etkeni Poxviridae ailesinin Orthopoxvirus grubu iinde yer alr. Sr iei virusunun enfeksiyon oluturduu trler arasnda sr, insan, kedi, rat ve hayvanat bahesi hayvanlar bulunur. Virus rezervuar kemirici hayvanlardr. Hastalk sam srasnda temasla tanmaktadr. Virus bir hayvandan dierine st sam makineleri ve insanlar vastasyla bular. Hastalk zoonoz karakter gsterir. Sr ieinin inkbasyon sresi 3-7 gndr. Hastalk hafif bir atele balar. Meme ve memeba derisinde snrl kzarklk ve demi takiben vezikller oluur. Sonra vezikller yrtlarak pstle dnr ve bu lezyonlar kuruyarak kabuklar. Lezyonlar genellikle 1 ay iinde iyileir. Baz durumlarda sekonder bakteriyel enfeksiyonlar sonucu iyileme gecikir ve mastitis ekillenebilir. Hastaln tehisi klinik, virolojik ve histopatolojik yntemlerle yaplabilir. Klinik olarak dier meme ve memeba hastalklar gz nnde bulundurulmaldr. Virus izolasyonu iin embriyolu yumurta ve hcre kltrleri kullanlabilir. Hastalkta prognoz iyidir. Hijyenik nlemler alnmal ve sekonder bakteriyel enfeksiyonlara kar antibiyotik uygulamas yaplmaldr.
Yalanc Sr iei
Yalanc sr iei (Pseudocowpox) st srlarnn meme ve memeba derisinde oluan iek benzeri lezyonlarla karakterize endemik seyirli viral bir hastaldr. Hastalk etkeni Poxviridae ailesinin Parapoxvirus grubu iinde yer alr. Virusun retilmesi iin hcre kltrleri kullanlabilir, fakat embriyolu yumurtada retilmesi mmkn deildir. Pseudocowpox virusu iki yan zerindeki st srlarna ve inSIRA SZDE bular. Zoonoz nitelikteki hastala, zellikle elle sam srasanlara temas yoluyla snda insanlara bulat iin sac nodlleri (milkers nodes) ismi de verilmektedir. Hastalk lokal seyreder ve yaklak 6 gnlk bir inkbasyon sresinden sonra DNELM ilk olarak meme ve meme ba derisinde kzarklk meydana gelir. Sonra pstller geliir ve bunlar kuruyarak kabuklama oluur. Daha sonra kabuk der. Yuvarlak O R U ya da at nalSbiimindeki bu deiiklikler patognomiktir. Genellikle 4-6 hafta iinde iyileme olur. Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar sonucu iyileme gecikebilir. Bazen kronik oluabilir. D enfeksiyonlar KKAT Tehiste meme ve meme bann dier hastalklar gz nnde bulundurulmaldr. Lezyonlardan hazrlanan elektron mikroskopi preparatlar ile virusun tespiti SIRA SZDE mmkndr. Hastalkla mcadele iin; hijyenik nlemler alnmal ve sekonder bakteriyel enfeksiyonlara kar lokal olarak antibiyotik uygulanmaldr. Makine ile sam srasnda otomatik meme balklarnn her inekten sonra dezenfekte edilmeAMALARIMIZ si gerekir. Srlardan insanlara K T A P bulaan viruslarla ilgili detayl bilgilere Zoonozlar (M. Doanay, N. Altnta, Bilimsel tp yaynevi, 2009, Ankara) adl kitaptan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
129
SIIRLARIN SOLUNUM SSTEM HASTALIK KOMPLEKS

zellikle buzalarda ve 10 aylktan daha gen olan srlarda yaygn olarak ortaya kan solunum sistemi hastalklar srlarn solunum sistemi hastalk kompleksi olarak tanmlanr.
Hastaln etiyolojisinde genellikle oklu enfeksiyonlar grlmektedir. Bu enfeksiyonlarda deiik viruslar [respiratorik sinsityal virus, parainfluenza-3 virusu, srlarn viral diyare (BVD) virusu, IBR virusu, sr adenoviruslar, sr coronavirusu vb], baz bakteriler [Mannheimia haemolitica, Pastorella multocida, Haemophilus somnus, Salmonella Dublin, Arcanobacterium pyogenes] ve mikoplazmalar [M. bovis, M. dispar] rol almaktadr. Bu olgularda viruslar tek bana hastalk bulgularna sebep olabilmesine karn, birok olguda bakteri ve mikoplazmalarn da tabloya katld grlr. Bakteriyel etkenlerden bazlar salkl hayvanlarn solunum sisteminde bulunmaktadr. Viruslarn balatt hastalk tablosuna katlan bu etkenler klinik bulgularn arlamasna ve viruslarn oluturduu interstisyel pnymoninin irinli pnymoniye dnmesine nclk ederler. Srlarn solunum sistemi hastalk kompleksi tm dnyada yaygn olarak grlmektedir. Hem eti hem de st sr srlerinde karlalan bu problem nemli ekonomik kayplara yol aabilmektedir. Her yatan srlarda grlebilmesine karn hastalk bulgularnn zellikle yalar 4-10 ay arasnda deien gen srlarda younlat grlr. Bu duruma yol aan balca faktrler unlardr; Yeni doan buzalar genellikle 3-6 aylk olana kadar maternal antikorlar tarafndan korunur. Bu dnemden itibaren maternal antikorlar kaybolur ve buza yeni enfeksiyonlara ak hale gelirler. Buzalarn aylktan itibaren grup halinde barndrlmaya balanmas viruslarn bulatrlma olasln artrr. Gen bireylerde baklk sistemi henz yeterince gl deildir. Bir yan zerindeki bireyler ise daha nce geirdikleri enfeksiyonlar nedeniyle hastala kar koruma altndadr. Hastalk tablosunun grlmesini kolaylatrc baz evresel faktrler de sz konusudur. Bunlar arasnda; kt beslenme, kt bakm artlar, erken stten kesme, hava scaklnn ok dk veya yksek olmas, nakil ve havada toz partikllerinin ve amonyak orannn ok fazla olmas saylabilir. Solunum sistemi hastalklarnn bireyden bireye nakledilmesi ounlukla bireyler arasndaki direkt temasla veya damlack enfeksiyonu yoluyla olmaktadr. Bunun dnda kontamine gereler ve bakclar tarafndan bulatrlma da olasdr.

Solunum sistemi hastalk kompleksinde yer alan her bir etkenin solunum sistemi enfeksiyonuna ynelik patogenezi farkllk gsterebilmektedir. rnein; respiratorik sinsityal virus sadece solunum sistemine yerleip akut solunum sistemi enfeksiyonu olutururken, IBR virusu sinir gangliyonlarna yerleerek latent enfeksiyon oluturmakta ve yaam boyunca hayvann vcudunda kalarak zaman zaman reaktive olup tekrar hastalk bulgular oluturabilmektedir. Dier taraftan srlarn solunum sistemi anatomik olarak enfeksiyonlara yatknlk salamaktadr.
130
Viroloji
Klinik bulgular bireyden bireye deiebilmekle birlikte genel olarak serz bir burun ve gzya akntsyla balar. lerleyen aamalarda zellikle burun akntsnn irinli bir hal ald grlebilir. ksrk hemen her olguda grlen bir bulgudur. Uygun ekilde tedavi edilmeyen hayvanlarda irinli pnymoni ve lm ekillenir. Hasta buzalarda yeme-ime azalr, hayvanlar zayflar ve akranlaryla kyaslandnda bymesinde yavalama grlr. Baz durumlarda inat kuru bir ksrk vardr ve tedaviye ramen uzun sre devam edebilir. Bu tr olgularda akcierlerin normal dokusunun kaybolduu, renginin koyulat veya amfizem alanlarnn ekillendii grlebilir.
Tehis
Hastaln tehisi klinik bulgulara dayanlarak yaplabilir. Ancak hangi etkenlerin olaya kartn belirleyebilmek iin mutlaka laboratuvar testlerine ihtiya vardr. Bu amala viral etkenlerin tehis edilmesinde en yaygn olarak ELISA ve deiik PCR protokolleri kullanlmaktadr. Solunum sistemi enfeksiyonlarnda virus izolasyonu her zaman mmkn olmayabilir. Serolojik testler ise klinik vakalarn tanmlanmas iin uygun deildir.
Korunma ve Kontrol
Hastalk yksek dzeyde ekonomik kayplara yol at iin mutlaka korunma tedbirleri uygulanmaldr. Bu amala yeni doan buzalarn bireysel barnaklarda tutulmas, yeteri dzeyde kolostrum almalarnn salanmas, stten kesme ileminin erken yaplmamas, gerekli hijyen tedbirlerinin alnmas ve alama uygulamalar nerilmektedir. Alar BVD virusu, IBR virusu, respiratorik sinsityal virus ve parainfluenza-3 viruslarn ieren inaktive kombine a eklinde hazrlanmaktadr. Baz alarda bakteri ve mikoplazmalar da yer almaktadr. Ann 3-4 aylktan itibaren bir ay arayla 2 kez uygulanmas ve ylda bir kez tekrarlanmas nerilir.
SIRA SZDE
4 5
Srlarda hangi SIRA viruslar SZDE solunum sistemi hastalna neden olur?
DNELM Srlarda hangi SIRA viruslar SZDE yavru atmaya (abortus) neden olur? S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
K T A P AMALARIMIZ
TZ AY O PN TK E LE V
T ZAY O PN TK E L E V
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
NTERNET
131
zet
A M A
Srlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilmek. ap hastal sr, domuz, koyun, kei ve yabani ruminantlarn akut, ateli ve ok bulac bir hastaldr. Hastalk etkeni olan aphthovirus zellikle deride, ba mukozasnda, ayaklarda ve memede vezikl oluumuna neden olur. Gen hayvanlarn kalp kasnda meydana gelen dejenerasyon sonucu ani lmler oluabilir. Sr vebas akut veya subakut seyirli sindirim sistemi ve st solunum sistemi mukozalarnda nekroz, erozyon, konjezyon ve hemoraji ile karekterize ldrc ve ok bulac viral bir hastalktr. Srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi srlarn solunum ve genital sistemini etkileyen akut seyirli, bulac ve latent kalma zelliene sahip viral bir hastaldr. Hastalk etkeni olan BHV-1 salkl hayvanlara akut, subklinik veya latent enfekte hayvanlar vastasyla bular. Srlarn viral diyaresi etkeni olan pestivirus srlarda solunum, sindirim ve genital sistem hastalklarna neden olur. ntrauterin hayatta enfekte olan yavrularda konjenital anomaliler ekillenebilir. Sr lykozu lenf nodlleri ve lenfositlerin tmral geliimiyle karakterize sistemik ve bulac viral bir hastalktr. Hastalkta enfeksiyon kayna (rezervuar) subklinik enfekte srlardr. Akabane sr, koyun ve keilerin Culicoides cinsi sokucu vastasyla bulaan ve transplasental enfeksiyonu takiben konjenital anomalili buza, kuzu ve olak doumlarna neden olan viral bir hastaldr. gn hastal srlarn Culicoides cinsi sokucu sineklerle nakledilen akut seyirli, yksek morbidite (%90) ve dk mortaliteye (%1-2) neden olan viral bir hastaldr. Srlarn korizas sr ve yabani ruminantlarda sporadik olgular halinde grlr. Solunum ve sindirim sistemi ile birlikte MSS ve lenforetikler dokular etkileyen viral bir hastalktr. Koyun ve keiler bu hastalk iin rezervuar grevi yaparlar. Deli inek (Mad cow) hastal olarak da bilinen srlarn sngerimsi beyin hastal (BSE) progresif sinirsel semptomlarla karakterize ldrc bir hastalktr. Zoonotik zellie sahip olan hastaln etkeni bir priondur.
Sr yetitiricilii yaplan her yerde grlebilen neonatal buza ishallerinin multifaktoriyel etiyolojisi vardr. En sk karlalan etkenlerin banda rotavirus ve coronaviruslar gelmektedir. Bunlarla birlikte zellikle Escherichia coli (enteropatojenik E. coli) saptanmaktadr. St srlarda viruslarn neden olduu meme ve meme ba hastalklar arasnda en nemlileri: srlarn mamillitisi, srlarn papillomatozu, sr iei ve yalanc sr ieidir. Srlarda yaygn olarak ortaya kan solunum sistemi hastalklarnn etiyolojisinde genellikle oklu enfeksiyonlar grlmektedir. Bu enfeksiyonlarda deiik viruslar (respiratorik sinsityal virus, parainfluenza-3 virusu, srlarn viral diyare virusu, bovine herpesvirus-1, sr adenoviruslar, sr coronavirusu vb.) ve baz bakteriler rol almaktadr. Srlarn insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar aklayabilmek. Srlardan insanlara bulaabilen viral hastalklardan 4 tanesine bu kitapta yer verilmitir. Srlardan kaynaklanan dier zoonotik hastalklarla ilgili bilgilere kaynak gsterilen kitaplar ve internet olanaklarn kullanarak ulaabilirsiniz. Srlardan insanlara ap hastalnn bulamas, hayvanlarla ve hayvanlarn vcut svlaryla yakn temas sonucunda oluabilir. nsanlarda hastalk genellikle hafif seyirlidir. Az mukozas ve parmak derisinde arl vezikl oluumuna neden olur. Prognoz iyidir. Sr iei insanlarn parmaklarnda kzarklk eklinde grlr. Genellikle grip benzeri bulgular, lenfadenit, ate ve yorgunluk vardr. Bulama enfekte inek ve kedilerle temas sonucu oluur. yileme hafta kadar srer. Yalanc sr iei de zoonotik bir hastalktr. Zoonoz nitelikteki BSE hastal ilk olarak 1986 ylnda ngilterede tespit edilmitir. nsandaki prion hastal olan varyant CJDnin BSE ile balants epidemiyolojik ve molekler tiplendirme almalaryla ortaya konulmu ve bulama yolunu gsteren deneysel almalar farelerde yaplmtr.
AM A
132
AM A
Viroloji
Srlarda viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri aklayabilmek. ap hastalna zel klinik belirtiler ve lezyonlar hastaln tannmasna yardmc olur. Kesin tehis etken izolasyonu ve serolojik yntemlerle yaplabilir. ap hastal virusunun hangi serotipinin hastala neden olduunun tespitinde ve hastala zg antikorlarn belirlenmesinde ELISA kullanlmaktadr. Sr vebas hastalnn endemik olduu blgelerde klinik ve patolojik bulgular tehis iin genellikle yeterlidir. Hastaln bulunmad blgelerde srlarn viral diyaresi, srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi, srlarn korizas ve ap hastalndan ayrt edilmelidir. Klinik bulgular srlarn viral diyaresinin tehisi iin yeterli deildir. lgili rneklerde virus antijeni tespiti iin sklkla kullanlan yntem ELISAdr. Viral nkleik asit tespiti amacyla RT-PCR, antikor tespiti amacyla ise ELISA ve ntralizasyon testi kullanlmaktadr. Ayrc tehiste; solunum sistemi hastalna yol aan dier viral ve bakteriyel etkenler, anomalili buza doumlarnda ise mavidil ve akabane hastalklar gz nnde bulundurulmaldr. Sr lykozunun klinik olarak tehisi zordur. Hastaln kesin tehisi hematolojik, serolojik ve virolojik yntemlerle yaplabilir. Lenfosit saysndaki art sr lykozunun tehisinde yardmc olmasna ramen tek bana yeterli deildir. Serolojik tehis iin ELISA ve agar jel immunodifzyon (AGID) yntemleri kullanlr. Polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) BLV enfeksiyonunun virolojik tehisi iin kullanlabilir. Akabane hastalnn tehisi klinik belirtiler, makro-patolojik incelemeler ve epidemiyolojik gzlemlerle yaplabilir. Hcre kltrnde virus izolasyonu amacyla atk ftus ve plasenta rneklerinden yararlanlr. Antikor tespiti iin ELISA ve ntralizasyon testi en ok kullanlan yntemlerdir.
gn hastalnn karakteristik klinik bulgular ve epidemiyolojik veriler tehis iin nemlidir. Hastaln ani olarak balamas, 2-5 gn srmesi ve kendiliinden iyilemesi, mevsimsel oluu ve yksek ate karakteristik bulgulardr. Srlarn korizasnda tehis klinik belirtiler ve laboratuvar yntemleriyle yaplabilir. En duyarl yntem PCR ile viral nkleik asitin saptanmasdr. Ayrc tehiste; BVD, IBR, mavidil ve sr vebas gz nnde bulundurulmaldr. BSE hastalnn klinik bulgular tehis iin yeterli deildir. Hastaln kesin tehisi, len veya kesilen hayvanlarn beyin dokusundan alnan rneklerinde ELISA, histopatolojik ve immunohistokimyasal yntemler uygulanarak yaplabilir. Neonatal buza ishallerinde tehis klinik gzlemlere dayanlarak konulabilir. Ancak, hastalk etkeninin kesin olarak saptanmas iin laboratuvar testlerine bavurulur. Bu amala, rota ve coronaviruslarn tehisi iin ELISA kullanlabilir. Meme ve meme bann viral hastalklar klinik olarak birbirine ok benzerler. Ayrc tehiste; srlarn mamillitisi, srlarn papillomatozu, sr iei, yalanc sr iei ve ap gz nnde bulundurulmaldr. Kesin tehis laboratuvar sonular ile dorulanmaldr. Uygulanacak laboratuvar yntemine gre (hcre kltrleri, embriyolu yumurta, histopatolojik incelemeler ve elektron mikroskopi) lezyonlardan kaznt, kabuk, vezikl svs alnmaldr. Srlarn solunum sistemi hastalklarnn tehisi klinik bulgulara dayanlarak yaplabilir. Ancak hangi etkenlerin olaya kartn belirleyebilmek iin mutlaka laboratuvar testlerine ihtiya vardr. Bu amala viral etkenlerin tehis edilmesinde en yaygn olarak ELISA ve deiik PCR protokolleri kullanlmaktadr.
133
AM A
Srlarn viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabilmek. ap hastal ihbar mecburi hastalklar listesindedir. Hastalkla mcadelede asl ama bulamann nlenmesidir. Bu ama iin 3 yntem uygulanabilir. Bunlar; (1) kesim, (2) karantina ve (3) alamadr. Sr vebas ihbar mecburi hastalklar listesindedir. Enfeksiyonun grlmedii lkelerde hastaln giriine engel olmak iin enfeksiyon grlen lkelerden hayvan ithali yasaklanr. Hastaln endemik olduu ve giri ihtimalinin yksek olduu lkelerde hastalk kontrol karantina ve alama ile salanr. Epidemik blgelerde hastalkla mcadelede karantina ve hasta hayvanlarn itlaf edilmesi yoluna gidilir. Alama tek doz olarak yaplr ve a tekrarna gerek yoktur. Srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi ile mcadelede hijyenik nlemlerin alnmas, bakm artlarnn iyiletirilmesi, boa semenlerinin virus ynnden kontrol ve klinik hastala kar korunmak iin attenye veya inaktif virus alar ile alama yaplmas nemlidir. BVD ile mcadelede temel hedef anne karnndaki ftuslarn BVD virus enfeksiyonuna maruz kalmasn nleyerek, persiste enfekte buzalarn doumunu engellemektir. Bu amala izlenen iki yntem vardr: (1) alama ve (2) persiste enfekte bireylerin srden ayklanmasdr. Sr lykozuna kar korunmada a uygulamas yoktur. Bu nedenle, hastalkla mcadelede bulamann engellenmesine ynelik nlemler alnmaldr. Bu amala; cerrahi aletler steril edilmeli, enjektr ineleri ile tek uygulama yaplmal, buzalarn kark stle beslenmeleri engellenmeli ve serolojik kontrollerde antikor pozitif bulunan hayvanlar srden uzaklatrlmaldr.
Akabane hastal ile mcadelede gebe hayvanlarn akabane virusuna kar korunmalarna ynelik nlemler alnmaldr. Bu amala, sokucu sineklere kar nlemler alnmal ve endemik blgelere duyarl hayvanlarn tanmasndan kanlmaldr. Srlarn korizasna ynelik zel bir tedavi veya a uygulamas yoktur. Korunmada izlenebilecek en etkili uygulama srlarn mera ve barnaklarda koyun ve keilerden ayr tutulmalardr. BSE hastal ile mcadelede uygulanacak temel nokta srlarn yemlerine memeli hayvanlardan kken alan et kemik unlarnn katlmamasdr. Hastala kar herhangi bir a uygulamas sz konusu deildir. Neonatal buza ishallerinden korunmak amacyla barnaklarn hijyeni salanmal, buzalar mutlaka kolostrum almal ve annelere rota ve coronavirus as uygulanmaldr. Alama ile yavruya kolostrumla aktarlan baklk dzeyi artrlm olacaktr. Meme ve meme bann viral hastalklar ile mcadelede; duyarl hayvanlara virusun bulamasn engellemek amacyla hijyenik nlemler alnmal ve st sam makineleri ile sam srasnda otomatik meme balklarnn her inekten sonra dezenfekte edilerek kullanlmas salanmaldr. Srlarn solunum sistemi hastalklar ile mcadelede; yeni doan buzalarn bireysel barnaklarda tutulmas, yeteri dzeyde kolostrum almalarnn salanmas, stten kesme ileminin erken yaplmamas, gerekli hijyen tedbirlerinin alnmas ve alama uygulamalar nerilmektedir.
134
Viroloji
Kendimizi Snayalm
1. ap hastalna neden olan virus grubu aadakilerden hangisidir? a. Aphthovirus b. Morbillivirus c. Orbivirus d. Rotavirus e. Lentivirus 2. Sr vebas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sokucu sineklerle bular. b. Latent seyirli bir enfeksiyondur. c. Mcadelede a uygulamas yoktur. d. Enfeksiyon subklinik seyreder. e. iddetli ishale neden olur. 3. Srlarn sngerimsi beyin hastalnn etkeni aadakilerden hangisidir? a. Virion b. Prion c. Protozoon d. Bakteriyofaj e. Viroid 4. gn hastal virusu duyarl hayvanlara hangi yolla bular? a. Az yoluyla b. Solunum yoluyla c. Sokucu sinekler araclyla d. Genital kanal yoluyla e. Gz yoluyla 5. ap hastal virusunun ka serotipi vardr? a. 3 b. 5 c. 7 d. 9 e. 24 6. Aadakilerden hangisi srlarda viruslarn neden olduu meme ba hastal deildir? a. Srlarn mamillitisi b. Srlarn papillomatozu c. Sr iei d. Srlarn korizas e. Yalanc sr iei 7. Aadakilerden hangisi srlarn enfeksiyz rhinotrakeitisi (IBR)nde gzlenen klinik bulgular arasnda yer almaz? a. Ate b. Durgunluk c. tahszlk d. Kanl ishal e. Burun aknts 8. Sr lykozun epidemiyolojisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hastala en duyarl hayvanlar st emen buzalardr. b. Enfeksiyon kayna (rezervuar) tek trnakl hayvanlardr. c. Enjektr ineleri bulamada nemli rol oynarlar. d. Balca bulama kayna enfekte lenfositlerdir. e. Sokucu sinekler mekanik vektr olabilirler. 9. Aadaki hastalklardan hangisi buzalarda konjenital anomalilere neden olur? a. Srlarn korizas b. ap hastal c. Srlarn mamillitisi d. Srlarn viral diyaresi e. gn hastal 10. Akabane hastal ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. shal hastaln en nemli bulgusudur. b. Konjenital anomalili doumlar oluur. c. Hastala sr, koyun ve keiler duyarldr. d. Sokucu sinekler tarafndan tanr. e. Hasta hayvanlar iin spesifik tedavi yoktur.
135
Okuma Paras 1
hbar zorunlu hayvan hastalklar ve bildirimine AB standard Gda, Tarm ve Kyileri Bakanl, ihbar zorunlu hayvan hastalklar ve bildirimine ilikin ynetmeliin usul ve esaslarn Avrupa Birlii Komisyon Kararna paralel olarak yeniden belirledi. Bakanlk, herhangi bir hastaln birincil mihraknn tespitinde ve son mihrakn yok edilmesinden sonra bu hastalklarla ilikin olarak getirilen kstlamalarn kaldrlmasnda, 24 saat ierisinde Avrupa Komisyonuna gerekli bildirimleri yapacak. Gda, Tarm ve Kyileri Bakanlnn hbar Mecburi Hayvan Hastalklar ve Bildirimine likin Ynetmeliki Resmi Gazetede yaymland. Ynetmelie gre, bulac hayvan hastal ya da sebebi belli olmayan hayvan lmlerinden haberdar olan hayvan sahipleri ve bakclar, veteriner hekimler ile muhtarlar, ky korucular, celepler, obanlar, gemi kaptanlar, istasyon ya da gmrk memur veya idarecileri gibi ilgililer durumu yetkili otoriteye bildirecek. Resmi veteriner hekim, aralarnda srlarn sngerimsi beyin hastal (BSE), koyun kei brusellozu, tavuk vebas (Avian influenza) gibi hastalklarnda bulunduu 51 balk altnda toplanan hastala ait hem birincil mihrakn tespitinde hem de son mihrak yok olduktan sonra bu hastalklara ilikin olarak getirilen kstlamalarn kaldrldna ilikin gerekli bildirimleri 24 saat ierisinde yetkili otorite aracl ile Gda, Tarm ve Kyileri Bakanlna yapacak. Resmi veteriner hekim sz konusu 51 hastaln yer ald herhangi bir hastala ait ikincil mihrakn tespitinde 48 saat ierisinde yetkili otorite araclyla Bakanla bildirimde bulunacak. Avrupa Komisyonuna yaplacak hastalk bildirimleri iin, Avrupa Birlii tarafndan hayvan hastalklarnn bildirimi iin hazrlanm form ve kodlar kullanlacak. Bakanlk, hayvan hastalklarnn yok edilmesi veya nlenmesi konusundaki almalarla ilgili zel hkmler hari olmak zere, belirtilen 51 hastaln herhangi birinin tespit edilen ikincil mihrak ile ilgili olarak, Avrupa Komisyonuna en ge haftann ilk alma gn bildirim yapmak zorunda olacak. Sz konusu bildirim Pazar gn gece yars sona eren haftann ncesini kapsayacak. Bakanlk tarafndan, Avrupa Komisyonuna belirlenen sre ierisinde bildirim yaplmamas, bu sre ierisinde hibir ikincil mihrak grlmedii anlamna gelecek. hbar Mecburi Hastalklar Listesi A. Kara hayvanlarnn hastalklar ap (FMD), sr brosellozu, sr tberklozu, kuduz, mavidil, sr vebas, srlarn sngerimsi beyin hastal (BSE), koyun, kei brosellozu, koyun ve kei vebas (PPR), koyun, kei iei, arbon (antraks), scrapie, tavuk vebas (avian influenza), yalanc tavuk vebas (newcastle), pullorum, kanatl tifosu (tavuk tifosu), ruam, durin (at frengisi), atlarn infeksiyz anemisi, equine encephalomyelitis (tm tipleri, Venezuela equine encephalomyelitis dahil), Afrika at vebas, Afrika domuz vebas, klasik domuz vebas, domuzlarn vezikler hastal, kk kovan kurdu, arlarn Amerikan yavru rkl, tropilaelaps akar, kedilerin sngerimsi beyin hastal (FSE), srlarn nodler ekzantemi, bulac stomatitis, rift vadisi hummas, bulac sr plropnmonisi, enzootik sr lykozu, geyiklerin epizootik hemorajik hastal (EHD). ... Kaynak: Milliyet Gazetesi 22.01.2011
Okuma Paras 2
ap Hastal Pazar Kapattrd Burdurun baz blgelerindeki hayvanlarda ap hastal grlmesi zerine, ile genelinde faaliyet gsteren tm hayvan pazarlar ikinci bir emre kadar kapatld. AA muhabirinin ald bilgiye gre, Burdur merkez Aziziye, Akyaka, endik kylerinde, Bdz beldesinde, il merkezindeki Menderes Mahallesinde, eltiki ilesine bal Basaray beldesinde, Kemer ilesine Yakalar kynde ve Bucak ilesine rktl beldesinde ap hastal grlmesi zerine toplanan l Hayvan Sal Zabtas Komisyonu, sz konusu yerleim yerlerinde gerekli idari ve fenni tedbirler alnmasna ramen, hastaln yaylma eilimi gstermesi nedeniyle, hastalk riski tamamen ortadan kalkncaya kadar, hayvan pazarlarnn kapatlmasna karar verdi. Komisyonun ayrca, il genelinde tm hayvan sevklerini (il ii ve il d kesime gidecek sevkler hari) ve dier illerden Burdura getirilen (kesim hari) hayvan sevklerini 15 gn sreyle durdurduu belirtildi. Bu srelerin, hastaln seyrine gre uzatlmasna veya ksaltlmasna Tarm l Mdrlnn karar verecei kaydedildi.
136
Viroloji

Tarm l Mdr Kadir Gven yapt aklamada, il genelinde faaliyet gsteren tm hayvan pazarlarnn ikinci bir emre kadar kapatldna deinerek, u bilgileri verdi: Yetitiricilerimiz, konulan karantina ve kordon tedbirlerine uyduklar takdirde hastaln ksa srede ortadan kalkacana inanyorum. Yetitiricilerimizin hastaln yaylmas hususunda, temizlik ve dezenfeksiyon konularnda hassas davranmalar da ok nemli. l Mdrl olarak gsterdiimiz hassasiyeti yetitiricilerimizin de gstermesiyle hayvan pazarnn ve sevklerin ksa srede alacan dnyorum. Kaynak: Anadolu Ajans 28.04.2011 Sra Sizde 1 Srlarn viral diyare (BVD) virusu, akabane virusu ve mavi dil virusu gebe srlarda konjenital anomalili buza doumlarna neden olan viruslarn en nemlileridir. Klinik olarak konjenital anomalili buza doumlarna neden bu hastalklar birbirinden ayrt etmek zordur. Kesin tehis dier viral etkenler de gz nnde bulundurularak ancak laboratuvar yntemleri ile yaplabilir. Siz de, deiik kitaplar ve internet olanaklarn kullanarak konjenital anomalili doumlara neden olan dier viral hastalklar renebilirsiniz. Sra Sizde 2 Sr vebas virusu, srlarn viral diyare (BVD) virusu, srlarn enfeksiyz rhinotrakeitis (IBR) virusu, srlarn koriza virusu, sr adenoviruslar, sr rotavirusu ve sr coronavirusu srlarda sindirim sistemi hastalklarna neden olan viruslarn en nemlileridir. Sr vebas dndaki enfeksiyonlarda sindirim sistemi bulgularn olarak birbirinden ayrt etmek genellikle gtr. Kesin tehis iin laboratuvar yntemlerini uygulamal, bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve sindirim sistemi semptomlarna neden olan dier viral, bakteriyel ve paraziter etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Sra Sizde 3 Bu nitede yer alan sr hastalklar arasnda gn hastal, akabane hastal, sr lykozu ve srlarn mamillitisine neden olan viruslar enfekte hayvanlardan duyarl hayvanlara sokucu sinekler vastasyla tanmaktadr. gn hastal ve akabane hastal viruslarn duyarl srlara tayan sokucu sinekler biyolojik vektr, sr lykozu ve srlarn mamillitisi viruslarn tayan sokucu sinekler ise mekanik vektr olarak rol oynarlar. Siz de, dier kitap ve internet olanaklarn kullanarak sokucu sinekler aracl ile bulaan dier viral hastalklar renebilirsiniz

1. a 2. e 3. b Yantnz yanl ise ap Hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sr Vebas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srlarn Sngerimsi Beyin Hastalnn blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gn Hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ap Hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srlarn Meme Ba Hastalklar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srlarn Enfeksiyz Rhinotrakeitisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sr Lykozu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srlarn Viral Diyaresi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Akabane Hastal blmn yeniden gzden geiriniz.
4. c 5. c 6. d 7. d
8. b 9. d 10. a
137
Sra Sizde 4 Srlarn enfeksiyz rhinotrakeitis (IBR) virusu, srlarn viral diyare (BVD) virusu, respiratorik sinsityal virus (RSV), parainfluenza-3 (PI-3) virusu, sr adenoviruslar ve sr coronavirusu srlarda solunum sistemi hastalklarna neden olan viruslarn en nemlileridir. Solunum sistemi enfeksiyonlarn klinik olarak birbirinden ayrt etmek gtr. Kesin tehis iin laboratuvar yntemlerini uygulamal, bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve solunum sistemi semptomlarna neden olan dier viruslar, bakteri ve mikoplazmalar da gz nnde bulundurmalyz. Sra Sizde 5 Bu nitede yer alan viruslardan srlarn enfeksiyz rhinotrakeitis (IBR) virusu, srlarn viral diyare (BVD) virusu ve akabane virusu srlarda yavru atmaya (abortus) neden olan viruslardr. Srlarda yavru atmaya neden olan enfeksiyonlar klinik olarak birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. Kesin tehis iin laboratuvar yntemlerini uygulamal, bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve yavru atmaya neden olan dier viral, bakteriyel, mikotik ve paraziter etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Burgu, ., Aka, Y. (2009). Viroloji II (ders notu), Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi, Ankara. Dinter, Z., Morein, B. (1990). Virus Infections of Ruminants, The Netherlands: Elsevier Science B.V. Doanay, M., Altnta, N. (2009). Zoonozlar, Ankara: Bilimsel Tp Yaynevi. Fenner, F.J., Gibbs, E.P.J., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1993). Veterinary Virology, 2. Bask, London: Academic Press. Kahn, C.M., Line, S. (2010). The Merck Veterinary Manual, 10. Bask, Philadelphia: Merck& CO.,INC. Kallio-Kokko H., Uzcateguei, N., Vapalahti, O., Vaheri, A. (2005). Viral Zoonoses in Europe, FEMS Microbiology Reviews, 29: 1051. Maeda, Y., Shibahara, T., Wada, Maeda, Y., Shibahara, T., Wada, Y., Kadora, K., Kano, T., Uchida, I., Hatara, S. (2007). An Outbreak of Teat Papillomatosis in Cattle Caused by Bovine Papilloma Virus (BPV) type 6 and Unclassified BPVs, Vet. Microbiol., 121: 242. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999). Veterinary Virology, 3. Bask, London: Academic Press. Sharma, R., Woldehiwet, Z. (1991). Bovine Respiratory Syncytial Virus: A Review, Veterinary Bulletin, 61: 1117. Vikoren, T., Li, H., Lillehaug, A., Jonassen, C. M., Bckerman, I., Handeland, K. (2006). Malignant catarrhal fever in free-ranging cervids associated with OvHN-2 and CpHV-2 DNA. J. Wildl. Dis., 42: 797-807. Volarcher, J.F., Hagglund, S. (2006). Viral respiratory infections in cattle. Proceedings ofXXIV World Buiatrics Congress, Nice, France. Eriim adresi: http://www.ivis.org
8
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Koyun ve keilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilecek, Koyun ve keilerin insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar aklayabilecek, Koyun ve keilerde viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri ve Koyun ve keilerin viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Koyun-Kei vebas Mavidil Koyun-Kei iei Ektima (Orf) Maedi-Visna Scrapie Border disease Artritis-Ensefalitis
indekiler
GR MAVDL HASTALII BORDER DISEASE KK RUMNANT VEBASI MAED-VSNA ENFEKSYONU KELERN ARTRTS ENSEFALTS ENFEKSYONU KOYUN VE KE E EKTMA KONTAGOZUM SCRAPE AKUT VRAL SOLUNUM SSTEM ENFEKSYONLARI
Viroloji
Koyun ve Keilerin nemli Viral Hastalklar
Koyun ve Keilerin nemli Viral Hastalklar

GR
Bu blmde koyun ve keilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklanmtr. Koyun ve keilerde grlen nemli viral hastalklarn etkeni olan viruslar, duyarl konak trleri ve oluturduklar hastalk bulgular Tablo 8.1de verilmitir. Etiyolojisinde birden ok etkenin yer ald bir hastalk tablosu olan koyun ve keilerin akut viral solunum sistemi enfeksiyonlar na ilikin etiyolojik bilgiler nitenin ilgili blmnde yer almaktadr.
Hastalk Ad Virus Ailesi Virus (Alt ailesi veya Grubu) Mavidil virusu Border disease virusu PPR virusu Duyarl Konak Klinik Bulgu Tablo 8.1 Koyun ve keilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar
Mavidil hastal Reoviridae (Orbivirus) Border disease Flaviviridae (Pestivirus)
Koyun, kei Sistemik hastalk; ve sr hemoraji ve dem Koyun, kei Subklinik enfeksiyon; ve sr ftal enfeksiyon ve hairy shaker Koyun ve kei Koyun ve kei Solunum ve sindirim sistemi hastal Kronik pnymoni ve MSS hastal MSS hastal, eklemlerde yang ve mastitis Lokal (deri) veya sistemik hastalk Ba blgesi ve trnak arasnda deri lezyonlar MSS hastal ve kant
Kk ruminant Paramyxoviridae vebas (PPR) (Morbillivirus) Maedi-visna Keilerin artritisensefalitisi Koyun ve kei iei Ektima kontagiozum (Orf) Scrapie Retroviridae (Lentivirus) Retroviridae (Lentivirus) Poxviridae (Capripoxvirus) Poxviridae (Parapoxvirus) Prion
Maedi -visna virusu
Caprine arthritis- Kei encephalitis virus Koyun iei Koyun ve virusu, Kei iei kei virusu Orf virus Koyun, kei ve insanlar Koyun
Scrapie prionu
140
Viroloji
MAVDL HASTALII
Subklinik enfeksiyon: Klinik olarak belirgin hastalk bulgular grlmeden seyreden enfeksiyonlara subklinik enfeksiyon veya subklinik seyirli hastalk ad verilir. Akut enfeksiyon: nkbasyon sresi ve klinik belirtileri ksa sreli (yaklak bir hafta) olan ve vcuttan virus eliminasyonunun ksa srede gerekletii enfeksiyonlara akut enfeksiyon veya akut seyirli hastalk ad verilir.
Mavidil (Bluetongue) hastal evcil ve yabani ruminantlarn akut veya subklinik seyirli, sokucu sineklerle nakledilen viral bir hastaldr.
Hastalk etkeni Reoviridae ailesinin Orbivirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfsz bir RNA virusudur. Virus ya zclere kar dayankldr. Mavidil virusunun bugn iin bilinen 25 serotipi vardr. Virusun retilmesi iin embriyolu yumurta, deneme hayvanlar (zellikle yavru fareler) ve hcre kltrleri kullanlmaktadr. Enfeksiyon doal artlarda bata koyunlar olmak zere sr, kei ve yabani ruminantlarda grlmektedir. Duyarl hayvanlara bulama direkt temas yoluyla olmamaktadr. Virus, Culicoides cinsi sokucu sineklerle duyarl hayvanlara nakledilmektedir. Hastaln epidemiyolojik durumu vektr, konak, iklim ve virusun birbiri ile olan ilikisine baldr. Enfekte sokucu sineklerin rzgarla uzak blgelere tanmas ile mavidil salgnlar ortaya kabilir. Subklinik enfekte srlar rezervuar konak olarak rol oynamaktadrlar.

Mavidil virusu viremi dneminden nce youn ilgi gsterdii kan hcreleri ve kan damarlarnn endotel hcrelerinde oalr. Koyunlarda viremi 14-28 gn, srlarda 10 hafta kadar srmektedir. Boalardaki viremi dneminde virus semen ile salabilir. Virus viremi ile vcudun farkl organlarna ular ve zellikle akcier, kalp, barsaklar ve iskelet kaslarnda dem, hemoraji ve nekrozlara neden olur. Gebe hayvanlarda plasentay geen virus yavru atma (abortus) ve ftal anomalilerle sonulanan konjenital enfeksiyonlara yol aabilir. Koyunlarda perakut hastalktan kronik hastala kadar deien klinik hastalk tablosu ekillenir. Perakut olgularda iddetli akcier demi ve solunum yetersizliinden dolay 7-9 gn iinde lm meydana gelir. Kronik olgularda bakteriyel komplikasyonlara bal olarak 3-5 hafta iinde lm ekillenebilir. Hafif hastalk olgularnda genellikle tam ve hzl bir iyileme gerekleir. Koyunlarda klinik belirtiler karakteristiktir. Hastalk 4-6 gnlk inkbasyon sresinde sonra atele balar. Ba ve boyun blgesinde; dudak, burun, yz, gz kapaklarnda dem ve az, burun, burun boluu ve konjuktivada konjesyon gzlenir. Balangta serz olan burun aknts daha sonra mukopurulent ve kanl hale dnr. Ar salivasyon ve azda kpklenme vardr. Hastaln ileri dnemlerinde mukozalarda erozyonlar ve lserler ekillenir. Burun giriinde oluan dem ve kabuklanma solunum glne neden olur. Dilde meydana gelen iddetli dem sonucu siyanoz (mavimsi-mor renklenme) oluur ve dil azdan dar kar (Resim 8.1). Bacak kaslar ve trnaklarda oluan dejenerasyona bal olarak topallk geliir. Hayvanlarda yrme zorlar. Deride oluan dermatitis sonucu yapa dklmesi meydana gelir. Klinik belirtiler kuzularda daha iddetli seyreder. Hastalkta morbidite %80, mortalite ise %30a ulaabilir. Enfeksiyon sr ve keilerde genellikle subkliniktir. Baz srlarda koyunlardakine benzer klinik belirtiler geliebilir. Srlarda genellikle ate, salivasyon, gzya aknts, solunum art ile azda vezikl ve lserler oluabilir. Gebelik srasnda enfekte olan koyun ve srlarda yavru atma ve konjenital anomalili kuzu ve buza doumlar meydana gelebilir.
8. nite - Koyun ve Keilerin nemli Viral Hastalklar
141
Resim 8.1 Mavi dil hastal: iddetli dem sonucu dilin azdan dar kmas Kaynak: http://www.lookford iagnosis.com/image s.php?term=Blueton gue&lang=1&from3 =8
Tehis
Mavidil hastalnda karakteristik klinik belirtiler ve epidemiyolojik gzlemler ile tehis yaplabilir. Otopside tespit edilen demler, barsaklarda hemorajiler, karn ve gs boluunda sv toplanmas, kalp lezyonlar ve pnymoni tehis iin nemli bulgulardr. Kesin tehis laboratuvar yntemleri ile yaplabilir. Virus izolasyonu iin embriyolu yumurta ve hcre kltrleri kullanlabilir. Mavidil virusuna ait viral RNA PCR yntemi ile tespit edilebilir. Serolojik tehiste ELISA ve ntralizasyon testi kullanlabilir.
Korunma ve Kontrol
Mavi dil hastalnn kontrol ve korunmasnda aadaki nlemler alnmaldr: Endemik blgelerde koyunlarn korunmas iin en etkili ve pratik yol alamadr. Mavidil alar, monovalan veya polivalan (virusun birden fazla serotipini ieren) olarak hazrlanan attenye virus alardr. Attenye virus alar 3 hafta aralkla 2 doz olarak uygulanmaldr. A tekrar ylda bir kez yaplmaldr. Sokucu sinek mcadelesine nem verilmelidir. Bu amala insektisitler kullanlabilir ve hayvanlar sinek poplasyonunun fazla olduu zamanlarda kapal yerlerde tutulabilir. Gebe koyun ve inekler gebeliin ilk yarsnda alanmamaldr. Gebeliin ilk yarsnda alanan hayvanlarda yavru atma ve konjenital anomaliler meydana gelebilmektedir. Yeni doan kuzular maternal antikorlarla korunmalar saland iin 4-6 aydan nce alanmamaldr.
nsektisit: Bceklere kar mcadelede kullanlan ila vb maddelere insektisit denir.
BORDER DISEASE
Snr hastal veya hairy shaker sendromu olarak da bilinen border disease, kuzularda konjenital enfeksiyona bal olarak gelien dk doum arl, kl rts bozukluklar, gelime bozukluklar (konjenital anomali) ve sinirsel bulgularla ortaya kan viral bir enfeksiyondur. Genellikle erikin koyunlarda hastalk bulgular grlmez.
Snr hastal: Hastalk ilk olarak Galler ile ngiltere arasndaki snr blgesinde bulunan iftliklerde grld iin bu isim verilmitir. Hairy shaker: Hastalk klinik belirtilerinden dolay Avustralya ve Yeni Zelandada hairy shaker disease olarak bilinmektedir.
142
Viroloji
Hastalk etkeni olan border disease virusu Flaviviridae ailesi iinde Pestivirus grubunda snflandrlan kbik simetrik yapda, zarfl ve RNA genomuna sahip bir virustur. Virus ya eriticilerine kar duyarldr. Border disease virusu srlarn BVD virusuyla yakn antijenik ilikiye sahiptir ve serolojik olarak apraz reaksiyon verebilir. BVD virusunda olduu gibi border disease virusu da hcre kltrnde sitopatolojik etki (CPE) oluturup oluturmamasna gre ayrm yaplan sitopatojen (cp) ve sitopatojen olmayan (ncp) biyotiplere sahiptir. Virusun retilmesinde koyun orijinli primer ve devaml hcre kltrleri tercih edilir. Hastaln bulatrlmasnda temel rol persiste enfekte kuzulara aittir. Persiste enfekte kuzular yaamlar boyunca salglar ve atklaryla virusu etrafa saarlar. Border disease virusunun salkl bireylere bulamas az-burun yoluyla veya genital yolla gerekleebilmektedir. Hastalk tm dnyada yaygndr.

Border disease virusu koyunlar dnda keilerde ve nadiren de srlarda enfeksiyon oluturmaktadr. lk remesini boaz blgesinde gerekletiren virus, viremi fazn takiben tm vcuda yaylr ve gebe koyunlarda plasentay geerek yavruyu enfekte edebilir. Ftusun gebeliin hangi dneminde virusu ald patogenez asndan ok nemlidir. zellikle immun sistemin henz gelimemi olduu gebeliin ilk 30-60 gnnde virusu alan kuzu ftuslarnda immunotolere persiste enfeksiyon geliir. Bu kuzular dnyaya geldiklerinde klinik bulgulara sahip olabilecei gibi hibir klinik bulgu gstermeyen olgular da sz konusu olabilir. Erikin gebe koyunlarda genellikle yavru atma, l doum, konjenital anomalili doum ve mumifikasyon dnda klinik bulgu gzlenmez. Canl doan kuzularda kl rts, iskelet sistemi ve merkezi sinir sistemine ilikin bulgular yaygn olarak grlr. Bu kuzularda, kllarda dikleme, ayaklarda ve omurgada bklmeler, eklemlerde ikinlikler, kafatasnda ekil bozukluklar ve titreme gibi bulgular grlebilir (Resim 8.2). Genellikle ayakta duramayan bu kuzular birka gn iinde lrler. Persiste enfekte olarak doan kuzularn bir blmnde klinik bulgular ya hi yoktur ya da hafif seyirlidir. Bu bireyler yaamaya devam eder, ancak yaam boyunca virus sacsdrlar.
Resim 8.2 Border disease: Kuzularda kl rts bozukluu (hairy shaker) (n plandaki kuzu hairy shaker sendromlu; arka plandaki ise normal kl rtsne sahiptir) Kaynak: http://theriogenology. multiply.com/photos/p hoto/31/9
143
Tehis
Kuzularda ounlukla sr baznda grlen tipik klinik bulgular hastaln n tehisi iin ynlendiricidir. Kesin tehis iin laboratuvar analizleri gerekir. Bu amala virus izolasyonu yaplabilecei gibi, ELISA kullanlarak viral antijen tespiti veya RTPCR ile viral nkleik asit tespiti yaplabilir. Serolojik tehiste indirekt ELISA ve serum ntralizasyon yntemleri yaygn olarak kullanlmaktadr.
Korunma ve Kontrol
Border disease hastalndan korunmada izlenen balca yol virus taycs olan immunotolere persiste enfekte hayvanlarn belirlenerek srden ayrlmasdr. Bu amala virus izolasyonu, antijen tespiti veya viral nkleik asit tespiti yntemlerinden biriyle test edilerek border disease virusu ynnden pozitif olduu belirlenen hayvanlara 2-3 hafta arayla ikinci kez test yaplr. Bu testte de pozitif sonu veren hayvanlarn immunotolere persiste enfekte olduuna hkmedilerek srden karlr. Border disease hastalna kar zel olarak hazrlanm alar yoktur. Baz durumlarda BVD virusuna kar hazrlanan alarn kullanlmas nerilse de bu uygulamadan tam koruma salanamaz. Koyun ve keilerde hangi viruslar konjenital anomalili doumlarna neden olur? SIRA SZDE
SIRA SZDE
KK RUMNANT VEBASI
koyunlarn NELM Kk ruminant vebas (Peste des petits ruminants, PPR) kei D ve sindirim ve solunum sistemi lezyonlaryla karakterize akut veya subakut seyirli viral bir hastaldr. S O R U
DNELM S O R U
DKKAT Hastalk etkeni Paramyxoviridae ailesinin Morbillivirus grubu iinde yer alan helikal simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Tek serotipi bulunan virus ya SZDE zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. PPR virusu kei,SIRA koyun ve sr kaynakl hcre kltrlerinde retilebilir. Hastalk Ortadou lkeleri ile bat ve orta Afrika lkelerinde yaygndr. EnfeksiAMALARIMIZ yona koyunlarn keilere oranla daha az duyarl olduu kabul edilmektedir. Yabani ruminantlar hastaln epidemiyolojisinde rol oynayabilirler. Srlarda enfeksiyon subklinik seyreder fakat hastalk iin rezervuar deildirler. Hastaln bulamaK T A P s enfekte hayvanlarn boaz, burun ve gzya aknts ile birlikte idrar ve dks araclyla olabilmektedir. Subklinik enfekte kk ruminantlar hastal yayabilirler. Hastalk epidemileri duyarl hayvanlarn bulunduu blgelerde meydana gelir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON

PPR virusu aerosol yolla vcuda girer ve st solunum yollar, tonsil ve lenf nodllerinde oalarak viremi sonras dier organlara zellikle akcier ve sisteNTE R Nsindirim ET mine ular. Sindirim sistemi ve st solunum sistemi mukozalarnda nekroz, erozyon, konjesyon ve hemorajilere neden olur. iddetli lezyonlar ince barsaklardan daha ok az, abomasum ve kaln barsaklarda yaygndr. Hastaln ge safhasnda ksrkle karakterize bronkopnymoni geliebilir. Hastaln inkbasyon sresi 4-5 gndr. Ani bir ate ykselmesi ile balayan akut hastalk formunda bitkinlik, huzursuzluk, itahszlk, burun ucunda kuruluk ve mkz memranlarda konjesyon grlr. Balangta serz burun aknts daha
NTERNET
144
Viroloji
sonra mukopurulente dnr ve solunum glne neden olur. Enfekte hayvanlarda konjuktivitis, nekrotik stomatitis ve ishal meydana gelir. shale bal olarak dehidrasyon ve ar zayflama grlr. Genellikle 5-10 gn iinde lm gerekleir. Gebe hayvanlarda yavru atma oluabilir. Morbidite ve mortalite gen hayvanlarda yetikinlerden daha yksektir.
Tehis
Klinik, patolojik ve epidemiyolojik bulgular hastaln tehisine yardmc olur. Kesin tehis virus izolasyonu ve identifikasyonu ile yaplabilir. Ayn amala RT-PCR da kullanlmaktadr. Serolojik tehiste PPR antikorlarnn sr vebasndan ayrt edilmesi gerekir. Bu amala yarmal ELISA kullanlmaktadr. Hastalk klinik olarak ektima kontagiozum ve dier akut solunum ve sindirim sistemi hastalklarndan ayrt edilmelidir.
Korunma ve Kontrol
Eradikasyon: Bir hastaln belirli bir blgeden veya lkeden tamamen elimine edilmesini ifade eder. Eradikasyon kavram; (1) enfeksiyz etkenin global dzeyde ortadan kaldrlmas ve (2) belirli bir blgede enfeksiyz hastaln prevalansnn drlmesi iin de kullanlabilmektedir.
Kk ruminant vebas ihbar mecburi hastalklar listesindedir. Hastaln grlmedii lkelere dier lkelerden hayvan giriine kontroll olarak izin verilmeli ve pheli durumlarda bu lkelerde eradikasyon programlar yrrle sokulmaldr. Hastalktan korunmak amacyla risk altndaki hayvanlara hcre kltrnde hazrlanan attenye virus alar uygulanmaktadr. Alama her yatan hayvanlara yaplabilir, ancak mcadele programlarnda 3 aylk hayvanlara tek doz olarak uygulanmas nerilir. A tekrarna gerek yoktur.
MAED-VSNA
Koyunlarn ilerleyici karakterdeki solunum sistemi enfeksiyonu olan maedi ve merkezi sinir sistemi enfeksiyonu olan visna ayn virus tarafndan oluturulan kronik karakterde farkl 2 hastalk tablosudur. lk olarak 1930lu yllarda tespit edilmi olan hastalk lkemizde de grlmektedir.
Hastalk etkeni olan maedi-visna virusu Retroviridae ailesinde Lentivirus grubunda yer alan kbik simetrili ve zarfl bir RNA virusudur. Maedi ve visnaya neden olan virus sular arasnda yksek dzeyde antijenik ve serolojik benzerlik bulunmaktadr. Ayn ekilde maedi-visna virusu ile keilerin caprine artritis-ensefalitis virusu arasnda da serolojik yaknlk bulunmaktadr. Virusun retilmesi zordur, ancak koyunlarn koroid pleksus hcre kltrlerinde baarl sonular alnabilmektedir. Maedi-visna hastal koyunlarla birlikte keileri de etkileyebilmektedir. Hastaln bulamasnda serolojik olarak pozitif olan fakat klinik bulgu grlmeyen koyun ve keiler nemlidir. Virusun bulamas genellikle virus ieren kolostrum veya stle beslenme yoluyla gerekleir. Baz durumlarda aerosol bulama olabilecei dnlmektedir. ntrauterin bulama ise nadiren gerekleir. Virus enfekte hayvanlarn kan, st, semen, salya, gzya ve burun akntlarnda saptanabilir.

Virus ounlukla doumu takiben erken yaam dnemlerinde vcuda girer ve viremi yoluyla yaylr. Enfekte olan hayvanlarda antikor yant gelimesine karn virus elimine edilemez ve hayvanlar yaam boyu tayc konumuna geerler. Daha ok grlen maedi formunda patolojik bulgular akcierlere yerlemitir. Bu hayvanlarda akcier lenf yumrularnn byd ve akcierlerde yaygn bir pnymoni tablosunun
145
hakim olduu saptanabilir. Hastaln daha nadir olarak grlen visna formunda ise genellikle demyelinizasyonla karakterize mikroskopik patolojik bulgular ekillenir. Kronik nitelikte bir enfeksiyon olan maedi-visna, inkbasyon sresinin ok uzun olmas nedeniyle yava enfeksiyonlar (slow disease) arasnda yer almaktadr. Maedi formunda inkbasyon sresi 2-8 yl arasnda deiebilir. Klinik bulgular yava yava geliir ve ounlukla 4 yan zerindeki koyunlarda ortaya kar. Maedide grlen bulgular arasnda depresyon, zayflama, ksrk, solunum gl, burun aknts ve sekonder bakteriyel enfeksiyon durumlarnda grlen ate saylabilir. Hayvanlarda srekli yatma istei vardr. Hastalk tablosu yaklak 3-8 ay kadar devam edebilir ve lmle sonulanr. Gebe koyunlarda yavru atma grlebilir. Visna formunda inkbasyon sresi birka ay ile 9 yl arasnda deiebilmektedir. Bu formda grlen klinik bulgular arka ayaklarda g kaybyla balar. Etkilenen hayvanlar srden geri kalrlar ve zaman zaman yere ylp ayaa kalkamayabilirler. Bu hayvanlarda zayflama, yz kaslar, dudaklar ve vcut kaslarnda titreme, ataksi, hafif veya ar fel olgular grlr. Bu klinik bulgularn gelitii hayvanlar birka yla kadar yaayabilir.
Tehis
Hastaln uzunca bir srete gelimesi ve tipik bulgularn her hayvanda grlememesi nedeniyle klinik bulgular tehis iin yeterli deildir. Laboratuvar tehisinde kan serumunda ELISA veya agar jel immunodifzyon yntemiyle antikor taramas yaplr. Antikor pozitif olan hayvanlar enfekte kabul edilir. Ayrca RT-PCR ile viral nkleik asit tespiti de yaplabilir.
Korunma ve Kontrol
Hastalktan korunma amacyla uygulanacak en geerli yntem srye hastalk giriinin engellenmesidir. Bu amala hayvan almlarnn maedi-visna hastalndan ari srlerden yaplmas tercih edilmelidir. Yava enfeksiyon olmas nedeniyle karantina sreci bu hastalktan korunmada nemli katk salamaz. Hastala kar kullanlan bir a bulunmamaktadr. Enfekte srlerde hastalk kontrol amacyla; serolojik testlerde pozitif kan hayvanlar srden uzaklatrlmal ve dzenli olarak testler yaplarak ayn uygulama takip edilmelidir. Hastalk prevalansnn yksek olduu durumlarda srlerdeki kuzularn mmknse annelerinden ayrlarak seronegatif koyunlardan alnan kolostrum ve stlerle beslenmesi hastalk kontrol iin yararl bir uygulamadr.
KELERN ARTRTS-ENSEFALTS ENFEKSYONU

Keilerin artritis-ensefalitis (Caprine arthritis-encephalitis, CAE) enfeksiyonu erikin keilerde eklem yanglar (poliartritis) olaklarda ise merkezi sinir sistemi enfeksiyonu ve fellerle karakterize kronik seyirli bir hastalktr. CAE hastalnn Trkiyedeki varl bilinmektedir.
CAE virusu Retroviridae ailesinde Lentivirus grubunda snflandrlm olan kbik simetrili ve zarfl bir RNA virusudur. Etken maedi-visna virusu ile yapsal benzerlikler gstermektedir. Hastaln bulamas ounlukla neonatal dnemde virus tayan kolostrum ve stn tketilmesiyle gerekleir. Ayrca direkt temas ve iatrojenik yolla (rnein;
146
Viroloji
kontamine inelerle) bulama da sz konusu olabilmektedir. Virusla enfekte olan ancak klinik belirti gstermeyen keiler virus kaynadr.

Organizmaya girdikten sonra viremi geirerek vcutta yaylan virus akcierler, eklemler, MSS ve meme dokusunda oalarak tipik bulgularn ortaya kmasna yol aar. Enfeksiyonu alan hayvanlar yaam boyu tayc konumundadrlar. Patolojik olarak bu dokularda yang ve beyinde demyelinizasyon gzlenir. Akcierlerde intersitisyel pnymoni ve hafif byme saptanabilir. Eklem kapsllerinde incelme ve sinovyal sv art vardr. CAE vakalarnn nemli bir ksm subklinik olarak seyreder. Enfekte hayvanlarn yaklak %20sinde klinik bulgular ortaya kmaktadr. Hastaln en belirgin bulgusu genellikle 1 yan zerindeki keilerde ortaya kan, eklemlerde ar ikinlik, sv toplanmas ve topallkla karakterize poliartritis tablosudur. Sz konusu bulgularn yava gelitii ve ounlukla karpal eklemlerde yerletii grlr. Etkilenen keilerde zayflama, kl rtsnde bozulma ve baz olgularda mastitis ekillenir. Genellikle 2-4 aylk olaklarda grlen ensefalitis tablosunda ise zayflama ve ataksi ile birlikte arka ayaklarda, boyunda ve omurgada duru bozukluu geliebilir. lerleyen olgularda fel grlr.
Tehis
Vakalarn geliimi ve klinik bulgulara dayanlarak n tehis konulabilir. Kesin tehis iin laboratuvara gnderilen kan serumu rneklerinde ELISA ve agar jel immunodiffzyon testi ile antikor varl aratrlr. Seropozitif hayvanlar klinik belirti gstermeseler bile enfekte ve virus taycs olarak kabul edilmelidir.
Korunma ve Kontrol
Maedi-visna hastalnda olduu gibi bu hastalkta da korunma amacyla uygulanacak en etkili yntem srye hastalk giriinin engellenmesidir. Dolaysyla CAE ile enfekte srlerden hayvan alm yaplmamal ve mutlaka srye giren yeni hayvanlar ncelikle test edilmelidir. Yava enfeksiyon olmas nedeniyle hayvan almndan sonra uygulanacak karantina sreci bu hastalktan korunmada nemli katk salamaz. Hastala kar kullanlan bir a bulunmamaktadr. Enfekte srlerde hastalk kontrol amacyla; serolojik testlerde pozitif kan hayvanlar srden uzaklatrlmal ve dzenli aralklarla testler yaplarak ayn uygulama takip edilmelidir. Srlerdeki olaklarn seronegatif keilerden alnan stlerle beslenmesi olaklarn hastalktan korunmasnda olduka baarl bulunmutur.
KOYUN VE KE E
Koyun iei (sheeppox) ve kei iei (goatpox) zellikle gen hayvanlarda yksek mortaliteye neden olan bulac viral hastalklardr. Her iki hastalk gneydou Avrupa, Afrika ve Asya lkelerinde endemik olarak grlmektedir.
Her iki hastaln da etkeni Poxviridae ailesinin Capripoxvirus grubu iinde yer alan kompleks simetrik yapda ve zarfl bir DNA virusudur. Koyun ve kei iei viruslar antijenik ve fizikokimyasal olarak benzerlik gsterir. Baz virus sularnn her iki hayvan trn de enfekte etme kabiliyetine sahip olduu grlmtr. Virus ya zclere kar duyarldr, karanlk ve serin yerlerde birka yl enfeksiyzitesini koruyabilir. Virusun koyun ve kei kaynakl hcre kltrlerinde retilmesi mmkndr.
147
Enfeksiyona yalnzca koyun ve keiler duyarldr. Bulama aerosol, direkt temas ya da mekanik vektr olan sinekler vastasyla olmaktadr. Enfekte ahr ve otlaklar yaklak 2-6 ay sreyle hastalk kayna olabilir. Virus gne nlarndan kolaylkla etkilenir.

Virusun vcuda alnmasndan sonra viremi meydana gelir ve btn organlara yaylr. Virus zellikle epitel hcrelerine ar ilgi gsterir. Derideki deiikliklerin yan sra solunum ve sindirim sistemi doku ve mukozalarnda da iek lezyonlar meydana gelir. Koyun ieinin inkbasyon sresi 4-8 gn, kei ieinin ise 5-14 gndr. Her iki hastalkta benzer klinik belirtiler grlmesine karn keilerde klinik belirtiler daha hafif seyreder. Her yataki hayvanlar duyarl olmakla birlikte kuzu ve olaklar daha fazla etkilenirler. Hastalkta inkbasyon sresinden sonra ilk olarak ate ykselmesi, gz kapaklarnda dem ve mukopurulent burun aknts gzlenir. Lezyonlar deride eritematoz deiikliklerle balar ve konjesyon, dem ve epitel hcrelerinin ar oalmas sonucu vcudun her tarafnda deri nodlleri oluur. Az iinde oluan lezyonlar dil ve di etlerinde lserlere neden olur. Nodller; ba, boyun, meme ve kuyruk alt derisinde belirgin olarak grlr (Resim 8.3). Nodller kabuklar ve kabuklama devresinin tamamlanmasndan sonra kabuklar dklr, yerlerinde yara izi kalr. Kabuk atlndaki epitellerin iyilemesi birka haftay alr. iddetli olgularda lezyonlar bata akcierler olmak zere btn i organlarda geliebilir. Baz srlerde hastalk hafif veya subklinik seyredebilir. Gen hayvanlarda mortalite %80e ularken yetikinlerde %2-50 arasnda deiebilir.
Resim 8.3 Koyun iei: Ba blgesinde iek lezyonlar Kaynak: http://www.fao.org/ docrep/003/y2283e/ y2283e08.htm
Tehis
Hastala zel klinik belirtiler ve epidemiyolojik gzlemler tehise yardmc olur. Kesin tehis hcre kltrlerinde virus izolasyonu, yara kabuklarnda elektron mikroskopi yntemi ile virusun direkt tespiti ve histopatolojik incelemeler ile yaplabilmektedir.
148
Viroloji
Korunma ve Kontrol
Koyun ve kei iei bildirimi zorunlu hastalklar listesindedir. Hastaln endemik olduu blgelerde enfekte srler karantinaya alnarak dier hayvanlarla temas engellenmeli ve bulak allar dezenfekte edilmelidir. Hastalktan korunma amacyla attenye virus alar kullanlabilir. Alama 3 aylk hayvanlara tek doz olarak yaplr. A tekrar iki ylda bir yaplmaldr.
SIRA SZDE
Koyun ve keilerde hangi viruslar sokucu sinekler vastasyla bular? SIRA SZDE
D N E L M (Contagious pustular dermatitis, Orf) zellikle gen koyun ve Ektima kontagiozum keilerin btn dnyada yaygn olan bulac viral bir deri hastaldr.
DNELM S O R U
EKTMA KONTAGOZUM (ORF)

S O R U
Hastalk etkeni Poxviridae ailesinin Parapoxvirus grubu iinde yer alan kompleks DKKAT simetrik yapda ve zarfl bir DNA virusudur. Virus evre artlarna zellikle kurumaya kar ok dayankldr. Kurumu kabuklarda uzun yllar (12 yla kadar) enSIRA koruyabilir. SZDE feksiyzitesini Orf virusu koyun ve kei kaynakl hcre kltrlerinde kolayca retilebilir. Hastala koyun, kei ve insanlar duyarldr. Koyun ve keiler arasnda oldukAMALARIMIZ a bulacdr. Orf enfeksiyonunun bulamas direkt temas ya da indirekt olarak yem, yemlik ve su kaplar gibi cansz araclar vastasyla olmaktadr. Virusun kurumaya kar K dayankl olmas bulama zelliinin uzun bir sre devam etmesini sa T A P lar. Virusla bulak ahr ve meralar hastalk kaynadr. Kuzu ve olaklar doumda veya doum sonrasnda hastala yakalanabilirler. Enfekte hayvanlarla direkt temasta bulunan insanlarda (veteriner hekim, hayvan bakclar ve mezbaha alanTELEVZYON lar) orf enfeksiyonu grlebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON

NTERNET NTERNET Hastaln inkbasyon sresi 3-8 gndr. Orf lezyonlar kuzu ve olaklarn zellikle az mukozas ve dudak derisinde oluur (Resim 8.4). Lezyonlar trnak, gz kapaklar ve meme ba derisinde de grlebilir. Papl eklinde balayp pstle kadar ilerleyen lezyonlar daha sonra kaln kabuklu bir hale gelir. Kabuklam bu lezyonlar herhangi bir yara izi brakmadan 1-4 hafta iinde iyileebilirler. Baz durumlarda yaralar sinek larvalar ve sekonder bakteriyel enfeksiyonlar sonucu apseleebilir. iddetli orf enfeksiyonlarnda hayvanlarda halsizlik ve arlk kayb meydana gelir. Ayaklarda zellikle trnaklar arasnda gelien lezyonlar bakteriyel komplikasyonlar sonucu topalla yol aar. Meme ve meme banda oluan lezyonlar mastitislere neden olabilir. Yetikin hayvanlar tekrarlayan enfeksiyonlara duyarldr ve kronik enfeksiyonlar oluabilir. Morbidite gen hayvanlar arasnda yksektir fakat mortalite olduka dktr. Enfeksiyon direkt temas yoluyla insanlara geer. Genellikle parmak, el, kol ve yzde snrl tek lezyonlar eklinde grlr. Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar olumaz ise kendiliinden iyileme ekillenir, tedaviye gerek yoktur.
149
Resim 8.4 Ektima kontagiozum (orf): Az evresinde kabuklu lezyonlar Kaynak: abalar ve ark. (1996) Ankara niv. Vet. Fak. Derg., 43: 45
Tehis
Hastalkta lezyonlar karakteristik olduu iin tehis kolaydr. Gerekli durumlarda SIRA SZDE laboratuvar tehisi iin elektron mikroskopi yntemi ile virusun direkt tespiti yaplabilir. Ayrc tanda koyun iei, kk ruminant vebas ve mavi dil hastal gz nnde bulundurulmaldr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
S O hemen R U Hastalkla mcadelede, hasta kuzu ve olaklar salkl olanlardan ayrlmaldr. Kabuklar temizlenerek lokal yara tedavisi yaplabilir. Sekonder enfeksiyonlara kar antibiyotik uygulanabilir. Hastalk riski olan srlerde hcre D K K A kltrlerinde T hazrlanm attenye canl virus alar kullanlabilir. A, doum sezonu balamadan birka hafta nce gebe koyunlara tek doz olarak uygulanabilir. Alama kolSIRA SZDE tuk alt derisine izme suretiyle yaplr.
Korunma ve Kontrol
DKKAT
SIRA SZDE
Koyun ve keilerin viral deri hastalklar hangileridir?
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM Koyun ve keilerden insanlara bulaan viruslarla ilgili detayl bilgilere (M. K T Zoonozlar A P Doanay, N. Altnta, Bilimsel tp yaynevi, 2009, Ankara) adl kitaptan ulaabilirsiniz.
SCRAPE
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
Scrapie koyunlarn progresif sinirsel semptomlarla karakterize lmcl bir hastalDKKAT olup, zaman zaman keilerde de hastalk bulgular ortaya kmaktadr.
NTER NET SIRA SZDE
SIRA NTER NET SZDE
Hastalk etkeni bir priondur ve scrapie prionu olarak tanmlanr. Prionlar, protein yapsnda ve nkleik asit tamayan enfeksiyz etkenlerdir. Doada bilinen iki tip AMALARIMIZ prion proteininden biri olan PrPc canllarn sinir dokularnda doal olarak bulunmaktadr. Hastalk etkeni olan PrPsc (anormal prion proteini) ise PrPcnin modifikasyonu ile ortaya kmaktadr. PrPsc ultraviyole k, deiik K kimyasal T A P maddeler
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
150
Viroloji
(formaldehit, eter, kloroform, proteolitik enzimler, dezenfektanlar vb) ve standart otoklav artlarna (121C) dayankldr. 1M sodyum hidroksit prion enfektivitesini belirli dzeylerde yok edebilmektedir. Prionlar baklk sistemini uyarmad iin bu etkenlere kar antikor yant olumaz. Scrapie hastalnn hayvanlar ve srler arasnda nasl yayld tam olarak bilinmemektedir. zellikle plasenta ve yavru sular aracl ile kontamine olan meralarn hastalk bulamasnda birincil role sahip olduu dnlmektedir. Dolaysyla etkenin vcuda az yoluyla alnd kabul edilir. Anneden yavruya hastalk naklinin de mmkn olabilecei dnlmektedir. Scrapie hastal Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkelerinde yaygn olarak bulunmakta, dier lkelerde ise sporadik vakalar halinde grlmektedir. Trkiyede bugne kadar scrapie hastal tespit edilememitir.

Hastalk etkeni vcutta ilk olarak tonsiller, lenf yumrular, dalak ve barsaklarda saptanr. Sinirler araclyla merkezi sinir sistemine aktarlan etken buradaki nyronlarda oalarak birikir ve nyron dejenerasyonu sonucunda beyinde vakuol oluumlarna neden olur. Mikroskobik incelemelerde beyinde boluklarla karakterize sngerimsi yap grlr. Scrapie hastalnda inkbasyon sresi 2-5 yl arasnda deiir. Baz koyun rklarnn bu hastala genetik olarak daha duyarl olduu bilinmektedir. Etkilenen koyunlar d uyarlara kar ar derecede duyarldr. Ba ve ensede hafif tremorlar grlr, burnun ani hareketleri buna elik eder. Takiben ar kanma ve buna bal olarak deri yaralanmalar ve yapa kayb ortaya kar (Resim 8.5). Yaklak 1-6 ay sren bir dnemde srekli zayflama, dknlk hali, yalpalayarak yry, baklarda durgunluk, ataksi ve arka bacaklarda fel gelierek hayvan lme srklenir.
Resim 8.5 Scrapie: Ar kant sonucu oluan yapa kayb Kaynak: www.avma.org/onl news/javma/may02 /s050102g.asp
Tehis
Klinik bulgulara dayanlarak hastaln n tehisi yaplabilirse de kesin tehis iin laboratuvar incelemeleri gerekir. Canl hayvanlarda scrapie tehisi amacyla kullanlabilecek bir laboratuvar yntemi bulunmamaktadr. Kesin tehis iin, len veya
151
kesilen hayvanlarn beyin dokusundan alnan rnekler ELISA veya histopatolojik ve immunohistokimyasal yntemlerle incelenir. ELISA ve immunohistokimyasal incelemelerde prion proteini saptanrken, histopatolojik incelemelerde beyinde vakuollerden oluan sngerimsi yap tespit edilir. Prion proteini tespiti amacyla western blot yntemi de kullanlabilmektedir.
Korunma ve Kontrol
Prion hastalklarna kar alama yoluyla korunma sz konusu deildir. Dolaysyla hastalk kontrolnde uygulanabilecek en geerli yntem eliminasyondur. Bu amala enfekte srlerin itlaf edilmesi ve kontamine meralarn birka yl kullanlmamas uygulanabilecek yntemlerden birisidir. Baz lkelerde sr oluturulmadan nce hayvanlar hastala genetik yatknlk ynnden test edilmektedir. Hastaln blgeler ve lkeler arasnda hayvan ticaretiyle bulama olasl olduka yksek olduu iin bu ynde tedbirler uygulanmaldr. Scrapie bildirimi zorunlu olan bir hastalktr. Yava enfeksiyon (slow disease) nedir? Hangi hastalklar bu gruba girmektedir? SIRA SZDE
D alt Nsolunum ELM Koyun ve keilerdeki solunum sistemi enfeksiyonlar genellikle yollarna yerleerek pnymoni oluumuna neden olmaktadr. Hastalk koyun yetitiricilii yaplan blgelerde yaygn olarak grlebilir. S O R U
AKUT VRAL SOLUNUM SSTEM ENFEKSYONLARI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Koyun ve keilerde dier doku ve sistemlerle birlikte solunum sistemine yerleen ve enfeksiyon oluturan deiik viruslar (mavidil, kk ruminant vebas, IBR, SIRA SZDE BVD vb) bulunmasna karn, primer olarak akut solunum sistemi hastal oluturan 3 virus vardr. Bunlar; respiratorik sinsityal virus, parainfluenza-3 virusu (PI-3) ve adenoviruslardr. Respiratorik sinsityal virus ve parainfluenza-3 virusu ParamyAMALARIMIZ xoviridae ailesinde yer alan zarfl ve helikal simetrili RNA viruslardr. Koyun ve kei adenoviruslar ise Adenoviridae ailesinde yer alan zarfsz ve kbik simetrili viruslardr. Akcierlere yerleerek pnymoni oluumuna beden olan bir dier viral K T A P etken de maedi-visna virusudur. Ancak bu virus kronik nitelikte hastalk oluturmaktadr (bkz. Maedi-Visna). Koyun ve keilerdeki pnymoni olgular genellikle multifaktriyel bir etiyolojiye sahip olup saylan viruslarn bir veya birka deiik TELEVZYON bakteriler (Mannheimia haemolytica, Pasteurella multocida, Arcanobacterium pyogenes vb) ve parazitlerle birlikte enfeksiyon oluturabilmektedir. Sr halinde yaamalar nedeniyle solunum sistemi viruslar hayvanlar arasnda N T E R N E T ve olakok kolay bir ekilde bulaabilir. Hastalk bulgular daha ok kuzularda larda ortaya kmaktadr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET

Burun yoluyla alnan viruslar akcierlere yerleip lokal olarak oalr ve akut intersitisyel pnymoni tablosunu olutururlar. Parainfluenza -3 virusu genellikle tek bana hastalk tablosu oluturmamaktadr. Bakterilerin kart olaylarda irinli pnymoni geliir ve iyileme sreci uzar. Bu olgularda nekropsi yapldnda akcier apseleri grlebilir.
152
Viroloji
Klinik bulgular arasnda en yaygn olarak grlenler ksrk, burun aknts, yksek ate, itahszlk, solunum gl ve solunum saysndaki arttr. Komplike olgularda irinli burun aknts ve irinli pnymoni geliir. Bu tr olgular tedaviye ge yant verebilir. Genellikle srdeki birok hayvanda ayn anda klinik bulgular tespit edilir.
Tehis
Hastaln tehisi klinik bulgulara dayanlarak yaplabilir. Etken tespiti iin laboratuvar analizleri gereklidir. Canl hayvanlarda burun svab rneklerinden ELISA ile viral antijen tespiti, PCR yntemiyle viral genom tespiti veya virus izolasyonu almalar yaplabilmektedir. Serolojik tehis hastalk etkenlerinin srdeki veya blgedeki yaygnl ile ilgili veri toplamak iin yararl olabilir. Bu amala ELISA ve ntralizasyon testi kullanlmaktadr.
Korunma ve Kontrol
Hasta hayvanlara gerekli destekleyici tedavi ve bakteriyel enfeksiyonlara kar uygun tedavi yaplr. Kk ruminantlarda solunum sistemi hastalklarndan korunma amacyla kullanlan zel bir a bulunmamaktadr. Korunma amacyla hasta hayvanlarn ayrlmas, gen hayvanlarn ayr barndrlmas, barnaklarn fazla skk olmamas ve barnaklarda yeterli hava sirklasyonunun salanmas gerekir.
SIRA SZDE
Koyun ve keilerde hangi viruslar solunum sistemi hastalna neden olur? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
zet
A M A
Koyun ve keilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilmek. Mavidil hastal evcil ve yabani ruminantlarn akut veya subklinik seyirli, sokucu sineklerle nakledilen viral bir hastaldr. Hastalk klinik olarak dolam bozukluklar, dem ve konjenital anomalili kuzu ve buza doumlarna neden olur. Border disease yeni doan kuzularda konjenital enfeksiyonlara bal olarak gelien dk doum arl, kl rts bozukluklar, konjenital merkezi sinir sistemi bozukluklar ile karakterize viral bir enfeksiyondur. Kk ruminant vebas (PPR) kei ve koyunlarda sindirim ve solunum sistemi lezyonlaryla karakterize akut veya subakut seyirli hastalk tablosuna neden olur. Koyunlarn ilerleyici karakterdeki solunum sistemi enfeksiyonu olan maedi ve merkezi sinir sistemi enfeksiyonu olan visna ayn virus tarafndan oluturulan kronik seyirli bir hastalktr. Keilerin artritis-ensefalitis enfeksiyonu erikinlerde eklem yanglar (poliartritis) olaklarda ise merkezi sinir sistemi enfeksiyonu ve fellerle karakterize kronik seyirli viral bir hastalktr. Koyun iei (sheeppox) ve kei iei (goatpox) zellikle gen hayvanlarda yksek mortaliteye neden olan bulac viral hastalklardr. Bu hastalklar; ba, boyun, meme ve kuyruk alt derisinde oluan nodllerle karakterizedir. Ektima kontagiozum (orf) zellikle gen koyun ve keilerin btn dnyada yaygn olan bulac bir deri hastaldr. Enfeksiyon zoonotik karaktere sahiptir. Scrapie, koyunlarda prionlarn neden olduu progresif sinirsel semptomlarla karakterize lmcl bir hastalktr. Koyun ve keilerde primer olarak akut solunum sistemi hastal oluturan 3 virus vardr. Bunlar; respiratorik sinsityal virus, parainfluenza-3 (PI-3) virusu ve adenoviruslardr.
A M A
Koyun ve keilerin insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar aklayabilmek. 2 Orf enfeksiyonu direkt temas yoluyla insanlara geer. zellikle parmak, el, kol ve yzde snrl lezyonlar eklinde grlr. Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar olumazsa kendiliinden iyileme ekillenir. yileme 3-8 hafta kadar srer. Koyun ve keilerde grlen fakat bu kitapta yer verilmemi olan zoonotik hastalklarla ilgili bilgilere dier kitaplar ve internet olanaklarn kullanarak ulaabilirsiniz. Koyun ve keilerde viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri aklayabilmek. Mavidil hastalnda karakteristik klinik belirtiler ve epidemiyolojik gzlemler ile tehis yaplabilir. dem, barsaklarda hemorajiler, karn ve gs boluunda sv toplanmas, kalp lezyonlar ve pnymoni tehiste karakteristik bulgulardr. Kesin tehis laboratuvar yntemleri ile yaplabilir. Border disease tehisinde kuzularda grlen tipik klinik bulgular ynlendirici olur. Kesin tehis iin virus izolasyonu, ELISA ile viral antijen tespiti veya RT-PCR ile viral nkleik asit tespiti yaplabilir. Serolojik tehiste indirekt ELISA ve serum ntralizasyon yntemleri kullanlabilir. Kk ruminant vebasnda klinik, patolojik ve epidemiyolojik bulgular hastaln tehisine yardmc olur. Kesin tehis virus izolasyonu ve identifikasyonu ile yaplabilir. Serolojik tehiste ELISA kullanlmaktadr. Maedi-visna hastalnda klinik bulgular tehis iin yeterli deildir. Laboratuvar tehisinde kan serumunda ELISA veya agar jel immunodifzyon yntemiyle antikor taramas yaplr. Ayrca RTPCR ile viral nkleik asit tespiti de yaplabilir. CAE enfeksiyonunun tehis iin laboratuvara gnderilen kan serumu rneklerinde ELISA ve agar jel immunodifzyon testi ile antikor varl aratrlr. Seropozitif hayvanlar virus taycs olarak kabul edilmelidir. Koyun ve kei ieinde klinik belirtiler ve epidemiyolojik gzlemler tehise yardmc olur. Kesin tehis hcre kltrlerinde virus izolasyonu, yara kabuklarnda elektron mikroskopi yntemiyle virusun direkt tespiti ve histopatolojik incelemelerle yaplabilir.
AM A
154
Viroloji
Orf hastalnda lezyonlar karakteristik olduu iin tehis kolaydr. Gerekli durumlarda elektron mikroskopi yntemi ile virusun direkt tespiti yaplabilir. Scrapie hastalnn tehisi iin laboratuvar incelemeleri gerekir. Canl hayvanlarda scrapie tehisi yaplamamaktadr. Kesin tehis iin, len veya kesilen hayvanlarn beyin dokusundan alnan rnekler ELISA veya histopatolojik ve immunohistokimyasal yntemlerle incelenir. Koyun ve keilerdeki solunum sistemi enfeksiyonlarnda tehis klinik bulgulara dayanlarak yaplabilir. Etken tespiti iin hayvanlardan alnan burun aknts rneklerinden ELISA ile viral antijen tespiti, PCR yntemiyle viral genom tespiti veya virus izolasyonu almalar yaplabilmektedir. Serolojik tehis iin ELISA ve serum ntralizasyon yntemleri kullanlr. Koyun ve keilerin viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabilmek. 4 Mavidil hastalnn kontrol ve korunmasnda en etkili ve pratik yol alamadr. Sokucu sinek mcadelesine de nem verilmelidir. Border disease hastalndan korunmada izlenen balca yol virus taycs olan immunotolere persiste enfekte hayvanlarn belirlenerek srden ayrlmasdr. Hastalna kar zel olarak hazrlanm a yoktur. Kk ruminant vebasnn grlmedii lkelerde hayvanlarn kontroll giriine izin verilmeli ve pheli durumlarda bu lkelerde eradikasyon programlar yrrle sokulmaldr. Hastalktan korunmak amacyla attenye virus alar uygulanmaktadr.
AM A
Maedi-visna ve keilerin artritis-ensefalitis hastalklarndan korunma amacyla uygulanacak en geerli yntem srye hastalk giriinin engellenmesidir. Hastala kar kullanlan bir a bulunmamaktadr. Enfekte srlerde hastalk kontrol amacyla; serolojik testlerde pozitif kan hayvanlar srden uzaklatrlmal ve dzenli olarak testler yaplarak ayn uygulama takip edilmelidir. Koyun ve kei ieinin endemik olduu blgelerde enfekte srler karantinaya alnarak dier hayvanlarla temas engellenmeli ve bulak allar dezenfekte edilmelidir. Hastalktan korunma amacyla attenye virus alar kullanlabilir. Orf hastalyla mcadelede hasta kuzu ve olaklar salkl olanlardan hemen ayrlmaldr. Hastalk riski olan srlerde hcre kltrlerinde hazrlanm attenye virus alar kullanlabilir. Prion hastalklarna kar alama yoluyla korunma sz konusu deildir. Dolaysyla scrapie hastalnn kontrolnde uygulanabilecek en geerli yntem eliminasyondur. Hastaln blgeler ve lkeler arasnda hayvan ticaretiyle bulama olasl olduu iin bu ynde nlemler alnmaldr.
155
Kendimizi Snayalm
1. Border disease ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kongenital anomalili doumlara neden olur b. Persiste enfekte kuzular srekli virus saarlar c. Gebe koyunlarda yavru atma grlr d. Erikin koyunlarda hastalk bulgular grlmez e. Hasta koyunlarda deri lezyonlar belirgindir 2. Mavidil hastalna neden olan virus grubu aadakilerden hangisidir? a. Pestivirus b. Morbillivirus c. Orbivirus d. Coronavirus e. Lentivirus 3. Maedi-visna ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Deri nodlleri oluur. b. iddetli ishale neden olur. c. Mcadelede alama yaplr. d. nkbasyon sresi 2-8 yl kadardr. e. Konjenital anomalilere neden olur. 4. Aadakilerden hangisi koyun ieinin klinik bulgular arasnda yer almaz? a. Kanl ishal b. Ate ykselmesi c. Gz kapaklarnda dem d. Burun aknts e. Deride nodller 5. Aadaki hastalklardan hangisinde insanlar enfeksiyon spektrumu iinde yer alr? a. Mavidil hastal b. Border disease c. Kei iei d. Ektima kontagiosum e. Maedi-visna 6. Mavidil virusu duyarl hayvanlara hangi yolla bulamaktadr? a. ndirekt cansz araclarla b. Solunum yoluyla c. Az-burun yoluyla d. Direkt temas yoluyla e. Sokucu sinekler vastasyla 7. Kk ruminant vebas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sokucu sineklerle bular. b. iddetli ishale neden olur. c. Sinirsel bulgular karakteristiktir. d. Hastalk insanlara bulaabilir. e. Mcadelede a uygulamas yoktur. 8. Aadakilerden hangisi ektima kontagiosum enfeksiyonunda gzlenen klinik bulgular arasnda yer almaz? a. Topallk b. Mastitis c. Dudak lezyonlar d. iddetli ishal e. Az mukozas lezyonlar 9. Aadaki hastalklardan hangisi kuzularda konjenital anomalilere neden olur? a. Ektima kontagiosum b. Maedi-visna c. Border disease d. ap hastal e. Kk ruminant vebas 10. Scrapie ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hastalk etkeni bir priondur. b. Hastalarda ar kanma grlr. c. nkbasyon sresi ok uzundur. d. Alama yoluyla korunma salanr. e. Bildirimi zorunlu olan bir hastalktr.
156
Viroloji
Okuma Paras
Rizede koyun iei salgn alarm Rizede koyun iei salgn yznden 150 kkba hayvan telef oldu. l Tarm Mdrl tarafndan salgnn yaylmamas iin mahalle karantina altna alnd. Rizede koyun iei salgn sonucu 100 kuzu, 50si koyun olmak zere toplam 150 kkba hayvan telef oldu. Edinilen bilgiye gre, Rize merkeze bal Pehlivanta Mahallesinde kkba hayvanclk yapan eref Benlinin 100 kuzu ve 50 koyunu koyun iei salgnndan dolay telef oldu. l Tarm Mdrl tarafndan salgnn yaylmamas iin mahalle karantina altna alnd. Mahallede bulunan dier kkba hayvanlar zerinde alama yapld. Konuyla ilgili aklama yapan l Tarm Mdrl Hayvan Sal ube Mdr Kubilay Tamer, salgnn insan sal asndan herhangi bir tehlike tekil etmediini belirterek, Koyun iei rahatszl viral bir hastalktr. Kkba hayvanlarda son derece bulacdr. nsanlara bulamas sz konusu deildir. Kkba hayvancln youn yapld blgelerimizde ska grlr. Ama son 20 yldr blgemizde grlmyordu. limiz Pehlivanta mahallemizde bir yetitiricimizin 100 ba kuzu ve 50 ba koyunu koyun iei salgnndan dolay telef oldu. Biz bu blgede gerekli tedbirleri aldk. Normalde ldrc olmayan bu hastalk, k bitimi bnyeleri zayf den hayvanlarda ldrc olabiliyor. Salgnn bu dnemde ortaya kmas 150 kkba hayvann telef olmasna neden oldu eklinde konutu. Kaynak: http://www.haber7.com/haber/20070412/Rizede-koyun-cicegi-salgini-alarmi.php 12 Nisan 2007

1. e 2. c 3. d 4. a 5. d 6. e 7. b 8. d 9. c 10. d Yantnz yanl ise Border disease blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mavidil hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Maedi-visna blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Koyun ve kei iei blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ektima kontagiosum blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mavidil hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kk ruminant vebas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ektima kontagiosum blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Border disease blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Scrapie blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Border disease virusu, akabane virusu ve mavidil virusu gebe kk ruminatlarda konjenital anomalili doumlara neden olan viruslarn banda gelmektedir. Klinik olarak konjenital anomalili doumlara neden olan bu hastalklar birbirinden ayrt etmek zordur. Kesin tehis iin dier viruslar ve deiik teratojenik etkenler de gz nnde bulundurulmal ve laboratuvar yntemlerinden yararlanlmaldr. Sra Sizde 2 Mavidil, Akabane, ap, koyun iei ve kei iei hastalklar enfekte hayvanlardan duyarl hayvanlara sokucu sinekler vastasyla tanmaktadr. Mavidil hastal ve Akabane hastal viruslarn duyarl hayvanlara tayan sokucu sinekler biyolojik vektr; ap, koyun iei ve kei iei viruslarn tayan sokucu sinekler ise mekanik vektr olarak rol oynarlar.
157
Sra Sizde 3 Koyun iei, kei iei ve ektima kontagiozum (orf) kk ruminantlarda deri lezyonlarna neden olan hastalklarn en nemlileridir. Koyun iei ve kei iei ile enfekte hayvanlarn tm vcudunda zellikle de ba, boyun, meme ve kuyruk alt derisinde belirgin ve yaygn nodller grlr. Ektima kontagiozum gen hayvanlarn ba blgesi deri ve mukozalarnda lokal lezyonlara neden olur. Yetikin hayvanlarda lezyonlar daha ok meme ve meme ba derisinde lokalize olmutur. Klinik olarak bu hastalklar birbirinden ayrt etmekte glk ekilebilir. Kesin tehis dier etkenler de gz nnde bulundurularak laboratuvar yntemleri ile yaplabilir. Sra Sizde 4 Yava enfeksiyon (slow disease) terimi ok uzun bir klinik ncesi (preklinik) evreye sahip olan, yava ilerleyen ve lmle sonulanan hastalklar ifade etmek iin kullanlmaktadr. Prionlarn neden olduu hastalklar (srlarn sngerimsi beyin hastal, koyunlarn scrapie hastal vb) ile birlikte lentiviruslar tarafndan oluturulan hastalklar (maedi-visna, keilerin arthritis ensefalitisi vb) bu gruba girmektedir. Slow viruslarla ilgili daha geni bilgilere ulamak iin dier kaynak kitaplardan ve internet olanaklarndan yararlanabilirsiniz. Sra Sizde 5 Koyun ve keilerde primer olarak akut solunum sistemi hastal oluturan 3 virus bulunmaktadr. Bunlar; respiratorik sinsityal virus, parainfluenza-3 virusu (PI-3) ve adenoviruslardr. Ayrca; dier doku ve sistemlerle birlikte solunum sistemine yerleen ve enfeksiyon oluturan baka viruslar da (maedi-visna virus, mavidil virusu, kk ruminant vebas virusu, koyun-kei iei viruslar, IBR virusu vb) bulunmaktadr. Solunum sistemi enfeksiyonlarnna neden olan etkenleri klinik olarak birbirinden ayrt etmek gtr. Kesin tehis iin bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve solunum sistemi semptomlarna neden olan baka viral ve bakteriyel etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Bhanuprakash, V., Indrani, B.K., Hosamani, M., Singh, R.K. (2006). The Current Status of Sheep Pox Disease, Comparative Immunology, Microbiology and Infectious Diseases, 29: 27. Burgu, ., Aka, Y. (2009). Viroloji II (ders notu), Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi, Ankara. abalar, M., Voyvoda, H., Sekin, S. (1996). Van Yresinde Bir Srde Ecthyma Contagiosum Olgusu, Ankara niv. Vet. Fak. Derg., 43: 45. Dinter, Z., Morein, B. (1990). Virus Infections of Ruminants, The Netherlands: Elsevier Science B.V. Doanay, M., Altnta, N. (2009). Zoonozlar, Ankara: Bilimsel Tp Yaynevi. Fenner, F.J., Gibbs, E.P.J., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1993). Veterinary Virology, 2. Bask, London: Academic Press. Kahn, C.M., Line, S. (2010). The Merck Veterinary Manual, 10. Bask, Philadelphia: Merck& CO.,INC. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999). Veterinary Virology, 3. Bask, London: Academic Press. Ppin, M., Vitu, C., Russo, P., Mornex, J.F., Peterhans, E. (1998). Maedi-Visna Virus Infection in Sheep: A Review, Vet. Res., 29: 341.
9
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kpeklerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar, Kedilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar, Kedi ve kpeklerin insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar, Kedi ve kpeklerde viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri, Kpeklerin ve kedilerin viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kuduz Genlik hastal Kanl ishal Bulac karacier yangs Trakeobronitis Oral papillom Panlykopeni Rhinotrakeitis Hemoraji Peritonitis
indekiler
Viroloji Kpek ve Kedilerin nemli Viral Hastalklar GR KUDUZ KPEKLERN GENLK HASTALII KPEKLERN PARVOVRUS ENFEKSYONU KPEKLERN ENFEKSYZ KARACER YANGISI KPEKLERN ENFEKSYZ TRAKEOBRONTS KPEKLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU KPEKLERN ORAL PAPLLOMATOZU KEDLERN GENLK HASTALII KEDLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU KEDLERN CALCVRUS ENFEKSYONU KEDLERN ENFEKSYZ PERTONTS
Kpek ve Kedilerin nemli Viral Hastalklar

GR
Bu blmde kpek ve kedilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklanmtr. Kpek ve kedilerde grlen nemli viral hastalklarn etkeni olan viruslar, duyarl konak trleri ve oluturduklar hastalk bulgular Tablo 9.1de verilmitir.
Tablo 9.1 Kpek ve kedilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar Hastalk Ad Virus Ailesi Virus (Alt ailesi veya Grubu) Rhabdoviridae (Lyssavirus) Paramyxoviridae (Morbillivirus) Kuduz virusu Canine distemper virus Canine parvovirus -2 Canine adenovirus -1 Canine adenovirus -2 Canine herpesvirus -1 Canine papillomavirus Duyarl Konak Klinik Bulgu
Kuduz Kpeklerin genlik hastal
Tm scakkanl MSS bulgular; saldrganlk, memeliler, koma, fel ve lm kanatllar ve insan Kpek ve dier etoburlar Kpek ve dier etoburlar Kpek, tilki ve dier etoburlar Kpek Kpek ve dier etoburlar Kpek MSS belirtisi ve sistemik hastalk Enteritis, myokarditis ve panlykopeni Hepatitis, solunum sistemi, sindirim sistemi ve MSS belirtili sistemik hastalk Solunum sistemi hastal Hemorajik hastalk Oral papillom Serebellar hipolazi enteritis ve panlykopeni Solunum sistemi hastal Solunum sistemi hastal Peritonitis ve pnymoni
Kpeklerin parvovirus Parvoviridae enfeksiyonu (Parvovirus) Kpeklerin enfeksiyz Adenoviridae karacier yangs (Mastadenovirus) Kpeklerin enfeksiyz Adenoviridae trakeobronitisi (Mastadenovirus)
Kpeklerin herpesvirus enfeksiyonu
Herpesviridae (Alphaherpesvirinae) Papillomaviridae (Papillomavirus) Parvoviridae (Parvovirus) Herpesviridae (Alphaherpesvirinae) Caliciviridae (Vesivirus) Coronaviridae (Coronavirus)
Kpeklerin oral papillomatozu Kedilerin genlik hastal Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu Kedilerin calicivirus enfeksiyonu Kedilerin enfeksiyz peritonitisi
Feline Kedigiller panleukopenia virus (Felidae) Feline herpesvirus -1 Feline calicivirus Feline infectious peritonitis virus Kedigiller (Felidae) Kedigiller (Felidae) Kedigiller (Felidae)
160
Viroloji
KUDUZ
Kuduz (Rabies) btn scakkanl hayvanlar ve insanlarda ldrc ensefalitis ile seyreden viral bir hastalktr. Kuduz hastal M.. 5. yzyldan beri bilinmektedir. Virus tanmlanmasnda ilk modern gr Louis Pasteur tarafndan 1885 ylnda gelitirilen a ile ortaya konulmu ve bu alanda bir r almtr.
SIRA SZDE
Trkiyede ilk kuduz aratrma kurumunun ne zaman aldn biliyor musunuz? SIRA SZDE
D Rhabdoviridae NELM Kuduz virusu ailesinin Lyssavirus genusunda yer alan helikal simetrili ve zarfl bir RNA virusudur. ekil olarak mermi grnmde olan kuduz viO R U rusu evre S artlarna dayankl deildir, +4Cde haftalarca canl kalabilirken 50Cde 1 saatte inaktive olur. Hayvan kadavralarnda ise 90 gne kadar canlln srdrebilir. Virus ya zclerine, dk ve yksek pH derecelerindeki kimDKKAT yasallara ve deterjanlara duyarldr. Virusun retilmesinde deney hayvan olarak en ok fare ve tavan kullanlmaktadr. Kuduz virusu insan ve hayvan kkenli SIRA SZDE hcre kltrlerinde (tavuk embriyosu fibroblast kltr ve insan embriyosu diploid kltr) kolaylkla retilebilir.
DNELM S O R U
Etiyoloji
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Epidemiyoloji
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kuduz hastal zoonoz bir karaktere sahiptir. Kuduz hastalna bata scak kanl hayvanlar K olmak T A Pzere, insan dahil btn memeliler ve kular duyarldr. Hayvan trlerinin ve insann kuduz virusuna duyarllklar farkldr. Tilki, akal ve kurtlar virusa ar duyarl; ev kedileri, yarasalar, kemiriciler, srlar ve tavanlar duyarl; kpek, T E L E V koyun, Z Y O N kei ve atlar orta derecede duyarl; insanlar ise dk derecede duyarldr. Kuduz baz ada lkeleri dnda dnyann pek ok blgesinde grlebilmektedir. Blgesel olarak hastaln yaylmasnda farkl hayvan trleri etkili olabilir. BuNTERNET na gre kuduz hastalnn iki epidemiyolojik ekli vardr. 1. Yaban kuduzu: Kuduz virusunun doal olarak bulunduu kurt ve akal gibi vahi hayvanlardan kken alan ve yaban hayatnda ortaya kan enfeksiyonlardr. 2. Evcil kuduz: ehir hayatnda (evcil yaamda) ortaya kan ve daha ok kpeklerle ilikili olan kuduz enfeksiyonlarn ifade eder. Vahi hayvanlar arasnda bulgu gstermeden bulunan endemik kuduz hastal enfekte hayvanlarn bulunduklar blgelerden yerleim alanlarna ulamas ve kpekleri enfekte etmeleri ile dikkat ekici bir duruma gelebilmektedir. Kuduz virusu enfekte hayvanlarn salyalar ile salr ve bulama genellikle kuduzlu bir hayvann baka bir hayvan srmas ile olur. Enfeksiyon derin ve kirli yaralara enfekte salyann bulamasyla da meydana gelebilir. Yukarda aklanan 2 form dnda bir de yarasalar tarafndan bulatrlan yarasa kuduzu vardr. Yarasa kuduzu daha ok Gney Amerikada grlmektedir. Yarasalar kuduz virusu iin doal rezervuardr. Virus yarasalarn kan ve salyalarnda bulunabilir. Virus titresinin yksek olduu yarasa maaralarnda aerosol yolla bulama da mmkndr. Zoonoz ne demektir? SIRA SZDEKedi ve kpeklerin en nemli viral zoonotik hastal hangisidir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
9. nite - Kpek ve Kedilerin nemli Viral Hastalklar
161

Kuduz virusu yaral dokudan ieri girdikten sonra zellikle sinir-kas balant noktasndaki kas hcrelerinde oalr. Virus kas hcrelerinde oaldktan sonra perifer sinir ularndan sinir hcrelerine girer ve nce omurilik sonra merkezi sinir sistemine ular (sentripedal nakil). Merkezi sinir sisteminde youn bir oalma aamas geirdikten sonra virus tekrar sinirler aracl ile tkrk bezlerine ve pek ok organa yaylr (sentrifgal nakil). Kuduza yakalanm bir hayvann srmasndan sonraki inkbasyon sresi genellikle 14-90 gn arasnda deimektedir. Sra d baz durumlarda ise bu srecin birka gn ile birka yl arasnda deiebilecei bildirilmitir. Klinik belirtiler grlmeden nce kuduz virusu salya ile salabilir. Kpeklerde ilk klinik belirtilerin grlmesinden 3-6 gn nce salyada kuduz virus tespit edilebilmitir. Kuduz hastalnn; Klasik kuduz ve Sakin kuduz olmak zere 2 eit klinik seyir ekli grlebilir. Klasik kuduz eklinde aada aklanan dnem ayrt edilir: 1. Prodromal dnem: Bu dnemde hastala zel olmayan belirtiler gzlenir. Ate, halsizlik, itahszlk, srk blgesinde kant ve duyu kayb gzlenebilir. Bu dnem ortalama 3-4 gn kadar srer. 2. Saldrgan dnem: Bu dnemde hayvan ar hareketli, huzursuz, saldrgandr ve iddetli srma istei vardr. Genellikle yutak kaslarnn spazmndan dolay yutma gl, salivasyon, su iememe, k ve sese kar ar duyarllk gzlenir. Saldrganlk dnemi ortalama 1-2 gn srer. 3. Fel dnemi: Ensefalitisin ilerlemesiyle hareketlilik felce dnr. Hayvan ayaa kalkamaz, depresyon ve koma halini takiben lm geliir. lm nedeni solumun durmasdr. Bu dnem ortalama 3-4 gn srer. Sakin kuduz eklindeki klinik seyirde ise saldrgan dnem grlmeden hastalk tablosu prodromal dnemden fel dnemine geer. Yksek ate, halsizlik ile birlikte kol ve bacak kaslarnda fel oluur. Deiik hayvan trlerinde grlen hastalk tablosu birbirine ok yakndr. Klasik kuduz ekli daha ok kpek, kedi ve atlarda gzlenir. Klasik kuduz eklinde klinik belirtilerin balangcndan sonra ortalama 10 gn iinde lm meydana gelir.
Tehis
Canl hayvanlarda kuduz hastalnn tehisi iin klinik belirtiler ve anamnez bilgilerinden yararlanlr. Kesin tehis ancak laboratuvar incelemelerinden sonra konulabilir. Hastaln inkbasyon dneminde herhangi bir test yntemi ile laboratuvar tehisi yaplamamaktadr. nsanlarda kuduz tehisi iin ncelikle bir insan srd bilinen hayvann kuduz olup olmadnn belirlenmesi gereklidir. Bu amala; lm hayvanlarda tehis iin; veteriner hekim tarafndan yaplan incelemede hayvan kuduz phesi uyandryorsa lm hayvann ba kesilerek uygun artlarda referans laboratuvarna gnderilir. Hayvann beyin dokusunda belirli blgelerden (cornu ammonis, hipokampus, serebellum) hazrlanan preparatlar histopatolojik yntemlerle test edilerek negri cisimcikleri aranr. Bu amala immnofloresan yntemi de kullanlabilmektedir. Gerekli durumlarda beyin dokusunda polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ile de tehise gidilebilir. Canl bireylerde tehis iin; insan ve hayvanlardan alnan deri biyopsisi, korneal srnt ve tkrk rneklerinde immnofloresan ve PCR yntemleri kullanlarak tanya gidilebilir. Bu testlerde duyarln fazla olmamas neAnamnez (hastalk yks): Hasta hayvann sahibinden alnan, hastaln mevcut durumu ve gemii hakkndaki bilgilerin tmne anamnez denir.
162
Negri cisimcii: Beyinde kuduz virusu tarafndan oluturulan negri cisimcii nkleokapsid birikiminden olumu bir intrasitoplazmik inklzyon cisimciidir. Adelchi Negri, 1903 ylnda kuduzdan lm bir hayvann sinir dokusu hcrelerinde tespit ettii intrasitoplazmik inklzyon cisimciklerine kendi adn vermitir.
Viroloji
deniyle sadece pozitif olanlar dikkate alnr. Ancak, sonularn negatif olmas bireyin kuduz olmadn ortaya koymaz. Bu gibi pheli durumlarda fare beynine inoklasyon yaplr. Bu yolla yaplan tehiste dorulama ilemi immnofloresan testi ile yaplmaktadr. Bu aamada enfekte edilen farelerin beyninde negri cisimcii grlmemesi durumunda rnekler kuduz ynnden negatif olarak deerlendirilir.
Korunma ve Kontrol
Farkl lkelerde kuduz hastalnn kontrol iin alnacak nlemler; kuduzun o lkede varl, lkenin gelimilik derecesi ve enfeksiyon zincirindeki hayvanlarn lkede sorun tekil edip etmedii gibi unsurlar gz nnde bulundurularak yaplr. Gelimi lkelerde kpeklerin kuduz alar dzenli olarak yapld iin bulama daha ok vahi hayvanlardan kaynaklanmaktadr. rnein; svire ve Almanya kuduz as ieren yemleri doaya brakmak yoluyla vahi hayvanlarn baklanmasn byk oranda baarmlardr. Gelimekte olan lkelerde ise kuduz enfeksiyonlarnn ok byk bir blm kpek srmas sonucunda ortaya kmaktadr. Gelimekte olan lkelerde enzootik kpek kuduzu nemli bir problemdir. nk insan ve hayvanlarda nemli dzeyde lme neden olmaktadr. Bu lkelerde problemin zm iin aadaki nlemler alnmaktadr: (1) sahipli ve sahipsiz kedi ve kpeklerin kontrol, (2) kedi ve kpeklerin alanmas, (3) alnan nlemlerin klinik gzlem ve laboratuvar analizleri ile izlenmesi, (4) halk eitim programlarnn yrtlmesi. Kuduz hastalndan korunmada aadaki yntemler takip edilir: SIRA SZDE Kpek ve kedilerde ilk alama tek doz olarak doumdan sonra 12. haftada yaplmal ve a ylda bir tekrarlanmaldr. DNE L Myabani hayvan tarafndan srlan ya da trmalanan hayvan ve Herhangi bir ya insan kuduz virusu ile temas etmi kabul edilir. Temas etmi olan kpek ve kediler altnda izlenmelidir. S O R karantina U Kuduz veya kuduzdan pheli kpek ya da kedi tarafndan srlan insanlarda hemen aya balanr. Isran hayvan 10 gn gzlem altnda tutulur ve DKKAT 10 gn sonunda klinik belirti gstermedii veya lmedii takdirde alamaya son verilir. Isran hayvanda herhangi bir klinik belirti veya lm grlSIRA SZDE dnde alamaya devam edilir. len hayvanlarn kafas alnr ve en yakn kuduz tehis laboratuvarna gnderilir. Isrlan insann srk yaralar hemen sabunlu su ile ykanarak antiseptik bir AMALARIMIZ solsyon uygulanmal ve en yakn bir salk kuruluuna bavurulmaldr. Hayvanlardan K insanlara T A P bulaan enfeksiyonlarla ilgili detayl bilgilere Zoonozlar (M. Doanay, N. Altnta, Bilimsel tp yaynevi, 2009, Ankara) adl kitaptan ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Morbidite: Bir poplasyondaki belli bir hastala yakalanan hayvanlarn saysnn, poplasyondaki toplam NTERNET duyarl hayvan saysna orandr. Mortalite: Bir poplasyonda belli bir hastalktan len hayvanlarn, poplasyondaki toplam duyarl hayvan saysna orandr.
TELEVZYON
Kpek genlik hastal (Canine distemper) alanmam kpek ve dier et oburlar arasnda yksek morbidite ve mortalite ile seyreden sistemik bir hastalktr.
NTERNET Etiyoloji
KPEKLERN GENLK HASTALII TELEVZYON
Hastalk etkeni Paramyxoviridae ailesinin Morbillivirus grubu iinde yer alan helikal simetrili ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya eriticilerine, birok dezenfektana ve evre artlarna duyarldr. retilmesinde kpek ve gelincik bbrek hcre kltrleri, tavuk embriyosu fibroblast hcre kltr ve devaml hcre kltrleri (Vero ve MDCK) kullanlr. Kpek yavrular ve gelincikler virus iin en duyarl deneme hayvanlardr.
163
Epidemiyoloji
Kpek genlik hastal virusunun enfeksiyon oluturduu trler arasnda kpek, tilki, akal, kurt, panda, gelincik ve vizonlar bulunur. Virus hasta hayvanlarn burun ve gzya aknts, salya, idrar ve dks ile salr. iddetli enfeksiyon geiren kpekler birka ay virusu saabilir. Bulama direkt temas, damlack ve aerosol yolla olmaktadr. Gen kpekler hastala yallardan daha duyarldr ve en yksek duyarllk maternal antikorlarn kaybolduu 4-6 aylk kpek yavrularnda grlr. Kpek genlik hastal, dnyann her yerinde kpek poplasyonunun fazla olduu blgelerde grlmektedir.
Resim 9.1
A
Kpek genlik hastal (A: Burun aknts ve gzlerdeki deiiklikler; B: Az boluu ve di etlerindeki deiiklikler Kaynak: Moritz ve ark. (2000) European Journal of Companion Animal Practice, 10 (1); 37-46

Solunum yolu ile alnan virus ncelikle st solunum sistemi epitellerini enfekte ederek blgesel lenfoid dokulara geer ve oalr. Daha sonra virus kan dolam yoluyla solunum sisteminin alt blgeleri, gastrointestinal sistem, rogenital sistem ve merkezi sinir sistemi dokularna yerleir. Hastalk klinik olarak birka ekilde ortaya kar. Nadir olarak grlen perakut formda ate birden bire ykselir ve lmle sonulanr. Akut form daha yaygn olarak grlr. Bu formda 3-6 gnlk inkbasyon sresinden sonra bir hafta ara ile 41Cye kadar ykselip sonra den iki fazl bir ate ortaya kar. Atein olduu dnemlerde lykopeni tablosu ekillenir. Hasta kpeklerde itahszlk, konjuktivitis ve depresyonu takiben solunum ve sindirim sistemi belirtileri ortaya kar. Solunum sistemi belirtisi olarak ksrk, burun aknts, larenks ve bronlarda kataral yang, ilerleyen olgularda ise bronitis ve ar bronkopnymoni grlr. Sindirim sistemi belirtisi iddetli kusma ve ishal ile karakterizedir. Enfekte kpeklerin bir ksm arlkl olarak solunum sistemi belirtileri gsterirken dierleri sindirim sistemi belirtileri gsterebilir. Hastaln seyri sekonder bakteriyel enfeksiyonlarn neden olduu komplikasyonlara bal olarak deiir. Baz kpeklerde davran deiiklikleri, epilepsi ataklar, lokal kas spazmlar, ataksi ve fel ile karakterize merkezi sinir sistemi belirtileri de grlebilir. ou kez sinirsel belirtiler ile birlikte hard-pad disease olarak da bilinen ayak taban yast ve burun ucu derisinin ar kalnlamas (hiperkeratozis) grlr. Bu durumdaki hasta hayvanlar komaya girer ve byk oranda lmle sonulanr.
164
Viroloji
Hastalkta mortalite oran %30-80 arasnda deimektedir. Gemiinde klinik olarak sistemik bir hastalk belirtisi grlmeyen baz yal kpeklerde old dog ensefalitis (yal kpek ensefalitisi) ad verilen bir komplikasyon ekillenebilir. Bu durumdaki kpeklerde sinirsel belirtiler yava yava geliir ve sonuta lm meydana gelir.
Tehis
Klinik bulgular hastaln tehisine yardmc olur. Tehiste en ok immunofloresan yntemi ve polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PCR) kullanlr. Hasta kpeklerin konjuktival srnt rnekleri ve periferal lykositleri ile hastalktan len kpeklerin akcier, mide, barsak ve idrar kesesi dokularnda immunofloresan yntemi ile antijen varl gsterilir. Serolojik yntemlerle hastala spesifik antikorlar belirlenebilir. Ayrc tehiste; kuduz, kpeklerin bulac karacier yangs, kpek parvovirus enfeksiyonu, leptospira ve toksoplazma enfeksiyonlar gz nnde bulundurulmaldr.
Korunma ve Kontrol
Kolostrum (az st): Doumdan hemen nce ve hemen sonra memeden salglanan, renk ve bileim bakmndan normal stten farkl olan, protein, vitamin ve minerallerce zengin ste kolostrum denir. Kolostrum ayn zamanda yksek oranda antikor iermesi sebebiyle yenidoanlarn hastalklara kar korunmasnda son derece nemlidir.
Hastal atlatabilen kpekler yeni enfeksiyonlara kar hayat boyu koruma altndadr. Doum sonras yeni doan yavruya kolostrum ile maternal antikorlarn aktarlmas yavrunun korunmas asndan son derece nemlidir. Yeni doan bir yavrunun hayatnn ilk haftalarnda yeterli dzeyde korunabilmesi anneden gelen maternal antikor seviyesinin bilinmesine baldr. Anneden kaynaklanan korunma gz nne alnarak aadaki uygulamalardan birisi tercih edilir; Annesinden kolostrum alma ans bulunmayan yavru kpekler 2. haftada alanabilir. Anne al ve yavru kolostrum alm ise yavru kpeklere 6-8. haftada 1. alama ve 12-16. haftada 2. alama yaplr. Alamalarn tm kpeklerde ylda bir kez tekrarlanmas nerilir.
KPEKLERN PARVOVRUS ENFEKSYONU

Kpeklerin parvovirus enfeksiyonu her yataki kpeklerde grlebilen bulac ve iddetli ishal ve kusma ile karakterize bir hastalktr.
Hastalk etkeni olan canine parvovirus-2 (CPV-2) kbik simetrili ve zarfsz bir DNA virusudur. Virusun kedi genlik hastal (panlykopeni) virusu ile antijenik yaknl vardr. Virus dk ve yksek pH derecelerine, yksek scakla ve evre artlarna ok dayankldr. Dezenfektanlara olduka direnli olan virus evre artlarnda birka ay sreyle canlln srdrebilir. Enfeksiyonun spektrumunda evcil ve vahi et oburlar (kpek, kurt, akal) vardr. Virus enfekte kpeklerden direkt temas ya da indirekt olarak bulak yem, barnak ve kullanlan ara-gere vastasyla tanr. yileen kpekler enfeksiyon kayna olabilir.

Virus oral yolla alndktan sonra blgesel lenf dmlerinde oalr ve kan dolam yoluyla zellikle kemik ilii, lenfoid dokular ve ince barsak epitellerine ular. Virusun bu dokularda oalmas sonucu lykopeni, barsak epitellerinde dejenerasyon ve myokarditis ekillenir. Hastaln inkbasyon sresi 3-8 gndr. Enfekte kpekler ounlukla subklinik seyir gsterir. Hastalk stres ve sekonder patojenlerin (Salmonella, C. perfringens, E. coli, Campylobacter, coronavirus ve baz parazitler) etkisiyle klinik olarak grnr hale dnebilir. Hastaln 3 klinik formu vardr.
165
Yaygn neonatal form; doumdan sonraki 2-12. gnler aras oluur. ok nadir grlr. Gastrointestinal form; 4-20 aylk kpek yavrularnda yaygn olarak grlr. Yavru kpeklerde durgunluk, ate, kusma, itahszlk, kanl ishal ve lykopeni oluur. ok yaygn grlen bir seyir eklidir. Myokarditis formu; Kpek yavrularnda ani lmle karakterizedir. Hayatta kalabilen hayvanlarda komplikasyon olarak akcier demi ve kalpte uuldama sesleri saptanabilir. Gnmzde bu form nadir olarak grlmektedir.
Tehis
Hastaln tehisine klinik belirtiler yardmc olsa da kesin tehis ancak ELISA ve hemagltinasyon testi kullanlarak dkda antijen varlnn gsterilmesi ile yaplabilir. Hematolojik incelemelerde enfekte kpeklerin ounda lykopeni tespiti tanda nemlidir. Hastaln laboratuvar tehisinde elektron mikroskop ve virus izolasyonu yntemleri de kullanlmaktadr.
Korunma ve Kontrol
Virus ile bulak alanlarn dezenfeksiyonu (zellikle %1 sodyum hipoklorit kullanlarak) yaplmal ve hasta hayvanlar salkl hayvanlardan ayrlmaldr. Alama hastaln kontrolnde ok nemlidir. Alamada inaktif veya attenye virus alar kullanlr. lk alamaya 6-8. haftada balanmal, 3-4 hafta aralklarla yavru 15-20 haftalk yaa ulancaya kadar tekrarlanmaldr. Her yl a tekrar nerilir.
Sodyum hipoklorit: Temizlik ve hijyen amacyla kullanlan bu kimyasal madde amar suyu olarak da bilinir. Virus inaktivasyonunda en etkili kimyasallardan birisidir.
KPEKLERN ENFEKSYZ KARACER YANGISI

Kpeklerin enfeksiyz karacier yangs (Infectious canine hepatitis, Hepatitis contagiosa canis) kpek ve dier et oburlarn ok bulac ve sistemik bir viral hastaldr. Hastalk btn dnyada yaygndr ve ilk defa tilki ensefalitisi olarak tanmlanmtr.
Hastalk etkeni Adenoviridae ailesinin Mastadenovirus grubu iinde yer alr ve canine adenovirus-1 (CAV-1) olarak isimlendirilir. CAV-1 kbik simetrik yapda ve zarfsz bir DNA virusudur. Virus ya eriticilerine ve evre artlarna dayankldr. Canine adenovirus-1 ve canine adenovirus-2 birbirine antijenik olarak yakndr. CAV-1 duyarl kpeklere direkt temas ya da indirekt olarak bulak yem ve malzemelerle tanr. Virus dk, idrar ve salya ile evreye salr. yileen kpekler idrarlar ile virusu 6 ay saabilirler.

Oronazal yolla organizmaya giren virus ncelikle boaz blgesi ve ince barsak lenf dmlerinde oalr. Virus kan dolam yoluyla balca hedefleri olan karacier, bbrekler, dalak ve akcierlere ular. Bu organlarda kanama ve nekrozlara neden olur. Dolam bozukluuna bal olarak karn boluunda kanl bir sv toplanr. Karacier bymtr. Doal enfeksiyonun iyileme dneminde ve attenye virusla yaplan alama sonrasndaki 8-12. gnlerde korneda dem ve kronik bbrek lezyonlar (glomerulonefritis) oluabilir. Hastaln klinik tablosu belli-belirsiz bir ateten lme kadar deien bir seyir gsterir. CAV-1 kpeklerde akut karacier yangs (hepatitis) yannda solunum ve gz bozukluklar, beyin dokusu ve bbrekte yangsal deiimlere neden olur. Klinik olarak 3 seyir ekli vardr;
166
Viroloji
Perakut form: Kpek yavrular 3-4 saat sren bir hastalk tablosunu takiben ya da hibir klinik belirti gstermeden aniden lrler. Akut form: nkbasyon sresi 4-9 gndr. Klinik olarak ate, durgunluk, itahszlk, susuzluk hissi, konjuktivitis, serz burun ve gz ya aknts, karn boluunda iddetli ar, kusma, kanl ishal, az mukozasnda kanamalar ve hiperemi gzlenir. Bazen ba, boyun ve gs altnda derialt dem oluabilir. Hastala lykopeni elik eder ve lykopeninin dzeyi hastaln iddeti ile balantldr. Merkezi sinir sistemi etkilenmemesine ramen, hastalktan iddetli etkilenmi kpeklerde n beyin hasarndan dolay konvlsiyonlar grlr. Akut hastalk belirtilerinin kaybolmasndan 7-10 gn sonra kpeklerin %25inde oluan iki tarafl korneal oposite genellikle kendiliinden kaybolur. Subklinik form: Alamaya bal olarak oluan hafif olgulardr.
Tehis
ounlukla ani hastalk balangc ve kanama tablosu kpeklerin enfeksiyz karacier yangsn dndrr. Klinik olarak kpeklerin enfeksiyz karacier yangsnn zellikle kpeklerin genlik hastal ve dier solunum sistemi hastalklarndan ayrt edilmesi olduka gtr. Hastaln kesin tehisi virus izolasyonu, immunofloresan yntemi ile antijen tespiti ve karacierde intranklear inkluzyon cisimcikleri saptanmas ile yaplr.
Korunma ve Kontrol
Hastaln tedavisi semptomatik olarak dolam ve karacier fonksiyon bozukluklarn dzeltmeye ynelik olmaldr. Alama en ok kullanlan korunma yntemidir. Kpeklerin enfeksiyz karacier yangs ve kpek genlik hastalna kar alamann birlikte karma a olarak uygulanmas tavsiye edilir. Alamada attenye virus alar kullanlr. lk alamaya 6-8. haftada balanmal, 3-4 hafta aralklarla yavru 15-20 haftalk yaa ulancaya kadar tekrarlanmaldr. Her yl a tekrar nerilir.
KPEKLERN ENFEKSYZ TRAKEOBRONTS

Kpek enfeksiyz trakeobronitisi (Kennel cough) kpeklerin ok bulac ksrkle seyreden bir st solunum yolu hastaldr. Hastalk btn dnyada yaygndr ve her yataki kpeklerde grlr.
Kennel cough (kpek ksr) adyla da bilinen bu hastala neden olan birok farkl etken vardr. Balca hastalk etkeni canine adenovirus-2 (CAV-2) olmakla birlikte; canine parainfluenza virus, canine distemper virus, canine herpesvirus, canine adenovirus-1 ve baz bakteriler (Bordetella bronchiseptica, Pseudomonas spp, Escherichia coli ve Klebsiella pneumoniae) de hastala neden olan etkenler arasnda gsterilmektedir. Bulama direkt ve indirekt yolla olmaktadr. Hastalk kpek poplasyonunun youn olduu yerlerde (hayvan hastaneleri ve kpek barnaklar) duyarl kpekler arasnda hzl bir ekilde yaylr.
Klinik Bulgular
Hastalkta ounlukla itahszlk dnda herhangi bir klinik belirti grlmez. Vcut scakl ve lykosit says normal deerlerdedir. Ar klinik olgularda ate, irinli burun aknts, depresyon, ar itahszlk ve kuru bir ksrk gzlenir. Kpek yavrularnda ilerleyen ldrc bronkopnymoni ve yal kpeklerde kronik bron-
167
itis meydana gelebilir. Stres, hava akm, scaklk, nem ve yetersiz beslenme hastala kar duyarll ve hastaln iddetini artrr.
Tehis
Kpeklerde aniden gelien karakteristik ksrk trakeobronitisi dndrmelidir. lk 1 hafta devam eden bu ksrn iddeti azalabilir ya da uzun sre kalc olabilir. Bu bulgular tehise yardmc olursa da kesin tehis ancak etken izolasyonu ya da antikor tespiti ile yaplr.
Korunma ve Kontrol
Hastalk ok bulac olduundan hasta kpekler ayr bir blme alnmaldr. Uygun bakm ve besleme, hijyen, olumsuz evre koullarnn dzeltilmesi hasta kpeklerin iyilemesini hzlandrr. Hastala karan bakteriyel etkenlere kar kullanlacak antibiyotiin duyarllk testi yaplarak seilmesi nemlidir. Korunma amacyla kpekler canine adenovirus-2, distemper ve parainfluenza virusa kar hazrlanan attenye alarla bak klnmaldr. lk alamaya 6-8. haftada balanmal, 3-4 hafta aralklarla yavru 15-20 haftalk yaa ulancaya kadar tekrarlanmaldr. Her yl alama tekrar edilmelidir.
KPEKLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU

Kpek herpesvirus enfeksiyonu yeni doan kpek yavrularnn iddetli ve ounlukla ldrc bir hastaldr. Hastalk btn dnyada yaygndr ve yalnzca et oburlar (kpek, kurt ve akal) hastala duyarldr.
Hastalk etkeni Herpesviridae ailesinin Alphaherpesvirinae alt ailesinde yer alr ve canine herpesvirus-1 (CHV-1) olarak isimlendirilir. CHV-1 kbik simetrik yapda ve zarfl bir DNA virusudur. Virus ya zclere ve birok dezenfektana duyarldr. evre artlarna dayankszdr. Virusun retilmesi kpek epitel hcre kltrlerinde mmkndr. Virus hem yeni doan kpek yavrular arasnda hem de anne kpekler ile yavrular arasnda az, burun ve vajinal akntlar ile bular. ntrauterin bulama da olabilir.

Virus ilk olarak burun boluu mukozasnda, yutakta ve tonsillerde oalr. Hastalk her yataki kpeklerde grlmekle birlikte ya ilerledike enfeksiyon subklinik seyreder. Yeni doan kpek yavrularnda vcut ss dzenlenemedii iin virus viremi ile kolaylkla i organlara ular. Kpek yavrularnda bbreklerde, mide ve barsak mukozasnda, akcier ve karacierde byk apl nekrozlar ve kanama odaklar karakteristiktir. Lezyonlar merkezi sinir sisteminde de oluabilir. Hastaln inkbasyon sresi 3-8 gn arasnda deiir. Kpek herpesvirus enfeksiyonuna bal olarak meydana gelen lmler genellikle 1-3 haftalk kpek yavrularnda grlr. Hastalkta perakut ve akut seyir ekli vardr. Perakut olgularda hastalk aniden balar ve 12-24 saat iinde lm oluur. Belirti olarak srekli havlama, karn boluunda ar, itahszlk ve solunum gl saptanr. Yal kpeklerde hafif bir rhinitis, diilerin vajinasnda vezikller, erkeklerde ise penis ve prepisiyumda yang geliebilir. ntrauterin enfeksiyonlarda dl tutmama, l doum ve yavru atma oluabilir.
168
Viroloji
Tehis
Yeni doan kpek yavrularnn zellikle bbreklerinde oluan nekroz ve kanama odaklar karakteristiktir. Hastaln kesin tehisi virus izolasyonu ya da immunofloresan yntemi kullanlarak antijen tespiti ile yaplr.
nfrared (kla stma) sistemi: ncelikle temas ettii yzeyleri stan, derinlemesine ve homojen s salayan, rzgarlama ve hava akmlarndan etkilenmeyen, gne gibi stan, oksijeni tketmeyen, havay kurutmayan ve hijyenik olan stma sistemidir. nfrared lambalar hastalanm hayvanlar iyiletirmek iin olduka yaygn kullanlr. Papillom (Siil): Deri veya mukoza yzeyine sapla tutunmu olarak gelien ve epitel dokudan kken alan iyi huylu tmrlerdir.
Korunma ve Kontrol
Korunmada a uygulamas yaplabilir. Hastal geiren dii kpeklerde antikorlar geliir ve bu maternal antikorlar kolostrum ile yeni doan yavrulara aktarlr. Maternal antikor ile korunan kpek yavrular virus ile enfekte olabilir, ancak klinik bir belirti gstermezler. Yeni doan kpek yavrularnn bakm ve beslenme artlarnn iyiletirilmesi ve scak bir ortamda tutulmalar lm orannn azalmasna katk salar. Hastalk srasnda vcut ssnn infrared lamba kullanlarak abucak ykseltilmesi de nerilmektedir.
KPEKLERN ORAL PAPLLOMATOZU

Kpek papillomatozu genellikle gen kpeklerin az mukozas, dudak ve dillerinde grlen oklu papillomlarla karakterize viral bir hastaldr.
Hastalk etkeni Papillomaviridae ailesinde yer alr ve canine oral papillomavirus (COPV) olarak isimlendirilir. COPV kbik simetrik yapda ve zarfsz bir DNA virusudur. Virus ya zclere ve evre artlarna dayankldr. COPV enfekte kpeklerden duyarl gen kpeklere direkt temas ya da enfekte olmu evreden indirekt yolla nakledilebilir. Kpekler dndaki hayvanlar ve insanlar bu virusa duyarl deildir.

Virus deri ve mukoza syrklarndan girdikten sonra, 4-8 haftalk bir inkbasyon sresini takiben papillomlar ekillenir. Papillomlar virusla enfekte blgelerde geliir. Hastalk klinik olarak dudaklardan balayp yanak mukozas, dil, damak ve farenkse kadar yaylabilen karnabahar grnml oklu papillomlar (papillomatozis) eklinde grlr (Resim 9.2). lerlemi olgularda farkl byklkteki papillomlar hayvann yeme ve ime fonksiyonunun azalmasna hatta tamamen kaybolmasna ve yaralanmalara bal olarak sekonder enfeksiyonlara neden olabilmektedir. Papillomlar genellikle 1-5 ay iinde kendiliinden kaybolur. Baz durumlarda hayat boyu kalc olabilir.
Resim 9.2 Kpeklerin oral papillomatozisi Kaynak: Biricik ve ark.(2008) Acte Veterinaria Brno, 77: 373.
169
Tehis
Hastalk klinik olarak olduka karakteristiktir. Kesin tehis zellikle biyopsi materyalinden histopatolojik inceleme ile beraber immunofloresan ve immunoperoksidaz yntemleri kullanlarak yaplan viral antijen tespiti ile mmkn olur.
Korunma ve Kontrol
Genellikle herhangi bir mdahaleye gerek yoktur. Kpeklerin yeme ve ime fonksiyonlarnn azald durumlarda cerrahi mdahale yaplabilir. Ancak tekrar papillomlar geliebilir. Sekonder enfeksiyonlara kar antibiyotik kullanlr. Proflaktik olarak inaktive edilen papillom viruslar ile hazrlanan alamalar (otovaksinasyon) ksmen faydal sonular verebilir.
Otovaksinasyon : Hasta hayvann kendi vcudunda gelien viruslardan hazrlanan a ile alanmasn ifade eder. Hazrlanmas: Papillomlar 1:10 orannda fizyolojik tuzlu su ile iyice paralandktan sonra formol ile inaktive edilir ve a olarak kullanlr.
KEDLERN GENLK HASTALII

Kedilerin genlik hastal (feline panleukopenia, feline distemper) btn kedigillerin duyarl olduu ok bulac ve ldrc bir hastalktr. Yaklak 100 yldr bilinen bu hastalk tm dnyada yaygndr.
Kedilerin genlik hastal virusu Parvoviridae ailesinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfsz bir DNA virusudur. Virus evre artlarna son derece dayankldr. Dezenfektanlara olduka direnlidir. Kedi genlik hastal virusu kpeklerin parvovirusu ile antijenik yaknlk gsterir. Hastalk etkeni enfekte kedilerden direkt temas ya da indirekt olarak bulak yem, barnak ve kullanlan ihtiya malzemeleri ile duyarl kedilere tanr. Virus dk, salya, idrar ve kusmuk ile evreye salr. yileen ve klinik belirti gstermeyen kediler birka ay sreyle enfeksiyon kayna olabilir.

Kedileri oronazal yolla (az ve/veya burun yoluyla) enfekte eden virus blgesel lenf dmlerinde oaldktan sonra kan dolam ile btn organlara dalr. Virusa bal patolojik bozukluklar daha ok kemik ilii, lenfoid dokular, barsak epitelleri ve zellikle gen hayvanlarda serebellum ve retinada gzlenir. Gebe kedilerde virus plasentay geerek embriyonik lm, yavru atma ve l douma neden olur. Perinatal dnemde yavrularn enfeksiyonuna bal olarak serebellar hipoplazi, yrme bozukluu ve titreme meydana gelir. Hastaln inkbasyon sresi 2-10 gn arasnda deiir. Enfeksiyondan sonraki 56. gnlerde ok belirgin lykopeni oluur. Klinik belirtilerin iddeti ve mortalite oluumu ortaya kan lykopeninin iddeti ile doru orantldr. Ayrca lykopeninin iddeti prognoz hakknda fikir verir. Perakut hastalk olgularnda 24 saat iinde 40Cyi aan ate ve lm oluur. Akut olgularda ate, depresyon, kusma ve karn blgesi muayenesinde ar vardr. iddetli kanl ishal sonucu lm meydana gelebilir.
Prognoz: Bir hastaln muhtemel seyrini, sresini ve sonularn nceden tahmin etme anlamnda kullanlr.
Tehis
Klinik belirtiler, hematolojik incelemeler ve postmortem bulgular hastaln tansnda karakteristiktir. Hematolojik incelemede lykopeni saptanmas tan iin nemlidir. Kesin tehis hemagltinasyon testiyle virus antijenlerinin saptanmas veya serolojik olarak antikor tespiti ile yaplr. Ayrca; immunofloresan yntemi antijen tespiti iin, ELISA ise antijen ve antikor tespiti iin kullanlabilir.
170
Viroloji
Korunma ve Kontrol
En etkili korunma yolu alamadr. Alamada inaktif ve attenye virus ile hazrlanm alar kullanlr. lk alamaya doumdan sonraki 6-12. haftada balanmal, 3-4 hafta aralklarla yavru 15-20 haftalk yaa ulancaya kadar tekrarlanmaldr. Her yl a tekrar tavsiye edilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Kpek ve kedilerin viral sindirim sistemi hastalklar nelerdir?
DNELM S O R U
DNELM Kedi herpesvirus enfeksiyonu (Feline viral rhinotracheitis) tm kedigillerin duyarl olduu st solunum sisteminin ok bulac akut bir hastaldr. S O R U
KEDLERN HERPESVRUS ENFEKSYONU
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Feline viral rhinotrakeitis virus, Herpesviridae ailesinin Alphaherpesvirinae alt ailesinDKKAT de yer alr ve feline herpesvirus-1 (FHV-1) olarak isimlendirilir. FHV-1 kbik simetrik yapda ve zarfl bir DNA virusudur. Virus evre artlarna ve dezenfektanlara duyarlSIRA SZDE dr. FHV-1 kedi bbrek hcre kltrlerinde kolaylkla retilebilir. FHV-1 duyarl kedilere hem direkt temas ve damlack enfeksiyonu eklinde hem de indirekt olarak (kullanlan bakm ve ihtiya malzemeleri vastasyla) bular. Virusun salmas salya, gz AMALARIMIZ ve burun aknts ile olur. Hastal geiren kedilerde latent kalan virus aralklarla birka ay salabilir. Stres faktrleri virusun salmasn hzlandrc rol oynar.
K T A P

Virus organizmaya burun boluu yoluyla girer ve zellikle st solunum yoluna yerleir. Burun, yutak TELEVZ Y O N ve grtlak mukozalarnda nekrozlara ve kedi yavrularnda ounlukla bronkopnymoniye neden olur. Virus gebe kedilerde intrauterin enfeksiyonlara ve yavru atmaya yol aabilir.
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 9.3
Kedilerin herpesvirus-1 enfeksiyonu Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Katze nschnupfen_Herpes .jpg#globalusage; Ekleyen: Kalumet
171
Subklinik seyir: Hastalklarn tipik ve gze arpar klinik belirtiler gstermeksizin seyretmesi anlamna gelir.
Hastaln inkbasyon sresi 2-6 gndr. Bu sre pnymoni olgularnda 5-10 gne ykselir. Bir yana kadar olan kedilerde aniden kan ate, ksrk, aksrk, burun ve gz aknts, kpkl salya, solunum gl ve itahszlk gzlenir. Balangta serz burun ve gzya aknts daha sonra irinli bir hal alr. Ar hastalk olgularnda azda ve korneada lserleme ekillenebilir (Resim 9.3). Hastaln iddetine bal olarak enfekte kediler 6 haftaya kadar srekli klinik belirti gsterebilirler. Hastalkta genel olarak prognoz iyidir ve mortalite dktr. Alt aylk yan zerindeki enfekte kedilerde enfeksiyon ounlukla subklinik seyreder.
Tehis
Hastaln tans yukarda aklanan tipik klinik belirtiler ile yaplabilir. Klinik olarak feline herpesvirus-1 enfeksiyonu ile feline calicivirus enfeksiyonu ayrt edilemez. Bu nedenle kesin tehis ancak oronazal ve konjuktival akntlardan virus izolasyonu almalar veya direkt immunofloresan yntemi ile antijen tespiti yoluyla yaplabilir.
Korunma ve Kontrol
Hastaln kontrol iin inaktif ve attenye virus ile hazrlanm alar kullanlr. lk alamaya 6-12. haftada balanmal, 3-4 haftalk aralklarla 3 defa tekrarlanmaldr. A tekrar ylda bir nerilmektedir. Hasta hayvanlara semptomatik ve destekleyici bir tedavi uygulanr. Virusa bal olarak oluan lseratif keratitis olgularnda antiherpetik ilalar (rnein; asiklovir) uygulanmas faydal olabilir.
KEDLERN CALCVRUS ENFEKSYONU

Kedi calicivirus enfeksiyonu st solunum sisteminin nemli ve bulac bir hastaldr. Hastalk btn dnyada yaygndr. Tm kedigiller hastala duyarl olmasna ramen doal enfeksiyon yalnzca evcil kediler ve italarda grlr.
Hastalk etkeni Caliciviridae ailesinin Vesivirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfsz bir RNA virusudur. Virus zarfsz olduundan ya zclere dayankldr ve kedi bbrek hcre kltrlerinde kolaylkla retilebilir. Kedilerde st solunum yolu enfeksiyonuna neden olan balca iki virustan birisi feline calicivirus, dieri ise feline herpesvirus-1dir. Bu iki virus yaygn olarak birlikte enfeksiyon oluturur. Kedi calicivirusu direkt temas veya indirekt yollarla bular. Virus salya, burun ve gz aknts ile salr. Hastal geiren kediler birka ay srekli olarak virusu saabilirler. Stres faktrleri virus salmn artrr.

Virus st solunum yoluna yerleir ve lezyonlar genellikle solunum kanal, az boluu ve gzlerde meydana gelir. zellikle azda lser, dem ve kzarklk ekillenir. iddetli hastalk olgularnda akcier demi ve pnymoni oluabilir. Hastaln inkbasyon sresi 2-6 gndr. Klinik olarak konjuktivitis, trakeitis, pnymoni ve az epitellerinde vezikl ve lserlerle karakterizedir. Bu belirtiler dnda hasta kedilerde ate, itahszlk, durgunluk, dik yrme, burun ve gzya aknts dikkati eker. Hastalkta morbidite yksektir, mortalite ise yavru kedilerde %30a ulaabilir. Bir yan zerindeki kedilerde genellikle klinik hastalk belirtisi gzlenmez. yileen kedilerin byk bir ksm virusu yllarca saabilmektedir.
172
Viroloji
Tehis
Hastaln tehisi tipik klinik belirtilere ilave olarak, oronazal ve konjunktival akntlardan hcre kltrnde virus izolasyonu yaplmas, takiben virusun direkt immunofloresan ve ELISA yntemleri kullanlarak identifikasyonunun yaplmas ile mmkn olur. Hastalk klinik olarak kedi herpesvirusu tarafndan oluturulan hastala ok benzemektedir.
Korunma ve Kontrol
Sistematik alama ve evresel faktrlerin kontrol hastala kar iyi bir korunma salamaktadr. Alamada inaktif ve attenye virus alar kullanlmaktadr. Tek olarak veya feline herpesvirus-1 ve feline panlykopeni virusu ile karma a eklinde uygulanabilir. lk alama 6-12. haftalarda uygulanmal ve 3-4 haftalk aralkla 3 defa tekrarlanmaldr. A tekrar ylda bir kez yaplmaldr.
SIRA SZDE
Karma aSIRA ifadesi ne anlama gelir? SZDE

D N E L M peritonitisi (Feline infectious peritonitis) tm dnyada yaygn Kedilerin enfeksiyz olarak grlen sistemik ve ldrc viral bir hastalktr. Evcil kedilerle birlikte yaO R U bani kediler Sde hastala duyarldr. Kedilerin %90nda hastala kar antikor tespit edilmitir.
DNELM S O R U
KEDLERN ENFEKSYZ PERTONTS
DKKAT
Feline infectious peritonitis (FIP) virusu Coronaviridae ailesinde yer alan helikal SZDE simetrili veSIRA zarfl bir RNA virusudur. FIP virusu ile dier memeli coronaviruslar arasnda antijenik yaknlk vardr. Virus 4-6 hafta boyunca evre artlarna diren gsterebilir. Kedi coronaviruslar birok dezenfektana duyarldr. Hastalk etkeni AMALARIMIZ enfekte kedilerle yakn temasla veya aerosol yolla tanabilir. Virus dk, az ve burun aknts ile evreye salabilir. Virusa kar olumu antikorlar tayan her kedi persiste K enfekte T A P olarak kabul edilmelidir. Kedilerin bir arada bulundurulduu bulak kedi barnaklar enfeksiyon kaynadr. Tranplasental yolla da virusun tanmas mmkndr. Hastalk erkek ya da dii tm ya grubu kedilerde grlse de 6-24 ay ya daha yaygndr. T Egrubu L E V Z Y kedilerde ON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON

NTERNET
Virus oronazal yolla girdikten sonra balangta tonsiller ya da barsak epitellerinN T E R N E T ve monositler araclyla balca hedef organ olan karacier, de oalr. Makrofaj dalak ve lenf nodllerine tanr. Patolojik adan zellikle karacier, akcier, dalak, barsaklar ve bbreklerde yaygn gri-beyaz nekrotik odaklar ekillenir. ki klinik formu vardr: Ya form: Belirgin olarak endotel hcrelerinde meydana gelen hasar sonucunda vcut boluklarna sv birikimi (asites) oluur. Klinik olarak kedilerde itah azalmas, arlk kayb, durgunluk, kronik ate ve solunum gl tespit edilir. Kuru form: zellikle merkezi sinir sistemi ve gzler bata olmak zere akcierler ve karn boluu organlarnda granlomatoz ve perivaskler lezyonlar karakteristiktir. Gzlerde veitis, retinal hemoraji ve panoftalmi ekillenir. Merkezi sinir sisteminin etkilenmesi sonucu fel ve koordinasyon bo-
173
zukluklar dikkati eker. FIP hastalnda tedavi uygulansa bile mortalite %100a ulaabilir. Ya forma yakalanan kedilerde hastalk 2 ay iinde hzla ilerlerken, kuru formda hastalk daha uzun srer ve bu kedilerin yaam sreleri birka aydan 1 yla kadar uzayabilir.
Tehis
FIP tans anamnez, klinik bulgular ve laboratuvar test sonular ile yaplabilir. Ya formun tehisinde karn boluundaki eksudatn berrak, kvaml ve altn sars renginde oluu ve yksek dzeyde protein iermesi karakteristik bulgudur. Kedilerde arlk kayb, dzensiz ate ve zellikle gz ve merkezi sinir sistemi bulgular tehiste hastaln kuru formunu dndrr. Kuru form olgularn %40nda gz lezyonlarnn olumas tehiste gz muayenesinin nemini gsterir. Canl hayvanlardaki en nemli tehis yntemi laparatomi yapmak ve histopatolojik deiikliklerin tespiti iin organlardan alnan biyopsi rnekleridir.
Laparatomi: Tehis amal veya ameliyat iin karn boluunun almas.
Korunma ve Kontrol
FIP hastalnda klinik semptomlar ilerlemi kedilerin tedavisi mmkn deildir. Fiziksel kondisyonu ve itah iyi olan, sinirsel belirti gstermeyen ve sekonder enfeksiyona sahip olmayan kedilerde uygulanan tedavi yaam sresini uzatabilir. Kedilerin enfeksiyz peritonitisi hastalnn kontrol kolay deildir. Burun yoluyla (intranazal) kullanlan attenye virus as hastal nlemede yardmc olabilmektedir. Bu uygulamada %60-90 orannda baar saland tespit edilmitir. Alama dnda bulak evrenin dezenfeksiyonu, enfekte kedilerin ayr yerlerde tutulmas, dier kedi viruslarna kar alamalarn titizlikle yaplmas ve kediler iin salkl barnaklarn dzenlenmesi hastalkla mcadele iin gerekli dier nlemler arasndadr. Kpek ve kedilerin viral solunum sistemi hastalklar nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
174
Viroloji
zet
A M A
Kpeklerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilmek. Kpeklerin nemli hastalklarndan biri olan kuduz hastal hayvan hastalklar arasnda en korkutucu olandr. Kuduz etkeni olan lyssavirus iin hedef organ beyindir ve hemen hemen daima ldrc seyreder. Yksek dzeyde bulac zellie sahip olan kpek genlik hastal dnyada kpeklerin bulunduu her yerde grlebilir. Hastalk etkeni olan morbillivirus zellikle solunum ve merkezi sinir sistemini etkiler ve genellikle ldrcdr. Kpeklerin parvovirus enfeksiyonu her yataki kpeklerde grlen ok bulac, iddetli ishal ve kusma ile karakterize bir hastalktr. zellikle kpek yavrularnda ldrc seyreder. Canine adenovirus-1 enfeksiyonu bbreklerde iddetli hasara yol aan ve bulac hepatitise neden olan sistemik bir hastalktr. Canine adenovirus-2 kennel cough (kpek ksr) adyla bilinen hastaln balca sebeplerinden birisidir. Kpeklerin herpesvirus enfeksiyonu yeni doan kpek yavrularnn iddetli ve ounlukla ldrc hemorajik bir hastaldr. Kpeklerin oral papillomatozu ise genellikle gen kpeklerin dudaklardan balayp az ii mukozalarna kadar yaylabilen karnabahar grnml papillomlarla karakterize bir hastaldr.
A M A
Kedilerde viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilmek. Kedilerin panlykopenisi; parvoviruslarn neden olduu iddetli ishal, dehidrasyon ve kusma ile karakterize ok bulac bir hastalktr. Hastalk kedi yavrularnda ldrc seyreder. Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu burun ve gzlerde iddetli akntya neden olan ok bulac bir st solunum sistemi hastaldr. Kedilerin calicivirus enfeksiyonu zellikle az ve dilde lserlere neden olur. Hastalk klinik olarak kedi herpesvirus enfeksiyonuna ok benzer. Kedilerin enfeksiyz peritonitisi coronavirus tarafndan oluturulan ok bulac, ldrc ve sistemik bir hastalktr. Hastalk itahszlk, depresyon, arlk kayb ve ate gibi nonspesifik semptomlara sahiptir. Kpek ve kedilerin insan sal asndan risk oluturan viral hastalklar aklayabilmek. Kpek ve kedilerden insanlara bulaan viral hastalklardan en nemlisi ve korkutucu olan kuduz hastaldr. Kuduz virusu enfekte hayvanlarn salyalar ile salr. Hastaln bulamas zellikle kuduz pheli hayvan tarafndan srlma ile olur. Bu nitede bahsedilen kpek ve kedilerin dier viral hastalklarnda insanlara bulama ekillenmediinden zoonoz deillerdir.
AM A
175
AM A
Kpek ve kedilerde viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri aklayabilmek. Kuduz bulgular birok olguda karakteristiktir. Kesin tehis laboratuvar incelemeleri ile yaplabilir. Kuduzdan len veya ldrlen hayvanlarn laboratuvar tehisinde Dnya Salk rgtnn de kabul ettii 3 metottan yararlanlr. Bular: (1) histopatolojik inceleme, (2) floresan antikor teknii ve (3) deneme hayvan inokulasyonudur. Kpek genlik hastal klinik bulgular hastaln tehisine yardmc olur. Tehiste en ok immunofloresan yntemi ve polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PCR) kullanlr. Kpek ve kedilerin parvovirus enfeksiyonlarnda klinik belirtiler, hematolojik incelemeler ve nekropsi bulgular hastaln tansnda karakteristiktir. Hematolojik incelemede lykopeni saptanmas parvoviral hastalk tans iin ok nemlidir. Kesin tehis parvovirus antijenlerinin tespiti veya serolojik olarak antikor saptanmas ile yaplr. Kpeklerin CAV-1 enfeksiyonunun sistemik bir hastalk olmas nedeni ile zellikle kpeklerin genlik hastal ve dier solunum sistemi hastalklarndan ayrt edilmesi olduka gtr. Kpeklerde aniden gelien karakteristik ksrk CAV2 enfeksiyonunu dndrmelidir. Kesin tehis ancak etken izolasyonu ya da antikor tespiti ile yaplabilir. Kpek herpesvirus enfeksiyonu yeni doan kpek yavrularnn zellikle bbreklerinde oluan nekroz ve kanama odaklar karakteristiktir. Hastaln kesin tehisi virus izolasyonu veya antijen tespiti ile yaplabilir. Kpeklerin oral papillomatozu klinik olarak ok karakteristik olduundan hastaln tehisi olduka kolaydr. Kedilerde st solunum sistemi hastalna neden olan herpesvirus ve caliciviruslarn oluturduklar hastalk tablosu klinik olarak biri birine ok benzemektedir. Bol kpkl salivasyon ve lseratif keratitis kedilerde herpesvirus enfeksiyonunu dndrrken; dil, damak ve farenks lserleri daha ok kedi calicivirus enfeksiyonunu akla getirmelidir. Kesin tehis ancak virus izolasyonu veya direkt immunofloresan yntemi kullanlarak yaplan antijen tespiti ile mmkn olabilir.
Kedilerin enfeksiyz peritonitisinin tehisinde ya formda karn boluunda oluan karakteristik eksudat ve kuru formda gz ve merkezi sinir sistemi bulgular hastal dndrmelidir. Kesin tehise ancak laparatomi yapmak ve histopatolojik deiikliklerin tespiti iin organlardan biyopsi rnekleri almakla ulalabilir. Kpek ve kedilerin viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabilmek. Kuduz hastalnda mcadele yntemi; hastaln lkedeki durumuna, lkenin gelimilik derecesine ve enfeksiyon zincirindeki hayvanlarn lkede sorun tekil edip etmediine gre farkllklar gsterir. Kuduzun kontrolnde en etkili yntem btn kpek ve kedilerin dzenli olarak alanmalardr. Kpek ve kedilerin viral hastalklarnn kontrolnde dzenli a programlarnn uygulanmas ok nemlidir. Bununla birlikte; annelerin al olup olmad ve yeni doan yavrularn annelerinden kolostrum alp almadna gre alamaya balama ya deimektedir. Kolostrum alma ans bulunmayan yavru kpek ve kedilerin 2-3. haftadan itibaren alanmaya balanmas ve ylda bir kez alamann tekrarlanmas gereklidir. Alanm anneden kolostrum alm yavrularda alanma ya 6-12. haftada olmaldr. Kpeklerin oral papillomatozunda otovaksinasyon ksmi fayda salayabilir. Kpek ve kedi poplasyonunun youn olduu hayvan hastaneleri ve kpek barnaklarnn artlarnn iyiletirilmesi, viruslarla bulak alanlarn dzenli dezenfeksiyonu ve hasta hayvanlarn salkl hayvanlarla temasnn nlenmesi viral hastalklarla mcadelede son derece nemlidir. zellikle evre artlarna dayankl olan parvo- adeno- ve papillomaviruslar ile mcadelede bulak evrenin dezenfeksiyonu amacyla amar suyunun (sodyum hipoklorit) kullanlmas olduka faydaldr.
A M A
176
Viroloji
Kendimizi Snayalm
1. Kpeklerin genlik hastalna neden olan virus grubu aadakilerden hangisidir? a. Herpesvirus b. Morbillivirus c. Picornavirus d. Rotavirus e. Poxvirus 2. Kpeklerin parvovirus enfeksiyonu ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hastalk etkeni evre artlarna ar duyarldr. b. Kpek yavrularnda ani lme neden olur. c. Koruyucu alama yaplr. d. Etken az yoluyla bular. e. iddetli ishale neden olur. 3. Aadaki hastalklardan hangisi zoonoz karaktere sahiptir? a. Kedilerin panlykopenisi b. Kpek genlik hastal c. Kpeklerin herpesvirus enfeksiyonu d. Kpeklerin oral papillomatozu e. Kuduz 4. Kedilerin genlik hastal (panlykopeni) duyarl bir hayvana genellikle hangi yolla bular? a. Konjuktiva yoluyla b. Oronazal yolla c. Deri yoluyla d. Sokucu sinekler araclyla e. Genital kanal yoluyla 5. Kuduz virusu hangi virus ailesi iinde yer alr? a. Rhabdoviridae b. Adenoviridae c. Paramyxoviridae d. Parvoviridae e. Retroviridae 6. Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sokucu sineklerle bular. b. iddetli ishale neden olur. c. Sinirsel bulgular karakteristiktir. d. Enfeksiyon ounlukla subklinik seyreder. e. Mcadelede a uygulamas yoktur. 7. Kpeklerin enfeksiyz trakeobronitisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Balca etken canine adenovirus-2dir. b. Yksek ate oluur. c. Kuru bir ksrk vardr. d. Bronkopnymoni ve lme neden olabilir. e. Koruyucu as yoktur. 8. Kpek papilloma virusu hangi dokuda lezyonlara neden olur? a. Deri b. Genital dokular c. Az d. Mide e. Bbrek 9. Negri cisimcii hangi hastaln tehisinde kullanlan bir laboratuvar bulgusudur? a. Kuduz b. Kpek genlik hastal c. Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu d. Kedilerin panlykopenisi e. Kpeklerin parvovirus enfeksiyonu 10. Kuduz hastal ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sinirsel bulgularla seyreden bir hastalktr. b. Klinik bulgular 3 dnem halinde ortaya kar. c. Hastaln son evresinde feller oluur. d. Hastalkla mcadelede a uygulamas yoktur. e. pheli hayvanlarn beyinlerinde inceleme yaplarak kesin tehis konulur.
177
Okuma Paras
Hseyini kuduz ldrd
40 gn nce babo bir kpek tarafndan srlan Hseyin, sesten ve ktan korkmaya balaynca hastaneye gtrld ama ge kalnmt. AL LEYLAK, MCAHT YOLCU anlurfa DHA anlurfada 40 gn nce babo bir kpein srd 8 yandaki Hseyin E., nceki gn kudurarak ld. Hastaln belirtilerinin ortaya kt son ana kadar hastaneye gtrlmeyen ocuun annesi Hayriye E., einin Mersine almaya gittiini belirterek, Kadn bama bir ey yapamadm dedi. Merkeze bal Kolluca kynde yaayan Hseyin, 40 gn nce evlerinin nnde oyun oynarken bir kpein saldrsna urad. Hseyini sa baparmandan sran kpek kat. enocak lkretim Okulu rencisi Hseyin, tarm iisi babas Halil E.nin almak iin Mersinde olmas nedeniyle hastaneye gtrlmedi. nceki akam fenalanca, ailesi tarafndan kylerine 2 kilometre uzaklktaki enocak Salk Ocana gtrlen Hseyinin durumu ard. Hemen anlurfa ocuk Hastalklar Hastanesine sevk edildi. Kuduz belirtileri tespit edilen Hseyin, sakinletirici ine yaplarak bo bir odaya alnd. Kk ocuk ilerleyen hastal nedeniyle birka saat sonra yaamn yitirdi. Sesten, ktan korktu Isrldktan 40 gn sonra hastaneye getirilen Hseyin, lmeden birka saat nce yaknlar tarafndan cep telefonuyla grntlendi. Annesinin elik ettii Hseyinin, ses, k ve ani reflekslere kar tepki gsterip korktuu grlyor. Fotorafn elinden drmedii olunun ardndan gzya dken 4 ocuk annesi Hayriye E. (33), Eim almaya Mersine gitmiti. O gn olum kpek elimi srd dedi. Ben de kadn bama bir ey yapamadm. Aradan 40 gn getikten sonra olum sudan, ktan korkmaya balad dedi. Ky karantinaya alnabilir Hseyinin lm zerine kyne giden l Salk Mdrl ekipleri, 12 kiilik E. ailesine kuduz as yapt. Mobil ekipler de evre kyler ile Hseyinin okulunda salk taramas gerekletirdi. Kye dn gelen l Tarm Mdrl ekipleri hayvanlar incelemeye ald. ld tahmin edilen kpein bulunmas iin vatandalar seferber olurken, gerek grlmesi halinde kyde karantina uygulamas balatlaca belirtildi. Kaynak: Milliyet Gazetesi 22.01.2010

1. b 2. a 3. e 4. b 5. a 6. d 7. e 8. c 9. a 10. d Yantnz yanl ise Kpeklerin Genlik Hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kpeklerin Parvovirus Enfeksiyonu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuduz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kedilerin Genlik Hastal blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuduz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kedilerin Herpesvirus Enfeksiyonu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kpeklerin Enfeksiyz Trakeobronitisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kpeklerin Papillomatozu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuduz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuduz blmn yeniden gzden geiriniz.
178
Viroloji

Sra Sizde 1 Trkiyede viroloji alanndaki almalarn dnya ile e zamanl olarak balad sylenebilir. Pastuern 1885 ylnda kuduza kar gelitirdii a Trkiyede byk yank uyandrmt. Bir yl sonra, 1886 ylnda biri veteriner hekim olan kiilik heyet bu konuda eitim almak ve lkemizde uygulamaya geirmek zere Parisdeki Pasteur Enstitsne gnderilmesi kararlatrlmtr. Heyet, Padiah II. Abdlhamidin onayyla Parise giderken padiahn bu nemli bulu nedeniyle Louis Pasteure gnderdii bir Devlet Nian ile laboratuarna destek iin hediye ettii 1000 altn da birlikte gtrmtr. Bylece, Zoeros Paa bakanlndaki bu heyet 1887 ylnda Trkiyede kuduz as retmeye balam ve stanbulda Dal-kelp Tedavihanesi kurulmutur. Bu kurulu, dnyada alannda kurulan nc messese olma zelliini tamaktadr. Sra Sizde 2 Gnmzde zoonoz terimi genel anlamyla hayvanlardan insanlara bulaan enfeksiyz hastalklar ifade etmek iin kullanlmaktadr. Dnyada iyi bilinen ve en nemli zoonozlardan biri olan kuduz btn scakkanl hayvanlar ve insanlarda ensafalit ile seyreden ldrc viral bir hastalktr. Gsterilen btn abalara ramen halen dnyadan eradike edilememitir. Sra Sizde 3 Kpek ve kedilerde viruslarn neden olduu sindirim sistemi hastalklar arasnda kpeklerin genlik hastal, kpeklerin parvovirus enfeksiyonu, kpeklerin enfeksiyz karacier yangs ve kedilerin genlik hastal en nemlileridir. Sindirim sistemi semptomlar bu hastalklarda ortak bir zelliktir. Kesin tehis iin bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve sindirim sistemi semptomlarna neden olan dier viral, bakteriyel ve paraziter etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Sra Sizde 4 Canllarda birden fazla hastala kar spesifik baklk oluturmak amacyla, inaktif veya attenye edilmi mikroorganizmalardan hazrlanan biyolojik maddelere karma a ad verilir. Karma alar bir hayvann bir defada birka hastala kar bak klnmas asndan olduka elverili bir uygulamadr. Sra Sizde 5 Kpek ve kedilerde viruslarn neden olduu solunum sistemi hastalklar arasnda kpeklerin genlik hastal, kpeklerin enfeksiyz karacier yangs, kpeklerin enfeksiyz trakeobronitisi, kedilerin herpesvirus enfeksiyonu, kedilerin calicivirus enfeksiyonuve kedilerin enfeksiyz peritonitisi en nemlileridir. Solunum sistemi semptomlar bu hastalklarda ortak bir zelliktir. Kesin tehis iin bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve solunum sistemi semptomlarna neden olan dier viral ve bakteriyel etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Kedilerin herpesvirus enfeksiyonu ile kedilerin calicivirus enfeksiyonunu klinik olarak ayrt edilemez.
179
Biricik, H.S., abalar, M., Glbahar, M.Y. (2008). Oral Papillomatosis in a Dog and its Therapy with Taurolidine, Acta Veterinaria Brno, 77: 373 Burgu, ., Aka, Y. (2009). Viroloji II (ders notlar), Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi, Ankara. Bke, M. (1985). Kuduz (ayn kitab 53), zmir: Ege niversitesi Yayn Brosu. Diker, K.S. (1993). Veteriner Epidemiyoloji (ders notu), Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi, Ankara. Doanay, M., Altnta, N. (2009). Zoonozlar, Ankara: Bilimsel Tp Yaynevi. Fenner, F.J., Gibbs, E.P.J., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1993). Veterinary Virology, 2. Bask, London: Academic Press. Kahn, C.M., Line, S. (2005). The Merck Veterinary Manual, 9. Bask, Philadelphia: Merck& CO.,INC. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999). Veterinary Virology, 3. Bask, London: Academic Press. Parrish, C.R., Hoelzer K. (2010). The emergence of parvoviruses of carnivores (Review Article), Vet. Res. 41: 39. Pedersen, N.C. (1991). Feline Husbandry: Diseases and Management in the Multiple-Cat Environment, Amarican Veterinary Publications, Inc. Mosby, USA. White, D.O., Fenner, F.J. (2000). Medikal Viroloji, eviri: Doymaz, M.Z., stanbul: Nobel Tp Kitabevleri. Yeilba, K. (2010). Genel Viroloji, Malatya: Medipres Yaynclk.
10
VROLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Atlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar, Atlarda viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri ve Atlarn viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
At vebas Enfeksiyz anemi Viral arteritis At gribi Rhinopnymonitis Abortus (yavru atma)
indekiler
Viroloji
Atlarn nemli Viral Hastalklar
GR AT VEBASI ATLARIN NFLUENZASI ATLARIN ENFEKSYZ ANEMS ATLARIN VRAL ARTERTS ATLARIN HERPESVRUS ENFEKSYONU
Atlarn nemli Viral Hastalklar

GR
Bu blmde atlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklanmtr. Atlarda grlen nemli viral hastalklarn etkeni olan viruslar, duyarl konak trleri ve oluturduklar hastalk bulgular Tablo 10.1de verilmitir.
Hastalk Ad Virus Ailesi (Alt Ailesi veya Grubu) Reoviridae (Orbivirus) Orthomyxoviridae (Influenzavirus A) Retroviridae (Lentivirus) Arteriviridae (Arterivirus) Virus Duyarl Konak Tek trnakllar (at, eek, katr ve zebra) Klinik Bulgu Tablo 10.1 Atlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar
At vebas
At vebas virusu
Sistemik hastalk; solunum sistemi hastal ve dem Solunum sistemi hastal Sistemik hastalk tablosu Sistemik hastalk; arteritis, yavru atma ve pnymoni Yavru atma, solunum sistemi ve MSS hastal Rhinopnymonitis (solunum sistemi hastal)
Atlarn influenzas (At gribi) Atlarn enfeksiyz anemisi Atlarn viral arteritisi
Equine influenza Tek trnakllar virus Equine Tek trnakllar enfeksiyz anemi virusu Equine arteritis virus Equine herpesvirus -1 Tek trnakllar
Tek trnakllar
Atlarn herpesvirus enfeksiyonu
Herpesviridae (Alphaherpesvirinae)
Equine herpesvirus -4
Tek trnakllar
AT VEBASI
At vebas (Afrika at vebas, African horse sickness) tek trnakl hayvanlarn akut veya subakut seyirli, sokucu sineklerle nakledilen ve yksek mortaliteye neden olan viral bir hastaldr. Hastalk ilk defa 1780 ylnda Gney Afrikada tanmlanmtr.
182
Viroloji
At vebas virusu Reoviridae ailesinin Orbivirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfsz bir RNA virusudur. Virus ya zclere kar dayankl olmakla birlikte; dk ve yksek pH derecelerinde inaktive olur. mmunolojik olarak 9 serotipi vardr. Virus yeni doan fare yavrularnda ve at kkenli hcre kltrlerinde kolaylkla retilebilir. Enfeksiyon spektrumunda evcil ve vahi tek trnakl hayvanlar (at, eek, katr ve zebra) vardr. Duyarl hayvanlara bulama direkt temas yoluyla olmamaktadr. Culicoides cinsi sinekler virusun tanmasnda balca vektrdr. At vebas vektr sineklerin grld, iklimin lk ve rutubetli olduu blgeler ve mevsimlerde ortaya kmaktadr. Enfekte at etini yiyen kpeklerde enfeksiyon oluabilir. Zebralar hastaln rezervuar konaks olabilir.
Vektr: Hastalk etkenlerini omurgal hayvanlara tayan veya bulatran omurgasz araclara vektr denir. Rezervuar konak: Hastalk etkenlerini vcutlarnda tayp baka hayvanlara bulatran omurgal araclara rezervuar veya rezervuar konak denir.

Kan emen sokucu sinein virusu yeni bir duyarl hayvana bulatrmasndan sonra virus nce lokal lenf dokularnda oalr. Daha sonra kan dolam yoluyla dalak, timus, karacier ve lenf nodllerine ular. Virus damar endotel hcreleri ile ba ve boyun blgesindeki lenf damarlarna ilgi gsterir. Damar duvarndaki geirgenlik bozulur ve vcut boluklarnda sv birikimi meydana gelir. Gebe ksraklarda yavru atmaya (abortus) neden olabilir. Hastaln inkbasyon sresi seyir ekline gre 3-14 gn arasnda deiir ve klinik olarak 3 seyir ekli vardr: Akut form (Akcier formu): Bu seyir eklinde 3-5 gnlk inkbasyon sresinden sonra 1-2 gn ate ykselir ve takiben solunum gl, ksrk, burun deliklerinde genileme ve ban ne doru uzad fark edilir. Konjuktiva ar kanlanm olup subraorbital ukurda dem ekillenebilir. Prognoz iyi deildir ve anoksi sonucu lm geliir. Mortalite %90 oranndadr. Nekropside; akcierler genilemitir ve alt solunum yollar kpkl sv ile doludur. Kpkl svnn burun deliklerinden dar akt grlr (Resim 10.1). Subakut form (Kalp formu): Bu seyir eklinde inkbasyon sresi 7-14 gn arasnda deiir. Yaklak 3-6 gn sren ateli dnemden sonra ba blgesinde demler ekillenir. dem gz kapaklar, boyun, toraks ve omuzlara kadar geniler. Subraorbital ukurdaki dem patognomiktir. Hasta hayvanlarda sanc (kolik) belirtileri grlr. Nekropside; kalp zar (perikardiyum) ve gs boluunda ar miktarda sv bulunur. Mortalite %50 oranndadr. Kark form: Bu seyir eklinde akcier ve kalp formuna ilikin belirtiler birlikte grlmektedir.
Nekropsi (Otopsi): lm nedenini anlamak zere vcudu keserek eitli sistem ve organlarn incelenmesidir.
Resim 10.1 At vebas: Kpkl svnn burun deliklerinden dar ak Kaynak: http://www.cfsph.ia state.edu/DiseaseInf o/clinical-signsphotos.php?name=a frican-horsesickness
10. nite - Atlarn nemli Viral Hastalklar
183
Resim 10.2 At vebas: Subraorbital ukurdaki dem Kaynak: http://www.merckve tmanual.com/mvm/ index.jsp?cfile=htm/ bc/52600.htm
Tehis
Hastaln endemik olduu blgelerde hastala zel klinik belirtiler ve lezyonlar tehiste yardmc olur. Klinik olarak tipik demler, zellikle subraorbital ukurda oluan dem hastaln kolayca tannmasn salar (Resim 10.2). Kesin tehis laboratuvar yntemler ile yaplr. Hastalkla mcadelede hastala neden olan virus serotipinin belirlenmesi alnacak kontrol nlemleri asndan ok nemlidir. Atein yksek olduu dnemde alnan kan rnekleri ve lm hayvanlardan alnan taze dalak rnekleri virus izolasyonu amacyla kullanlr. Serolojik tehiste ounlukla ntralizasyon ve agar gel immunodifzyon (AGID) testi kullanlmaktadr.
Korunma ve Kontrol
Hastal geiren hayvanlar ayn serotiple meydana gelen yeni enfeksiyonlara kar bak olmasna karn dier serotiplere kar duyarldrlar. Bilinen 9 serotipe karda alama (polivalan a) yaplr. Vektrlere kar mcadelede insektisitler kullanlabilir. Yurtdndan yaplacak at ve kpek ithalatna belirli koullar altnda izin verilmelidir. Hcre kltrleri ve fare beyninde hazrlanan attenye alar uzun sre baklk salamaktadr. Attenye virus alar 6-8. haftada tek doz olarak uygulanmaldr. A tekrar 2-3 yl aralkla yaplmaldr.
Endemik hastalk: Belirli bir blgede salgn gstermeksizin srekli sabit oranda bulunan hastalklara endemik hastalk denir.
ATLARIN NFLUENZASI
Atlarn influenzas (Equine influenza) solunum sisteminin iddetli ksrkle karakterize ok bulac bir hastaldr. Hastalk; at gribi (horse flu) olarak da isimlendirilmektedir.
Hastalk etkeni Orthomyxoviridae ailesinin Influenzavirus A grubu iinde yer alan helikal simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya zclere ve dezenfektanlara kar son derece duyarldr. evre artlarna dayankszdr. nfluenza virusunun iki alt tipi vardr. Virusun retilmesi iin en uygun ortam 10 gnlk embriyolu yumurtann amniyotik ve allantoik keseleridir. Doal artlarda enfeksiyon yalnzca tek trnakllarda grlr. Bulama ksrkle kan salglarn solunum yoluyla alnmasyla meydana gelir. Virusun salm klinik belirtilerin balamasndan sonraki 5 gne kadar devam eder. Enfekte olmu tek bir at bile sr iinde hastaln yaylmasna neden olabilir. Atlar arasnda yakn temas hastaln yaylmasnda nemli olmakla birlikte; kontamine olmu personel giysileri, kullanlan ekipman ve tama aralar da virusun yaylmasnda rol oynayabilir. Salgnlar at yarlarnn yapld mevsimlerde daha sk grlmektedir.
184
Viroloji

Virus organizmaya girdikten sonra nce st solunum sistemi epitellerinde oalr. Daha sonra virus btn solunum kanalna yaylr. Trake ve bron epitelleri ile silyumlarda dejenerasyonlara neden olur. Hasta hayvanlarda meydana gelen sekonder bakteriyel enfeksiyon durumlarnda ise purulent bronkopnymoni ekillenir. Hastaln inkbasyon sresi 1-3 gndr. Klinik belirtiler aniden balar ve yksek ate, serz burun aknts, konjuktivitis, farengeal lenf nodllerinde ikinlik ve iddetli kuru ksrk vardr. Depresyon, itahszlk ve bitkinlik sk gzlenir. Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar meydana gelebilir ve balangta serz olan burun aknts mukopurulent hale dnr. Sekonder bakteriyel etkenlerle komplike olmayan olgularda klinik belirtiler genellikle 3 gnden az srer. Hastalkta mortalite olduka dktr, fakat gebe ksraklarda yavru atma oluabilir.
Tehis
Klinik olarak atlarda hzl gelien yksek ate, depresyon ve kuru bir ksrk influenzann tehisi iin karakteristik bulgulardr. Kesin tehis virus izolasyonu, antijen tespiti ya da serolojik kontrollerle yaplabilir. Virus izolasyonu amacyla nazofarengeal akntdan 10 gnlk embriyolu yumurtann amniyotik veya allontoik keselerine ekim yaplr. Yaklak 3-4 gn sonra hemagltinasyon testi ile antijen tespitine gidilir. Hastala zg antikorlarn tespiti iin hemagltinasyon inSIRA SZDE hibisyon testi en ok kullanlan yntemdir.
SIRA SZDE
DNELM
Bivalan a: Virusun iki serotipine kar baklk S O R Uamacyla oluturmak hazrlanan alara bivalan a ad verilir.
Korunma ve D N E L Kontrol M
nfluenza enfeksiyonuna kar en iyi korunma yntemi hijyenik nlemler ve alamadr. Hasta hayvanlarn iyilemelerini hzlandrmak amacyla fiziksel aktiviteleri S O R U azaltlmal, iyi bakm ve dinlenmeleri salanmaldr. Sekonder bakteriyel enfeksiyon durumlarnda antibiyotik tedavisi yaplmaldr. Salgnlarn kt yerlerde ise DKKAT en az 4 hafta karantina tedbirleri uygulanmaldr. Alamada inaktif viruslar ile hazrlanm bivalan alar kullanlr. lk alamaya 3-5. aylkken balanmal ve 2-6 SIRA SZDE aylk aralklarla 3 defa tekrarlanmaldr. A tekrar her 6 ayda bir yaplmaldr. At gribi zoonotik bir hastalk mdr? SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NELM Tek trnaklD insanlara bulaan viruslarla ilgili detayl bilgilere Zoonozlar Khayvanlardan T A P (M. Doanay, N. Altnta, Bilimsel tp yaynevi, 2009, Ankara) adl kitaptan ulaabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
TELEVZYON
Anemi (kanszlk): eitli DK KAT nedenlere bal olarak kanda eritrosit saysnn azalmas, hemoglobilin ve NTER NE T SIRA SZDE hematokrit deerlerinin normalin altna dmesiyle belirgin duruma verilen isimdir.
ATLARIN ANEMS T E L E V ENFEKSYZ ZYON

Atlarn enfeksiyz anemisi (Equine infectious anemia, EIA) tek trnakllarn btn DKKAT dnyada yaygn olan akut veya kronik seyirli nemli viral bir hastaldr.
S O R U
Hastalk etkeni Retroviridae ailesinin Lentivirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda AMALARIMIZ ve zarfl bir RNA virusudur. Virus zarfl olduundan ya zclere ve dezenfektanlara duyarldr. evre artlarna kar direnlidir. Virusun retilmesi atlarn epitel ve lykosit hcre kltrlerinde yaplabilir.
K T A P
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
185
Hastala btn tek trnakl hayvanlar duyarldr. EIA kan yoluyla bulaan bir enfeksiyondur ve virusun rezervuar enfekte atlardr. Btn enfekte atlarda hayat boyu sren bir viremi (persiste enfeksiyon) oluur. Virus bu hayvanlardan duyarl hayvanlara kan emen sinekler vastasyla tanr. Burada sinekler mekanik vektr olarak rol oynarlar. Steril olmayan enjektr ve cerrahi aletlerin kullanlmasyla oluan iatrojenik bulama da hastaln yaylmasnda nemli rol oynayabilir. Ayrca, hastalkta intrauterin enfeksiyonlar grlebilir. Hangi viruslar atlara sokucu sinekler vastasyla bular?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Hastaln balangcnda lenfosit ve makrofajlarda ar virus oalmas sonucu bu hcrelerde dejeneratif deiiklikler meydana gelir. Virus oalmas daha ok dolam sistemi, dalak, lenf nodlleri ve karacierde tespit edilir. S O R U Primer enfeksiyonu takiben atlarn ounda 10-40 gnlk bir inkbasyon sresinden sonra birka gn devam eden bir ate grlr. HastalkD belirtileri birbirini KKAT izleyen 4 ekilde seyreder. Akut hastalk belirtilerinde belirgin bir ate, zayflama, iddetli anemi, sarlk, kanl dk, hzl soluk alma, depresyon ve peteiyal kanaSIRA SZDE malar vardr. Bu durumdaki hayvanlarn %80i lr. Hayatta kalanlarda hafif bir atele seyreden subakut belirtiler gzlenir. Akut ya da subakut hastalktan iyileen AMALARIMIZ hayvanlarda hayat boyu persiste enfeksiyon ekillenir. yilemi viremik baz atlarda hastalk tekrarlayabilir ya da hafif hastalk belirtilerinden srekli ate, ar zayflama, anemi ve ayaklar, karn ve gs altnda demlere kadar deien kronik K T A P hastala dnr. Bu demler kronik hastaln balca bulgusudur.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON Klinik belirtiler ve epidemiyolojik verilerle hastalktan phe edilebilir. Kesin tehis serolojik incelemelerle yaplr. Serolojik tehiste uluslar aras kabul gren yntem agar gel immunodifzyon (AGID) testidir. Bu amala ELISAda kullanlabilir.
Tehis
TELEVZYON
Korunma ve Kontrol
NTERNET
NTERNET
Hastala kar tedavi ve alama olmadndan mcadelesi olduka zordur. Mcadele amacyla serolojik testler kullanlarak kontrol programlar yaplmaktadr. Enfeksiyon kayna kabul edilen antikor pozitif (persiste enfekte) hayvanlarn dier hayvanlarla temas nlenmelidir. Bu amala yrrlkteki mevzuat (Veteriner salk zabtas hkmleri) uygulanr. Sineklerin aktif olduu yaz aylarnda sinek mcadelesi yaplabilir ve atlar kapal alanlarda tutulabilir. Kullanlan enjektr ve cerrahi aletlerin sterilizasyonu yaplarak iatrojenik bulama nlenebilir.
ATLARIN VRAL ARTERTS

Atlarn viral arteritisi (Equine viral arteritis, EVA) tek trnakllarn akut veya subklinik seyirli btn dnyada yaygn olan bulac viral bir hastaldr.
Arteritis: Kan kalpten dokulara tayan atar damarlarn yangsna verilen isimdir.
Equine arteritis virusu Arteriviridae ailesinin Arterivirus grubu iinde yer alan kbik simetrik yapda ve zarfl bir RNA virusudur. Virus ya zclere kar duyarldr. Virusun farkl hcre kltrlerinde retilmesi mmkndr.
186
Viroloji
Evcil tek trnakllar enfeksiyona yabani tek trnakllara gre daha duyarldr. EVA enfeksiyonunun nakledilmesi solunum, genital ya da indirekt yolla olabilmektedir. Hastaln yaylmasnda balca bulama aerosol yolla olur. Virus gzya, burun aknts ve semen ile salr. Atk yavruya ait dokular ve yavru svlar da yksek dzeyde virus ierir. Virusla bulak koum ve tmar takmlar gibi ekipmanlar ve hayvan bakclar virusun tanmasnda rol oynarlar. Tek trnakllar virusun rezervuardr ve klinik olarak salkl grnen aygrlarda virus persiste olabilir. Bu persiste enfekte aygrlarda geici infertilite ekillenir.

Aerosol yolla alnan virus balangta akcierde oalr daha sonra blgesel lenf nodllerine ular. Virus viremi ile kan damarlar (zellikle kk arterlerin endotel hcreleri), bbrekst bezleri, semen tayc kanallar, cinsiyet bezleri, tiroid ve karacier dokularnda yerleir. Damar duvarlarnda oluan dejenerasyon ve nekrozlar sonucunda birok organ ve dokuda karakteristik dem ve hemoraji (kanama) meydana gelir. Doal enfeksiyonlar ounlukla subklinik seyreder. Hastalkta 3-14 gnlk bir inkbasyon sresinden sonra belirgin ate ykselmesi, lykopeni, depresyon, ar gz ya aknts, itahszlk, konjuktivitis, rhinitis, burun aknts ile ba, boyun ve bazen de tm vcutta rtikerler grlr. Gz evresi ile arka bacaklar, skrotum ve memelerde dem oluur (Resim 10.3). Hastalkta mortalite dktr. Klinik belirtiler gen hayvanlarda daha iddetli seyreder. Ksraklarda gebeliin 3-10. aylar arasnda yavru atma meydana gelebilir. Enfekte olmu gebe ksraklarda %40-80 orannda yavru atma ekillenir. Gebeliin ge dnemlerinde enfekte olan ksraklarda yavru atma ekillenmeyebilir, fakat konjenital (doutan) enfekte taylar doar.
Tehis
Atlarn viral arteritis enfeksiyonu klinik olarak birok hastalkla benzerlik gsterdii iin kesin tehis ancak virolojik, serolojik ve histopatolojik incelemeler ile yaplabilir. Hastaln virolojik tehisi iin, hcre kltrnde virus izolasyonu ve polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PCR) yntemleri kullanlr. Bu ama iin, nazofarengeal ve konjuktival aknt, hastaln akut dneminde alnan kan, plasenta, ftal doku ve semen rneklerinden yararlanlr. Histopatolojik incelemelerde kk arterlerde tespit edilen arteritis karakteristik bulgudur. Hastaln serolojik tehisi iin ELISA ve ntralizasyon testi kullanlabilir.
Korunma ve Kontrol
Hastalkta etkene ynelik bir tedavi yoktur. Hijyenik nlemlerin alnmas, ahr ve ekipmanlarn dezenfeksiyonu, aygr semenlerinin virus ynnden kontrolnn yaplmas ve enfekte hayvanlarn karantinaya alnmas hastalkla mcadelede nemli yer tutar. Attenye virus alar kullanlarak yaplan alama ile hastala kar iyi bir korunma salanr. lk alamaya 3 aylkken balanr ve 4 hafta arayla 2 doz uygulanr. A tekrar 1-2 yl aralkla yaplmaldr.
187
Resim 10.3
Atlarn viral arteritisi (a) vcutta rtikerler, (b) bacaklarda dem, (c) az mukozasnda peteiyal kanamalar, (d) bacaklar ve genital blgede dem Kaynak: Bell ve ark (2006) Clin. Tech. Equine Pract, 5: 233.
Hangi viruslar atlarda dolam sistemi enfeksiyonlarna neden olur? SIRA SZDE
DNELM Equine herpesvirus-1 (EHV-1) ve EHV-4 atlarda solunum sistemi enfeksiyonuna neden olan en yaygn viral etkenlerdendir. EHV-1 solunum sistemi hastal dnda yavru atma ve nrolojik bozukluklara da neden olmaktadr.S O R U
ATLARIN HERPESVRUS ENFEKSYONU
SIRA SZDE
DNELM S O R U
EHV-1 ve EHV-4 Herpesviridae ailesinin Alphaherpesvirinae alt ailesinde yer alan kbik simetrik yapl ve zarfl DNA viruslardr. EHV-1 ve EHV-4 antijenik olarak SIRA SZDE farkl olan viruslardr. Bu viruslar ya zclere ve dezenfektanlara kar duyarldr. zellikle at kkenli hcre kltrlerinde ok kolay retilirler. Hastalk btn dnyada yaygndr ve atlar dnda eek ve katrlar da enfeksiAMALARIMIZ yona duyarldr. EHV-1 ve EHV-4 duyarl hayvanlara virus ieren burun aknts, atk ftus, plasenta ve plasental sv vastasyla tanr. Hayvandan hayvana virus bulamasnda ounlukla direkt temas ya da indirekt olarak ahr ve yemK personeli T A P ler rol oynayabilir. EHV-1 ve EHV-4 latent enfeksiyona neden olur ve latent enfekte hayvanlar yaamlar boyunca belirli dnemlerde virusu evreye saarlar.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Latent enfeksiyon: AMALARIMIZ Konakda baz mikroorganizmalarn hastalk belirtileri oluturmadan vcutta K T latent A P kalmalar durumuna enfeksiyon denir. Konak direnci krld zaman bu mikroorganizmalar yeniden klinik hastalk T Ebulgularna LEVZYON neden olabilirler.
TELEVZYON
EHV-1 ve EHV-4n patogenezleri olduka farkldr. EHV-1 damar endotelleri, burun mukozas, akcierler ve merkezi sinir sistemine; EHV-4 solunum sistemi epi N T E st R N Esolunum T telleri ve lenf nodllerine ilgi gsterir. Virus oalmas balangta sistemi mukozasnda balar ve viremi ile dier dokulara yaylr. Atlarn herpesvirus enfeksiyonunda inkbasyon sresi 2-10 gndr. EHV-1 viremiyi takiben yavru atma ve sinirsel semptomlara neden olabilir. Yavru atma en-
NTERNET
188
Viroloji
feksiyondan 2-12 hafta sonra genellikle gebeliin 7-11. aylar arasnda oluur. Atk ftus taze grnmldr ve plasenta bozulmamtr. Gebeliin ge dnemlerinde virusa maruz kalan ksraklarda yavru atma olumaz; fakat yeni doan taylarda pnymoni geliir. Byle taylar genellikle ksa sre iinde lrler. EHV-1 ve EHV-4 atlarda rhinofarengitis ve trakeobronitis ile karakterize akut solunum sistemi enfeksiyonuna neden olurlar. Enfekte hayvanlarda ate, ntropeni, lenfopeni, serz burun aknts, krgnlk, ksrk, itahszlk ve lenfadenopati geliir. EHV-4n neden olduu solunum sistemi salgnlar daha ok stten yeni kesilmi taylar arasnda grlr. Sekonder bakteriyel komplikasyonlara bal olarak mukopurulent burun aknts ve bronkopnymoni ekillenir. EHV-1in neden olduu nrolojik belirtiler seyrek grlr. Klinik olarak hafif dzensiz yryten iddetli fel tablosuna kadar deien semptomlar dikkati eker. Prognoz hastalk belirtilerinin iddetine ve felcin durumuna baldr.
Tehis
Atlarn herpesvirus enfeksiyonunun solunum sistemi bulgularn atlarn influenzas, atlarn viral arteritisi ve dier solunum sistemi enfeksiyonlarndan klinik olarak ayrt etmek gtr. Yavru atma olgularnda ftusun taze grnm ve plasentann bozulmam durumu tehis iin karakteristiktir. Kesin tehis hcre kltrnde virus izolasyonu, ftal dokularda viral antijen saptanmas ya da kan serumunda serolojik yntemlerle antikor tespiti ile yaplabilir.
Korunma ve Kontrol
Reaktivasyon: Latent enfekte hayvanlarn strese maruz kalmalar sonucu klinik hastaln yeniden aktif hale gemesine verilen isimdir.
EHV-1 ve EHV-4 enfeksiyonunun kontrol ve korunmasnda aadaki nlemler alnmaldr: Yeni alnan atlar dier hayvanlarla temas etmeden nce 3-4 hafta sreyle karantinaya alnmaldr. Latent enfekte hayvanlarda virusun reaktivasyonunu nlemek iin stres faktrlerinden saknlmaldr. Solunum sistemi enfeksiyonu ve yavru atma salgnlarndan etkilenmi atlar baka blme alnmal ve virusla bulak alanlarn dezenfeksiyonu yaplmaldr. Yeni doan taylarn maternal antikorlar ile korunmalar iin kolostrum almalar salanmaldr. Yavru atma olgularn nlemek amacyla ksraklar inaktif virus alar ile gebeliin 3, 5, 7 ve 9. aylarnda alanmaldr. Taylar ilk olarak 3-4 aylkken alanmal ve 1-6 ay aralklarla 3 doz a uygulanmaldr. A tekrar 6-12 ayda bir yaplmaldr. Hangi viruslar atlarda SIRA SZDE solunum sistemi hastalna neden olur?
D atlarda NELM Hangi viruslar SIRA SZDE genital sistem enfeksiyonuna neden olur? S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
4 5
K T A P
K T A P
189
zet
A M A
Atlarda viruslarn neden olduu nemli hastalklar aklayabilmek. At vebas tek trnakl hayvanlarn sokucu sinekler vastasyla bulaan mortalitesi yksek bir hastaldr. Hastalk etkeni olan orbivirus zellikle dolam sisteminin damar endotel hcrelerini hasara uratarak deri alt ve vcut boluklarnda sv toplanmasna neden olur. At gribi (Equine influenza) tek trnakl hayvanlarn iddetli ksrkle karakterize ve influenzavirus A tarafndan oluturulan ok bulac viral bir hastaldr. Atlarn enfeksiyz anemisi (EIA) lentivirus tarafndan oluturulan ve kan yoluyla (sokucu sinekler, bulak enjektr ve cerrahi aletler) duyarl tek trnakllara bulaan akut veya subakut seyirli sistemik bir hastalktr. ounlukla ldrc olan (%80) enfeksiyondan iyileen hayvanlarda persiste ya da kronik hastalk tablosu oluur. Atlarn viral arteritisi (EVA) kan damarlarnn, zellikle kk arterlerin, dejenerasyonu ve nekrozuyla karakterize olan bulac bir hastalktr. Hastalk etkeni olan arterivirus solunum, genital ya da indirekt yolla duyarl tek trnakl hayvanlara bular. EHV-1 ve EHV-4 atlarda solunum sistemi enfeksiyonuna neden olan en yaygn viral etkenlerdendir. EHV-1 solunum sistemi hastal dnda yavru atma ve nrolojik bozukluklara da neden olmaktadr. Her iki herpesvirus latent enfeksiyona neden olur ve latent enfekte hayvanlar virusu direkt temas ya da indirekt yolla duyarl tek trnakl hayvanlara bulatrrlar.
Atlarn enfeksiyz anemisinin kesin tehisi serolojik yntemlerle yaplabilir. Hastaln serolojik tehisinde zellikle uluslararas kabul gren agar gel immunodifzyon (AGID) yntemi kullanlmaktadr. Atlarn viral arteritis enfeksiyonu klinik olarak birok hastalkla benzerlik gsterdii iin kesin tehis ancak virolojik, serolojik ve histopatolojik incelemeler ile yaplabilir. Histopatolojik incelemelerde kk arterlerde tespit edilen arteritis karakteristik bir bulgudur. Atlarn EHV-1 ve EHV-4 enfeksiyonunun solunum sistemi bulgularn dier solunum sistemi enfeksiyonlarndan klinik olarak ayrt etmek gtr. Kesin tehis virus izolasyonu, polimeraz zincir reaksiyonu ya da serolojik yntemlerle antikor tespiti ile yaplabilir. EHV-1in neden olduu yavru atma olgularnda ftusun taze grnm ve plasentann bozulmam olmas tehis iin karakteristiktir. Atlarn viral hastalklar ile mcadele yntemlerini aklayabilmek. 3 Atlarn veba, grip, viral arteritis ve herpesvirus enfeksiyonlarna kar en iyi korunma yntemi alamadr. Atlarn enfeksiyz anemisine kar alama olmadndan mcadelesi olduka zordur. Sinekler vastasyla bulaan hastalklardan korunmak amacyla sineklerin aktif olduu yaz aylarnda sinek mcadelesi yaplabilir ve atlar kapal yerlerde tutulabilir. Virusla bulak alanlarn ve kullanlan ekipmanlarn dezenfeksiyonu da olduka nemlidir. Enfekte hayvanlarn kontrol altna alnmas hastalklarla mcadelede nemli yer tutar. Enfeksiyz anemide enfeksiyon kayna kabul edilen persiste enfekte hayvanlarn dier hayvanlarla temas nlenmeli, viral arteritiste aygr semenlerinin virus ynnden kontrolleri yaplmal, herpesvirus ile latent enfekte hayvanlarda virusun reaktivasyonunu nlemek iin stres faktrlerinden saknlmaldr. Yurtdndan ithal edilecek hayvanlar iin hastalk etkeni tamadklarna ynelik sertifika istenmeli ve snrdan girilerinde karantina nlemleri (3-4 hafta sresince) uygulanmaldr.
AM A
A M A
Atlarda viral hastalklarn tehisi iin izlenecek yntemleri aklayabilmek. At vebasnda klinik olarak tipik demler, zellikle subraorbital ukurda oluan dem hastaln kolayca tannmasn salar. Kesin tehis etken izolasyonu ya da hastala zg antikorlarn tespiti ile yaplabilir. At gribinde hzl gelien yksek ate, depresyon ve kuru ksrk karakteristik klinik bulgulardr. Kesin tehis iin embriyolu yumurtada virus izolasyonu ve hemagltinasyon testi ile antijen tespiti yaplr. Ayrca hemagltinasyon inhibisyon testi ile hastala zg antikorlar aranr.
190
Viroloji
Kendimizi Snayalm
1. At vebasnda karakteristik klinik bulgu aadakilerden hangisidir? a. Yksek ate b. Subraorbital dem c. iddetli ishal d. Yavru atma e. tahszlk 2. Atlarn influenzas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Arteritis karakteristik bulgudur. b. Mortalite olduka yksektir. c. Koruyucu alama yaplr. d. Etken sokucu sineklerle bular. e. iddetli ishale neden olur. 3. Aadaki viruslardan hangisi atlarda latent enfeksiyona neden olur? a. Herpesvirus b. Parvovirus c. Adenovirus d. Retrovirus e. Picornavirus 4. At vebas virusu duyarl bir hayvana hangi yolla bular? a. Az yoluyla b. Konjuktiva yoluyla c. Deri yoluyla d. Genital kanal yoluyla e. Sokucu sinekler araclyla 5. At a. b. c. d. e. gribi virusu hangi virus grubu iinde yer alr? nfluenzavirus-A Morbillivirus Lentivirus Arterivirus Orbivirus 6. Atlarn enfeksiyz anemisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Virusun rezervuar sineklerdir. b. iddetli ishale neden olur. c. Sinirsel bulgular karakteristiktir. d. Enfeksiyon perakut seyreder. e. Mcadelede a uygulamas yoktur. 7. Aadakilerden hangisi atlarn viral arteritisi enfeksiyonunun bulama yollar arasnda yer almaz? a. Semen b. Solunum yolu c. Genital yol d. Kene srmas e. ndirekt yol 8. Equine herpesvirus-4 (EHV-4) enfeksiyonunun en belirgin klinik bulgusu aadakilerden hangisidir? a. Vulvovaginitis b. Rhinopnymonitis c. Stomatitis (az dokusunun yangs) d. Enteritis e. Karacier yangs 9. Atlarn enfeksiyz anemisinin kesin tehisi hangi laboratuvar yntemi ile yaplabilir? a. Hcre kltrnde virus izolasyonu b. Serolojik yntemler c. Histopatolojik incelemeler d. Hayvan deneyi yntemi e. Embriyolu yumurtaya ekim 10. Atlarn viral arteritisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. dem ve hemorajiler karakteristiktir. b. Tek trnakllar virusun rezervuardr. c. Hastalk ounlukla subklinik seyreder. d. Mcadelede a uygulamas yoktur. e. Ksraklarda yavru atma ekillenir.
191
Okuma Paras
Hastalklarn nlenmesinde Bakm ve Hijyenin nemi Bakteriyel, viral, fungal ve paraziter hastalklar, atlara ok eitli yollardan bulaabilir. Hastaln bulama sebepleri; atlardan atlara dorudan temas, ayn tavla iinde baklan veya iyi havalandrlmayan yerlerde yaayan hayvanlarda solunum yoluyla, kontamine yemlik, suluk, koum takmlar, eyer gibi ekipmanlarla beraber, sokucu sinekler, keneler, kemirgenler ve gmen kular vastasyla oluur. Bu sebeplerin nn kesmek iin periyodik olarak atlarn bulunduklar bu ortamlarn ve kullanlan ekipmanlarn dezenfekte edilmesi gerekir. te yandan atlarla birebir temas halinde olan kiilerin de kiisel hijyen kurallarn uygulamalar ok nemlidir. Ahr Temizlii ve Dezenfeksiyonu Atn yaad ortamdaki tm kaba pislik (toz, amur, dk, artk yem maddeleri, kirli altlk) sprlmeli, yapm olanlar da kaznmal ve ahr zemininden uzaklatrlmaldr. Bu ilem yaplrken toz kaldrmamak iin nlem alnmal ve mutlaka maske, eldiven kullanlmaldr. Su ve fra yardmyla ahr zemini ve duvarlar iyice temizlenmeli, kurumas beklenmeli ve belirlenen uygun bir dezenfektan ile srt pompas yardmyla pskrtlmelidir. 30 dakika beklendikten sonra yeni altlk zemine yaylr. At ieri alnr. Bu ilem eer blgede salgn hastalk phesi varsa haftada bir kez, yoksa en az ayda bir kez periyodik olarak tekrar edilmelidir. Ekipmanlarn Temizlii ve Dezenfeksiyonu Atn beslenmesinde kullanlan kovalar, yemlik, suluk ve gem gibi ekipmanlardaki kaba kir (toz, toprak, dk, idrar, yem artklar vs.) su ve fra yardmyla uzaklatrlr. Dezenfektan maddeyle 15-20 dakika muamele edilir. Ekipmanlar daha sonra temiz suyla iyice kimyasal maddeden arnana kadar durulanr ve temiz bir ortamda kurumaya braklr. Bu ilemin haftada en az bir kez yaplmas nerilir. Atn vcuduyla dorudan temas iinde olan ve kee altna konulan havlu veya kuma paralar dzenli aralklarla ykanmal, ayn kuma veya havlu, iki defadan fazla st ste kullanlmamaldr. Bir atta kullanlan bir malzeme asla baka bir atta kullanlmamaldr. Burun ve evresinde kullanlan sngerler bakteriyel etkenler iin optimum ortam salayan medyumlardan biridir. Bunlar kk paralar halinde, tek kullanmlk olacak ekilde hazrlanmal veya bir kez kullanlp atlmak zere pamuk tercih edilmelidir. Atlarn Bakm ile Uraan Kiilerin Almas Gereken nlemler Atlarla ilgilenirken giyilen kyafetlerin ayr olmas ve periyodik olarak ykanmas nemlidir. Atn rasyonunu hazrlamaya gemeden nce eller dirseklere kadar sabunlu suyla iyice ykanmaldr. Bu ilem eldeki olas ila kalntlarnn uzaklatrlmasnda da dikkat edilmesi gereken bir husustur. Atn yemi kuru, serin, nemsiz bir ortamda saklanmaldr. Hasta atlarn yanndan salkl atlarn yanna girerken kyafet deitirilmeli, ayakkablar kimyasal dezenfektanlara batrlmal, eldiven taklmal veya yine eller dirseklere kadar hem ykanmal hem de ciltle uyumlu bir dezenfektan uygulanmaldr. Atlarn idrar, dk, burun aknts, irin vs. gibi vcut akntlarna kesinlikle plak elle temas edilmemeli, temas edilmesi durumunda bol sabunlu suyla ve dezenfektanla ykanmaldr. Ahrda ii biten kiiler, yine ayn ekilde elleri bol sabunlu suyla ykayp, ayakkablarn ve kyafetlerini deitirerek bakm ve besleme iini bitirebilir. Alar Atlarn topluca tutulduklar yerlerde sklkla grlen influenza ve herpesvirus enfeksiyonlarna kar korunmak veya zarar minimuma indirgemek, alama ile mmkndr. Ancak alama, antibakteriyellerin kullanmnda olduu gibi, tek bana kt bakm ve hijyen kurallarna uymamann yerini tutamaz. Dolaysyla alama, iyi bakm ve hijyen kurallarna uymak, olas enfeksiyonlarn nne geilmesinde en etkili yoldur. Vet. Hek. Alper METE Kaynak: TJKnn Sesi, Say: Temmuz 2010
192
Viroloji

1. b 2. c 3. a 4. e 5. a 6. e 7. d 8. b 9. b 10. d Yantnz yanl ise At Vebas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn nfluenzas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Herpesvirus Enfeksiyonu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise At Vebas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn nfluenzas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Enfeksiyz Anemisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Viral Arteritisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Herpesvirus Enfeksiyonu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Enfeksiyz Anemisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atlarn Viral Arteritisi blmn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 Atlarn influenza virusu, atlarn viral arteritis virusu ve atlarn herpesviruslar (EHV-1 ve EHV-4) atlarda solunum sistemi hastalklarna neden olan viruslarn en nemlileridir. Solunum sistemi enfeksiyonlarn klinik olarak birbirinden ayrt etmek gtr. Kesin tehis iin bu hastalklara ait dier klinik bulgular ve solunum sistemi semptomlarna neden olan dier viral ve bakteriyel etkenleri de gz nnde bulundurmalyz. Sra Sizde 5 Atlarda viral arteritis virusu ve herpesviruslar (EHV-1) genital kanalda nemli enfeksiyonlara neden olurlar. zellikle EHV-1 enfeksiyonunda viremiyi takiben gebeliin 7-11. aylarnda yavru atma olgular grlr. Atk ftusun taze grnml ve plasentann bozulmam olmas karakteristik bulgudur. Atlarn viral arteritis virusu da ksraklarda gebeliin 3-10. aylar arasnda yavru atmaya neden olabilir. Enfekte olmu gebe ksraklarda %40-80 orannda yavru atma meydana gelir. Ayrca, EVA virusu ile persiste enfekte aygrlarda geici infertilite ekillenir. Kesin tehis iin genital sistemde enfeksiyonlara neden olan dier viral ve bakteriyel etkenleri de gz nnde bulundurmalyz.

Sra Sizde 1 nsanlarda ve farkl hayvan trlerinde solunum sistemi hastalklarna neden olan en nemli virus grubu influenza virusudur. nfluenza virusu bata kanatl, insan, at ve domuz olmak zere birok trde grip (flu) olarak adlandrlan enfeksiyona neden olurlar. Domuz ve kanatl gribine neden olan influenza viruslar zoonotik karaktere sahip olmasna ramen at gribine neden olan influenza virusu insanlara bulamadndan zoonoz deildir. Sra Sizde 2 At vebasna neden olan orbivirus ve atlarn enfeksiyz anemisine neden olan lentivirus enfekte hayvanlardan duyarl hayvanlara sokucu sinekler vastasyla tanmaktadr. At vebas virusunu duyarl tek trnakl hayvanlara tayan sokucu sinekler biyolojik vektr, atlarn enfeksiyz anemisi virusunu tayan sokucu sinekler ise mekanik vektr olarak rol oynarlar. Sra Sizde 3 At vebas, atlarn enfeksiyz anemisi ve atlarn viral arteritisi tek trnakllarn dolam sisteminde zellikle kan damarlarnn endotel hcrelerinde meydana getirdikleri dejenerasyon ve nekrozlar sonucunda vcudun farkl blgelerinde karakteristik demler ekillenir. Kesin tehis ancak bu hastalklara ilikin dier klinik bulgular ve laboratuvar incelemeleri gz nne alnarak yaplabilir.
Bell, S.A., Balasuriya, U.B.R., MacLachlan, N.J. (2006). Equine Viral Arteritis, Clin. Tech. Equine Pract., 5: 233. Burgu, ., Aka, Y. (2009). Viroloji II (ders notu), Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi, Ankara. Doanay, M., Altnta, N. (2009). Zoonozlar, Ankara: Bilimsel Tp Yaynevi. Fenner, F.J., Gibbs, E.P.J., Murphy, F.A., Rott, R., Studdert, M.J., White, D.O. (1993). Veterinary Virology, 2. Bask, London: Academic Press. Kahn, C.M., Line, S. (2005). The Merck Veterinary Manual, 9. Bask, Philadelphia: Merck& CO.,INC. Minke, J.M., Audonnet, J.C., Fischer, L. (2004). Equine Viral Vaccines: The Past, Present and Future (Review Article), Vet. Res., 354: 425. Murphy, F.A., Gibbs, E.P.J., Horzinek, M.C., Studdert, M.J. (1999). Veterinary Virology, 3. Bask, London: Academic Press. Studdert, M.J. (1996). Virus Infections of Equines, The Netherlands: Elsevier Science B.V. Weese, J.S. (2002). A Review of Equine Zoonotic Diseases: Risks in Veterinary Medicine, AAEP Proceedings, 48: 362.
Szlk
193
Szlk A
Abort (-us): Yavru atma Adsorbsiyon: Yzeye tutunma Aerosol: ksrme-haprma vb nedenlerle solunum sisteminden kan ve havada uzun sre asl kalabilen ok kk damlacklar Agar: Bakterilerin retilebilmesi iin kullanlan jel kvamndaki besi yeri Amboseptr: 1.Duyarlatran madde; 2. Koyun eritrositlerine kar tavanlarda elde edilen antikorlar (komplement fikzasyon testinde kullanlr) Amfizem: Akcier alveollerine fazla miktarda hava dolmas (alveoler amfizem) veya alveollerin yrtlarak alveoller aras dokuya havann dolmas (intersitisyel amfizem) Anamnez: Hastaln gemii ve seyri hakknda alnan bilgilerin tamam Anemi: Kanszlk; eitli sebeplere bal olarak kanda eritrosit saysnn azalmas, hemoglobin ve hemotokrit deerlerinin normalin altna desiyle belirgin durum Anoksi: Oksijensizlik Antijen: Vcutta yabanc olarak alglanan ve kendisine kar antikor oluumunu uyaran madde (yabanc protein) Antijenik determinant (Epitop): Bir antijen moleklnn antikorlar tarafndan tannan ve balanan blgesi Antikor (mmunoglobulin): Bir antijene maruz kalma sonucunda vcutta B lenfositleri tarafndan oluturulan ve zgl olarak antijene balanabilen protein yapsndaki molekller Antiviral ajan: Viruslara kar etkili olan, virus oalmasn yavalatan veya durduran kimyasal maddeler Apatojen: Hastalk oluturabilme yeteneine sahip olmayan Arteritis: Atardamarlarn (arter) yangs Artritis: Eklem yangs Artrogripozis: Eklem anomalisi; eklemin bklme (fleksiyon) pozisyonunda sabit kal hali Artropod: Eklem bacakl bcekler Ataksi: Kaslarn birbiriyle ilikisiz almas sonucu istemli hareketlerin dzensiz seyretmesi hali, vcut hareketlerinde uyumsuzluk Attenye: Mikroorganizmann virlensini azaltmak; hastalk oluturma yeteneini ortadan kaldrmak Avirlent: Virlent olmayan, apatojen, hastalk oluturma yetenei olmayan
C
CPE: bkz. Sitopatolojik etki
D
Dehidrasyon: Vcudun ar dzeyde su kaybetmesi Dejenerasyon: Organ veya dokunun yap ve fonksiyon bakmndan zelliini kaybederek bozulmas Denatrasyon (Denatre olma): Protein yapsndaki molekllerin, s, k, radyasyon vb nedenlerle yapsnda meydana gelen bozulmalara bal olarak doal yapsn ve etkinliini kaybetmesi Dermatitis: Deri yangs Diyare: shal
E
Ekzoftalmos: Gz kresinin ne doru kabarklk gstermesi Eliminasyon: 1. Ayklama, temizleme, uzaklatrma; 2. Konak organizmann viruslardan veya virus enfeksiyonundan temizlenmesi Endemik: Belirli bir blgede srekli ve belirli dzeylerde bulunan Endozom: Hcre iinde nakil ilemiyle grevli olan ve hcre zarndan kken alan vezikller Enfeksiyon: 1. Bir mikroorganizmann konak organizmaya girmesi, yerlemesi ve oalmas sreci; 2. Patojen mikroorganizmalarn sebep olduu bulac ya da bulac olmayan hastalk tablosu Enfeksiyz: Enfeksiyon oluturma yeteneine sahip olan Enfeksiyzite (Enfektivite): Enfeksiyon oluturma yeteneine sahip olma Enfektif: bkz. Enfeksiyz Enflamasyon: Enfeksiyona neden olan etkene kar dokunun gsterdii reaksiyon; yang Ensefalitis: Beyin iltihab, ensefalit Enterik viruslar: Barsaklarda enfeksiyon oluturan viruslar Enteritis: Barsak dokusunun yangs, barsak iltihab, enterit Epidemik: Belli bir blgede salgn gsteren hastalk Epidemiyoloji: Poplasyonda hastalklarn sebeplerini, skln, yayln, hastalklara kar uygulanacak nlem ve korunma yntemlerini konu alan bilim dal Epitop: bkz. Antijenik determinant Eradikasyon: Bir hastal belli bir blgede veya lkede tamamen ortadan kaldrmak Eritem: Deri zerinde meydana gelen kzarklk Erozyon: Deri veya mukoza zerindeki belli bir blgenin epitel kayb
B
Bakteriyofaj: Bakterileri enfekte eden viruslar Bronkopnymoni: Bronlar ve akcier dokusunun birlikte yangs
194
Viroloji naktive olma: bkz. naktivasyon nfertilite: Ksrlk, reme yeteneinin olmamas nfluenza: Grip nklzyon cisimcii: Virusla enfekte hcrelerin sitoplazmasnda veya ekirdeinde oluan asidofilik veya bazofilik karakterdeki yaplar nkordinasyon: stemli hareketi gerekletiren kaslarn birbiriyle ilikili ve dzenli alma zelliini kaybetmesi nkbasyon (nkbe etmek): 1. Beklemek, bekletmek; 2. Canl hcreleri veya mikroorganizmalar yaatmak veya retmek iin laboratuvar ortamnda uygun koullarda bekletmek nkbasyon sresi: Enfeksiyz hastalk etkeninin vcuda girii ile hastalk belirtilerinin meydana k arasnda patojen mikroorganizmann vcutta geliimi iin gerekli sre, kuluka dnemi nsidens: Bir hastaln belli zaman aralnda belli bir poplasyonda grlme skl nterferens: Ayn anda veya zaman aralklaryla iki deiik virusun etkisine maruz kalan hcrede, bir virusun dierinin etkisini azaltmas ya da ortadan kaldrmas nterferon: Virusla enfekte olan hcreler tarafndan salglanan ve viruslarn oalmasn snrlandran protein ntranazal: Burun ii; burun yoluyla ntrauterin: Uterus ii; uterus yoluyla n vitro: Laboratuvarda (vcut dnda) gerekletirilen ilemler n vivo: Canlda (vcut iinde) gerekletirilen ilemler zolasyon: Hastalk etkeninin retilmesi; elde edilmesi araya gelerek oluturduu altgen yap
Etiyoloji: 1. Hastala neden olan etken veya etkenler, hastalk sebebi; 2.Hastalklarn sebeplerini inceleyen bilim dal
F
Faj: bkz. Bakteriyofaj Farenks: Yutak Fzyon: Komu iki membrann temas yerinde birbiriyle birleerek kaynamas
G
Gastrointestinal: Mide ve barsaklarla ilgili Genital: reme organlar ile ilgili Genom: Bir hcre veya mikroorganizmann tad genlerin tamam Granlomatoz: Granlomlardan (sertlik gsteren yumru eklindeki doku) olumu
H
Hekzon: Kapsidin morfolojik yapsnda kapsomerlerin bir Hemagltinasyon: 1. Eritrositlerin agltinasyonu; 2. Eritrositlerin zgl antijenlerle (agltinin) birleerek kmelemesi Hemoraji: Kanama; damarlardan yrtlma veya szma sonucuvcut iine veya dna doru oluan kanama Hepatitis: Karacier yangs Hidranensefali: Kafatas iinde sv birikimi ile belirgin doutan mevcut anomali Hiperimmun serum: Belli bir etkenin duyarl bir konakya belli bir protokol kapsamnda verilmesiyle elde edilen ve bu etkene kar yksek titrede antikor tayan serum Hiperkeratozis: Epidermiste boynuzumsu tabakann ar kalnlamas Hipoplazi: Doku veya organn yetersiz gelimesi veya byklnn sonradan gerilemesi Homojenat: Homojenizasyon sonrasnda elde edilen ve iindeki maddelerin her alana eit olarak dald karm Homojenizasyon: Homojen yap elde etmek iin uygulanan ilem Horizontal nakil: 1.Populasyondaki bireyler arasnda gerekleen bulama, 2.Doumdan sonraki dnemde meydana gelen bulama
K
Kapsid: Virusu evreleyen protein tabakas, virus klf Kapsomer: Kapsid alt yap niteleri Karantina: 1.Sk gzlem altnda tutma; 2.Bulac hastalklarn yaygn olduu blgelerden dier blgelere gtrlen hayvanlarn bir sre alkonularak gzlem altnda tutulmas Keratitis: Gzn kornea tabakasnn yangs Kilobaz: Nkleik asitlerde 1000 nkleotide edeer uzunluk birimi Klasifikasyon: Belirli bir sistem iinde blmleme, belirli kurallara gre snflandrma Kolik: Sanc Kolostrum: Doumdan hemen nce ve hemen sonra meme bezi tarafndan sonra salglanan st, az st Komplement: Birok serum proteininden oluan ve antikor araclyla gerekleen baz immunolojik olaylar ve yangsal reaksiyon geliiminde grevli olan enzimatik sistem Konjenital: Doutan; doutan var olan Konjesyon: Kanlanma
atrojenik bulama: Hekimlik uygulamalar srasnda gerekleen bulama mmunoglobulin: bkz. Antikor naktif: Aktif olmayan, cansz naktivasyon: Bir virusun enfeksiyon oluturma gcn kaybetmesi
Szlk Konjuktivitis: Gz konjuktivasnn yangs Koroner bant: Trnaklarn deri ile birletii blge Kr pasaj: nokulumda virus olup-olmadn bilmeden hcre kltrne ekim yaplarak gerekletirilen seri pasajlama ilemleri
195
N
Nazofarengeal: Burun ve yutak blgesi ile ilgili Negatif serum: Belli bir ajana kar antikor tamad bilinen serum Nekropsi (otopsi): lm nedenini anlamak iin vcudun kesilerek incelenmesi Nekroz: Dokunun herhangi bir blmnn herhangi bir sebeple canlln kaybetmesi, doku lm Neonatal: Yeni doanlarla ilgili Nodl: Kk dm, kk yumru Ntralizasyon: Enfektif virus partiklnn enfeksiyon veya hastalk oluturma yeteneinin antikorlar tarafndan bloke edilmesi Nkleaz: Nkleik asitleri paralayan enzim Nkleik asit: Bir canl trnn genetik ifresini tayan, fosforik asit, pentoz tr eker, prin ve primidin bazlarndan oluan kompleks yap Nkleotid baz: Nkleik asitlerin yapsna giren yap talar (adenin, sitozin, guanin, timin ve urasil)
L
Laparatomi: Tehis amacyla veya ameliyat iin karn boluunun almas Larenks: Grtlak Latent: Gizli, klinik olarak belirti gstermeyen Linear: Insal yapda (dzlemsel) olan (nkleik asitlerin yapsn ifade etmede kullanlr) Lenfositozis: Lenfositlerin ar oalmas Lykopeni: Kanda lykosit saysnn azalmas Lykositoz: Kanda lykosit saysnn artmas Lykozis: Lenfositleri oluturan lenfoid dokunun ar gelimesi
M
Mamillitis: Meme ba dokusunun yangs Manuel: 1.El ile yaplan; 2. nsan eliyle uygulanan Mastitis: Meme dokusunun yangs Maternal: Anneden gelen Matrix proteini: Baz viruslarn (rnein; orthomyxovirus, paramyxovirus, rhabdovirus ve retrovirus) yapsnda bulunan ve virus simetrisini destekleyen viral protein Matrasyon: 1.Olgunlama, 2.Hcre iinde gerekleen oalma aamasnda viral nkleik asit ve viral proteinlerin bir araya gelerek yeni nesil virus partikllerini oluturmas Metritis: Uterus dokusunun yangs Mikrobiyel: 1.Mikroorganizmalardan kaynaklanan, 2. Mikroorganizmalara ait olan Monolayer hcre kltr: Hcrelerin kltr kab zeminini tek tabaka halinde kaplamasyla oluan hcre kltr Monovalan a: Tek bir virus (veya bir antijen) tipini ieren a Mukopurulent: Mukus ve irin karmndan olumu Mukus: Mukoza hcreleri tarafndan salglanan koyu kvamda yapkan salg Mumifikasyon: Mumyalama; yavrunun anne karnndaki geliim dneminde deiik nedenlerle lmesi ve mumyalamas ile sonulanan sre Mutasyon: Genlerde oluan ve kaltsal nitelik gsteren deiim; genetik ifrede farkl nedenlerle ortaya kan deiiklikler Myokarditis: Kalbin kas tabakasnn yangs
O-
Oral: Az yoluyla Orbital: Gz ukuru ile ilgili Oronazal: Az ve burunla ilgili Oronazal yolla bulama: Virusun organizmaya az ve/veya burun yoluyla alnmas Otovaksinasyon: Hasta hayvann kendi vcudunda gelien viruslardan hazrlanan a ile alanmas dem: Derialt dokularnda ar sv toplanmas
P
Panlykopeni: Lykosit saysnn ar azalmas Panoftalmi: Gzn btn tabakalarnn yangs Papillom: Siil Paratop: Antikor zerinde bulunan ve antijene balanan blge Patogenez: Bir hastaln veya patolojik durumun meydana geli ekli Patognomik semptom: Bir hastal dier hastalklardan ayran zel bulgu Patojen: Hastalk oluturabilme yeteneine sahip olan Patojenite: Viruslarn (ve dier mikroorganizmalarn) hastalk oluturabilme yetenei Pelet: 1.kelti; 2.Test tp santrifj edildiinde dibe ken madde Penetrasyon (Penetre olma): 1. Bir engeli aarak ieri girme; 2. Virus partiklnn hcre iine girmesi Penton: Kapsidin morfolojik yapsnda kapsomerlerin bir araya gelerek oluturduu begen yap
196
Viroloji Replikasyon: 1.Virus oalmas, 2.Canl hcre ya da molekln kendiyle ayn olan yeni bir hcre veya molekl oluturmas Retinitis: Gzn i tabakasnn yangs Reverz tranzkriptaz: RNA kalbndan DNA molekl olumasn katalize eden enzim Rezervuar konak: Hastalk etkenlerini vcutlarnda tayan ve dier tr hayvanlara bulatran omurgal araclar Rhinitis: Burun mukozasnn yangs Rhinofarengitis: Burun ve yutan birlikte yangs Rhinotrakeitis: Burun ve nefes borusunun birlikte yangs Ruminant: Gevi getiren hayvanlar
Penton iplikii: Elektron mikroskop incelemelerinde adenoviruslarda saptanan ve kapsidinin her bir pentonundan knt eklinde grlen protein iplicikleri Peplomer: Elektron mikroskopta nsal kntlar eklinde grlen ve zarf zerinde bulunan glikoproteinler Perikarditis: Kalbin d zarnn yangs Perinatal: Doum esnasnda veya doumu hemen takiben gerekleen Peritonitis: Karn zar (periton) yangs Persiste enfeksiyon: Enfeksiyonlarn vcutta beklenenden daha uzun sre devam etmesi veya yaam boyu elimine edilememesi durumu Pestisit: Zararl bcekleri ldrc kimyasal madde, bcek zehiri Petei: Nokta biiminde kanama Pipetasyon: Pipetleme, pipet kullanarak homojenize etme veya tama ilemleri Pipetr: Pipete taklarak ekme ve brakma ileminin yapld alet Pnymoni: Akcierde herhangi bir etkene bal olarak gelien yang durumu, akcier iltihab Poliartritis: Birden fazla eklemde ayn anda yangsal deiikliklerin grlmesi Polimeraz zincir reaksiyonu: Belirli bir DNA dizininin laboratuvar artlarnda enzimatik yolla oaltlmas ilemi Polivalan a: Birden fazla virus tipini (veya birden fazla antijeni) ieren a Poplasyon: Belli bir blgede veya ortamda yaayan bireylerin tamam Postmortem: lm sonras Pozitif serum: Belli bir ajana kar antikor tad bilinen serum Prepisiyum: Penisi rten deri ksm Prognoz: Bir hastaln muhtemel seyrini, sresini ve sonularn nceden tahmin etme Progresif: lerleyen karakterde Proliferasyon: Kltr ortamndaki hcrelerin ar oalarak st ste yn halini almas ve monolayer yapdan uzaklamas Proteolitik: Proteinleri paralayan, proteinlerin daha basit bileiklere paralanmasn salayan Purulent: Cerahat oluturan, irinli Pstl: Deri veya mukozalarda oluan ve iinde irin bulunan kesecik
S
Sakral ganglion: Sar kemii yaknnda sinir hcrelerinden olumu nodl eklinde oluum Salivasyon: Salya ak Satelite (Uydu enfeksiyz ajan): bkz. Uydu virus Semen: inde erkek cinsiyet hcrelerinin bulunduu beyazms salg; sperma; dl Semptom: Hastalk bulgular, hastala bal olarak ortaya kan klinik veya fizyolojik bozukluklar Septisemi: Mikroorganizmalarn kana gemesi sonucu oluan ate ve titreme ile belirgin durum Serebellar: Beyincik (serebellum) ile ilgili Serotip: Bir virus trnn farkl zellikler sergileyen tipleri Sinsityum: Virus remesine bal olarak enfekte hcrenin komu hcrelerle birlemesi ile ortaya kan ok ekirdekli hcre Sirkler: 1.embersel nitelikte olan; 2. ember benzeri yapda olan viral nkleik asit Sitopatolojik etki (CPE): Viruslarn hcre kltrnde oalrken, hcrelerde oluturduu ve mikroskop ile tespit edilebilen morfolojik deiimler Siyanoz: Dolam bozukluuna bal olarak deri ve mukozalarn morarmas Skrotum: inde testislerin bulunduu deriden torba Spazm: stem d ve ani olarak gelien geici kas kaslmas Sporadik: Tek tek vakalar halinde ortaya kan Sterilizasyon: eitli yntemler kullanlarak bir yzey veya bir maddede bulunan tm mikroplarn ldrlmesi Stomatitis: Az boluunu evreleyen doku ve mukozalarn yangs Substrat: Enzimlerle reaksiyona giren ve kimyasal tepkime sonrasnda sentezlenen veya ayran madde Subviral ajan: Yapsal zellikleri viruslara benzeyen veya patogenez itibariyle viral enfeksiyonlar andran, ancak virus tanmn tam olarak karlamayan submikroskobik ajanlar
R
Reaktivasyon: Tekrar aktif hale geme Rekombinasyon: Birbirinden farkl, fakat yakn akraba olan iki virusun nkleik asitleri arasnda belirli blgelerin yer deitirmesi
Szlk Sperheliks: DNAnn sarmal yaps Spernatant: Laboratuvarda test tp santrifj edildiinde stte kalan dk younluklu sv Synoviyal: Eklem svs ile ilgili Viral: Virusa ait, virusla ilikili Viral hastalk: Viruslarn sebep olduu hastalk
197
Viremi: Viruslarn kan yoluyla yaylmas ve kanda bulunduklar dnem Virion: Canl hcreyi enfekte etme yetenei tayan olgun virus Viroid: Kapsid tamayan enfeksiyz plak RNAdan ibaret ajan Viropeksis: Hcre yzeyine tutunan virus partikllerinin oluan bir vakuol iinde hcreye alnmas Virusoid: plak nkleik asitten oluan ancak oalabilmek iin baka bir virusun varlna ihtiya duyan subviral ajan Virlens: Viruslarn hastalk oluturabilme yeteneinin ls, patojenitenin ls Virlent: Patojen olan, hastalk oluturma yetenei olan
T
Tegment proteinleri: Herpesviruslarda nkleokapsid ve zarf arasnda bulunan en az alt proteinden oluan ve virus simetrisini desteklemek iin morfolojik stabiliteye katk salayan proteinler Tomurcuklanma: Sitoplazmada olgunlaan virs partikllerinin hcre membranndan zarfn alarak darya doru hcre dna atlmas Tonsiller: Bademcik ile ilgili Trakeobronitis: Nefes borusu ve bronlarn birlikte yangs Transkripsiyon: Hcre ekirdeinde DNA kalbndan transkriptaz enzimi (RNA polimeraz) araclyla RNA molekl olumas Transkript: Transkripsiyonla elde edilen yeni nkleik asit iplikii Translasyon: mRNA ile ribozoma iletilen genetik ifrenin, burada polipeptit zincirindeki amino asit diziliini ynlendirerek belli bir protein sentezini gerekletirmesi Transplazental: Plasentadan geerek; plasenta araclyla Trigeminal ganglion: Kafatas yaknnda sinir hcrelerinden olumu nodl eklinde oluum Trivalan a: virus (veya antijen) tipini ieren a Tropizm: Viruslarn zgl reseptrlerin bulunduu doku ve hcrelere ynlenmesi, buralarda tutunarak enfeksiyon oluturmas
Z
Zoonoz (zoonotik hastalk): Hayvanlardan insanlara veya insanlardan hayvanlara nakledilebilen hastalklar
U-
Uydu virus: oalabilmek iin baka bir virusun varlna ihtiya duyan virus rogenital: Boaltm ve reme organlar ile ilgili rtiker: Deride kant ve yanma ile karakterize pembemsi krmz kabartlar veitis: Gz irisinin yangs
V
Vakuol: Sitoplazma ierisinde oluan dzgn kenarl boluklarla karakterize deiimler Vasklitis: Damar duvarnn yangs Vektr: Hastalk etkenlerini vcutlarnda tayan ve bulatran omurgasz araclar Vertikal nakil: Bir enfeksiyz etkenin doum ncesi ya da doum srasnda anneden yavruya gemesi, yavrunun enfekte olarak domas Vezikl: Deride oluan ve ii serz sv ile dolu olan kesecik

Viroloji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Viroloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editr Prof.Dr. Kadir YELBA

Viruslarn Genel zellikleri ....................................................

Viruslarda Snflandrma ve oalma.................................... 20

Viruslarn retilmesi .............................................................. 36

Viruslarda Buluma ve Hastalk Oluturma Sreci.............. 52

Laboratuvar Gereksinimleri ve Temel Uygulamalar .......... 68

Viral Hastalklarn Tehisi....................................................... 88

Srlarn nemli Viral Hastalklar ....................................... 110

Koyun ve Keilerin nemli Viral Hastalklar ...................... 138

Kpek ve Kedilerin nemli Viral Hastalklar ...................... 158

173 173 174 176 177 177 178 179

Atlarn nemli Viral Hastalklar........................................... 180

Szlk ................................................................................... 193

Editr Prof.Dr. Kadir Yeilba

Viruslarn Genel zellikleri

Viruslarn Genel zellikleri

VRUSLARIN HAYATIMIZDAK YER

Viruslarn Biyolojik Mcadele Arac Olarak Kullanlmas

Viruslarn Vektr Olarak Kullanlmas

Bakterilerin Tiplendirilmesinde Viruslarn (faj) Kullanm

Molekler Biyolojide Kullanlan Enzimlerin Eldesi

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Kanser Tedavisinde Viruslarn Kullanm

Tablo 1.1 Viruslar ve dier baz mikroorganizmalarn karlatrmal zellikleri

* Baz mikoplazma ve klamidya trleri 300nmden daha kktr

Viruslarla Bakteriler Arasndaki Farklar

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

VRUSLARIN YAPISAL BLMLER Virion

Zarf Nkleik asit A B

Viral Nkleik Asit

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

A. RNA viruslarnda grlen nkleik asit formlar

RNA ve DNA viruslarnda grlen viral nkleik asit formlar

A. DNA viruslarnda grlen nkleik asit formlar

SIRA SZDE DKKAT

SIRA SZDE TELEVZYON

SIRA SZDE TELEVZYON

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Kbik (kosahedral) Simetri

Kbik simetrik virus morfolojisinin ematik gsterimi

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Nkleik asit Ba Boyun Kuyruk

VRUSLARIN FZKSEL VE KMYASAL ETKLERE DUYARLILII Scaklk

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Tuz zeltileriyle Stabilizasyon

Dier Kimyasal Maddeler ve Antimikrobiyel Ajanlar

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Viruslarn Genel zellikleri

Viruslarda Snflandrma ve oalma

Viruslarda Snflandrma ve oalma

hcre T E L E kltr, V Z Y O embriyolu N

2. nite - Viruslarda Snflandrma ve oalma

Aile /Altaile Reoviridae

Genus - Orbivirus - Orthoreovirus - Rotavirus

Hastalk* - At vebas; Mavidil - Yeni doan hayvanlarda ishal - Gumboro

Picornaviridae Caliciviridae Astroviridae Flaviviridae

- Aphtovirus - Lagovirus - Vesivirus - Avastrovirus - Mamastrovirus - Flavivirus - Pestivirus

Mononegavirales Filoviridae Rhabdoviridae

- Lyssavirus - Ephemerovirus - Vesiculovirus

Paramyxoviridae /Paramyxovirinae - Avulavirus - Morbillivirus - Respirovirus /Pneumovirinae - Pneumovirus

- nfluenzavirus A - nfluenzavirus B - nfluenzavirus C