‫ﺑﺮاى ﻣﻌﺮﻓﻰ‬

‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﮕ‬ ‫ﺸ‬‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ﻗﻴﺎﺳﻰ‬

‫ﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻳﻜﻰ از ﻣﺒـﺤـﺚﻫـﺎى ﻣـﻬـﻢ در ﺷـﻴـﻤـﻰ دورهى دﺑﻴـﺮﺳـﺘـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮى اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻰرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﻣﺴﺎﻳﻞ‬
‫‪±≥∏∑ÊU² “ ¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اراﻳﻪى ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻰ ﻣﺤﺴﻮس و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻴﺎسﻫﺎﻳﻰ‬
‫ﺳﻮﺳﻦ ﺗﻘﻰزاده ﺑﺮوﺟﻨﻰ‬
‫*‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬راهﮔﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﻴﺎﺳﻰ‬
‫ﺑﺮاى ﺗﻌﻴﻴﻦ واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣﺤـﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻰﺷـﻮد ﻛﻪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ‬
‫در آﺳﺎن ﻛﺮدن ﻳﺎدﮔﻴﺮى اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴـﺪ واژهﻫﺎ‪ :‬ﻗﻴﺎس‪ ،‬واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣـﺤـﺪود ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒـﺎت‬

‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮى‬ ‫‪١٦‬‬
 ‫‪1N 2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪3H 2‬‬ ‫‪2NH 3‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ﻣﻴﺎن ‪ ٤g‬ﻫﻴﺪروژن و ‪ ١٦g‬اﻛﺴﻴﮋن‪ ١٨g ،‬آب ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬
‫دارﻳﻢ‬ ‫‪ 5‬ﻣﻮل‬ ‫‪9‬ﻣﻮل‬ ‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘـﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ؟ از ﻣﻴﺎن ‪ ١٥٦‬داﻧﺶآﻣـﻮز دورهى‬
‫دﺑﻴﺮﺳﺘﺎن در ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن‪ ٤٤٫٢ ،‬درﺻﺪ آن دﺳﺘﻪ از داﻧﺶآﻣﻮزاﻧﻰ‬
‫ﻛﻪ ‪ ٥‬ﺳﺎل ﺷﻴﻤﻰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاى آزﻣﻮن ورودى داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺎده‬
‫‪÷1mol N2 / 2mol NH3‬‬ ‫‪÷3 mol H 2 /2mol NH3‬‬
‫ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﻣﺴﺎﻳـﻞ دﺷـﻮار در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺳـﺘـﻮﻛﻴﻮﻣﺘـﺮى‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴـﻦ‬
‫‪ 10mol NH3‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ آورﻳﻢ‬ ‫‪6 mol NH3‬‬ ‫واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣﺤـﺪود ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺑـﺮﻃﺮف ﻛـﺮدن اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻰﺗﻮان از ﻗﻴﺎﺳﻰ ﺳﺎده اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻔﻬـﻮم واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎﻳـﻴـﺪ‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺟﻌﺒﻪاى ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١٥‬ﭘﻴﭻ و ‪ ٢١‬ﻣﻬﺮه دارﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﺗﻌﺪاد ﭘﻴﭻ و ﻣﻬﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎى واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهﻫﺎ‬ ‫ﻣﻰﺧﻮاﻫﻴﻢ آنﻫﺎ را در ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻰ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪى ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮﮔﺮوه‬
‫را ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻘﺪار ﮔﺮم آنﻫﺎ را‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺶ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺎﻣـﻞ ‪ ٣‬ﭘﻴﭻ و ‪ ٧‬ﻣﻬﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑـﺮاﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﮔـﺮوه ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ‬
‫از ﺟﺮمﻫـﺎى واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهﻫﺎ ﻣـﻄـﺮح ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از ﺗـﻌـﻴـﻴـﻦ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﻢ؟‬
‫واﻛﻨﺸﮕﺮ ﻣﺤـﺪود ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﮔﺮم را ﺑﻪ ﻣـﻮل ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫‪ ١٥‬ﭘﻴﭻ دارﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﭘﻴﭻ ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ‪ ٥‬ﮔﺮوه ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺑﺮاى ﻧﻤﻮﻧﻪاى ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬ ‫دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪١٥÷٣=٥‬‬
‫‪2H 2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪O2‬‬ ‫‪2H 2 O‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮاى ‪ ٥‬ﮔﺮوه ﺑﺎﻳﺪ ‪ ٣٥‬ﻣﻬﺮه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬
‫دارﻳﻢ‬ ‫‪4g‬‬ ‫‪16g‬‬ ‫‪٥×٧=٣٥‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﻣـﻬـﺮه ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺪاد ﭘﻴﭻﻫﺎ ﻧﻤـﻰﺗـﻮاﻧـﺪ‬
‫‪÷2g / mol‬‬ ‫‪÷32g / mol‬‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪهى ﺗﻌـﺪاد ﮔـﺮوهﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﺗﻌﺪاد ﻣـﻬـﺮهﻫﺎ ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻳـﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از ﻧﻤﺎد ‪ P‬و ‪ M‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫‪2mol H 2‬‬ ‫‪0/ 5 mol O 2‬‬ ‫ﺑﺮاى ﻧﺸﺎن دادن ﭘﻴﭻ و ﻣﻬـﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻓـﺮﻣﻮل ﮔﺮوهﻫﺎى ﻳﺎد‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪. P 3 M 7 :‬‬
‫‪÷2mol H 2 / 2mol H 2O‬‬ ‫‪÷1 mol O 2 /2mol H 2O‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ 2mol H 2O‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ آورﻳﻢ‬ ‫‪1mol H 2O‬‬ ‫‪3P + 7M  ‬‬

‫‪→1P 3 M 7‬‬

‫دارﻳﻢ‬ ‫‪ 15‬ﭘﻴﭻ‬ ‫‪ 21‬ﻣﻬﺮه‬

‫‪×18 g / mol‬‬

‫‪18 g H 2O‬‬ ‫‪ ١‬ﮔﺮوه‪/‬ﭘﻴﭻ ‪÷3‬‬ ‫‪ ١‬ﮔﺮوه‪/‬ﭘﻴﭻ ‪÷7‬‬

‫ﭘﺲ ﺟﻤﻠﻪى آﻏﺎز ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ آورﻳﻢ‬ ‫‪ 5‬ﮔﺮوه‬ ‫‪ 3‬ﮔﺮوه‬

‫* ﻣﻌﻠﻢ ﺷﻴﻤﻰ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﮔﻨﺪﻣﺎن‬

‫‪±≥∏∑ÊU² “¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دو ﻧﻜﺘﻪ ﺑـﺮاى ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﻰﺷﻮد‪ :‬ﻳﻜﻰ اﻳﻦﻛﻪ‪،‬‬

‫ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﮔﺮوﻫﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآورﻳﻢ ‪ ٣‬ﮔﺮوه‬
‫‪1. Nelson, P.G. Educ. Chem.1996, 33, 22.‬‬ ‫اﺳﺖ و دﻳﮕـﺮ آنﻛـﻪ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺗـﻘـﺴـﻴـﻢﺑـﻨـﺪى‪ ،‬ﺗـﻌـﺪاد ﻣـﻬـﺮهﻫﺎ‬
‫‪2. Editorial Staff. J. Chem, Educ. 1997, 74,1328A.‬‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪى اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﻣﻰﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻚ ﻧﻤـﻮﻧﻪى‬
‫‪3. Chemistry in the Community; Heikkinen, H., Ed.; Kendall/‬‬ ‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﻧﻴﺰ اراﻳﻪ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪Hunt:Dubuque, IA, 1988; pp 219-223.‬‬
‫‪4. Zoltan toth. ”Limiting Reactant” An Alternative Analogy, J.Chem.‬‬ ‫ﭼﻨـﺪ ﻣـﻮل آﻣـﻮﻧـﻴـﺎك از واﻛﻨـﺶ ﻣـﻴـﺎن ‪٥‬ﻣـﻮل ﻧﻴـﺘـﺮوژن و ‪ ٩‬ﻣـﻮل‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪Educ, 1999, 76, 934.‬‬ ‫ﻫﻴﺪروژن ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ؟‬