‫ﻚﺗ ـ ـﺮ‬

‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﮕﺎﻫﻰ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـﺰدﻳ ـ ـ ‬

‫ﺑﻪ ﻓ ـ ـﺮاﻳ ـﻨﺪ ﺷ ـ ـﻮﻳ ـﻨﺪﮔﻰ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﻳﺎورى‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﭼﺮا ﺑﺮاى ﺷﺴﺘﻦ ﻇﺮفﻫﺎ از اﺳﻔﻨﺞﻫﺎى وﻳـﮋهى اﻳﻦ ﻛﺎر‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى رﻳﺎﺿﻰ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه از ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد؟‬ ‫و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫـﺎى ﮔـﺮاﻳﺶ ﺷﻴﻤﻰ ﻓﻴـﺰﻳـﻚ ﺑـﻪ ﮔـﻮﻧﻪاى اراﻳﻪ ﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ در‬
‫زﻧﺪﮔﻰ روزاﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺑﺎﺷﻨـﺪ‪ ،‬ﻓـﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ آنﻫﺎ آﺳﺎنﺗـﺮ ﺧـﻮاﻫﺪ‬
‫ﻛ ـﻠ ـﻴ ـﺪواژهﻫــﺎ‪ :‬ﻣــﻮاد ﻣــﺆﺛــﺮ ﺳ ـﻄ ـﺤــﻰ‪ ،‬اﻣــﻮﻟ ـﺴ ـﻴــﻮن‪ ،‬ﻛــ‪،Q‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑـﺮاﻳﻦ‪ ،‬آوردن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻰ ﻛﺎرﺑـﺮدى از ﻧﻈﺮﻳﻪﻫـﺎ در زﻧﺪﮔـﻰ‬
‫‪±≥∏∑ÊU²“¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬

‫ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‬ ‫روزاﻧﻪ ﻣﻰﺗـﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﭼﺸﻢﮔﻴـﺮى در درك ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺷﻴﻤﻰ ﻓﻴﺰﻳـﻜـﻰ‬

‫ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‬
‫ﻓـﺮاوردهﻫـﺎى ﺗـﺠــﺎرى ﻫـﻢﭼـﻮن ﺷـﻴـﺸـﻪﺷــﻮى‪ ،‬ﺷـﺎﻣـﭙـﻮ‪،‬‬
‫ﺧﻤﻴﺮدﻧﺪان و ﮔﺮدﻫﺎى ﻟﺒﺎسﺷﻮﻳﻰ ﻫﻤﮕﻰ داراى رﻧﮓ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﻳﻜﺴﺎﻧﻰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪى آنﻫـﺎ در ﻳـﻚ ﮔـﺮوه‬
‫ﻛـﺎرى دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨـﮕـﺎﻣـﻰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﺟـﺰاى ﺳﺎزﻧﺪهى اﻳـﻦ‬
‫‪٢٩‬‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﻳﻜﻰ از ﻧﻤـﻮﻧﻪﻫﺎى ﻣﻨﺎﺳﺐ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ از اﺻﻮل ﺷﻴﻤﻰ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﺑﺮاى ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺳﺎزوﻛﺎرﻫﺎى ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ درﻧﺘﻴﺠﻪى آن درﻣﻰﻳﺎﺑﻴﻢ ﭼﺮا ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﺎﺷﻴﻦﻫﺎى ﻟﺒﺎسﺷﻮﻳﻰ ﺷﺎﻣـﻞ ﺣـﺮﻛﺖﻫﺎى ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟‪ ،‬ﭼـﺮا‬
‫ﺷﺴﺖوﺷﻮى ﻇﺮفﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻰ در آب ﺧﻴﺲ ﺧﻮردهاﻧﺪ ﺳﺎدهﺗﺮ‬
 ‫ﻓﺮاوردهﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻰﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻣﻮاد ﺳﺎزﻧﺪهى‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔـﻮن‪ ،‬در ﻫﻤﻪى آنﻫﺎ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼـﻨـﺪ ﺟـﺰء ﺳـﺎزﻧﺪهى ﻳﻜﺴـﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺟـﺰاى ﻣﺸﺘﺮك ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﻳﻜﺴﺎﻧـﻰ در زﻣﻴﻨﻪى‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻄـﺢ دارﻧﺪ‪ .‬ﺟـﺰء ﻣﺸﺘﺮك ﻳﺎدﺷﺪه ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤـﻰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ و ﻛﺎر اﺻﻠﻰ آنﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻟﻮدﮔﻰ را از ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﺨﺶ آبدوﺳﺖ‬ ‫ﺑﺨﺶ آبﮔﺮﻳﺰ‬
‫ﻣﺎدهاى ﻛﻪ ﺷﺴـﺘـﻪ ﻣـﻰﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺰداﻳﻨـﺪ‪ .‬اﺟـﺰاى دﻳﮕﺮ ﻣـﻮﺟـﻮد در‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ ١‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻰ ﻳﻚ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ؛ ﺳﺪﻳﻢ دو دﺳﻴﻞ ﺳﻮﻟﻔﺎت‪.‬‬ ‫ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﻋﻤﻠﻜـﺮدﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻰ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاى ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮادى‬
‫در ﮔﺮدﻫﺎى ﻟﺒﺎسﺷﻮﻳـﻰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪﺧـﻮرﻧﺪﮔﻰ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻛـﻤـﻰ ‪ SDS‬ﺑﻪ آب اﻓﺰوده ﻣﻰﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻫﻢﻛﻨـﺶ‬ ‫دارﻧـﺪ و از آﺳـﻴـﺐرﺳﺎﻧﺪن ﺑـﻪ ﺑـﺨـﺶﻫـﺎى ﻓـﻠـﺰى ﻣـﺎﺷـﻴـﻦﻫـﺎى‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎى آب ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖﺑﻪ ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ آب ﺑﺎ ُدمﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻰ‬ ‫ﻟﺒﺎسﺷـﻮﻳـﻰ ﺟـﻠـﻮﮔـﻴـﺮى ﻣﻰﻛﻨـﻨـﺪ ﻳـﺎ‪ ،‬ﻣـﻮاد ﺳﺎﻳـﻨـﺪهاى ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻮىﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳـﻰ ﺑـﺮاى دمﻫﺎى ﻣﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺑﺎﻗـﻰ‬ ‫ﺧﻤﻴﺮدﻧﺪانﻫﺎ اﻓﺰوده ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ ﻧﻘﺸﻰ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﺑﻪﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد‬
‫ﻧﻤـﻰﮔـﺬارد و از اﻳـﻦرو‪ ،‬ﻣـﻮﻟـﻜـﻮلﻫﺎى آب ﺳـﺒـﺐ راﻧـﺪهﺷـﺪن‬ ‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ وﻳﮋهاى ﻛﻪ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳـﺎزﻧﺪهﻫﺎ‪ ٢‬ﻳﺎد ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻴﺮون‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎى ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ از ﺳﻄﺢ آب ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ‬ ‫راﻧﺪن ﻳﻮنﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣـﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ درﮔﻴﺮ ﻣﻰﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﻣﻴﺎن ﺳـﺮآبدوﺳﺖ و ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎى آب ﻛﺎﻫـﺶ‬ ‫ﻛﻠﻴﺪى ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻮادى ﻫﻢﭼﻮن ﺳﻮﻟﻔﺎت ﺳﺪﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ و ﺟﺬب ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ در ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻰآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫‪ ، Na 2SO4‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣـﻮاد ﭘﺮﻛﻨﻨﺪه در ﮔـﺮدﻫﺎى ﻟﺒﺎسﺷـﻮﻳـﻰ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺳﺒﺐ ﺟﻤﻊﺷﺪن ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎى آنﻫﺎ در‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎﻳﻰ ﻣﻴﺎن ﺳﻄﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻰ را درﭘﻰدارد‬ ‫ﺑﺎ آنﻛﻪ در ﺑـﺮرﺳﻰ ﻣـﻮﺿـﻮع ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ‪ ،‬ﺑﺮﻫـﻢﻛـﻨـﺶ ﻣـﻴـﺎن‬
‫و اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﻘﺸﻰ ﻛﻠﻴﺪى را در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ اراﻳﻪ ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﺰودﻧﻰﻫﺎى ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪه ﻣﻬﻢ ﺑﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻰرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﺶﻫﺎى ﻛﻠـﻴـﺪى ﻛـﻪ ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤـﻰ از‬
‫ﭼﺮك ﻣﺎﻳﻊ و زدودن آن از ﺳﻄﺢ؛ ﺳﺎزوﻛﺎر ﭼﺮﺧﺶـ ﺣﺬف‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻰﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬در آﻏﺎز ﺑـﺮﺧﻰ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻻ از ﻧﻮع ﺟﺬب ﺳﻄﺤﻰ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ‬ ‫ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ ﻣﻴﺎن ‪ D‬و ‪ S‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ؛ از ﻧﺸﺎﻧـﻪى ‪ S‬ﺑﺮاى اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴـﺮوﻫﺎى وان در واﻟﺲ ﻳﺎ ﻧﻴـﺮوﻫﺎى اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻣﺪى‪ ٣‬ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﻴﺰ ﺷﻮد‪ ،‬و از ﻧﺸﺎﻧﻪى ‪ D‬ﺑﺮاى ﭼﺮك‪ ٤‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺎر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑـﺮاى زدودن ‪ D‬از ﺳﻄﺢ ‪ ،S‬ﻛﺎر ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻰ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪى ‪ B‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮاى اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻤـﺎم‪ ٥‬ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻰرود و آن‬
‫ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻰﺗﻮان آن را ﻛﺎر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاى اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك‬ ‫ﻣﺎدهاى اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺰوده ﻣﻰﺷﻮد ﺗﺎ ﭼﺮك را از ﺳﻄﺢ ﻣﺎدهى آﻟﻮده‪،‬‬
‫‪ ،BD‬ﻳﻌﻨﻰ ﺣـﻼل و ﭼـﺮك و ‪ ،BS‬ﻳﻌﻨﻰ ﺣﻼل و ﺳﻄﺢ ﻣـﺎده ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺰداﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻛﺮدن از ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ‪ D‬و ‪ S‬ﺗﻌﺮﻳ‪ k‬ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ω = γ BD + γ BS − γ DS‬‬ ‫)‪(١‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻘﺶ ﻛﻠﻴﺪى‬ ‫‪γ‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ ،١‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺪﻳـﻢ دودﺳﻴﻞ ﺳـﻮﻟﻔﺎت‪ SDS ،‬را ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ را در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻰدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻟﻮرﻳﻞ ﺳﻮﻟﻔﺎت ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻻ‬
‫‪±≥∏∑ÊU²“ ¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬

‫در ﺷﺎﻣﭙﻮ‪ ،‬ﺧﻤﻴﺮدﻧﺪان‪ ،‬ﺻﺎﺑﻮنﻫﺎى وﻳﮋهى دﺳﺖ و ﺑﺪن و ﻣﺎﻳﻊ‬

‫ﻇﺮﻓﺸـﻮﻳـﻰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻳﻚ ﻣـﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤـﻰ از دو ﺑـﺨـﺶ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰﺷﻮد؛ ﻳﻜﻰ ﺑﺨﺶ ﺣﻼلدوﺳﺖ )ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻤﺎم‪ ،‬آب اﺳﺖ ﺑﻪ آن آبدوﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد( و دﻳﮕﺮى ﺑﺨﺶ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ ٢‬ﻛﺎر ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻰ ﻣﻴﺎن دو ﻓﺎز ﻣﺨﻠﻮطﻧﺸﺪﻧﻰ ﺷﻨﺎورﺷﺪه در ﺣﻤﺎم )‪،(B‬‬
‫ﺣﻼلﮔﺮﻳﺰ )ﻳـﺎ آبﮔـﺮﻳـﺰ(‪ .‬در ‪ ،SDS‬دُم دوازدهﻛﺮﺑﻨـﻰ ﺑـﺨـﺶ‬
‫ﺑﺎ ﻛﺎر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاى ﺟﺪاﺳﺎزى ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ‪ DS‬و ﺗﺸﻜﻴﻞ دو ﺳﻄﺢ ‪ BD‬و‬ ‫آبﮔﺮﻳﺰ‪ ،‬و ﮔﺮوه ﺑﺎردار ﺳـﻮﻟﻔﺎﺗﻰ‪ ،‬ﺑﺨﺶ آبدوﺳﺖ را ﺗﺸﻜﻴـﻞ‬
‫‪ BS‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪٣٠‬‬
‫‪vÖb“ Ë XFM ¨ vLOý‬‬

‫ﻛﺎر ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﻫﻢ ﭼـﺮك ﻣﺎﻳﻊ را ﻧﻤـﻰزداﻳﺪ و ﻣﻘﺪارى از ﭼﺮك روى‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﻮاد در ﺳﻄـﺢ ‪ BD‬و ‪ BS‬ﺟﻤﻊ ﻣـﻰﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﺶﻫﺎى ﺳﻄﺤـﻰ ‪ BD‬و ‪ ،BS‬و درﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ ω‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎزوﻛﺎر در دو ﺣﺎﻟﺖ ب و پ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻰ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻰ را ﻋﺎﻣﻠﻰ اﻧﺮژىزا ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻣﻰﻛﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون‬
‫ﺳﺎزوﻛﺎر ﭼﺮﺧﺶـ ﺣﺬف‪ ٨‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺢ را ﻣﻰﺗﻮان ﻧﻴﺮوﻳﻰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻤﺎس ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ‪ ،٣‬ﺗﻌﺎدل ﻣﻴﺎن‬
‫ﻛﺸﺶﻫﺎى ﺳﻄﺢ در ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪى ﺳﻪ ﻓﺎزى را ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦﺟﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﺎﻧـﮓ‪ ،٦‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻌﺎدل اوﻟﻴﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴـﺮوﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪γ BS − γ DS = γ BD . cos θ‬‬ ‫)‪(٢‬‬
‫از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ‪ ١‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪى دورپ ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬
‫‪٧‬‬

‫داﺷﺖ‪:‬‬
‫)‪ω = γ BD (1+ cos θ‬‬ ‫)‪(٣‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ ٤‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ ﺗﻐﻴﻴﺮ آراﻳﺶ ﭼﺮك ﻣﺎﻳﻊ )‪ (D‬روى ﺳﻄﺢ‬

‫)‪ (S‬درﻧﺘﻴﺠﻪى اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺑﻪ ﺣﻤﺎم )‪(B‬‬

‫اﻣﻮﻟﺴﻴﻮنﻫﺎ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ ٣‬ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﺎﻧﮓ را ﻣﻰﺗﻮان ﺑﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻌﺎدل اوﻟﻴﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎ‬

‫اﮔﺮ ﭼـﺮك ﻣﺎﻳﻊ ﭘـﺲ از زدودهﺷـﺪن از ‪ ،S‬ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ روى آن‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺸﻴﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﺎزوﻛـﺎر ﭼـﺮﺧﺶـ ﺣﺬف ﺳﻬـﻢ ﻧـﺎﭼـﻴـﺰى در ﻓـﺮاﻳﻨـﺪ‬

‫ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ از‬
‫راه ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮاى ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى از ﺑﺎﻗﻰﻣﺎﻧﺪن اﺛﺮ‬
‫ﭼﺮك وارد ﻋﻤﻞ ﻣﻰﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﻮﻟﺴﻴﻮن از ﭘـﺮاﻛﻨﺪهﺷﺪن ﻗﻄـﺮهﻫﺎى‬
‫ﺑﺴﻴﺎر رﻳﺰ ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊـ ﺑﺎ ﻗـﻄـﺮ ‪ ١‬ﺗـﺎ ‪ ١٠٠‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﺘﺮـ در ﻳﻚ ﻣـﺎﻳـﻊ‬
‫ﻣﺨﻠﻮطﻧﺸﺪﻧﻰ اﻳﺠﺎد ﻣﻰﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﻮﻟﺴﻴﻮن ﺳﺎﻣﺎﻧﻪاى ﺷﺒﻪﭘﺎﻳـﺪار‬
‫اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻰ از دﻳﺪ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻰ ﭘﺎﻳﺪار ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ آن اﻧﺪازه ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭼﺮك ﻣﺎﻳﻊ را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺳـﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﻧﮕﺎه دارد و‬
‫از رﺳﻮبﻛﺮدن دوﺑﺎرهى آن روى ﺳﻄﺢ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى ﻛﻨﺪ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎه‬
‫ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻰ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺑـﻮدن اﻣﻮﻟﺴﻴﻮنﻫﺎ زﻳﺎد ﺑـﻮدن ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ دادن اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣـﺸـﺘـﺮك دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﻮﻟﺴﻴـﻮن ﻧﺴﺒـﺖ ﺑـﻪ‬
‫‪±≥∏∑ÊU²“¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟـﻪى ‪ ،٣‬ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﺎﻧﮓـ دورپ ﺧـﻮاﻧﺪه ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ آن ﻣﻰﺗـﻮان ﻛﺎر ﻣـﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاى ﺟﺪا ﺷﺪن ﭼـﺮك از ﺳﻄـﺢ‬
‫ﻣﺎده ﺑﺮﺣﺴﺐ زاوﻳﻪى ‪ θ‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ در ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻘﺪار اﻳﻦ‬
‫زاوﻳﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻰدﻫﺪ و ﻳﻜﻰ از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ زﻳﺮ را اﻳﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫آ( ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ زاوﻳﻪى ﺣﺪ ﻳﻌﻨﻰ ‪ 180o‬ﺑﺮﺳﺪ و ﭼﺮك ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد از ﺳﻄﺢ ﻣﺎده ﺟﺪا ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( زاوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻴـﻦ ‪ ٩°‬ﺗﺎ ‪ 180o‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ω .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ زﻣﺎﻧﻰ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼـﺮك‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺑﻪﺧـﻮد ﺟﺪا ﻧﻤﻰﺷـﻮد و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﺎز ﺑـﻪ ﺻـﺮف اﻧﺮژى دارد‪.‬‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺘـﺪاولﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻜـﺎﻧـﻴـﻜـﻰ را در‬

‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪاى ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟـﺮم ﺧـﻮد را در دو ﺑﺨﺶ ﺗﻮزﻳﻊ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل ﻋﻤﺮ اﻣـﻮﻟﺴﻴﻮن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﻳـﺪارﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻰ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ اﻣـﻮﻟﺴﻴﻮنﻛﻨﻨﺪه‪ ٩‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﻰﺷـﻮد ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ در ﺳﻄـﺢ ‪ BD‬ﺟﺬب ﺷﻮد و‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪى آن ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻰ ﻣﻴﺎن ‪ B‬و ‪ D‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻛﺎر ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻴﺎز ﺑﺮاى اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﻴﻦ ﺳﻄﺤﻰ ﻛﻢ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬از‬
‫‪٣١‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺴـﻮاكزدن‪ ،‬ﺷﺴﺘﻦ دﺳﺖ ﻳﺎ ﻇـﺮف ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬
‫ﻣﻰﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻛﺎر ﻣﻜﺎﻧﻴـﻜـﻰ‪ ،‬ﭼـﺮك از ﺳﻄﺢ ﻣﺎده ﺷـﺴـﺘـﻪ‬
‫ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫پ( اﻓﺰودن ﻣﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺑـﺮاى ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻘـﺪار زاوﻳﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴـﺶﺗـﺮ از ‪ ، 90o‬ﻛﺎﻓﻰ ﻧﻴـﺴـﺖ‪ ω .‬ﻫﻨﻮز ﻣـﻘـﺪار ﺑـﺰرﮔﻰ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻰ ﻣـﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﺎﻟﺖ »ب«‬
‫درواﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ وﻳﮋهى ﻣﻴﺴﻞﻫﺎ در ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺣﻞ ﺷﺪن ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺨﻠـﻮطﻧﺸﺪﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺮﻫﻢﻛﻨـﺶ ﺑـﺮﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎ ﺳـﺮﻫﺎى‬
‫آبﮔﺮﻳﺰ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﺤﻼل ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬اﻧﺤﻼل در ﻏﻠﻈﺖﻫﺎى‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻴﺴﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﺑﺎ ﺳﺎزوﻛﺎر‬
‫ﭼﺮﺧﺶـ ﺣﺬف و ﭘﺎﻳـﺪارى اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن ﭘﻴﺶ ﻣﻰرود‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣـﻰ‬
‫ﻛﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻴﺴﻞ ﺑﺎﻻ و در ﺣﺪود ‪ ١٠‬ﺗﺎ ‪ ١٠٠‬ﺑﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻏﻠﻈﺖ‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻰ ﻣﻴﺴﻞ‪ ١٢CMC ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺴﻞﻫﺎ ﻣﻰﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪى ﻣﺎدهى‬
‫ﻣﺨﻠﻮطﻧﺸﺪﻧﻰ را در ﺧﻮد ﺣﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮك ذرهاى‪ :‬ﻧﻘﺶ ﺣﻤﺎم‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺬب در ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ‪ BD‬و ‪ BS‬ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺮ ﭼـﺮك‬
‫ﻣﺎﻳﻊ‪ ،‬در ﻓـﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ اﻫﻤﻴـﺖ دارد‪ .‬زﻳـﺮا اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﻴﺎز ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺮژى را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎزوﻛﺎر ﺟﺬب ﺳﻄﺤﻰ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﭼﺮﺧﺶـ ﺣﺬف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣـﻰ ﻛـﻪ ﭼـﺮك ﺣﺎﻟﺖ ذرهاى دارد‪،‬‬
‫ﺣﻤﺎم ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ ﭘﻴﺪا ﻣﻰﻛﻨﺪ و ﺷﻨﺎورﻛﺮدن ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻳﺎ دﺳﺖ‬
‫در ﺣﻤﺎم ﺑﺎﻋﺚ زدودن آﻟﻮدﮔﻰ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺑﻰ ﻛﻪ ﺑـﺮاى ﺷﺴﺖوﺷﻮ اﺳﺘـﻔـﺎده ﻣـﻰﺷـﻮد داراى ﻳـﻮنﻫﺎى‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔـﻮﻧﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺗﻴـﻮنﻫﺎ ﻳﻮنﻫﺎى ﻗﻄﺒﻰﻛﻨﻨﺪهاى ﻫﺴﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻻ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺣﻼلﭘـﻮﺷﻰ ﺷﺪه‪ ،‬در ﺣﻤﺎم ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫از ﺳﻮى دﻳﮕﺮ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﻛﻪ آﻧﻴﻮنﻫﺎ ﻛﻢﺗﺮ ﺣﻼلﭘﻮﺷﻰ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫در دﺳﺘﺮسﺗﺮﻧﺪ و ﺗﻤﺎﻳﻞ زﻳﺎدى ﺑﻪ ﺟﺬب ﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻄـﺢ ذرهﻫﺎ و‬
‫ﻣﺎده از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻄـﺢﻫـﺎ داراى ﺑـﺎر‬
‫ﻣﻨﻔﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از آنﺟـﺎ ﻛـﻪ ﭼـﺮك و ﻣﺎده ﺑـﺎرﻫﺎى ﻫﻢﻧـﺎم دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎى داﻓﻌﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺰﻳـﻰ ﺗـﻮﺳﻂ ﻧﻴـﺮوﻫﺎى‬
‫ﺟﺎذﺑﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋـﺚ زدودن ﭼﺮك و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى‬
‫از ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪن ذرهﻫﺎ ﻣـﻰﺷـﻮد‪ .‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺴـﻴـﺎرى از‬
‫ﺷﻮﻳﻨﺪهﻫﺎى ﺗﺠﺎرى داراى ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ از ﻧﻮع آﻧﻴﻮﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮى ﻫﻢﭼﻮن ‪ SDS‬روى ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﺎده ﻳـﺎ ذرهى ﭼـﺮك ﺟﺬب ﻣـﻰﺷـﻮد‪ ،‬ﺟﺬب ﺳﻄﺤـﻰ ﻧـﺎﺷـﻰ از‬
‫ﺟﺎذﺑﻪى اﻟﻜﺘـﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ درﻧﺘﻴﺠﻪى ﺗـﻮاﻧﺎﻳﻰ ﺳﺮﻫﺎى‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻰ ‪ ،SDS‬ﺑﺮاى ﺑﺮﻗﺮارى ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶﻫﺎى واندرواﻟﺲ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻄﺢﻫﺎى آبﮔﺮﻳﺰ اﻳﺠﺎد ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺟﺬب ﺳﻄﺤﻰ‬
‫ﺑﺎ آراﻳﺶ وﻳﮋهاى ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاى ﻛﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎى آبدوﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺣﻤـﺎم‪ ،‬و ﺑـﺨـﺶﻫـﺎى آبﮔـﺮﻳـﺰ ﺑـﻪ ﺳـﻤـﺖ ﺳـﻄـﺢ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖﮔﻴﺮى ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻛﻨﻨﺪﮔﻰ‬
‫ﺑﺮاى ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﺛﺮﻫﺎى ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺣﻤﺎم ﺟﻬﺖ زدودن ﭼﺮك‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ‪ ١‬ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺢ ﺑـﺮﺣﺴﺐ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ‪ .‬ﻏﻠﻈـﺖ‬
‫ﺣﻤﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪى ﺑﺨﺶﻫﺎى ﻣﺎده ﻛﻪ در آن آﻟﻮدﮔﻰ وﺟﻮد دارد‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و اﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺎر ﺳﺎدهاى ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﺗﻮﺳﻌﻪى ﺣﻤﺎم ﺑﻪ اﻧﺮژى‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻰ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن ﻛﻤﻚ ﻣﻰﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﻰ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﻧﻘﺶ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻰ‪ ،‬داراى‬
‫ﻧﻘﺶ ﺳﻴﻨﺘﻴﻜﻰ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ‪ ،‬روى‬
‫ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘـﺮك ‪ BD‬و ‪ BS‬ﺟﺬب ﻣﻰﺷـﻮد‪ ،‬ﺳﺪﻫﺎى ﻓﻀﺎﻳـﻰ )در‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ از ﻧﻮع ﻏﻴﺮآﻧﻴﻮﻧﻰ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ‪ (٥‬ﻳﺎ ﺳﺪﻫﺎى اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻰ‬
‫)در ﺣﻀﻮر ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ آﻧﻴﻮﻧﻰ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ‪ (١‬اﻳﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﺪ و از اﻳﻦ راه‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ رﺳﻮب دوﺑﺎرهى ﭼﺮك روى ﺳﻄﺢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ آبدوﺳﺖ‬ ‫ﺑﺨﺶ آبﮔﺮﻳﺰ‬
‫ﺷﻜـﻞ ‪ ٥‬ﻳﻚ اﻟﻜﻞ ﺧﻄﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘـﻠـﻰ اوﻛﺴﻰاﺗﻴﻠﻦ‪ ،‬ﻧـﻤـﻮﻧﻪى ﺧـﻮﺑﻰ از‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ از ﻧﻮع ﻏﻴﺮآﻧﻴﻮﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷـﻮﻳﻨﺪهﻫﺎ‬
‫وﺟـﻮد دارد‪ .‬در اﻳـﻦﺟـﺎ‪ ،‬ﺑـﺨــﺶ آبدوﺳــﺖ‪ ،‬زﻧـﺠـﻴـﺮ ﻧـﺴـﺒـﺘــﺎً ﺣـﺠـﻴــﻢ‬
‫ﭘﻠﻰاﺗﻮﻛﺴﻰدار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺴﻞﻫﺎ‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪى اﻏﺘﺸﺎش ﮔﺮﻣﺎﻳﻰ‪ ،‬ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺟﻤﻊﺷﺪه‬
‫در ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﺑﺎﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺟﺬب ﺳﻄﺢ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ در ﺗﻌﺎدل ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺴﻞ‪ ١٠‬ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎرى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻜﻞﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮه‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ و… را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺴﻞ‬
‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻰ ﺑﺮاى ﻣﻨﺤﻨﻰﻫﺎى ﻧﻤﻮدار ‪ ١‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮﭼﻪ ﺟﺬب‬
‫ﺳﻄﺤﻰ ﻣﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺑﻴﺶﺗﺮﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺢ ﻛـﻢﺗـﺮ‬
‫ﻣﻰﺷـﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻏﻠـﻈـﺖ ﻣـﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﺑـﻪ ﻣـﻘـﺪار‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻰ‪ ١١‬ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺴﻞ آﻏﺎز ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ‬
‫‪±≥∏∑ÊU²“ ¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬
‫ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻰ‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻰ ﻣﻴﺴﻞ از روى ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻰ ﺷﺪﻳﺪ در ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﻣﺤﻠﻮل ﺗﺸﺨﻴﺺ‬
‫داده ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫‪٣٢‬‬
 ‫دو دﺳﻴﻞ ﺑـﻨـﺰن ﺳﻮﻟﻔـﻮﻧﺎت از ﭘـﺮﻛﺎرﺑـﺮدﺗﺮﻳﻦ اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﻣﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ‬ ‫ﻧﻴﺎز دارد ﻛﻪ اﺛﺮ آن ﺑﺎ ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮﻛﻨﻨﺪﮔﻰ ﺣﻤﺎم روى ﻣﺎده ﻳﻌﻨﻰ ‪SB/ S‬‬

‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻰروﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺎ ذرهى ﭼﺮك ﻳﻌﻨﻰ ‪ SB/ D‬ﺑﻴﺎن ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﻰ ﻧﻴﺰ در ﺷﻮﻳﻨﺪهﻫـﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ اﻣﺎ‬ ‫‪SB/ S = γ AS − γ BS − γ AB‬‬ ‫)‪(٤‬‬
‫ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ از ﻧﻮع آﻧﻴﻮﻧﻰ ﻛﻢﺗﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﻏﻴﺮﻳﻮﻧﻰ داراى‬ ‫‪SB/ D = γ AD − γ BD − γ AB‬‬ ‫)‪(٥‬‬
‫ﻻ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﺮاى‬
‫‪ CMC‬ﻛﻮﭼﻚﺗـﺮى ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌـﻤـﻮ ً‬
‫اﻳﺠﺎد ﺳﺪﻫﺎى ﻓـﻀـﺎﻳـﻰ و ﺟـﻠـﻮﮔﻴـﺮى از رﺳﻮب دوﺑـﺎرهى ﭼﺮك‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى ‪ ٤‬و ‪ ٥‬اﺑﺰارﻫﺎى ﺳﻮدﻣﻨﺪى ﺑﺮاى ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺒﻪاى دﻳﮕـﺮ از ﻓـﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼـﻨـﺎنﻛـﻪ اﺷـﺎره ﺷﺪ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﭘﻠﻰاوﻛﺴﻰ اﺗﻴﻠﻦﻫﺎ‪ ،POE ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ﺟﺬب ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤـﻰ روى ﺳﻄﺢﻫﺎى ﻣﺸﺘـﺮك ‪ BD ،BS‬و‬
‫ﭘﻮﺷﺶدﻫﻰ ﺑـﻴـﺶﺗـﺮ روى ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮ از ﻣـﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ آﻧﻴـﻮﻧﻰ‬ ‫‪) AB‬ﻫﻮاـ ﺣﻤﺎم( ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ در ﻣﻘﺪار ﻛﺸﺶ در ﺳﻄﺢ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﺮك ﻏﻴﺮ ﻗﻄﺒﻰ را از ﺳﻄﺢ ﻣﺎدهى آبﮔﺮﻳﺰ ﺑﺰداﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻤﺎد ﻣﻨﻔﻰ در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى ﻳﺎد ﺷﺪه ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﺷﺮط‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺎده آبدوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻨﺒﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺎده ﻛﺎراﻳﻰ ﭼﻨﺪاﻧﻰ‬ ‫ﻻزم ﺑﺮاى ﺑﺮﻗﺮارى ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻛﻨﻨﺪﮔﻰ اوﻟﻴﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ SB/ S‬و‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘـﻴـﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻰ ﻣﻴـﺎن ‪ POE‬ﺑﺎ ﻣﺎده‬ ‫‪ SB/ D‬ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨـﺪ‪ .‬از ﺳـﻮى دﻳﮕﺮ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﻛـﻪ ذرهى‬
‫ﻧﺎﺷﻰ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﺟﺬب ﻣﺎدهى ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاى واروﻧﻪ روى‬ ‫ﻻ آبﮔﺮﻳـﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﻣﻴﺎن ﺳﻄﺢ آنﻫﺎ ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﭼﺮك و ﻣﺎده ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻣﺎدهى آﻟـﻮده ﺷﺪه‪ ،‬ﺳـﺒـﺐ رﺳـﻮب دوﺑـﺎرهى ﭼﺮك روى ﻣـﺎده‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮ ﺷﺪن ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻰﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﻣﻰﺷـﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﻣـﻮرد ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﻛﺎﺗﻴـﻮﻧﻰ در ﺑـﺮاﺑﺮ ﻫﺮ‬ ‫در ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ ﺗﺮﻛﻨﻨﺪﮔﻰ ﺣﻤﺎم ﭼﻨﺎن اﺣﺘﻤﺎل ﻛﻤـﻰ دارد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎدهاى وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﺷـﺎره ﺷﺪ ﻣـﻮادى ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻣﺪﺗـﻰ‬ ‫وﺟﻮد ﻛﺎر ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﺿﺮورى اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫در آب ﺧﻴﺲ ﻣـﻰﺧـﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻂ آﺑﻰ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣـﻨـﻔـﻰ ﻛـﺴـﺐ‬ ‫ﻣﻰاﻧـﺠـﺎﻣـﺪ ﻛـﻪ وﺳﻴـﻠـﻪﻫـﺎﻳـﻰ ﻫـﻢﭼـﻮن ﻣﺎﺷـﻴـﻦﻫـﺎى ﻟـﺒـﺎس و‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ ﻳـﻚ ﻣـﺎدهى ﻣـﺆﺛﺮ ﻛﺎﺗﻴـﻮﻧﻰ اﻓﺰوده‬ ‫ﻇﺮفﺷﻮﻳﻰ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻛﺎر ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﺎده و ﭼﺮك ﺟﺬبﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺮﻫﺎى آبﮔﺮﻳﺰ آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮى ﺣﻤﺎم ﺟﻬﺖﮔﻴﺮى ﻣﻰﻛﻨﺪ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻰ ﻣﻨﻔﻰ ﻫﺮ‬ ‫ﻛ‪Q‬‬
‫دو را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧـﻪﺗـﻨـﻬـﺎ زدودن ﭼـﺮك را دﺷﻮار‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﺸـﺘـﺮك ﻫﻮاـ ﺣﻤﺎم در اﺛﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﺸـﺶ‬
‫ﻣﻰﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﺮاى رﺳﻮب دوﺑﺎرهى آن روى ﻣﺎده ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﺳﻄﺢ ‪ AB‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻛ‪ ١١k‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪى ‪١‬‬
‫ﻣﻰآورد‪.‬‬ ‫ﻣﻰﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻛﺸﺶﻫﺎ ﻣﻴﺎن ﺳﻄﺢﻫﺎى ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﭘﺲ ﻣـﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤـﻰ از ﻧـﻮع ﻛﺎﺗـﻴـﻮﻧﻰ ﻗـﺪرت ﺷﻮﻳﻨـﺪﮔـﻰ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﺗـﻮاﻧﺎﻳﻰ ﺷﻮﻳﻨﺪه در ﺗﺸﻜﻴـﻞ ﻛـ‪ k‬ارﺗﺒﺎط ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫ﺿﻌﻴﻔﻰ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﻨﺪ و از اﻳﻦرو در ﺷﻮﻳﻨﺪهﻫﺎى ﺗﺠﺎرى‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ ‪ γ AB‬در ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻛﻨﻨﺪﮔﻰ ﺣﻤﺎم و ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻮﻳﻨﺪﮔﻰ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﭼﻨﺪاﻧﻰ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ دارد‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﺳﺘﻔـﺎده از اﺳـﻔـﻨـﺞ ﺑـﺮاى ﺷﺴﺘـﻦ ﻇـﺮف اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪى اﺳﺘﻔﺎده از آن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻴﺎن ﺳﻄﺢ ﻫﻮاـ ﺣﻤﺎم اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛ‪ k‬ﻛﻤﻚ ﻛـﺮده‪ ،‬اﻧﺮژى ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز آب ﺑﺮاى‬
‫‪1. surfactant‬‬ ‫‪2. builder‬‬ ‫رﺳﻴﺪن آن ﺑﻪ ﭼﺮك و ﻣﺎده را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬از آنﺟﺎ‬
‫‪3. substrate‬‬ ‫‪4. dirt‬‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛ‪ k‬زﻳﺎد ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺠﻢ ﺣﻤﺎم ﻣﻰﺷـﻮد درﻣﻰﻳﺎﺑﻴﻢ‬
‫‪5. bath‬‬ ‫‪6. Young‬‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛ‪ k‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪7. Durpe‬‬ ‫‪8. roll-up‬‬ ‫از اﻳﻦرو‪ ،‬در ﺷﻮﻳﻨﺪهﻫﺎى ﻟﺒﺎسﺷﻮﻳﻰ و ﻇﺮفﺷﻮﻳﻰ از ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻛ‪ k‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى ﻣﻰﺷﻮد درﺣﺎﻟﻰﻛﻪ‪ ،‬در ﺷﺴﺘﻦ ﻇﺮف‬
‫‪±≥∏∑ÊU²“¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ‬‬

‫‪9. emulsifier‬‬ ‫‪10. micelle‬‬

‫‪11. lather‬‬ ‫‪12. critical micelle concentration‬‬ ‫ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻛ‪ k‬ﻛﻢﺗﺮ ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﺳﻄﺤﻰ‬

‫ﺷﻮﻳﻨﺪهﻫﺎى ﻣﺎﺷﻴﻦﻟـﺒـﺎس و ﻇـﺮفﺷﻮﻳﻰ ﺣـﺎوى ﻣـﻮاد ﻣﺆﺛﺮ‬
‫‪Poce-Fatou, J. A. "A superficial overview of detergency", J. Chem.‬‬ ‫ﺳﻄﺤﻰ از ﻧﻮع آﻧﻴﻮﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎى ﻣﻨﻔﻰ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪Educ. 2006, 83, 1147.‬‬ ‫ﭼﺮكﻫﺎى ذرهاى ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨـﺎﺳـﺐ واﻗﻊ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ SDS .‬و ﺳﺪﻳـﻢ‬
‫‪٣٣‬‬