You are on page 1of 52

1

ANO I
Rio de Janeiro Jan | Jun 2010 ISSN 2177-7314

Relaes Internacionais na UERJ: um tributo memria


lanamento da revista Mural Internacional consolida o lugar assumido pelo Programa de Psgraduao em Relaes Internacionais da UERJ no cenrio acadmico. Mais do que isso, reafirma a vocao da instituio para o debate sobre as questes internacionais, em uma conjuntura na qual a ordem internacional mostra-se impactada por uma histria que se torna cada vez mais veloz. A UERJ, nesse contexto, vive tempos de proposies e resgates. As proposies tornaram-se vitoriosas com a criao do Mestrado em RI e da revista Mural Internacional, graas ao empenho de professores como Miriam Saraiva, Mnica Lessa e Williams Gonalves. Os resgates falam de uma histria que remonta h, pelo menos, trs dcadas e que ficaria esquecida no passado no fosse a sensibilidade dos editores da revista que agora chega aos leitores. Visto sob a tica de um movimento de maior durao, a criao do PPGRI representa o ponto de chegada de um longo e rduo caminho, marcado por impulsos e retraes, encontros e desencontros e, mais do que tudo, por equvocos polticos, ideolgicos e administrativos. Traar a trajetria descrita por este movimento mostra-

se um desafio maior quando quem o faz protagonizou muitos dos processos descritos: do oferecimento da disciplina Relaes Internacionais para turmas de Histria e Cincias Sociais, nos hoje j longnquos anos 1970, direo de unidade voltada para o debate de questes brasileiras e internacionais. Considerando-se as conjunturas principais nas quais se deu a emergncia das relaes internacionais no universo acadmico brasileiro: os anos 1970 (no contexto da Guerra Fria, de sua irradiao na Amrica Latina e da consolidao da idia de uma Europa integrada) e a dcada final do sculo XX (quando a Globalizao e o choque de civilizaes intensificaram os debates acadmicos sobre o cenrio internacional), podemos dizer que a UERJ nunca se furtou ao propositiva e aos esforos destinados a garantir visibilidade das relaes internacionais no cenrio acadmico. Nos anos 1970, o esforo concentrou-se no oferecimento de disciplinas de RI em currculos dos cursos oferecidos na rea das cincias humanas. Em 1986, por impulso partido da prpria reitoria, foi criado o Instituto Superior de Estudos Brasileiros e Relaes Internacionais (ISEBI), aps profundas discusses e disputas travadas no mbito do Conselho Universitrio, que

SUMRIO 4| BRICs - Cooperao em comrcio e indstria. Um ponto de vista do lado brasileiro


Jos Botafogo Gonalves

20 |

La cooperacin Sur-Sur de Brasil: Instrumento de poltica Exterior y/o Manifestacin de Solidaridad Internacional?
Bruno Ayllon Pino e Iara Costa Leite

40 |

La cooperacin Sur-Sur. Argentina y Brasil: dos interpretaciones diferentes


Mara Gisela Pereyra Doval

7|

Who still cares about the English School, and why?


Gian Luca Gardini

45 | 33 | A Globalizao cultural e os desafios para uma governana global democrtica


Rafael R. Ioris

12 |

Sobre a Neutralidade Irlandesa e o Tratado de Lisboa


Laura C. Ferreira-Pereira

A diplomacia brasileira e as vises sobre a insero externa do Brasil: institucionalistas pragmticos x autonomistas
Miriam Gomes Saraiva

Poltica e Relaes Internacionais criou-se a massa crtica necessria para que pudesse ser criado um novo programa em nvel de mestrado: o Programa de Ps-Graduao em Relaes Internacionais (PPGRI), que tornou as frustraes do passado Malgrados os problemas existentes, porm, o sentimentos esquecidos. ISEBI conseguiu reunir uma equipe interdisciplinar de altssimo gabarito e grande capacidade de reali- Neste ano de 2010, quando o PPGRI incorpora a zao. Esta equipe inclua professores como segunda turma de mestrandos e lana sua revista, Antonio Carlos Peixoto, Emir Sader, Isabel cabe dizer, a partir de imagem criada por Picalunga (j falecida), Moniz Bandeira (que, pos- Guimares Rosa, que o real, se disps para ns na teriormente, prestou concurso para a UNB), Maria caminhada; razo mais do que suficiente para que Helena Moreira Alves (hoje no Chile), Marcos a UERJ reivindique um espao de reconhecimento Arruda, Rene Dreyfuss (j falecido), Williams no campo das relaes internacionais. A proposta Gonalves e outros. est lanada e o desafio h muito j foi aceito. Como realizaes do grupo, contaram-se ciclos memorveis de palestras abertas comunidade, voltadas para o debate de temas cruciais da poltica internacional de poca, e a criao de dois cursos de especializao: um em Relaes Internacionais (sob a coordenao do prof. Antonio Carlos Peixoto) e outro em Estudos Comparados da Amrica Latina (coordenado pela Prof. Maria Helena Moreira Alves). O processo de seleo para os cursos do ISEBI foi aberto ainda no ano de 1987, com incio previsto para 1988, e a procura por eles demonstrou que a UERJ trilhava um caminho profcuo. No entanto, a extino da Unidade impediu a continuidade na oferta de vagas para os cursos referidos, que ficaram sob a responsabilidade direta da direo do Centro de Cincias Sociais, at a certificao dos alunos. Muitos professores migraram para outras instituies, levando com eles reflexes acumuladas e a experincia de um trabalho desenvolvido em um rico ambiente de trocas. No caso especfico do Curso de Especializao em Relaes Internacionais, graas sensibilizao do departamento de Histria, ele pode renascer, em 1990, como Curso de Especializao em Histria das Relaes Internacionais. Em vinte anos de existncia, o curso no s formou centenas de alunos como garantiu um lugar de referncia na rea, apesar de sua circunscrio rea da Histria. Por outro lado, transformou-se em base slida para a criao do Programa de PsGraduao em Histria Poltica, que contemplou, como uma de suas linhas de pesquisa, as Relaes Internacionais. A partir dos dilogos travados entre Histria Len Medeiros de Menezes
Professora do Departamento de Histria e do Programa de Ps-Graduao em Relaes Internacionais, Sub-Reitora de Graduao da UERJ.

demonstraram, desde o incio, as relaes conturbadas que afetariam a nova unidade e o quadro de contestao permanente que levaria sua extino, cerca de um ano apenas aps sua criao.

Ano I, n 1. Janeiro-junho de 2010

Mural Internacional a revista eletrnica semestral do Programa de PsGraduao em Relaes Internacionais da Universidade do Estado do Rio de Janeiro. Seu objetivo debater temas relevantes das Relaes Internacionais em sua totalidade como a poltica internacional, polticas externas, economia poltica internacional, processos de integrao regional, instituies internacionais, processos migratrios internacionais, relaes culturais internacionais, discusses tericas e/ou metodolgicas e temas da atualidade de terminados pases ou regies. As opinies expressas nos artigos so de responsabilidade de seus respectivos autores. Seu download gratuito, a partir do site www.ppgri.uerj.br. 2010 Todos os direitos so reservados ao PPGRI/UERJ. Visite o site www.ppgri.uerj.br, em Publicaes, aonde h mais informaes sobre a revista e sobre suas normas para publicao. Editora - Mnica Leite Lessa Editora Adjunto - Miriam Gomes Saraiva Comit Cientfico: Alexis Torbio Dantas Antonio Carlos Peixoto Cludio de Carvalho Silveira Erica Simone Almeida Resende Hugo Rogelio Suppo Len Medeiros de Menezes Williams da Silva Gonalves Projeto Grfico e Webdesign: Alessandra Herrero | Conecte Design. Correspondncia: Programa de Ps-Graduao em Relaes Internacionais Instituto de Filosofia e Cincias Sociais Universidade do Estado do Rio de Janeiro Rua So Francisco Xavier, 524, 9no.Andar, bloco F, sala 9037. Rio de Janeiro RJ Cep.22071-030 Brasil Tel. 55 21 23340678 / 55 21 96065754 E.mail: ppgri.secretaria@gmail.com

4 4

||

Mural Internacional Mural Internacional Ano I, n 1 Ano I, n 1 Jan | Jun 2010 Jan | Jun 2010

BRICs Cooperao em comrcio e indstria. Um ponto de vista do lado brasileiro


Jos Botafogo Gonalves
Presidente do Centro Brasileiro de Relaes Internacionais

Navegadores franceses, holandeses, ingleses, frenquentavam nosso litoral apenas como traficantes ou corsrios. Todos os vizinhos brasileiros na Amrica do Sul eram considerados inimigos potenciais, na medida em que seus territrios eram controlados por Espanha, Frana, Holanda; todos inimigos de Cinquenta anos mais tarde, o Brasil est comeando Portugal, a Espanha, em particular. a ser considerado uma potncia emergente pela Esse quadro de isolamento foi fundamental para comunidade internacional e pelas suas prprias automodelar, dentro da colnia portuguesa, um sentimenridades diplomticas. Paradoxalmente, o caminho to de nao, que fala o mesmo idioma, lida com um que o Brasil percorreu rumo indstria e ao comr- dominador estrangeiro (Portugal) e mantm a popucio internacional deu-se no contexto de uma trajet- lao afastada dos inimigos hispnicos. ria isolacionista surpreendente, na qual regras internacionais obrigatrias ou cooperao internacional Vizinhos dificilmente uma palavra apropriada, voluntria sofreram objees ou foram relutante- uma vez que o Brasil encontra-se separado dessas regies por uma densa floresta tropical, por rios mente implementadas. gigantescos ou pela Cordilheira dos Andes. Para entender essa contradio, algumas consideraEm 1808, quando toda a monarquia portuguesa es histricas e geogrficas so necessrias. desembarcou no Rio, escapando da invaso do exrA histria do Brasil comea em 1500, quando os cito napolenico, o Brasil, literalmente do dia para a navegadores portugueses desembarcaram nas costas noite, modificou seu status poltico de colnia do sul do Oceano Atlntico. At 1808, o Brasil foi metrpole do imprio portugus. Nesse momento o uma colnia portuguesa, no mais absoluto sentido pas ainda no era um Estado, mas se sentia quase como uma nao. da palavra. Comrcio e indstria - esta somente quando permitida por Portugal - foram desenvolvi- Embora o destino formal das exportaes brasileiras dos exclusivamente com Lisboa. Os portos brasilei- fosse Portugal, de fato os bens brasileiros eram reexportados para pases europeus e, mais tarde, para ros eram fechados a todas as demais naes.

esde o incio dos anos 60, quando o processo de industrializao acelerada foi entusiasticamente adotado pela sociedade brasileira, o pas tentou definir a si prprio como um global trader e tambm como um global player.

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A esta altura, podemos especular sobre possveis reas de cooperaDe que tipo de bens se tratava? o entre os pases que compem Commodities agrcolas, e ouro e os Brics em um futuro prximo, diamantes no sculo XVIII. tanto no campo do comrcio Algumas concluses podem ser quanto no da indstria. traadas a partir desse breve pano Levando em conta a histria brade fundo histrico e geogrfico: sileira, as ambies culturais a) O Brasil, desde 1500, tem sido nacionalistas, o comrcio global e um exportador sucedido e compe- a performance global do pas, titivo de commodities agrcolas, e podemos esperar, no contexto de continuar nessa posio nos pr- um possvel dilogo entre os quaximos anos; tro pases participantes do grupo, b) O Brasil est se tornando um uma mistura varivel e complexa exportador bem sucedido de bens de cooperao, competio, conindustriais (manufaturados e frontao e negociao no campo semimanufaturados), e seu cres- da agricultura, barreiras no-taricente mercado interno proporcio- frias de comrcio, polticas de na uma razovel produo em investimentos, direitos de proprieescala; ainda o crescimento dos dade intelectual e servios transinvestimentos logsticos melhora nacionais. a competitividade dos bens brasiComo foi mencionado anteriorleiros e sua distncia em relao mente, o Brasil desenvolveu seu aos mercados dos pases do Atlntico Norte e de potncias prprio pacote de polticas em um quase completo isolamento em asiticas (Japo, China, ndia); relao a seus parceiros naturais. c) A expanso do comrcio indus- Embora o Brasil seja um membro trial internacional um fenmeno fundador das instituies de muito recente (tem em torno de 10 Bretton Woods, o Ministrio de anos) e requer esforos gigantes- Relaes Exteriores (Itamaraty) cos do governo e do setor privado, sempre usou o frum de Bretton com vistas a manter ou a aumen- Woods para apresentar justificatitar a atual taxa de crescimento vas visando ao no-cumprimento desse tipo de exportao; das decises liberais adotadas particularmente nos caso de pold) Atualmente, ningum pode afirmar em qual direo o Brasil ticas comerciais. Os argumentos concentrar seus esforos na pro- foram normalmente baseados em moo da cooperao internacio- consideraes de balano de nal no comrcio e na indstria, pagamentos ou nas necessidades embora haja evidncias empricas de se projetar uma indstria nasmostrando que o mercado da cente ou de se prover tratamenAmrica do Sul crescer em to diferenciado para os pases importncia relativa ou absoluta menos desenvolvidos. Nesta rea na esfera do comrcio exterior. especfica, a cooperao com a

os Estados Unidos da Amrica.

diplomacia indiana vem sendo contnua e proveitosa. Este no foi o caso em relao Rssia (Unio Sovitica) ou China, uma vez que ambos excluram a si prprios da lista de pases capitalistas. Por razes polticas, a cooperao entre Brasil e Rssia (Unio Sovitica) ou entre Brasil e China foi inexistente ou operou sob severo escrutnio das autoridades dos pases envolvidos. Nas ltimas duas dcadas, os Brics experimentaram grandes mudanas. O Brasil, desde 1990, vem abrindo rapidamente sua economia para pases estrangeiros e, pela primeira vez na histria, est liderando na Amrica do Sul um ambicioso projeto de integrao regional atravs das instituies do Mercosul, da unio aduaneira e do livre comrcio. Rssia, ndia e China, com diferentes propsitos e nfases, esto interconectando suas economias quelas de parceiros prximos e distantes, e tambm ao grupo dos Brics, conforme podemos ver nas estatsticas do comrcio internacional. Em suma, a histria de cooperao entre os quatro pases que formam o BRIC pobre e pouco significante para prover linhas mestras para o futuro. A boa notcia que esses pases esto mostrando habilidade para quebrar restries seculares de seu prprio subdesenvolvimento e esto se apresentando no cenrio internacional como emergentes por serem grandes e novos, e no por serem grandes e velhos.

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A melhor indicao da nova situao do Brasil vem ironicamente da mais antiga atividade econmica desde o tempo colonial, que a agricultura. O Brasil, junto com os parceiros e associados do Mercosul, possui o maior reservatrio de gua, de fontes de energia renovveis e no-renovveis, de terra arvel e de exposio ao sol. Ao contrrio de prticas antigas, hoje os produtores agrcolas brasileiros tm a sua disposio a mais moderna tecnologia existente para lavouras tropicais, prticas ecolgicas e sustentveis no longo prazo. O Brasil est se tornando o maior fornecedor mundial de protena vegetal e animal. China e ndia esto se tornando grandes consumidores deste tipo de alimentos. possvel uma cooperao entre os Brics nessa rea? A resposta simples. Sim, a cooperao possvel, mas, probabilisticamente falando, atravessaremos inicialmente campos de confronta-

o e de negociao antes de atingirmos o estgio de cooperao. Na medida em que o comrcio internacional hoje medido mais por valor agregado do que por apenas volume, os exportadores e importadores de commodities vo lutar para aumentar a poro de valor agregado incorporado nos bens agrcolas dentro de suas fronteiras polticas ou econmicas. Por outro lado, no campo dos biocombustveis e de outras fontes de energia renovveis, a cooperao entre os Brics possvel e de interesse mtuo. No caso de questes relacionadas a investimentos e a comrcio, a cooperao entre companhias privadas ser uma fora dinmica que se mover mais rapidamente do que polticas governamentais. As companhias transnacionais ou multinacionais no so mais um privilgio do quadro industrial do

mundo desenvolvido. Os Brics tm surpreendido o mundo com o crescente papel de suas prprias companhias transnacionais, que j influenciam polticas pblicas com vistas a promover seus objetivos econmicos. Como concluso, os Brics so quatro grandes animais diferentes que esto entrando juntos no cenrio do sculo XXI, no apenas por serem grandes, mas sim porque esto mostrando a habilidade de usar seus tamanhos para modificar e modernizar a si mesmos. Inovao o conceito que pode consolidar os BRICs no futuro. Enquanto isso, testemunharemos episdios de confrontao, de negociao e de cooperao em propores que somente post facto seremos capazes de determinar.

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Who still cares about the English School, and why?


Gian Luca Gardini
Professor de Relaes Internacionais e Vice-Diretor do European Research Institute da University of Bath

f it is true that definitional problems are always present in International Relations Theory, the English School is an evident example. Its boundaries are contested, its core arguments defined as heterogeneous by its proponents and inconsistent by its critics. Yet, the English School has its own identity. This is often reflected in the organisation and conceptualization of many IR textbooks that devote specific chapters to the School.1 In spite of being considered a defeated approach by the IR mainstream, the English School still plays an important role in IR Theory, precisely because of its eclectic and multi-faceted contribution to the discipline. A useful first step to discover who may be interested in the English School is to have a look at the website of the English School set up by Barry Buzan and currently hosted by the University of Leeds.2 The list of contributors to the discussions held within the School is so long and varied that it provides a good
1. See for instance: Jackson and Sorensen (2007); Sterling-Folker (2006);Dunne, Kurki and Smith (2007); Burchill, Devetak, Linklater, Paterson, Reus-Smit and True (2001). 2.http://www.polis.leeds.ac.uk/research/international-relations security/english-school/ (last accessed 20/2/2010).

indication of why the School deserves attention: it has something to say about almost all the fundamental issues and debates in IR. Therefore, rationalism (another definition of the English School) should raise the interest, among others, of: those who are in favour of methodological pluralism; those looking for a plausible alternative to the divide idealism/realism; those who pursue normative approaches to IR; those who place the human being and cultural issues at the core of the IR research agenda; This paper is structured in four sections according to these areas of interest. Methodological pluralism On the question of method, two questions have characterised the rationalist approach. The first concerns its wide pluralism. The second was essentially defined by the polemic engagement of Hedley Bull, probably the most prominent among the English School scholars, in the debate between traditionalists and behaviouralists. Regarding pluralism, critics have often dismissed the approach of the English School as non-scientific and they have charged it

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

with inconclusiveness and vagueness. Instead, Buzan argues that the English School offers a method for studying international politics that deserves more attention than it has usually received. Its proponents assert the validity and the under-utilization of this historicist, constructivist, and methodologically pluralist (Buzan 2001, 472) approach to International Relations Theory. Buzan is right in calling for more attention to a comprehensive approach to IR. He advocates a method that may be useful to tackle several, if not all, the most important theoretical and substantial challenges of international politics and the validity of which is not just limited to a few theoretical debates. To attain this goal, the English School makes use of a multi-level (of analysis) approach, and the historicist focus reflects as much a legacy of the origins of the School as its own enduring identity. IR is considered a humanistic discipline. It is therefore an appropriate field for historical and normative analysis. As Hollis and Smith would express the point, International Relations is a question of understanding rather than explaining (Hollis and Smith 1991). The pluralist aspect is witness to the openness of the School to approaches other than its own, thus enlarging the scope of its agenda. On the quarrel between traditionalists and behaviouralist, Bull substantially reproduced and developed the historicist argument, stressing that IR is not an

exercise in statistics and quantitative methods but rather a deep historical knowledge coupled with thorough conceptualisation of international politics. Bull observed that history may not be sufficient to understand international relations but cannot be overlooked for at least four reasons (Bull 1972; 1995). First, certain political situations are not merely illustrations of general patterns but genuinely singular events. Second, any international situation is located in time and to understand it the scholar must place it within a sequence of events. Third, the quality, techniques and canons of judgment of diplomatic history as a discipline are often less obscure and controversial than those of theoretical studies. Fourth, history itself is the primary material for the social sciences, which have themselves a history and emerge within a defined historical context. Furthermore, Bull defended the composite approach of the English School asserting that IR is not a single discipline but draws from other disciplines, such as history, political theory and international law. The critics of the English School have never been entirely convinced by these arguments and maintained the idea that rationalism founded its presuppositions on a poor and imprecise methodology. Overall, in spite of the value of methodological pluralism, indeterminacy in method has always been one of the weaknesses of the English School approach to IR.

Beyond the divide between realism and idealism: the concept of international society The English School largely drew from, and shared elements of both idealism and realism, trying to combine them in an original synthesis. The key contribution to this purpose remains the concept of international society and the role of both interests and values to explain international cooperation. Rationalism, along with realism, recognizes the great importance of power and the pre-eminence of states in the international arena. Nonetheless, it denies the view of international politics as a state of nature without norms. Drawing largely from Grotius, the English School argues that power and law are both present in the international context. The principal differences of the School from idealism and realism are reflected in the conceptualisation of international society. This is a fundamental definition to understand both the rationalist peculiarity as compared to other stances in IR and the originality of its positions in current debates within the discipline. International society is a norm-governed form of association, where norms emerge only as a requirement for cooperation. Unlike idealism, here international norms do not involve common projects or identities. This means that accepted norms do not go beyond what is required for social coexistence. The international society then performs the important role of providing the anarchi-

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

cal international system with order. Rationalism recognizes the essential anarchical nature of the international context, but suggests that institutions and practices, such as diplomacy and international law, contribute to the maintenance of the international order, understood as pattern of international activities that sustain basic goals. How does the English School move forward and explain the formation of international institutions? It is at this stage that values come into play. International organisations are the result of both common interests and values. If international co-existence facilitates, and is underpinned by, rules governing cooperation, international organisations are based on interests, consent and a rudimental form of justice understood as an expression of the prevailing values in the international society. Common interests are the basis for any international joint effort. Consent is expressed by states to develop institutions promoting those norms that help maintain cooperation and co-existence. Justice in this case means that the same rules apply to everybody, it is a basic commutative (based on rules) form of justice. The innovative character of the English School is to be found in the com3. Herbert Butterfield, letter to Martin Wight in 1958, quoted in Adam Watson, The British Committee for the Theory of International Politics: www.polis.leeds.ac.uk/assets /files/research/english-school/watson98.pdf (last accessed 20/2/2010). 4. For the application of the concept to Argentine-Brazilian relations see Gardini (2010, 178-179).

bination of both common interests and values (bull 1977), an anticipation of a constructivist approach to international relations. Such a conceptualisation of the international society poses a good number of challenges to IR theorizing, the implications of which will be dealt with in the next two sections. A normative approach to the study of international relations and International Relations Theory

A broadly normative approach to International Theory is one of the most interesting aspects of the English School. Normative concerns as applied to the definition of the international society represent both one of the most challenging suggestions of rationalism and one of its typically tortuous and some times inconclusive paths. The purpose of the English School was not to study diplomatic history in the usual sense, nor to discuss current problems, but to identify the basic assump- Secondly, the attention devoted to tions that lie behind diplomatic the units invariably calls for the activity, the reasons why a coun- consideration of cultural factors try conducts a certain foreign pol- as determinants for international icy, the ethical premises of inter- relations. Rationalist scholars national conflict.3 This early maintain that states become so statement by Butterfield expresses involved in the international systhe explicitly normative commit- tem that they transform it into a ment of the English School schol- society. This transformation takes ars. The departure from realism is place on the basis of accepted evident in that realism conceived norms and institutions. Now, the of morality and international poli- problem is: on what grounds are tics as absolutely distinct spheres. these norms internationally accepted? Do states share a comThe application of a normative mon culture that makes them perspective to the concept of inclined to accept the same international society resulted in norms? The answer to this ques-

three fruitful developments. First, the attention to the determinants of foreign policy completed the detachment from the realist/neorealist paradigm. While neorealism conceived of the system structure as dominant over the units, the English School attributes a significant role to units (especially to the most powerful ones) in shaping the international society. As Buzan suggested, this makes the English School thinking close to Wendts constructivism in that anarchy is what states make of it (Wendt) 1992). This is not the only point of contact between Wendt and the English School. In fact the latter seems also to anticipate that the units perception of one another is a major determinant in their interactions. This is what Lars Cederman defined as strategic tag, which perfectly applies to understand for instance the evolution of Argentine-Brazilian relations since the late 1970s Cederman 2001).4

10

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

tion is relevant to another important IR divide: the one between cosmopolitans and communitarians. In fact, if the values underlying international norms were preexisting state interaction, the English School position would shift towards cosmopolitanism. If the values were the result of the interaction, the perspective would be rather a communitarian one. Thirdly, concerns with ethics directly relate to the tension between order and justice. Hedley Bull recognised that conflicting goals can co-exist within the international society obliging states to make a choice between the two competing principles. He also moved a step forward noting that the concept of justice itself may be subject to different interpretations. However, justice may also be understood in a minimalist way as the principle that the same rules apply to everybody (commutative, or rule-based justice as opposed to distributive or goods-related justice). Yet this would only move the crucial point a bit further: who decides about the common rules and their desirable acceptance? This seems to lead to a cultural relativism very close to communitarianism. None the less, Bull regains immediately a media via, typical of the English School, by referring to the international society order as a prerequisite for a desirable humanity order, thus implying the generalised acceptance of order as an indispensable value to attain basic goals such as survival and co-existence.

The centrality of the human fac- point on cultural relativism broator and cultural issues dly understood, they differ in their analysis of consequences and Bulls work on the interplay of implications. On the one hand, cultural factors and political rationalism has developed this behaviour, both defined in norma- argument towards a prospective tive terms, opened the way to clash of civilisations, further disfruitful contemporary studies. cussed and elaborated by This added to the already rich and Huntington (1993); on the other, varied range of research that Critical Theory has followed the rationalism has directly or indi- way leading to the equation of rectly originated. The traditional morality and politics, thus constiinterest of the English School for tuting a radical challenge to the ethic and humanistic studies, epistemic foundation of the tradiincluding international law, is tional paradigms. In any case the now part of the current IR main- centrality to international politics stream. Issues such as human of the human being, its ideas, valrights, humanitarian intervention, ues and beliefs as well as of its regional integration, world gover- community and time is an endurnance, identity and religious ing legacy of the English School. revival are firmly on the agenda of It should be the task of the foreign international politics. In recent policy analyst to understand not years interesting contributions the world as it is or was, but as have appeared on the unresolved seen and perceived by the key question about the relations actors given their temporal, social between the international society and political circumstances. and the different cultures co-existing within it. Chris Browns Conclusion research to test whether the concept of international society Last but not least, a final reason, proves satisfactory in a world and perhaps not a negligible one, where the majority of states are to look with sympathy at the non-European has not been fully English School is that it repreconclusive. In fact, both the pro- sents a genuinely non-American posed explanations (the univer- current of thought in International sal appeal and the Europe of Relations Theory. This pluralism mind) are far from unproblematic of views can only be beneficial to (Brown 1995). Looking at topical a discipline too often characterevents in world politics, the pur- ized by parochialism and almost ported split of the world into a dogmatic crusades. This is even zone of peace and zones of tur- more important in an increasingly moil appears far more convincing open, fluid, and multi-polar world (Singer and Wildavsky 1993). characterised by the growing releAnother interesting link exists vance of non-Western powers, between the English School and issues and perspectives. Furthecritical theorists. While the two rmore, despite its name and its approaches share a basic starting essentially British roots, the

11

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

English School tries to spread to, and gather contribu- Bull, Hedley (1977), The Anarchical Society, New tions from all over the world. Continental European York, Columbia University Press. scholars are more and more active within the School and its echo has gained disciples as far as China. Burchill, Scott; Devetak, Richard; Linklater, Andrew; Paterson, Matthew; Reus-Smit, Christian; Despite some areas of uncertainty and some theoretTrue, Jaqui (2001), Theories of International ical vagueness, the English School has proven to be Relations, New York, Palgrave. the most credible challenger to overcome the divide realism vs. idealism and to temper the claims to novelty of social constructivism. The English School Buzan, Barry (2001) The English School: An defends a pluralist and comprehensive approach to underexploited resource in IR, Review of International Relations. The concept of international International Studies, 27, p.471488. society still generates academic interest and explains a good number of things in the contemporary inter- Cederman, Lars E. (2001) Modeling the national order. The English School normative Democratic Peace as a Kantian Selection Process, approach has raised interesting points and brought Journal of Conflict Resolution 45:4, p.470-502. about significant questions on culture and identity and their relation with politics and morality. Not Dunne, Tim; Kurki, Milja; Smith, Steve (2007), despite of, but precisely because of its eclecticism, International Relations Theories. Discipline and the English School has at least partially addressed Diversity. New York, Oxford University Press. most of the topical issues on the agenda of contemporary IR Theory. Rationalism appears far from Gardini, Gian Luca (2010) The Origins of being defeated. On the contrary, favourable condi- Mercosur, New York, Palgrave. tions in the international political and academic environment present it with a unique opportunity to Hollis, Martin & Smith, Steve (1991) Explaining raise its profile and gain credibility not only on both and Understanding International Relations, New sides of the Atlantic but far more broadly. For all these York, Oxford University Press. reasons, the English School deserves attention and interest. Furthermore, as a Cambridge-educated Samuel P. Huntington (1993) The Clash of scholar I do believe that it would be desirable that also Civilizations?, Foreign Affairs 72:3 (summer), p.22-49. IR scholarship in Cambridge concede more room to rationalism. The British Committee for the Theory of International Politics, which generated the English Jackson, Robert & Sorensen, Georg (2007) School, was born and flourished in Cambridge, that Introduction to International Relations. Theories and Approaches, New York, Oxford University Press. academic establishment should make a flag of it. Max Singer and Aaron Wildavsky (1993) The Real Brown, Chris (1995) International Theory and World Order. Zones of peace/zones of turmoil, International Society: The viability of the middle way, London, Chatham House Publishers. Review of International Studies 21:2 (April), p.183-196. Sterling-Folker, Jennifer (Ed.) (2006) Making Sense Bull, Hedley (1972) The Theory of International of International Relations Theory, Boulder and Politics, 1919-1969, in B.Porter (Ed.), The London, Lynne Rienner. Aberysthwyth Papers: International Politics, 19191969, London, Oxford University Press, p. 30-50. Wendt, Alexander (1992) Anarchy is What States Reprinted in 1995 in James Der Derian (Ed.), Make of it: The social construction of power politics, International Theory. Critical Investigations, International Organization 46 (spring), p.391-425. Basingstoke and London, McMillan, p.181-211. References

12

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Sobre a Neutralidade Irlandesa e o Tratado de Lisboa


Laura C. Ferreira-Pereira
Professora da Universidade do Minho, Departamento de Relaes Internacionais e Administrao Pblica.

Irlanda aderiu ento Comunidade Europeia (CE) em 1973, no quadro do primeiro alargamento da histria desta organizao internacional sui generis. Nessa altura, a poltica externa e de segurana do pas j estava impregnada por uma tradio e experincia de neutralidade militar alimentada, desde a sua origem, por um sentimento anti-britnico e intrinsecamente ligada luta pela conquista e manuteno da independncia face ao Reino Unido. A entrada para o Concerto Comunitrio foi acompanhada de abertura poltica relativamente a um futuro projeto no domnio da segurana e defesa. No entanto, quando o Tratado de Maastricht, assinado em 1992, consagrou a existncia de uma Poltica Externa e de Segurana Comum (Pesc) as autoridades irlandesas invocaram a especifi1. Para um estudo mais detalhado sobre a neutralidade austraca, finlandesa e sueca, ver Ferreira-Pereira (2007, p.69-98).

cidade da poltica externa e de segurana nacional para obter uma garantia legal que salvaguardou o estatuto militarmente neutral do pas. Essa garantia ficaria plasmada nos sucessivos Tratados da Unio Europeia (UE) - no Tratado de Maastricht, no Tratado de Amsterd e no Tratado de Nice. Ainda assim, no caso deste ltimo, a garantia existente foi considerada insuficiente por uma opinio pblica desconfiada dos planos europeus, que rejeitou o Tratado de Nice num referendo que teve lugar em 2001. Os lderes polticos irlandeses s conseguiram reverter esse resultado mediante o reforo de garantias de salvaguarda da neutralidade militar. A histria repetir-se-ia, por razes similares, em 2009, quando o Tratado de Lisboa s foi aprovado num segundo referendo, depois das autoridades de Dublin terem recebido, da parte dos lderes europeus, garantias legais que iam ao encontro da preocupao dos irlandeses com o futuro da neutralidade militar,

num contexto de crescente desenvolvimento da componente de segurana e defesa da UE. Remontando s origens da neutralidade da Irlanda, este artigo procura dilucidar o nexo entre o No irlands e o Tratado de Lisboa, no mbito do referendo nacional realizado em junho de 2008, e a tradio de neutralidade militar que tem pautado a poltica externa e de segurana desse Estado, constituindo tambm um elemento intrnseco da identidade nacional irlandesa. A Neutralidade Militar Irlandesa: Gnese e Evoluo semelhana do que sucedeu com outros Estados, tais como a ustria, a Sucia e a Finlndia,1 a emergncia da neutralidade irlandesa resultou de uma combinao de condicionantes geogrficas e histricas. No caso em apreo, a adoo de uma postura neutral foi determinada pela proximidade geogrfica relativamente ao Reino Unido e, sobretudo, pela histria de dominao britnica do pas.

13

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Assim, a neutralidade no pode ser divorciada da luta anti-colonial da Irlanda (Sharp 1990, 13), da sua aspirao independncia concebida em termos de formulao e implementao de uma poltica externa autnoma. Logo no incio da Primeira Guerra Mundial, os revolucionrios irlandeses que pleiteavam pela independncia nacional comearam a perceber a neutralidade como um instrumento para pr trmino ao domnio colonial britnico. Num plano mais imediatista e pragmtico, quando o conflito mundial irrompeu, o estatuto de neutralidade foi advogado para evitar o envolvimento da Irlanda nas hostilidades ao lado do Reino Unido. Foi nesse contexto que nasceu a Liga da Neutralidade Irlandesa, a qual veio militar por uma posio neutral do pas na guerra entre o Reino Unido e a Alemanha. De fato, o processo poltico conducente independncia foi acompanhado pela expectativa relativamente adoo de um estatuto de neutralidade militar. No surpreende, portanto, a existncia de uma ntima ligao entre o nacionalismo irlands e a neutralidade, algo que tornou consensual a atribuio da paternidade da neutralidade da Irlanda a Eamon de Valera o lder da revoluo irlandesa. Em 1921, no rescaldo do primeiro conflito mundial, o Reino Unido encetou negociaes com representantes irlandeses que conduziriam assinatura do Tratado Anglo-Irlands, em dezembro desse ano. Ao abrigo desse acordo, Londres anuiu conceder a independncia a 26 dos 32 coun-

ties irlandeses. No entanto, a proposta de um estatuto de neutralidade para a Irlanda foi rejeitada pelos negociadores britnicos (Fanning 1996, 138). No entendimento dos irlandeses, a recusa do Reino Unido em aceitar a independncia dos remanescentes 6 counties que se situavam no nordeste do pas e formavam a Irlanda do Norte, bem como em reconhecer Irlanda o direito de se declarar neutral (no caso de uma guerra iniciada pelo Reino Unido) representava uma significativa limitao prossecuo de uma poltica externa independente. Ademais, a existncia de fato de um Estado Irlands Livre era negada pelos prprios termos dos Acordos de 1921, na exata medida em que eles estatuam a manuteno de um vnculo de unio entre a Irlanda e a Commonwealth, ao mesmo tempo que atribuam ao governo britnico o direito de utilizar trs portos no pas: Berehaven e Queenstown/Cobh situados no sudoeste, e Lough Swilly no noroeste. Face a tais constrangimentos polticos, territoriais, militares e estratgicos, a neutralidade permaneceu um desiderato na mente e nos coraes dos nacionalistas irlandeses. Os anos de 1922 e 1923 foram marcados por uma guerra civil entre a faco pr-Tratado e um grupo de revolucionrios liderados por Eamon de Valera que era totalmente contrrio ao Acordo de 1921. A faco que se posicionou a favor deste ltimo venceu a guerra, mantendo-se frente do governo at 1932, altura em que o partido Fianna Fail, liderado por Eamon de Valera, conquistou o poder na sequncia de eleies gerais.

A primeira grande consecuo alcanada pelo governo de Eamon de Valera prendeu-se com a proclamao da Constituio de 1937 que redesenhou o relacionamento entre a Irlanda e o Reino Unido, e converteu o Estado Irlands Livre na Repblica (independente) da Irlanda. Um ano depois, nas vsperas da ecloso da Segunda Guerra Mundial, o ltimo obstculo neutralidade irlandesa foi removido quando Londres devolveu os portos de Berehaven, Cobh e Lough Swilly ao governo irlands, no quadro de um importante acordo de defesa bilateral. Tal como afirmou Patrick Keatinge (1984, 17), o Acordo de 1938 marcou o momento, a partir do qual a neutralidade tornar-se-ia uma poltica oficial do Estado irlands e um valor poltico. Nesse contexto fundamentalmente novo, Eamon de Valera, reiterando as ideias defendidas no incio da dcada de 20, advogou na sua retrica poltica o apego da Irlanda a uma poltica de neutralidade caracterizada pela no participao direta ou indireta numa guerra em que o Reino Unido estivesse envolvido, dado que neste cenrio o territrio irlands poderia vir a ser utilizado para atacar o seu vizinho. Por conseguinte, desde a sua origem, a neutralidade nunca foi interpretada como um fim em si mesmo, mas como um meio de garantir a independncia nacional, traduzida no no envolvimento em guerras disputadas pelo Reino Unido. Essa postura consubstanciava, igualmente, uma resposta recusa do governo brit-

14

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Na Primavera de 1949, aps a sada da Commonwealth, a Irlanda foi convidada a integrar a Organizao do Tratado do Atlntico Norte (Otan). A resposA posio neutral adotada pela ta foi negativa, sendo que a justiIrlanda durante a Segunda Guerra ficao para isso no residiu, Mundial foi um reflexo da sobe- exclusivamente, na tradio de rania alcanada com o fim da neutralidade ou, por outras palapresena militar britnica. vras, no fato de a organizao em Apesar de se encontrar protegido causa ser uma aliana polticopela sua localizao geogrfica, militar e sob a lei internacional a que o manteve afastado dos prin- Irlanda estar inibida de ingressar cipais teatros de guerra que se nas suas fileiras. Uma importante multiplicaram na Europa conti- parte da justificao poltica connental, o pas esteve, por vrias tra a participao do pas na Otan vezes, sob a ameaa de ser inva- prendeu-se com a circunstncia de dido pelos exrcitos alemes o Reino Unido ser um Estadocomo parte da estratgia de membro dessa organizao e uma Berlim para atacar o Reino eventual adeso poder ser interUnido. Surgiu, igualmente, a pretada como a aceitao da divipossibilidade de a Irlanda recu- so do pas (imposta por Londres) perar os 6 counties sob a domina- e o subsequente abandono da o britnica, caso o pas aceitas- ambio relativamente concretise entrar no conflito como aliado zao de uma Irlanda Unida do Reino Unido. O Estado irlan- (Sharp 1990, 8).3 ds no abdicou da sua postura neutral, apesar de o Governo ter As autoridades irlandesas preconidesconsiderado algumas das zaram, de modo consistente, uma regras de neutralidade vigentes interpretao minimalista da neuem tempo de guerra, designada- tralidade, no sentido de que esta mente, por conceder assistncia foi sempre circunscrita sua quinmilitar e informao secreta aos tessncia militar, nunca tendo ficado associada a qualquer dimenso poltico-ideolgica ou econmica. 2. Para mais detalhes sobre a evoluo histO entendimento da neutralidade rica da neutralidade irlandesa, ver Keatinge (1984, 10-32). em termos estritamente militares redundava to-s na recusa de par3. Para mais detalhes, ver Fanning (1996, ticipao em alianas militares. 140-141; 203).

nico em fazer concesses com respeito Irlanda do Norte. Finalmente, a neutralidade foi considerada instrumental para sustentar uma poltica de boa vizinhana com o Reino Unido porquanto a primeira incorporava a garantia de que nenhum governo irlands permitiria que o territrio nacional fosse utilizado como base militar para perpetrar um ataque contra o seu vizinho (idem, 8 e 202).

Estados Unidos e ao Reino Unido. A adoo de uma neutralidade de tipo colaborante foi, na verdade, percebida como indispensvel proteo do territrio irlands contra um eventual ataque alemo.2

Por outro lado, na perspectiva dos lderes irlandeses, a identificao do pas com os valores partilhados pelas democracias ocidentais, bem como com o mundo industrializado ocidental era inequvoca. Consequentemente, no plano do discurso oficial, a neutralidade nunca foi considerada incompatvel com a adeso CE que no era uma aliana militar, nem desempenhava qualquer papel na esfera militar. Entre o ano de 1964 e o ano de 1973 (em que a Irlanda aderiu CE), foram numerosas as declaraes produzidas pelos lderes polticos sublinhando a ideia de que a neutralidade militar no era contrria vocao comunitria do pas, mesmo se o projeto europeu, futuramente, viesse a integrar uma componente de segurana e defesa (Sharp, 1990, 143). A assuno de que a participao no Concerto Comunitrio era concilivel com a prossecuo de uma poltica de neutralidade ativa, em tempo de paz, no foi exclusiva do governo de Sean Lemass (desde 1959, sucessor de Eamon de Valera no cargo de Taoiseach ou PrimeiroMinistro). Antes, tal entendimento veio a ser partilhado por outras foras polticas, com a exceo do Partido Trabalhista. A circunstncia de o consenso em torno daquele entendimento permear o espectro partidrio contribuiu para o retumbante Sim (83%) adeso da Irlanda CE, por ocasio do referendo realizado em 1972. A entrada da Irlanda na CE e,

15

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

posteriormente, a deciso tomada pelas autoridades irlandesas de integrar o Grupo dos Nove,4 em detrimento do Grupo dos (pases) Neutrais e No-Alinhados (conhecido por N+N)5 no seio da Conferncia sobre a Segurana e Cooperao na Europa (CSCE) suscitou, em alguns crculos internacionais, uma forte impresso de ambiguidade relativamente genuinidade do estatuto neutral daquele Estado. Porm, tal estatuto podia ser sempre atestado pelas autoridade de Dublin com base no fato indesmentvel de o pas no pertencer a qualquer aliana militar. Nos anos 80, a elite poltica irlandesa no apresentou qualquer
4. Este Grupo dos Nove era composto pelos Estados-membros da ento CE: Frana, Alemanha, Itlia, Blgica, Holanda, Luxemburgo, Reino Unido, Irlanda e Dinamarca. 5. Este grupo era formado pelos seguintes pases: ustria, Chipre, Finlndia, Liechtenstein, Malta, So Marino, Sucia, Sua e Jugoslvia. 6. A CPE foi estabelecida no incio da dcada de 70, apresentando-se essencialmente como um frum de discusso sobre matrias de poltica externa margem da ento CE. 7. Para mais detalhes sobre as mudanas de posio da Irlanda, no seio da CPE, durante a guerra das Malvinas, ver Sharp (1990, 218232). 8. A neutralidade militar no constava do articulado da Constituio de 1937. 9. Esta seo resultou de uma reviso, atualizao e extenso das consideraes que tivemos o ensejo de articular, originalmente, na obra j citada de Ferreira-Pereira (2007, 478-482). 10. Ver Tratado da Unio Europeia, Luxemburgo, Servio das Publicaes Oficiais das Comunidades Europeias, 1992.

objeo de princpio codificao, no articulado do Ato nico Europeu, da Cooperao Poltica Europeia (CPE)6 que foi considerada uma consequncia natural da evoluo do processo de construo europeia. interessante notar que, nesse perodo, e durante a guerra das Malvinas, o recuo de Dublin relativamente ao seu apoio inicial imposio de sanes econmicas contra a Argentina, no contexto da CPE, e a sua recusa em apoiar a incurso militar britnica nas Malvinas constituiu uma sintomtica manifestao de vitalidade da tradio de neutralidade militar.7 A posio neutral da Irlanda nunca se revestiu de um cariz constitucional, 8 tendo a sua emergncia derivado de uma opo poltica unilateral e pragmtica, como parte de uma estratgia dirigida a pr o fim ao diktat britnico (Fanning 1996, 137). Com efeito, tal como afirmou Ronan Fanning, a neutralidade converteu-se no timbre da independncia, no sinal da honra patritica intimamente ligado percepo coletiva da identidade nacional irlandesa (idem, 10). Ademais, com a passagem do tempo e a experincia acumulada, essa postura gerou no seio da opinio pblica irlandesa uma consistente averso ao envolvimento do pas num qualquer esquema de carter militar, algo que contribuiu para a consolidao de um ethos pacifista. A Neutralidade Integrada da Irlanda: De Modus Vivendi a Precedente Comunitrio9

Durante as dcadas de 70 e 80, a experincia da Irlanda, na sua condio de membro da CE e participante da CPE, demonstrou que o processo de integrao no exclua, automaticamente, a neutralidade militar. Antes, tornou patente de que forma o no envolvimento em estruturas de defesa coletiva podia ser conciliado com a participao no aprofundamento da Europa Comunitria, apesar desta ltima ser constituda, majoritariamente, por Estados-membros da OTAN. A Euroforia que caracterizou o incio dos anos 90 e estimulou a assinatura do Tratado de Maastricht e o subsequente nascimento da UE, no afectou a posio da Irlanda. No mbito da Pesc, formalmente estabelecida por esse novo acordo, ficou consagrada a chamada clusula irlandesa, segundo a qual o desenvolvimento de uma poltica externa e de segurana comum, no afetar o carter especfico da poltica de segurana e de defesa de determinados Estados-membros (Artigo J.4.4 do Ttulo V).10 Ora, a introduo dessa proviso legal, em particular, e o cariz intergovernamental da Pesc, em geral, vieram acautelar o tradicional modus vivendi irlands. Esse modus vivendi que designamos por neutralidade integrada, ao permitir a concatenao entre uma participao construtiva no processo de integrao europeia e a recusa de assuno de obrigaes de assistncia mtua, estava em harmonia com a poltica de neutralidade irlandesa. Em 1995, sem prejuzo dessa poltica, o pas aceitou tornar-se observador da

16

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Unio da Europa Ocidental (UEO). Esse estatuto foi originalmente inventado para acomodar, por um lado, a neutralidade integrada da Irlanda e, por outro lado, a posio excepcional da Dinamarca, na sua (tripla) qualidade de membro da Otan, de pas no-signatrio do Tratado de Bruxelas Modificado de 195411 e de um Estado que usufrua de opt out em todas as decises com implicaes no domnio da defesa.12 Apesar de ter sido forjada para acautelar a especificidade da poltica externa irlandesa, a neutralidade integrada mostrou ser aplicvel s circunstncias dos Estados militarmente neutrais que, no incio da dcada de 90, apresentaram os respectivos pedidos de adeso UE. Estamos
11 O Tratado de Bruxelas Modificado de 1954 fundou a UEO. 12. O opt out dinamarqus representou umas das respostas de Bruxelas ao resultado negativo do referendo sobre a ratificao do Tratado de Maastricht, realizado naquele pas em Junho de 1992. Esse expediente (conhecido por compromisso de Edimburgo) ficou formalmente estabelecido no mbito do Conselho Europeu de Edimburgo realizado, sob a presidncia britnica da UE, em 11 e 12 de Dezembro de 1992. 13. Esta clusula ficou plasmada no pargrafo 1, do artigo J.7 do Tratado de Amsterd e no artigo17, pargrafo 1, do Tratado de Nice. Cf. Tratado de Amesterdo, Luxemburgo, Servio das Publicaes Oficiais das Comunidades Europeias, 1997; e Tratado de Nice, Luxemburgo, Servio das Publicaes Oficiais das Comunidades Europeias, 2001. 14. Ver. National Declaration by Ireland, 21 June 2002, disponvel em http://www.foreignaffairs.irlgov.ie/home/index.aspx?id=26264. Consultada em 9 de Novembro de 2009. Traduo da Autora.

falando da ustria, da Finlndia e da Sucia que tencionavam participar na construo de uma Unio Econmica e Poltica sem alterar, estruturalmente, os fundamentos das suas polticas de segurana e defesa, tambm elas enraizadas numa tradio mais ou menos longa de neutralidade militar. Portanto, para as autoridades de Viena, Helsinque e Estocolmo o precedente irlands afigurou-se como uma garantia de que existiam condies para salvaguardar as idiossincrasias inerentes s polticas de segurana nacionais e defender, de forma criativa, a conjugao entre a neutralidade militar e uma participao ativa na dinmica integrativa. digno de nota neste ponto da discusso que a progressiva consolidao da PESC, alcanada sob o impulso dos diferentes exerccios poltico-jurdicos que conduziram assinatura do Tratado de Amsterd e do Tratado de Nice, em 1997 e 2001, respectivamente, nunca veio a alterar a essncia da clusula irlandesa.13 Esta ltima, porm, provou ser insuficiente para apaziguar os receios da opinio pblica irlandesa sobre uma eventual militarizao da UE, suscitados pela introduo de uma dimenso de segurana e defesa sob a gide da Poltica Europeia de Segurana e Defesa (Pesd). Isso ficou manifesto quando o Tratado de Nice foi rejeitado pelos irlandeses no referendo realizado em Junho de 2001, sendo que este resultado s seria ultrapassado no ano seguinte, no contexto de um segundo acto referendrio. Isto aconteceu depois das autoridades irlandesas terem con-

quistado a concordncia dos lderes europeus com o teor de dois documentos-chave, ambos garantindo a continuidade da neutralidade militar, que ficaram associados ao ato de ratificao do Tratado de Nice pela Irlanda. O primeiro desses documentos foi a Declarao Nacional sobre a Neutralidade Militar, emitida por Dublin em 21 de Junho de 2002, que reiterou que a participao do pas na PESC no prejudica a sua poltica de neutralidade militar tradicional, em nome da qual a Irlanda no est vinculada a qualquer compromisso de defesa mtua, nem faz parte integrante de quaisquer planos para desenvolver um exrcito europeu. O articulado estatuiu ainda que a participao dos contingentes das Foras Armadas Irlandesas em operaes internacionais, incluindo aquelas levadas a cabo sob a poltica europeia de segurana e defesa requer a) a autorizao da operao pelo Conselho de Segurana ou pela Assemblia Geral das Naes Unidas, b) o acordo do governo irlands e c) a aprovao do Dil ireann, de acordo com a lei irlandesa.14 O segundo documento-chave foi a Declarao do Conselho Europeu de Sevilha de Junho de 2002 sobre a poltica de neutralidade irlandesa, no qual ficou reconhecido que o Tratado de Nice no impe quaisquer compromissos de defesa mtua de carter vinculativo. Nem o desenvolvimento da capacidade da Unio para levar a cabo tarefas humanitrias e de gesto de crises envolve o estabelecimento

17

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

conheceu uma pausa com a assinatura do Tratado de Lisboa, em Em 2004, cerca de dez anos dezembro de 2007, sob a depois de ter salvaguardado a Presidncia portuguesa da UE. posio da ustria, da Sucia e da Finlndia, a clusula irlandesa Dizemos pausa e no trmino porpermitiu aos mini-Estados medi- que ainda se sentiam os ecos dos terrnicos, Malta e Chipre,16 festejos da vitria diplomtica encontrarem um espao para con- consubstanciada na assinatura do vocar a sua experincia nacional Tratado de Lisboa quando, no dia de neutralidade militar, em caso 12 de junho de 2008, 53,4% dos irlandeses se pronunciou contra de necessidade. aquele texto legal numa expressiO Referendo Negativo Irlands va participao de 51,13%.17 ao Tratado de Lisboa e a Nessa altura, foi transversal a conNeutralidade Militar: Que Nexo? cluso de que se estava assistindo Depois de os referendos negativos uma rplica do que tinha sucedido francs e holands, realizados em 2001, quando a consulta popudurante a Primavera de 2005, lar na Irlanda recaiu sobre o terem ditado o fim do processo de Tratado de Nice. Alm disso, ratificao do Tratado Constitu- depois do trauma poltico causado cional da UE (aprovado no ano pelo fracasso do Tratado anterior), a UE entrou num fora- Constitucional, o No irlands do perodo de reflexo - para fez pairar a ameaa de uma Unio muitos um eufemismo para retra- novamente rf de um texto funtar a crise de identidade que se damental condizente com a nova e abateu sobre o projeto europeu. inescapvel realidade: uma Essa fase, que redundou num Europa Comunitria formada por impasse institucional com uma 27 Estados-membros, sob a intenUnio a 25 a ser pautada por sa presso da globalizao e dos regras concebidas para um quadro intrincados desafios securitrios poltico-institucional a 15, suscitados pelo fim da Guerra Fria e pelo contexto ps-11 de setembro de 2001. 15. Ver. Declaration of the European Council, de um exrcito europeu.15
21 June 2002, disponvel em, http://www.eu 2004.ie/home/index.aspx?id=26265. Consultada a 9 de Novembro de 2009. Traduo da Autora. 16. Estes Estados integraram o quinto alargamento da UE, oficializado a 1 de maio de 2004, que resultou na entrada de dez novos membros: Chipre, Estnia, Eslovquia, Eslovnia, Hungria, Letnia, Litunia, Malta, Polnia e Repblica Tcheca. 17. Le Figaro, 14 de Junho de 2008. 18. Ver Tratado de Lisboa, Jornal Oficial da Unio Europeia, 115 C, 9 de maio de 2008 (edio em lngua portuguesa).

caminho criao de um exrcito europeu que, para alm de convocar a participao obrigatria dos jovens irlandeses, poria termo to estimada tradio de neutralidade militar. verdade que, em junho de 2008, o nmero de misses j levadas a cabo pela UE em distintos quadrantes geogrficos (i.e. nos Blcs, na frica e na sia), o estabelecimento de uma Agncia Europeia de Defesa e a apresentao do reforo da Pesd como uma das prioridades da presidncia francesa do Conselho da UE podiam ser apresentados por alguns observadores como sinais de uma gradual militarizao da UE. Todavia, tambm verdade que essa ideia no tinha qualquer correspondncia real com aquilo que tinha ficado codificado no Tratado de Lisboa. Isto porque o articulado deste acordo no modificou, no essencial, o que tinha ficado consagrado no Tratado de Nice, estipulando que a evoluo da agora denominada Poltica Comum de Segurana e Defesa (PCSD), como parte integral da PESC, deveria respeitar o carter especfico das polticas de segurana e defesa de certos Estados-membros (Artigo 42, pargrafos 2 e 7).18 O medo que o Tratado de Lisboa acabaria por, sub-repticiamente, dotar a UE de um exrcito europeu, que se desenvolveu sobretudo junto da faixa feminina da opinio pblica irlandesa, no passou disso mesmo, de um medo ou f.e.a.r. no sentido de encerrar uma falsa expectativa aparentemente real, enraizada num dficit de informao que os governantes e

A complexidade causal inerente ao referendo negativo irlands ao Tratado de Lisboa no permite falar de uma causa prima originria dos 53,4% contra o novo acordo europeu. No entanto, existe evidncia emprica sobre uma das razes para o episdio que mergulhou a UE num novo perodo de incerteza: a ideia, geradora de medo, de que a entrada em vigor do Tratado de Lisboa abriria

18

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

garantias legais que as autoridades nacionais conseguiram obter junto dos seus homlogos europeus, tendo em vista a proteo da soberania nacional em matrias to cruciais como a neutralidade militar, o aborto e as leis fiscais20. Sobre a poltica de neutralidade militar, Dublin produziu uma nova declarao unilateral que deveria ficar associada aos instrumentos de ratificao do Tratado de Lisboa. Tal declarao foi fruto de uma reviso e atualizao do contedo da Declarao Nacional sobre a Neutralidade Militar de 21 de Junho de 2002 (j aludida), luz do novo quadro de segurana e No dia 2 de outubro de 2009, o defesa criado pela PCSD.21 Tratado de Lisboa foi objeto de um segundo referendo na Irlanda Concluses que, desta vez, foi coroado com um resultado claramente positivo: Conhecida pela sua umbilical liga67,1% a favor e 32,9% contra o o histrica luta pela independnnovo pacto europeu.19 Sob o pano cia, assim como pelo seu recorte de fundo de uma severa recesso ambguo, a neutralidade irlandesa econmica, o Governo prometeu ganhou traduo numa objetiva emprego e recuperao econmi- determinao de no participao ca e os irlandeses acreditaram. em alianas militares, a qual condiEstes confiaram, igualmente, nas cionou a estratgia dos decisores polticos irlandeses em matria de poltica externa. Essa postura mili19. Ver. Financial Times, 5 de outubro 2009. tarmente neutral teve tambm implicaes no seio da Europa 20. Estas garantias ficaram plasmadas no Comunitria desde a criao da Anexo 1 das Concluses da Presidncia do Conselho Europeu de Bruxelas, realizado em Pesc, no mbito do Tratado de 18 e 19 de Junho de 2009, sob o ttulo Deciso Maastricht, at a recente codificao dos Chefes de Estado e de Governo dos 27 Ver da PCSD, no articulado do Tratado Estados da UE, reunidos em Conselho de Lisboa. Isso ficou bem patente Europeu, sobre as preocupaes do povo irlands sobre o Tratado de Lisboa. Disponvel em, no s na introduo da clusula http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_ irlandesa, na moldura legal da Pesc, Data/docs/pressdata/en/ec/108622.pdf, consul- em 1992, mas tambm na incluso tado em 9 de novembro de 2009. da mesma em todos os Tratados da 21. Esta declarao unilateral intitulada UE revistos e aprovados at ao Declarao Nacional da Irlanda (National momento atual. Essa disposio Declaration by Ireland) ficou inscrita no Anexo criou um modus vivendi, sob a 3 das Concluses da Presidncia do Conselho gide do qual floresceu a percepo Europeu de Bruxelas de junho de 2009.

lderes partidrios irlandeses favorveis ao Tratado de Lisboa no conseguiram colmatar. Em rigor, essa expectativa no tinha qualquer respaldo naquilo que a letra do Tratado de Lisboa viria a plasmar no mbito da PCSD. Tal como os resultados da consulta popular vieram confirmar, o desconhecimento da realidade dos fatos tornou-se um terreno frtil para o adensamento da desconfiana dos irlandeses sobre ao planos europeus (em curso) no domnio da segurana e defesa, e as suas repercusses negativas sobre a neutralidade militar do pas.

de que a neutralidade militar era concilivel com uma participao construtiva no processo de integrao europeia. Isto verificou-se, especialmente, no seguimento da adeso da ustria, de Finlndia e da Sucia UE, em 1995. Aps 1992 e, particularmente, sob o impacto do referendo negativo do Tratado de Nice, a neutralidade militar tornou-se uma questo incontornvel na estratgia europeia da Irlanda perante a evidncia emprica indiciando um forte apego e identificao emocional da populao a essa postura tradicional. Na realidade, a populao irlandesa nunca deixou amortecer a necessidade de salvaguardar esse aspecto imbudo de valor polticoidentitrio e securitrio, sobretudo sempre que percebeu que o mesmo no tinha sido devidamente acautelado no quadro das negociaes diplomticas realizadas em sede das instituies comunitrias. Foi assim em 2001 e em 2008 quando os irlandeses disseram No ao Tratado de Nice e ao Tratado de Lisboa, respectivamente, forando os seus altos representantes a obterem garantias legais em ordem manuteno da neutralidade militar. Aos olhos dos irlandeses, essas garantias tornaram-se cada vez mais prementes ao passo que se intensificava a percepo de um crescendo de atividade(s) no domnio da segurana e defesa, conforme atestado pelo nmero misses (militares e civis) da UE no Mundo, bem como pela criao da Agncia Europeia de Defesa, de entre outros desenvolvimentos no quadro da PCSD.

19

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Para o Sim irlands ao Tratado de Lisboa no referendo nacional realizado no dia 2 de outubro de 2009, concorreram os votos daqueles que confiaram que a neutralidade militar da irlandesa no seria afetada com a entrada em vigor do novo tratado. Essa confiana conquistada pelo governo de Dublin atravs do recurso a mais uma declarao unilateral, re-validando o comprometimento do pas com uma postura militarmente neutral, patenteia o continuado peso das especificidades nacionais na definio do enquadramento legal da PCSD - algo que, por sua vez, evidencia o carter intergovernamental dessa poltica e contm o potencial de vir confrontar a UE com renovadas dificuldades em futuros momentos referendrios. Referncias Conselho das Comunidades Europeias (2001) Tratado de Nice, Luxemburgo, Servio das Publicaes Oficiais das Comuni-dades Europeias. Conselho das Comunidades Europeias (1997) Tratado de Amesterdo, Luxemburgo, Servi-o das Publicaes Oficiais das Comunidades Europeias. Conselho das Comunidades Europeias (1992) Tratado da Unio Europeia, Luxemburgo, Servio das Publicaes Oficiais das Comunidades Europeias. Conselho Europeu de Bruxelas (2009) Concluses

da Presidncia do Conselho Europeu de Bruxelas, 18 e 19/jun. Declaration of the European Council, 21 June 2002, h t t p : / / w w w. e u 2 0 0 4 . i e / h o m e / i n d e x . a s p x ? i d =26265.Consultadaa 9/nov./2009. Fanning, Ronan Neutrality, Identity and Security: The Example of Ireland, in W.Bauwens et al (Eds.), Small States and the Security Challenge in the New Europe, Londres, Brasseys, p. 137-149. Ferreira-Pereira Laura C. (2007) Os Estados Militarmente No-Aliados na Nova Arquitectura de Segurana Europeia, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian, maro. (Srie Textos Universi-trios de Cincias Sociais e Humanas FCG/FCT). Keatinge, Patrick (1984) Irish Neutrality in the 1980s, Dublin, Institute of Public Administration. National Declaration by Ireland (21 June 2002), disponvel em http://www.foreignaffairs.irlgov.ie /home/index.aspx?id=26264 Consultada a 9 de novembro de 2009. Sharp, Paul (1990) Irish Foreign Policy and the European Community, Dartmouth, Aldershot. Tratado de Lisboa (2008) Jornal Oficial da Unio Europeia, 115 C, 9 de maio (edio em lngua portuguesa).

20

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

La cooperacin Sur-Sur de Brasil: Instrumento de poltica exterior y/o manifestacin de solidaridad internacional?
Bruno Aylln Pino
Pesquisador associado do Instituto Universitario de Desarrollo y Cooperacin. Universidad Complutense de Madrid

Iara Costa Leite


Doutoranda em Cincia Poltica no Instituto Universitario de Pesquisas de Ro de Janeiro (Iuperj)

reinta aos despus de la adopcin del Plan de Accin de Buenos Aires (Paba) de la elaborainta aos despus de la adopcin del y Plan de Accin cin del concepto de Cooperacin Tcnica de Buenos Aires (Paba) y de la elaboracin del conentre Pases en Desarrollo Tcnica (CTPD), Brasil ha concepto de Cooperacin entre se Pases en vertido en uno de los agentes ms activos de la llamaDesarrollo (CTPD), Brasil se ha convertido en uno da Cooperacin Sur-Sur El discurso as de los agentes ms(CSS). activos de laoficial, llamada como la doctrina producida por especialistas y por los Cooperacin SurSur (CSS). El discurso oficial, as informes de organizaciones internacionales, destacan como la doctrina producida por especialistas y por que el pas ni es ni tiene pretensin de convertirse en los informes de organizaciones internacionales, desun gran donante de financieros en la tacan que el pas nirecursos es ni tiene pretensin demateria. converLa gran contribucin brasilea, segn ellos, sera tirse en un gran donante de recursos financieros enla la transferencia de soluciones innovadoras para el desamateria. La gran contribucin brasilea, segn ellos, rrollola entransferencia una amplia gama de sectores y el compromisera de soluciones innovadoras para so desarrollo con nuevas en modalidades de gama cooperacin que invoel una amplia de sectores y el lucran a donantes tradicionales pases del Norte y compromiso con nuevas modalidades de cooperaorganizaciones internacionales - u otros pases en cin que involucran a donantes tradicionales pases desarrollo a favor de terceros, como es el caso de las del Norte y organizaciones internacionales u otros iniciativas surgidas en mbito Foro de Dilogo pases en desarrollo a el favor de del terceros, como es el India-Brasil-Sudfrica (Ibas). caso de las iniciativas surgidas en el mbito del Foro
1. Ver: http://aliceweb.desenvolvimento.gov.br/ El aumento de la participacin de pases en desarrollo en las exportaciones brasileas no tiene como causa nica la voluntad poltica del actual gobierno, siendo tambin explicada, por ejemplo, por la expansin china, por el proteccionismo de los pases desarrollados y por deficiencias de Brasil en relacin a mercados ms competitivos (Sennes et al., 2006).

El objetivo de este artculo es trazar un perfil histrico y actual sobre la CSS brasilea, sealando sus contribuciones y desafos. El eje sur-sur en la poltica exterior del gobierno Lula: consideraciones generales En su bsqueda de mayores niveles de autonoma en la esfera internacional y por su activismo en favor del desarrollo, el gobierno Lula ha dado prioridad a las relaciones de Brasil con otros pases del Sur. La formacin del G-20 y del Ibas, la aproximacin con pases africanos y rabes y el empeo a favor de la revitalizacin del Mercado Comn del Sur (Mercosur) y de la integracin suramericana estn entre los desdoblamientos prcticos de la poltica exterior ejecutada a partir de 2003, apuntando un nfasis renovado en la CSS (Lima y Hirst, 2006; Oliveira, 2005). La aproximacin a los pases en desarrollo puede ser tambin comprobada, por ejemplo, en los nmeros de las exportaciones brasileas y en los destinos de los viajes internacionales realizados por el presidente Lula. En 2005, por primera vez en la historia, el conjunto de pases de Amrica del Sur, Asia y frica super a la Unin Europea y Estados Unidos en lo que se refiere al destino de las exportaciones brasileas (Sennes et al, 2006). El total de los pases en desarrollo1 recibi casi el 52 por ciento de las expor-

21

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

taciones brasileas en 2008, frente aproximadamente el 41,4 por ciento en 2003. En lo que se refiere a los viajes internacionales del presidente Lula, ms del 70 por ciento tuvieron como destino a pases en desarrollo.2

La eleccin del eje sur-sur como mbito prioritario de la poltica exterior del gobierno Lula presenta la solidaridad como la principal motivacin de las iniciativas llevadas a cabo. No obstante, representantes y agencias del gobierno brasileo exponen otros propsitos adems de la promocin del desarrollo econmico y de la justicia social en los pases ms pobres, relativos a cuestiones polticas (la CSS como medio para promover la multipolaridad, la democracia y la paz, la potenciacin de la capacidad de negociacin de Brasil, de Amrica del Sur y de las dems regiones en desarrollo en la arena multilateral) y econmicas (la CSS como medio para expandir el comercio y la presencia brasilea en el mercado internacional) (Amorim, 2003, 2004 y 2005; Guimares, 2003; Lula da Silva, Algunos autores crticos ven en la 2003 y 2007a; MRE, 2007a). actual aproximacin brasilea a otros pases en desarrollo un reflejo de motivaciones solidarias con 2. Estadsticas elaboradas con base en fines antiimperialistas conectadas MRE (2007b). al Partido de los Trabajadores (PT), calificando la poltica exte3. Ver Barbosa (2006) y Lisboa (2006). Para algunos, tal aproximacin sera irre- rior de Lula de ideolgica, sesgaalista, dado el bajo potencial consumidor da y anacrnica.3 De hecho, no de los pases ms pobres y la competicin hay como negar que el estrechapor mercados entre pases en desarrollo miento de lazos con otros pases (Caetano, 2005; Sardenberg, 2005; Aylln y Viola, 2006). Para otros, lo criti- en desarrollo busque la constitucable es el alegado carcter indito de las cin de una plataforma de poltica iniciativas diplomticas del actual gobier- exterior querida por el PT desde no (Ricupero, 2005; Magnoli, 2003). su fundacin.

Algunos estudiosos de la poltica exterior brasilea sealan todava una conexin entre el estrechamiento de lazos con los pases en desarrollo y la bsqueda de apoyos para la candidatura brasilea a un puesto permanente en el Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas (Lima y Hirst, 2006; Vigevani y Cepaluni, 2007). Otras cuestiones estratgicas, como los esfuerzos para diseminar la produccin mundial de biocombustibles y la tecnologa brasilea en el rea, adems de la venta de insumos, mquinas y equipamientos producidos por empresas nacionales, tambin parecen constituir explicaciones importantes para la CSS ejecutada por el gobierno Lula. As, las iniciativas de ayuda exterior no parecen restringirse a su mbito propio, sino que configuran un instrumento de poltica exterior en la medida que se incluyen objetivos estratgicos para una mayor insercin internacional, poltica y econmica de Brasil.

La CSS, sin embargo, tuvo que ser reinterpretada frente a nuevos escenarios. El fin de la guerra fra y la aceleracin del proceso de globalizacin, por un lado, imposibilitaron que la reanudacin de la fractura Norte-Sur tuviera cmo reflejo un eventual alejamiento de los pases ricos, particularmente de los Estados Unidos (EEUU). Por otro lado, la aproximacin a otros pases en desarrollo gan fuertes dosis de pragmatismo despus de los atentados del 11 de septiembre, del unilateralismo norteamericano y de la securitizacin de la agenda internacional. Esas nuevas restricciones estructurales no haban pasado desapercibidas durante el gobierno de Fernando Henrique Cardoso, que al final de su segundo mandato (1999-2002) inici una correccin de rutas, estableciendo coaliciones con otros pases en desarrollo, como India y Sudfrica (Oliveira, 2005). Al mismo tiempo que responde a dinmicas coyunturales, en el mbito nacional e internacional, el compromiso brasileo en la CSS no es un fenmeno reciente. Ya en la dcada de los aos setenta, Brasil comenzaba a diferenciarse de otros pases del Sur en trminos de desarrollo econmico, pasando de receptor a prestador de CTI en un contexto de movilizacin intensa de los pases del Tercer Mundo a favor de iniciativas de cooperacin de corte no asistencialista y eficaces en la promocin de su desarrollo.

22

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Principios, directrices y prop- das por intereses egostas. El prinsitos de la CSS brasilea cipio de corresponsabilidad seala el carcter no asistencialista y no parternalista de las acciones conLa cooperacin internacional brasiducidas. Incorpora la idea de autolea [...] se basa en los principios de noma por la va del fortalecisolidaridad y corresponsabilidad, no miento institucional, de la aproteniendo fines comerciales o lucratipiacin o dominio (ownership) y vos. Es desligada y procura siempre de la responsabilidad (accountaactuar de acuerdo con las prioridades bility) de los beneficiarios sobre de los pases socios, mediante translos programas implementados.4
ferencia del conocimiento sin cualquier imposicin (Moreira 2005, 2).

Al ofrecer oportunidades de cooperacin, Brasil no busca el lucro o la ganancia comercial. Tampoco hay condicionalidades involucradas. Buscamos hacer realidad una visin nueva de las relaciones entre los pases en desarrollo inspirada en la comunin de intereses y en la ayuda mutua. (Amorim, 2006).

Segn el discurso oficial, la cooperacin de Brasil con otros pases en desarrollo, inspirada en la filosofa de la asociacin para el desarrollo, se sustenta en dos principios: solidaridad y corresponsabilidad. El principio de solidaridad presenta tres facetas: las bases no comerciales y no lucrativas de las acciones conducidas; la ausencia de condicionalidades; y la identidad entre las partes, que servira de base para acciones pautadas por el inters comn, en detrimento de iniciativas orienta4. Se trata de la llamada Ejecucin

Se nota, por lo tanto, que los principios que rigen la CSS brasilea se refieren a los mismos aspectos normativos que guan la CTI recibida. La nica novedad, de ningn modo trivial, est en el aspecto de la identidad, que se refiere a compartir una serie de caractersticas y desafos entre los pases del Sur, lo que aumenta las oportunidades de xito en la transferencia de soluciones para el desarrollo, y la idea de que Brasil, por compartir con sus socios un pasado colonial y perifrico y por haber sufrido injerencias de todo tipo a lo largo de su historia, no cometer los mismos errores de los pases del Norte en sus relaciones con los pases del Sur, es decir, no actuar segn intereses egostas de corto plazo, ni dejar de respetar la soberana de los socios. El siguiente discurso del presidente Lula, dirigido a embajadores africanos por ocasin del Da de frica, ilustra bien esa lgica:
Puedo deciros que Brasil puede hacer mucho ms de lo que ha hecho. Creo que la primera fase difcil, que fue la fase del prejuicio, ya la hemos superado. El qu va a hacer en frica el Presidente Lula? Por qu

tantos viajes a frica? El qu pueden comercializar los africanos? Por qu el Presidente Lula no va a Europa, no va a Japn, no va a China? Porqu durante el siglo pasado se construy la mentalidad de que debamos tener una relacin de subordinacin con las economas ricas, y no una relacin poltica, cultural, comercial, industrial con los pases pobres, para que Brasil les pudiese pasar aquello que fue el aprendizaje acumulado en nuestros 500 aos de historia. [] Y que pas del mundo, entonces, podra tener esa vocacin de aproximarse de frica ms que Brasil? Ninguno. Inclusive porque Brasil no tiene vocacin imperialista. Brasil no quiere tener vocacin hegemnica. Brasil quiere tener vocacin de asociacin, construir juntos aquello que debe ser construdo (Lula da Silva, 2007b).

Analizando el discurso sobre la CSS brasilea, se observa que el corolario central de la asociacin para el desarrollo se refiere al postulado de que el objetivo primordial de la la cooperacin prestada sera promover el desarrollo socio-econmico de los beneficiarios. Aunque parezca un objetivo solidario y desinteresado, contiene un aspecto poltico fundamental, que se refiere al modelo de sociedad que Brasil desea promover. Un segundo aspecto poltico est vinculado a los intereses de la parte prestadora de la cooperacin, que no se resumen, de ninguna forma, a objetivos instrumentales establecidos por un Estado supuestamente racional y

Nacional de Proyectos, instrumento aprobado por la Asamblea General de la ONU, en 1989, para regir los programas de cooperacin tcnica implementados en asociacin con organismos de la ONU (ABC, 2005b).

23

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

monoltico. La aproximacin con los pases africanos responde a demandas de los ms variados sectores nacionales brasileos, por ejemplo, dirigentes del Partido de los Trabajadores (PT) que predican, desde la fundacin del partido, la necesidad de una diplomacia solidaria, el inters de los empresarios o de sectores nacionales vinculados a la promocin de la igualdad racial, etc. En lo que se refiere a los intereses de Estado, los documentos y discursos oficiales subrayan que la CSS constituye un importante instrumento de poltica exterior para: proyectar una imagen moderna del pas, consolidar un papel de destaque en el mbito regional e internacional (ABC 2005b, 1) y asegurar la presencia positiva y creciente en pases y regiones de inters primordial.5 Especficamente, las acciones de CTPD conducidas en el mbito de

5. Ver: http://www.abc.gov.br/abc/ coordenacoesCGPDIntroducao.asp 6. Las dems directrices son: apoyar pro-

la ABC son regidas por directrices y prioridades establecidas por el actual gobierno. La primera de las directrices establecidas en 2004, es dar prioridad a programas de cooperacin tcnica que favorezcan la intensificacin de las relaciones de Brasil con sus socios en desarrollo, principalmente con los pases de inters prioritario para la poltica exterior brasilea.6 En cuanto a las prioridades de la CTPD en el actual gobierno han sido definidas como respuesta a los compromisos asumidos en viajes del Presidente de la Repblica y del Canciller, debiendo orientarse geogrficamente a los pases de Amrica del Sur, Hait, pases de frica, en especial los de lengua portuguesa, y Timor Oriental, los dems pases de Amrica Latina y Caribe y el apoyo a la Comunidad de Pases de Lengua Portuguesa (CPLP). Se afirma tambin el necesario incremento de las iniciativas de cooperacin triangular con pases desarrollados (a travs de sus respectivas agencias) y organismos internacionales.7 En su discurso de toma de posesin en 2003, Lula afirm que la gran prioridad de la poltica exterior durante el Gobierno sera la construccin de una Amrica del Sur polticamente estable, prspera y unida, con base en ideales democrticos y de justicia social (Lula da Silva, 2003). Ese discurso es reproducido por los documentos y voces oficiales de la CSS brasilea. Segn el ex-director de la ABC, Luiz Henrique Pereira da Fonseca, tal priorizacin refleja un objetivo estratgi-

co de seguridad nacional. Ningn pas puede sentirse seguro al lado de vecinos descontentos. Por esta razn debemos estimular medidas destinadas a la integracin de Suramrica y desanimar iniciativas, nuestras y de nuestros socios, que puedan constituir amenazas a este anhelado objetivo (Pereira da Fonseca, 2008: 67). En efecto, la mayor parte de los recursos de la CSS brasilea que tiene a los vecinos suramericanos como destino est concentrada en Paraguay (28,30 por ciento) y en Bolivia (17,14 por ciento) (MRE, 2007a) pases que, al mismo tiempo en que necesitan de ms recursos exteriores por presentar menor grado de desarrollo relativo, abrigan a una amplia comunidad de brasileos y poseen acuerdos de suministro de energa con Brasil. Los gobiernos de estos pases han amenazado con perjudicar los intereses brasileos en el caso de que no haya una mayor equidad en la distribucin de los beneficios de las relaciones bilaterales. Siendo as, la cooperacin brasilea con Bolivia y Paraguay desempea la funcin de evitar una ruptura que lleve a la expulsin de los emigrantes brasileos, por un lado y a la privacin de importantes fuentes energticas, por otro. Hay que sealar que, si bien el discurso oficial destaca la prioridad de Amrica del Sur en la poltica exterior brasilea, eso no se refleja en el perfil de la cooperacin prestada por el pas. frica concentra la mayor parte de los recursos de la cooperacin brasilea (ms del 52 por ciento invertidos en 125 proyectos), mientras

yectos vinculados, sobretodo a programas y prioridades nacionales de desarrollo de los pases receptores; canalizar los esfuerzos de la CTPD a los proyectos de mayor repercusin y mbito de influencia, con efecto multiplicador pero intenso; privilegiar proyectos con mayor alcance de resultados; apoyar, siempre que sea posible, proyectos con contrapartida nacional y/o con participacin efectiva de instituciones socias; establecer asociaciones preferentemente con instituciones genuinamente nacionales.
7. Ver: http://www.abc.gov.br/abc/ coordenacoesCGPDIntroducao.asp

24

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

que Amrica del Sur aparece en segundo lugar (119 proyectos y el 18,36 por ciento de los recursos). El pas que recibe el mayor volumen de recursos es Hait. Podemos formular varias hiptesis sobre los propsitos actuales de la CSS brasilea en base al cruzamiento de los nmeros referentes a proyectos y acciones y de aspectos ms amplios de la poltica exterior durante el gobierno Lula. La concentracin en pases africanos, por ejemplo, desempea no slo la funcin moral de res8. Ese objetivo tambin integrara el conjunto de los propsitos brasileos en la cooperacin prestada a pases de Amrica Central, donde ms del 13 por ciento de los recursos invertidos por Brasil son destinados al sector de la energa (MRE, 2007a). 9. Ese objetivo tambin integrara el conjunto de los propsitos brasileos en la cooperacin prestada a pases de Amrica Central, donde ms del 13 por ciento de los recursos invertidos por Brasil son destinados al sector de la energa (MRE, 2007a). 10. En palabras del presidente Lula: Veo en el programa de biocombustibles la gran posibilidad de atender al mundo desarrollado con energa renovable, energa limpia, energa generadora de millones de empleos. Servir y atender al mundo desarrollado que, obligatoriamente, tendr que contribuir a la descontaminacin del planeta (Lula da Silva, 2007b). 11. Ver, por ejemplo, Visentini y Pereira

catar deudas histricas por su valiosa contribucin a lo que es hoy da la multitnica nacin brasilea (Pereira da Fonseca 2008, 67).8 Tambin guarda relacin con intereses econmicos de Brasil, como los vinculados a la expansin de la produccin mundial de biocombustibles.9 Al mismo tiempo en que la asociacin en esta rea tiene gran potencial de contribuir a una mayor insercin econmica internacional de los pases africanos10 tambin puede generar una serie de ganancias importantes para el desarrollo de Brasil, que no transferira slo tecnologa, sino que vendera las mquinas, insumos, equipamientos y unidades vinculadas a la produccin de biodiesel y etanol. Algunos analistas sealan tambin que la cooperacin de Brasil con frica sucede en un contexto de competicin, con China e India, por mercados y recursos naturales del continente, destacadamente sus fuentes energticas.11 El principal indicador de la relevancia econmica de los pases africanos para los negocios brasileos sera el aumento espectacular de la corriente comercial entre Brasil y frica, que prcticamente se quintuplic entre 2003 y 2008 (pasando de poco ms de 6.000 millones de dlares a casi 30.000 millones).12

minera (Vale do Rio Doce), entre otras, han pasado a invertir cada vez ms en el continente y en otras regiones en desarrollo. El protagonismo de la cooperacin brasilea en la cualificacin profesional en otros pases en desarrollo puede contribuir an ms a la ampliacin de esas inversiones en el futuro, con la formacin de recursos humanos locales. Finalmente, la cooperacin con los pases africanos y con otros pases del Sur guarda relacin con la bsqueda de apoyos para que Brasil ocupe eventualmente un puesto permanente en el Consejo de Seguridad de la ONU. Es tambin esa bsqueda la que pauta la priorizacin, en la prctica, de Hait como destino de la mayor suma de los recursos de la cooperacin brasilea. La idea no es slo recolectar el apoyo de los beneficiarios, sino particularmente el de los pases del Norte, de los cules Brasil espera un reconocimiento por sus contribuciones al mantenimiento de la paz por la va del estmulo al desarrollo de los pases afectados por conflictos civiles, y no por la va de operaciones restringidas al mbito militar. En el discurso oficial, la promocin del pas a la condicin de global player es tratada como parte de iniciativas ms generales a favor de la democratizacin de las relaciones internacionales, de forma que el Sur tenga mayor poder de decisin en las instancias decisorias globales y consiga reunir los esfuerzos necesarios para avanzar en su desarrollo. Sin embargo, no hay como negar que,

Aunque no hayan sido divulgados datos oficiales sobre las inversio(s/d) y Schlger (2007). nes brasileas en frica, el hecho es que, con el apoyo del actual 12. Informaciones disponibles en la web del Ministerio de Desarrollo, Industria y gobierno, las empresas brasileas del sector de la energa (Petrobrs), Comercio Exterior. Ver: http://www.de senvolvimento.gov.br/sitio/interna/inter- construccin (Odebrecht, Andrade na.php?area=5&menu=1817&refr=576 Gutierrez, Camargo Corra) y

25

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

adems de buscar la realizacin de los intereses comunes de desarrollo, Brasil intenta promover una imagen de prestigio al ofrecer asistencia a pases de menor desarrollo relativo. Por lo tanto, a pesar de que la CSS brasilea se funda en la filosofa de la asociacin para el desarrollo y en los principios de solidaridad y corresponsabilidad, los propsitos vinculados a ella no se resumen, de manera exclusiva, al objetivo de contribuir al desarrollo de los pases beneficiados. En resumen, como vimos, la coopera13. Los siguientes sectores son: legislativo (6,41 por ciento); medio ambiente (4,29 por ciento); energa (3,72 por ciento); administracin (1,36 por ciento); deportes (2,11 por ciento); planificacin urbana (1,97 por ciento); cultura (0,97 por ciento); defensa civil (0,91 por ciento); otros (5,25 por ciento) (MRE, 2007a). 14. Ver: http://www.senai.br/br/institucional/snai_coo.aspx.

15. La institucin ms activa en la cooperacin brasilea en salud es la Fundacin Osvaldo Cruz (Fiocruz), creada en 1900 para combatir los grandes problemas de salud pblica en Brasil. A lo largo de su historia, la Fiocruz, hoy vinculada al Ministerio de Salud, se volvi un centro de conocimiento de la realidad brasilea y de valorizacin de la medicina experimental. Actualmente, abriga actividades que incluyen el desarrollo de investigaciones, la prestacin de servicios hospitalarios y ambulatorios de referencia en salud; fabricacin de vacunas, medicamentos, reactivos y kits de diagnstico; la enseanza y la formacin de recursos humanos; la informacin y la comunicacin en salud, ciencia y tecnologa; el control de la calidad de productos y servicios; y la implementacin de programas sociales. Ver: http://www.fiocruz.br/ cgi/cgilua.exe/sys/start.htm?tpl=home

cin brasilea, como instrumento por ciento) (MRE, 2007a).13 de la poltica exterior, desempea tres funciones adicionales: la pre- En el sector de la calificacin profeservacin de los intereses del pas, sional, el gobierno brasileo acta la competicin por mercados y la en asociacin con un conjunto de instituciones nacionales, con un obtencin de prestigio. papel destacado para el Servicio Contribuciones de la CSS Nacional de Aprendizaje Industrial brasilea (Senai), que participa en la impleEl hecho de que Brasil, as como mentacin de proyectos de reestruclos donantes tradicionales y otros turacin de sistemas de educacin donantes emergentes, busque rea- profesional y de centros de formalizar intereses nacionales al pres- cin profesional en Angola, Cabo tar asistencia tcnica, no debe Verde, Colombia, Guinea-Bissau, hacernos olvidar las contribucio- Paraguay y Timor Oriental.14 nes del pas a la prctica de la CSS En el rea de la salud pblica, las en general. Destacamos tres de iniciativas de cooperacin conduellas: la transferencia de buenas cidas por la ABC en asociacin prcticas en varios sectores; la con el Ministerio de Salud engloparticipacin de mltiples actores, ban acciones que van desde el tanto en el mbito nacional como combate a enfermedades (como el en el internacional; y el comproSida y la malaria) a la asistencia miso en acciones regionales, intetcnica en materia de gestin de rregionales y multilaterales a hospitales e implantacin de sisfavor del desarrollo. temas nicos de salud.15 El ejemplo ms citado es el programa de Buenas prcticas combate y prevencin al Sida, Segn el discurso oficial, la CSS que obtuvo gran xito en pases brasilea no se basa en amplias africanos y latinoamericanos, donaciones de recursos moneta- donde Brasil financia proyectos rios, sino en la transferencia de un piloto para la capacitacin de conjunto de conocimientos tcni- recursos humanos en el manejo cos y de soluciones que tuvieron clnico y en la logstica de distriimpacto positivo sobre el desarro- bucin de medicamentos retrovillo brasileo y que pueden ser rales, adems de proporcionar replicadas en pases con desafos asistencia tcnica y donar medicisemejantes. Datos del ao 2007 nas (ABC, 2005b). indican que las reas que reciben Las acciones en materia agropela mayor parte de los recursos bra- cuaria abarcan desde la transfesileos destinados a la CTPD son: rencia de tecnologas para la procualificacin profesional (22,40 duccin de biocombustibles y alipor ciento); salud pblica (18,79 mentos en zonas tropicales a la por ciento); agropecuaria (14,86 organizacin de las cadenas propor ciento); educacin (10,23 por ductivas agrcolas nacionales. El ciento); y desarrollo social (6,70 agente central de la CSS brasilea

26

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

en este sector es la Empresa Brasilea de Investigacin Agropecuaria (Embrapa), que posee acuerdos bilaterales de cooperacin tcnica con casi 50 pases en cuatro continentes (Exmann, 2008) y ejecuta el 65 por ciento de
16. La Embrapa desarroll um trabajo pionero en el cerrado, un ecosistema de Brasil, al elaborar una mezcla de fsforo y cal que transform una regin considerada inutilizable durante siglos en el cinturn verde brasileo. La emergencia del cerrado fue considerada una de las mayores conquistas de la ciencia de la agricultura del siglo XX. En 2006, dos cientficos brasileos vinculados a la Embrapa recibieron el World Food Prize (Rohter, 2007). Creada en 1973 como empresa pblica de derecho privado, la Embrapa fue concebida para desarrollar tecnologas y elevar la produccin agrcola en Brasil. En tres dcadas, la institucin, con el apoyo de la cooperacin recibida, se hizo lder mundial en investigaciones sobre agricultura tropical, contribuyendo a la transformacin de Brasil en una potencia agrcola. La empresa desarroll, por ejemplo, 40 variedades tropicales de soja, un cultivo de regiones templadas y cuyo ranking mundial de exportacin es actualmente liderado por Brasil. La Embrapa tambin est enfocando sus actividades de investigacin en el rea de la bioenerga, habiendo identificado 30 tipos de plantas de las cules puede derivar combustibles. Ver: http://www.embrapa.br/ 17. La apertura de la oficina de la Embrapa en frica y de la oficina en Venezuela represent el inicio de un modelo diferente de actuacin internacional de la empresa, cuyo objetivo central dej de ser el cambio tecnolgico, dada la hegemona brasilea en el rea, cediendo espacio a la cooperacin de cuo humanitario y conectada al agronegocio (Agencia Estado, 2008; Izique, 2008). 18. Informaciones detalladas en la web de la ONG: http://www.vivario.org.br/

los proyectos de la ABC en el rea de agricultura tropical (Embrapa, 2009).16 En virtud del aumento de las demandas por sus servicios, la empresa instal oficinas en Ghana en 2006 (Embrapa-frica) y en Venezuela, en 2008, como embrin de la futura EmbrapaAmrica Latina.17 En educacin, cabe destacar las acciones conjuntas reflejadas en los programas brasileos Alfabetizacin Solidaria y Bolsa Escuela en los pases de lengua portuguesa. Con proyectos como el Alfabetizacin Solidaria en Cabo Verde y Santo Tom y Prncipe y Alfabetizacin Comunitaria en Timor Oriental, adems del Programa de Alfabetizacin de Jvenes y Adultos en Mozambique, Brasil contribuye a la instalacin de clases y grupos de alfabetizacin, la capacitacin de profesores y coordinadores locales y la elaboracin y modernizacin de materiales didcticos. En el mbito del desarrollo social, el empeo del actual gobierno brasileo en rescatar el papel del Estado en la materia, asocindola al desarrollo econmico, result en acciones nacionales en diversos temas (Seguridad alimentaria y nutricional, Derecho a la Alimentacin, Agricultura Familiar, Reforma Agraria, Pesca Artesanal y dilogo con la Sociedad Civil), que pasaron a integrar el conjunto de las iniciativas de cooperacin de Brasil con otros pases en desarrollo (ABC, 2007a). Programas como Hambre Cero y Bolsa Familia ganaron reconocimiento internacional y se convirtieron en referencia en la elaboracin de pro-

gramas similares en otros pases. Participacin de mltiples actores Adems de actuar en varios sectores, la CSS prestada por Brasil moviliza una diversidad de socios nacionales e internacionales. Se estima que ms de 120 instituciones nacionales, entre ministerios, secretaras, fundaciones, universidades, centros de investigacin, empresas y organizaciones no gubernamentales estn involucradas actualmente en las iniciativas oficiales brasileas de CTPD. Los principales socios nacionales son, en este momento, el Senai, la Embrapa y la Fundacin Oswaldo Cruz (Fiocruz). La inclusin de sectores vinculados a la sociedad civil en la formulacin y conduccin de proyectos de cooperacin internacional es particularmente importante al sealar una tendencia de descentralizacin en la poltica exterior brasilea, tradicionalmente criticada por la falta de participacin social. La sociedad civil brasilea es convocada no slo para participar en proyectos elaborados en la esfera estrictamente gubernamental. Muchas veces las buenas prcticas surgen en el mbito de iniciativas sociales que, una vez alcanzan el xito, pueden pasar a ser replicadas en otros pases por la va de la asociacin entre gobiernos y la entidad responsable de las iniciativas. Es el caso, por ejemplo, de la organizacin no gubernamental Alfabetizacin Solidaria, que participa en proyectos mencionados en la seccin anterior y Viva Ro, que realiza actualmente una serie de acciones en Hait.18

27

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Una novedad llamativa en este panorama es la creciente participacin de las universidades brasileas y de las instituciones que configuran su sistema nacional de investigacin cientfica en diferentes proyectos de cooperacin internacional.19 Este papel ha sido reconocido por el gobierno
19. Ejemplos de esta nueva realidad son los proyectos con participacin de las agencias Capes (Coordinadora de Perfeccionamiento del Personal de Educacin Superior) y del CNPq (Consejo Nacional de Investigacin) o el envio de profesores, investigadores y tcnicos de las Universidades de San Carlos, Federal de Viosa, Brasilia, Sudeste de Baha, Federal Rural de Ro de Janeiro, Federal de Santa Mara y Gama Filho, entre otras, a proyectos ejecutados en Guinea Bissau, Mozambique, Hait, Bolivia, Timor Oriental, Honduras o Namibia. (MRE, 2007a) 20. Palabras del ex-director de la ABC, embajador Pereira da Fonseca, en el simposio El papel de las Universidades brasileas en la poltica exterior en el mbito de la cooperacin tcnica, Brasilia, Asesoria de Comunicacin de la UNB, 15 de junio de 2007. 21. En breve, se establecern asociaciones con: los EEUU, para la lucha contra la malaria en Santo Tom y Prncipe y para la modernizacin del sistema legislativo de Guinea-Bissau; Francia, para la cooperacin agrcola en frica, especialmente en Mozambique y en Camern; con Italia, pas con el cual ya fue firmado un Memorando de Entendimento para la realizacin de actividades en terceros pases; con Noruega, en beneficio de Angola y Guinea - Bissau (Pereira da Fonseca, 2008); y con Alemania, cuyo ministerio para la Cooperacin Econmica y el Desarrollo (BMZ) clasific a Brasil como pas-ancla, demostrando inters en aprovechar la importancia regional del pas como catalizador de nuevas iniciativas de cooperacin. (Schlger, 2007).

brasileo que interpreta la actuacin universitaria como un gran apoyo al desarrollo de la cooperacin internacional y como un instrumento para ampliar la visibilidad brasilea en el exterior y diseminar los conocimientos e innovaciones desarrollados en el pas en actividades como la educacin de adultos, la implantacin de universidades pblicas, la definicin de los sistemas de educacin superior, la formacin y la capacitacin tcnica o la transferencia de ciencia y tecnologa (Pereira da Fonseca, 2007).20 La CSS brasilea tambin est involucrando, cada vez ms, a organizaciones internacionales y agencias de cooperacin de pases industrializados, lo que hace de Brasil uno de los grandes protagonistas de la llamada cooperacin triangular. La asociacin con donantes tradicionales fue una forma que el pas encontr de sortear la escasez de recursos nacionales y de acompaar el aumento de las demandas hacia la cooperacin brasilea (ABC, 2005b), al mismo tiempo que representa el reconocimiento explcito de la excelencia y de la efectividad operacional de la cooperacin tcnica prestada por la ABC (Pereira da Fonseca, 2008:73). La modalidad triangular de cooperacin est adquiriendo relevancia en Hait, donde Brasil se ha asociado con Canad (inmunizacin), Espaa (recuperacin ambiental y promocin del desarrollo agroforestal sostenible), el

Fondo de Poblacin de las Naciones Unidas (FNUAP), en el combate a la violencia contra las mujeres, el Banco Mundial (programas de merienda escolar y manejo de residuos slidos) y la Organizacin Internacional del Trabajo (OIT) para el combate al trabajo infantil (ABC, 2006; Pereira da Fonseca, 2008).21 Hait, antes del devastador terremoto de enero de 2010, fue el escenario para el desarrollo de la ms reciente de las modalidades de cooperacin, la que involucra a dos o ms pases en desarrollo en beneficio de un tercero. Es el caso, por ejemplo, de la asociacin entre Brasil y Argentina en el proyecto de construccin de cisternas para la produccin de hortalizas y otros cultivos; y del proyecto Colecta de Residuos Slidos: una herramienta para reducir la violencia y los conflictos en CarrefourFeuilles, cuya primera fase fue financiada por el Fondo IBAS para el Alivio del Hambre y de la Pobreza y recibi el premio de Naciones Unidas como mejor iniciativa de CSS en 2006. El Fondo Ibas, creado en 2004, ya financi otras dos acciones: la fase I del proyecto Desarrollo de la Agricultura y de la Pecuaria en Guinea-Bissau (3/2005-6/2007), que, segn el PNUD, ayud a mejorar la dieta de la poblacin local al introducir semillas adaptadas a la estacin lluviosa; y el proyecto de Rehabilitacin del Puesto Sanitario de Covoada (isla de San Nicols, Cabo Verde), que reform

28

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

la unidad bsica de salud de la Adems, el gobierno brasileo destina recursos financieros para comunidad.22 instituciones regionales y multilaCompromiso en iniciativas terales de cooperacin, que se regionales, interregionales y invierten en una amplia gama de multilaterales esfuerzos de desarrollo. Es el caso, por ejemplo, del ya mencioAunque en escala reducida, la nado Fondo IBAS para el cual CTPD brasilea tambin viene India, Brasil y Sudfrica se comdestinando recursos y asistencia prometieron a destinar, indivitcnica para el fortalecimiento de dualmente, un milln de dlares instituciones regionales y multilapor ao,24 y del Fondo de terales integradas por pases en Convergencia Estructural del desarrollo. En el mbito del Mercosur (Focem), creado en Mercosur, la ABC coordina y 2006 para disminuir las asimetras financia, por ejemplo, un proyecentre los Estados miembros. El to, ejecutado en asociacin entre gobierno brasileo aport el 70 el MRE y la Secretara General por ciento de los 250 millones de del bloque de integracin, que dlares del fondo, el cual benefitiene por objetivo elaborar diagcia, prioritariamente, la ejecucin nsticos sobre el proceso de intede proyectos en Paraguay y gracin productiva del Mercosur Uruguay (Vaz, 2008). (MRE, 2007a).23 La CSS brasilea tambin est participando en el El compromiso en iniciativas proyecto de Fortalecimiento del que sobrepasen el mbito estricSecretariado Ejecutivo de la tamente bilateral, tales como la CPLP, que concentra esfuerzos cooperacin triangular trilateral, en la reestructuracin del sistema regional, interregional y multilade informtica, en la complemen- teral, es sealado en la literatura tacin de los servicios de comuni- sobre la ayuda exterior como cacin social y en la organizacin fundamental para minimizar los del sistema de archivos del rgano intereses cortoplacistas de los de la comunidad (ABC, 2005c). donantes, para priorizar el desarrollo de los beneficiarios y garantizar la sostenibilidad de la 22. Ver: http://www.mre.gov.br/index. php?option=com_content&task=view&i cooperacin.25
d=2003&Itemid=1564. 23. Un panorama y evaluacin de la cooperacin tcnica y econmica brasilea en el mbito de la integracin mercosurea y sudamericana en Vaz (2008). 24. Ver: http://www.mre.gov.br/index. php?option=com_content&task=view&i d=2003&Itemid=1564. 25. Ver, por exemplo, Kaul et al (1999).

practicada por los gobiernos brasileos, destacadamente a partir del ao 2000 y sensiblemente intensificada desde 2003. Es fruto tambin de la ampliacin de las agendas promovida por medio de las comisiones bilaterales, a partir de la induccin de la diplomacia presidencial y ministerial (Vaz, 2008: 26). Segn el autor, ese mismo proceso de oferta de cooperacin asociada particularmente a los encuentros presidenciales sucede tambin en relacin a otros pases en desarrollo (Vaz, 2008:26). Es decir, aunque Brasil sea reconocido internacionalmente como uno de los grandes protagonistas de la CSS en la actualidad, por los motivos ya expuestos, se puede decir que, 40 aos despus del surgimiento de las primeras iniciativas de prestacin de asistencia tcnica, el pas an no posee una poltica consolidada de cooperacin con otros pases del Sur. Consideraciones Finales El empeo de Brasil en transferir tcnicas accesibles y eficaces en la promocin del desarrollo a otros pases del Sur, sin tener por finalidad el lucro o el establecimiento de condiciones, constituye, segn voces oficiales y de muchos analistas, una importante contribucin del pas a la CSS en general. De forma diferente a los principales donantes emergentes, como China e India, Brasil no estara guiado por intereses polticos y econmicos de corto plazo, y si por la realizacin de intereses comunes a favor del desarrollo,

En el caso de Brasil, este ltimo aspecto adquiere una relevancia particular. Segn destaca Vaz, las acciones brasileas de cooperacin tcnica con los vecinos sudamericanos, por ejemplo, reflejan en gran medida, impulsos y demandas provenientes de una activa diplomacia presidencial y ministerial en la regin que es

29

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

sin que eso implique la reproduccin de la brecha Norte-Sur y del tercermundismo caracterstico de la guerra fra. En efecto, el compromiso creciente de donantes tradicionales en la CTPD brasilea seala una bsqueda de soluciones pragmticas para el desarrollo socioeconmico de los pases de renta baja, al mismo tiempo que constituye un indicador del compromiso ms amplio con el multilateralismo. No obstante, como Estado de tradicin perifrica en el sistema internacional, Brasil an parece esconder, de propsito o no, visiones anacrnicas en relacin a aspectos prcticos y normativos ms amplios de la llamada cooperacin para el desarrollo. Eso queda claro, en primer lugar, cuando observamos que su diplomacia insiste en tratar a la CSS como sinnimo de CTPD, reproduciendo una especie de trauma
26. rgano del gobierno federal brasileo es uno de los mayores bancos de fomento del mundo. El BNDES fue fundado en 1952 y, actualmente, es el principal instrumento de financiacin de largo plazo para la realizacin de inversiones en todos los segmentos de la economa brasilea. Una de sus reas de actuacin es la Exportacin e Insercin Internacional. El BNDES ha financiado, entre otras, la expansin de la capacidad de transporte de gaseoductos en Argentina, las centrales hidroelctricas de San Francisco, en Ecuador, y de la Vueltosa, en Venezuela, as como la ampliacin de los metros de Santiago y Caracas; Ver: http://www.bndes.gov.br/SiteBNDES/bn des/bndes_pt.

tercermundista en relacin a la cooperacin orientada a la formacin de infraestructuras y al estmulo de intercambios comerciales, la cul qued asociada, en las dcadas de 60 y 70, al asistencialismo de los pases del Norte. Sin embargo, eso no significa que el gobierno brasileo no est comprometido en iniciativas de cooperacin financiera en materia de infraestructura y comercio. El Banco Nacional de Desarrollo Econmico y Social (BNDES),26 por ejemplo, posee una cartera de inversiones en Amrica del Sur que suma 15.600 millones de dlares segn los datos ms recientes divulgados por la prensa (Leo, 2009). La gran cuestin es que, al contrario de la CTPD brasilea, la cooperacin conducida por el BNDES, as como otras iniciativas, como el Programa de Crdito a la Exportacin (Proex),27 es de corte reembolsable y demanda la adhesin de los beneficiarios a varias condicionalidades, siendo la primera de ellas la obligatoriedad de que los recursos sean utilizados para comprar bienes y contratar servicios de empresas brasileas. En segundo lugar, Brasil, al contrario de donantes tradicionales y de otros grandes donantes emergentes, rechaza contabilizar en sus informes sobre CSS iniciativas humanitarias y de perdn o alivio (por la va de la disminucin de los tipos de inters) de las deudas de pases de renta baja, que seran formas de ayuda asistenciales y no promoveran, de hecho, el desarrollo de los beneficiarios.

Nuevamente, eso no significa que el pas no acte activamente en esas materias. Por ejemplo, Brasil perdon, ntegramente o en parte, las deudas de varios pases africanos y latinoamericanos, como Bolivia, Cabo Verde, Cuba, Gabn, GuineaBissau, Mauritania, Mozambique, Nicaragua, Nigeria o Tanzania. Hasta el ao 2006, el total de descuentos concedidos por Brasil a pases pobres altamente endeudados y a otros pases en desarrollo sumaron la cifra de ms de 1.250 millones de dlares (Presidencia de la Repblica, 2007). En tercer lugar, desde el mbito acadmico algunos autores reclaman la necesidad de que, en la medida en la que se convierta cada vez ms en pas fuente de ayuda para el desarrollo, Brasil participe en los foros de coordinacin en el seno del CAD donde tiene estatus de observador (Landau 2008, 113). Sin embargo, existen algunas dudas sobre la aceptacin del papel coordinador del CAD/OCDE por parte del actual gobierno brasileo. En efecto, el seguimiento realizado de la participacin de Brasil en el Foro de Alto Nivel sobre la Eficacia de la Ayuda, en septiembre de 2008, en Accra, mostr una postura agresiva y crtica de la diplomacia brasilea frente al proceso y, ms an, frente a la Declaracin de Pars (John de Sousa, 2008). La postura oficial en relacin a la agenda de eficacia es que la CTPD practicada por Brasil constituye un acto soberano de solidaridad, [...] no debe someterse a reglas que se destinan a pases donantes, en el mbito de

27. Ver: http://www.fazenda.gov.br/sain/ temas/proex.asp.

30

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

la asistencia Norte-Sur, como las constantes en la Declaracin de Pars, tal y como afirm el ex-director de la ABC. Sin embargo, el diplomtico reconoce que Brasil estimula la aplicacin de esos principios (apropiacin, responsabilidad, etc.) que no son exclusivos de los pases del CAD/OCDE y que han sido defendidos en documentos de la ONU (Pereira da Fonseca 2008, 76). Creemos, no obstante, que antes de estar referida a una cuestin de soberana, la resistencia de Brasil en no aceptar las directrices del CAD se explica por la dispersin institucional de las iniciativas de cooperacin actualmente ejecutadas por el pas y por la ausencia de un sistema unificado de contabilidad de los recursos financieros dedicados a la CSS. Los propios gestores de la cooperacin brasilea tienen dificultades en cuantificar el monto de los recursos movilizados por las iniciativas de cooperacin tcnica y cientfica. Segn Vaz: Eso se asocia a una caracterstica estructural del aparato gubernamental brasileo que es un grado de autonoma relativamente alto por parte de las instancias ministeriales, conjugado a espacios y mecanismos limitados y muchas veces informales de coordinacin, lo que resulta en dificultades de acompaamiento y direccin de esfuerzos (Vaz 2008, 29). En este punto debe sealarse que el desconocimiento del montante de recursos dedicados a la CSS representa un factor limitador para el gobierno brasileo, obstaculizando el reconocimiento de la contribucin de Brasil al desarrollo internacional y disminuyendo los niveles de transparencia y de rendicin de cuentas, muy bajos en este momento. Definir con claridad el volumen de los recursos que los pases del Sur dedican a CSS es imprescindible para el establecimiento de comparaciones internacionales de esfuerzos solidarios que, posiblemente, sonrojen a muchos pases del Norte. Si el pas consigue tener xito en la elaboracin de una poltica de Estado en materia de CSS, que no se limite a la visin del ministerio de Exteriores sino que incluya otras burocracias ministeriales, regionales y locales, y que cuente con el apoyo de la sociedad civil, habr hecho entonces una contribucin an mayor, que servir de ejemplo a los dems pa-

ses que, como Brasil, ofrecen cooperacin internacional: la demostracin prctica de que un pas democrtico y en desarrollo puede ayudar a promover la mejora sostenible de las condiciones socioeconmicas de los pases ms pobres. La restriccin de la CSS, sea a la mera cuestin de la solidaridad entre pases del Sur, sea a los aprendizajes mutuos en el mbito estrictamente tcnico, obstaculiza el complejo proceso de intercambios que tambin atiende a intereses nacionales de los pases en desarrollo oferentes de cooperacin, sin que eso implique necesariamente asistencialismo o distribucin desigual de las ganancias de la cooperacin. La realizacin de esos intercambios es importante porque resulta decisiva para la continuidad de las prcticas de la CSS y, en el largo plazo, puede contribuir a que iniciativas hoy difusas y puntuales puedan eventualmente evolucionar hacia la formacin de estructuras ms duraderas de cooperacin que tengan como objetivo central promover el desarrollo. Referencias ABC, Agncia Brasileira de Cooperao (2005a) Diretrizes para o Desenvolvimento da Cooperao Tcnica Internacional Multilateral e Bilateral, fev. Disponible en:http://www.abc.gov.br/noticias/ banco_noticias.asp?id_Localizacao=3 ___ (2005b) O que a ABC?`, Via ABC, jul. Disponible en: http://www.abc.gov.br/noticias/banco _noticias.asp?id_Localizacao=3 ___ (2005c) A cooperao com os pases de lngua portuguesa`, Via ABC, out. Disponible en: http://www.abc.gov.br/noticias/banco_noticias.asp?id _Localizacao=3 ___ (2005d) Cooperao Tcnica Brasileira no Haiti`, Via ABC, dez. Disponible em: http://www.abc .gov.br/noticias/banco_noticias.asp?id_Localizacao=3 ___ (2005e) Timor-Leste: Cooperao para o desenvolvimento`, Via ABC, nov. Disponible en: http://www. abc.gov.br/noticias/banco_noticias.asp?id_Localizacao=3 ___ (2006) Cooperao Tcnica com Pases Desenvolvidos. Instrumento de desenvolvimento nacional e de impulso Cooperao Sul-Sul`, Via ABC, mar. Disponible en: http://www.abc.gov.br/ noticias/banco_noticias.asp?id_Localizacao=3

31

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

___ (2007a) Desenvolvimento social: um tema da cooperao tcnica brasileira`, Via ABC, jul. Disponible en: http://www.abc.gov.br/noticias/ banco_noticias.asp?id_Localizacao=3 Agncia Estado (2008) PAC da EMBRAPA vai elevar investimento em pesquisa`, Entrevista com o presidente da EMBRAPA, Slvio Crestana. 18 feb. Disponible en: http://www.peabirus.com.br/redes/ form/post?pub_id=11051 Amoriam, Celso (2006) A cooperao como instrumento da poltica externa brasileira`, Via ABC. jun. Disponible en: http://www.abc.gov.br/noticias/banco _noticias.asp?id_Localizacao=3 ________ (2005) Poltica Externa do Governo Lula: os dois primeiros anos. Anlise de Conjuntura OPSA, n.4, mar. Disponible en: http://observatorio.iuperj.br/ artigos_resenhas/Artigo%20Celso%20Amorim.pdf ________ (2004) Conceitos e estratgias da diplomacia do Governo Lula`, Revista DEP, n.1, v.1, oct/dic. ________ (2003) Discurso proferido por ocasio da Transmisso do Cargo de Ministro de Estado das Relaes Exteriores. Braslia, 1 ene. Disponible en: http://www.mre.gov.br/portugues/politica_externa/dis cursos/discurso_detalhe3.asp?ID_DISCURSO=2032 AyllAyllon, Bruno & Viola, Eduardo (2006) Lula y el dficit de realismo estratgico en poltica exterior`, Poltica Exterior n.133, sep./oct. p.123-134. Barbosa, Rubens Antonio (2006) Diplomacia em tempos de mudanza`, 11/abr. Disponible en: http://www.rbarbosaconsult.com.br/artigo_diplomacia _em_tempos_de_mudanca.asp Caetano, Jos R. (2005) Um pas cada vez mais isolado`, Exame, 4/oct. Disponible en: http://portalexame.abril.com.br/revista/exame/edicoes/0853/economia/m0078172.html Cervo, Amado L. (1994) Socializando o desenvolvimento; uma histria da cooperao tcnica internacional do Brasil`, Revista Brasileira de Poltica Internacional v.37 n.1, p. 37-63. DCI (2007). Brasil implantar agrovila na Nigria para etanol e biodiesel`. DCI, 24/ mai. Disponible en: http://brasilbio.blogspot.com/2007/05/brasil-implantar-agrovila-na-nigria.html Embrapa (2009) Atuao da Embrapa no exterior condecorada pelo Itamaraty` . 13/ mai. Disponible en: http://www.embrapa.br/imprensa/noticias/2009/maio/

2a-semana/atuacao-da-embrapa-no-exterior-e-condecorada-pelo-itamaraty/?searchterm=65% Exmann, Fernando (2008) Especial: Atuao da EMBRAPA vira instrumento de poltica externa`, Reuters, 10/jul. Disponible en: http://www.estadao. com.br/nacional/not_nac203862,0.htm Guimares, Samuel Pinheiro (2003) Discurso proferido por ocasio da transmisso do cargo de secretrio-geral das Relaes Exteriores. Braslia, 9/ene. Disponible en: http://www.mre.gov.br/index.php? Itemid=64&id=19&option=com_ content&task=view HLC, High-Level Committee on the Review of Technical Cooperation among Developing Countries (2005) Brazil`. Diponible en: http://tcdc.undp.org/ HLCdocs/HLC14_brazil.pdf Izique, Claudia (2008) O PAC da EMBRAPA`, Revista Fapesp, 1/feb. Disponible en: http://www.embrapa. br/destaques_imagem/Revista_Fapesp-Fev2008.pdf John de Sousa, (2008) Brasil en Accra: una apuesta firme por la cooperacin Sur Sur`, Fride/Foro AOD. Disponible en: http://www.foroaod.org Kaul, Inge; Grnberg, Isabelle; Stern, Marc A. (1999) Global Public Goods: International cooperation in the 21st century. New York, Oxford: Oxford University Press. Landau, G. (2008) O Brasil e a cooperao internacional para o desenvolvimento`, Revista de Economia e Relaoes Internacionais n 12 vol.6, So Paulo, p.103-116. Leo, Sergio (2009) Carteira do BNDES na Amrica do Sul soma US$ 15,6 bilhes`, Valor Econmico, 27/ago. Lima, Maria Regina Soares de & HIRST, Mnica (2006) Brazil as an intermediate state and regional power: action, choice and responsibilities`,International Affairs v.82 n.1, p. 21-40. Lisboa, Jos da Silva (2006) Populismo diplomtico`, Instituto Millenium. Disponible en: http://silvalisboa.blogspot.com/2006/04/02-populismo-diplomtico.html Lula da Silva, Luiz Incio (2007a) Discurso de posse na Cerimnia de Compromisso Constitucional perante o Congresso Nacional`. Braslia, 1/ene. Disponible en:http://www.mre.gov.br/portugues/politica_externa/ discursos/discurso_detalhe3.asp?ID_DISCURSO=3010 ___ (2007b) Discurso por ocasio de audincia com embaixadores africanos.` Dia da frica. Braslia, 25/.mai. Disponible en: http://www.mre.gov.br/portu-

32

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

gues/politica_externa/discursos/discurso_detalhe3.as p?ID_DISCURSO=3127 ___ (2003) Discurso na Sesso de Posse no Congresso Nacional`, Braslia, 1/ene. Disponible en: http://www.mre.gov.br/portugues/politica_externa/dis cursos/discurso_detalhe3.asp?ID_DISCURSO=2029 Magnoli, Demtrio (2003) Poltica externa de Lula segue a cartilha de Rio Branco`, Folha de S. Paulo, 19/ene. Moreira, Lauro Barbosa da Silva (2005) A ABC e a Cooperao Internacional. Palavra do Diretor. O que a ABC`, Via ABC, jul. MRE, Ministerio de Relaciones Exteriores de Brasil (2007a) South-south cooperation activities carried out by Brazil. Under Secretariat General for Cooperation and Trade Promotion. jul. Disponible en: http://www.funag.gov.br/biblioteca-digital/ultimoslancamentos ___ (2007b) Cronologia da poltica externa do governo Lula (2002-2006), Braslia, Funag. Disponible en: http://www.funag.gov.br/biblioteca-digital/temasinternacionais OECD (2009) Development Co-operation report 2009, Paris, OCDE. Oliveira, Marcelo Fernandes de (2005) Alianas e coalizes internacionais do governo Lula: o Ibas e o G-20`, Revista Brasileira de Poltica Internacional n.8 v.2, p. 55-69. Disponible en: http://www.scielo.br/ pdf/rbpi/v48n2/a03v48n2.pdf Pereira da Fonseca, Luiz H. (2008) La visin de Brasil sobre la cooperacin internacional`, Revista Espaola de Desarrollo y Cooperacin n.22, p 63-77. ___ (2007) Palabras en el simposio El papel de las Universidades brasileas en la poltica exterior en el mbito de la cooperacin tcnica, Brasilia, Asesoria de Comunicacin de la UNB, 15/jun. Presidncia da Repblica (2007) Objetivos de Desenvolvimento do Milnio. Relatrio Nacional de Acompanhamento`, Set. Disponible en: http://www.ipea. gov.br/sites/000/2/download/TerceiroRelatorioNacio

nalODM.pdf Ricupero, Rubens (2005) Fim do Consenso?`, Folha de S. Paulo, 12/jun. Rother, Larry (2007) Scientists are making Brazils savannah bloom`, The New York Times, oct./2. Disponible en: http://www.nytimes.com/2007/10/02 /science/02tropic.html Sardenberg, Carlos Alberto (2005) As ms alianas de Lula`, Exame 19/may. Disponible en: http://portalexame.abril.com.br/degustacao/secure/degustacao.d o? COD_RECURSO=211&URL_RETORNO= http://portalexame.abril.uol.com.br/economia/m0044 101.html Schlger, Catrina (2007) New powers for global change? Challenges for international development cooperation: the case of Brazil`, Dialogue on Globalization. Briefing Papers, FES, Berlim. Sennes, Ricardo; BARBOSA, Alexandre de Freitas; GUIMARES, Dbora Miura (2006) Padres de insero externa da economia brasileira e o papel da integrao sul-americana`, Anlise de Conjuntura n.3, OPSA mar. Disponible en: http://observatorio.iuperj.br/ artigos_resenhas/padroes_de_insercao_externa .pdf Valler Filho, Wladimir (2007) O Brasil e a crise haitiana: a cooperao tcnica como instrumento de solidariedade e de ao diplomtica, Braslia, Funag. Vaz, Alcides Costa (2008) A cooperao brasileira na Amrica do Sul: evoluo, caractersticas e condicionantes`, Breves Cindes n.8, mai. Vigevani, Tullo & Cepaluni, Gabriel (2007) A Poltica Externa de Lula da Silva: A Estratgia da Autonomia pela Diversificao`, Contexto Internacional v.29 n.2, jul/dic, p. 273-375. Disponible en: http://www.scielo.br/pdf/rbpi/v48n2/ a03v48n2.pdf Visentini, Paulo G. Fernandes & PEREIRA, Analcia Danilevicz (s/d). A poltica africana do governo Lula`, NERINT. Disponible en: http://www6.ufrgs.br/ nerint/php/artigos.php?idp=1&lang=br

33

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A globalizao cultural e os desafios para uma governana global democrtica


Rafael R. Ioris
Professor Assistente da Universidade de Denver

necessrio que iniciemos reiterando a noo de que tomamos o fenmeno da Globalizao com fenmeno que possui uma natureza multidimensional e complexa. Embora suas origens possam ser localizadas na formao de uma viso de mundo integrada que passa a existir no incio do sculo XVI, a partir da segunda metade do sculo XX que dinmicas globais tais como o controle nuclear, a problemtica ambiental, e o movimento de descoloNesse novo cenrio, uma reflexo sobre os impactos nizao passam a ser consideradas como um eixo principais do fenmeno da Globalizao na dinmi- central para os direcionamentos polticos, em um ca de interao entre as mltiplas realidades cultu- processo que poderia ser definido como uma tomarais atualmente existentes coloca-se como um esfor- da de conscincia da realidade global (Robertson o heurstico necessrio. O presente texto visa apre- 1992, 8). Instaurado por uma materialidade econmisentar apontamentos preliminares sobre como a ca e tecnolgica que redefinem as estruturas da produquesto do contato intercultural tem evoludo na tra- o e do consumo, e que teve como principais atores dio terica de Relaes Internacionais. Da mesma as corporaes transnacionais, a partir dos anos 1970

Qualquer avaliao suficientemente atenta sobre ualquer avaliao suficientemente atentao mundo sobre de hoje teria que o fato de o mundo de levar hoje em teriaconta que levar em que vivemos um contexto global crescentemenconta em o fato de que vivemos em um contexto te interconectado no qual distintos grupos socioculglobal crescentemente interconectado no qual distinturais so socioculturais colocados emso contato de maneira intensa tos grupos colocados em contato de e acelerada. Efetivamente, base em processo de maneira intensa e acelerada.com Efetivamente, com base integrao econmica queeconmica se intensificou a partir do em processo de integrao que se intensips-Segunda Guerra, o processo deo Globalizao ficou a partir do ps-Segunda Guerra, processo de atualmente em curso vem a integrao Globalizao atualmente em suscitando curso vem suscitando a crescente das realidades criando uma situaintegrao crescente das locais, realidades locais, criando o de interdependncia em escala mundial. Essa uma situao de interdependncia em escala mundial. tendncia, contudo, ocorre por meio de uma Essa tendncia, contudo, ocorre por meio de lgica uma complexa em que dinmicas contraditrias atuam. lgica complexa em que dinmicas contraditrias H, por um lado, reconhecimento da unidade do atuam. H, por um o lado, o reconhecimento da unidatodo, numanuma espcie de compreenso/compresso de do todo, espcie de compreenso/compresdo mundo; e, por outro, passam a existir processos so do mundo; e, por outro, passam a existir procesde de identidade culturais, civis, polsosdiferenciao de diferenciao de identidade culturais, civis, ticas, nosnos quais novos eixos paraa a polticas, quais novos eixosde de orientao orientao para ao poltica polticase seconstituem. constituem.

forma, procura-se tambm compreender melhor como seria possvel promover padres mais harmnicos de convivncia multicultural dado que os mais variados grupos humanos se encontram nos dias de hoje, cada vez mais, em uma nova, acelerada e potencialmente conflitiva dinmica de interaes em uma escala nunca antes vista. A Globalizao, as Relaes Internacionais e a Reflexo sobre o Contato Intercultural

34

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

que, de um modo ainda mais concreto, passa a existir uma nova lgica econmica em escala global. O processo produtivo j no mais se organizaria ento dentro das fronteiras nacionais e a acumulao econmica se d cada vez mais com base nos avanos tecnolgicos e em reestruturaes gerenciais. Aumenta o grau de volatilidade do capital financeiro e h um aumento significativo e uma ampliao do comrcio mundial. Da mesma forma, como resultado da combinao de revolues tecnolgicas (microeletrnica, robtica, biotecnologia) e administrativas (qualidade total e reengenharia), as corporaes, o capital e a tecnologia desconectam-se crescentemente de suas origens nacionais. Ocorre ainda um progressivo aumento nos fluxos de Investimentos Estrangeiros Diretos, e, pelo menos em termos tendenciais, um processo de homogeneizao dos padres de consumo globais. nessa linha de reflexo que podemos perceber um interessante contraste na da evoluo do capitalismo internacional. At meados do sculo XX, as interaes socioeconmicas poderiam ser entendidas como ocorrendo, em linhas gerais, por meio de fluxos de comrcio, produo, consumo e investimento colocados sob a regulao dos Estados. Por sua vez, no contexto de uma realidade definida como globalizada, a lgica produtiva passa a ser organizada em uma cadeia transfronteiria, que escapa, em grande

parte, aos poderes regulatrios nacionais e internacionais impostos por rgos interestatais criados para esse fim tais como o Gatt e o Fundo Monetrio Internacional. Tantas e to profundas transformae acabariam por se refletir pelas mais diversas sociedades atualmente existentes no globo, em um processo que tem conduzido a alteraes nas percepes e concepes usadas para interpretar o mundo (Rosenau 1990). De fato, impulsionada pela transnacionalizao da produo e do consumo, pela volatilizao das finanas, pela atribuio de um papel maior para os atores transnacionais, pela acelerao das inovaes tecnolgicas, a Globalizao acabaria por aprofundar a lgica de integrao das realidades sociais locais, o que, por sua vez, conduz a desterritorializaes das referncias culturais tradicionais e construo de uma concepo da integrao cultural do mundo, ou Mundializao (Ortiz 1994).

Anos (1618-1648), percebida por seus contemporneos como a mais devastadora das guerras religiosas at ento, a Paz de Westphalia considerada, segunda a tradio terica das Relaes Internacionais, como fundadora do Moderno Sistema de Estados. Esse sistema possibilitou a existncia de um novo fundamento substantivo para as interaes polticas intersocietrias por meio de uma lgica descentralizadora. Em termos analticos, a Ordem Westphaliana fez da ausncia de uma autoridade central mundial a noo de base de um novo sistema de ordenao poltica que operaria por meio dos Estados territoriais, definidos como entidades autnomas, formalmente iguais, possuidoras de prerrogativas e direitos. A ordem interestatal se fundamentaria, por sua vez, no raciocnio de que entidades portadoras de uma igualdade formal apresentariam comportamentos definidos pelo respeito mtuo, e que, portanto, no se envolveriam em interaes conflituosas, mas, alternativamente, iriam se dedicar a assuntos concernentes prioritariamente realizao de seus valores culturais especficos dentro da esfera territorial de cada sociedade estatal. Da mesma forma que o prprio Sistema de Estados, a reflexo terica em Relaes Internacionais tambm fruto da modernidade, fundada, mais especificamente, em dois projetos de mundo originalmente formulados nos sculo XVII e XVIII.

Contudo, apesar de todas as transformaes advindas da intensificao de um verdadeiro processo de encolhimento do mundo (possibilitado por inovaes nos meios de comunicao e transporte), importante apontar que a tendncia universalizao de valores e padres de existncia tem sido uma meta do projeto Ocidental desde o incio da Era Moderna. Efetivamente, estabelecida com o propsito de pr um De um lado estaria o Projeto Realisfim definitivo Guerra dos Trinta ta ou de Balana de Poder, traduzi-

35

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

do na Ordem Westphaliana de 1648, que postula a existncia de um equilbrio autoregulvel no sistema de relaes interestatais que influenciaria o comportamento de todos os Estados participantes. De outro lado, o Projeto Idealista ou Institucionalista, de origens localizadas, de maneira central, nos textos de Abb de San-Pierre e Immanuel Kant, que postula a necessidade e possibilidade de construo da paz internacional por meio de acordos e instituies firmadas, de maneira preferencial, entre Repblicas - ou democracias, na terminologia atual (Ruggie 1993). De modo similar, e apesar de suas divergncias, tanto os autores Realistas quanto Liberais sejam eles clssicos ou seus defensores mais recentes, como os Pluralistas, e assim como vertentes mais estruturais como os Marxistas tm, todos, defendido o expansionismo de determinadas posies de mundo, ditas universais, frente a entendimentos localmente constitudos. importante ressaltar que, intrnseca lgica operacional fundante do projeto da Modernidade Ocidental, est uma suposio de verdade que se tem demonstrado questionvel em termos tericos e prticos que assume que a evoluo histrica europia representaria um caminho necessrio que todas as sociedades humanas deveriam percorrer rumo a um progresso linearmente entendido como positivo e necessrio. Da
1. Ver Barber (1995), Juergensmeyer (1993), e Gurr e Harff (1994).

mesma forma, o raciocnio fundacional da disciplina de Relaes Internacionais manifestou historicamente pretenses universalistas e teve dificuldade em tratar da questo da diferena ou especificidade cultural (Brown 1995). Ironicamente, ao longo do seu prprio processo histrico, para alm da questo de poder formal dos Estados (sua soberania), o Svistema Westphaliano incorporou a categoria de Nao como foco de identificao das lealdades dos indivduos circunscritos em cada Estado especfico. Para alm da formalidade do carter soberano de cada Estado, a lgica westphaliana passa, a partir do sculo XIX a operar por meio de uma matriz de base nacional, que opera de tal modo que as relaes de poder de base territorial passam a estar ancoradas em referenciais particulares, tais como identidade tnica, lngua, tradio e outros supostos atributos de uma mesma nacionalidade. A importncia crescente de elementos de natureza ideacional , contudo, o aspecto que define de modo mais central o fenmeno da Globalizao no que se refere sua dimenso cultural. Percebe-se nesse processo a constituio de duas tendncias dialeticamente opostas. Por um lado, existem processos rpidos e crescentes de formao de uma agenda comum global de assuntos ou interesses amplamente aceitos em todo o globo. Tais temas de interesse amplo atualmente se referem s questes do patrimnio comum da

humanidade, do meio ambiente, do desenvolvimento sustentvel, da liberdade de expresso, da democracia, da autodeterminao dos grupos culturais, etc. Esses temas, dada sua prpria natureza de universalidade e alta disperso global nos mais variados contextos locais, constituem a base da edificao do que poderia, talvez no futuro, ser chamado de uma Cultura Global Comum (Featherstone 1995). Por outro lado, devido a desafios, medos e reaes por parte de grupos culturais especficos quanto questo da disseminao de padres e modelos globais de existncia, ocorre um processo de autoafirmao dos modos locais de vida, o qual, na maioria das vezes, tem conduzido a conflitos ou a isolamentos intercivilizacionais.1 Sabemos que o contato cultural sempre esteve presente na formulao que, historicamente, cada cultura definiu de si mesma em oposio a outras culturas. Afinal, a noo de identidade s faz sentido e opera sempre de modo relacional. A realidade da Globalizao, contudo, envolve uma dinmica de universalizao de particularismos, valorizando realidades identitrias especficas, e, ao mesmo tempo, a intensificao da noo de que o mundo um lugar comum (Ouer Global Neighborhood, 1995). Esse processo se caracteriza ainda pelo desenraizamento de aspectos culturais de origem particular e seu novo enraizamento numa outra realidade cultural, em que atributos novos seriam (re)combinados em uma escala ampliada.

36

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A possibilidade de recombinao de aspectos culturais especficos que passam a constituir uma nova realidade cultural tem sido considerada de perto por diversos autores que a definem como um fenmeno de hibridizao cultural (Appadural 1994 e Pietrese 1995). Ocorre, portanto, a articulao constante entre a criao da universalidade e da particularidade, como expressaria bem o conceito de glocalization que expressa a idia da localizao das dinmicas globais ao mesmo tempo em que se globalizam especificidades locais. O caso do micromarketing seria paradigmtico desse aspecto da Globalizao pois dentro de suas linhas de atuao, consumidores de localidades especficas so criados por anncios de origem globalizada que so reorientados para o mercado local - como exemplo poderamos ter a criao do Big Mac vegetariano pela rede de lanchonetes MacDonalds na ndia. Dados novos desafios apresentados pela dinmica histrica da Globalizao, surge a necessidade de meios institucionais de comunicao e convvio intercultural. Nessa tomada de conscincia de que o mundo um lugar comum e de que o aumento dos contatos torna-se inevitvel, temos que estabelecer maiores nveis entre os diferentes eixos de atuao poltica que, progressivamente, perpassam a realidade jurdica do Estado Nacional moderno. Necessitamos tambm reformular nossas prticas de investigao de um modo interdisciplinar a fim de que possamos tomar o mundo

como um todo integrado uma vez que a tradio da teoria social tomou como seu foco principal a sociedade nacional ou um grupo sociocultural especfico tradio essa que, nos dias de hoje, se tornaria um empecilho epistemolgico uma vez que j no mais possvel estabelecermos claramente a distino entre global e local, domstico e global. Felizmente, diversas anlises a respeito de tais tendncias tm sido propostas. Santos (1997), por exemplo, aponta para a necessidade de estudos e definies do fenmeno da Globalizao a partir de um ponto de vista mais sensvel s dimenses socioculturais distintas dos diversos grupos sociais envolvidos. Criticando o fato da supremacia das definies do fenmeno de Gobalizao que assumem uma inspirao economicista, o autor aponta para a necessidade de que se concebam globalizaes no plural, como processos por meio dos quais determinada condio ou entidade local consegue estender sua influncia a todo o globo e, ao faz-lo, desenvolve a capacidade de designar como local uma outra condio social (idem, 107).

meio de crescentes fluxos de significados, pessoas e mercadorias. Esses fluxos produziriam tanto homogeneidade quanto desordem cultural, fortalecimento de identidades locais e intensificao de culturas transnacionais (third cultures). Efetivamente, a pluralidade de respostas fornecidas por diferentes sociedades ao projeto social moderno implica que concebamos a existncia de mltiplas modernidades sempre no plural cujas dinmicas de interao dentro do contexto de um mundo globalizado no parecem capazes de, at o presente momento, eliminar tal pluralidade (Hannerz 1994).

De modo similar, a possibilidade de efetivao de uma cultura comumente partilhada, como meio de eliminao dos conflitos interculturais, tampouco parece ser algo provvel. A realidade simblica atualmente existente que tem recebido a atribuio de cultural global fruto da suposta universalizao de alguns padres de consumo de base norte-americana no seria, de fato, nada mais do que uma miscelnea de motivos folclricos desterritorializados por razes mercadolgicas especficas, e, portanto, incapazes de criar O fenmeno da Globalizao no verdadeiros vnculos culturais de deve, pois, ser tomado como pro- sociabilidade (Smith 1994). motor de uma espcie de homogeneizao cultural ou da eventual Globalizao Cultural e os constituio de uma cultura nica. Desafios para a Governana Se h alguma cultura global atual- Global mente em formao, esta estaria se efetivando no entrelaamento Impulsionada pela transnacionalicomplexo e multidimensional zao da produo e do consumo, entre mltiplas culturas locais por pela volatilidade crescente dos

37

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

fluxos financeiros, pela atribuio de um papel maior para os atores transnacionais, pela acelerao das inovaes tecnolgicas e por uma espcie de encolhimento do globo (dadas s inovaes nos meios de comunicao e transporte), o processo de Globalizao aprofunda a lgica de integrao das realidades sociais locais, o que, por sua vez, vem conduzindo a desterritorializaes das referncias culturais tradicionais e construo de uma percepo da integrao cultural do mundo. Ao mesmo tempo, contudo, vem crescendo tambm a necessidade de manifestao daquilo que especfico a cada um, seja esse um indivduo, seja um grupo cultural especfico. No que se refere aos seus aspectos culturais, a Globalizao apresenta, concomitantemente, dinmicas de integrao como de fragmentao, de incluso como de excluso, de universalizao de padres de comportamentos como de diferenciao de referenciais e valores de vida. Conforme vimos, o resultado poltico mais visvel que a Globalizao cultural viria trazer, com as tendncias atualmente em curso, seria o aumento do nvel de conflitos entre grupos de origens culturais distintas postos em um contato aproximado e acelerado num mundo comprimido sob si mesmo. Acirramento de choques interculturais, este, sim, parece ser o cenrio mais provvel da dinmica de interao acelerada dada pela nova realidade globalizada por meio de uma lgica essencialmente mercadolgica.

constitui como resultado, indesejvel para muitos, de novas formas, dinmicas, nveis e intensidade de inter-relacionamentos sociais entre mltiplos agrupamentos humanos. Por um lado, percebemos que uma das mais fortes caractersticas da contemporaneidade a disseminao de um repertrio de smbolos e objetos esvaziados de seus contedos particulares, mas compartilhados em escala global, no qual o universo do consumo passa a assumir uma funo de integrao social como lugar privilegiado de uma diminuda noo de cidadania. Por outro lado, devido aos desafios, medos e reaes por parte de grupos culturais especficos quanto questo da disseminao de padres e modelos globais de existncia, ocorre um processo de autoafirmao dos modos locais de vida, que, na maioria das vezes, tem conduzido a conflitos ou a isolamentos intercivilizacionais.

mais duradouros quando tomam em considerao as mltiplas agendas das vrias partes envolvidas. Em outras palavras, a permanncia dos arranjos e acordos de cooperao multilaterais depender de que esses provenham de uma negociao equilibrada entre todas as partes envolvidas. No contexto de uma realidade definida por crescentes nveis de interao em escala global entre os mais variados grupos sociais humanos, a democracia somente poder se efetivar como resultado da complexa interao entre instituies sociais, econmicas e polticas nos mais variados de poder. O Estado ainda um personagem central dessas estruturas e interaes, mas no mais o nico. A presente multiplicao de atores polticos (seja em escala local, nacional, seja transnacional), aliada crescente percepo dos limites institucionais das estruturas formais da democracia liberal, exige, pois, a formulao de novos arranjos poltico-institucionais que atendam s diferentes demandas e interesses, por parte de distintos grupos socioculturais, dentro das mltiplas esferas de interao poltica de um mundo cada vez mais interconectado. De modo efetivo, a promoo de interaes intersocietrias que possam ser definidas como harmnicas dentro do atual contexto da Globalizao passa cada vez mais pela reformulao das estruturas de coordenao das dinmicas sociopolticas globais, de modo a serem capazes de demonstrar aos mltiplos agentes

Uma nova realidade sociopoltica que em nvel global pudesse ser constituda como minimamente ordenada, estvel e justa e no em um choque de civilizaes (Huntington, 1996) envolveria a partilha de uma srie de normas e cdigos de conduta para a interao mtua nos processos deliberativos das polticas pblicas globais por parte de todos os atores polticos relevantes. Da mesma, forma, arranjos institucionais capazes de estabelecer maiores nveis de cooperao no sistema global requerem tambm a existncia de normas e princpios definidores dos Mais do que fruto do destino, o comportamentos aceitveis por fenmeno da Globalizao se todos. Tais arranjos tendem a ser

38

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

envolvidos nos processos de tomada de deciso que seus interesses, valores e demandas sociais so tidos como relevantes e sero, possivelmente, atendidos. Uma estrutura de governabilidade global que seja vivel devendo, portanto, ser de matriz democrtica teria que se centrar na negociao poltica como alternativa guerra, portanto, em formas alternativas de preveno de conflito, na tolerncia e na no discriminao de grupos sociais por razes de alteridade. Tais arranjos e lgica teriam, tambm, que ser capazes de garantir a manuteno da diversidade cultural dos diferentes grupos humanos, operando por meio de agncias de coordenao poltica em mltiplos nveis: subnacional, nacional, regional, supranacional ou transnacional. Somente uma lgica de governana global percebida como resultando de contnuos processos de acomodao de interesses sociais distintos, e envolvendo instituies formais e informais (construo de valores comuns via promoo do dilogo intercultural) de atuao poder vir a ser vivel, efetiva e duradoura. Melhores nveis de entendimento das motivaes de cada parte envolvida em projetos de natureza global poderiam reduzir o temor que diversos grupos sociais manifestam com respeito a vrias dinmicas constitutivas do fenmeno da Globalizao. E so exatamente maiores nveis de entendimento mtuo das motivaes de cada grupo cultural que poderiam ser vislumbradas, pelo menos em tese, como resultado da ampliao das esferas de coordenao e deliberao poltica em escala global, assim como do fortalecimento dos canais de comunicao intercultural por meio dos quais diversos atores sociais manifestam seus projetos e valores de vida. A existncia de interaes pacficas entre grupos culturais distintos numa escala ampla , pois, possvel e desejvel como projeto poltico que, no entanto, deve ser visto como parte de uma ampla srie de esforos que buscam o estabelecimento de, no somente padres de coexistncia entre grupos sociais de origem cultural distinta, mas tambm de mecanismos capazes de fazer com que cada grupo se identifique como parte integrante de um todo que partilha um destino comum. Dentro do ambiente criado por um mundo cada vez mais integrado, mas que at o momento manifesta uma lgica motivadora da ao poltica de inspirao economi-

cista (competitiva e de mercado), a formulao de um projeto comum parece invivel. No entanto, um mundo que se integra e apresenta dvidas e ameaas a mesma realidade que oferece, provavelmente pela primeira vez na histria humana, a possibilidade de estabelecimento de contato e comunicao entre virtualmente todos os membros da espcie humana. A tecnologia de comunicao global se encontra j disponvel. Caberia, ainda, contudo, que cada grupo cultural, assim como cada indivduo, assumisse seu futuro como parte de um destino comum que apresenta (assim como os riscos e custos da no execuo de tal cenrio) as potencialidades da construo de um destino mais pacfico e recompensador do que jamais antes visto. Referncias Appadural, Arjun (1994) Disjun-o e diferena na economia cultural global`, in M.Featherstone (ed.), Cultura Global: Nacionalismo, Globalizao e Modernidade. Pe-troplis, Vozes. Barber, Benjamin (1995) Jihad vs. McWorld,, New York, Balentine Books. Brown, Chris (1995). The International Realtions Theory and the Idea of World Community`, in Booth & Smith, International Relations Theory Today. University Park, Pennsylvania State University, p.90-109. Featherstone, M; Lash, S.; Robertson, R. (ed.) (1995) Global Modernities. London,SAGE. Gurr, Ted R. & Harff, Barbara (1994) Ethnic Conflict in World Politics. Boulder, Westview Press. Hannerz, Ulf (1994) Cosmopolitas e Locais na Cultura Global`, in M.Featherstone (ed.), Cultura Global: Nacionalismo, Globaliza-o e Modernidade. Petroplis: Vozes. Huntington, Samuel P. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, New York, Simon &Schuster. Juergensmeyer, Mark (1993) The New Cold War? Religious Nationa-lism Confronts the Secular State, Berkeley, University of California Press.

39

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Ortiz, Renato (1994) Mundializao e Cultura. So Paulo, Brasiliense.

Politics: a Theory of Change and Continuity. Princeton, University Press.

Our Global Neighborhood the Report of the Ruggie, John (1993) Territoriality and Beyond: Commission on Global Governance (1995). Oxford, Problematizing Modernity in International Oxford University Press. Relations`, International Organization vol. 47, n. 1. Pieterse, Jan N (1995) Globalization as Hybridization`, Santos, Boaventura de S (1997) Uma Concepo in M.Featherstone;, S.Lash; R. Robertson, R. (ed), Multicultural de Direitos Humanos`, Lua Nova, n. 39. Global Modernities. London, SAGE.. Smith, Anthony (1994. `Para uma Cultura Global`, Robertson, Roland (1992) Globalization: Social in M.Featherstone (ed.), Cultura Global: Theory and Global Culture. London, SAGE. Nacionalismo, Globalizao e Modernidade, Petrpolis, Vozes. Rosenau, James (1990) Turbulence in World

40

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

La cooperacin Sur-Sur. Argentina y Brasil: dos interpretaciones diferentes


Mara Gisela Pereyra Doval
Doutoranda do Consejo Nacional de Investigaciones Cientficas y Tcnicas/Argentina. Professora da Facultad de Ciencia Poltica y Relaciones Internacionales/Unviersidad Nacional de Rosario.

Actualmente, la cooperacin Sur-Sur se torna un ctualmente, la cooperacin Sur-Sur se torna tema central en la agenda pases un tema central ende la los agenda de en losdesarrollo. pases en A travs de ella seA busca lade interaccin entre desarrollo. travs ella se busca la nuesintetros pases con vistas a subsanar, con recursos proraccin entre nuestros pases con vistas a subsanar, pios, muchos problemas comunes, en contraposicin con recursos propios, muchos problemas comunes, a lacontraposicin cooperacin clsica (Norte-Sur) clsica que nos(Norteha traen a la cooperacin do ms dolores de cabezas que soluciones. Si Sur) que nos ha trado ms dolores de cabezas bien que los ejemplosSi de bien cooperacin Sur-Sur a nivel internasoluciones. los ejemplos de cooperacin cional no siempre han arrojado los mejores Sur-Sur a nivel internacional no siempre han resultaarrojados, como veremos en ste artculo, cuando fueste insdo los mejores resultados, como veremos en trumentalizada de manera sistemtica y continua, artculo, cuando fue instrumentalizada de manera este tipo de cooperacin ha demostrado ser un mecasistemtica y continua, este tipo de cooperacin ha nismo til para reducir la vulnerabilidad de nuestros demostrado ser un mecanismo til para reducir la pases frente a los factores internacionales adversos. vulnerabilidad de nuestros pases frente a los factores internacionales adversos. A fin de evitar que la historia se repita, los pases en desarrollo estn viendo la necesidad de construir alianzas ms poderosas y compartir las habilidades necesarias para participar y negociar de manera ms efectiva en los procesos multilaterales para que sus propios intereses no sigan relegndose. Como plan1. La primera agrupaba a los pases capitalistas (Primer Mundo),

tea Yiping Zhou (2002), la cooperacin Sur-Sur ya no es simplemente una opcin, ahora es un imperativo, si de verdad se pretende que el Sur sobreviva a las turbulencias de la globalizacin. Por esto, debido a la importancia que este tema reviste no slo para los gobiernos, sino tambin para las sociedades nuestros pases, en este trabajo nos proponemos echar un poco de luz sobre la temtica. De esta forma, veremos qu es el Sur, las distintas interpretaciones o modos/modelos de cooperacin Sur-Sur, y finalmente, las caractersticas que adopta en Argentina y Brasil. El imaginario social del Sur Tanto econmica como geogrficamente, el hemisferio Norte en realidad incluye a muchos pases subdesarrollados, y en el hemisferio Sur, forzosamente, hay que contar a algunos pases desarrollados. Por lo tanto, la lnea del ecuador que separa territorialmente el Norte del Sur no es el lmite real entre los dos hemisferios (Borja 2002). A pesar de sus imprecisiones, la clasificacin que separa al Norte del Sur ha tomado fuerza por el eclipse de otras: la que agrupaba a los pases del Primero, Segundo y Tercer Mundo (agrupada en cuanto al eje Este-Oeste) y tambin de la teora de los tres mundos,1 ambas planteadas en funcin de su desarrollo econmico. Sin embargo, la distincin

los pases socialistas (Segundo), y los pases en desarrollo (Tercer Mundo), la segunda teora plantea que Estados Unidos y la Unin Sovitica son el Primer Mundo, los pases industrializados de Europa Occidental, Japn, Australia y Canad son el Segundo Mundo, y los pases en desarrollo el Tercer Mundo. Como se observa en las dos el Tercer Mundo es el mismo.

41

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A pesar de esta heterogeneidad, puede hablarse de un imaginario social del Sur. Segn Taylor (2004), un imaginario social no es un conjunto de ideas; es ms bien lo que hace posible las prcticas de una sociedad, al darles un sentido. Es el modo en que un grupo de personas imaginan su existencia social, el tipo de relaciones que mantienen unas con otras, el tipo de cosas que ocurren entre No estamos ante una desigualdad ellas, las expectativas que se cumpasajera de carcter tcnico-eco- plen habitualmente y las imgenes nmico, sino que se trata de una e ideas normativas ms profundas divisin mucho ms profunda que subyacen a estas expectativas. cuyo anlisis debe incluir las esfe- A su vez, en esta concepcin ras de lo poltico, lo militar, el colectiva que hace posibles las conocimiento, etc. Es la divisin prcticas comunes subyace un que durante el siglo XIX, y poste- sentimiento ampliamente comparriormente, se nombraba en los tr- tido de legitimidad. minos de la dualidad civilizacin/barbarie, desarrollo/subdesa- Taylor (2004) plantea que nuestra rrollo, dominacin/dependencia, idea de lo que estamos haciendo (sin la cual no estaramos realimetrpolis/periferia, entre otros. zando este acto) cobra sentido en Los pases del Norte, que tienen el marco de una comprensin ms como eje a los siete de mayor desa- amplia de la situacin: cul es la rrollo industrial congregados en relacin que mantenemos entre el G-7-, se resisten a todo cambio nosotros en este caso los pases que pueda poner en riesgo su hege- del Sur-, as como con el poder. mona; actan en un frente comn Esto abre, a su vez, perspectivas a pesar de sus discrepancias inter- ms amplias respecto al lugar que nas. Los del Sur tienen mucha ocupamos en el espacio y en el menos homogeneidad, y su unidad tiempo: nuestra relacin con otros se ve resquebrajada con frecuen- pueblos y naciones, y tambin cia; son pases muy dismiles entre nuestra relacin con la historia, el relato de cmo hemos llegado a ser lo que somos, etc. 2. Al respecto vase Lechini (2009).

entre las dos esferas no es slo econmica. La expansin a escala planetaria de una sola civilizacin en la que se conjugaban la misin cristiana y la bsqueda capitalista de mercados y de materias primas, conjuntamente con la hegemonizacin de un nico tipo de conocimiento,2 son procesos que se produjeron en todos los pases del llamado Sur. La misin religiosa y el desprecio por todo lo que, desde una concepcin eurocntrica del progreso, slo se puede considerar inferior y destinado a desaparecer, se ha conjugado para disminuir e incluso borrar la heterogeneidad cultural de los pases del Sur a favor de una creciente homogeneidad universal.

s en dimensin territorial, poblacin, recursos naturales, grados de desarrollo econmico, cultura y regmenes polticos, aunque todos comparten la marginacin de los beneficios de la prosperidad y del progreso (Borja, 2002).

Por todo esto, y a pesar de la heterogeneidad mencionada anteriormente, tambin existen patrones histricos y actuales comunes entre los pases del Sur, lo que permite hablar de un imaginario social del Sur. En primer lugar, la situacin del Sur no es una de retraso en trminos de algn parmetro objetivo o con respecto al nivel de la situacin del Norte, sino que el carcter socio-cultural del Sur responde en un alto grado a la presin ejercida por el Norte. Sumado a esto, el estado de cosas logrado por el Norte se debe en buena medida a su explotacin del Sur. Con el fin de la Guerra Fra ha quedado en evidencia la confrontacin entre un pequeo grupo de pases desarrollados, prsperos y dominantes, y el amplio sector perifrico del planeta compuesto por los pases atrasados y dependientes de frica, Asia y Amrica Latina, en los que viven el 75% de la poblacin mundial. Sin embargo, y puesto que detrs de un imaginario social existe la idea de un orden moral -a travs de la cual se concibe la vida, y que puede, o no, estar ligada al statu quo-, tenemos que retrotraernos a los aos de la Guerra Fra para encontrar la primera expresin internacional por parte de los pases del Sur de su imaginario. Bsicamente, nos referimos a la Conferencia de Bandung de 1955, y la posterior conformacin del Movimiento de Pases No Alineados (Noal) en 1961, en donde los pases del Sur, a pesar de su heterogeneidad, supieron alinearse en una tercera posicin conjugando sus elementos en

42

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

comn para intentar modificar el orden moral preexistente. Basado en los Principios de Coexistencia Pacfica de Bandung -preservar las independencias nacionales frente a las dos superpotencias, no pertenecer a ningn bloque militar, rechazar el establecimiento de bases militares extranjeras, defender el derecho de los pueblos a la autodeterminacin y la independencia y luchar por un desarme completo y general, entre otros-, los objetivos polticos del Noal en la dcada del sesenta fueron cumplidos, pudiendo, en esta instancia, actuar en consecuencia de su imaginario social, al punto de poder modificar el orden moral existente vigente desde el siglo anterior; nos estamos refiriendo a la descolonizacin de un importante grupo de estados afroasiticos. El Noal ha contribuido de forma innegable al triunfo de la lucha por la independencia nacional y la descolonizacin, lo que le permiti mantener un importante prestigio diplomtico. Sin embargo, hay que reconocer que, segn el imaginario del Sur, deja mucho que desear en cuanto al tema de los derechos humanos y la democracia, no en vano gran parte de sus miembros han sido dictaduras que conculcaban esos principios. El caso del objetivo econmico (dcada del setenta) es distinto. A pesar de la presin de stos y del G-77 en el seno de la Unctad, producto de las cuales surgi la Declaracin sobre el Establecimiento de un Nuevo Orden Econmico Internacional, aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas en 1974, la

situacin poco ha cambiado, y la no violencia contra la mujer, la no brecha entre pases ricos y pobres discriminacin de las minoras raciales, el derecho a los recursos se ampla an ms. naturales y a las condiciones Cabe agregar que no slo en el mnimas de salubridad, el derecho NOAL pueden observarse deman- a trabajar y al trabajo en condiciodas e ideas del imaginario social nes de justicia, el derecho a la tiedel Sur. Existen otros grupos de rra, la lucha por la erradicacin de pases que tambin lo representan, la pobreza y de enfermedades como la Cepal, el G-77, distintos como el VIH Sida, la lucha en organismos y grupos de presin contra de la militarizacin y la tanto gubernamentales como no guerra, entre miles de otras problegubernamentales G-20, Nama- mticas que representan las condi11, los movimientos antiglobali- ciones de vida de los pueblos de zacin, entre otros-. mltiples pases asiticos, africanos y latinoamericanos. A pesar de Asimismo, no se puede dejar de mencionar aquellos movimientos la diversidad de las demandas, sociales representantes de distin- podemos establecer, una serie de tas porciones de la sociedad civil temas comunes a la mayora de los o aquellos que los engloban como reclamos que se encuentran prelos Foros Sociales. Este movi- sentes en los encuentros. Todos miento promueve la construccin estos foros se manifiestan en cony consolidacin de un nuevo tra de la mundializacin del neolimodelo de globalizacin como bearlismo y del libre comercio mecanismo de resistencia a los manipulado por los centros de impactos econmicos, culturales y poder, a travs de los organismos polticos que, en este tiempo, se internacionales financieros y han visto profundizados por dicho comerciales. Como podemos proceso. El movimiento social observar las demandas por parte internacional, que empieza a de los pases del Sur son amplias y tomar fuerza para finales de la variadas. Sin embargo, existe una dcada del noventa, es la principal idea clara del imaginario social del expresin de resistencia al modelo Sur basado en las mismas. dominante de gestin de desigualdades (Adelantado, Noguera y Rambla, 2000) resultante de la confluencia de los procesos de evolucin del estado de bienestar y de la globalizacin contempornea. Hay tambin que tener en cuenta que son movimientos reivindicatorios de diferentes demandas que provienen de diversos orgenes y realidades nacionales. Grupos de todas partes del planeta, que defienden la ecologa, la identidad de los pueblos, la Cooperacin Sur-Sur. Distintas formas de interpretacin Con respecto a la definicin, o alcances de la cooperacin Sur-Sur existen bsicamente dos grandes interpretaciones. La primera es ms abarcativa, o tiene un alcance ms general; la segunda es ms acotada y se considera ms tcnica. Lechini (2009) considera a la cooperacin Sur-Sur como una cooperacin esencialmente poltica

43

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

que apunta a reforzar las relaciones bilaterales y/o formar coaliciones en los foros multilaterales, para obtener mayor poder de negociacin conjunto. Se basa en el supuesto que es posible crear una conciencia cooperativa que les permita a los pases del Sur afrontar sus problemas comunes, a travs del reforzamiento de su capacidad de negociacin con el Norte y de la adquisicin de mayores mrgenes de maniobra internacional (dem, 99-100). Es decir, se ve a la cooperacin SurSur bsicamente como a una respuesta de la confrontacin NorteSur. Mediante la cooperacin, los pases del Sur sumaran fuerzas y estaran ms capacitados para responder a las trabas impuestas por los pases del Norte. La segunda interpretacin de la cooperacin Sur-Sur es mucho ms acotada, es de resultados inmediatos, y se basa en dos dimensiones: la dimensin tcnica y la econmica. Segn el Informe Iberoamericano de Cooperacin Sur-Sur (2008, 16), la cooperacin tcnica entre pases en desarrollo (CTPD) se refiere a todo aquel proceso por el cual dos pases en desarrollo adquieren capacidades individuales o colectivas a travs de intercambios cooperativos en conocimiento, cualificacin, recursos y know how tecnolgico. Al mismo tiempo, la cooperacin econmica entre pases en desarrollo (CEPD) se refiere fundamentalmente a la cooperacin que se establece en los mbitos del comercio y las finanzas. Como podemos observar, la primera interpretacin de la cooperacin Sur-Sur abarca a la segunda

interpretacin. De hecho en Lechini (2009) especficamente se mencionan la CTPD y la CEPD. Es decir, algunos autores encierran a la cooperacin Sur-Sur netamente como de intercambios mutuos en lo referido a lo econmico o tecnolgico, mientras que otros la consideran un proceso mucho ms amplio que tiene que ver con la sumatoria de fuerzas para lograr resultados quizs a plazos ms largos- en todas las esferas estatales. Argentina y Brasil Brasil y Argentina son dos pases considerados del Sur. A pesar de ser bastante homogneos en cuanto a diversos aspectos, algunas diferencias entre ellos de acuerdo con los avatares internacionales y sus respuestas ante los mismos hacen que Brasil se destaque internacionalmente de una forma que Argentina slo podra desear hacerlo. Excede a este trabajo analizar los motivos por los cuales esto es as, sin embargo, valga resaltar la discontinuidad de la poltica exterior argentina en contraste con la coherencia y continuidad de la brasilea. Este escenario no tiene una nica justificacin, podra derivarse tanto de la diplomacia presidencialista de Argentina versus la univocidad y la autonoma decisoria de Itamaraty, como de la continuidad de la tradicin poltica proveniente del Imperio versus la ruptura absoluta con el orden poltico colonial, como as tambin de la lectura ms realista que realiz el Baro do Rio Branco en cuanto al giro norteamericano de Brasil y que contrasta con la afiliacin Argentina a Gran Bretaa hasta el

fin de la Segunda Guerra Mundial, sin que ninguna de estas causas sean excluyentes o exhaustivas con respecto a encontrar razones. Por otra parte, la dependencia irrestricta del centro de referencia, en el caso argentino, contrasta notablemente con la opcin norteamericana, en el caso brasileo. En el primero es notable el alineamiento a-valorativo y poco instrumental tanto con Gran Bretaa como con Estados Unidos-, lo que llev a la Argentina a una obediencia y fidelidad sin cuestionamientos que no pocas veces la perjudic ms que ayudarla. En el segundo caso, el alineamiento fue una opcin entre varias y la decisin de seguir al centro fue tomada con arreglo ms a intereses nacionales que a valores poco beneficiosos para el pas. Estos pocos motivos podran explicar porqu mientras Brasil busc y consigui- alianzas con otros pases del Sur, Argentina qued varios aos estancada con arreglos ms convenientes al centro de referencia del pas que a la propia Argentina. Tambin podran explicar el cambio en la percepcin de paradigmas en cuanto al multilateralismo y la cooperacin Sur-Sur. Segn Biato (2007, 17), histricamente, Argentina y Brasil, como el resto de Amrica Latina, entendi el multilateralismo con otros pases del Sur en un sentido defensivo, como una forma de evitar la injerencia de los pases desarrollados y conservar cierta autonoma. Sin embargo, con el fin de la Guerra Fra y, en algunos casos, anteriormente- Brasil incluy iniciativas propias de insercin interna-

44

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

cional que podran calificarse de ofensivas, en el sentido de actuar independientemente en lugar de reaccionar ante las acciones de terceros pases. De esta forma, el nuevo paradigma conlleva iniciativas orientadas a mejorar la gobernabilidad global, desde las coaliciones con pases como Sudfrica, China e India, hasta los esfuerzos por reformar el Consejo de Seguridad de la ONU, o lograr que las naciones industriales eliminen los subsidios agrcolas en la OMC. Lamentablemente, Argentina sigue actuando en consecuencia de las acciones de terceros estados (incluido Brasil), el pas sigue hoy un derrotero en poltica externa que la muestra sorprendida por los acontecimientos y reacciona lenta y a destiempo para la defensa de los intereses nacionales (Pereyra Mele, 2008). Reflexiones Finales Los pases subdesarrollados en general, y Amrica Latina, en particular, se han caracterizado tradicionalmente por su marginalizacin en la escena internacional. Primero bajo la colonizacin y, desde las independencias, bajo la creciente dominacin de los pases industrializados, los estados y las sociedades latinoamericanas han buscado su manera de insertarse en el mundo. Esta insercin se ha planteado desde distintas vertientes, ya fuera a travs de fuertes vnculos con potencias europeas (por ejemplo, el caso argentino con Gran Bretaa), ya fuera convirtindose en imperio con un monarca de origen europeo (Brasil) o aspirando a una unin de la Amrica Espaola fundamentada en las ideas bolivarianas. Independientemente del camino adoptado, el conjunto de estados constat, a lo largo de la Guerra Fra, su subordinacin a la poltica exterior de las superpotencias y plante la necesidad de formular y adoptar polticas propias de desarrollo en las que se enfatizaba el concepto de autonoma frente a la tradicional sensacin de dependencia respecto a otros actores internacionales. Posteriormente, con el advenimiento de la pos Guerra Fra, la justificacin para aplicar las polticas econmicas emanadas del Consenso de Washington tambin fue la insercin de nuestros pases en la nueva arena internacional. Dado que estas polticas no slo no fueron exitosas, sino que profundizaron la situacin de dependencia, la conmemoracin de los bicentenarios de las independencias latinoamericanas, nos obliga a repensar y analizar las vas de insercin de estas sociedades.

Frente a esto, la cooperacin Sur-Sur es una de las pocas herramientas con las que cuentan los pases perifricos para alcanzar sus metas tanto econmicas como polticas, las cuales redundarn a favor de sus objetivos sociales. Brasil, mediante determinadas asociaciones estratgicas (Ibsa, Brics, G-4, etc.), no se ha quedado atrs cuando se trata de sacar ventaja a nivel internacional y, de esta forma, poder cumplir y dotar de sentido a su inters nacional. Argentina, desde una visin un poco pesimista, ni siquiera tiene un inters nacional definido y, definitivamente, entiende a la cooperacin Sur-Sur en sentido restringido. Referencias ADELANTADO, Jos; NOGUERA, Jos y RAMBLA, Xavier (2000) El Marco de Anlisis: Las Relaciones Complejas entre Estructura Social y Polticas Sociales, in Adelantado, J. (ed.) Cambios en el Estado de Bienestar. Polticas Sociales y Desigualdades en Espaa, Barcelona, Icaria-UAB. BORJA, Rodrigo (2002) La Cumbre del Sur`, presentado en la XII Cumbre Iberoamericana de Jefes de Estado y de Gobiern, Repblica Dominicana. Disponible en http://www.cumbresiberoamericanas. com/principal.php?p=323. BIATO, Marcel Fortuna (2007) Qu est haciendo Brasil por la gobernabilidad global? Desafos del multilateralismo afirmativo`, Nueva Sociedad 210, jul.ago. Disponible en: www.nuso.org. LECHINI, Gladys (2009) Argentina y Brasil en la cooperacin Sur-Sur`, en Lechini, G., Gonalves, W. & Klagsbrunn, V. (comp.), Argentina y Brasil. Venciendo preconceptos. Las variadas aristas de una relacin estratgica. Rio de Janeiro: Ed. Revan, 2009. PEREYRA MELE, Carlos (2008) Argentina: la poltica exterior, una deuda pendiente`. Disponible en http://www.redescristianas.net/2008/. STEINBERG, Federico (2008) El impacto de las potencias emergentes en la economa mundial`, ARI n.4, Real Instituto Elcano. Disponible en http://www.realinstitutoelcano.org. TAYLOR, Charles (2004) Modern Social Imaginary, Durham y Londres, Duke Univeristy Press. YIPING Zhou (2002), Ampliando los puentes de la cooperacin Sur-Sur, en Los nuevos paradigmas de la Cooperacin Internacional, Edicin N 64, SELA.

45

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

A diplomacia brasileira e as vises sobre a insero externa do Brasil: institucionalistas pragmticos x autonomistas1
Miriam Gomes Saraiva
Professora do Programa de Ps-Graduao em Relaes Internacionais Universidade do Estado do Rio de Janeiro.

continuidade. A continuidade. predominncia por muitos anos cada pela A predominncia por de ummuitos paradigma baseado em um conjunto de anos de um paradigma baseado em um crenas caracterizou a tendncia conjunto de crenas historicamente caracterizou historicamente a convergncia de pensamentos o interior do tendncia convergncia de pensamentos o interior Ministrio de de Relaes Exteriores do Ministrio Relaes Exteriores(Itamaraty). (Itamaraty). Segundo Vigevani Tullo Vigevani et al (2008) a posio do Segundo et al (2008) a posio do Brasil Brasil a frente a diferentes temas deve ser frente diferentes temas deve ser vista vista luz de luz de constitutivos fatores constitutivos da poltica externa, fatores da poltica externa, enraizados enraizados na sociedade e no estado brasileiros: na sociedade e no estado brasileiros: a autonomia ea o autonomia e o Neste universalismo. Neste caso, o univeruniversalismo. caso, o universalismo corressalismocorresponde ideia de estar para manponde ideia de estar aberto para aberto manter relaes ter relaes com todos os pases, independentemente com todos os pases, independentemente de localizade localizao tipo ou de opo regime ou opo o geogrfica, geogrfica, tipo de regime econmica. econmica. Significa uma independncia de comporSignifica uma independncia de comportamento em tamento em relaohegemnica potncia hegemnica pode ser relao potncia e pode ser e vinculado vinculado ao comportamento global . A ao comportamento de global de player . A player autonomia autonomia definida como de a margem manobra definida como a margem manobrade que o pas que pas tem nas suas relaes com demais tem o nas suas relaes com demais Estados e Estados em sua e em sua atuao na poltica internacional. atuao na poltica internacional. Subjacente idia de universalismo e autonomia est uma crena histrica na sociedade brasileira e entre os formuladores da poltica externa: desde o
1. Este artigo foi elaborado para a Fundacin Real Instituto Elcano/Espanha

A poltica externa brasileira grosso modo marcada pela poltica externa brasileira grosso modo mar-

incio do sculo XX que podem ser identificados aluses em discursos ao destino de grandeza do Brasil, por diferentes motivos. Acredita-se que o Brasil deve ocupar um lugar especial no cenrio internacional em termos poltico-estratgicos. O Baro do Rio Branco apontava para as similaridades entre o Brasil e os Estados Unidos em termos de territrio, base tnica, diversidade cultural, e por estarem em meio a pases hispnicos. Em 1926 e em 1945 a governo brasileiro pleiteou um assento permanente no Conselho de Segurana da Liga das Naes/Naes Unidas. No incio dos anos 70, Arajo Castro (1972), ex-chanceler e embaixador brasileiro na ONU, afirmava que poucos pases no mundo detm as possibilidades de irradiao diplomtica do Brasil e nenhum pas escapa a seu destino e, feliz ou infelizmente, o Brasil est condenado grandeza. Com a eleio de Lula da Silva, este tema retorna pauta de debates sobre poltica externa. Estas crenas perpassam a sociedade brasileira em termos mais gerais, mas podem ser mais claramente identificadas na corporao diplomtica. A forte presena histrica do Itamaraty no arranjo institucional brasileiro vis a vis a poltica exterior, junto com seu poder de burocracia especializada, contribuiu para a concentrao da formulao da poltica externa e para um comportamento mais estvel pautado por

46

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

padres normativos. Este concentrao torna a poltica externa menos vulnervel a ingerncias diretas da poltica domstica. No entanto, quando se busca examinar com mais ateno o que se esconde por detrs do discurso de continuidade, pode-se encontrar diferenas de prioridades e estratgias de implementao da poltica externa. As crenas orientam a formulao de comportamentos baseados em premissas realistas, definidas a partir da estratgia de desenvolvimento nacional e de determinados clculos dos formuladores de poltica externa que variam de acordo com a viso poltica e percepo destes formuladores do que seriam interesses nacionais, conjuntura internacional e outras variveis mais especficas. E, mais recentemente, atores da poltica em termos gerais vm demonstrando interesses e vises prprias sobre a insero internacional do pas. A partir dos anos 90, segundo Lima (2000), na medida em que a agenda de poltica externa foi ganhando espao nos marcos das polticas pblicas e tornando-se objeto de interesse de diferentes setores da sociedade, o monoplio do Itamaraty na formulao de polticas e do que seria apresentado como interesses nacionais do pas foi perdendo progressivamente sua centralidade. A abertura da economia contribuiu para a politizao da poltica externa em funo da distribuio desigual de seus custos e ganhos, enquanto a consolidao democrtica fomentou debates e preferncias sobre temas da

agenda internacional na sociedade. Estes dois processos desafiaram a formulao tradicional de poltica externa e abriram espaos para a consolidao de correntes de pensamento diferenciadas e identificadas com setores polticos distintos- dentro do prprio Itamaraty. A chegada de Collor de Mello presidncia trouxe arena do processo decisrio de poltica externa uma corrente liberal, minoritria no Itamaraty, mas seu impeachment reduziu suas influncias at os dias atuais. Esta corrente propunha que a diplomacia brasileira abandonasse o discurso terceiro-mundista e privilegiasse basicamente as relaes com pases do Primeiro Mundo como caminho para vir a fazer parte dele (deixando de lado um pouco os princpios normativos j citados). No entanto, mesmo durante o governo de Collor, a traduo destas idias em aes externas foi limitada. A tradio do Itamaraty teve um peso importante no sentido da continuidade. Independentemente do reforo do grupo liberal, na gesto de Collor houve uma crise de paradigma de poltica externa que ps em xeque os padres de comportamento ento adotados, que levou diviso no interior da Chancelaria em basicamente duas correntes de pensamento aqui definidas como autonomistas e institucionalistas pragmticos- com vises diferentes sobretudo sobre as estratgias e prioridades de comportamento e que influenciam a formulao

e aplicao da poltica externa. Em termos econmicos, apesar da exausto do modelo de industrializao baseado na substituio de importaes, seu xito para o crescimento econmico brasileiro proporcionou o desenvolvimento de setores desenvolvimentistas fortes e estveis. Gerou uma estrutura industrial complexa e diversificada. Assim o pensamento plenamente liberal que inaugurou os anos 90 no teve xito aps o impeachment de Collor, e foi substitudo por um equilbrio que se perpetua desde ento: um pensamento mais favorvel abertura econmica embora sem abrir mo da poltica industrializante adotada no perodo desenvolvimentista, e um pensamento mais tradicional, nacionalista e desenvolvimentista que defende o desenvolvimento baseado na ampliao de setores de infraestrutura e de uma projeo industrial no exterior. Os institucionalistas pragmticos Os institucionalistas pragmticos compem uma corrente de pensamento e ao no Itamaraty que se fortaleceu e consolidou durante o governo de Fernando Henrique Cardoso, na gesto do chanceler Luiz Felipe Lampreia. No campo econmico, so favorveis a um processo de liberalizao condicionada e em no espectro partidrio encontram identidade principalmente no PSDB mas tambm DEM. Este grupo chamado por alguns autores de forma imprecisa de liberais.

47

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Sem abrir mo das vises de mundo da poltica externa brasileira de autonomia, universalismo e destino de grandeza, os institucionalistas pragmticos priorizam o apoio do Brasil aos regimes internacionais em vigncia, desde uma estratgica pragmtica. Esta postura, porm, no significa uma aliana a priori com pases industrializados mas sim a identificao da regulamentao das relaes internacionais como um cenrio favorvel ao desenvolvimento econmico brasileiro uma vez que as regras do jogo devem ser seguidas por todos os pases incluindo os mais ricos. O papel que o pas pode assumir em cenrios de geometria varivel deve ser, ao mesmo tempo, de apoio a regimes e valores internacionais, e de crtica no que diz respeito s diversas distores que ocorrem na ordem internacional levadas a cabo muitas vezes pelas prprias potncias (Vigevani et al 2003) . Dentro desta perspectiva, a diplomacia buscou um comportamento ativo nos foros multilaterais caracterizado pela expresso global player e manteve, nos marcos das Naes Unidas, a candidatura brasileira a um assento permanente no Conselho de Segurana. Optou pela adeso a regimes internacionais j estabelecidos na rea de segurana internacional. Esta corrente defende tambm a ideia de uma insero internacional do pas a partir de uma nova viso dos conceitos de soberania e autonomia, aonde os valores globais devem ser defendidos por todos. No incio do governo de Cardoso, com o fortalecimento da corrente institucionalista pragm-

tica, a inflexo mais relevante da poltica externa foi a adoo do conceito de soberania compartilhada, diferente do conceito clssico de soberania. Esta viso identificava um mundo marcado por um concerto de pases com discurso homogneo em defesa de valores universais, junto com a tendncia formao de regimes para garanti-los. Segundo o Embaixador Gelson Fonseca (1999), uma das condies da manuteno deste concerto seria a importncia da adaptabilidade da liderana norte-americana s demandas das potncias e, em segunda instncia, dos pases menores. Este cenrio abriria espaos para o Brasil -numa busca de mecanismos para ampliar sua capacidade de atuao internacional- adotar uma posio que no significasse nem alinhamento aos Estados Unidos e nem postura de free rider. Isto significou tambm uma modificao no conceito de autonomia: a idia da autonomia pela integrao se firmou, em detrimento da autonomia buscada anteriormente visando distncia ou a autossuficincia. Como terceiro trao importante, os institucionalistas pragmticos defendem a construo de uma liderana brasileira na Amrica do Sul, mas com moderao e com base nas idias de estabilidade democrtica e desenvolvimento de infraestrutura. Na regio, porm, a aplicao da idia de soberania compartilhada no ocorreu; durante o governo de Cardoso, a diplomacia brasileira no buscou superar dentro do continente os limites do que

entende por soberania nacional. Ao contrrio, buscou sempre evitar que um arranjo de integrao viesse a obstacularizar o comportamento brasileiro vis a vis outros parceiros externos e sua projeo no cenrio internacional. Na esfera regional a idia de autonomia aparece com mais fora. No segundo mandato de Cardoso os pases da Amrica do Sul foram identificados mais claramente como parceiros importantes para o fortalecimento da atuao brasileira como global player a consolidao de um processo de integrao regional fortaleceria a posio negociadora do Brasil em diferentes foros multilaterais. A diplomacia iniciou uma modesta reviso do comportamento tradicional brasileiro frente regio pautado pela idia da no-interveno. A partir de uma perspectiva de apoio aos regimes e valores internacionais, o governo brasileiro buscou construir sua liderana na rea a partir do binmio segurana e estabilidade democrtica, estabelecendo vnculos fortes com os pases vizinhos e atuando como mediador em situaes de crise quando chamado para tal. Segundo Villa (2004) a aceitao da ideia da democracia como valor universal contribuiu para que a diplomacia brasileira estabelecesse um consenso em torno da vinculao entre democracia, integrao regional e perspectivas de desenvolvimento. Em 2000 foi dado incio construo da Comunidade Sulamericana de Naes com base nas duas idias defendidas pelos institucionalis-

48

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

tas pragmticos: preservao da democracia, e incentivo integrao econmica e de infraestrutura da regio (que se materializou na formao da Iirsa). No que diz respeito ao Mercosul, os institucionalistas pragmticos identificavam-no com um instrumento para aumentar os ganhos do pas em termos econmicos dando prioridade para a integrao comercial. Mas estabeleceu-se no interior do Itamaraty uma convergncia com os autonomistas em torno de sua evoluo que defendia um modelo baseado em uma unio aduaneira incompleta, no no-aprofundamento da integrao poltica e no baixo perfil institucional. Em seu ponto de vista, o bloco atuaria como um reforo para a insero internacional do Brasil, sem os condicionamentos prprios de um mercado comum ou de traos supranacionais. Com esta perspectiva, a integrao comercial assumiu um papel importante nos marcos do regionalismo aberto e a institucionalizao do bloco no era vista como necessria limitando-se a quando potencializasse a sua capacidade de produzir benefcios econmicos. Esta viso oscilou entre, nos piores momentos, a defesa de uma rea de livre comrcio e, em outros, em uma aceitao de uma unio aduaneira incompleta.

ra crise vivida pelo governo paraguaio, em 1996, e na criao posterior da Clusula Democrtica. Mas, no que diz respeito s iniciativas brasileiras em relao a terceiros Estados no campo poltico, visto como importante a preservao da autonomia brasileira no campo de poltica externa.

do mandato, os defensores de um perfil mais autonomista de poltica externa criticaram a preferncia dos institucionalistas pragmticos por aes mais moderadas dentro dos marcos do quadro institucional internacional como melhor alternativa para garantir o xito de objetivos de longo prazo. Os autonomistas A segunda corrente da diplomacia aqui chamada de autonomista (embora seja tambm conhecida como nacionalista). Em termos econmicos, os autonomistas so mais ligados perspectiva desenvolvimentista e, em termos polticos, so ligados a grupos mais nacionalistas que, embora no sejam originrios do PT, estabeleceram uma interao importante com o governo do presidente Lula. Diferentemente dos institucionalistas pragmticos, do maior destaque para as crenas sobre a autonomia, o universalismo e, acima de tudo, o fortalecimento da presena brasileira na poltica internacional. A corrente autonomista ascendeu aos cargos de destaque dentro da diplomacia brasileira e consolidou-se como grupo com o mandato de Lula nas figuras do chanceler Celso Amorim e do secretriogeral Samuel Pinheiro Guimares. Seu primeiro trao - e mais marcante - a defesa de uma projeo mais autnoma e ativa do Brasil na poltica internacional. A convico demonstrada pelos regimes internacionais menor, dando destaque para um comportamento mais ativo com vistas a modificlos em favor dos pases do Sul ou

Por fim, um item no menos importante em funo de sua continuidade: a postura frente aos Estados Unidos. Durante o governo de Itamar Franco a diplomacia brasileira havia feito um movimento para desdramatizar as relaes. Na perspectiva dos institucionalistas pragmticos isto significou concentr-las em torno de divergncias tanto em temas da organizao do comrcio internacional e do protecionismo dos pases desenvolvidos quanto em temas relacionados ao processo de integrao do continente americano, mas sem enfrentamentos e mantendo um baixo perfil brasileiro. A perspectiva da construo de uma liderana brasileira no continente sulamericano complexifica por si as relaes com a potncia hegemnica da regio fazendo com que no haja alianas de mdio ou longo prazo em temas regionais. Neste cenrio, a prioridade brasileira em termos de integrao foi com o Mercosul e foram sendo colocados obstculos ao desenvolvimento das negociaes para formao da rea de Livre Na dimenso poltica, o Mercosul Comrcio das Amricas (Alca). foi visto como um instrumento de reforo da capacidade negociado- Em termos gerais, para esta corra brasileira, proporcionando-lhe rente e durante o perodo de um maior peso na arena interna- Cardoso, as crenas na autonomia, cional e houve uma clara preocu- no universalismo e no destino de pao com a defesa da democra- grandeza foram tratadas com cia em seus Estados membros que menos vigor, e maior relevncia se materializou na reao brasilei- foi dada ao pragmatismo. No final

49

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

em benefcio prprio. A diplomacia do governo Lula caracterizouse pelo esforo articulado visando tornar o pas uma liderana regional e incrementar a sua ascenso para a posio de potncia global. Dentro desta perspectiva, defendem uma reforma institucional das Naes Unidas que abra espaos para que o pas ocupe um assento permanente no Conselho de Segurana. Como credenciais para a candidatura brasileira, optaram por defender aspectos mais distributivos do comrcio internacional e problemas de fome e pobreza que afetariam a estabilidade internacional (o combate ao terrorismo no foi assumido como prioridade). A partir da crise econmica de 2008 e da consequente instabilidade da ordem internacional, o Itamaraty dos autonomistas vem buscando aproveitar todos os espaos abertos pela classificao do Brasil como um dos Brics e tem participado de forma proativa de foros multilaterais como o G7 (como convidado), o Grupo dos 22 e as negociaes relativas ao meio ambiente. O ativismo no sentido de maior presena internacional cresceu de forma significativa. No marcos de um comportamento reformista da ordem internacional, os autonomistas tm preocupaes mais de carter polticoestratgico em relao ao embate Norte/Sul e buscam uma aproximao com outros pases considerados emergentes que teriam caractersticas comuns com o Brasil: -dimenses continentais, reconhecida importncia regio-

nal, populao, produto interno bruto, recursos naturais-e com interesse no reordenamento do sistema internacional. Documento do Itamaraty de 1994, da primeira gesto de Celso Amorim, dizia que pases que no esto integrados estruturalmente a reas mais amplas, que vem na globalizao a possibilidade de realizar sua condio de potncia e de no serem levados a optar por um esquema de associao perifrica a uma das trs grandes reas [...] so os candidatos naturais a ter lugar de destaque na nova ordem mundial (citado por Barros 1994). Com vistas a este objetivo, a diplomacia brasileira liderada pelos autonomistas atuou ativamente na defesa da perspectiva brasileira nas negociaes realizadas na OMC atravs de ao conjunta com outros pases em desenvolvimento. O primeiro G-20, formado por pases como ndia, China e frica do Sul, tornou-se um frum importante de atuao da diplomacia brasileira logrando condicionar os avanos das negociaes da OMC. Alm da idia de formar parcerias para modificar a ordem internacional, esta cooperao se baseia no intercmbio tecnolgico e na no-interveno nos assuntos internos dos parceiros (a defesa do regime democrtico mais presente durante o perodo de Cardoso nesta esfera no relevante). Como iniciativa importante, foi criado o Frum de Dilogo Ibsa (ndia, Brasil e frica do Sul).

diz respeito configurao do poder na Amrica do Sul. Em termos gerais o governo brasileiro vem atuando, como no governo anterior, de forma autnoma no que diz respeito aos problemas do continente sulamericano. No h coincidncia de opinies quanto forma de tratar estes temas e no se coloca a possibilidade de se construir uma atuao articulada. Por outro lado, no h enfrentamentos. A opo por manter baixo perfil em termos polticos no que se refere a reas de divergncias. Seguem os desacordos em relao s regras do comrcio internacional e as negociaes da Alca, se no governo anterior foram obstacularizadas, com o governo Lula foram encerradas como fracasso para o projeto norteamericano. Como diferena, a participao mais autnoma do Brasil na poltica internacional e os impulsos reformistas da ordem internacional criam novas reas de atrito entre os dois pases.

Em relao Amrica do Sul os autonomistas defendem um projeto claramente estruturado com vistas construo da liderana do Brasil na regio, e recebem influncia de pensadores de cunho nacionalista que identificam o Brasil como o pas mais importante ao sul do Equador e capaz de influenciar os demais por ter atributos especiais como populao, geografia e economia. Assim, o processo de integrao sob a liderana brasileira considerado prioritrio e paralelo trajetria No que diz respeito aos Estados Unidos, a percepo tem alguma de ascenso do pas na poltica semelhana com a dos institucio- internacional; identificado como nalistas pragmticos, porm com o caminho para melhor insero um vis mais competitivo no que internacional e que possibilitaria a

50

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

realizao do potencial brasileiro e da formao de um bloco capaz de exercer influncia internacional. Com este objetivo, a diplomacia de Lula buscou dar um novo impulso construo de uma liderana com padres de soft power. Recuperou em parte os princpios da no-interveno e incluiu em sua agenda um projeto articulando principalmente os processos de cooperao e integrao regional s perspectivas de desenvolvimento nacional. Para este grupo a Unasul vem sendo o principal canal de ao multilateral do Brasil na regio. Por um lado, tem um carter estritamente intergovernamental e de institucionalidade muito baixa, o que garante a margem de autonomia brasileira frente a seus parceiros na organizao e em suas relaes com pases fora da regio. Por outro lado, um mecanismo importante atravs do qual a diplomacia brasileira vem atuando com vistas a construir posies comuns com os pases vizinhos frente a situaes de crise, e buscando sempre ocupar o papel principal em seu interior. Os autonomistas, defensores do pensamento desenvolvimentista, identificam a integrao como um instrumento de acesso a mercados externos, e como elemento capaz de abrir novas perspectivas para a projeo das indstrias brasileiras no exterior. Progressivamente, vm tambm aceitando a perspectiva do Brasil exercer o papel de paymaster na regio, bancando alguns dos custos de um processo de integrao. O BNDES comeou, neste governo, a financiar

obras de infraestrutura em outros pases sulamericanos, embora conduzidas por empresas brasileiras. A cooperao ao desenvolvimento em alguns setores comea a ser implementada com pases vizinhos neste caso, trata-se da cooperao como instrumento de poltica externa. O papel de paymaster e este tipo de cooperao com pases vizinhos so temas que provocam resistncias internas. A dvida social e os desequilbrios regionais do pas so argumentos para os opositores. Mas, na prtica, atualmente o debate j se tornou pblico e j existe uma associao entre liderana brasileira e os custos de sua construo por parte de membros do executivo e polticos de diferentes partidos. O comando brasileiro das Foras de Paz da ONU no Haiti atende a dois objetivos. Por um lado, uma iniciativa para consolidar a liderana brasileira na regio, aglutinando parceiros sulamericanos sobre sua liderana, marcando presena na regio e exercendo o papel de paymaster arcando com alguns custos. Por outro lado, visa aumentar o peso do pas no cenrio internacional. Neste caso, o Brasil lidera uma fora de imposio de paz, o que significa uma reviso dos preceitos tradicionais de uma poltica externa no-intervencionista. Em relao ao Mercosul, a viso autonomista coincide com algumas idias dos institucionalistas pragmticos: a defesa da baixa institucionalidade e a manuteno da autonomia brasileira nos campos de poltica externa e macroe-

conomia. A percepo formulada pelos autonomistas prioriza uma ampliao do bloco atravs da entrada de novos Estados ou da formao da Unasul. O Mercosul visto como um instrumento capaz de proporcionar ao Brasil um melhor posicionamento regional, assim como atuar na esfera comercial abrindo caminho para a formao de uma rea de livre comrcio na regio. Mas, atualmente, o carter comercialista que marcou o Tratado de Assuno considerado j ultrapassado. Em termos gerais, o reflexo desta corrente na poltica externa resultou no convvio entre autonomia, ampliao da presena internacional e busca de situaes favorveis ao desenvolvimento nacional a partir de um padro proativo, que equilibrou crenas com pragmatismo. O Partido dos Trabalhadores e a percepo de poltica externa Por fim, e de forma lateral, desenvolveu-se um grupo de carter mais ideolgico com poucos vnculos histricos com a diplomacia, mas que, durante o governo Lula, estabeleceu um dilogo importante com o Itamaraty e exerceu alguma influncia em decises de poltica externa (sobretudo em relao a temas sulamericanos). Sua origem est em acadmicos e lideranas polticas que, durante o governo Lula, conseguiram espaos de atuao. Diferentemente da tradio de concentrao na formulao de poltica externa, o presidente Lula convocou a Marco Aurlio Garcia, ento secretrio de Relaes Internacionais do PT,

51

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

para prestar-lhe assessoria. Chegando j ao final do mandato, o partido apresentou uma proposta de montar um conselho de poltica externa composto por ONGs e movimentos sociais em geral. Trata-se de uma viso mais difusa que perpassa diferentes nveis do aparato governamental.

Concluso Embora no seja desenvolvido neste artigo, a ascenso do Brasil neste novo, multipolar e fragmentado cenrio internacional que se organizou ps 11setembro e aps a crise de 2008, e a eleio de governos antiliberais na Amrica do Sul, foram elementos que influenciaram as percepes dos autonomistas e que podem ainda trazer novidades nos marcos do pensamento institucionalista pragmtico. O peso prprio do Itamaraty e o fato de ser uma corporao forte contribuem para que haja um ncleo comum entre as duas correntes, assim como colaboram para uma continuidade mesmo na mudana. Mas a consolidao do regime democrtico, os efeitos da globalizao e a prpria ascenso do Brasil no cenrio internacional tendem a trazer cada vez mais os temas internacionais para a agenda domstica dos polticos, da imprensa e da sociedade civil em geral. Esta propagao dos debates de poltica externa no pas ter certamente um impacto sobre a formulao de comportamentos e as vises de poltica externa e percepes da poltica internacional no interior da diplomacia brasileira abrindo espao para vises mais diferenciadas e influenciadas mais fortemente pela poltica.

Esta viso em sua origem orientada basicamente para o processo de integrao com pases da Amrica do Sul e com o Mercosul. Prope um aprofundamento do processo de integrao em termos polticos e sociais a partir da crena na existncia de uma identidade prpria da regio. Dentro desta perspectiva, apia as iniciativas de governos antiliberais e refundadores da regio e prope algum tipo de solidariedade difusa com os pases do continente. Defende um compromisso brasileiro de arcar com os custos da integrao regional. Segundo Garcia, No queremos que o pas seja uma ilha de prosperidade em meio a um mundo de miserveis. Temos que ajud-los sim. Essa uma viso pragmtica (citado por Dieguez, 2009). Esta posio teve influncia sobre os autonomistas do Itamaraty convergindo no sentido de um comportamento brasileiro mais proativo na cooperao com os pases vizinhos, e na aceitao das diferentes opes polticas que se abrem na regio. Esta convergncia ressalta a idia de autonomia da poltica externa do pas e cria obstculos para que o gover- Referncias no brasileiro atue como elemento ordenador da pol- Arajo Castro, J.A. de (1972) O congelamento do Poder Mundial`, Revista Brasileira de Estudos tica na regio dentro de moldes liberais. Polticos n.33, Belo Horizonte, UFMG, jan. p.7-30. Em relao ao Mercosul so favorveis institucionalizao e ao aprofundamento do processo de inte- Barros, Sebastio do R. (1994) O Brasil e a Rssia, grao em termos polticos e sociais: a entrada em in G.Fonseca Jnior & S.H. Nabuco de Castro (eds), vigor do Protocolo de Olivos, a formao do Temas de Poltica Externa II volume 2. Braslia, Parlamento do Mercosul e a criao do Focem so FUNAG/Editora Paz e Terra. resultantes desta perspectiva. Mas convergem com os autonomistas ao identificarem o regionalismo Dieguez, Consuelo (2009) O Formulador Emotivo`, aberto que deu base para o Tratado de Assuno Piau, n.30, maro, p.20-24. como superado. Fonseca Jr, G. (1999) Anotaes sobre as condies do sistema internacional no limiar do sculo XIX: a disEste grupo no pertence aos quadros do Itamaraty e pode ser passageiro, mas teve alguma influncia tribuio dos plos de poder e a insero internacional do durante o governo na composio da poltica exter- Brasil`, in G.Dupas e T.Vigevani (eds.), O Brasil e as na brasileira do perodo. E pode significar um novas dimenses da segurana internacional, So Paulo, primeiro movimento importante de reflexes sobre Alfa-Omega/Fapesp, p.17-42. poltica externa que se situa no espectro da poltica Lima, Maria Regina S.de (2000) Instituies fora da corporao diplomtica.

52

Mural Internacional Ano I, n 1 Jan | Jun 2010

Democrticas e Poltica Exterior. Contexto Internacional regional para o Brasil: universalismo, soberania e vol.22 n.2. Rio de Janeiro, jul./dez, p.265-303. percepo das elites, Revista Brasileira de Poltica Internacional Ano 51 n.1, p.5-27. Vigevani, Tullo; Oliveira, Marcelo F.; Cintra, R. (2003) A poltica externa do governo Cardoso: um Villa, Rafael D. (2004) Brasil: poltica externa e a exerccio de autonomia pela integrao. Tempo agenda democrtica na Amrica do Sul`, Trabalho Social, n. 20, nov. p.31-61. apresentado no 4to. Encontro Nacional da ABCP, Rio de Janeiro, PUC-Rio, 21-24/jul. Vigevani, Tullo.; Favaron, G.de M.; Ramanzini Jr, H.e Correia, R.A (2008) O papel da integrao

You might also like