Demir Kucukaydin - Tersinden Kemalizm - Almanya Orjinal Kapakli PDF

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE
Tersinden Kemalizm (smail Beikinin Eletirisi) Alevilik, Din, Ulus, Bilim ve Politika zerine Demir Kkaydn
TERSNDEN KEMALZM
DEMR KKAYDIN 10 Haziran 1949da, Balkesirin Savatepe ilesinde dodu. ki yandayken ailesi Bakray vadisindeki Linyit yataklaryla nl Soma ilesine tanr. Babas, Garp Linyitleri letmesinde ii, anne ev kadndr. lk ve Ortaokulu Somada okur. Yaz tatillerinde her trl ite alr. (Gazete bayii, Tuhafiyeci, Fotografc, Helvac vs.) 1960, 27 Maysla birlikte ilk politik deneylerini yaar. Babas onu etin Altann yazlar ile tantrr. Balkesir Lisesinde yatl olarak okur. Yaz tatillerinde Garp Linyitleri letmesinde eitli ilerde alr. etin Altan araclyla sosyalist olur. iir, edebiyatla ilgilenir. Sonradan Nazm'n olduunu rendii iirleri okuyunca yazlacak btn iirler yazlm diyerek iiri brakr. Lise son snfta Ana dilinizi niin seversiniz? balkl Komp ozisyon devine, ana dilimi sevmek zorunda deilim cevab nedeniyle atlmamak iin tasdikname alr ve Karya ka Erkek Lisesine geer. Garp Linyitleri ve ark Sanayi Mensucat Fabrikasnda iilik. Trkiye i Partisi Karyaka lesindeki almalara katlr. 1967, stanbul niversitesi Sosyoloji (gece) blmne kaydolur. Gndzleri bir muhasebecinin yannda boaz tokluuna ite alr, geceleri niversiteye gider. 1968, niversite galleri ve renci hareketlerine katlr. Deniz Gezmiin lideri olduu Devrimci renci Birlii evresiyle tanr. 1968 29 Ekim-10 Kasm aras Samsun-Ankara Yryne katlr. Sadece bo zamanlarn deil, tm zamanlarn ve mrn sosyalizm uruna mcadeleye ayrma karar verir. Devrimci renci Birliinde boylu boyunca devrimci mcadeleye gir er. Mitingler, yryler, igaller, grevler, kyl hareketleri. Kanl Pazar, Ttn M itingleri.
1
Ayn dnemde, Devrimci renci Birlii'ne Yap ileri Sendikasnda (YS) yer veren smet Demir ile tanr ve birlikte ii hareket ve rgtlenmelerine katlr. Ambarl Termik, Nuh imento, zmit Rafinerisi, Taksim Opera naat ve daha bir yn irili ufakl ii rgtlenme ve direnilerinde Yap ileri Sendikas (YS) bakan smet Demire yardm eder. 10 Haziran 1969 olaylarndan sonra zmir Aliaa Rafineri ina atnda rgtlenmek zere smet Demir ile zmire gid er. Yaz boyu zmirde inaat ve mensucat ikollarnda ve Aliaada rgtlenme almalarnda bulunur. 1969 Sonbahar, Deniz, Cihan, Taylanlarla Trkiyede yeni bir Vietnam iin gerilla savan balatma hazrlklarna katlr. Ancak Taylann ldrl ve Denizin tutuklan ile gereklemez. FKFnin Dev-Gen olduu kongrede stanbul Blge Yrtmeye ve Genel Ynetime seilir. Gerilla Savan renmek zere Filistine gider. Drt buuk ay sonra Trkiyede i Snf iinde uzun vadeli almak iin dnerken arkadalaryla Cerablus ve Kargam arasnda hudutta yakalanr. Lin tehlikesi ve ikence ile tanr. Nizip ve Antep Cezaevlerinde iki buuk ay kalr. Tahliyeden sonra zmire gidip Aliaadaki almalara katlr. Bunlarn yan sra Hikmet Kvlcmlnn kard So syalist gazetesinin rgtlenmesinde alr. Bu gazetede ilk yazlarn yazar. Kvlcmly ve Trkiyeyi anlamak iin Tarihe ynelir, bir yandan Boaz Kprs naatnda smet Demir ile rgtlenme almalarna katlr, dier yandan vekaynameler, ftvvetnameler, bni Bibi, Urfal Matyos, Taberi tarihlerine dalar. 1971 12 Martndan sonra TSPi kuracaklarn hi bir ey yapmama izgisine eletirilerde bulunur ve rgtlenme giriimleri nedeniyle disiplinsizlik sulamalarna urar. Fabrikalarda souk demirci olarak iilik yapar ve rgtlenme almalarna katlr. Dev Gen stanbul davasndan tutuklanr. Davutpaa Klasnda be ay hapis yatar. Tahliye olduktan sonra tekrar iilik ve rgtlenme almalarna devam eder. 12 Mart dnemi biterken Kvlcm gazetesini karr. Arkadalaryla
2
TERSNDEN KEMALZM
birlikte tutuklanr. stanbul DGMde gazetedeki yazlardan, nce 100 zerinden 36 sonra da 17 yla mahkumiyet. Topta (1,5 yl), Nide (7 yl), toplu olarak 50 metrelik tnel kaza katlr. 12 Eyll. damlar protestoya katlr, Devlet bakanna hakaretten dava alr. Malatya E Tipi zel Cezaevinde 15 ay mahade Hcresinde kalr. Tahliye olunca ve mevcutlu olarak Sarkama Aske rlie gtrlr. (1983 sonu ve 84 ba). Cezaevi yllarnda Kvlcm dergisinin saysnn ve Sosyalist gazetesinin son on saysnn btn belli bal yazlarn yazar. Faizm, nc Enternasyonalin lav, Sovyet devletinin snf kara kteri sorunlarn aratrrken Mandel, Troki ve Drdnc Enternasyonalle karlar ve bu gelenee katlr. 12 Eyllden sonra, Almanyada kan Yol dergisinin btn temel yazlarn yazar. 1984 Martnda, askerden tebdil hava alarak stanbula gelir ve Fransaya kaar. Fransada iltica alr. LCRdeki almalara katlr. Almanyaya geer. Almanyada GMde alr. Devrimci Marksist Tartma Defterlerinin karlna katlr. Bir gmen hareketi iinde sosyalist ve devrimci bir kanat iin almalara katlr ve Ne Yapmal dergisini karr. Trkiye Solunda tartmalarn balamas yla Sosyalist Forumlara katlr. Kurueme tartmalar ve birlik giriimlerinin Avrupadaki paraleline katlr. Birlik mi Rekompozisyon mu kitapnda yaynlanan bildirileri sunar. SoZ Magazin adl Almanca teorik derginin yaz kurulunda alr. Kvlcml arivinin Amsterdamdaki arive veriliinde evraklar veri bankasna geirir. Taksi fr olarak almaya bala r. Yabanclar hareketinde younlar. Trkiyede kan zgr Gndeme haftalk yazlar yazar. (1992-93). Sosyalizmin Sorunlar teorik dergisini karanlar iinde yer alr. lerlemeci ve iyimser tarih anlay ile kopuur. Ulus teorisinden hareketle ulus konusunda sosyalist programn formlasyonu ve baka bir uygarln programlatrlmas gerei zerinde younlar. Kxz dergisini destekler. nce mailboxlar araclyla politik faaliyet denemelerinde bulunur; sonra nternetin yaygnlamas ile n3
ternetteki forumlara yazlar yazmaya ve at sayfasnda yazlarn yaynlamaya balar. (http://www.comlnik.de/demir/) calann Yaamn Savunmak in Trk Giriiminde alr ve eitli toplantlarn hazrlannda yer alr. Krt zgrlk hareketinin Avrupa ve Trkiyedeki basnnda haftalk yazlar yazar. 2001 sonu, Dr. Hikmet Kvlcml Semp ozyumunun rgtlenmesine katlr.
TERSNDEN KEMALZM
NDEKLER
Avrupa Basksna nsz ..................................................................... 8 GR ................................................................................................ 12 YNTEMSEL SORUNLAR ............................................................ 16 Eletirinin Yntem Sorunlar ................................................................. 16 Temel ve Gizli Varsaymlar ................................................................... 23 BTNSEL ANLAM ELETRLER ........................................... 28 Epistemolojik Eletiri............................................................................. 28 Teolojik Eletiri ..................................................................................... 33
Sosyolojik Deil, Teolojik Bir Tartma .................................................... 33 Sosyolojik Deliller Getiren Bir Teolog ...................................................... 37 Teolog Olarak Birici Sonu: Tutarszla ar....................................... 38 Teolog olarak ikinci sonu: Engizisyon Yargl ................................... 40 Teolog olarak nc sonu: Snni Teologlara Silah .............................. 41 Sonu........................................................................................................... 42
Bilim zgrl Yerine Ahlak Zabtal.............................................. 44 Gerek Laiklik Yerine Devletin Alevilii Tanmas .............................. 52 NAN OLARAK ALEVLK .......................................................... 64 Giri ....................................................................................................... 64 Sosyologluk ve Sosyoloji Nedir? ........................................................... 65 Dinler nan mdr? ................................................................................ 74 Dinlere nan Demenin Anlam ............................................................. 78 zel (Politik Olmayan) Niin ve Nasl Vardr? ..................................... 82 MARKSST DN, ULUS ve STYAPILAR TEORS ................... 90 Marksist Bir Din Teorisi Yokluunun Dolayl tiraflar ........................ 90 Marksizmin Doutan Gnah ............................................................ 104 Marks Sonras Din Teorisi ................................................................... 114 Kvlcmlda Din teorisi ...................................................................... 123 Frankfurt Okulu: Aklcln Akldl ............................................. 139
Burjuvazinin Dininin (Ulusuluun) ki Aamas ................................ 148 Luxemburg, Lenin, Troki: Marksizmin lm .................................. 159 Din, Ulus, styaplar Teorisi ve Programatik Sonular ....................... 167 OTANTK YA DA TARHSEL OLARAK DN VE ALEVLK . 190 Giri ...................................................................................................... 190 Farkl Alevilik ................................................................................. 192 Tarih, Toplumlar ve Dinler ............................................................... 196 Komnn styaps Olarak Alevilik .................................................... 199 Dersim Ayaklanmas: Aleviliin Bir nan Olmaynn Kant ....... 202 Diktatrlk Kavramnn Anlam........................................................... 206 slam ve Dier Uygarlk Dinleri Bir nan mdr? ................................ 208 Burjuva Uygarlnn Devrimci ve Gerici Biimi ................................ 211 Alevilik, slam ve Dier Dinler ............................................................ 214 Bir Politik Parti Olarak Alevilik ........................................................... 217 Komnn Kendini Savunma Arac Olarak Alevilik ............................. 225 slamn Yaylmasnn Bir Arac Olarak Alevlik .................................. 230 Alevilik ve iilik, Snnilik, afilik, Hanefilik ..................................... 234 MODERN SOSYAL HAREKET OLARAK ALEVLK ............. 242 Giri ...................................................................................................... 242 Bir Yeni Sosyal Hareket Olarak Alevilik Nedir? ................................. 245 Yeni Sosyal Hareketler ve Marksizm ................................................... 252 Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ve Yeni Sosyal Hareketler ....... 255 Yeni Sosyal Hareketlerin Sorunlar ve Dersleri ................................ 261 Beikinin Grlerinin Alevi Hareketi indeki Anlam ................... 273 BEKNN TRAJEDS ............................................................ 282 Beikinin Dayand Ulus Teorisi ..................................................... 282 Beiki ve calan ................................................................................. 284 Dostlarn Gnah ve zeletiri ............................................................. 287 BEKNN METNNE KENAR NOTLARI ............................. 294 Sunu .................................................................................................... 294 ALEVLERDE KAFA KARIIKLII ................................................ 295
ALEVLER-KRTLER ............................................................................. 308 ALEVLKTE ELETR ZGRL ................................................ 317 TRKYE LAK BR DEVLET MDR? .................................................. 323
TERSNDEN KEMALZM
Avrupa Basksna nsz

Neredeyse btn memeliler, yavrularn dourduktan sonra onlar uzun sre yalarlar. Bu dnyaya yeni gelmi yavrunun zerindeki plezanta kalntlarn temizledii gibi, kan dolamn hzlandran bir masaj yerine de geer. Bir kitap ya da bir yaz yazmak da bir doum yapmak gibidir. Ve yeni doan yavru zerindeki plezanta kalntlarndan temizlenmeyi; gbek balarnn koparlmasn bekler. Bu elinizdeki kitap ise doduu biimiyle, zerinde kanlarla, plezanta kalntlaryla, gbek balaryla karnza kt. Doum sr ecinin btn izlerini zerinde tayor. Tekrarlar, slup bozukluklar, cmle dklkleri ve daha nice biimsel eksikliklerle malul. Bunun nedenlerini ksaca aklayalm. Balangta Beiki Eletirisini bir kitap olarak yazmaya balamadk. Yazlarmz yaynlayacak bir yayn yoktu. Bu nedenle yazmz nternetteki sayfamza koyuyor; Mail gruplarna ve ve forumlara yolluyorduk. Bu nedenle Beiki Eletirisini para para yazdka internette yaynlamakla yetiniyorduk. Her bir blm adeta bamsz bir yaz gibi yazdk. Bu nedenle sk sk geri dn ve hatrlatmalar yapyorduk. Tek tek bamsz yazlarda dikkati ekmeyen bu geri dn ve h atrlatmalar, bu yazlar bir araya getirilip de bir kitap oluturulunca rahatszlk verici tekrarlar olarak ortaya kt. Bu durumda bu tekra rlar bir lde olsun azaltmay denedik ama, tmden yok etmek, metni batan ve bambaka bir emaya gre yazmay gerektiriyordu. Buna ise zaman ve gcmz yoktu. Okuyucunun affna ve anlayna snarak, onu ortaya k biiminin bu izleriyle birlikte sunmaktan baka seeneimiz bulunmuyordu. Ne var ki, tekrarlar sadece, onun douunun biiminden, para para tefrika edilmesinden ve kitap olarak planlanmamasndan domuyor. Konunun kendisinden ve kitaptaki fikirlerin oluum srecinden gelen nedenler de var.
TERSNDEN KEMALZM
Konunun kendisi derken kastettiimiz, Beikinin fikirleridir. Fikirlerimizi onun grleriyle polemik biiminde akladmzdan, Beikide hatalarn srekli tekrarlar ve bu tekrarlarn gst erilmesi de bizzat eletirinin kendisinde de tekrarlarn ortaya kmas na yol amaktadr. Ama daha da nemlisi, bu yazlarn yazl srecinde ortaya kan fikirlerin yol at tekrarlar da vardr. Beiki Eletirisini yazmaya baladmzda, Marksist, Din, Ulus ve styaplar teorisini adeta yeni batan ekillendireceimizi bilmiyorduk. Bu teori yazma esnasnda ortaya kt. Elbette bu teorinin bir ok unsuru en azndan on y ldr yazlarmzda yer alyordu. Ama dinin bir inan o lmad ve tm styapy oluturduu, modern toplumdaki, din anlaynn kendis inin de bizzat modern toplumun dini dolaysyla onun styaps old uu dncesine bu yazlar yazlrken ulald. te bu yazlar bir bakma ayn zamanda bu yeni fikirlerin dou srecinin bir protokol gibi de okunabilir. Dncenin yeni bir adm atarken ne kadar korkak ve tereddtl davrandnn, yanl bir adm atmamak, yanl bir yola sapmamak, bilinmeyen bir ormanda yol unun kaybetmemek iin, srekli olarak geri dnp, etrafna bakp te krar ilerlediinin, yani bir doumun protokoldr ayn zamanda. Hibir mahremiyeti yoktur dncenin, her ey ortadadr, her ey gzler nnde olup bitmektedir. Fikirler doduklar an yazya dklmekte, doru drst imla ve slup hatalar bile dzeltilmeden nternet z erinden derhal okuyucuya iletilmektedir. Bizi byle davranmaya iten bir neden de, ar bir almann yan sra, belki tam da bu yeni fikirlerin ortaya kard heyecan nedeni yle srekli tansiyonumuzun ani ykselileri ve bunlarn beynimizi ku llanamaz hale getirmesi olasl, yani lm korkusuydu. Bu yeni f ikirleri ifade edemeden, sonradan geleceklere zerinde allacak bir vasiyet olarak aktaramadan lmekten korkuyorduk. nemli olan yazya dklmesiydi. slup, imla, tekrarlar, kopukluklar vs. bunlarn hibir nemi bulunmuyordu. Onlar sonra da halle yola koyulurdu. Kervan yolda dzlrd. Dolaysyla bir panik duygusu iinde yazld ayn zamanda imdi elinize kitap olarak geen bu yazlarn bir ok blm.
9
te sadece plezenta kalntlarn, gbek balarn tamyor bu k itap, bir fikrin oluumunun bir protokol gibidir de; sadece dncenin tereddtlerini ve korkularn deil, ayn zamanda yazarn o dnceleri yazya geirememe korkularn ve paniini de yanstmakt adr. Ve nihayet, biz akademik bir gelenekten gelmiyoruz. Taral ve az gelimi Trkiyede, daha da taral ve daha da az gelimi, neredeyse otodidakt olarak yetimi bir militanz. Otodidaktlara has dar grllkler, arpklklar; tarallktan gelen ufuk darlklar vs. hepsi bizde de fazlasyla bulunuyor. Btn bunlar bir araya gelince, elinizdeki kitaptaki tekrarlar, slup bozukluklar vs. son derece olaan. imdi bu ikinci baskda bunlar bir lde olsun tekrar dzeltmek belki mmkn olabilirdi. Ama dokunmamay tercih ettik. Bir yandan zaman yok ama dier yandan, onun bu zaaflar ayn zamanda st nl olarak da okunabilir. Yani bir doumun filmi ve protokol olarak. Bu nedenle artk bir belge deeri kazanm olan metne doku nmamay tercih ediyoruz. ok bariz baz slup ve ifade hatalarn o lsun dzeltmek isterdik ama buna da zamanmz yok. Eer ilerde zaman bulursak bunu nc baskda yaparz. * Kitabn bu ikinci basks Avrupada ve baka bir yaynevi taraf ndan yaplyor. Esas olarak Avrupada satlaca k. Ne var ki, eer basky, sadece kada bask olarak anlamazsak, bu kitabn nc hatta drdnc basks olarak grlebilir. lk basks, kitab oluturan yazlarn, yazldka internette yay nlanmas biiminde gerekleti. Yazlar bittiinde onlar kitap olarak bir araya topladktan sonra, bir de kitap olarak sayfamza isteyenin indirmesi iin koyduk ve bunu iindekiler listesiyle birlikte ilan ettik. Bu da kitabn ikinci basks olarak grlebilir. Daha sonra Kitap Araf Yaynlar tarafndan Trkiyede kada b asl kitap olarak yaynland. Bu birinci bask aslnda nc bask s aylrd. Dolaysyla imdi elinizdeki bu ikinci bask da aslnda d rdnc bask saylabilir.
10
TERSNDEN KEMALZM
u ana kadar kitap olarak yayn zerine fazla bir yank gelmi deil. Ancak Kitap nternette yaynlandnda byk bir ilgi grd. nternet araclyla en az be bin civarnda okuyucuya ulatn sanyorum. Gelen yanklar genellikle ok olumlu ve nemli olduu eklinde genel yanklard. Bu nedenle bu nszde ele alnabilecek ciddi bir eletiri ve yank yok. Eer arada geen zamanda ortaya karsa, nmzdeki baskda bu eletirilere bir sonraki baskda cevap vermeyi dnyoruz. 07 Ocak 2005 Cuma Demir kkaydn
11
GR Geenlerde, internette sayn smail Beikinin Alevilerde Kafa Karkl balkl bir yazsna rastladk1. Yine bundan epey bir sre nce Beikiden Serbestiye Mektup diye bir Metin yaynlanm ve Beiki o yazda, zellikle calan k onusunda, uzun sren suskunluunu bozmutu2. O sralar, Beikinin Serbestiye mektuplarnda dile getirdii baz yaklamlar, zellikle calana ilikin syledikleri zerine bir eletiri yazmay dnm ama zamanszlktan buna olanak bulamam, sonra da baka yazlarn ve olaylarn ne gemesiyle konuya bir daha dnememitik3.
smail Beiki, Alevilerde Kafa Karkl, http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/553.htm . Yaz bu almann sonunda da yer alyor. Okuyucu ncelikle son blme gidip Beikinin yazsn okuyabilir. 2 Beikiden Sersbestiye Mektup, Gelawej, http://www.gelawej.com/modules.php?name=News&file=article&sid=45 3 Burada o eletirimizin ne olduuna ksaca deinebiliriz. Beiki, Serbestiye Mektuplarnda kendisi hakknda yaplan eitli deerlendirmelere ilikin olarak, bunlarn kaynak ve kant gsterilmeden ve gerekelendirilmeden yaplm olmasndan yaknyordu. Ama calan sz konusu olduunda ayn mektuplarn iinde yakndn kendisi yapyordu. rnein yle ifadeler vard: Bugnk ideolojik ve politik teslimiyet ise calann rk duruundan kaynaklanmaktadr.(...) rnein 1999 balarnda, calana Romadayken, diren Abdullah diyenler de vardr. Belki de bunlar daha oktu. calan o nerilere neden itibar etmedi? mralda calann dostlarn da dinleyecek kadar bir inisiyatifi kalm myd? Salam duruu olan bir lider, herkesi dinler ama doru bildiklerinden de taviz vermez. Burada aka calann direnmedii, teslim olduu gibi yarglar var. Bunlar ok iddial yarglar. Ama Beiki bunlarn hi birisini kantlama zahmetine girmiyordu.
12
TERSNDEN KEMALZM
imdi, sayn Beikinin Alevilerde Kafa Karkl yazsn grnce, hem zaten epey bir sredir Alevilik ve Aleviler zerine yeni bir yaz yazmak iin bir frsat kolladmzdan; hem ulus ve din kavramlarnn ve fenomenlerinin sosyolojik bir aklamas artk ertelenemez bir grev olarak dayattndan; hem de Beikinin daha nce yapamadmz ve aslnda bir sosyolog olarak ok uzun yllardr dndmz- eletirisini yapmak iin yeni bir vesile doduundan ve de Beikinin yazs, btn bu ilerin bir arada yap lBeikinin Krt hareketi iinde byk bir prestiji var ve hakknda bu yarglar ne srd kii de en byk Krt hareketinin nderi. Beikinin ne dnd hakknda sadece kulaktan kulaa dolaan sylentiler vard. Byle bir ortamda, Beiki, bu ok nemli iddialarn kantlama yoluna gidecek yerde, hi bir kant getirmeden, sanki bunlar kantlanmasna gerek bile olmayan aksiyomlarm gibi, yukardaki szleri sarf ediyor. Hem de aylar yllar sonra, bu konuda uzun sren bir suskunluktan sonra, bu konuda yaynlanm ilk yazl metninde. Belki burada, bunlarn zel mektuplar olduu, bir mektup iinde geer ayak sylenmi szlerde calann tavrnn analizinin beklenmemesi gerektii sylenebilir. Eer mektuplar zel mektuplar olarak kalsayd byle bir itirazn anlam olurdu. Ama o mektuplar yaynland ve yaynlannn esas politik amac da, yaynlayanlar asndan bu kantlanmam cmlelerdi. Yoksa kimsenin umurunda deildi Beikinin maruz kald toptanc deerlendirmeler. O mektuplar yaynlanarak u mesaj veriliyordu kamu oyuna. Bakn Beiki de calann teslim olduunu, davay sattn sylyor. O mektuplar bu mesaj verme amacyla yaynlanmt ve zaten herkes de byle alglad. Eh sayn Beiki de dnk ocuk deildir mektuplarn tam da bu nedenle yaynlandn anlamayacak. Ve belki kendisi tam da bu nedenle yaynlanmasn istemi de olabilir. Her halkarda, bu mektuplarn esas olarak bu cmleler iin yaynland bellidir. Beiki, en azndan, ya bu ifadeleri karlm olarak, sadece kendisi hakkndaki iddialarla ilgili ksmlar yaynlamalyd ya da bu iddialarn kantlayan bir yaz eklemeliydi. En azndan buradaki ifadelerin bir mektubun ak iinde yer aldndan, kendisinin ikayet ettii ve kurban olduu durumu, mektuptaki ifadelerin aynen calan iin yarattn belirtebilir ve bu nedenle okuyucudan zr dileyebilirdi. Btn bunlar yapmamtr Beiki. Kendisine yaplm olan kaynak ve delil gstermeden yarglamay bizzat kendisi calana yapmtr. Eletirimiz bu mahiyette olacakt. Bundan sonra da, Bir Dnemin Eiinde serisi altnda yazm olduumuz, calann, teslim olduu, direnmedii vs. gibi iddialar ve calann dnce ve davranlarn zmlediimiz yazlar gsterip kendisini tartmaya ekmeye alacaktk. Beikinin kantlanmaya gerek olmayan birer aksiyommu gibi syledii hkmlerin hi de yle olmad bu yazlarda ayrntlaryla gsterilmektedir. Bu yazlarmz merak eden onlar u adreste bulabilir: http://f27.parsimony.net/forum67059/messages/472.htm
13
mas iin olduka uygun bir metin olduundan, ii b ir seferde yapmay veya bir tala bir ka ku vurmay denemenin ekiciliinden kendimizi kurtaramadk. Yazmzn grnteki konusu: Alevilik ve din zerine grleri balamnda smail Beikinin savunduu politik program ve strat ejinin ne olduunun gsterilmesi, bunun demokratik olmayan karakteri ve bunlarn bir bilim adam, bir sosyolog olarak grlerinin d ayand teorik ve metodolojik temeller ile balantsdr. Fakat yaznn esas konusu, daha derindeki konusu, yntem ve teorik temeller ile onun politik sonularnn ilikisi ; o ok derinden ileyen dip akntsnn, somut bir rnek balamnda, yani smail B eikinin grleri balamnda, ele alnmasdr. Yani yntemsel ya nllar ile politik tavrlar ilikisi. Bu anlamda yaznn zndeki konusu Beiki, Din, Alevilik bile deildir. Onlar bu balamda sadece somut bir rnek ilevi grrler. Yaz elbette sadece yntemsel sorunlara ilikin deildir, onun d aha d kabuunu din ve ulus teorileri oluturmaktadr. Ama sadece Sosyolojik olarak bunlarla snrl da deildir. Elbette, Politik bir tavrn eletirisi ve savunusudur. Yani Beikinin rtk ve nesnel olarak savunduu program ve stratejinin ortaya karl ve bir eletirisidir. Eletiriye gemeden nce bir konuya aklk geti relim. Burada smail Beikinin Eletirisi szlerini gren veya okuyan Trk milliyetilerinin ellerini ovuturduklarn grr gibi oluyoruz. nceden bildirelim, bouna heveslenmesinler. Biz Beikinin bir insan olarak verdii rnek mcadelenin bir hayranyz ve grlerine ilikin eletirilerimize ramen onun Trkiye Cumhuriyetinin rk ve smrgeci sistemine kar, ezilen ve varl inkar edilen Krtler iin verdii mcadeleye deer biilemeyeceini dnyoruz4.
Bu konudaki yaklammz hakknda bir fikir edinmek istenirse, 18 yl nce Krdistan Press iin yazdmz, Bir Mihenk Ta balkl yazya baklabilir. u adreste bulunabilir: http://www.comlink.de/demir/yayinlar/kurpress/kpyazilar.htm
14
TERSNDEN KEMALZM
Denebilir ki, smail Beiki, kendi dorudan amac bu olmasa b ile, en azndan bir yan rn olarak, Trklerin onurunu kurtarmtr. Bizim burada tartmak istediimiz sorun baka, sosyolojinin ve tarihin daha temel sorunlar; yntemsel sorunlar, bunlarn zellikle Ulus ve Din teorilerinde ortaya k; bunlarn politikayla ve ideol ojik mcadeleyle ilikisi ve bu balamda da Beikinin bir bilim adam olarak trajedisi. Beikiye eletirimiz, TCnin dayand anlay ve ideoloj iyi eletirmesi noktasndan deil; aksine Beikinin, Trkiye Cumhur iyetinin, o Resmi deolojisinin dayand varsaym ve n kabulleri sorgulamadan aynen kabul edip onlara yle kar kt , ama bu kar kyla aslnda kar ktnn varsaymlarn, benimsedii ve savunduu noktasndandr. Yani Beikiye eletirimizin z: onun nesnel olarak, yntemsel ve politik dzeyde Kemalizmi, kendi deyiiyle Resmi deolojiyi savunduudur; Kemalizmin ulusuluk ve laiklik anlaylarn pa ylamasdr. lk balkta ok ters gelebilir ama, eletirimizin ana fikri; Beikinin znde bir Kemalist olduudur. Dier bir deyile, Beikinin kendi znel niyet ve kayglarnn tesinde, nesnel olarak ters yz olmu bir Kemalizmi savunduudur. nsan olarak Beikinin trajedisi de tam bu noktadadr. O, kurban olduu sistemin ve anlayn bilinsiz bir savunucusudur . Yanllklar komedisi demek geliyor insann iinden, ama bu bir trajedidir. nk onun kendisine kar kt Kemalistler ya da resmi ideoloji de benzeri bir yanl anlamayla onun, Kemalizmin veya resmi ideolojinin bir dman olduu kansndadrlar ve bu nedenle nerdeyse btn bilinli hayatn hapislerde geirmesine yol amlardr. Ve tpk eksi ile eksinin arpmnn art sonu vermesi gi bi, bu yanllklar komedisi, bir trajedi olarak gereklemektedir.
15
BRNC BLM
YNTEMSEL SORUNLAR Eletirinin Yntem Sorunlar Sayn Beikinin Alevilerde Kafa karkl yazs, az bulunur bir kafa karkln yanstmaktadr. Yazda, olgusal, politik, sosyolojik ve yntembilimsel (metodolojik) bir ok yanl bir arada bulunmaktadr. Beikiyi eletiren bu yaznn bal, sadece Bei kinin Aleviler hakkndaki yazsna nazire olsun diye Beikide Kafa Karkl olarak koyulmad, gerekten Beikinin yazsnn en belirgin karakteri bu olduu iin, bir trajediye vurgu yapmak iin yle adlandrld. Beiki bilim, bilim dedii iin btn hayatn hapishanelerde geirmitir. Bilim uruna ok ac ekmi bir bilim gazisinin yazsnda kendi ama ve kayglarndan bamsz olarak, nesnel a nlamda bir teolog (ilahiyat), gerici bir politikac ve en gerici sosyolojilerin tezlerini savunan bir ideolog olarak ortaya kmas ancak bylesine korkun bir kafa karkl ile mmkn olabilir5. Ne var ki, bu kafa karkln okuyucuya somut olarak gste rmenin bir zorluu var. Beikinin yazsndaki nermeler ou kez,
Ama kafa karkl sadece Beiki ile snrl deildir; sadece onu hapse tkanlarla da snrl deildir. Onu destekleyenler de ayn kafa karkl ile malul olduklarndan Beikiyi Beikinin kendisini; Kemalistlerin Beikiyi sand gibi anlamaktadrlar. Dolaysyla Beikideki kafa karkl Trkiyeli veya Krdistanl solcunun ve aydnn kafa karkldr da. Bu nedenle eletirimiz aslnda, Beikinin somutunda, Trkiyeli ve Krdistanl aydn ve solcularn eletirisidir.
16
TERSNDEN KEMALZM
ayn anda bir ok farkl balamda yanl nermelerdir. Ama zellikle de o an yazda kullanld balamda yanl nermelerdir. Yani Beikinin yazsnda, yanllar yanllarn iinde bulunma ktadr. Her nerme ou kez birka defa yanltr. Bazen doru ne rmeler vardr ama bu sefer yanl bir balamda kullanldklar iin yine yanl olmaktadrlar; tpk yanl bir hayat iinde doru bir yaam olamayaca gibi. Ama insanlar genellikle kavram ve nermelerin gerek balam ve ierikleri zerine kafa yormadndan, bunlarn doru nermeler o lduu gibi bir izlenim domaktadr. rnein, politik veya hukuki olarak Alevilii bir din, bir inan olarak tanmlamak, onun sosyolojik veya teolojik olarak yle olup olmadndan bamsz olarak dorudur. Yani politik ya da hukuki bir balamda, Aleviliin sosyolojik veya teolojik olarak bir din olup olmamasnn nemi yoktur . Alevilik bir dindir, bir inantr nermesi yleymi gibi ele alnmas gerekir anlamnda dorudur. Ama politik bir balamda, sosyolojik olarak Alevilii bir din; dini de bir inan olarak tanmlamaya kalkmak, hem sosyolojik olarak yanltr. Hem de politik bir balamda sosyolojik olarak Aleviliin bir din olduunu kantlamaya kalkmak, zmnen din olmayanl arn veya din olduunu kantlayamayanlarn, dier dinlerle eit bir konumda olamayaca trnden gizli bir varsaymn savunusu anlamna gelir. Bylece soyut olarak, politik balamda doru olan, Aleviliin ayr bir din olduu nermesi, kullanld balamda, somutta, hem politik hem de sosyolojik olarak iki kere yanl bir nerme olarak ortaya kar. Hepsi bu kadar olsa yine iyi. Dahas da var. rneimize bal kalrsak, bu yanl iinde ayn zamanda yanl daha vardr. nk btn bu nermelerde (1) tarihsel ve otantik Alevilik; (2) kendini bir inan olarak tanmlayan modern Alevilik; ve (3) politik ve sosyal bir hareket olarak Alevilik, hep ayn Alevilik olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle bu Alevilii bir Alevilik gibi ele almann kendisi de yanl olduundan sz konusu olan 2 x 3 = 6 yanllktr. Bu kadar da deil. Btn bu yanllklar aslnda, kendisi yanl olan bir teolojik tartma iinde yrtldnden 6 x 2 =12 kere
17
yanltr. Ama bu yanl, kendisi yanl olan teolojik tartma ii nde, soyut olarak doru bir nerme olabilir. Ama soyut olarak, teolojik tartma balamnda doru olan nerme aslnda teolojik bir nerme olarak ifade edilmediinden, yazarn kendisi teolojik bir tartma yaptn dnmediinden, yanl anlamaya dayand iin yine yanl bir nermedir. Btn bu katmerli yanllar tespit etmek ve gstermek gere kten ciddi bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Her kullanmn tek tek farkl ieriinin gsterilmesi gerekmektedir. Ama bu ta kdirde de esas sylenenin gzden yitirilmesi tehlikesi ortaya kmaktadr. Baka bir rnek verelim. Genel olarak bilim ynteminin ne old uundan, bilimsel olma niyet ve abasnda olanlarla, rnein sosyologlarla tartrken sz etmek anlamldr. Ama bu bilimsel olmak gibi bir paradigmas bulunmayan bir inancn, bir dinin taraftarlarna s ylenirse, bu bilim yntemi deil, ilahiyat yntemi, teoloji yntemi zerine bir nerme olur. Orada bilim deil, bilimsel verilere dayanan bir teoloji savunulmu olur. Beiki ilerde grlecei gibi aynen b unu yapmaktadr. Ama yanllar analiz edilip, gsterilmedii takdirde onun bilim yntemi zerine yazd ve konutuu sanlabilir. Zaten kendisi de yle sanyor. Tekrarlarsak, Beikinin yanllar ve kafa karkl sz konusu olduunda, zorluk bu yanllarn ya da kafa karklklarnn bulunmasnda deil bunlarn ayn anda, ayn cmlede, bir ok farkl dzeylerde tekrarlanyor olmasndadr. Zorluk, bu bir defada tekrarlanan farkl yanllar ayr ayr gstermektedir. Bunu iin yaplacak bir tek ey vardr. Her balamda yanl g sterirken, dier balamlar tartma d brakmak. Yani yanllar farkl soyutlama dzeylerinde ele almak ama bunu yaparken baka soyutlama dzeylerindeki yanllar doruymu gibi kabul etmek. rnein Beikinin yazsnn btn olarak anlamn ve yanln gsterebilmek iin, sylediklerinin sosyolojik olarak yanlln bir kenara brakmak gerekiyor. Ama din ve Alevilik hakkndaki grlerini sosyolojik bakmdan yanlln gsterebilmek iin, bu sefer de yazsnn btnsel anlamn ve yanln , yani onun ilahiyata ilikin bir tartma olma karakterini bir kenara koymak gerekiyor. Ama sos18
TERSNDEN KEMALZM
yolojik olarak yazy ele alrken de, din ve Alevilik hakknda bir ok baka yanl varsayma dayandndan, sosyolojik ele aln kendi iinde de farkl soyutlama dzeylerini ayr ayr ele almak gerekiyor. rnein tarihsel Alevilii ele alrken, tarihsel Aleviliin bu gnk Alevilikle farkn tartma d brakmak gerekiyor. Veya bir sosyal hareket olarak Alevilik ile, inan olarak Alevilik arasndaki fark yok saymak gerekiyor. Tabii btn bunlar ele alrken, olgulara veya olgularn yoru mlanmasna ilikin yanllar yok saymak gerekiyor. Olgulara veya o nlarn yorumlanmasna ilikin yanllar ele alrken de, bu sefer bt nsel, politik ve sosyolojik balam bir kenara brakmak gerekiyor. Bu nedenle, Beikinin eletirisi, her biri farkl soyutlama dzeylerinden oluan farkl blmlerden olumak zorunda. Okuyucu bunu kat kat soan gibi dnebilir. En dta ilerici, d emokrat bir bilim adam var. Onun iindeki katta, politik dzeyde, bu ilerici bilinen bilim adamnn gerici varsaymlar savunduu orta ya kyor. Onun iindeki sosyolojik dzeyde, metafizik sosyolojiyi s avunan, tipik bir pozitivist gerici sosyolog, bir burjuva ideologu ortaya kyor. Onun da iindeki dzeyde artk bir sosyolog deil, bir ilahiyat, bir teologla karlalyor. Bu nedenle yaznn her bir blm soann yeni bir katman olarak grlmelidir. Beikinin yazs bir bina ya da yap metaforuyla da ele alnabilir. En altta, temellerini teolojik bir tartma oluturmaktadr. Onun stndeki alt katlar, metafizik ve pozitivist bir sosyoloji, onun stnde resmi ideolojinin varsaymlarn kabullenen bir tersinden Kemalizm. Binann d grn, svas ve boyas ise bir ilerici bilim ad amdr. Bu durumda yle bir soru ortaya kar: btn bu farkl soyutlama dzeylerini ayr ayr ele almann bir anlam ve gerei var mdr? Bir kere temellerinin yanll gsterildi mi, zaten btn bina km olmaz m? Gerekten de biimsel ya da soyut olarak yledir. Beikinin yazsnn teolojik, ilahiyata ilikin bir tartma olduuna dair niteliini
19
gsterdikten sonra dier dzeyleri ayr ayr ele almann gerei yo ktur. Ne var ki, daha nce de beyirtildii gibi, bizim amacmz, kendi bana, Beikinin yanllarn gstermek deildir. Biz ezilenlere yntemsel sorunlar ile politik tavrlar arasndaki derinden ileyen ilikiyi gstermeye ve bunun yan sra devrimci bir program ve stratejiyi anlatmaya alyoruz. Bu anlamda, bizim iin, Bei kinin yazs sadece bir vesiledir. Bu nedenle, yntem ile politika arasndaki bu ilikiyi gsterebilmek iin, tm bu dzeyleri ayr ayr ele almak gerekmektedir. Burada bizim amzdan sorun, her soyutlama dzeyini ayr ayr ele almak deil, bunlarn hangi srayla ele alnacadr. Ya da yle ifade edelim. Soann ccnden, en i katmanlarndan d katma nlarna doru mu; d katmanlarndan iine, zne doru mu gitmek gerekir? Yap metaforuna bal kalrsak, tpk bir binay tepeden a a doru ykmak gibi mi, yoksa bir binay temelden atya doru ina eder gibi mi? Burada, aratrma yntemi ile aklama ynteminin farkll ve elikili birlii konusu gndeme gelir. Elbette, aratrma, en dtaki katmandan, olgulardan ze yani yasalara, grnmeyen ilikilere doru, atdan temellere doru bir yol izler. Buna karlk, aklama, en i katmandan, znden, temellerden yola kmaldr. Biz de yle yapacaz ve bu anlamda, Marksn yntemini izleyeceiz6. Yntemsel olandan, en soyut olandan yola kacaz. Anlatmda aratrmann yolunu tersine gideceiz.
Kukusuz, sunu ynteminin, biim ynnden, aratrma ynteminden farkl olmas gerekir. Aratrma yntemi, ilenecek malzemeyi ayrntlaryla ele almal, onun gelimesinin farkl biimlerini tahlil etmeli, i bantlarn esasn bulmaldr. Ancak bu yapldktan sonra, gerek hareket yeterince anlatlabilir. Eer bu baaryla yaplrsa, eer ele alnan konunun yaam tpk bir aynada olduu gibi ideal bir biimde yanstlrsa, karmzda salt a priori bir yap varm gibi gelebilir. (K. Marx, Kapital, Birinci Cilt, Almanca kinci Baskya nsz, http://www.kurtuluscephesi.com/marks/kapc102.html )
20
TERSNDEN KEMALZM
Ama, bu yntem bilimsel bakmdan yeterli olmakla birlikte, pedagojik bakmdan yanltr. Biz konuyu bilen akademisyenler iin deil, ezilenler iin yazyoruz. Mandelin Marksist Ekonomi El Kitabnn Giriinde7, dier Marksist El Kitaplarnn yntemini eleti7
Ekonomi Politiin Eletirilmesine Katknn nszndeki nl pasajda Marx, ekonomi politik alannda bilimsel bir aklamann izlemesi gereken metodu belirtir: somuta varabilmek iin soyuttan hareket etmek. Elkitab yazarlarnn ou, Marxn geen yzyldaki ispatlamalarn, ksaltlm ve genellikle yetersiz bir ekilde, her seferinde yeniden ileri srmek iin bu pasajdan ve Kapitalin cildinden esinlenmilerdir. Oysa aklama (exposition) metodu ile bilginin douunu (oluumunu, kkenini) birbirine kartrmamak gerekir. Marx, somutun ilkin, kendisini meydana getiren soyut ilikilere ayrtrlmakszn anlalamayaca zerine ne kadar srar ediyorsa, bu ilikilerin sadece dahiyane bir sezginin ya da stn bir soyutlama yeteneinin sonucu olamayaca zerinde de o kadar srar etmektedir. Bu soyut ilikiler, her bilimin hammaddesi olan ampirik veriler incelenerek ortaya konulmaldr. Marxn byle dndn anlamak iin, Ekonomi politiin Eletirilmesine Katknn nsznde metot hakknda sylediklerini Kapitalin 2. basksna yazd nszdeki u pasajla karlatrmak yeter: Bununla beraber aklama metodu bilimsel aratrma metodundan kesinlikle ayrt edilmelidir. Bilimsel aratrma konuyu ayrntlaryla ele almal, farkl gelime ekillerini tahlil etmeli ve bunlar arasndaki i-balanty bulmaldr. Ancak bu almay yaptktan sonradr ki, gerek hareket tam olarak aklanabilir. Bu baarlrsa, gerein [oluumu] tam olarak yanstlrsa, a priori bir kurulu (construction) karsnda bulunulduu izlenimi yaratlabilir Demek ki, geen yzylda yazlm Kapitalin blmlerini 20. yzyln ortasnda olduka doru bir ekilde zetlemekle yetinen bir aklama, her eyden nce bizzat Marksist metot asndan kesinlikle yetersizdir. Bununla beraber, Marksizmin geen yzyln bilimsel verilerine dayand iin aldn syleyen eletirmenlerin kesin iddialar da bir o kadar yetersizdir. Gerekte bilimsel bakmdan doru olan tutum, Marxn ekonomik tezlerinin tmnn geerli olup olmadn incelemek iin bugnk bilimin ampirik verilerinden hareket etmeye almaktr. Hemen belirtelim ki Marxtan, Engelsten pasajlar arayan okuyucu bu kitab hayal krklna urayarak kapatacaktr. Marksist ekonomi el kitaplar yazarlarnn tam aksine, kutsal metni aktarmaktan ya da bunlarn yorumunu yapmaktan baz istisnalar dnda kandk. Buna karlk, insan topluluklarnn gemite, imdiki zamanda ve gelecekteki ekonomik faaliyetleriyle ilgili fenomenler hakknda hkm veren belli bal ada iktisatlarn, iktisat tarihilerinin, etnologlarn, antropologlarn, sosyologlarn ve psikologlarn eserlerinden yer yer pasajlar aktardk. Bizim ispatlamaya altmz ey, ada bilimlerin ampirik verilerinden hareket ederek Karl Marxn tm ekonomik siteminin tekrar kurulabileceidir (yaratlabileceidir). (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, s. 16-17, kinci Bask, ubat 1974)
21
rirken dedii gibi, soyuttan somuta giden yntem, geni ezilen kitl eler sz konusu olduunda yetersizdir hatta olumsuzlua dnr. nk aratrmacnn olgulardan yola kp ulat genellemelere kadar kat ettii yolu onlar hi kat etmemilerdir. Byle bir durumda o sonulardan yola kmak, anlalmamaya ve teorik sistemin, bir t akm formllerin ezberlenmesine indirgenmesine yol aar ve her z aman amtr da8. inlilerin dedii gibi, sadelik, ancak geliimin ok st aamasnda kazanlan bir niteliktir. Picasso da, kendisi iin resim yapmann, fa zlalklar atmak, olduunu sylyordu. Ulat en yetkin noktada, tm fazlalklarndan arndnda, yapt boa figrleri, nerdeyse b oa kavramnn bir imgesi haline geldiinde, o boann ardnda, maaralarn dip kelerinde ilk amanlarn izdikleri hayvan figrlerinden, Rnesans ressamlarnn atafatl tablolarna kadar on binlerce yllk bir birikim vardr. Bu birikimi iermeyen bir gzlemci, Picassonun boasn, bir ocuun ya da maaralara resim izen ilk amanlardan birinin yaptn sanabilir. Yanlr. Bu sre bir ekilde yaanmadan veya zmlenmeden, o Picassonun boas ne yaplab ilir ne de anlalabilir. Marxn Kapitali de bir bakma Picassonun Boas gibidir. Mthi sadedir9. Ama bilimsel bakmdan ulalan bu sadelik, siyasi ve didaktik bakmdan bir tehlikedir.
Tam bu nedenle, Lenin, u an hatrlamadmz bir konuma ya da makalesinde, Komnist olmann bir takm formlleri ezberlemek deil; insanln kltr ve bilim mirasn zmlemek olduu zerinde durur. Diyebiliriz ki, sosyalist kuaklar arasnda yaygn olan sosyalizmi bir takm formller olarak anlama ve tekrarlama, onun zn ve yntemini anlamama, onlar anlamamaya mahkum etmi bu tmdengelimle yazlm el kitaplarnn birer kurban olmalaryla da ilgilidir. Olgular bilmeden, olguya ilikin bir temel olmadan onlar hakkndaki en st dzeydeki soyutlamalar anlatlmtr. Tabii anlalmas mmkn olmadndan, o zaman onlar sadece formller olarak anlalr, sonular olarak benimsenir. Bir kere sonu forml olarak benimsenince de bunlar olgularn salkl insan anlayyla bile grlp anlalmasnn nnde bir engel olutururlar. Bu nedenle, insanlar sosyalist olduktan sonra, olaan zihin kvraklklarn bile yitirmektedirler. Bu gnk sosyalistler kua ayn zamanda bu yanl el kitaplarnn, yanl pedagojinin kurban bir kuaktr. 9 Bu sadelii kefediini Isaac Deutscher yle anlatyor:
22
TERSNDEN KEMALZM
Bu nedenle, Mandelin Marksist Ekonomi El kitab, Marksn Das Kapitalde izledii aklama ynteminin izledii yolun tersini izler. Marksn Kapitali yazmak iin aratrrken izledii yolu, sadelemi biimiyle ve gnn verileriyle yeniden izler; yeniden kat eder; yeni olgulardan hareketle o teorik binay yeniden ina der. Bylece ezilenlerin, Marksn kat ettii yolu bir ekilde, minyatr llerde, tpk ana karnndaki veya yumurtadaki bir canlnn milyo nlarca yllk evrimi tekrar yaamas gibi, kat etmelerine olanak salar. Dnce de biyolojik evrimin ontojenes filojenes ilkesine uymak zorundadr. Bu nedenle, bir uzlama noktas olarak, sadece temellerin yanllnn gsterilmesiyle yetinmeyip, her katman ayr ayr ele almann, soyuttan somuta ya da genelden zele doru olan bu gidiin didaktik mahzurlarn bir lde olsun gidereceini dnyoruz. Bu nedenle, nce en soyut, yaznn genel karakterine ilikin dzeyden balayp, srasyla sosyolojik ve politik dzeylere gideceiz. Olgusal dzeyi ayrca ele almaktansa, Beikinin yazsna dip notlar olarak deinmekle yetineceiz. Temel ve Gizli Varsaymlar Beikinin bu eletirisinde Beikiden bir ok alnt bekleyenler hayal krklna urayacaklar demektir. nk Beikinin yanllar, dile getirdii nermelerden ziyade o nermeleri ifade etmesine yol aan varsaymlardadr. Esas sorun, bu gizli varsaymlarn orSon olarak bir ift sz daha: Das Kapitali ett ediimin zerinden otuz yldan fazla bir sre geti; tm ciltleri kitaplmda durmasna ramen, bir daha ona dnmedim. Tm bu sre boyunca, birka kez alnt yapmak istediim bir pasaj aradmda, sadece sayfalarna gz atmakla yetindim. Son haftalarda onu yenden okumaya baladm. Geen sre iinde, anlalmazl ve karmakl ile zel olarak n yapan ve Marxn da soyut ve Hegelci biiminden dolay biraz zr diledii ilk blm bitirdim. Eski tandk sayfalar, benim iin hala ekiciliini koruyordu; fakat daha ncekilerden farkl olarak imdi dikkatimi eken, Das Kapitalin temelli basitliidir. (saac Deutscher, Das Kapitali Kefetmek, Devrimci Marksist tartma Defterleri, s.114, Say 5, Haziran 1987) Tabii burada, basitlik yerine sadelik szc daha doru olurdu.
23
taya karlmas ve yanllnn gsterilmesindedir. Dncenin anatomisi onun ifade edilmemi gizli varsaymlarndan karlabilir. Bunu somut olarak gstermeye alalm. Sayn Beikinin yazsnda kantlamaya alt temel nerme u cmlede zetlenebilir. Alevilik, Yahudilik gibi, Hristiyanlk gibi, Mslmanlk gibi, Budizm gibi farkl bir dindir, farkl bir inantr. Bu ok basit gibi grnen cmlede, bir ok gizli nerme ve gizli varsaym bulunmaktadr., Yukardaki satrlarda aka grlen nerme: Aleviliin Mslmanlktan farkl bir din olduudur. Ne var ki, burada gizli olan baka varsaymlar da vardr . Birinci rtk varsaym: Dinlerin bir nan olduudur. Dier rtk varsaym: Aleviliin de bir inan olduudur. Yani Alevilik farkl bir dindir, bir inantr dendiinde, bu iki va rsaym da rtk olarak ifade edilmi olur. Bir dier rtk varsaym da udur : Alevilik de tpk Budizm ve Hristiyanlk gibi ayr bir dindir denirken, onlarla ayn kategoriden bir din olduu sylenmi olmaktadr. Grlecei gibi, bu gizli varsaymlar, her biri ayrca kantlanmas gereken nermelerdir. Halbuki, Beiki, aslnda kantlanmas gereken nermeleri, karsamalarnn grnmez dayanaklar olarak ele almaktadr. Ama sadece bu kadar deil. Beiki, tarihsel olarak var olmu otantik Alevilik ile bu gnk Alevilii de zde grmekte, onun toplumsal ilevindeki ok kkl deimeyi yok saymaktadr. Aleviliin ayr bir din olduuna dair btn kantlar, otantik Alevilik veya tarihsel Alevilikten vermektedir. Yani bu gnk Aleviliin ne olduunu tartmasna ramen, btn delillerini tarihsel ya da otantik Alevilikten getirmektedir, hatta bu gnk Alevilerin grlerini Alevilik olarak grmemektedir. Burada gizli varsaym: Bu gnk Alevilik ile tarihsel Aleviliin ayn ey olduudur.
24
TERSNDEN KEMALZM
Yani yine kantlanmas gereken ama hibir ekilde tartlmayan gizli bir varsaym ile kar karyayz demektir. Ama sadece bu kadar deil, bu gnk Alevilikte de bir sosyal hareket olarak Alevlik bakadr, kendini bir inan olarak tanml ayan Alevilik bakadr. Beikinin yazs bu ayrm da yapmad iin, bu iki Aleviliin de ayn ey olduu varsaym na dayanmaktadr. Dolaysyla, Beikinin yazsnda, tarihsel Alevilik, kendini inan olarak tanmlayan Alevilik ve sosyal bir hareket olarak Aleviliin ayn ey olduu ynnde bir baka gizli varsaym bulunmaktadr. Ama sadece bu kadar da deil, ok nemli bir gizli varsaym daha bulunmaktadr. Beikide din kavramnn, politik ve sosyolojik ka rlklar ayndr. Yani Beiki Din kavramnn politik ve sosyolojik anlamlar arasndaki fark grmemekte ; politik bir tartmada bunu sosyolojik anlamyla; sosyolojik tartmada ise politik anlamyla kullanmaktadr. Yani Beikide din kavramnn politik ve sosyol ojik anlamlarnn zde olduu biiminde bir baka gizli varsaym daha bulunmaktadr. Ama sadece bu kadar deil. Beiki, Aleviliin ayr bir din olduu nermesini politik bir tartma balamnda, Alevilerin urad ha kszla kar durmak iin savunmaktadr. Ama byle bir balamda bu nermeyi savunmak iin, farkl din olmayanlarn veya farkl din olduuna dair bilimsel kantlar getiremeyenlerin ayr bir din muamelesi grmeyi hak etmeyecei gizli varsaym gerekir. Sadece bu kadar deil, sz konusu olan devletin davran old uundan, devletin kimin din olduguna karar verebilecei ve ve rmesi gerektii varsaym, yani Kemalizmin, resmi ideolojinin va rsaym dier bir gizli varsaymdr. Yoksa, Beikinin yapt gibi, Aleviliin ayr bir din olduun kantlamaya kalkmann baka bir alam olur mu? Beiki Aleviliin ayr bir din olduunun bilimsel bir gerek o lduunu ve devletin bu bilimsel geree gre davranmasn talep etmektedir; rtk eletirisi budur. Ama byle bir eletiri ve talebin ortaya koyulabilmesi iin, devletin zellikle toplumsal konularda, nesnel bilimsel verilere gre
25
tavr alabilecei gibi bir baka gizli varsaym daha vardr. Ama bu varsaymn ardnda da toplumda, gerek konum ve karlar farkl glerin mcadelesinin deil, bilimsel ya da akli argmanlarn belirleyici olduu ynnde bir baka gizli varsaym yatar. Yani u bu rjuva rasyonalizminin n kabul. Sadece bu kadar deil, btn bu argmanlar aslnda Alevilere yneliktir, yani Alevilerdeki kafa karkln yok etmek hedeflenmektedir. Alevilik ise, yine Beikinin kendi kabulne gre bir inant. Bu inancn taraftarlarna inanlarnn farkl bir din old uunu bilimsel olarak kantlamaya almaktadr. Ve bunun iin tarihten, sosyolojiden kantlar getirmektedir. Byle kantlar getirmek iin, bir inancn retinin tarihsel veya otantik biimleriyle tutarl olmas gerektii ynnde bir baka varsaym vardr. nanlarn kendilerinin ne olduu hakknda bilime gre karar vermeleri gerektii veya verebilecekleri gibi yine bir baka va rsaym daha vardr. Ama hemen grlecei gibi artk bilim alanndan km, teoloji, ilahiyat alanna, dinden sapknlar yakan engizisyon yarglarnn var saymlar alanna adm atm bulunuyoruz. Sadece yargcmz artk, heretik bir dinin bilimsel verilere dayanan yargcdr. Heretik bir d inin (Aleviliin) bilimsel verilere dayanmay savunan bir yargc o lmak (bilimsel olarak Alevilik ayr bir dindir) engizisyon yarglaryla ayn varsaymlarn paylald gereini ortadan kaldrmaz. Onlar da ayn i tutarllktan yola karlar ve ayn i tutarllk ned eniyle Aleviliin ayr bir din olduunu, bir sapkn Mslmanlk old uunu sylerler. Beiki, tersinden, Alevilii Mslmanln bir biimi grmenin sapkn bir Alevilik (kafa karkl) olduunu syler. Bilimsel argmanlara dayanan bir Alevi ilahiyats olarak ortaya kar. Papaln bile artk bilimsel argmanlara dayanarak ocuun r uhunun erkek spermi yumurta hcresini dllediinde olutuunu s yledii bir an Alevi ilahiyatsnn da sosyolojik olarak Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya kalkmasn yadrgamamak gerekir. Btn bu gizli varsaymlar, Beikinin yazsnn ve yaptklarnn zdr. Bu nedenle z anlamak iin bu gizli varsaymlarn en
26
TERSNDEN KEMALZM
nemlilerini en temel olanlarn bulup karmak ve onlarn yanlln gstermek gerekiyor. Dolaysyla Beikinin eletirisi, onun gizli varsaymlarnn g sterilmesi ve eletirisi olacaktr. Bu nedenle, yazmzda, Beikinin yazsndan ok alnt bulu nmayacaktr. Biz onun yazsnn temel nermelerini ele almakla yet ineceiz. * Beikinin yazsnn en genel nitelikleri yle tanmlanabilir: Beikinin yazs Teolojik bir yazdr. Beiki yazsnn Sosyolojik (bilimsel) bir yaz olduunu dnmektedir. Ama Beiki yazsn Politik bir balamda yazmtr. Ya da bu karmaa yle de zetlenebilir: Beikinin yapt, Politik bir tartmay, Teolojik dzeyde ama Sosyolojik kavramlarla yrtmeye almaktr. Bunlarn her birinde, ya gerici nermeleri savunmaktadr ya da yazs dayand varsaymlarla gerici ve yanl bir nitelik tamakt adr. Ve buradaki eliki de udur: yaz ilerici ve demokratik kayglarla yazlm olup okuyucularca da yle anlalmaktadr. imdi Bunlarn her birini ayr ayr ele alp Beikideki kafa k arkln gstermeye alalm.
27
KNC BLM
BTNSEL ANLAM ELETRLER Epistemolojik Eletiri Beikinin temel nermelerinden biri udur: Alevilik bir nantr. nk aynen yle diyor: Alevilik(...) farkl bir dindir, farkl bir inantr. Peki, epistemolojik olarak nan nedir? Doruluunun kantlanmas iin rasyonel ve olgulara dayanan d elillere ihtiya duymayan kabullerdir. nan: ispata gerek grmeyen dorulardr. yleyse bu u anlama gelir: Dier dinlerde olduu gibi, Alevilikte de Alevilerin bir eyi kabul etmeleri iin ispata, rasyonel, bilimsel kriterlere uygun, olgulara dayanan delillere ihtiya yoktur. nk Aleviliin inan olduunu syleyerek, Aleviliin veya Alevilerin byle eylere ihtiya duymayacan zmnen kendisi belirtmi olmaktadr. imdi Aleviliin nan olduu tespitini doru kabul edelim ve inan da epistemolojik olarak, bilime zt bir anlam tadndan, Alevilerin bir eyi kabul iin bilimsel verilere, olgulara, rasyonel d elillere ihtiya duymayaca veya duymamas gerektii sonucunu, tekrar ele almak zere bir kenara koyalm. * Peki Beiki yazsn kime yazyor? Yazsnn esas muhatab kimdir? Alevilere!.. Aleviler. Bunu nereden karyoruz?
28
TERSNDEN KEMALZM
Yaznn bal ve btnnden anlald gibi, Beiki bunu a ka da belirtiyor. rnein yazsnn bir yerinde aynen yle diyor: Alevilerin kafa karklndan kurtulmalar gerekir, Alevilerin Alevilik konusunda berrak dnce ve duygulara sahip olmalar g erekir. Alevi Mslmanm, Mslman Aleviyim gibi s ylemlerle Aleviler hibir yere yryemez. Bu gibi sylemlerle Aleviler kendi ayaklarn kendileri zincirlemektedir. Yani Alevilerin kendilerinin ayr bir din olmalarn kabul etmel erinin Alevilerin mcadelesini glendireceini dnmektedir ve B eikinin yazs bu mcadeleyi glendirmek iin yazlm bir yazdr. Bu nedenle yaz btnyle Alevilere, Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya dolaysyla onlar Aleviliin ayr bir din old uuna iknaya yneliktir. Yaznn bal da ayn ekilde bu duruu ifade etmektedir: Alevilerde Kafa Karkl Beikinin yazsnn bal rnein Alevilerin Aleviliin slam'la likisi Hakkndaki Grleri gibi bir balk olsayd, byle bir balk hem bir deer yargsyla ykl olmaz, hem de konusu Alevilerin grleri olurdu. Ama smail Beikinin yazsnn bal byle bir balk deil, Alevilerin Aleviliin slamla likisi Hakkndaki Grleri Yanltr anlamnda bir balk. Yaz da zaten tam da bu anlama uygun olarak, bu yanll dzeltmeye ynelik. Yani Alevilerde Kafa Karkl, bir durumu tanmlayan bir balk deil, bir tutumu yanstan, deer ykl bir balk. Zaten Kafa Karkl szlerinin kendisi bir deer ykldr. Ntral d eildir. Aleviler arasnda yaygn ama yok olmas gereken eyi tan mlamaktadr. O halde, Beikinin yazsnn esas muhatab, hedefi Alevilerdir denirse yanl bir ey syle nmi olmaz. Elbette her yaz gibi bu yaz da btn okuyuculara yneliktir. Ama onun btn olarak ve bal yla esas ilevi, Aleviler arasndaki yanl olduu dnlen bir grle mcadeledir. nk bu grn yaygn olduu; bu gr zayflat ld takdirde, Alevilerin daha iyi mcadele edecekleri dnlme ktedir.
29
O halde bu sonucu da bir kenara koyalm: Beikinin yazsnn muhatab Alevilerdir; Alevi inancnda olanlardr . * Peki, Beikinin yazsnda yapt veya yapmaya alt nedir? Aleviliin ayr bir din, ayr bir inan olduunu kantlamak, hem de bilimsel olarak kantlamak. Beiki btn delillerini tarih ve toplumdan getirmekte ve bylece Aleviliin slamiyetten ayr bir din olduunu bilimsel olarak kantlamaya almaktadr. Beiki yazsnn bir ok yerinde bilim ve bilim yntemi zerine deinmelerde bulunuyor, kendisinin o bilim yntemine gre davra ndn ve davranmaya altn sylyor. Sadece bir rnek aktaralm: Bilim olgulardan hareket eder, bilimin hareket noktas olgula rdr. Bu olguyu olduu gibi alglamak, onu deitirmeye, yok saymaya almamak, arptmamak anlamna gelir. Bu haliyle fizikteki, y ani doadaki olgularn ele alnyla, sosyal bilimlerdeki olgularn ele alnnda fark yoktur. Doada rnein bir kaya nasl kaya olarak alglanyorsa, toprak olarak alglanmyorsa, sosyal bilimlerde de rnein Alevi, Alevi olarak, Mslman, Mslman olarak, Krt ise Krt olarak alglanmaldr. te bu noktada sylemeye altm ok aktr. Bu aktarlan blmde Beiki zmnen kend isinin olgulardan hareket ettiini; olgular olduu gibi algladn, onlar deitirmeye, yok saymaya almadn, hasl bilim yntemi ile yazsn yazdn ifade etmektedir. Yani Beiki yazsnda bilimsel olarak Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya almaktadr an azndan kendi yaptnn bu olduunu dnmektedir. Ve bu sonucu da alp bir kenara koyalm. * imdi bu sonular bir araya getirelim. Beikinin bilim yntemine gre. Alevlik bir inantr. Epist emolojik olarak inan: bilimsel kantlara gerek duymayandr. Beiki,
30
TERSNDEN KEMALZM
yazsn Alevilere, bir inancn, bir dinin taraftarlarna, yani bilimsel kantlara gerek duymayanlara yazmaktadr. Peki bu durumda yaznn yapmaya alt nedir? Alevilere bilimsel olarak Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamak. Dier bir ifadeyle, bilimsel olarak her hangi bir kanta gerek duymayanlara, bir inancn taraftarlarna bilimsel kantlarla bir fikri kabul ettirmeye almaktr. Bu kendi iinde bir eliki deildir de nedir? Eer Alevilik bir inan ise, niye bilimsel kantlar getiriliyor? Eer bilimsel kantlar getirmenin bir anlam varsa, Aleviliin bir inan olduu nermesi yanltr. Beikinin yazsnn temel elikisi budur; bir inancn taraftarlarna, onlarn inancnn kendi n kabulleriyle deil; bilimsel kantlarla bir fikri kabul ettirmeye almak10. Grld gibi, Beikideki kafa karkl daha bu ilk admda bile grlmektedir ve bu Alevilerdeki kafa karklndan ok daha byk bir kafa karkldr. Aleviler hi olmazsa bir inancn taraftarlardr. nananlarn inanlarnda bir i tutarllk, bilimsellik aranamaz. lke olarak bir inanta bilimsel anlamda bir kafa karkl olamaz. Yani Alevilerde, bir inancn taraftarlarnda, bir kafa karklndan sz etmenin kendisi bir kafa karkldr. Hele bu kafa karkln bilimsel kantlarla dzeltmeye almak katmerli bir kafa karkl anlamna gelir. Niin? nk, Beiki bir inancn taraftar olarak deil, bir bilim adam olarak, bir bilim yntemi ile yazan olarak bunu yapmaktadr. Bir Alevi olarak, Alevi inancndan biri olarak yapsa, inanta mantk aranamayacandan, bu bir kafa karkl olmazd, ama bir bilim adam olarak yapnca bu tam anlamyla bir kafa karkldr.
10
Btn dinler, Allah'n varlnn bilimsel olarak kantlanamayacan veya akl ve deney yoluyla kavranamayacan, bilimsel olarak veya akla uygun argmanlarla kantlamaya alrlar. Bu onlarn temelindeki elikidir. Beiki de benzer bir eliki iinde, bir inanc, bir dini, Alevi'yi, kendisinin ne olduu hakknda bilimsel dnmeye aryor.
31
zetle Beikinin yapt epistemolojik olarak, bilimsel kantlara gerek duymayana, bilimsel kantlar getirerek bir eyi kantlamaya almaktr. Ve bu kendi iinde elikidir.
32
TERSNDEN KEMALZM
Teolojik Eletiri
Sosyolojik Deil, Teolojik Bir Tartma Beikinin bilimsel kant ve delillere gerek duymayan bir inancn taraftarlarna bilimsel kantlarla bir eyi kantlamaya kalkmasndaki elikiyi bir kenara brakp, byle bir eliki olmadn var sayalm. Beikinin yazsnn ne yaptn, yazsnn neye ilikin bir yaz olduunu anlamak iin, bir nceki blmde gsterilen epistemolojik elikiyi yok saymak ve baka bir soyutlama dzeyine gemek gerekmektedir. Bu nedenle, Beikinin bir bilim adam olarak elikisini bir k enara koyup, u soruyu tekrar soralm: Beikinin yazsnda yapt nedir? Beikinin yapt: bir inancn taraftarlarnn, inanlaryla i tutarllk iinde bulunmalarn salamaya almaktr. Yani yazsnn btnnde, Alevilere unu demektedir: bakn inanlarnz, rituelleriniz unlar unlar, bunlar sizin ayr bir din o lduunuzu gsterir, o halde kendinizin ayr bir din olduunu kabul ediniz; bir tr slamiyet olduunuzu sylemeyiniz, tutarsz olmaynz, kafa karklndan kurtulunuz! . Yani, Alevileri kendi iinde, inanlaryla tutarl olmaya; inanlarna uygun bir biimde ayr bir din olduklarn kabul ettirmeye alyor? Peki bu nasl bir tartmadr? Bu, sosyolojik ya da politik bir tartma mdr? Bu, ne sosyolojik bir tartmadr, ne de politik bir tartmadr. Bu, teolojik, ilahiyata ilikin bir tartmadr. Bir inancn iindeki kafa karklndan sadece ilahiyatlar, teologlar, din adamlar sz edip, bu kafa karkln problem edebilirler.
33
Bilim adamnn veya devrimci demokrat bir politikacnn byle bir problemi olmaz. Niin olmaz? Bir sosyolog iin, Alevilerde veya baka bir inancn taraftarlarnda kafa karkl diye bir sorun olmaz. nsanlar neye inanyorlarsa odurlar. Sosyologlar teologlarn kriterleriyle inanlar deerlendi rmezler. Dolaysyla bir sosyolog zaten yazsna Kafa Karkl gibi bir balk da koymaz ve koymamaldr. nk byle bir balk deer ykldr. Byle bir balk konuyu deil; kendisine kar olunan eyi tanmlar. Elbette bir inancn taraftarlarnn inanlarnn otantik biimleriyle yaayan ve uygulanan biimleri arasndaki farkllklar da bir sosyolojik almann konusu olabilirler. Tm inanlarda byle olgular gzlemlenir. Bu farkllklarn nedenleri zerine bir alma elbette olab ilir. Ama bu durumda bile bu farkllklar deitirilmesi gereken, ke ndisine kar mcadele edilen bir ey deil; bir olgu, aklanmas gereken bir fenomen olarak ele alnabilir. Bilim adamnn grevi, aslnda, o yzeysel olarak kafa karkl gibi grnen olgunun, hi de kafa karkl olmadn; aksine onun, ardndaki nesnel toplumsal nedenlerle tutarl olarak aklanab ileceini gstermektir ve bu aklamay yapmaktr. zetle, Alevilerdeki Kafa Karkl Beikinin bir sosyolog, bir bilim adam olarak incelemesinin konusu deildir. Kafa karkl bir inceleme konusu deil, Aleviler arasnda yok edilmesi, ortadan kaldrlmas, kendisine kar mcadele edilmesi gereken bir durumdur. Dier bir ifadeyle Beikinin yazsnn bal, yazsnn konusunu deil, kendisine kar mcadele ettii dnceyi tanmlamaktadr. Bu u anlama gelir: Beikinin yazs sosyolojik bir yaz deil, teolojik bir yazdr. Ayn noktaya politik bir yaz olmas balamndan da varlabilir. Yani gerekten tutarl laiklii savunan devrimci demokrat bir politikacnn da Alevilerdeki kafa karkln dzeltmek gibi bir sorunu olmaz, onun sorunu Alevilerde (ve btn dinlerde) kafa karkl zgrln savunmak; kafa karkl iinde olanlarn,
34
TERSNDEN KEMALZM
kafa karkl iinde olmayanlar; veya kafa karkl iinde olmayanlarn kafa karkl iinde olanlar tarafndan bask altna alnmasnn mmkn olmayaca koullar iin mcadele etme ktir. Yani devrimci demokrat bir politikacnn politikac olarak konusu kafa karkl deil, kafa karkl zgrl olabilir. Beiki kafa karkl zgrl iin deil, kafa karklna kar mcadele etmektedir. Yani yaz sosyolojik deil, politik bir yaz olarak, politik amalarla yazlm bir yaz olarak ele alndnda da ayn sonu, yani te olojik bir yaz olduu sonucu ortaya kmaktadr. Bunu biraz daha yakndan grelim11. Alevilerin urad baskya kar olan ve sorunu politik dzeyde ele elan, tutarl bir laisizmi savunan bir devrimci ve demokrat polit ikac, Alevliin ayr bir din olup olmad tartmasna girmez. Kendilerinin ayr din olduuna inananlar ayr dindirler. Buna devletin her hangi bir mdahalesi olamaz ve olmamaldr der. Devletin grevi, bir din iinde ayr din olduunu dnenlere, onlarn ayr din olmadklarn dnen dindarlarn bir bask yapmasn engellemek olabilir der. Yani, devrimci demokrat politikac, inanlarn kendi iinde kacak sapknlklara, tutarszlklara zgrlk salamaya alr. Devrimci demokrat bir tavr sapknlklarla mcadele etmez, sapknlk zgrl iin mcadele eder . Ama Beikinin yapt, bir yandan sapkn bir tarikatn (yani Aleviliin, onu Mslman ounluk yle kabul ettii iin yle diyo11
Aslnda Beiki bu politik balam, yazsnda ok ak olarak da ifade etmektedir. rnein yle yazyor: Alevilerin kafa karklndan kurtulmalar gerekir, Alevilerin Alevilik konusunda berrak dnce ve duygulara sahip olmalar gerekir. Alevi Mslmanm, Mslman Aleviyim gibi sylemlerle Aleviler hibir yere yryemez. Bu gibi sylemlerle Aleviler kendi ayaklarn kendileri zincirlemektedir. Bu satrlarda, Alevilerin verecekleri mcadele ile Aleviliin ayr bir din olup olmad konusundaki kabulleri arasnda zorunlu bir iliki olduu aka ifade edilmektedir. Yani bu kafa karklndan kurtulup, Aleviliin ayr bir din olduunu kabul ettikleri takdirde Aleviler baarl bir mcadele verebilirler demektedir. Bu aka, yaznn politik bir yaz olduunun ifadesidir.
35
ruz) ayr bir din olduunu savunarak, yani onun sapkn olmadn savunmak, yani sapknlk zgrln savunmamak oluyor. Ama dier yandan bunu yaparken, Aleviliin iindeki bir sapknla kar, (nk Aleviliin slamn bir eidi olduunu dnmek, en azndan Beiki iin, Kafa Karkl dedii iin, Alevilik iinde bir sapknlktr) mcadeleye girmi oluyor. Yani Alevilik iinde de sapknlk zgrln savunmuyor ve Alevilik iindeki bir sa pknla kar fiilen bir alevi teolog gibi mcadeleye girmi oluyor. O halde Beikinin yazs, sapknlk zgrln savunmayan ve sapknla kar bir yaz olarak, aslnda politik bir balamda ve amala yazlm olmakla birlikte, ieriiyle politik deil, teolojik bir yazdr. Yani yaz politik ise gerici bir yazdr; politik deil ise teol ojik bir yazdr. Beikinin yaptnn, diyanet ileri memurlarndan veya Snni din adamlarnn yaptndan hibir fark bulunmamaktadr. Tek fark, bunu Aleviler asndan yapmas, ii dna evrilmi olarak yapmasdr. Yani sapkn mezhep olarak kabul edilenin iindeki sapknlkla mcadele etmektedir12.
12
Gerek bir laisizm savunucusu asndan, kii bir araya gelip ayr bir din olduunu dnyorsa ayr bir dindir. Devletin grevi, onlarn dier dinlerin olas basksna kar korunmasn salamaktr. Alevilik Snnilik konusuna balarsak, politik bir tartmada demokratik bir tavr savunan bir insan, slam iinde, Alevilerin tamamnn veya bir ksmnn inanlarn ayr bir din olarak grmelerini garantiye alacak koullar savunmaldr. Elbette bir inancn veya farkl inanlarn taraftarlar arasnda Aleviliin veya baka bir dinin ne olduuna dair tartmalar olacaktr. Devletin grevi, btn bu tartmalarn hibir politik anlam ve sonucunun olmamasn salamaktr. Yani inancn btnyle kiisel bir sorun olmasn salamaktr. Devlet zorunun ilevi, inanlarn kiisel bir seim olmasn salamaya ynelik olmaldr ve btn bu farkl inanlar karsnda devlet kesinlikle tarafsz olmaldr. yle diyelim. Diyelim ki slam iinden bir sapkn mezhep kp slamiyet'in dogmalarn eletiri bombardmanna tutuyor. Devletin grevi, bu sapkn mezhebin zgrln savunmak ve salamaktr. Bu mezhebin taraftarlarna kar, ounluu oluturan Mslmanlarn bir zor, bir yaptrm uygulamasn engellemektir. Konunun btnyle fikirsel tartma dzeyinde kalmasn salamaktr. Trkiyede olmayan budur. Bu gn artk, Aleviliin slamn iinde bir ayr mezhep olduunu syleyen Snni ounluun basksna kar, Snni bak asndan sz konusu
36
TERSNDEN KEMALZM
Beiki tutarl olarak laiklii savunmad iin, devrimci demokrat bir tutum iinde olmad iin; devletin dinlere karmasn ilke olarak sorgulamad iin, davrannn i mant onu, bir teolojik ta rtmaya srklemektedir. Devletin, dinler hakknda sz sahibi olmasn sorgulamad iin, devlete Aleviliin ayr bir din olduun u kantlamaya kalkmakta; ama bu sefer Alevilerin kendilerini slamn bir tr olarak tanmladklarn grnce; bu sefer Alevilere, ayr bir din olduklarn kantlamaya kalkmakta ve bunu yapt an da, Al eviliin kendi iindeki sapknlklarla mcadele eden ilahiyat olarak ortaya kmaktadr. Ve bu da onun, bir inancn taraftarlarna bilimsel argmanlar getiren bir ilahiyat olmas elikisiyle sonulanmakt adr. Yani bir politikac olarak veya politik bir tartma ve sorun balamnda devrimci demokrasiyi ve tutarl bir laiklii savunmad iin sonuta nesnel olarak bir Alevi teolog olmaktadr. Sosyolojik Deliller Getiren Bir Teolog Ama bu teolog, sosyolojiden delliler getiren bir teologtur. Bunu grelim. Burada, biimsel olarak bir alevi teolojisi olup olmadnn nemi yoktur. Beikinin yapt budur. Alevilere kendi inanlar ile tutarl iseler, Aleviliin slamiyetin bir biimi olduu yolundaki fikirleri bir yana brakmalarn sylemektedir. Bir dinin taraftarlarna, o d inin, o inancn saf biimlerini retmek, onun n kabulleriyle tutarllk iinde bulunmay salamak her zaman teologlarn iidir, din adamlarnn iidir. Eer Beiki bir bilim adam ise, Alevilerin, bir inancn taraftarl arnn, i tutarllklarnn onun sorunu olmamas gerekir. Bunlar sadeolan bu sapknln zgrln savunmaktr demokrat bir bak asnn grevi. Yani Snnilere kar veya devlete kar, Alevilerin ayr bir din olduunu kantlamaya kalkmak deil, aksine sapknlk zgrln savunmaktr. Beiki, politik olarak bunu yapmyor. Yani zmnen devletin kimin din olup olmayacana karar vermesini kabul etmi oluyor.
37
ce bir veri, bir olgu olarak onun konusu olabilir. Eer Alevileri i t utarlla aran bir Alevi ilahiyats, bir teolog ise, yapt bir te olog olarak doru olabilir ama bu sefer de, yaplan tartmann veya getirilen delillerin sosyolojik ya da bilimsel bir anlam yoktur. O halde, Beiki, sosyolojiden deliller getiren bir teologdur. Ya pt teolojik bir tartmadr. Yapt bir inanc i tutarlla ardr. Getirdii delillerin sosyoloji ve tarihten olmas, bilim bil im diye srekli vurgulamas, onun bu zndeki niteliini deitirmemektedir. Btn bunlar sadece ortada bilimsel bir tartma olduu yanlgsna yol amaktadr. O halde Beikinin metni, politik ya da sosyolojik bir metin ol arak ele alnamaz. Beikinin metni teolojik bir metindir. Bu metinle ancak Alevilik inanc iinde olanlar veya teologlar ta rtabilir. Biz ise ne Aleviyiz ne de teolog. Dolaysyla bu tartmaya gi rmemiz mmkn deildir. Biz konuyu sosyolojik ve politik olarak ele almaya alyoruz. Yani rnein Beikinin teolog olarak tartmas bizi ilgilendirmiyor ama bu tartmasnn politik ve sosyolojik anlam ilgilendiriyor. Ama yine de, Beikinin kendi i elikilerinin, girdii yolun onu bir teolog olarak da nasl silahszlandrdn grelim. Bir teologmu gibi olaya bakalm. Yani yine bir baka soyutlama dzeyine geelim. Beikinin yaptnn bu teolojik karakterini teslim ettiimizde, o teolojik tartmann kendi mant iinde nereye varmaktadr? Teolog olarak Beikinin kendi bindii dal nasl kestiini grelim. Teolog Olarak Birici Sonu: Tutarszla ar Beiki, kendi i tutarszlyla kalmamakta, muhataplarn, yani Alevileri de bir tutarszla zorlamaktadr. Kendi i tutarszl, bir inancn taraftarlarna bilimsel argmanlar getirmekti; ya da t eolojik bir tartmay sosyolojik kavramlarla yrtmekti. Ama bunu yapa rken, kendi tutarszln muhataplarna da aktarmaktadr. Yani Alevilik bir inan olduuna gre, bir Alevi, tpk Aleviliin dier bir sr inanc gibi, slamiyetin bir biimi olduuna da inan a38
TERSNDEN KEMALZM
bilir. Bunlarn hepsi inantr eni sonu. nanlar arasnda bir tutarllk aranmaz. nancn kendi iindeki bu tutarszlk, inan olarak bir tuta rszlk oluturmaz. Tutarllk olmamas inanlar tutarsz yapmaz. Tam da aksine inanlarn tutarlldr bu. Yani Alevi, diyelim ki, olgulara aykr da olsa, Alevliin slamiyet erevesinde bir inan olduuna, tpk on ikinci imam olan Me hdinin bir maarada uyuduu ve bir gn kacana inand gib i inanabilir. Bunlarn her ikisi de eni sonu inantrlar. Alevi bunlar iin, tpk Mehdinin maarada beklediine ve bir gn kp geleceine dair bir bilimsel delil aramad gibi, slamiyetin bir biimi olduuna dair de bir bilimsel delil aramamaktadr. Yani Beikinin kafa karkl iinde olduunu syledii Alevi kendi iinde tutarldr. Peki Beiki ne diyor ve yapyor? Mehdinin maarada uyuduu ve bir gn huru eyleyecei inancna nedense bir itiraz yok, bunun iin bilimsel kantlar getirmiyor v eya istemiyor. Alevilik bir inantr diyerek bilimsel kantlar istemeyeceini belirtmi oluyor. Onun itiraz, Aleviliin slamiyetin bir b iimi olduu inancna. Bu ne perhiz bu ne lahana turusu? O inansa o da inan. Beikiye ne? Neye inanacana Beiki mi Alevi mi karar verecek? Beiki ise, Mehdinin uyumadna ve bir gn kp gelmeyeceine; bu inancn bilimsel olmadna hi bir it iraz yneltmiyor da tutuyor, Alevilerin slamiyet'in bir tr olduuna inanmalarn, onlarca inantan bir tanesini sorun ediyor. Bylece Aleviye kendi kafa karkln ve tutarszln da bulatrmaya alyor. Aleviye unu demi oluyor: inancnn baz konularnda istediin gibi inanabilirsin, bilimsel kantlara gerek yoktur; ama sl amiyetle ilikiler konusunda inancn yeri olmamas gerekiyor. Bili msel olarak inancnn slamiyetten ayr olduu kantlandna gre bunu kabul etmen gerekiyor. Yani inancnn baz yerlerinde, inanca ilikin baz yerlerinde bilime ilikin kriterlerle dnp davranmalsn. Yani benim gibi tutarsz olmalsn, ya da benim i tutarszlm sen de yanstmalsn. Beikinin teolog olarak yapt, nesnel olarak, kendi tutarszln ve kafa karkln Alevilere de bulatrmaya almaktan baka bir ey deildir.
39
Teolog olarak ikinci sonu: Engizisyon Yargl Dikkat edilsin, Beiki potansiyel olarak, engisizyon yarglarna meruiyet salayan bir yold adr. nk laik bir sistem, dinler iinde sapknlk zgrlnn savunusudur ayn zamanda. u soruyu soralm: Peki insanlar, Beikinin kantlarna ramen grlerinde srar ederlerse ne olacaktr? nk Beiki sadece Alevilere ayr bir din olduklarn kabul ettirmeye almyor, esas hedefi bunu devlete kabul ettirmek. Zaten bunu devlete kabul ettirmenin yolu Alevilerin bunu kabul etmeleri olduunu dnd iin Alevilere ayr bir din olduklarn kantlamaya alyor ve bir teolog gibi tartmaya girip onlar i tutarlla davet ediyor. Beikinin yaptnn politik bir anlam yoksa, yaptn ya pmasnn anlam yoktur. Varsa ortaya bir sorun kar. Alevi otoritelerin veya devletin bu konudaki gr ve yaptrm hakk kabul ediliyor demektir. Yani bir takm Aleviler kp da biz slamn bir tryz diyemeyeceklerdir. nk bilimsel olarak kantlanm ve devlet tarafndan da kabul grlmtr ki Alevilik slamn bir biimi deildir. Bunu sylemek sapknlktr. Eer yle olmasayd Beikinin yapt klarn yapmasna gerek olmayacakt. Peki o Aleviliin slamn bir biimi olduunu syleyenler syl emeye devam ederlerse ne olacak? Onlar Beikinin ve Beikinin istedii gibi devletin bilimsel olarak ortaya koyduu sonular kabul etmemekte srar ederlerse ne olacak? Eer, onlar da ona inanyorlar, yle inanyorlarsa yledirler d enecekse, bu imdiden niye denmiyor da uzun uzun onlara yle olmadklar kantlanmaya allyor? Ama Beikinin yaptnn bir anlam varsa, byle bir durumda, bu sefer onlarn yola getirilmesi ve o sapkn fikirlerden kurtarlmas gerekir. Elbette Beiki bilim adam olarak, fikir zgrlnden yana ve iddete, zor yoluyla imana getirmeye kardr, ikna etmesi g erekir. Ama kar taraf ikna olmuyorsa ne olacak?
40
TERSNDEN KEMALZM
Onlar Aleviliin slamn bir biimi olmadna ikna etmek; ikna olmadklar takdirde zorla bu grn onlara kabul ettirilmesi gerekecektir. Beikinin aa kmam potansiyel konumu budur. Peki nasl getirilecek? Bilimsel veya teolojik kantlar bir ie yar amyor? Gelsin ikence ve hapishane. Beikinin potansiyel olarak varaca yer budur. Bir dini i tuta rlla ekmeye altnzda, bir teolojik tartmaya girdiinizde ve bunun politik sonular olmasn kabul ettiinizde maalesef varac anz yer budur. Bunun fade edilmemi olmas ve ortaya kmamas sonucu deitirmez. Grld gibi, bir teolog olarak Beiki, aslnda inan zgrln savunaym, Alevilerin urad baskya kar kaym derken karmza bir engizisyon savunucusu olarak kmakta ve onu mer ulatrmaktadr. Ama daha da kts var. Teolog olarak nc sonu: Snni Teologlara Silah Snni slamn engizisyon yarglarna, Alevileri ve kendisini de kurban olarak sunuyor bir teolog olarak. Yani Snni slam'n engizitrlerine de bir zafer bahediyor. Eski alarn Alevi babalar Snni slamn engizitrlerine kar daha zekice bir savunma bulmulard; Kurann bir zahiri bir de hakiki anlam vardr diyorlard; hakiki anlam da herkesin anlayamayacan sylyorlard. Bylece Snni ilahiyatnn her trl mdahalesinin yolunu batan tkayp onu dlyorlar; onun mdah alesini reddediyorlard. Ama Beiki, kendi elikisiyle, bir Alevi teolog olarak, Snni slamn mdahalesine ve engizitrlerine tm kaplar ayor. Bunu n asl yapyor? Beiki, Alevilik inancnn bir ksmna inan olma hakk gryor ama o inancn kendisinin ne olduu konusunu grmyordu.
41
Beiki karsnda bir Snni slam teologu (veya Aleviliin slamn bir tr olduuna inanan bir Alevi teologu) kp yle diyebilir: insanlar kendilerini nasl kabul ediyorlarsa yledirler. Madem ki Aleviler kendilerinin Mslman olduunu dnyorlar, onlar Mslmandrlar, sizin onlara karmaya hakknz yok. Esas yanl olan onlarn kendilerini Mslman grmesi deil, Mslman grmelerine ramen Mehdiye inanmalar; namaz klmamalardr. Dzeltilmesi gereken yanl budur. Onlara Mslmanln bu olmad gsteri lmelidir. Byle bir itiraz Beikinin yaptndan hi de daha az mantkl olmayacaktr. Bylece Beiki, bir teolog olarak tartmaya girdiinde, sorunu koyu yntemiyle, sadece devleti deil, Mslman ilahiyatlar da sz sahibi yapar. Zaten biraz da Mslman ilahiyatlar byle dedi kleri iin Beiki Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya almaktadr. Ama ayr bir din olduun kantlamaya alrkenki kendi elikisi, kapdan kovduunu bacadan ieri almakta ve Snni karsnda kendisini ve Alevi'yi silahszlandrmaktadr. Tabii teolojik ol arak. Sonu Beiki tutarl bir demokrat olsayd, unu derdi Alevilere : Aleviliin ne olduu konusunda Aleviler arasnda farkl grler olabilir. Bu grlerin hibir politik sonucunun olmad koullar iin mc adele edilmelidir. O zaman ne byle teologlua soyunur; ne Snni teologla politik sonular olan haklar ve silahlar sunmu olur; ne inanlara bilimsel argmanlar sunan elikilere der, ne de Alevileri i tutarlla aran bir engizisyon yargc durumuna derdi. Alevilerle politik bir sorunu ve Alevi hareketinin politik sorunlarn tartacak yani program ve strateji tartmas yapacak yerde,
42
TERSNDEN KEMALZM
Alevilik inanc zerine tartmaya girmesi, Beikiyi bir ilahiya tya ve engizitre dntrr. Alevilere yneldiinde bir ilahiyat, bir engizitr olan Beiki, bilim adamlarna/kadnlarna yneldiinde ise basit bir ahlak olarak ortaya kar.
43
Bilim zgrl Yerine Ahlak Zabtal Beikinin devletin laik olmayan yapsn, anti demokratik yapsn sorgulamamas, Alevilere hitap ettiinde onu bir teologa dntrmekteydi. Ayn konum, bilim adamlarna yneldiinde, onu bu sefer bir ahlak zabtasna dntrmektedir. Karmza bilimsel aratrmalarn zgrce yaplaca bir sistemi savunan bir demokrat deil, bilim adamlarna en azndan toplumsal bilimler alannda zgrce aratrma yapma olana tanmayan bu sistemde, onlar kendisi gibi tm sonular gze alarak davranmamakla eletiren bir ahlak kmaktadr. Ksaca bunu grelim. * Beiki, yazsnn bir yerinde, Alevileri iknay brakp, bu sefer b ilim adamlarna ynelmekte ve onlara u szlerle ynelmektedir. Doada rnein bir kaya nasl kaya olarak alglanyorsa, toprak olarak alglanmyorsa, sosyal bilimlerde de rnein Alevi, Alevi olarak, Mslman, Mslman olarak, Krt ise Krt olarak alglanmaldr. te bu noktada sylemeye altm ok a ktr. Tarih, sosyoloji, siyaset bilimleri, antropoloji, iktisat gibi sosyal bilimler alannda; hukuk gibi normatif bilimler alannda; psikoloji gibi insan bilimleri alannda alan profesrlerdir. Profesrler veya profesrlerin ok byk bir ksm byle yapmyor. Hakikati arat rmak, duygusuyla, endiesiyle deil resmi gre hizmet etmek end iesiyle hareket ediyor. rnein Krt Trk olarak alglyor, Krte Trk muamelesi yapyor. Aleviyi Mslman olarak alglyor, Al eviye Mslman muamelesi yapyor. Bylece olgulardan deil resmi grn bilgilerinden hareket etmi oluyor. Baka bir deyile resmi gr, resmi ideolojiyi bir daha dorulamak, bu bilgiye meruiyet vermek, ciddi bir ynelme, ciddi bir hareket noktas oluyor. Kanmca sosyal bilimlerdeki tkanmann, sosyal bilimlerde gelime salanamamasnn temel nedeni budur.
44
TERSNDEN KEMALZM
Beiki, bilimsel aratrmann sonularnn her trl politik sonu ve dolaysyla kaygdan azade olarak yaplabilecek koullar, yani gerek laiklii ve demokrasiyi savunmad iin, bilim adamlarnn politik kayglarla sonular karmalar karsnda, bilim adamlarna saldrmakta, onlardan politik sonularna ramen o politik sonular yokmu gibi, o sonular gze olarak sonular karmalarn isteme ktedir. Yani onlar stn ahlakl insanlar olmaya davet etmektedir. Denilenin bu olduu ok aktr. Devletin bir resmi gr olmas tartma konusu yaplmyor, b ilim adamlarnn bu resmi gre kar durmamalar eletiriliyor. Bu tavr ne demokrat bir tavrdr ne de bilimseldir. Bu ahlaki bir tavrdr. Bilimin bizzat kendisi ortaya koymaktadr ki, eer bilimsel varglarn politik sonular olursa, ortadaki tartma artk bilimsel deil politik bir tartmadr. Politik konumlar ise insanlarn karlaryla yakndan balantldr. Ve yine bilimsel olarak bilinmektedir ki, i nsanlarn karlarna aykr olursa, matematik aksiyomlar bile tartma konusu olur. Bir demokratn grevi, nasl sapknlkla mcadele deil, sapknlk zgrl iin mcadele ise; bilim sz konusu olduunda da, bilim adamlarnn ahlakszlyla, korkularyla mcadele deil; en ahlaksz bilim adamlarnn, en korkak bilim adamlarnn bile, her hangi bir konuyu en kk kiisel ve politik kayg duymadan, yani politik s onulara yol amayacak ekilde, bilimsel kayglarla tartabilme zgrln elde edecei koullar iin mcadeledir. Yani devletin yaps ve biimine kar mcadeledir. Beiki ise bunu yapmyor, de vletin yapsn ve biimini; rnein Alevilik zerine bir tartmann politik sonular olmasn sorgulamyor; bilim adamlarn ve onlarn ahlakn; onlarn bu sonular gze alamamalarn sorguluyor. Bir biyolog terliksi hayvann bir bitki mi hayvan m (nk bu tek hcreli ayn zamanda kendi iinde klorofil de bulundurur. Yani ayn zamanda ototroftur, hem bitki hem de hayvan zellikleri tar) old uunu tartrken, ne kadar korkak olursa olsun, ne kadar ahlaksz olursa olsun, bu tartmann sonular onun korkmas iin bir neden oluturmayacandan bu tartmay tamamen bilimsel kayglarla ya45
pabilir. Devrimci demokrat birisi, ya da gerekten sosyolojinin, toplum bilimlerinin, en azndan din; dil, kltr, soy, tarih gibi alanlarda gerekten bilimsel bir kaygyla aratrmalar yapmasn isteyen bir b ilim adam da, ayn biyologlarn koullarnn sosyoloji alannda da geerli olmas iin mcadele etmeli onu savunmaldr. Bunun bir tek koulu vardr, din sz konusu olduunda, gerek bir laiklik. Uluslar, rklar vs. sz konusu olduunda da ulusun tanmndan her trl rk, soy, kan, dil, dinin dland, bunlarn politik bir anlamnn olmad ve hepsinin eit olduu bir Demokratik Cumhuriyettir. Gerek laik bir demokratik cumhuriyeti savunmayan her muhalefet ister istemez en elikili durumlara dp en gerici tavrlar savunur durumda kalr. Beikinin bana gelen de budur. O, Sosyal bilimlerdeki tkanmann, sosyal bilimlerde gelime salanamamasnn temel nedenini, devletin yapsnda deil, profesrlerin Hakikati aratrmak, duygusuyla, endiesiyle hareket etmemelerinde buluyor. Sorunu devletin yapsnda, dolaysyla o devleti ortaya karan snf ilikilerinde ve snflarn glerinde deil, profesrlerin ahl aknda veya cesaretinde gryor. Ahlakl ve cesur olmakla bilimsel aratrmalarn gelimesi ve s onular arasnda zorunlu bir iliki de yoktur. te sayn Beiki, ahlak sz konusu olduunda, yani ahlakl olmak ve sonularna ka tlanmak sz konusu olduunda, hibir bilim adamnn eline su dkemeyecei bir noktada bulunuyor, ama yine bu yazda grlyor ki, bu insani yksek nitelikler, onun sosyolojiden argmanlar getiren bir teolog olmasn; yani dediklerinin aslnda zerrece bilimsel deeri olmad gereini deitirmiyor. Beiki aslnda devletin resmi gr veya resmi ideolojisi olmasn sorun etmiyor; bunun bilimsel olmamasn sorun ediyor; Beikinin eletirdii, devletin resmi gr olmas deil, bu grn bilimsel olmamasdr. Bu nedenle devletin yapsna ynelecek yerde, Alevilere ve bilim adamlarna ynelmektedir. Alevilere yneldiinde, onlardan Aleviliin ayr bir din olduunu kabullenmel erini, bilim adamlarna yneldiinde, onlardan kendisi gibi hapislerde rmelerini istemektedir.
46
TERSNDEN KEMALZM
Bu tavr ahlaki bir tavr olabilir ama bu tavr demokratik deil, a nti demokratik bir tavrdr. Ve aslnda Beiki karmza bir demokrat olarak deil, bir ahlak teolog olarak kmaktadr. En iyi engizisyon yarglar ahlak teologlardan kar. Ama bu ahlaki tavr, politik olarak bir ahlaklkla sonulanmaz sadece, sosyolojik olarak da olgular olduu gibi ele alp aklayamamakla sonulanr. Sosyologun grevi, nasl Alevilerin kend ilerini nasl grmeleri gerektiini sylemek deil, onlar olduklar gibi ele alp neden yle olduunu aratrmaksa, ayn ekilde, bilim adamlarnn nasl davranmalar gerektiini sylemek deil, onlarn davrann olduu gibi ele alp aklamaktr. Bilim adamlar birka istisna dnda aynen Beikinin dedii g ibi davranmaktadrlar. Ama neredeyse hepsi byle davrandna gre, ortada ahlaki vaazlarla veya eletirilerle dzeltilecek bir s orun deil, aklanmas gereken, nedenlerinin ortaya karlmas gereken bir sorun var demektir. Ancak bu nedenler ortadan kaldrldktan sonra, o sonular da ortadan kalkabilir. Bilim adamlarnn bu davranlarnn nedeni aratrldnda, b ilimsel aratrmann sonularnn politik sonular olduu durumlarda bilim adamlarnn bilimsel deil kiisel, ideolojik ve politik kaygla rla aratrmalar yapp, konular seip, sonular kard grlr. O halde, bu durumun ortadan kaldrlmas gerekir. Bu ise ancak devl etin din, dil, soy, kltr politik alann dnda brakmas yla yani ulusun, dili, dini, tarihi, soyu, rk olmamasyla mmkndr. Yani bilim adamlarnn niye yle davrand sorusunu sorup, s oruna bilimsel ve sosyolojik yaklasa bile sosyolog olarak karaca sonu, bilim adamlarna ahlaki vaazlar vermek deil, devletin sistemini deitirmek gerektii olurdu. Dier bir deyile, bilim adamlarn eletirmek, sadece politik olarak deil, ayn zamanda sosyolojik olarak da yanltr ve bilimsel aratrmalarn gerilii konusunda ya nl bir aklamann sonucu olarak var olabilir. * Bilim adamlarn sulayarak, politik olarak devletin yapsn ta rtmayarak ve gndemden drerek onu olumlayan Beiki, bir b ilim adam; bir sosyolog olarak da bindii dal keser. Sosyal biliml e47
rin, sosyolojik tartmalarn politik kayglardan azade olarak yaplmasnn koullarn engellemi ve bu gnk sistemi olumlam olur. Onun eletirisi sosyologlar bilim d kayglarla sonular karmaya zorlayan sisteme deil; bilim adamlarna ve Devlete ahlaki bir elet iri olarak kalr. Beiki, rnein bilim adamlarnn bilim adna en basit bir olguyu, rnein Krtenin ayr bir dil olmasnn inkar etmesini eletirirken, bunu onlarn ahlaki olarak drst olmadklar eklinde bir eletiriye indirger. Aslnda onlarn bunu inkar etmelerinin nedeni, ta m da devletin din, dil, etni, kltr karsnda tarafsz olmamas, ulusun dile, dine, soya vs. gre tanmlanmas ve dolaysyla bunun politik sonular bulunmasdr. Bilim adamlar/kadnlar, bu sonularn var olan egemen sistemle elieceini grdkleri; korktuklar, ilerinden olmak istemedikleri; Beiki gibi hapiste yatmak istemedikleri iin en basit gibi grnen olgular bile inkar etmektedirler. Ancak, rnein, Kr tenin ayr bir dil olup olmamasnn politik bir sonuca yol amad koullarda; btn dillerin eit olduu bir toplumda, bilim adamlar kiisel kayglardan azade olarak, (tpk bir hayvann u veya bu tr iinde snflanmasnn politik bir sonucunun olmad bir biyologlar tartmasnda olduu gibi) Krtenin hangi dil ailesinden olduunu tartabilirler. Ama bunun iin de ulusun dile gre tanmlanmamas gerekir. Yani bilim adamlarnn deil, bu sistemin, devletin yapsnn deimesi gerekir. Bilimsel olarak byle bir tartmann da elbette yeri vardr ve o lmaldr. Biyoloji gibi, trlerin anatomilerinin ok belirgin tanmlar iinde bulunduu bir bilimde bile, bir ok canlnn hangi tre ait o lduu ya da ayr bir tr m olduu ynnde biyologlar arasnda bir ok tartma olur. zellikle gei biimlerinde bu snflama olaanst zordur. Bir ornitorenk ku mudur, memeli midir? Yavrular yumurtadan kar ama st gibi bir svyla besler onlar. Ya da yle ortak yaamlar vardr ki, ortadakinin bir tek canl m yoksa, iki ayr canlnn ortak yaam m olduu sylenemez. Biyoloji gibi, sonularn hibir politik anlamnn bulunmad, yani en azndan bu gn iin b ulunmad bir bilim dalnda bile bilimin
48
TERSNDEN KEMALZM
uzak snrlarnda kesinlik bylesine uzak iken, elbet sosyal bilimler alannda veya linguistik alannda bu tr tartmalarn olmas son d erece olaandr ve de yaplmaldr13. Politik kayglardan azade byle bir tartmada pek ala en sama gibi grnen tezler bile, ilerinde belli bir hakikat pay tayabilirler ve hakikatin unutulmu ya da di kkatlerden kam bir ynne dikkati ekebilir; onun tm karmakl iinde kavranmasna katkda bulunabilirler.
13
Aslnda Biyoloji de gnmzde tekrar politik tartmann iine girmektedir bir ekilde. rnein krtaj tartmalarnda, ceninin ne zamandan sonra yeni bir canl olarak saylabilecei ve dolaysyla ve onu ldrmenin cinayet saylabilecei tartmas gibi. Burjuvazi, kiliseyle birlikte aileyi savunmak, ocuk doumlarn tevik etmek iin bunu olabildiince aa ekme, ocuun rahme dt ana kadar indirme, buna karlk feminist hareket geciktirme eilimindedir. Gler ilikisine gre bu sre ilk andan ok uzun bir dneme kadar deimektedir. Byle bir tartmada, yani canlnn ne zaman ortaya kt balamnda aslnda Krtaj hakk tartlmaktadr ve bu bilimsel bir tartma deildir. Burada bilim pek ala gerici bir politik pozisyonla akabilir. Ama bu tam da bilimin uzak snrlarnda kesinlik kalmadndan hemen hemen olanakszdr. Benzer durum lm konusunda da geerlidir. lm ne zamandan itibaren geerlidir. Suni yaatma tekniklerinin gelimesiyle bu ciddi bir problem olarak ortaya kmaktadr. Bakm masraflarn azaltma veya insanlarn o halde ac ekmesini engelleme gibi kayglarla bu snr aa ekmek isteyenler olduu gibi; Almanyada olduu trden, tamamen politik Nazi gemiin basks altnda bunun ilerde toplumda i gcnden yararlanlamayacak olanlarn elimine edilmesinin arac olarak kullanlabilecei veya yaknlarnn bir insann mirasna konmak iin veya bir hemire veya doktorun iin yknden kurtulmak iin bunu kullanabilecei gibi korkularla bu snr iyice kesin st bir noktaya ekmek isteyenler de bulunmaktadr. Burada da tartma aslnda bilimsel deil, politik bir tartmadr ou kez. Benzer sorunlar ayn ekilde klonlama, kk hcreler, embriyonla deney gibi konularda da ortaya kmaktadr. Bunlarn hi biri bilimsel tartma deildir. Bunlarn hepsi politik ve ideolojik tartmalardr. Dolaysyla politik kayglardan azade tartlmas olanakszdr. Tartldnda da zaten varlacak sonu bilimsel olarak byle bir snrn izilemeyecei olacaktr. nk gei tipleri veya sreleri, ya o ya da o mantna smaz. Hem o hem de o mantn gerektirir. Bu ise siyasetin mantna uygun deildir. Hem l hem canly kabul eden bir hukukta neyin cinayet neyin insani yardm olduuna karar verilemez. Bu nedenle bu gibi sorunlar tartldnda bunlar politik olarak tartmak gerekir. Bilimsel argmanlar sadece politik hedeflere hizmet eder ve onlar gizlemeye yarar. Bu balamlarda rnein Avrupal biyologlarn da Trkiyenin Kemalist devletinin sosyal bilimcilerinden daha farkl davranmad ortadadr. Oralarda da bir ila firmasnn veya bir partinin veya bir ideolojinin, bilim adamlarnn ulatklar sonularda bilimsel kayglardan ok daha belirleyici olduu grlmektedir.
49
Bu en ak Trke, Zazaca ve Krte balamnda grlebilir. Krte ve Trke ok farkl dil a ilelerinden olduklar iin ortada pek bir sorun yoktur. Ama Zazaca ve dier Krt lehelerinin arasndaki ilikide bu aka ortaya kar. Zazaca hem ayr bir dilin hem de bir lehenin zelliklerini gsterir. Ama bu tartmann btnyle, politik sonular dolaysyla politik kayglar tamayan saf bilimsel, linguistik amalarla yaplmas bakadr, politik sonular olaca dnlerek yaplmas bakadr. Ayr bir ulus olma hakknn ancak ayr bir dil ile olabileceini kabul eden bir anlay ile bunun bilimsel bir tartmas yaplamaz14. Orada artk politik bir tartma vardr. Bu po14
Krtler ile Zazalar arasnda bu tartma aynen grlmektedir. Zazalarn bir blm Krtlerden ayr bir ulus olduklarn kantlamak iin Zazaca'nn ayr bir dil olduunu, Krtler de aksine onlarn ayr bir ulus olmadklarn kantlamak iin Zazacann Krtenin bir lehesi olduunu kantlamaya almaktadrlar. Bu tartmada, tpk Trkler ve Krtler arasnda olduu gibi, her iki taraf da ayn anlay savunmaktadr aslnda, yani ayr bir dilin yoksa ayr bir ulus olamazsn. Yani tam da Trk ulusuluunun gerici, ulusu dile, dine soya gre tanmlayan ulusuluun, bir kopyas. Trk ulusuluu kendi zehrini Krt ulusuluuna aktm, onu bir kopyas olarak yaratmtr. Krt ulusuluu da bunu Zaza ulusuluuna aktm, onda bir kopyasn yaratmtr. Krtlerin Zazalara kar getirdikleri argmanlar, kelimesi kelimesine Trklerin Krtlere kar getirdikleri argmanlardr. Halbuki devrimci demokratik bir tavr, linguistik dzeyde bu tartmann bilimsel kayglarla yaplamayacan, nk bunlarn aslnda politik bir tartmann argmanlar olduunu syler. Byle bir tavr, hem Zazalar ve Krtler zerindeki ulusal baskya son vermek hem de byle bir tartmay btn politik kayglardan azade olarak srf bilimsel kayglarla yapabilmek iin ulusun, yani politik olann, yani devletin dile (veya soya, etniye, dine vs.) gre tanmlanmasna kar kar ve demokratik bir cumhuriyeti savunur. Bu koulda devlet isteyene istedii ana dilde eitim hakk salamakla grevli olar. Devletin veya ulusun dili olmaz. Bir veya birka dil, ortak konuma dili olarak kabul grebilir ama bu btnyle teknik bir sorunun zm olarak bir ortak konuma dili olacaktr, politik bir anlam yoktur ve farkl dillerden insanlarn ortak kararyla deitirilebilir. Hatta o lkede ounluun konumad, bambaka bir dil ortak bir dil seilebilir. Ayrlmak iin kimsenin ayr bir dili, tarihi olduuna dair bir kant getirmesi gerekmez. Tpk svire'de olduu gibi, isteyen ayrlr. Zazalar da tpk Trkler ve Krtler gibi demokratik bir ulusuluk anlaynda olmadklarndan, ayn gerici ulusuluk anlayna dayandklarndan, enerjilerini ulusun tanmndan dilin, soyun karld bir demokratik cumhuriyet iin deil, Zazalarn ayr bir etni olduklarn, ayr bir tarih ve dile sahip olduklarn kantlamak uruna harcyorlar. Tabii buna kar Krtler de bu sefer ayn ii tersinden yapyorlar. Tpk bir sre nce Krtler ve Trklerin yapt gibi. te Beiki, bu gerici milliyetiliin, yani ayr dili olmayann ayr ulus olamayaca varsaymnn, Trk milliyetiliinin dayand bu varsaymn, Krt ulusal hareketine
50
TERSNDEN KEMALZM
litik tartma karsndaki devrimci demokratik politik tavr ise, ulusun dile ve dine gre tanmlanmasna kar kmak olabilir. Bylece hem ulusal baskya kar klm, hem de bilimsel tartmann pol itik kayg ve amalardan azade olarak yaplmasnn koullar iin mcadele edilmi olur. Zaten demokratik bir ulusuluk ve laiklik anlay ile sosyal bili mlerde ilerleme arasnda korkun bir iliki vardr. Din, dil, kltr gibi son derece nemli toplumsal fenomenlerin politik anlamnn olduu bir devlette bu tartmalarn srf bilimsel kayglarla yaplmas olanakszdr. rnein, Krtenin ayr bir dil olduundan sz etmenin politik sonularn olduu bir sistemde Krtenin ayr bir dil olup olmad zerine bir tartma bilimsel kayglarla yaplamaz. Beiki ise, elet irisini bir bilim adam, bir sosyolog olarak bunun olanakszlna younlatracak ve ulusun rnein, dile, dine, etniye ve kltre gre t anmland bir lkede, tarih ve sosyal bilimlerin bu konular srf b ilimsel kayglarla zgrce tartmasnn koullarnn olamayacan syleyecek ve devletin yapsn tartmaya sokacak yerde; devleti bu konuda bask yapmamaya; bilim adamlarn da korkmamaya, cesur olmaya armaktadr. Bu demokratik bir tavr deildir. Bu son d urumada ahlaki bir eletiriden baka bir ey deildir. Bir sistem insanlarn veya bilim adamlarnn cesur ve yiit olmalar gerektiine gre deil, aksine insanlarn ve bilim adamlarnn herkes kadar namussuz, kurnaz, korkak ve kar peinde olduu va rsaymna dayanarak eletirilebilir. Bilim zgrln savunan bir eletiri, devrimci ve demokratik bir eletiri olmak zorundadr. Yani o korkak ve kar peindeki sosyologlarn, tpk o korkak ve kar p edamgasn vurmasna yol aan en nemli kiilerden biridir. calann yaptnn ve yapmaya altnn ne olduunun calann bizzat kendi rgtnce bile anlalamamasnn ve bir trl tutarl olarak savunulup uygulamamasnn en nemli nedenlerinden biri Beikinin dayand bu anlayn Krt hareketine de egemen olmasdr. Ve calann bu izgiyi koymasyla Beikinin onun izgisine kar tavr almasnn ardnda da bu temeldeki anlay fark yatmaktadr. Biz de zaten bu yaz serisinde bu derin isel balanty gstermeye alyoruz. nk, bu gerici ulusuluk anlayyla kopmadan ve onunla hesaplamadan Orta Dounun kan deryasndan kmas olanakszdr. Ama bu gerici ulusuluk anlaynn kkleri, pozitivist gerici sosyolojilerdedir.
51
inde olan ama bir canl trnn u veya bu aileden saylmasnn p olitik bir sonucu olmad iin fikirlerini korku du ymadan savunduklar iin korkak ve kar peinde olduklar grlmeyen, biyologlar veya paleontologlar gibi, bulgularnn sonularnn kendileri iin, bir sorun yaratmayacak koullarda almasn salamay hedeflemelidir. Bunun ilk koulu da dil, din, etni, gibi ayrlklar karsnda devletin ntral olmas; yani ulusun, politik olann bunlara gre tanmla nmamasdr. Somutlarsak, rnein memurlardan drstlk ve keyfi olmama beklenmemeli; aksine onlarn ahlaksz ve keyfi olacaklar var sayl arak byle davranmalarn engelleyecek bir yap, yani siyasi biim hedeflenmelidir. rnein, btn memurlar seilmeli; gelirlerinin o rtalama ii creti ayarnda olmas salanmal; srekli rgtl halk t arafndan denetlenmeli; memurlarn tayin ve terfi ilemlerinde onlarn amirlerinin ya da devletin gizli servislerinin raporlar deil; bamsz memur sendikalarnn tutacaklar siciller belirleyici olmal vs.. Byle koullarda, en namussuz ve keyfi memurlar bile namuslu ve kurall ara uygun davranmak zorunda olur. Aksine bir sistemde, en namuslu memurlar bile keyfi ve namussuz olmak zorundadr. Yani bilimselliin koullarna da kar alr sayn Beikinin bir eyleri kantlamak iin kabul ettii gizli varsaymlar. Kendisine kar mcadele ettiklerini silahlandrdnn; kurban olduu sistemi glendirdiinin farknda deildir sayn Beiki, bilim adamlarnn ko rkakln veya ahlakszln bilimsel gelime olmamasnn nedeni olarak gsterirken. Gerek Laiklik Yerine Devletin Alevilii Tanmas nceki blmlerde grld gibi, Beiki Alevilere yneldiinde bir teolog, bilim adamlarna yneldiinde bir ahlak olarak yazmaktadr. Ama imdi var sayalm ki, Beikinin yazs ne Alevilere yn eliktir ne de bilim adamlarna, zel bir muhatab yoktur ve genel olarak topluma yneliktir.
52
TERSNDEN KEMALZM
Dolaysyla var sayalm ki epistemolojik elikileri bulunmama ktadr; var sayalm ki teolojik veya ahlaki bir yaz deildir. Dikkat edilsin, byle olduunu var sayyoruz. Onun politik bir yaz olarak anlamn ve yanln gsterebilmek iin byle var saymak, buraya kadar akladmz hatalarndan arndrmak zorundayz. Yine var sayyoruz ki, yazsnda, sosyolojik dzeyde olgusal ve karsama dzeyinde hi bir yanl yoktur. Ve yine var sayyoruz ki, Din ve Alevilik olgusunu da sosyolojik olarak doru bir b iimde ele almaktadr. Yani Din ve Alevilik hakknda btn syledikleri sosyolojik olarak doru bir teoriye dayanmaktadr. Ve btn bunlara ramen ve bu koullarda bile Beikinin yazs politik bir yaz olarak gerici bir yazdr. Niin? nk, sosyolojik bir aratrmann sonularnn politik sonular olduu koullarda, bu sonular politik bir balamda ne srmek, fiilen o koullar olumlayp onun sadece biimini, sonularn eletirmek anlamna gelir . Bu genel ve soyut ifadeyi somutlayalm. Trkiyede devletin laik olmad, genel olarak Snni slam; Snni slam iinde de kendi zel yorumunu kayrd ve destekledii aktr. Alevilie uygulanan bu bask ve asimilasyon politikasn mer ulatrmak iin, gerek devlet, gerek Snni din adamlar, hatta kimi Aleviler, Aleviliin slam'n bir tr olduunu sylemektedirler. Aleviliin slam'n bir tr olduunu sylemek, devlete ve Snnilere, tpk Krtlerin da Trk olduklarn sylemek gibi bir ileve sahiptir. Byle denerek, nasl Da Trklerini normal Trk yapmak zere, onlara dillerini yasaklamak ve zorla Trke retmek rasyonalize edilebiliyorsa; ayn ekilde Alevilii de slamn bir eidi olarak tanmlamakla, Alevi kylerine camiler amak, Ale vileri Snniler gibi dnp davranmaya zorlanmak rasyonalize edilme ktedir.
53
Bu baskya kar biri demokratik ve z bakmndan ilerici ; dieri ise ideolojik olarak tpk o basky yaratan iliki gibi gerici ama bir baskya kar tavr olduu iin sonular itibariyle ilerici, iki biimde kar klabilir. Birincisi demokratik ve z bakmndan ilerici tavrdr. Bu tavr dil rneinde ele alalm. Demokratik olarak dersiniz ki, ulusun dili, tarihi, etnisi, soyu, dini olmas gericidir. Bunlar ulusun tanmndan dlanmaldr. Devlet btn dillere, etnilere, tarihlere, soylara eit davranmal bu eitlii kollamakla ykml olmaldr. Devlet insanlarn her hangi bir din, dil, etni, soy, inan, dinden olduklar iin bir eitsizlie uramasn engellemekle ykml olmaldr. Dil, soy, etni, tarih siyasi deil, kiisel bir sorun olmaldr tpk bir inan gibi. Nasl devletin dini o lmamas gerekirse, tarihi, soyu, dili, etnisi olmamaldr. Devletin, d olaysyla ulusun nasl dini yoksa tarihi, dili, etnisi, soyu da olmaz ve olmamaldr bir Demokratik Cumhuriyette. Bu durumda, byle bir program savunan birisi, her hangi bir dilin hakkn savunmak iin, o dilin ayr bir dil olduuna dair, linguistikten deliller getirmez. nk herkes ana dilini renmek hakkna sahip olmaldr. stedii dili ana dili olarak seme hakkna sahip olmaldr. nsanlar isterse mahalli bir leheyi isterse uluslar aras yaygn bir dili, anadili olarak seebilmelidir. Devletin grevi neyin ayr bir dil olduuna karar vermek deildir . Buna hakk ve yetkisi olmamaldr. Devletin grevi insanlara ana dillerinde eitim salamak ve dillerin eitliini salamaktr . Byle bir sistem veya byle bir sistem iin mcadelede, bir dilin linguistik olarak ayr bir dil veya lehe olmasnn politik bir anlam bulunmaz. Bu balamda, pek ala linguistik olarak ayr bir dil olmayan diller politik ve hukuki olarak ayr bir dil imi gibi, ayr bir dil olarak ele alnmak zorundadr. Yani linguistik olarak ayr bir dil olmak ile, politik olarak ayr bir dil olmak ok farkl eylerdir. Devrimci bir demokraside, dier dillerle eit olmak iin, linguistik olarak ayr bir dil olmak gerekmez. Benzer ekilde tutarl bir laik olarak da, devletin inan alanna mdahalesine kar karsnz, devletin grevinin sadece her hangi
54
TERSNDEN KEMALZM
bir dinin bask altna alnmasn engellemek olduunu savunu rsunuz. Bunu savunan bir insan, her hangi bir inancn ayr bir din old uunu kantlamaya kalkmaz. kii bir araya gelip istedii inanc kurabilir. Devletin grevi sadece bu inancn dier inanlar tarafndan bask altna alnmasn engellemek olur. Bu durumda bir inancn, sosyolojik olarak ayr bir din olup olmadnn politik bir anlam olmaz. Byle bir tutarl laiklik savunucusu, bir inancn politik bir ta rtma iinde, ayr bir inan olduunu sosyolojik olarak kantlamaya kalkmaz ve byle bir kantlama giriiminin kendisinin yanl olduunu syler. Tpk dilde olduu gibi, demokratik bir cumhuriyette her hangi bir inancn, dier inanlarla eit haklardan yararlanabilmek iin sosyolojik olarak ayr bir inan, ayr bir din olduunu kantl amas gerekmez. Nasl, linguistik kriterlerle ayr bir dil olmayan bir leheyi, insanlar eer ayr bir dil gibi renmek istediklerinde devl etin grevi onlara bu olana ve dier dillerle eitlii salamak ise , her hangi bir inancn taraftarlarnn da, dier inanlarla ayn eitlikten yararlanmak iin, ayr bir inan olduklarn kantlamalar gerekmez, kendilerini ayr bir inan olarak gryorlarsa ayr bir inantrlar, o nlarn hukuksal ve politik olarak yle ele alnmalar gerekir. Bu devrimci, demokratik bir talep ve tavrdr. Ama Beikinin tavr bu devrimci demokratik tavr deildir. Dolaysyla Beikinin talepleri de devrimci demokratik talepler dei ldir. Peki nedir Beikinin tavr ve talebi? Beiki, tpk dil ve ulus kavramnda, dilin linguistik ve politik a nlamlarnn farkn grmedii ve bunu kartrd gibi, inan kavr amnn sosyolojik ve politik (veya hukuki) farkllklarn g rmemekte, bunlar kartrmaktadr. Ama bu kartrn ardnda, demokratik olmayan bir politik duru bulunmaktadr din konusunda. Tpk ulus konusunda olduu gibi. Beiki gerekten demokratik, tutarl laik bir tutum ve anlay iinde olsayd, byle bir kartrma da ortaya kmazd. imdi bnu grelim.
55
rnein, tanr tanmazlk veya ateizm epistemolojik olarak inan alanna girmez, inancn reddidir. Ama, politik veya hukuki olarak, ateizm bir inantr . Yani ayr bir inan gibi ele alnmas gerekir. Devletin grevi ateistlerin de, dier inananlarla ayn haklardan yararlanmasn salamaktr. rnein, her dinden taraftarlarn mezarl varsa, ateistlerin de byle bir talebi varsa, ateis tlerin de ayr bir mezarl olmas gerekir. steyen ateist de oraya gmlebilmelidir. Bunun iin ateistlerin ayr bir dinsel cemaat olduklarn kantlamalarna gerek olmamaldr. Devletin grevi ateistlerin ayr bir din olup olmadn tartmak deil, onlar hukuken ve politik olarak ayr bir dinmi, ayr bir inanm gibi ele alp, onlarn dierleriyle eitliini salamak olmaldr. Ayn ekilde, Alevilik, diyelim ki sosyolojik olarak ayr bir din deildir. Ama Aleviliin ayr bir din olduunu dnen Aleviler, p olitik ve hukuki olarak olarak ayr bir din olarak dier dinlerle ayn haklardan yararlanrlar. Devletin grevi zaten bu politik eitli i salamaktr. Devrimci demokrat veya tutarl bir laisizm savunucusu, bu inancn politik ve sosyolojik anlamlar arasndaki farka dikkati ekip; politik olarak kendine ayr inan diyenin ayr inan olduunu savunur; so syolojik argmanlarla byle bir tart maya girmez, byle bir tartmaya girmenin devletin kimin din olduunu karar vermesini merulatran gerici ilevine, politik olarak gerici anlamna di kkati eker. nk, ancak devletin kimin inan olduuna karar vermesini sorun etmeyen ve bunu olaan kabul eden bir anlay, devlete ve Snnilere veya yurttalara Aleviliin ayr bir din o lduunu sosyolojik olarak kantlamaya kalkar. Yani Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya kalkma e yleminin kendisi, ne kadar bilimin dolaysyla ilerici dncenin bir savunusu imi gibi grnrse grnsn, kendisi gerici bir politik yaklamn ifadesi ve sonucudur. Bylece ierii doru bile olsa, yani Beiki gerekten sosyolojik olarak doru bir din kavrayna dayansa ve yine sosyolojik olarak Aleviliin ayr bir din olduunu kantlasa bile, yapt, sosyolojik bir tartmay politik bir balamda yrtmek olduundan, eylemin kendisi gericidir ; kendisi
56
TERSNDEN KEMALZM
politik olarak yanltr; sosyolojik doru, politik bir yanla tekabl etmekte ve onun gerici zn gizlemektedir. Beikinin yapt tam tamna budur. Ve bu sadece Alevilik k onusunda ortaya kan bir zellii deildir Beikinin. Ortada ok daha temel, derinde bir yanl bulunmaktadr. Bu nedenle bu yanl aynen Krt sorununda da ortaya kmaktadr. Beiki Krtenin ayr bir dil olduunu savunmutur ylarca. Linguistik olarak doru olan bu nerme, politik balamda, devletin ya da ulusun dile gre tan mlanmasn sorun etmeyip zmnen savunduundan, tpk Aleviliin a yr bir din olduunu savunmak gibi, politik olarak gericidir. Aslnda Beikinin yapt, Krt sonunudaki tavrn olduu gibi Alevilere aktarmaktr dolaysyla oradaki temel yanln da. Bu tavra gre, denilmektedir ki, Krte ayr bir dildir veya Alev ilik ayr bir dindir. Krtede linguistikten, Alevlikte sosyoloji ve tarihten yzlerce delil getirerek, Krtenin ayr bir dil, Alev iliin ayr bir din olduunu kantlanmaktadr. Byle bir yola girdiinizde, elbette Krtler ve Krte; Aleviler ve Alevilik zerindeki baskya kar km olursunuz, bu anlamda tavrnzn nesnel ilerici bir anlam olur. Yani var olan bir ba skya kar duru, var olan sistemle kar karya geli demektir bu. Ama ayn zamanda, Krtenin ayr bir dil; Aleviliin ayr bir din olduunu tartmaya kalkp, bunu kantlamak iin deliller getirdiinizde, zmnen, yani rtk olarak, kurban olduunuz sistemi ve onun dayand var saymlar savunmu olursunuz. Yani, u varsaymlar kabul etmisiniz demektir: Birincisi, ayr bir diliniz yoksa, bunu linguistikten deliller getirerek kantlayacak durumda deilseniz, ayr bir dilin layk olduu ha klardan yararlanma hakknz olmayacaktr. kinci olarak, devletin neyin ayr bir dil olduuna karar vermesine, bir dili olmasna bir itiraznz yok demektir. Yani yaptnz nesnel olarak, devletin ulusu dile gre tan mlamasn; kimin dil olduuna karar vermesini sorgulamamak, bu egemen devletin varsaymlarn kabul etmek ve savunmaktr . Tam da onun varsaymlarn kabul ettiiniz iin aksini kantlamaya kalkmaktasnzdr.
57
Krte gerekten ayr bir dil olabilir. Bu linguistik olarak doru da olabilir. Ama bu linguistik dorunun, byle bir politik balamda dile getirilmesinin kendisi yanltr ve doru burada yanla dnr . Tpk yanl bir program iinde doru bir strateji; yanl bir strateji iinde doru bir taktik veya Adornonun dediine ithafla, yanl bir dnyada doru bir yaam olamayaca gibi. Burada politik olarak doru bir tavr, linguistik bir tartmann p olitik sonular olmasnn koullarn ortadan kaldrmak olabilir; bunu olduu gibi kabul edip, sorgulamayp, aslnda politik bir tartmay objektif bir linguistik tartma mmknm gibi ve linguistik bir ta rtmaym gibi yrtmek deil. Sorun aynen Alevilere aktarlabilir. Zaten, Beikinin yapt t am tamna budur. Krt sorunu karsndaki tavrn olduu gibi Alev ilere aktarmaktadr. Krtler sz konusu olduunda nasl Krtenin ayr bir dil, Krtlerin ayr bir ulus olduunu kantlamaya alyo rduysa; imdi de Aleviliin ayr bir din, Alevilerin ayr bir dini n taraftarlar olduunu kantlamaya almaktadr. Linguistik olarak Krtenin ayr bir dil olduunun doru olmas gibi; Aleviliin sosyolojik olarak ayr bir din olduu da doru olab ilir. Ama politik bir balamda bu linguistik doru nasl sosyolojik ve politik bir yanla dnyorsa, ayn ekilde Aleviliin ayr bir din olduu ynndeki sosyolojik doru da, ayn zamanda politik bir ya nla dnmekte ve onu gizlemektedir. Niin byledir? nk Beikinin yapt devlete, Aleviliin ayr bir din olduun kabul ettirmeye alma ktr. Yani ayr bir din olduunu, sosyolojik olarak kantlayamad ta kdirde, ayr bir din olarak da vranlmasn isteyemeyecei var saymn kabullenmekte ve savunmaktadr. Ayn ekilde, ulusal sorunda da yledir. Ayr bir dil olduunu kantlayamazsa, ayr bir ulus olduunu iddia edemeyeceini dnmektedir. Ama bunun da ardnda devletin bir dili ve dile veya etniye dayanan ulusu olmasnn kabul vardr. Din sz konusu olduunda, devletin kimin din olduuna karar ve rmesinin kabul vardr.
58
TERSNDEN KEMALZM
Beikinin itiraz, devletin ve ulusun dile gre tanmlanmasna deil; Krte ayr bir dil olmasna ramen Krtenin ayr bir dil ve dolaysyla Krtlerin ayr bir ulus olarak tanmamasnadr; din sz konusu olduunda Beikinin itiraz devletin kimin ayr din olduuna karar vermesine deil; Aleviliin ayr bir din olmasna ramen ayr bir din olarak kabul edilmemesinedir . Bylece, Beikinin trajedisinin nedeni ve mant ortaya kyor. Beiki tam da siyasi ve ideolojik bakmdan bir K emalist olduu; Kemalizmin varsaymlarn paylat; onlar eletirmed ii; onlara kar kmad iin; Krtenin ayr bir dil; Krtlerin ayr bir ulus; Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamakla uramaktadr. Krtler ve Aleviler ezildii iin; Krtenin ve Aleviliin ayr olduunu sylemek Beikinin hapislerde rmesine yol at iin, yaplan i Kemalizmin uygulamasna kar kt iin ve dolaysyla onun tepkisini ektii iin onun bu gerici ve Kemalist z, grlmemektedir. Halbuki Beiki, gerekten Kemalist sistemin dayand varsaymlar kabul etmeyip onlar sorgulayan bir politik hedefi benims emi olsayd, Krtenin linguistik olarak ayr bir dil olduunu kan tlamakla uramaz; ulusun dile, soya, tarihe, dine gre belirlenmesine kar kard; ulusun dile, soya, tarihe, dine gre belirlenmesine kar kmak, demokratik bir ulusuluu savunmak olur; ulusun neden byle tanmlandnn nedenlerine ynelirdi. Buna yneldiinde, burjuvazinin gericilii; Stalinizmin egemenlii gibi olgularla karlar, o zaman burjuvazinin ve stalinist brokras inin neden gerici bir ulusuluu savunduklarn aklamaya alr; gerici ulusulua kar politik ve ideolojik bir mcadele iinde olurdu. Ayn ekilde, din sz konusu olduunda da, Beiki gerekten Kemalist sistemin dayand var saymlar kabul etmeyip sorgul asayd, sosyoloji ve tarihten kantlar getirerek Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamakla uramaz, devletin zele, inanca ait alana mdahalesini reddeder; kii bir araya gelip ayr di niz diyorlarsa ayr dindirler; devletin grevi onlarn dier dinler ve ounluk tarafndan bir baskyla karlamasn engellemektir derdi. Ama Beikide btn bunlar yoktur. Niin yoktur?
59
nk Beiki Kemalizmin milliyetilik veya dine ilikin anlayn benimsemekte onlar sorgulamamakta ve zmnen savunmaktadr. Beiki tam da Kemalist sistemin varsaymlarn kabul ettii iin, zmnen onlar savunduu iin Alevilik ve Krtlk zerine, btn yazlarn yazmtr. Eer byle olmasayd bu yazlar var olamaz ve onlarn bir anlam bulunmazd. Ne yazk ki, Beikinin btn ilesi, eseri ve hayat Kemalizmin dayand var saymlarn bilinsiz bir kabul ve savunusudur. Eer bu kabul olmasayd, btn o eserlere gerek olmazd. Bu korkun bir trajedidir. Beike kemalizme ramen Kemalizmi savunmakta, ama kemalizmi savunduunu bilmemekte, ona kar ktn sanmaktadr. Yanllklar trajedisi denebilir b una. Beikinin anlamad udur: Kemalizm, Krtlerin varln inkar deildir; Kemalizm ulusun dile, soya, kana gre tanmlanmasdr . Krtlerin varlnn inkarna kar kmak, Kemalizme kar kmak deildir, onun somut bir biimine kar kmaktr. Kemalizm Alevilerin ayr bir din olarak tannmamas deildir; Kemalizm devletin kimin din olduuna karar vermesi ve devlet olarak o dinlerle iliki kurmasdr15. Alevilerin ayr bir din olarak tannmyor oluuna kar kmak Kemalizme kar kmak deildir. Beiki, Kemalizmin zne deil, onun somut grnmne, somut biimine, somut sonularna kar kmaktadr. Ama o somut grnmne kar karken onu znden savunmaktadr.
15
Elbette Kemalist sylemin ve gerekliin kendi iinde de elikili bir yaps vardr. Ulusu vatandalkla tanmladn syler ama o vatandal bir dil, bir soy, bir tarihle yani Trklkle tanmlar. Devletin laik olduunu syler ama, btn Snni din adamlarnn maa devlet btesinden kar okullarn devlet aar vs.. Bunlara Alevilerin de eklenmesiyle Kemalizm veya devletin yapsnda bir deime olmaz.
60
TERSNDEN KEMALZM
Savunmaktadr nk Beiki, Kemalizmle ayn felsefi ve sosyolojik temelleri paylamaktadr: yani pozitivizmi ve metafizik sosyolojileri16. Beikinin Kemalizm anlay, aslnda Kemalizmin Kemalizm anlaydr. Eer onun metodolojik temelleriyle ifade edersek: poz itivizmin Kemalizm anlaydr. Bu anlay, Kemalizmin d ayand btn var saymlar savunur, sadece onun somut biimlerini eletiri konusu yapar. zetle, Beikinin yazs, Alevilere veya bilim adamlarna ynelik deil yani teolojik veya ahlaki bir yaz olarak deil; topluma ynelik bir program veya devlete ynelik bir talep olarak oku nduunda, yani politik bir yaz olarak okunduunda, karmza Kemalizm in var saymlarn kabul eden ve savunan gerici bir politika kmaktadr. Bu gericilik, Kemalizmin somut biimlerine kar k, somut bir ba skya kar k biiminde ortaya koyulduundan onun gerici z grlmemektedir. * Buraya kadar Beikinin mant bakmndan gerek tutarl bir laiklii savunmadn ve tam da byle olduu iin sosyolojik, epistemolojik, teolojik ve bilimsel elikilere yuvarlandn gste rmeye altk.
16
Beikinin yapt, Kemalizmin bu gerici zn, aynen Krt ulusal hareketine de bulatrmak olmutur. Kemalizm kendi lanetini ve gericiliini, Beiki araclyla Krt Ulusal Hareketine bulatrmtr. Gerici Trk milliyetilii, belki bylece Krtlere olan bir borcunu dyor. Trk milliyetiliini de bu gerici lanetle ekillendiren bir Krtt: Ziya Gkalp. Ziya Gkalp, ayn zamanda O. Comte, Durkheim sosyolojilerini ve pozitivizmi Trkiyeye getiren ve Trkiyede sosyolojinin temelini atan adamdr. Beiki de bir sosyolog olarak, bu sosyolojinin bir meyvesidir. Bu gerici Trk milliyetilii zehrini, Beiki kanalndan Krtlere geri vermektedir. Tarihin ok ilgin bir ironisidir: Trk milliyetiliinin babas bir Krttr (Gkalp) ; Krt milliyetiliinin babas da, ya da en azndan babalarndan bir de bir Trk (Beiki). Gkalp, Marksizm'i deil, gerici burjuva sosyolojilerini, pozitivizmi Trkiyeye getirmitir. Beiki de Marksizm karsnda ayn gerici sosyolojilere dayanm ve Marksizm karsnda onlar savunmu ve onu Krt ulusal hareketine bulatrmtr. Sosyolojik Eletiri blmnde gsterilecek olan da budur.
61
Ama Beiki, yazsnn bir yerinde bu rtk anlay ak olarak da ifade ediyor. Laiklii tarif ettii yerlerde aslnda kendi laiklik a nlayn ifade ediyor. Geri yazsnda byle ifadeler olmasayd da s onu deimezdi ama bunlar Beikinin tutarl bir laisizm savunuc usu olmadn bizzat Beikinin kendi ifadeleriyle de orta ya koyuyor. rnein Beiki yle yazyor: Laiklik her eyden nce devletin btn inanlara eit mesafede bakmasn salayan bir ilkedir. Bu tanm laiklii aklamaz. Devletin btn inanlara eit mesaf ede bakmas, onlar devletin tanmasn varsayar. Bu laiklik deildir. Bu Kemalizmin laiklik anlaydr. Yani cemevine de camiye da vrand gibi davranmasn istemek. Beikinin itiraz, devletin camileri tanmasna, yani her hangi bir inancn ibadet yerlerini tanmasna deil, cemevini tannmamasnadr. Zaten aynen yle yazyor: Cami karsnda cemevinin hibir varlnn tannmamas lai klikle badaan bir durum deildir. Beiki tutarl bir laisizm savunucusu olsayd, sorunu cami karsnda cemevinin tannmamas deil, caminin tannmas olarak koyard17. Ve Beiki, sadece tutarsz bir laisizm savunucusu olmakla kalmyor; laikliin tutarl bir savunucu olmad iin, Alevilerin mcadelesini de zayflatyor. Devletin cemevini de tanmas iin mcadele eden bir hareket sadece Alevileri birletirebilir. Aslnda Alevilerin devrimci ve demokrat, tutarl laiklik savunucusu olmayanlarn bi rletirir.
17
Bir baka rnek. Beiki syle yazyor: Aleviler her yl 16 Austosta Hac Bektai Veliyi anma trenlerinde devlet ve hkmet yetkilileriyle bir araya gelmektedirler. Bu gnlerde bu laiklik anlay sorgulanabilmelidir. Aleviler devlet ve hkmet yetkilileriyle tartabilmelidir. Bu, Alevilerin kanamayacaklar bir grevdir. Sorun yine yanl koyuluyor. Tutarl bir laisizm savunucusu iin sorun Alevilerin devlet ve hkmet yetkilileriyle tartmalar deil; genel olarak bir inancn savunucularnn devlet ve hkmet yetkilileriyle tartmalar olmaldr. Devletin sz sahibi olmasnn sorun olarak grmeyen ancak sorunu byle koyabilir.
62
TERSNDEN KEMALZM
Ama tutarl bir laisizm savunusu, yani devletin camileri tanmasn, yani inan yerlerini tanmasn ve onlara karmasn sorun eden ve buna kar kan bir hareket, tm ezilen inanlar; tm gayr memnunlar birletirebilir. Bylece Beiki tutarl bir laisizmi savunmamakla kalmyor, Alevileri verdikleri mcadelede yalnz kalmaya mahkum ediyor. Bunu ilerde greceiz. zetlersek, Beikinin tutarl bir laiklii savunmaktan uzak oluu; Kemalizme znden deil, somut biiminden dolay kar oluu ve farkna varmadan onun zn savunuu; yani devletin dinleri tanmas ve eit davranmasn istemesi,18 Beikiyi devlete Alevliin ayr bir din olduunu kabul ettirmek iin abalamaya itmekte. Ama Aleviler kendilerinin slamn bir eidi olduklarn sylediklerinden, bu sefer nce Alevilere ayr bir din olduklarn tantlamaya alma kta. Alevilere bunu kantlamaya alnca, bir teologa dnp teolojik bir tartmaya girmekte; teolojik bir ta rtmay bilim adam olarak ve bilim adna yapnca da ilk bata ele aldmz, epistemolojik elikiye dmektedir. Btn bu elikileri, Beikinin tutarl bir demokrasi ve laiklik programn savunmamas nedeniyle ortaya kmaktadr. Eer Bei ki, devletin gerekten laik olmasn savunsayd, btn bu ta rtmalara girmez, dolaysyla Beikinin bu yazs var olmazd. Aslnda Beikinin sadece bu yazsna has bir durum deildir bu. Aa yukar btn eseri b udur. Ezilenden yanadr ama ezenin, kendi celladnn varsaymlarn savunmaktadr. Cehenneme giden yollar iyi niyet talaryla delidir.
18
Dinler arasndaki eitlii salamak bakadr; dinlere eit davranmak bakadr. Biri dinlerin birbirine mdahalesini engellemeye, dieri dinlere mdahaleye yneliktir.
63
NC BLM
NAN OLARAK ALEVLK Giri nceki blmde Beikinin demokrasi ve laiklii tutarl olarak savunmaktan uzak oluunun, yani modern burjuva toplumunu bile en ideal ve mantk sonularna varm biimiyle savunmaynn; Kemalizmin varsaymlarn kabul ederek, Krtler ve Aleviler zerindeki baskya kar kmasnn, onu, Alevilere yneldiinde bir teologa, b ilim adamlarna yneldiinde bir ahlakya ve to pluma yneldiinde daha mkemmel bir Kemalizm savunucusuna dntrdn gstermeye altk. Bu eletiri znde, en ideal burjuva dzeni ve kapitalizm asndan bir eletiriydi. nceki blm boyunca, sz konusu olan, Beikinin yazsnn ve yaptnn btnsel anlamyd. Dolaysyla Beikinin din ve Alevilik hakknda sylediklerinin ieriine girilmiyor, Beikinin sosyolojik olarak din ve Alevilik hakknda dediklerinin doru olduunu var saylyordu. Bundan sonra ise tam tersi bir yol izlenecektir. nceki Blmde doru olduu var saylanlar tartlacak ve eletirilecek, buna karlk, nce gsterilen yanllklarn ise olmad var saylacaktr. Yani bu sefer, var saylmaktadr ki; Beikinin yazs teolojik ve ahlaki bir yaz deildir; varsaylmaktadr ki: politik balamda da Kemalizmin varsaymlarn paylamamaktadr; varsaylma ktadr ki: Beikinin yazs, tamamen sosyolojik amalarla yazlm bir yazdr. rnein, sosyologlar arasnda yaplan, Aleviliin ne olduu ile ilgili, dinin ne olduu ile ilgilibir sempozyuma sunulmu bir bildir idir.
64
TERSNDEN KEMALZM
Dier bir ifadeyle, rceki blmde eletiri Politikti. Bu kitapta tamamen Sosyolojik dzeyde kalnacak; Beikinin yazs sosyolojik olarak eletirilecektir. nceki blmde Beikinin din ve Alevilik hakknda sylediklerinin ieriine girilmiyor kullanld balam ve dolaysyla bu balam iindeki anlam inceleniyordu; bu blmde ise, tam tersi, s ylendii balam bir kenara braklarak esas eletiri konusu Beikinin sylediklerinin ierii olacaktr. Ayn ekilde nceki blmde, Beikinin yazs, burjuva uygarlnn varsaymlar asndan; ideal bir burjuva demokrasisi asndan eletiriliyordu; bu blmde ise, nceki eletirinin dayand vars aymlar da sorgulanacak, yani Burjuva demokrasisinin, burjuva uyga rlnn kendisi eletirilecektir. Bu anlamda, Bu ve bundan sonraki blmler, nceki blmn bir eletirisi olarak da grlebilir. Beikinin iinde bulunduu kafa karkln zmlemek ve gsterebilmek iin bu soyutlamay yapmak zorunludur. Burada farkl soyutlama dzeylerinde ayr ayr ele alnan zellikler Beikinin k afasnda ayrlmaz bir btndr. Bunlarn analiz dzeyinde birbirinden ayrlmas, birbirinden soyutlanmasnn nedeni bu btnl ve ayrlmazl gstermektir. Tpk bir metann deiim ve kullanm d eerlerinin somut metada ayr deil bir btn olmas; dncenin o btn gstermek iin onlar dncede ayrmak, birbirinden soyu tlamak zorunda olmas gibi. Somutun o karmakln gstermek iin soyutlama zorunludur. Sosyologluk ve Sosyoloji Nedir? Beikinin demokrasi ve laikliin tutarl bir savunucusu olmamasnn; Kemalizmin varsaymlarn savunmasnn, bu politik tavrn metodolojik kkleri, onun sosyolojik grlerindedir. Bunlar arasnda zorunlu bir iliki bulunmaktadr. Beiki gerici burjuva sosyolojilerinin, pozitivizmin bir savunucusu o lduu iin politik dzeyde nesnel olarak ve bilinsizce Kemalizmin varsaymlarn kabullenip savunmaktadr. Bu blmdeki eletiri bu balanty gstermeye ve bunu kantlamaya almaktadr.
65
Beiki, politik dzeyde nasl, tutarl bir laiklik ve demokratik sistem savunucusu deilse, ayn ekilde, sosyolojik dzeyde de, brakalm Marksizm veya tarihsel maddecilii bir yana, aydnlanmann, burjuvazinin devrimci dneminin deil, gerici dneminin tarih ve toplum grlerine dayanmaktadr. Bunu aslnda Beikinin sosyolog kimlii ve sfat da gsterir. Beiki bildiimiz kadaryla hibir zaman Marksist olduu gibi bir iddiada bulunmamtr. Beiki eserlerini bir sosyolog sfatyla ya zmtr ve yazmaktadr. Peki ama u sosyoloji nedir? Sosyoloji, gerek sosyoloji olan Tarihsel Maddecilie kar, b ilim nam altnda, gerici burjuvazi tarafndan gelitirilmi bir ideolojidir. Beiki hep bir bilim adam ve sosyolog olduunu sylemektedir ya da kendisi hep byle tanmlanmaktadr. Ama bu ifadenin kendisi bir elikidir. nk sosyoloji, gerek toplum ve tarih bilimine kar, burjuvaz inin artk gericiletii dnemde, karlarn savunmak zere gelit irilmi ideolojinin addr19. Dolaysyla sosyologlar, bilim adam olamaz. Sosyologlar ideologdur. Gerici burjuvazinin karlarn savunan ideolojinin addr sosyoloji20.
19
Sosyoloji bir bilim olabilir. Tipik burjuva bilimi olarak gnll, nesnel, yansz olamaz. Sosyologlar, nlerinde drt kat eilinerek sayg gsterilen ve rnleri her gn yeryznn drt bucanda gklere karlan kiilerdir. Hepsinin kulland gzlk burjuvann dumanl grdr. Sosyoloji, "byk sosyologlar"n gstermeye altklar gibi, masum, saf ve ne olursa olsun "gerek arayc" bir bilim deildir. Sosyoloji,19. yzylda serbest rekabeti kapitalizmin, 20. yzylda tekelci finans kapitalizmin emrindedir ve her ne pahasna olursa olsun, kapitalizmi hakl karmak iin kan teri dkenlerin uydurduklar ynla tarikatlar maherine bugn sosyoloji ad veriliyor (Dr. Hikmet Kvlcml, Metafizik Sosyolojiler, http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/metafiz.htm) 20 Ne var ki kaba kuvvet yetmezdi. Alt snflar "kafadan gayr msellah" (dnce bakmndan silahszlandrlm) olmalyd. Kyl, nasl olsa ortaadan daha gerilerde bir retim ve toplum yaants batana batmt. Dnya gr asndan kiliseyle derebeyi; din ve dnya aal kylnn iflahn kesebilirdi. Fakat, ehirlere yl fabrika iilerinin kulana bir sosyalizm suyu kamt. Sosyalizm bilim ve bilinti. Bilime ve bilince kar zorbalk gibi afsun tafsun, papaz nefesi pek skmeyebilirdi.
66
TERSNDEN KEMALZM
Dolaysyla Beikinin bir sosyolog olmas ve sosyolog olduunu dnmesi aslnda gerici bir burjuva ideolojisini savunduunun itir afndan baka bir ey deildir. * Sosyoloji, burjuvazinin gericilemesinin ideolojik ifadesidir. Bu rjuvazinin, Aydnlanmann tarih ve toplum anlayyla kopuunun, o dnemin btn kazanmlarn terk ediinin bir grnmdr. Ayd nlanmann kazanmlarna sahip karak, onu iinde tayarak amaya alan ise Marksizm olmutur. Yani ortada iki farkl damar bulu nmaktadr. Biri aydnlanmann kazanmlarn iinde tayarak aar; dieri onlar inkar eder. Biri Marksizmdir veya Tarihsel Maddeciliktir, dieri ise Sosyoloji. Pozitivizm ya da metafizik sosyolojiler gerici burjuvazinin bilim boyas srlm ideolojisidirler. Beikinin btn kavramsal temeli bu sosyolojidir. Kavramsal temeli bu sosyoloji olan Bei kinin yine ayn kavramsal temeli paylaan Kemalizmin varsaymlarn savu nmasnn hibir artc yan bulunmamaktadr aslnda. Marksizm ve sosyolojinin bu zt karakteri ve farkl damarlar ki iler dzeyinde, sosyoloji ve Marksizm'in soy aalarnda bile grlebilir.
Dnce alannda bir eyler yaplmalyd ki, kapitalizm rahat etsin. i snf sosyalizm mi diyor? Btn burjuva bilim adamlarna gizli, ak skca smarland: Sosyalizmin tekerine odun sokacak bir dnce akm uydurmalydlar. Parlak aydnlar sosyalizmin bir davran olduunu, yalnz bana davrann bir "bilim" olamayacan syleyerek, sosyal bilim anlamna gelen sosyoloji szcn icat ettiler. Bilimsel sosyalizm, ii snfn tuttu. Sosyoloji burjuvaziyi arkalad. Onun iin, iki dnce atan birbirine kart amalara yneldi. Sosyalizmle sosyoloji szlk anlamyla birbirlerinden pek az farkl olmalarna karn, birbirlerine dman kesildiler. Sosyoloji burjuva bilimi olarak kald. i snfnn sosyolojisine tarihsel maddecilik adnn verilmesi gerekti. Onun iin, tarihsel maddecilii geliigzel sosyolojiler iinde bir sosyoloji okulu sayp geivermek yanltr. i snf sosyolojisinin, tarihsel maddecilik adyla, btn dier sosyoloji okullarna kar kesin snrl bir bilim cephesi ve ayr bir dnya olduu kavranlmaldr. Yoksa burjuvazinin istedii bilim kargaalna kap alr ve beyinler orbaya evrilir. (Dr. Hikmet Kvlcml, Metafizik Sosyolojiler, http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/metafiz.htm )
67
Saint Simon, yanl hatrlamyorsak, bir zamanlar an Yaynlarnda kan Cemil Meriin kitabnn alt balnda deinildii gibi lk Sosyalist ve lk Sosyologtur21. Bu sosyoloji de, sosyalizm de elbette henz ocuksudur. Onun grleri iinde, tpk Hegelin fe lsefesinde olduu gibi, devrimci unsurlar kadar topik ve hatta gerici unsurlar da bulunmaktadr. Nasl Hegelin devrimci zn deil, gerici sistemini sahiplene nler sonradan en gerici, faizme kadar giden akmlarn temellerini attlarsa, buna karlk Marks ve Engels, ondaki devrimci z alp, a arak daha ileri gittilerse, felsefedeki bu ilikinin benzeri Saint Simonun grleri karsnda da grlebilir22. Marks ve Engels, kendilerini ayn zamanda Owen, Fourier ve Saint Simonun bir izleyicisi olarak grmlerdi. Bunu Engels, bi zzat topik Sosyalizmden Bilimsel Sosyalizme adl almasnda derinliine aklar. Yani lk Sosyolog ve Sosyalist olarak Saint Simonun grlerinin Marksizmin kkeninde olduu, Marksizmin kurucularnca belirtilmi ve bu gelenee sahip k lmtr23. Tarihsel Maddecilik bir yanyla da bu ilk sosyologun grlerinin gelitirilmesidir. Sosyolojik olarak, bu kken ilikisi bile Tarihsel Maddecil iin gerek sosyoloji, yani toplum bilim old uunu gsterir. Ama daha az bilinen bir ey daha vardr. August Comte da Saint Simonun bir talebesidir. Ama bu talebenin yapt, Marks Engelsin gelitirdikleri tarihsel maddecilik denen sosyolojiye kar, daha sonra sosyoloji adn alan gerici ideolojiyi gelitirmek olmutur.
21
Kitap daha sonra letiim Yaynlar tarafndan, Cemil Meriin btn eserleri arasnda da yaynlanm. 22 Buna Cemil Meri de dikkati eker. Kitab tantan bir notta yle deniyor: Meri'e gre amz Saint-Simon'la baslar; o, hem Comte, hem Durkheim hem de Marx'n hocasdr. Dolaysyla, Saint-Simon anlalmadan ne Marksizm ne de Sosyoloji tam olarak anlalabilir. 23 Gerici nkar ile devrimci ve diyalektik inkarin (inde tayarak ama, Aufhebung) ztl, Tarihsel Maddeciliin ve Sosyolojinin, ya da burjuvazinin ve i snfnn, topik sosyaistler karsndaki tavrlarnda da grlr. Comte,(Burjuvazi, Metkfizik Sosyolojiler) Saint Simona hibir borcu olmadn sylerken, Marks ve Engels (i Snf, Tarihsel Maddecilik) ise, onun tam aksine, Btn topik Sosyalistlere, olan borlarn srekli olarak vurgularlar.
68
TERSNDEN KEMALZM
Marks-Engels, Aydnlanmann kazanmlarn ieren ama onlar aan bir miraslar olduklarn gizlememeleri ve bu mirasa sahip kmalar gibi, grlerinin kkenindeki topik sosyalistlerin grlerini de hibir zaman gizlememilerdir. Buna karlk, August Comte, balangta kelimenin gerek anlamnda, yani bir mr it24 anlamnda, bir Saint Simon'cu olmasna ramen, sosyologlatka, Saint Simondaki sosyolojiden ve sosyalizmden, yani aydnlanmadan kalan ne varsa kurtulup gericiletike, bu kkeni karsnda gerek bir inkar ilikisi iine girmi ve hatta bu kiisel dzeyde bile kopumalar olarak yaanmtr25. Yani Saint Simon zerine kitabn alt balnn da yerinde bir ekilde ima ettii gibi, genel anlamyla, toplum bilimi anlamnda so syoloji ve sosyalizm birbirinden ayrlmazcasna birbirine baldr ve ilk sosyologun ayn zamanda ilk sosyalist olmas bir rastlant dei ldir. Ayn iliki daha gelikin olarak Marks ve Engelste grlr. Sosyalizmi en gelimi bir siyasi program olarak ortaya koyanlar, ayn zamanda gerek tarih ve toplum biliminin yani gerek veya d iyalektik sosyolojinin (Tarihsel Maddecilik) kurucusudurlar. August Comte ise, tam tersini yapmtr. Sosyalizmi de terk eder, sosyalizmsiz bir sosyoloji kurar. Sosyalizmsiz bir tarih ve toplum bilimi olamayacandan, aslnda gerek anlamda, toplum bilimi anl amnda sosyolojiyi de terk eder ve onun yerine sosyoloji denen bir ideolojiyi ikame eder. Ama bu, bir ideoloji olduu iin, ideoloji ol-
24 25
Cemil Meri de, Comteun bir akirt olduunu belirtir. "Yani veren deil, alan." Burjuvazinin bu kendi devrimci gemiini inkarna ve bunun iinde sosyolojinin gerici ilevinin anlamad iin Cemil Meri, August Comteun Saint Simon karsnda, Marks-Engelsin tam aksine olan, inkarn bir tr psikolojiyle aklamaya alyor. Oudipus Kompleksi ve kiisel bir nankrlk gibi grnen aslnda tarihsel bir kayn, yani burjuvazinin gericilemesi ve kendi gemiini unutmak ve unutturmak istemesinin kiilerin hayatnda bir yansmasdr. August Comte, Saint Simona kar, MarksEngelsin aksine hibir borcum yok diye bir inkara girince, bunu Cemil Meri yle yorumlar: "Eflatun vefasz akirdi Aristo'yu, anasnn memelerini kuruttuktan sonra, ona tekmeler savuran bir taya benzetir. Benzeti, Aristo'dan ok Auguste Comte iin doru. Comte, dnce tarihinde dip kompleksinin en aheser rnei."
69
duunu da gizlemek zorunda olduundan kendine sosyoloji; gerek sosyoloji olan tarihsel maddecilie ise ideoloji der. Bu iki damarn aynen Trkiyede de srd grlr. Trk burj uvazisi, hibir zaman devrimci bir dnem yaamadnd an, bu burjuvazi daha doarken, bat burjuvazisinin gerici dneminin ideolojisi olan sosyolojiyi, olduu gibi Trkiyeye getirmitir. Trk milliyet iliinin babas olan Ziya Gkalpin ayn zamanda bu gerici sosyoloj iyi Trkiyeye getiren kii olmas bir rastlant deildir. te Beiki, bu gerici sosyolojinin bir meyvesidir. O esas forma syonunu altml yllarda yaamasna ve bu yllarda Trkiyede Mar ksizm btn entelektel hayata damgasn vurmasna ve ona canllk veren biricik damar olmasna ramen, Beiki hep bu damara uzak kalmtr26. Beiki bu pozitivist, gerici, metafizik burjuva sosyolojisinin bir savunucusu ve uygulaycs olagelmitir. Bu Sosyoloji, T rkiye niversitelerinde kinci Dnya savandan sonra, ama zellikle ellili ve altml yllarda etkisi artan Amerikan Sosyolojisinin rn ekleme tekniklerinin de izlerini tar. August Comte, Ziya Gkalp, yani u pozitivizm ya da metafizik sosyolojiler izgisinin karsnda Marks -Engels izgisinin Trkiyedeki devamcs, yani Ziya Gkalpin ztt, Hikmet Kvlc mldr. Trk burjuvazisi, gerici sosyolojiler ithal eder ve bununla milliyet ilii ekillendirirken; gen ii snf ve hareketi, Tarihsel Maddecilik ve Marks-Engelsten ilham alr ve gerek sosyoloji olan Tarihsel Maddecilii sahiplenir. Beiki bu izgilerden ikincisinin deil (Marks-EngelsKvlcml), birincisinin (August Comte, Ziya Gkalp) bir izleyicis idir. Kendisin sosyolog olarak tanmlamas bile bu anlama gelir. B izim Beiki eletirimiz de, bu ikinci izginin bir izleyicisinin birinci izginin bir izleyicisine yapt eletiri olarak da okunabilir. Bei kinin tavr da bizim tavrmz da bu farkl iki damarn devamn ya nstr.
26
Beiki hibir zaman Marksist olduunu iddia etmemitir. Bu bakmdan elbette Marksist olduun syleyip de, o Marksist grnm iinde en gerici metafizik sosyolojileri savunanlara gre elbette ok daha iyidir.
70
TERSNDEN KEMALZM
Formel ya da mesleki olarak elbette Beiki bir bilim adamdr, bir sosyologdur, yani alan toplum olan bir bilim adamdr. znel olarak muhtemelen btn kaygs, bilim d hibir kayg ve ama gtmeden gerein zn bulmaktr. Bu anlamda znel, yani niyetl eri bakmndan da bir bilim adam olup olmadn tartmyoruz. Byle olduunu var sayyoruz ve bundan phe etmiyoruz. Zaten Beikinin hayat bundan phe iin hibir neden sunmaz da. Ama btn bunlara ramen, Beiki nesnel olarak, savunduu ve temsil ettii sosyoloji ile, kelimenin gerek anlamnda bir bilim adam olamaz. nk savunduu sosyoloji bir bilim deil, bir ide olojidir. Biricik toplum bilim vardr: Tarihsel Maddecilik27. Beikinin metodolojisi kendine sosyoloji diyen bu gerici ideol ojiden kaynakland iin, bu gerici ideolojiyi savunduu iin, kendisi znel olarak tamamen ezilenlerden yana olma, tamamen gerei aratrma kaygs iinde olmasna ramen, nesnel olarak bu gerici
27
Marx-Engels ve rencileri, kendi sosyal grlerine sosyoloji adn vermediler. nk: a) Sosyoloji ad verilen bilim, tarihsel maddecilikten sonra icat edilmitir. b) Sosyoloji salt ii snfna kar, dolaysyla da tarihsel maddecilie kar savamak iin kurulmutur. c) Sosyologlar tarihle sosyolojiyi birbirinden ayrmakla, hem tarihi hem de sosyolojiyi ksrlatrmak istemilerdir. d) Burjuva bilim adamlar sosyoloji abalaryla tarihi bozmaya ve toplumu her trl deiiklikten alkoymaya almlardr. Sosyolojinin bu saylan ve saylmayan ana nitelikleriyle ii snfnn toplum bilimi olan tarihsel maddecilii birbirine kartrmamak gerekir. nk tarihsel maddecilik: a) Sosyolojiden nce ynlara mal edilmi nesnel ve halk yanltmaz bir bilimdir. b) i snfnn kapitalizmden daha ileri ve olumlu bir yce bilim-insanlk amacn savunur. c) Tarihle: sosyal dnceyi karlatrarak her iki bilim abasn en yksek sosyal sentezlerine kavuturur. d) Tarihin gerek yzyle tannp yorumlanmasna dayanarak, toplumun kurtarc deiikliklerine k tutup yol aar. Buna karn, irili ufakl burjuva bilim adamlar sosyoloji etiketini taktklar bir sr tez, hipotez, teori arasna tarihsel maddecilii de kartrrlar. Kendi znel iddialar gibi, tarihsel maddecilii, nereye ekersen oraya gelir bir kuru varsaymlar torbas biimine sokmaktan holanrlar. Sosyoloji ad, szlk anlam gibi gerekten "toplumun bilimi" olsayd, toplumun mddi temel ilikilerini rtbas etmeye kalkmazd. Sosyologlarn hemen hepsi, eer tarihsel maddecilii bilmezlikten gelemezlerse, onun karsna dikilirler. Toplumun temel ilikilerini maskelemekten, gidi yasalarn bozmaktan kendilerini alamazlar. (Dr. H. Kvlcml, Metafizik Sosyolojiler)
71
ideolojiyi savunmakta ve politik alanda da Kemalizmin devlet yapsnn dayand var saymlar kabullenmekte ve savunmaktadr. Bu Beikinin Kvlcmlya kar tavrnda da grlebilir. Kel imenin gerek anlamnda Trkiyede biricik sosyolog vardr, O Marks-Engelsin ortaya koyduklar anlamda, Dr. Hikmet Kvlc ml. Yani nasl Beiki August Comte, Ziya Gkalp izgisinin, kendine sosyoloji diyen gerici burjuva ideolojisinin bir devamcsysa, bunun karsnda da Marks-Engels ve Dr. Hikmet Kvlcml izgisi vardr. Beikinin bu izgi karsndaki tavr, sadece ve sadece suskunluktur. Ama bu suskunluk fiili bir kar k ve eletiridir aslnda. Beiki, ne burjuva sosyolojileri ne de Marksizm lafzyla rtl ideolojiler karsnda Marksizmi savunmamtr. Bu normal, ama ya pt, daha da ktdr. Marksizmi, yani Kvlcmlnn grlerini eletirmemitir de. Kendi savunduu grler fiilen bunun eletirisi o lmasna ramen. Yani onu gndemden drmtr, tartma dna itmitir, ona kar Kvlcmlnn deyiiyle Susu Kumkumasna girmitir. Onun bu konumu, yani eletirmemesi, ou kez, tam tersi anlamda, Mar ksizmle bir yaknlk anlamnda yorumlanmtr. Dnn bir kere, Trkiyede din konusunda ve hele zellikle Aleviliin ne olduunu anlama konusunda Marksizme belli bir ka tkda bulunmu esiz bir teorisyen var, Dr. Hikmet Kvlcml adl. Beiki, Aleviler zerine bir yaz yazyor ve Beiki, eserinde bu k iinin ne eserine ne kendisine en kk bir atfta bile bulunmuyor ve hibir ekilde o kiiden yararlanmyor. Bu aktan susu kumkumasdr. Zaten bu yok sayn Beikiyi nerelere gtrd bu bl mde ayrntlaryla da grlecektir. deolojik mcadele sadece bir gr eletirilerek veya ona saldrlarak yaplmaz, ideolojik mcadelenin esas silah, tehlikeli olan fiki rlerden hi sz etmemek, yok gibi yapmak., gndemden, bilinlerden ve tartmadan drmektir onu. Beikinin yapt tam da bu o lmutur gerek sosyoloji karsnda, yani daha somut ifade edersek, Hikmet Kvlcml karsnda.
72
TERSNDEN KEMALZM
Baka lkelerin sosyologlar bir lde affedilebilir: Trke sapa bir dildir ve Kvlcml diye birisi bilinmemektedir. Ama Beiki, Kvlcmly bilir. Buna ramen eer din zerine, Alevilik ve sla m zerine yazyor ve ondan hibir sz etmiyorsa, tam da aslnda burj uva sosyolojilerinin yaptn yapmaya devam etmektedir. * te bu sosyolojik eletiri blmnde, yukarda genel olarak de inilen Beikinin dayand sosyolojinin gerici karakteri somut olarak ele alnp gsterilecektir. Ama bunu yaparken, Alevilik ve din farkl dzeyde ele aln acaktr. Beiki ayrmamakla birlikte, ki bu ayrmay bizzat onun g erici burjuva sosyolojilerine dayanmasnn sonucudur ve ilerde bu da ayrntsyla grlecektir, farkl Alevilii birbirinden ayrmak gerekmektedir. Birincisi, kapitalizm ncesinde yzlerce yl yaam olan, tm to plumsal hayat dzenleyen Alevilik. Buna Otantik ya da Tarihsel Alevilik denecektir. kincisi, kapitalizmin ve burjuva sisteminin egemenlii ile birlikte, bir inan olarak tanmlanm ve kendini yle kabul etmi Alevilik. Buna nan Olarak Alevilik veya Burjuva Toplumunun Alevilii denecek. ncs, Trkiyede Aleviliin urad zgl baskya kar, Alevilerin direniinin ifadesi olan; bir sosyal hareket olarak Alevilik. Buna sosyal bir hareket olarak, veya yeni sosyal hareket olarak Alevilik denecektir. Beikide birbirinden ayrlmayan bu farkl Alevilik ayr blmde ayr ayr sosyolojik olarak ele alnacaktr28. Tarihsel veya Otantik olarak Din ve Alevilikten Balayalm.
28
Beikinin bu Alevilikleri bir tek eymi gibi ele almas, bu gizli varsaym, aslnda, burjuva sosyolojisinin ya da pozitivizmin gizli varsaymnn ifadesinden baka bir ey deildir.
73
Dinler nan mdr? Bir eyi anlamann en iyi yolu nce onu anlamamakla ie bal amaktr29 diye bir sz vardr. Bu zellikle, din, millet (ulus) gibi hepimizin ne olduunu bildiimizi dndmz ama konuya giren btn tarih ve toplum bilimcilerin itiraf etmek zorunda kald gibi, ne olduunun anlalmas en zor30 toplumsal fenomenler sz konusu
29
Ernest Mandel, Marxn ktisadi Dncesinin Oluumu, s.41. Bu sz zikrederken bir borcu deyelim. Bu sz ilk kez, Mandelin zikredilen kitabnda okumutuk, orada Marksn emek deer teorisini gelitirirken, herkesin anladn dndn eyleri bir trl anlayamayarak o sramay nasl yaptn anlatrken kullanyordu bu sz. yle yazyordu: Bir eyi anlamann en iyi yolu nce onu anlamamakla ie balamaktr. Klasik ngiliz ekonomi politik okulunca ilenip kurulan, sonradan da bizzat Marxn yetkinletirecei emek deer teorisine kar gen Marxn ald tavr ite bu atalardan kalma sz yanstmaktadr. lk sistematik ekonomi politik incelemesine elik eden eletirel notlarnda Marx emein, deerin temeli olduunu aka reddeder. Ayn aklkla da Felsefenin Sefaletinde onu kabul eder. Bu ikisi arasnda yllk bir sre vardr, 1844 bandan 1847 bana dek () Yllar sonra, Avrupada srgn yaamnda Irklkla yzleip bunu bir teorik sorun olarak ortaya koyup bunun ok zgl bir biimi olan anti-semitizm balamnda Yahudi sorununu aratrrken, Mandelin bir anektodunda, bu sz, henz bir gen Komnist iken, byk etkisinde kald ve hayat boyunca kendisine olan borcunu srekli belirttii, Abraham Leondan rendiini okumutum. Bu, ok gen yata Naziler tarafndan ldrlm; daha da gen yata Yahudiler ve Yahudilik hakknda, halk-snf diye tanmlanabilecek ok nemli ve orijinal teori gelitirmi, (Aslnda bu teori, Kvlcmlnn Tarih Tezi ve Marksn Kapitaliyle uyum halindedir) devrimciyi bu vesileyle bir kez daha hatrlatalm. 30 Bu paradoksu Hobsbawm, yle anlatyor: Nkleer bir savatan sonraki gnlerden birinde, galaksiler aras bir tarihinin, kendi galaksisindeki alclarn kaydettikleri uzaktaki kk felaketin nedenini aratrmak zere artk l durumdaki bir gezegene ayak bastn dnn. Bu tarihi gelikin nkleer silah teknolojisinin eyalardan ziyade insanlar yok edecek biimde tasarlanmas nedeniyle korunmu bulunan gezegen ktphaneleriyle arivlerine bavursun. Gzlemcimiz, bir sre inceleme yaptktan sonra, yeryz gezegenindeki insann tarihinin son iki yzylnn, millet terimini ve bu terimden tretilen szckleri anlamadan kavranamayaca sonucunu karacaktr. Millet terimi insanlarn ilikilerinin nemli bir boyutunu anlatr grnmektedir. Ama tam olarak neyi? Sr burada yatar. Tarihimiz, on dokuzuncu yzyl tarihini milletlerin inas tarihi olarak sunan, ama ayn zamanda, her
74
TERSNDEN KEMALZM
olduunda, ok daha doru ve akldan bir an iin bile karlmamas gereken bir ilkedir. Beikinin genel olarak din zel olarak da Alevilik konusundaki davran tam da bu szn a ksine bir rnek oluturuyor. Beikiye gre, Alevilik bir dindir. Dinler bir inantr. Alevilik de bir inantr31.
zamanki saduyusuyla Bize sormadnz zaman bunun ne olduunu bilir, ne var ki hemen aklayamaz ya da tanmlayamayz diyebilin Walter Bagehotu okumu olsun. Bu gzlem Bagehot asndan ve bizim amzdan geerli saylabilir, ancak, millet fikrine inandrclk kazandrr grnen insanolunun deneyimini yaamayan galaksiler aras tarihiler asndan geerli deildir. (E. J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, s.14-15) Ayn paradoksu Benedict Anderson, syle ifade ediyor: Olgular ak olmakla birlikte nasl aklanacaklar uzun zamandr sren bir tartmann konusu olmu. Ulus, Milliyet, Milliyetilik zmlenmek bir yana her birinin tanmlanabilirlik asndan son derece kt bir hreti var. Milliyetiliin modern dnya zerindeki etkisiyle kyaslandnda, bu konudaki kabul edilebilir teorilerin says ok snrl. (...) ngilizcedeki en iyi ve kapsayc metni yazan Hugh Seton-Watson, zntyle unu kaydediyor: Dolaysyla, ulus iin herhangi bir bilimsel tanm yaplamayacan teslim etmek zorunda kalyorum; oysa ortada bir fenomen var ve varolmaya devam ediyor. Liberal gelenekten hi de daha az devasa olmayan Marksist tarihilik ve toplumsal bilimler geleneini devralan ve r ac (...) Tom Narin, byk bir ak szllkle, Milliyetilik teorisi Marxizmin byk tarihsel baarszln temsil ediyor diyor. (B. Anderson, Hayali Cemaatler, s.17) Burada ok ilgin bir yan var. Herkes bir ulus ve ulusuluk teorisi olmadndan sz ediyor ama bir din teorisi de olmadndan sz etmiyor. Aslnda ortada bir din teorisi de yoktur ve tam da bu nedenle bir ulus teorisi de yoktur. nk Ulus, modern toplumun dinidir. Dinin bir teorisi olmadan bir ulus ve ulusuluun teorisi olamazd. Ulusuluun eletirisi, ulusuluk bir din olduundan dinin eletirisi olmak zorundadr. Ve Marxn dedii gibi, dinin eletirisi, btn eletirilerin badr. Yani ulusun ve ulusuluun eletirisi btn eletirilerin badr. 31 Beikinin btn yazsnn temel tezini bir kez daha hatrlayalm: Alevilik, Yahudilik gibi, Hristiyanlk gibi, Mslmanlk gibi, Budizm gibi farkl bir dindir, farkl bir inantr. Yahudilik nasl Mslmanlk deilse, Hristiyanlk nasl Mslmanlk deilse Alevilik de Mslmanlk deildir. (...) Aleviliin bir mezhep olmadn, ayr bir inan, ayr bir din olduunu belirtmeye alyorum. Beikinin yazsnn tamam, bu aktarlan paragraftaki nermelerin delillerle kantlanmasna adanmtr. Bu nedenle yukarya aktarlan paragraf, Beikinin yazsnn zerinde ykseldii kavramsal ve metodolojik temeli ifade etmektedir.
75
Burada u anki konumuz bakmndan bizim iin nemli olan, dinlerin bir inan oldu u nermesidir32. Bu nerme ilk bakta, kantlanmasna gerek bile olmayan apak bir gereklik gibidir. Zaten Beikide byle ele aldndan, dinlerin gerekten bir inan olup olmadklar eklinde bir soruyu aklndan b ile geirmemekte ve bunu kantlanmasna gerek olmayan apak bir gerekmi gibi ifade etmektedir. En son sylenmesi gereken en bata syleni rse: Ne tarihsel veya otantik dinler ne de bu gnk, kendilerini inan olarak tanmlayan dinler sosyolojik olarak birer inan deildir. Dinlerin inan olduu nermesi, bilimsel deil, burjuva ideolojisinin ya da pozitivist, met afizik sosyolojilerin bir nermesidir. Niin? Bunun iin nce u soruyu soralm. nan nedir? nan nasl bir kategoridir? nan, felsefi, bilgi teorisine ilikin epistemolojik bir kategori ol arak ele alnabilir. Ama Beikinin yazs, bilgi teorisine ilikin, epi stemolojik bir sorunu tartmamaktadr. nan bir de, hukuki, siyasi bir kategori olarak alnabilir 33. Yani, modern burjuva toplumunda, dinler siyasi ve hukuki olarak inan
32
zel olarak Aleviliin bir inan olup olmadna, tarihteki zgn Alevilik ve bu gnk kendini inan olarak tanmlam Alevilik olarak sonra geleceiz. 33 Epistemolojik olarak inan ile, hukuki veya politik olarak inan arasnda hi bir rtme de yoktur. rnein Allahn varlna inanmamak, bilimsel olarak varlnn kantlanmadn yleyse Allahn olmadn sylemek, epistemolojik olarak inan kategorisine dahil deildir ama bu epistemolojik olarak inan olmayan anlay, politik olarak kendisinin bir inan gibi ele alnmasn, inan olarak kabul edilmesini talep edebilir. nk, Rasyonel ve bilimsel deliller gsterilmedii iin Allahn var olmadn syleyenler, diyelim ki okullarda din derslerinin olmas halinde, laikliin farkl inanlar karsnda eit olmas gerektiinden hareketle, Din derslerinin kaldrlmasn veya Beiki gibi ters yz olmu bir Kemalizm erevesinde, Allah'n varlna ilikin din dersleri verilmesi gibi, Allahn olmadna ilikin Allahszlk din dersleri verilmesini de talep edebilirler. Byle bir durumda, epistemolojik olarak inan olarak tanmlanamayacak bir gr, hukuki ve siyasi bakmdan bir inanm gibi; Allahn varln kabul etmeyenler inancym gibi kabul edilmesini ve dier inananlarla ayn haklardan yararlanmasn talep edebilir. Zaten en ideal anlamyla laiklik budur: nancn veya inanmamann, politik ve hukuksal olarak, zele, ait, inanca ait olduu varsaymdr.
76
TERSNDEN KEMALZM
olarak tanmlanrlar. Bu anlamda inan, politik olmayan, zele ait olan demektir. Bu ideal burjuva toplumunun kabuldr. Eletirinin ilk blm nde de zaten bu kabul asndan Beikinin dediklerini ele alm ve Burjuva toplumunun bu kabul asndan Beikinin bunun tutarl bir savunucusu olmadn gstermitik. Ama Beiki, yazsnda dinler bir inantr derken, bu hukuki veya siyasi anlamda kullanmamaktadr. Beiki dinler bir inantr derken inan kavramn sosyolojik bir kategori olarak kullanmaktadr ve sosyolojik bir tanm yaptn dnmektedir. Ne var ki inan diye sosyolojik bir kategori yoktur. nan, burjuva toplumunun, burjuva ideolojisinin bir kategorisidir toplumu d zenleyen. Bu, burjuva toplumunun ve burjuva ideolojisinin bir kategorisini sosyolojik bir kategori olarak ele almak, tam da, Sosyolojik Eletiri blmnn giriinde belirttiimiz gibi, metafizik sosyolojilerin ve pozitivizmin, Marksizm karsnda burjuva ideolojisini s avunmann bir arac olduunun somut bir rnei olarak ortaya kar. Yani, Beiki, din bir inantr diyerek, burjuva toplumunun siyasi ve hukuki ideolojik bir kategorisine, bilim ve sosyoloji kaftan giydirmektedir. Beikinin dedii yle bir ey de deil: Modern kapitalist toplumda ya da burjuva toplumunda ve ide olojisinde dinler inan kategorisi iinde tanmlanmaktadrlar. Hayr, bunu demiyor Beiki ve tam da sorun buradadr. Burjuva toplumunda, veya daha ntral bir ifadeyle modern toplumda, dinlerin zele ait olanla, inan alanyla snrland, hukuki olarak dinlerin inan ve zele ait olan olarak tanmland sosyolojik bir nermedir. Ama dinlerin bir inan olduu nermesi ide olojik bir nermedir, burjuva toplumunun ve ideolojisinin dayand normatif bir nermeyi, sosyolojik bir nerme olarak ortaya koymak; burjuva ideolojisinin bir kavramn sosyolojik bir kavram gibi ele almak olur. te Beikinin yapt tam tamna budur. Sosyolojik olan kavram inan kavramnn kendisi deil ; inan kavramnn hukuki ve politik bir kavram olduu ve modern bur77
juva toplumunun rgtlenmesinin temel talarndan biri old uudur. Beiki ise, btn bunlar sorgulamaz. Burjuva toplumunun rgtlenmesinin dayand ayrm, sorgusuzca kabullenerek sosyolojik analiz kategorileri haline getirir. Ve bu kategoriler metafizik sosyolojilerin, pozitivizmin kategorileridir, ayn zamanda Kemalizmin d ayand kategorilerdir. Dinlere nan Demenin Anlam Dinin inan olduunu sylemek ne anlama gelmektedir? Bununla sylenmek istenen sosyolojik olarak nedir? Modern toplumda bir eye inan demek, o politik olmayan alana ilikin demektir. Yani inancn politik bir anlam yok ve o lmamal demektir. Ama bu anlamn, bu kullanmn kendisi politiktir. Yani inancn politik bir anlam olmad, olamayaca veya olmamas gerekt ii politik, ideolojik, hukuki, normatif bir nermedir sosyolojik bir nerme deildir. Dinin bir inan olduu nermesi, tpk matematikteki nermeler gibi hukuki bir normatif nermedir. Dini inan olarak tanmlamak, normatif bir tanmlamadr; hukuki bir tanmlamadr; burjuva toplumunun hukukunun dayand bir aksiyomdur. Sosyolojik bir balamda bu normatif nermeyi sosyolojik bir nerme olarak ele almak, yani Beikinin yaptn yapmak, bu, burjuva hukukunun ve devlet sisteminin dayand normatif bir ka vram, yani ancak inan olan dindir ya da dinler inan olmak zoru ndadr, inan olduklar takdirde dindirler kuraln alp, dinlerin so syolojik olarak inan olduklar anlamnda kullanmak olur. Beikinin yapt, metodolojik olarak, ahlakn kavramlarn so syolojinin kavramlar olarak kullanmaktan farkszdr. Bunu biraz aklayalm. Bir insan ldrmek cinayettir dediinizde bu sosyolojik bir tanm olmaz. Burada hukuki veya ahlaki bir tanm vardr. Sosyolojinin
78
TERSNDEN KEMALZM
analiz kavram, cinayet gibi bir kavram olamaz. Cinayet sosyolojik bir kavram deildir. Bir aklama arac deil, aklanmas gereken bir olgudur. Sosyoloji insanlarn insanlar ldrmeleri olgusunun, ahlaki olup olmad ile de ilgilenmez. O insanlarn birbirlerini ldrmelerinin ne zaman ve hangi koullarda bir cinayet, ne zaman ve hangi kou llarda bir eref, ne zaman ahlaki bir ycelik ne zaman insanlk d bir davran olarak tanmlandyla veya insanlarn niin birbirlerini ldrdkleriyle ilgilenir. Bunun iin kavramlar gelit irir, analiz aralar gelitirir. nsan ldrmeler cinayettir diye sze balayan ve bir sosyolojik sorunu tartmaya balayan bir sosyolog, bu szleri sarf ettii andan itibaren, hangi yaftay taknrsa taknsan bir sosyolog deildir artk. Bir ideolog, bir dzen savunucusu olarak konuuyor demektir. Bu toplumda insanlar ldrmek, cinayet olarak tanmlanmaktadr demek bakadr, insan ldrmek cinayettir demek bakadr. Birinde bir olguyu ifade etmi, dierinde bir deer yargsn savu nmu olursunuz ve bu deer yargsn bilim adna savunduunuzda bir ideolojiyi savunmu olursunuz. Ayn ekilde, modern toplumda, dinler bir inan olarak tan mlanmaktadr demek bakadr; din bir inantr diyerek bir sosyolojik analize balamak bakadr. Din bir inantr diye bir sosyolog olarak sze balayann, insan ldrmek cinayettir diye sze balayan bir sosyologdan hi bir fark yoktur. Beikinin dedii u deildir: modern toplumda, inan diye bir hukuksal ve siyasal bir kategori vardr, bu kategori, siyasal olmayan, zele ait olan anlamna gelir. Yani bu kategorinin ardnda da, t oplumda, politik, zel, ekonomik gibi, ayr kurallar olan alanlar old uu anlay yatar. Ve byle bir balamda modern toplumda hukuken ve politik olarak dinler inan, inanlar da din olarak tanmlanrlar, bu, aslnda bunlar zel olana aittirler anlamna gelir. Ama Beiki, din bir inantr, Alevilik bir inantr dediinde, burjuva toplumunu dzenleyen kavramlarn, ayn zamanda toplumlar aklamaya yarayan bilimsel kavramlar olduklarn s ylemi ve savunmu olur. Syledikleri bu gizli varsaym ierir; nesnel olarak bu anlama gelir.
79
te Beikinin yapt tam tamna budur. O burjuva toplumunu dzenleyen hukuki ya da siyasi bir kavram, sosyolojik bir kavram olarak kullanarak, tam bu gizli varsayma gre davranm olmakt adr. Ama bu gizli varsaym, tam tamna pozitivizmin varsaymndan baka nedir ki? Pozitivizm burjuva toplumun dayand ideolojik ve politik kategorileri evrensel sosyolojik kategoriler haline getirmekten baka bir ey deildir. Ve bu pozitivizm, ya da metafizik sosyolojiler Kemalizmin metodolojik temeli deil midir? zetlersek: belli fenomenlere, rnein dine, modern toplumda inan denilmesi sosyolojik bir olgudur, ama inan kavram bu sosyolojik olguyu aklamaz. Kendisi aklanmas gereken bir olgu, yani dinlere inan denilmesi, bir analiz arac olamaz. Aklanmas gereken, baz eylere, rnein dine niin inan dendiidir . Beikinin yapt tpk, bir sosyologun, Allahn varlna in ananlarn, Allah hakknda sylediklerine dayanarak, Allah bir sosyolojik analiz kavram gibi kullanmaya kalkmasna benzer. Allahn ne olduu, Allaha inananlarn, Allah hakknda syledikleriyle anlalamaz; dinin ne olduu da burjuva toplumunun din hakknda syledikleriyle anlalamaz. * Modern toplum, yani burjuva toplumu, politik olann ulusal olanla tanmlanaca var saymna dayanr. Politik olann ulusal olanla tanmlanabilmesi iin; modern toplum ncesinde, politik dahil tm toplumsal hayat dzenleyen dinler, bu alann dna itilmek, politik alandan dlanmak zorundadrlar. Yani dinler, inan olmay, politik alanda sz sahibi olmamay kabul ettikleri takdirde, din veya inan adn almay hak ederler. Yani bir din veya inan, politik olan belirlemeye kalkt an, bir din veya inan olmaktan kar, bir isyan olur. rnein bir yaratcnn varlna veya gn sonra kyamet kop acana veya btn bu dnyann gerek deil bir hayal olduuna in anabilirsiniz; bunlar birer inantr denmektedir modern toplumda. Dikkat edilsin inantr kavram, tamamen siyasi olmayan, zele ait olan anlamndadr.
80
TERSNDEN KEMALZM
deal burjuva toplumunda, bir ey inan olduu srece devlet size karmaz, tamamen inan zgrl vardr; byle dndnz iin her hangi bir yaptrma maruz kalmazsnz denmektedir. Yani Allaha inanabilirsiniz ama Allahn emirlerine deil, ulusun pa rlamentosunun kararlatrd yasalara uyduunuz srece... Byle ya ptnz srece sorun yoktur. Ama Madem ki inancma gre bunlar bir hayaldir ve ben de bunlarn hayal olduuna inanyorum ve gn sonra kyamet kop acana gre vergi vermeye gerek duymuyorum, ben Allah tanyorum, kullarn yapt yasalar tanmyorum dediiniz an, artk tam da inancnza uygun davranmanza ramen bir inan muamelesi grmez davranlarnz. Ya deli diye tmarhaneye atlrsnz ya da t errist bir asi olarak ldrlr veya en iyi halde hapishaneye tklrsnz. Yani yle dediiniz an, artk inan alannda, zel alanda, bir yaptrma uramadnz alanda deil; siyasal alandasnz demektir. Siz inancnza uygun davranmanza ramen artk hukuksal ve siyasal olarak inan deilsinizdir. nk, zel olanla kalmam, siyasal alana girmisinizdir. Bu rnek bize inan kavramnn, sosyolojik bir kavram olmadn, siyasal, ideolojik ve hukuki bir kavram old uunu ok ak biimde gsterir. Burjuvazi, dinleri toplumsal ve siyasal ala nn dna srmek iin, dinlere inan der. Dinlere inan demek, onlar politik ve ekonomik alann dndadrlar, zele ilikindirler demektir. Ama dikkat edilsin, bu tanmlamann kendisi bir inantr aslnda. Dinlere inan demek burjuvazinin bu diktatrln savunmaktan baka bir anlama gelmez. Bu diktatrln ideolojisidir. Bizzat o diktatrln muh ataplarnn da kendilerinin inan olmalarn kabul etmeleri ve siyasal alanda bir hak iddia etmemeleri, burjuvazinin bu ideolojik egemenliin onlara kabul ettirildiini ve onlarn da bu diktatrln aralar ve destekileri haline geldiini gsterir ama bu onlarn da kendi k abullerine ramen sosyolojik olarak bir inan olduklar anlamna ge lmez. Bu hem zorla hem de burjuva dzeninin salad daha yksek emek retkenliiyle, ama her zaman ideologlarn, tpk uygarlklarn rahipleri gibi, gelitirdikleri ideolojiler, ve her eyden nce pozitivist sosyolojiler ve sosyologlar araclyla yaplr. Beiki dine inan d iyerek, burjuvazinin bu modern rahiplerinin iini yapmaktadr.
81
Ama rahipler her zaman Cellatlarn ikinci yzdr. nan olduu sylenen dinler inan olmay kabul etmedikleri an, celladn, iddetin sras gelir. Onlara bunu zorla kabul ettirilmesi, onlarn inan alanna koyulmalar gerekir. O nedenle rahipler cellatlardan hi de daha az gnahsz deildirler. zel (Politik Olmayan) Niin ve Nasl Vardr? Bir nceki blmde, inan denen kategorinin sosyolojik bir kat egori olmad, inan szc ve kavramnn zele ait olan, politik olmayan anlamna geldii ve bu kategorinin aslnda burjuva toplumunun rgtlenmesinin, hukukunun, ideolojisinin, politikasnn bir kategorisi olduu gsterildi. nan demek, zel olana ilikin; zel olana ilikin de politik olmayana ilikin demektir. Ama bu balantnn ve bunun sosyolojik bir kategori olmadnn ve ideolojik ilevinin gsterilmesi, burjuva toplumunda niin zel, politik olmayan diye bir hukuki ve pol itik kategorinin var olduunu aklamaz. O halde burjuva sosyolojisinin zeli sosyolojik bir kategori haline getirdiini gsteren bir sosyoloji iin (Tarihsel Maddecilik iin, D iyalektik Sosyoloji iin) ilk soru: burjuva sosyolojisinde ve hukukunda neden zel, politika d diye bir kategorinin var oldu udur. kinci soru: dinin niin bu kategori iinde deerlendirildiidir. nceki blmde, dine inan demenin anlam aklanyordu. imdi ise o anlamn anlamnn ne olduu sorusunun cevab aranacaktr. Bu cevap, Beikinin din bir inantr dediinde niin tam da burjuva sosyolojisini savunduunu, daha dorusu burjuvazinin dinini savu nduunu daha ak olarak gsterecektir. * Toplumsal hayatn zel, politik, ekonomik gibi alanlara ayrlmas ve bunlarn her biri iin ayr yasalar, kurallar ve ayr ilkeler sadece Modern Toplumda, Kapitalist Toplumda, Burjuva Uygarlnda grlmektedir. Kapitalizmden nce hibir toplumda ya da uygarlkta
82
TERSNDEN KEMALZM
zel diye bir alann ayrld grlmez34. Zaten toplumun dnda, zel diye bir kavram da yoktur. Peki niin kapitalizm ncesi toplumlarda byle bir ayrm yoktur da modern, kapitalist toplumda, yani burjuva uygarlnda vardr bu ayrm? Bunun srr yine, kapitalist ekonomi ile kapitalizm ncesi ekonomilerin kkten farkl karakterindedir. Kapitalizm ncesinde smr ekonomik ilikilerin ve retimin kendisinden kmaz. Ekonomi D Cebir yoluyla hara ya da vergi olarak alnr. Egemen snf ayn zamanda devlet olarak rgtle nmitir. Yani devlet olmasa, art rne el koyulmas da mmkn d eildir35. Uygarlklarda, devletsiz, silahsz, yani ekonomi d cebir olmadan, retim de smr de mmkn deildir. Dolaysyla politik ve ekonomik ayrm yoktur sistemin ileyiinde. Politik olan ayn z amanda ekonomik, ekonomik olan da politiktir. Kapitalizmde ise, durum tam tersinedir. Art deerin elde edilmesi iin devlete ya da ekonomi d cebire ihtiya yoktur. Modern burjuvazi hara ya da vergiler araclyla soymaz iileri36. Sermaye ve zgr i gc varsa, art deer retim srecinin kendisinde retilir. Art deerin ekonomik olarak olumas iin, kapitali z-
34
Aslnda kapitalizm veya burjuva uygarl akln egemenlii, teorik tutarllk gibi grnse de, durum tam tersinedir. Kapitalizm ncesinin dinleri, ister uygarln, ister komnn dinleri olsun, kendi iinde ok daha tutarldrlar. Tm toplumsal yaam ayn ilkeye gre rgtlerler. Burjuva uygarlnn dini ise her alan ayr ilkeye gre: tam anlamyla eklektik bir yamal bohadr burjuva uygarlnn dini. 35 Kapitalizm ncesinde ok snrl bir ilevi olan Tefeci Bezirgan Sermayenin konumu ve ilevini, deer transferine, yani aslnda dolandrcla veya soygunculua dayanan art deer elde ediliini kolaylk olmas iin bir kenara koyuyoruz. Kapitalizm ncesinde meta retimi kural deil istisnadr. 36 Vergiler gemi toplumun bir kalnts gibi, gelirlerin yeniden dalmnda bir ilev grrler ama bu kelimenin gerek anlamyla smr deil, soygundur. Vergiler olmadan da kapitalist bir toplum ve smr mmkndr. Hatta en ideal biimiyle byle olurdu. Marks Das Kapitalde Deer Yasas ve Art Deer smrsn anlatrken devlet diye bir kavrama gerek bile duymaz.
83
min devlete ya da politik olana ekonomik bir faktr olarak ihtiyac yoktur37. Bylece kapitalizm ncesi uygarlklarda, smr ile devlet arasndaki bu olmazsa olmaz ilikinin, kapitalist ekonomide kopmas, modern toplumda, ya da kapitalist toplumda ya da burjuva uygarlnda hukuki, siyasi ve ideolojik olarak ekonomik ve politik olann ayrlmasnn koullarn yaratr. Ama bu hukuki, siyasi, ideolojik olarak ekonomik, politik ve zeli ayrmak onlarn sosyolojik ol arak ayrld anlamna gelmez, kapitalizmdeki, bu ayrl olanann kendisi sosyolojik olarak kapitalist retimle ayrlmaz bir bt ndr38. Kapitalizmde smr iin ekonomi d cebire, devlete ihtiya d uyulmamas nedeniyle politik olan, ekonomik olandan ayrlabilir; byle bir ayrmn varl tasavvur edilebilir hale gelir. Dier bir ifadeyle politik ve politik olmayan ayrm, aslnda, kapitalizmde smrnn bizzat ekonomik faaliyetin iinde, retimde, ekonomi d bir cebre gerek olmadan gereklemesinin zihinde bir yansmasdr 39. Yine bu mekanizma, eski egemen snflardan ayr olarak, egemen snfn ayn zamanda devlet olarak rgtlenmesi zorunluluunu ort a37
Devlete elbette sosyal olarak, ezilenlerin direniini krmak iin ihtiyac vardr ama ekonomik olarak, art deer elde etmek iin ihtiyac yoktur. Devlet kapitalizmde, smrnn gereklemesi iin ekonomik bir faktr deildir. Kapitalizm ncesinde ise devletsiz smr mmkn deildir. 38 Burjuva ideolojisinin btn oyunu da buradadr zaten, bu ayrl sosyolojik bir ayrlm ve onun ifadesiymi gibi ele almak. Sadece Marksizm bu oyunu aa karabilme yeteneindedir. Ama Marksizmin bunu aa karabilmesi iin, aydnlanmann, yani burjuva ideolojisinin etkilerinden ve kalntlarndan kurtulmas gerekir. 39 Bylece, kapitalizm ncesi toplum iin tasavvuru mmkn olmayan bir blnme gerekleebilir zihinlerde. Her alan iin ayr kurallar ve yasalar, ayr hukuklar. Ekonomi alannda kar yasas egemendir. Ama daha ok kar iin de arasal akl. Akln egemenliine ve bilime vg aslnda kapitalizmin bir ideolojisidir de. nk bilim denen son durumada arasal akldr. Politik olan ise neye gre belirlenecektir? Politik olan da ulusal olana gre belirlenir. Yani ekonomi ration (akl), politika nation (ulus) ilkesine gre dzenlenir. Halbuki kapitalizm ncesinde, dinler her eyi ayn ilkeye gre dzenlerler. Ticaret de, sava da, politika da, i de, a da sevime de, her ey ayn ilke iin yaplr. rnein Allah iin. Kapitalizmde ise, ticaret kar iin, politika ulus iin yaplr rnein. Hibir i tutarllk yoktur.
84
TERSNDEN KEMALZM
dan kaldrr. Snf olarak burjuvazinin dnda ve o smrnn d nda ayr bir devletin varl mmkn olur. Ve bizzat bu da, politik ve politik olmayan ayrmnn aslnda sosyolojik bir ayrmn zihinlerde yansmasym gibi kavranmasn pekitirir. Dikkat edilsin, burjuvazinin dini, modern toplumun dini veya ideolojisi bizzat bu ayrmn kendisidir . Kapitalist smrnn yani art deer retiminin ekonomi d c ebire, devlete gerek duymadan gereklemesi politik ve politik olmayan ayrmn mmkn ve gerekli klar ama peki din niin politik o lmayan diye tanmlanr? Aslnda sadece din deildir bu politik olmayan olarak tanmlanan. deal kapitalizmde soy, kltr, dil, etni, rk, cins de politik bir anlama sahip deildir40. Soru udur: niin bunlar politik olmayan kategorisine koyulmaktadrlar kapi talist toplumda veya burjuva uygarlnda? Bunu mmkn ve gerekli klan, igc denen metan ok zgl karakteridir. Bu igc denen metan fiziksel veya manevi zelli kleri ile onun kullanm ve deiim deeri arasnda bir iliki yo ktur. Btn dier mallarda, bir maln kullanm deeri ile fiziksel veya moral zellikleri arasnda dorudan bir iliki vardr. Bir maln kull anm deeri onun fiziksel zelliklerinde younlamtr ve onlarla b elirlenir. Diyelim ki bir bardan biimi yapld madde, bu madd enin zellikleri vs. onun kullanm deerini belirler. Camdan ya da seramikten ya da tahtadan yaplan bardaklar uzun veya ksa, ince belli veya kaln belli bardaklar hep farkl ilevler, farkl yararllklar d emektir. Halbuki igc denen meta sz konusu olduunda, i gcnn bir siyah veya bir beyaz, bir kadn veya bir erkek, bir Alman veya bir Krt, bir homoseksel veya bir hetoroseksel, bir Mslman veya bir Hristiyan, bir asil veya bir soysuz olmas; o igc sahibinin s iyah veya yeil gzl olmasndan; kuru fasulye veya skender Kebap
40
Dinin zellikle byle tanmlanmas kapitalizmin iinden kt toplumlarda dinin tm st yapy oluturmas nedeniyledir. Kapitalizm bununla sava iinde egemen olduundandr. Ama imdilik bu somut tarihsel hareketi bir kenara brakp, dini zel olarak tanmlamann mmkn ve gerekli oluunun nedenlerini ele alyoruz.
85
sevmesinden daha farkl bir sonu yaratmaz. Keza btn bunlar, o igcnn fiyat, yani cret asndan da bir fark yaratmamaktadr. Yani i gc denen metan kullanm deeri ile onun fiziksel ve moral zellikleri arasnda hibir iliki olmadndan, art deer smrs kapitalizmin z olduundan ve de art deerin retimi de i gc denen metan kullanm deerinin gereklemesiyle mmkn olduundan, kapitalizmde bunlarn hibir ekonomik anlam yoktur, dolaysyla da politik bir anlamlar yoktur. gc denen metan bu zellii, kapitalizm ncesinde adeta her eyi belirleyen bu zelliklerin politik olmayan olarak tanmlanmasn mmkn ve gerekli klar. Kapitalizm ncesinde ise rnein inanc ya da soyu dnda ins ann var oluu bile tasavvur edilemez. Aforoz (ister komnden ister dinden olsun), an ar cezadr. Toplumdan dlanma ve lm deme ktir. Ancak bir komnn (ki komn de aslnda bir totemden gelenlerin dinsel cemaatdr) veya dinsel cemaatn yesi olarak var olunabilir41.
41
Kapitalizm ncesinde zenginliklerin kayna esas olarak tarmdr. Tarmsal retim ise znde kk kyllerin retimidir. Kk kyl esas olarak komndr. Bu mece, Rus Miri, Alman Mark olarak kapitalizmin douuna kadar bile varln srdrr. Dolaysyla kapitalizm ncesinde, komnn dnda, komn daldnda ve uygarlaldnda da dinsel cemaatn dnda insan mmkn deildir. Bu gn bizlere tasavvur edilmez ve boucu gelen ey; yani zelin olmamas, soyun (ki soy da son durumada totem araclyla dindir) dinin tm toplumsal yaam kapsamas. Bu nedenledir ki kapitalizm ncesinde toplumda dinler karsnda tarafszlk mmkn deildir. Din kapitalizm ncesinde politika dn deil, kapitalizmin, politik, ekonomik, zel diye ayrp ayr ekmecelere ve hukuklara yerletirdii tm alanlar kapsar. Din bir styap kurumu deildir. Din styapnn ta kendisidir. Marksistlerin dini bir styap kurumu olarak tanmlamalar, burjuva ideolojisinin, Marksist bir rt iinde yeniden ortaya kmasndan baka bir ey deildir. Kapitalizmin yaratt bir yanlsama ve burjuva ideolojisinin egemenliinin bir yansmasdr, politika, kltr, aile, din, hukuk, gelenekler vs. gibi styap kurumlar kavray. Kapitalizmdeki bu hukuki ayrlmann, sosyolojik bir ayrlmaym gibi grn ve Marksist bir terminolojide dile geliidir. Kapitalizm ncesinde, din dnda ne bir hukuk, ne bir aile, ne bir kltr ne de bir din vardr. Kapitalizmde de ayndr aslnda, sadece kapitalizmin dini bu ayrmn kendisidir. Yani zel, politik, ekonomik ayrm veya dinin zel olduu; politiin ulusala gre belirlendii; ekonominin kara gre belirlenecei, btn bu ayrmn kendisi dindir, kapitalizmin dinidir. Dolaysyla bu ayrmn kendisi de, yani kapita-
86
TERSNDEN KEMALZM
Kapitalizmde ise, igc denen metann, kar ve art deerin ka yna olan bu biricik metann, dili, dini, soyu, kltr, hibir eyi k apitalizmin ileyiini ilgilendirmez. Kapitalizm, kendi iinde rk, milliyeti, cinsiyeti vs. deildir. Zaten bu nedenle ideal burjuva to plumunda, tm dillerin, dinlerin, cinslerin, rklarn eitlii ilkesi eg emen olur42. Tam bu nedenle bunlara zel denir. Bu nedenle burjuva toplumunun btn anayasalarnda herkes inanc, fikri, rk, cinsi, soyu sopu, kltr ile eittir denir43. Bu kapitalizmin temelindeki i gc denen meta karsnda sermayenin konumunun siyasi bir ifadesidir. Bu ayn zamanda kapitalizm ncesinde politik olan belirleyenin, politik alandan zorla dlanmasdr . gcnn bu zellii olmasayd zel (politik olmayann politi kten ayrlmas) olmazd. Bu nedenledir ki (yani hibir politik anlaml ar olmad, politik alandan dlandklar iindir ki) kapitalizm ideal biiminde btn bunlar karsnda tarafszdr. Burjuvazi ilk devrimlerini kapitalist olmayan toplumlar iinde yapt; bu toplumlar dine gre dzenlendii iin, dinin zel oldu unu ilke haline getirmitir.Yani dinin politik olan, ekonomik olan
lizmin dini de, bu st yapnn ta kendisidir. Bu ayrmn dnda da bir st yap yoktur. 42 Gerekte teorik sorun kapitalizmin niye dini zel olarak, yani politika d olarak tanmladnda deil; somut tarihte kapitalist toplumlarn politik olan niye etniye, soya, tarihe, dile gre tanmladklar; niye her zaman dini tamamen zel bir ey olarak ele almadklar; niye hibir zaman ideal bir laiklik olmadndadr. Kapitalizmin ideal biiminde, deer yayas bakmndan bunlarn hi birine gerek yoktur. nk i gcnn u veya bu soydan, boydan, dinden olmas sonucu deitirmez. Bunun aklamas elbette, sermayenin gerek tarihsel hareketi ile olabilir. Sermaye veya deer yasas somut tarihte ne gibi srtnmelere ve arplmalara urayarak hareket etmektedir? Marksizmin geliim tarihi bu somut hareketin anlalmas ve tematize edilmesinin tarihidir. Kapitalizm gelitike de saf biimine yaklatndan, Marksn Kapitalde ele ald biime yaklam olur ve bu nedenle Marksn Kapitali; kapitalizm var olduka daima artan bir tazelik yaar. 43 Bu nedenle bu eitlikleri salamaya ynelik btn sosyal hareketler, yani ulusal, rk baskya veya cinsel baskya kar hareketler vs. hepsi znde burjuva karakterde, baarya ulatklarnda kapitalizmi ideale yaklatran ona bir canllk ve dinamizm veren hareketlerdir.
87
alandan dlannn ve bunun zorla gerekletirilmesinin ifadesidir dinin inan, politika d, yani zele ait olduu ilkesi. Bu ilkeyi kabul etmeyen din zorla politik alandan tasfiye edilir. Kendisini inan olarak kabul etmi din ise, artk her ne kadar kapitalizm ncesindeki dinin devamcs olduunu iddia etse de, bu sadece grntr; dinin inan olduunu syleyen dinler a slnda gemiin kalntsn deil; modern toplumun, kapitalist to plumun, ulusuluun ideolojisini savunurlar ve burjuvazinin egemenliine hizmet ederler44. Bu bakmdan burjuvazinin egemenlii ile, kendisinin inan olduunu, politika d olduunu syleyen dinler arasnda bir eliki yoktur. nk bunlar artk din deil, bu rjuvazinin, kapitalizminin dininin bir bileenidirler45. Gsterildii gibi bu dinin birinci ilkesi politik ve politika d ayrm ise ikinci madd esi dinin politika d, yani zel olduu idi. Bu bakmdan gnmzn bu ayrm kabullenen ve savunan dinleri, devamcs olduklarn s yledikleri dinlerin dmandrlar. kisi bir arada yaayamaz. O halde, sayn Beikiye tekrar dnersek. Sayn beiki, din bir inantr dediinde, burjuvazinin dininin bir amentsn tekrarlam olur.
44
Bu kendini inan olarak tanmlayan ve burjuvazinin ulusuluk dininin basit bileenleri haline gelmi dinlerin ayrca baka soyutlama dzeylerinde ele alnmas gereken bir ok baka ilevleri de bulunmaktadr. gcnn yeniden retilmesinde, zellikle Aile balamnda; kapitalizmin her eyi metalatrmasna kar yani yabanclamaya kar bir ila olarak, ezilenler iin bir dayanma ve savunma, ezenler iin bir uyutma arac olarak gibi ayrca ele alnmas gereken bir ok ilevi vardr. Ama bunlar hem sermayenin gerek tarihsel hareketi hem de snflar ve politika balamnda ele alnmas gereken yanlardr. Bunlar ksmen bir ok Marksist tarafndan incelenmitir. Biz de ilerde yeri geldike bu konulara gireceiz. Burada sorunun zne younlamakla yetiniyoruz. Bir sonraki blmde bu konu ksmen tematize edilecektir. 45 Nasl klasik uygarlklarn dinleri, komn dinlerinin kimi adetlerini ve sembollerini kendi btnlnn bir paras olarak kullanrlarsa, (rnein komnn totemleri uygarlk tanrlar olabilir. Topluma kabul merasimi olan acl imtihanlar, rnein snnet gibi komn hayatn dzenleyen kurallar uygarlk dininin bileenleri olarak kullanlabilir). Klasik dinleri de modern toplumun dini benzer biimde kullanmaktadr. Bu biraz simbiyoz bir iliki gibidir. Modern toplumda kendini inan olarak gren din, kapitalizmin dnda var olamaz artk. Ama Kapitalizmin de varln srdrmesi iin byle bir din bir ok ilevler grr.
88
TERSNDEN KEMALZM
Bilim diye diye neredeyse tm hayatn hapislerde geiren bir i nsan, aslnda burjuvazinin dininin amentsn tekrarlamaktan baka bir ey yapmamaktadr. Metafizik sosyolojilerin insan getirecei yer baka bir ey olamazd.
89
DRDNC BLM
MARKSST DN, ULUS ve STYAPILAR TEORS Marksist Bir Din Teorisi Yokluunun Dolayl tiraflar Beiki yazsn yazal aylar olmu. Beiki yazsnda dinin bir inan olduunu sylyor. Ve koca lkede bir tek Marksist kp da dinin bir inan olarak tanmlanmasnn aslnda burjuva uygarln, sistemini ve ideolojisini savunmak anlamna geldiine dair bir tek sz etmiyor. Bir rastlant m bu? Hayr. nk kendine Marksist diyen bu Marksistlerin hepsi de aslnda ayn metafizik sosyolojilerin nermelerini Marksist bir terminoloji yle savunmaktadrlar. Beikiden farkl dnmemektedirler ki onu eletirsinler ve o nermeye itiraz etmeyi akllarndan geirsinler46. imdi bunun derindeki nedenlerini ksaca ele alalm. Bylece bu sosyolojik eletirinin dayand teorik temel ksaca da olsa akla nm olur.
46
Yani aslnda Marksistlerin de din kavray Beikininkinden farkl deildir. Aslnda Marksistler Birinci Kitapta yaplan Beiki eletirisinin dayand anlaytan tesine sahip deildirler: O birinci blmde din bir inan olarak kabul edilerek, burjuva toplumu balamnda Beiki burjuva toplumunun gerektirdii tutarl bir laiklii savunmad asndan eletirilmiti. Bu blmde ise o tutarl demokrat din anlaynn kendisi eletirilmektedir, bir bakma bu kinci Kitap, ayn zamanda Birinci Kitabn da eletirisidir. Tabii Birinci Kitabn eletirisi olduu kadar Marksizm biimindeki burjuva sosyolojisinin ve Marksizm iindeki Aydnlanma kalntlarnn da eletirisidir. Birinci Kitap devrimci ve tutarl bir demokrasi ve laiklik asndan Beikinin eletirisiydi, bu Kitap o tutarl demokrasi ve laikliin eletirisidir. Dolaysyla bundan tesini bilmeyen; kendini Marksist olarak tanmlayan ama znde yle olmayanlarn da bir eletirisidir.
90
TERSNDEN KEMALZM
* Marksizmin (Tarihsel Maddeciliin ya da Diyalektik Sosyoloj inin) bir ulus teorisi olmad sylenmitir ve bu imdiye kadar doruydu. Ama, bir din teorisinin olmad hemen hemen hi sylenmemitir. Ve Marksizmin bir din teorisi olduuna dair bir yerlemi yaygn kanaat vardr. Fakat Marksizmin bir ulus teorisinin olmadn sylemek Mar ksizmin bir din teorisi olmadn itiraf etmekten baka nedir ki? Tam da bir ulus teorisi olmad iin bir din teorisinin olmad grlmemektedir. Ve tam da bir din teorisi olmad iin ulus teorisi yoktur. Bir din teorisi olmad srece bir ulus teorisi olamazd. nk, tam da dini zel olan, inanca ait olan olarak tanmlamak; veya te rsinden ifade edersek politik olan zelden ayrmak ve politik olan ulusal olana gre tanmlamak, yani ulusuluk modern toplumun dinidir. Bir inancn taraftarlarnn inanlar hakknda syledikleriyle o inancn ne olduu anlalamaz. Byle bir davran, rnein Allah, Allaha inananlarn Allah hakknda sylediklerine gre tanmlama ktan baka bir anlama gelmez. Marksizmin imdiye kadar, gerek ulusun gerek dinin ne olduuna ilikin syledii her ey, ulusularn, yani politik olan ulusa gre tanmlayanlarn ve dinin politik olandan ayr olduunu syleyenlerin, yani burjuva uygarlnn ideolojisinin ve inanlarnn ulus ve din hakknda sylediklerini kabul edip tekrarlamaktan baka bir ey o lmamtr. Ve bunun bir dinin taraftarlarnn dinleri hakknda syledikleriyle o dinin ne olduunu anlamaya kalkmaktan hibir fark yoktur. Bu nedenle, din bir inantr demek bu modern toplumun din inin, yani ulusuluun, yani politik olann ulusal olana gre tan mlanmasnn, bir amentsn tekrarlamaktan baka bir ey deildir. Marksistlerin dini bir inan olarak tanmlayarak, yani zele ilikin
91
olarak ; yani politik olmayan olarak tanmlayarak yapt tam tamna budur. * Marksizmin bir ulus teorisinin olmad gibi bir st yaplar teorisinin olmad sylenmitir ve bu imdiye kadar doruydu. Ama bu balamda da bir din teorisinin olmad sylenmemitir. st yaplar teorisi olmadn syleyi ve din teorisi olmadn gremeyi, tpk ulus teorisi olmadn gr ve din teorisi olmadn gremeyi gibi; yani bir ulus teorisi olmad iin din teorisi o lmadn gremeyi ve bir din teorisi olmad iin ulus teorisinin de bulunmay gibi, ayn madalyonun iki yzdr. Bir styaplar teorisi olmad sylenmekte ama bir din teorisi o lmad iin de bir st yaplar teorisi olmad grlmemektedir. nk, bir din teorisinin ve dolaysyla onun modern biimi olan ulus teorisinin olmamas bir st yaplar teorisinin olmamas biemi nde grnmektedir. Bir st yaplar teorisinin olmadnn sylenmesi znde Marksist bir din teorisinin olmadnn itirafndan baka bir ey deildir. nk, din, ama modern toplumun din deyip hukuken inan veya zel olarak tanmlad din deil, kapitalizm ncesindeki din bir st yap kurumu deil, tmyle st yapdr. Keza, modern kapitalist toplumda, kendini inan olarak tanmlayan din de, bir styap kurumu deil; btnyle styapy oluturan, modern toplumun dini olan ulusuluun bir bileenidir. Dinin tmyle styap olduu gerei, ulusuluk da dediimi z veya z: politik, ekonomik ve zeli ayrmak ve politik olan ulusal; zel olan din olarak tanmlayan modern toplumun dininde de deimez. Bizzat hukuki olarak, politik, zel ve ekonomik ayrmnn kendisi, modern toplunun dinidir ve bu da bir st yap kurumu deil, tmyle st yapdr. Dier bir ifadeyle, dini bir st yap kurumu olarak veya inan olarak (yani zele ilikin olarak) tanmlayan bir Marksizm, znde modern toplumun dinini, yani burjuva ideolojisini savunan bir Marksizmdir. Bu Marksizm, bilinsiz olarak modern burjuva uygarlnn
92
TERSNDEN KEMALZM
zel, ekonomik ve politik ayrmn sosyolojik kategoriler gibi alp, burjuvazinin bu ideolojik ayrmn savunuyor demektir. imdiye k adar maalesef olan da bu olmutur. Burada ayrca ulusuluun modern toplumun dini olduu nermesi hakknda ksa bir aklama daha yapmak gerekiyor. Ulu sulukla ilgilenen bir ok Teorisyen ve Marksist de, ulusuluun bir din olduunu sylerler. Ancak onlar bunu sylerken, dini bir ideoloji, bir styap kurumu, bir inan olarak tanmlamaktadrlar; yani burjuvazinin dinininin, ulusuluk dininin din kavramn kabu llenip, o anlamda ulusuluun bir din olduunu sylemektedirler. Bu gr muhakkak ki, ulusu snf gibi, bir kategori olarak dnenlere gre, nispeten daha esnek ulus kavramna dayanr ve politik olarak daha ilerici bir ulusulua olanak salar ama; bu nerme yine de bu rjuva toplumunun dini erevesinde, o dinin kabullerine dayanan bir nerme olarak kalr. Biz ise, ulusuluk bir dindir; modern toplumun dinidir derken, dinin bir ideoloji, bir inan, bir styap kurumu olmad, tm toplumsal hayat dzenleyen styap olduu a nlamnda bunu sylyoruz. Yani dini burjuvazinin dininin, ulusul uun tanmyla tanmlamyoruz. Dierleri ise, ulusuluun bir din o lduunu sylerlerken, dini tam da bu ulusuluk dininin tanmlad anlamda kullanyorlar. Bu fark anlamadan konuyu anlamak m mkn deildir. Burada devrimci olan, yeni olan dnce, dinin ne o lduudur; Ulusuluun da bir din olduu deil. * Dnyay kasp kavuran ulusuluun bylesine alternatifsiz egemen oluunun en byk sorumlusu, szde ulusuluun dman o lduklarn syleyen Marksistler ve Enternasyonalistler olmutur. nk onlar burjuvazinin, yani ulusularn ulus hakknda sylediklerini, onlarn hukuki ve ideolojik kategorilerini sosyolojik kategoriler haline getirmiler , onun bilinsiz savunucular olmulardr. Dinin tm dnyada gerek ulusal olann tanmlanmasnda giderek artan lde kullanlmasnn; gerek ezilmeye ve yabanclamaya ka r tepkinin bir bayra olarak ykseliinin en byk sorumlusu da yi93
ne szde kendilerinin tutarl ateistler olduklarn syleyen Marksis tler olmutur. nk onlar modern toplumun dininin din hakknda syledi klerini, burjuvazinin veya ulusularn hukuki ve ideolojik kate gorilerini sosyolojik kategoriler haline getirmiler , onun bilinsiz savunucular olmulardr. Marksistler, modern toplumun dini olan zel, politik ve ekonomik ayrmnn kendisini deil bunun uygulamalarn eletirmilerdir. Marksistler politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn deil, bunun somut gerici biimlerini eletirmiler ve onlara kar kmlardr. En iyi halde, her trl inancn zel olmas iin, politik olann demokratik nitelikte (nsan haklarna dayal yurttalk kavramna d ayanan, dil, din etniyi ulusun tanmndan dlayan) bir ulusulua gre tanmlanmas iin savamlardr. Yani ne ulus ne de din konusunda yani styapda, programlar burjuva uygarlnn programndan baka bir ey olmamtr. Bu nedenle bu gn dnyay kasp kavuran milliyetilik ve milliyetiliin kar konulmaz zafer yry, Marksistlerin burjuva ideolojisinden yeterince kopmamlktan kaynaklanan gnahlarnn cezasdr. Ama ne var ki, Marksizmin, aydnlanmann, burjuva sosyolojil erinin etki ve kalntlarndan kopamaynn cezasn tm insanlk ekmektedir. Marksizmin, ilk yapmas gereken i, nce bu gnahlardan arnmaktr. Btn byk dinler, kendi nefsine yani i gdlere kar sava en nemli grevlerden biri olarak tanmlar. Snfsz toplumlarn, komnlerin dinlerinde nefsi kontrol altna almay reten acl snavlar her zaman bir kuraldr. rnein Alev ilik eline, beline, diline der. slam, en kutsal sava insann kendi nefsine verdii sava olarak tanmlar. Uzak Asya dinlerinde kendi nefsiyle mcadele iinde Nirvanaya ulamak en yce hedeftir.
94
TERSNDEN KEMALZM
Benzer ekilde, insann insanlamak iin i gdlerine sava amas gibi, Marksizm de kendi iindeki aydnlanmann ve burjuva ideolojisinin kalntlarna kar kutsal bir cihat amak zorundadr. Bu kutsal cihadn meydan muharebelerinin verilecei yer de, din, ulus ve st yaplar teorisi alanlardr. Bu alanlarda burjuva ideolojisinin bilinsizce benimsenmi yarglarndan kurtulmadan, bir sosyalist uygarlk projesi gelitirilemez, bamsz bir program koyulamaz, burjuva ideolojisinden bamszlalamaz, hasl modern ii snf, insanln karsna b amsz bir alternatif olarak kamaz. i snf bu kutsal cihad baaramad srece de, insanlk iin hibir yaama ans bulunmamaktadr. Kendine Erefi mahlukat diyerek kendini canllarn zirvesine oturtan insan olu, ya da Homo Sapiens, yok ederek yerini ald Naendertal denen insan tr kadar bile uzun yaamay becerememi, doa tarihinin en ksa yaam tr erefini kazanacaktr. * Marksizm, her zaman iinden kt aydnlanmann gnahlaryla damgal olmutur. Marksizmin geliim tarihi bir bakma aydnla nmann gnahlarndan arnmann tarihidir. i hareketinin ve tarihsel maddeciliin tarihinde her ileri srama aydnlanmann bir gnahnn daha bilince k, bir gnahndan daha arnma demektir. Bizzat Marx-Engelsin dncesinin evrimi, aydnlanmann gnahlarndan bir arnmann tarihidir. rnein bu, Hindistanda ngiliz egemenlii ile rlanda konusundaki grlerinin farkl ve zt niteliinde grlebilir. Bu farkllk aslnda onlarn dncesindeki geli imin iki farkl aamann, aydnlanma etkisinden bir arnn ifadesidir. Geri bir lkede sosyalist devrim olasl ve olana (yani nce Trokinin 1905de n grd, 1917de Nisan Tezlerinde Leninin ayrca vard sonu ve onun fiili gereklemesi olan Ekim Devrimi) II. Enternasyonal dneminde sosyalist harekete egemen olan, dzgn deien ve aamal tarih anlayyla bir kopula, yani aydnlanmann veya burjuvazinin evrim anlayndan bir kopula birlikte olmutur.
95
Birinci Dnya Sava sonrasnn ykselii, yine II. Enternasyonal dneminde egemen olan, aydnlanma kalnts pozitivizm damgal tek ynl ve tek ulu tarih anlayyla kopumaya karlk dmtr. Marx ve Engelsin Komnist Manifestonun daha ilk satrlarnda dile getirdikleri, k ya da devrim gibi47, ya barbarlk ya sosyalizm biimindeki ak ulu tarih anlay yeniden kefedilmitir48. Faizmin ykselii, bu ykselii aklama gerei, Marksizmin yine burjuva aydnlanmann bir kalnts olan, ilerleyen tarih anlay yla ve Aydnlanmann tanrs akln, akl dna varnn ka vranmasn ve burjuva rasyonalizmiyle kopuunu, yani bir kalntdan daha arnmasn gerektirmitir49. Hikmet Kvlcmlnn kapitalizm ncesi toplumlar ve tarihi a ydnlatma giriimi, en akl d grnen dinlerin ardndaki rasyonel olann aa karlmasn; dzgn ve aamalarla gelien tarih anlayyla ve Avrupa merkezcilikle kopumay 50; yani Aydnlanmann kalntlarndan bir arnmay getirmitir.
47
Bugne kadarki tm toplumlarn tarihi, snf mcadeleleri tarihidir. zgr ile kle, patrisyen ile pleb, senyr ile serf, lonca ustas ile rak, ksacas, ezen ile ezilen, birbiriyle srekli bir kartlk iinde bulunmu, birbirine kar gizli ya da ak kesintisiz bir mcadele srdrm, bu mcadele ya tm toplum yapsnn devrimci bir dnmyle, ya da mcadele eden snflarn hep birlikte kyle sonulanmtr. (a.b..) Komnist Manifesto, http://www.marxists.org/turkce/marx/1848/manifest/kpm.htm 48 Bu konuda gayet iyi bir inceleme, Michael Lwynin, Dnyay Deitirmek zerine adyla Trkiyede Ayrnt Yaynlar arasnda yaynlanan derlemesindeki Rosa Luxemburgun ya Sosyalizm ya Barbarlk Anlay adl makalesine (s. 127-135) baklabilir. 49 Bu balamda zellikle, Benjaminin Devrimler tarihin mdat Frenleridir nermesi ve Frankfurt Okuluda denen, Eletirel Teorinin katklar, zellikle, Aydnlanmann Diyalektii anlabilir. 50 Kvlcmlnn Eserlerinin en nemlileri, nternette u adreste bulunmaktadr: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/index.htm. zellikle, Allah-Peygamber-Kitap adl eseri, din hakkndaki burjuva sosyolojisinin din anlayyla tam bir kopumann kenarna kadar gelmektedir. Ama bir trl gereken sramay ve kopuu yapamaz, nk kendisi Ulusuluun ulus teorisine sahiptir. Hem de tarihi bile uluslarn tarihi olarak grecek ve anlatacak kadar. rnein Dinin Trk Toplumuna Etkileri adl almann bizzat ad bile bu snrll ve amaz yanstmak-
96
TERSNDEN KEMALZM
Marksizmin imdiye kadar bir ulus ve din teorisinin olmamas da yine aydnlanmann kalntlaryla ilgilidir. Marksizm, dini ya klasik aydnlanmann rasyonalizmi balamnda, yani akl m inan m, balamnda, bir epistemolojik sorun olarak; ya yabanclama balamnda bu yabanclamann bir ifadesi ve ona bir tepki olarak; ya ideoloji balamnda, yani ezen ve ezilen snflarn karlarnn ifade edilmesi balamnda; ya bir sosyal hareket olarak, bir siyasi parti olarak, rnein Hristiyanlk ve kyller sava rne klerinde olduu gibi, ele almtr. Ama dini bu tarz aln kendisi, modern burjuva toplumunda dinin koyulduu inan alann tm kapitalizm ncesi tarihe, snfl ve sn fsz toplumlar tarihine yaymaktan baka nedir ki? Yani burjuva so syolojisinin ve aydnlanmann dine ykledii ilevi, onun politik olan dnda inan olarak tanmlanmasn ve bir ideoloji olarak grd ilevi, onun tarih boyunca gerek sosyolojik niteliiymi gibi alma ktan baka bir ey deildir. Modern toplumda din, bir inanca ve bu inanca ilikin tamamen zele ait seremonilere ve de rituelleri dzenleyen din adamlarna i ndirgenmitir. Modern toplumdaki bu durum, tm tarihte de dinin byleymi gibi ele alnmas ynnde bir yanlsamay pekitirir. Sanki kapitalizm ncesinde de din sadece bir inan, bir takm riteller ve din adamlarym, tpk modern toplumdaki ilevleri yle snrlymlar gibi grnr. rnein, eski Yunanllarn veya Azteklerin veya Kr tlerin veya Trklerin inanlarndan, dininden sz edilir. Yani bu gnn dnyasnn kavramlaryla tarihe baklr. O zaman Yunanllar o lmad ve bu gnk inan anlamnda dinler olmad, o dinlerin bu gn modern toplumda ulusun yapt her eyi yapt unutulur. Bu nedenle din deyince akla bir takm seremoniler, bir takm bo inanlar ve bir takm din adamlar gelir. Bu gnn toplumundaki gibi politik alann dna itilmi (ama bu itiliin kendisi p olitiktir), bir inan olan dinler gelir. Din deyince akla, bu gnk cem gelir, n amaz
tadr. Yani bir zamanlar bir din bir de Trk toplumu, yani Ulus varm gibi konuyu tamamen ulusuluun penceresinden ele almaktadr.
97
klmak gelir, kilisede pazar duas gelir. Dede gelir, imam gelir, papaz gelir. Tarihte, u modern kapitalizm douncaya kadar, hi bir zaman din bunlardan ibaret deildi: ister snfsz toplumun ister klasik uygarl klarn dinleri olsunlar, onlar tm toplumsal yaamn her ann, her momentini, tm toplumsal rgtlenmeyi ve organizmay belirliyo rlard. Bu sadece uygarlklar ve onlarn dinlerinde byle deildi; snfsz toplumlarda, komnlerde de byleydi. Alevilik diyelim, cem, dede veya bir takm inanlar deildi sadece. Doduunuz an, adnzla, doumunuzdaki seremoniyle, soyunu zla bir Alevi olarak douyordunuz. Bu andan itibaren tm yaamnz, suyu imenizden insanlarla ilikilerinize, en mahrem ilikilerinizden her hangi bir toplulukta, rnein cem treninde nerede nasl oturacanza veya giyineceinize veya dans edeceinize; cemaate eit hakl bir ye olarak kabul ediliinizden lmnze, eitiminize, bir su ilediyseniz cezalandrlmanza, ocuklarnz nasl eiteceinize, sizin nasl eitileceinize; ne zaman neyi yiyeceinize veya neyi yiyemeyeceinize, yiyeceinizi nasl hazrlayacanza kadar her ey ama her ey din tarafndan belirlenir. Yani din sadece epistemolojik bir inan veya ideoloji deil, hukuktur, eitimdir, salktr, ekonominin dzenleniidir, art rnn nasl kullanlaca ve datlacadr, r etimin nasl rgtleneceidir, hasl her eydir. Domadan nce ve ldkten sonra da o din belirler manevi varlnz. Alevilik dnda bir hukuk, bir ahlak, bir sanat, bir bilgi, bir ei tim yoktur. Alevilik ya da din, ahlak, sanat, gibi styap kurumlarnn yan sra onlar gibi bir ey deil, bunlarn hepsidir. Sadece Alevilik mi byledir. ster slam, ister Budizm, ister Hi nduizm, ister eski Yunanllarn dini, ister Eski Msrn dini g ibi uygarlk dinleri; ister amanizm, Alevilik, Ezidilik gibi snfsz toplum dinleri olsun, btn toplumlarn btn dinleri byledir. Din toplumun var olu tarzdr. Din ekonomi ekirdeini saran sitoplazma gibidir. Dinin dnda hibir ey yoktur ve var olamaz. Hibir styap kurumu, yani ne devlet, ne sanat, ne hukuk, ne ahlak, ne yaam ne lm, ne salk ne hastalk dinin dnda var olamaz. Dinin d
98
TERSNDEN KEMALZM
demek, toplumun d demektir. Bu nedenle kapit alizm ncesinde en korkun cezadr aforoz51. slam ele alalm. Doduunuz an Mslman olarak doarsnz, hatta domadan nce bile Mslmansnzdr. nk hemen her dinde insanlar ancak ayn dinden olduklaryla birleebilirler. Yani ancak belli bir dinden anne ve babann ocuu olarak doabilirsiniz. Daha kulanza okunan ezan ile birlikte sylenen isminizle o dine, topl uma girersiniz. sminiz bile dinseldir. Keyfi olarak verilemez. O dinin yasaklamad bir isim olmak zorundadr. Bu andan itibaren tpk n efes aldnz atmosfer gibi o din tm hayatnz ve eylemlerinizi, tm toplumsal yaamnz belirler. En mahrem eylemlerinizden sonra n asl ykanacanzdan, bir su ilediinizde nasl ve neye gre yargl anacanza, kime ne kadar vergi vereceinize, art rn kimlere n asl datacanza (sadaka ve zekat), neyi nasl reteceinize, ne iin ve ne zaman savaacanza, ne zaman ve ne iin lmeniz ve ldrmeniz gerektiine, ldnzde mezarnzda nasl yatacanza, ldkten sonra nasl anlacanza, hatta ruhunuzun nereye gideceine kadar her ey din tarafndan belirlenir. Ahlak, kltr, hukuk, tm bi lgi ve eitim yani toplumsal ve politik olan her ey dinseldir ve toplumda politik diye bir ayrm da yoktur. Dinsel olan ayn zamanda p olitik, ayn zamanda zel, ayn zamanda toplumsal, ayn zamanda e stetik, ayn zamanda etik, ayn zamanda pedagojik, ayn zamanda ekonomik vs.dir. zel yani politika d olana ve olmay kabul edene din diyen; p olitii ulusal olana gre tanmlayan ve din olmad iddiasnda bul unan bu gnk toplumun dini de farkl deildir. Doduunuz an modern toplumun dini olan ulusulua gre belirlenmi bir devletin yurtta olursunuz. Dnyada her hangi bir devlete ait olmayan bir tek kar toprak yoktur, ulussuz olarak dnyaya gelmeniz mmkn d eildir, tpk kapitalizm ncesinde dinsiz olarak dnyaya gelmenizin
51
Bu son derece parmam gznedir. Btn eski uyarlk kalntlar dinseldir. ster Smer zigurrat, ister Msr piramidi veya tapna; ister Panteon; ister Akropol, ster Gotik Kilisesi; ister Cami; ister Budist veya Hindu tapna; ister Aztek, Maya piramidi olsun, hepsinde din, devlet ve toplumsal rgtlenmenin merkezidir bu yaplar. Din, bylesine kr parmam gzne tm toplumsal ve siyasal rgtlenmedir.
99
mmkn olmad gibi. Yani domadan bile bu dinden olmaya ma hkumsunuzdur. Ama bu din kulanza ezan okumaz da size bir d oum ilmhaberi ve nfus czdan verir. Bunlar olmadan varlnz bile kantlayamazsnz. O andan itibaren tm hayatnz bu ulus d enen eski toplumlarda imdi kendisinin yapt her eyi yapanlar inan diyerek politika dna atan ve kendisinin din olmadn s yleyen din dzenler. Hangi okula gideceksiniz; neler reneceksiniz; neler yapnca toplumun bir yesi olacaksnz; kime ne kadar nasl vergi vereceksiniz; nasl cezalandrlacaksnz; ne zaman ldrecek ve ne zaman ldrleceksiniz? Ne zaman alacak (alma saatleri) ne zaman dinleneceksiniz (Tatil gnleri)..? Hasl her ey bu din tar afndan dzenlenir. Bu dinin dnda var olu yoktur. Bu dinin kapit alizm ncesi dinlerden bir tek fark vardr. Bu dinde politikann belirlendii ulus ve ekonominin dayand kar ilkesinin kendisinden i nsanlar aras ilikileri dzenleyecek, o ilikilerde gzetilecek bir ahl aki ilke karlamayaca iin52, eski alarn dinlerini bu eksiini kapatmak iin kullanr53.
52
Politik olan belirleyen Ulustan, ekonomik olan belirleyen kardan hibir ahlaki ve insanlar aras ilikiyi dzenleyen ilke karlamayacandan, insanlarn toplum olarak yaamasnn temelini de yok eder kapitalizm. zellikle, Gelimi kapitalist lkelerde, sk sk grlen ocuklarn arkadalarn hibir sorumluluk veya vicdan azab duymadan ldrmeleri gibi olaylar, inan olarak tanmlanm dinlerin destei olmasa, kapitalizmin, ya da modern toplumun dininin, toplumu bir arada tutacak hibir arac olmadn gsterir ve bunun bir yansmasdr. Kapitalizm ncesinde hibir dinin insan, kapitalizmde inancn yitirmi insan kadar tehlikeli deildir. nk btn dinlerde insanlarn davranlarna yn verecek bir ahlaki ilke, bir referans noktas diye bir sorunlar yoktur. Ama kapitalizmde ve onun dininde, zeli (ahlak), politik ve ekonomikten ayrp, politii ulusa, ekonomiyi kara gre belirlediinizde artk hibir referans noktas kalmaz. Kapitalizm bir yandan dinlerden an kapatmak iin destek ararken, dier yandan srekli onlar andrr. Eer kapitalizmin bu andrmasna ramen insanlar hala inanca byk deer biiyorlarsa, bu insan olabilmeyi srdrmek iin, kapitalizme kar mucizevi bir direnitir; ulusun kar ve kardan te bir eylere dayanabilmenin araytr. Her eye ramen, kapitalizmin bu korkun, toplumu yok eden tahribatna kar, inan, ama hukuki bir kategori olarak deil, ontolojik bir kategori olarak, insanlarn varlklarna anlam veren bir ey olarak inan, kapitalizme bir direni, insani olan savunmadr. Bu inan Marksizm de olabilir baka bir din de. nemli olan yaama anlam veren bir referans noktasnn olmasdr. Bu referans noktas nesnel olarak kapitalizmi glendirebilir de, ama insanlarn var oluuna bir anlam ve davranlarna l sunar. Byle bir nokta-
100
TERSNDEN KEMALZM
Modern toplumun dini, politik olan ulusa, ekonomiyi kara daya ndrmaktadr. Karn insanlkla ne ilikisi vardr ki? Kara hizmet eden eyin insanla da hizmet olduu varsaym, yani sermayenin karna olann insanlarn da karna olduu varsaym, (ki bu btn kapitalist toplumlarn varsaymdr. Btn politik ve ekonomik kararlar bu varsayma gre alnmaktadr.) en akl d ve batl inan gibi grnen dinin en batl ilkesinden daha m az batldr? Modern toplum, yani u kapitalist toplum, nce tm insanlar eittir deyip sonra politik olan ulus denen eye, yani eit olabilecekleri ulus denen eye gre belirlemektedir. Ancak bir ulusun bir yesi is eniz o eitlikten haklar ve grevlerden yararlanabilirsiniz demektedir. Bu davrann bizzat kendisi bir elikidir. Ama elikiler ve tutarszlk onun tabiatdr. Peki nedir ulus? En demokratik biiminde bile belli bir devletin topraklarnda domu olmaktr. Bu btnyle rastlantsal ve aslnda hibir insani temeli olmayan seimin neresi hangi dinden daha rasyonel ve insanidir? rnein kapitalizm ncesi bir uygarlk styaps olan slamiyet, insanlara bir kelimeyi ahadet getirerek Mslman olma olana verirken ve bunu insann kabulne ve seimine brak rken, bu gnn hududundan girilmesine kar bin bir bariyer ren, o nlar elektrikli teller, maynlar, silahl askerler hatta uydularla, enfraruj kameralarla donatan, vatandalna girilmesi ve klmas adeta ola-
ya sahip olmann, ister bir Mslman, ister bir Sosyalist veya ister bir Budist olsun, insanlar ok daha insan kldn herkes hayatndaki ilikilerde gzlemleyebilir. 53 Yani modern toplumdaki kendini inan olarak tanmlayan din de modern dinin, yani politik olan ulusal olanla ve dini zel olanla tanmlayan dinin bir bileenidir; ve bu anlamda ilevi bakmndan gemiin bir kalnts deildir. Eer gemiin kalnts dinlerin ilkeleri olmasayd, akl ve ulustan insanlar aras ilikileri dzenleyecek hibir ahlaki ilke, insanlarn hayatlarna anlam veren hibir deer karlamayacandan, yine byle kendini bu alan dzenlemekle, inan olmakla snrlam bir din yaratlmaya allrd. Fransz devriminin en radikal gnlerinde bile bir akl ve insanlk dini yaratlmaya kalklmasnn nedeni budur. Bu din ateizm de olabilir, akl dini de veya gemiten gelen bir dinin inan olarak tanmlanm biimi, rnein Alevilik veya slamiyet de olabilir. Ve tabii bunlar elbette tercih edilir.
101
naksz veya almaz brokratik engellerle dolu olan mode rn uygarln dininden daha m az demokratik ve eitlikidir. Hele bir de, ulusu bir dilden, bir soydan, bir dinden, uydurulmu bir tarihten olmakla tanmlayan gerici ulusuluklarda, tutarszlk ve akl dlk; akl d, batl ve tutarsz denerek lanetlenmi olan dinlerin hibirinin ulaamayaca zirvelere kar. Bir bozkurtun s oyundan geldiini syleyen Trkler veya Kavadan geldiini syleyen Krtler, Ademin veya Nuhun oullarnn soyundan geldiini syl eyen dinlerden daha m rasyonel ve tutarldrlar? Kapitalizm ncesinde snfsz toplumlarn dinlerinde soy, kandalk ve ortak totem tm st yap ve toplumun bir sembol olarak ister istemez snrlamak zorundadr. Ama bu koulda bile kan kardelii ve kirvelik gibi biimlerle ak kaplar bulunur. Uygarlk dinleri ise esas olarak, dine balanmay herkese bir hak olarak grr ve tm insanlara bir ar olarak evrensel bir karakter tar. Ulusuluk ise, kanda toplumdaki gibi bir gereklilii bile olmamasna ramen o beenmedii dinlerin evrenselliinin kenarna bile varamaz. Hibir ulusuluk insanla bir ar deildir. Bunun neresi i nsani veya akli olabilir? Her din, kutsal olan olarak tanmladnda aslnda toplumu se mbolize eder ve o kutsal iin olan her ey aslnda toplum iindir. Ama bu kapitalizmin dininde sadece kar ve ulus iin olabilir. Bunlardan hangi ahlaki ya da insani ilke kabilir ki? Bu nedenle modern toplumun dini insani ilikileri dzenleme, i nsan hayatnn anlam gibi sorulara bir cevap verme hatta byle sor ular sorma yeteneinde bile deildir. Bu ise modern toplumun dininin, insanlarn toplum olarak ya amasn dzenleme yeteneinde olmaynn, iflasnn ilandr. Fransz devriminin en dine kar gnlerinde bile burjuvazi, bunlara bir cevabn kendi dininin, yani ulusuluk ve karn, iinde bir yeri olmadn sezmi, o koullarda, eski dini bu ilev iin kullanmak mmkn o lmadndan, bir akl dini uydurmak zorunda kalmtr. Kar ve ulus ilkelerinden insanlarn toplu yaamasnn hibir ilkesi karlamazd. Ancak daha sonra, dini bir kere politik olann dna ittikten sonra,
102
TERSNDEN KEMALZM
onun kalntlarn kendi aybn rtmekte kullanmann daha karl o lduunu grmtr. Bu nedenle, burjuvazi her yerde o inan denerek, politika dna itilmi dinin en byk tevikisidir. Kendisinin inan olduunu kabullenmi dinler, ilevleriyle eskinin bir kalnts deil, modern dinin bir bileenidirler. Bylece kapitalizmin dininin tam anlamyla bir i tutarszlk iinde olduu da ortaya kar. Ulus iin l, kar iin al, Allah iin yaa der rnein. Allah, kar ve ulus, bunlar hangi ortak ilkede birleebilirler ki? Ama pratikte, Allahn (zelin, inancn) ve ulusun (politik olann) karn (ekonominin) mihrabnda, her an her dakika milyonla rca kez kurban edilmesiyle Fena Fillaha (Nirvanaya) ya da Ruh l Kudse ulap tutarszlndan kurtulur kapitalizmin dini. Ve g eriye bir tek ilke kalr: kar, kar ve yine kar. Bu kapitalizmin dini, insan, hasta bir izofrenik varla dntrr. Halbuki, kapitalizm ncesi dinler her eyi ayn ilkeden karyo rlard: O dinler yemekten imeye almaktan yaamaya, lmekten ldrmeye her eyin biricik ilkesiydiler ve bu gnkyle kyaslanmayacak bir i tutarllklar vard. Selam Allah iin veriyor; Allah diyerek yemek yiyor; Allah iin a kalyor; Allah iin yayor; Allah iin alyor; Allah iin lyor ve Allah iin ldryordunuz. Ve Allah da aslnda insanlarn toplum halinde yaaynn, toplumun bir se mbolyd. rnekler slamiyet'ten veriliyor ama, btn dinlerde byleydi bu. Arkeoloji gsteriyor ki, gerek snfsz toplumlarda gerek uygarlklarda dinsel olmayan hibir ey yoktur. Vcuttaki dvmenin biimi, rengi, zaman ve nasl yaplacandan, giyime, yemeye, mzikten a hlaka, hukuktan retime, dalmdan tketime, bilimden tbba her ey ama her ey din iindedir. Gnmze kalm btn tarihsel eserler veya arkeologlarn kardklar gnlk hayata ilikin eyalar, her ey dinseldir. anak mlein zerindeki motiflerden, heykellere, Gotik katedrallerinden, Yunan ve Roma tanrlarna; Budist tapnaklarndan; Smer Zigurratlarna; Aztek piramitlerinden Msr piramitlerine; her ey ama her ey dinseldir. En din d grnen saraylar bile dinin dolaymyla var olmular, onlarda oturanlar ayn zamanda en byk
103
dinsel otoriteler olmular veya otoritelerini din araclyla kur abilmilerdir. Bylesine hayati nemde, tm toplumun iinde adeta nefes ald atmosfer; ya da retici gler ekirdeinin etrafndaki sitoplazma, yani st yapnn kendisi ve somut biimi olan din, hasl toplumun tm rgtlenmesi, Marksizm tarafndan, garip bir ekilde, tpk aydnlanma filozoflarnn yapt gibi, aslnda sadece felsefenin ve epistemolojinin bir konusu olarak, en ileri gittii noktada da snflar mcadelesindeki partiler ve ideolojiler balamnda deerlendirilmitir. Bu btnyle, burjuva aydnlanma ve ideolojisinin Marksizm iindeki varlnn sonucudur. nk burjuva ideolojisi, dini bir inan bir ideoloji sorunu olarak grr. Marksizm bunu olduu gibi alm ve hibir eletiriye tabi tutmadan kullanmaya kalkmtr. Marksizm nasl ulusun ne olduu konusunda ulusularn tanmna dayanmsa, dinin ne olduu konusunda da ulusuluun tanm ndan hareket etmitir. Dinin bir inan olduu nermesinin ulusuluun bir nermesi olduunu hibir zaman kavramamtr. Bu nedenle, bir ulusuluk ve ulus teorisi olmad gibi bir din teorisi de o lmamtr. nk ulus ve ulusuluk teorisi ancak bir din teorisinin kapitaliz mdeki zgl bir biimi olarak var olabilir. Din bir styap kurumu deil, btnyle styap olduundan bir st yaplar teorisi olmamtr. Marksizmin Doutan Gnah imdi, burjuva ideolojisinin, aydnlanmann gnahlarnn Mar ksizmin din alanndaki grlerine nasl damgasn vurduunu ve bu gnahlardan arnma ynnde niin ve nasl pek bir yol kat edilemediini ksaca grelim54.
54
Aslnda bunun ayr bir incelme, ayr bir kitap konusu olmas gerekir. Byle bir alma yapmaya niyetimiz var ama zaman olur mu bilmiyoruz. En azndan baka Marksistlerin byle bir ii grev edinmeleri harika olurdu.
104
TERSNDEN KEMALZM
Marksizm veya tarihsel maddeciliin din hakkndaki grleri denince herkesin aklna mehur Din halkn afyonudur sz gelir. Ne var ki, bu sz Marksizmi savunmak veya Marksizmin zay fln gstermek adna temel nerme olarak zikredenlerin bilmedii veya unuttuu bir ey vardr: Bu sz Marksist bir sz deildir ve aslnda Markstan kaynaklanmaz. Dinin halkn afyonu olduu fikri, Markstan nce de Kant, Herder, Bruno Bauer, Heine gibi burjuva dnr ve filozoflarnca da eitli balamlarda ifade edilmitir55. Yani dinin halkn afyonu olduu fikri, byk lde, burjuvazinin kapitalizm ncesinin styapsn, yani dini zel diyerek politik alann dna itip politik olan ulusal olanla tanmlamak iin savat dnemin; modern toplumun dininin eski toplumun dini zerinde diktatrlk kurup, politik alandan dla mak zere kavga verdii; onu sadece bir dnce ve ideoloji olmaya ittii ve indirgedii dnemin bir fikridir. Burjuvazi, bunu saladktan sonra, bizzat kendi yeni dininin bir bileeni olarak, onu zele, inanca indirgenmi biimiyle kendi an kapatmak iin onu kullanmaya balaynca, Marksn bu sz balamnda saldrd, aslnda kendi gemiidir. Burjuvazinin Marksn bu szne saldrs aslnda Marksizme deil, onun kendi devrimci gemiinin anlaylarna saldrsnn; kendi devrimci gemiini ink arnn bir yansmas olarak okunmal ve anlalmaldr56.
55
Marksizmin saysz yandalar ve kartlarnn gznde dinsel olgunun Marksist deerlendirmesinin nl din halkn afyonudur formlasyonu zetler grnmektedir. Bu ifadenin hi de Marksizme zg olmadn hemen anmsatalm. Bu ifadeyi eitli balamlarda kant, Herder, Feuerbach, Bruno Bauer ve Heinenin yazlarnda bulmak mmkndr. Michael Lwy, Marksizm ve Din, s.28, http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm Burada ilgin olan udur. Marksizmin din hakkndaki grlerinin derli toplu zetini yapan Lwy bile, bu nermenin dinin bir aklamas olarak Marksizme ait olmadn vurgulamyor, hem Marksizmin hem burjuva dnrlerin anlamnda sahipleniyor. Yani dinin byle deerlendirilmesinin pek de yanl olmadn sylyor. Tam da temel yanl burada. Dinin byle deerlendirilmesi yanl, ve bunu grmesi de mmkn deil nk bizzat kendisi bu yanln iinde. 56 Snflar ve snf mcadelesi konusunda da benzer durum vardr. Sanlann aksine snflar ve snf mcadelesi de Marksizmin bir kefi deil, nce burjuvazi tarafndan ke-
105
Bu nermenin Marksist bir nerme olmadnn birinci kant, onun daha nce burjuvazinin devrimci dneminin dnrlerince ifade edilmi olmas ise, ikinci kant bu nermeyi Marksn Mar ksist olmadan nce ifade etmi olmasdr. Marks, bu nermeyi Marksist olmadan nce; yani Tarihsel Maddecilik denen Diyalektik Sosyolojinin kimi teorik temellerini kefetmeden nce; yani henz bir devrimci demokrat, Sol Hegelci olduu dnemde, 1844de Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde zikretmitir. Tarihsel Maddeciliin kefi ve ilk formlasyonlar ise, daha sonra 1846da Alman deolojisindedir. O halde, bunu Marksn sz diye benimseyen Marksistler aslnda, Marksist olmayan, aydnlanmac bir nermeyi, burjuva ideoloj isini Marksizm diye savunmaktadrlar. Ayn ekilde, buna Marksizm diye saldranlar da aslnda burjuvazinin devrimci dneminin bir fi krine, yani kendi unutmak istedikleri gemilerine saldrmaktadrlar. Ama bir sorun daha var. Bu nerme, bu gnk kuaklar tarafndan da ek bir kltrel krlma iinde anlalmaktadr. Yani bu nermeyi eletirenler de savunanlar da, onu yanl anlayarak eletirip savu nmaktadrlar. Marksn bu nermeyi ifade ettii zamanlarda, afyon, bu gnk gibi insan eylemden uzaklatrmak iin uyuturmak anlamnda d eil, uyuturucu bamllnn artrd olumsuz bir k ve dekadansla ilgili anlamda deil; olumlu, zaten aclar iinde olan iin ar kesici ila anlamnda kullanlyordu. O zamanlar afyon ar kesici bir ilac artryordu ve bu anlamda kullanmt Marks. Yani gnmzn tartmalarnda, afyon metaforunun, Marksn yazsnda kullanld zamandakinden farkl bir anlam ve arm vardr. Bu nedenle ortada, genellikle her iki taraf iin de ayn zamanda bir ya nl anlama bulunmaktadr. Ar kesici ila anlam szn ifade edildii balam iinde ok aktr. Marksn szleri aynen yledir:
fedilmi bir fikirdir. Ve burjuvazinin, daha sonra Marksizmin ahsnda snflarn ve snflar mcadelesinin varl fikrine saldrs, onun kendi devrimci gemiini inkarnn bir yansmasdr.
106
TERSNDEN KEMALZM
Dinsel ac, ayn zamanda gerek acnn da, gerek acya kar protestonun da ifadesidir. Din, ezilen yaratn i ekii, kalpsiz bir dnyann kalbidir; tpk ruhsuz bir durumun ruhu gibi. O, halkn afyonudur.57 Bu alntda, ou ada yorumcunun anlad anlamda egemen snflar tarafndan halk uyu tmak, pasifize etmek iin ona verilen bir uyuturucuyu artran hibir ey yoktur. Aksine, ac iindekinin aclarn dindirici bir balamda sz edildii ok aktr. Marks, dini, bir acnn da vuruluu, aclara kar bir protesto ve aclara kar bir ar kesici olarak tanmlamaktadr. Ama bu otantik, arplmam anlamyla bile , aslnda Marksn bu anlay, Marksist deildir ve aydnlanmann ufku iindedir. Ama onun ayn zamanda almasnn ip ularn da vermektedir. Dinin diyalektik bir kavran vardr: hem acnn da vurumudur, hem ona kar bir protestodur, hem de aclara kar bir ar kesicidir58. Modern toplumun dininin din dediklerinin elbet byle bir ilevi de vardr ama dinin ne olduunun cevab deildir bunlar. Dinleri inan diyerek, ideoloji diyerek kendi basit bileenine dntren modern toplumun dininin ve genel olarak dinlerin ne olduudur sorun. Ama yukarda da belirtildii gibi, o dnemde Marks, henz, sosyolojik olarak dinin ne olduu sorusunun kenarnda bile deildir, nk henz Sosyolojiyi kurmu deildir, yani Tarihsel Madd ecilii.
57
Zikreden Michael Lwy, Marksizm ve Din: Kurtulu teolojisi meydan okuyuu, Dnyay Deitirmek zerine iinde, 1999, Ayrnt Yaynlar. Ayrca Yaznn rfan Cre tarafndan yaplm ve Belge yaynlar arasnda Marksizm ve Din, Kurtulu teolojisi Meydan Okuyor adl kitapta yaynlanm, 1990, tarihli baka versiyonu daha bulunmaktadr. Bu metin u adreste de bulunabilir: http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm 58 Aslnda, Marksn din hakknda bu syledikleri, bu gnn dnyasnda, din denenlerin belli ilevlerini anlamak iin ok daha akteldir ve modern toplumda yabanclam emek ve smr altnda yaayanlar iinde din denen eyin grd ilevi anlamak iin ok salam bir hareket noktas sunar ve sylendii dnemden ok daha geerlidir. Marksn szleri, bu gn meta retiminin ve yabanclamann hayatn her alann kapsad kapitalizmde, zellikle uzak Asyann tanrsz dinlerinin yaygnlamasn ve nc dnyadaki politik slamn ykseliinin belli vehelerini anlamak bakmndan ok salam bir balang noktas, gl ip ular sunmaktadr.
107
O aslnda din zerine Marksizmin gr diye ok mehur olmu bu satrlarda sosyolojik olarak dinin ne olduunu deil, felsefi olarak dinin ne olduunun nasl anlalacan tartmaktadr. Marksn bu dnemde yazd gerek Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi 59, gerek Feuerbach zerine Tezler 60 hep dinle ilgili gibi grnr. Ama btn bu eserlerde, dinin ne o lduu zerine sosyolojik bir tartma deil, dinin ne olduunun nasl anlalaca zerine metodolojik bir tartma yrtmektedir61. Marksn btn bu dnem boyunca sylemek istedii, dinin ne olduunun dnyevi olanda anlalabileceidir. Buradaki din daha sonra, dnce, dnyevi de varlk anlamn kazanarak, insanlarn varlklarn dnceleri deil, dncelerini varlklar belirler nermesine varacaktr. Bu anlamda, Marksn btn bu din zerine dedikleri, felsefi sorunun cevabnn sosyolojide aranmas gerektii anlamna gelmek59
rnein Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi u cmleyle balar: Almanya iin dinin eletirisi esas olarak bitti, ve dinin eletirisi her eletirinin balang kouludur. 60 rnein Drdnc Tezde aynen yle yazmaktadr Marks: Feuerbach, dinsel kendine-yabanclama olgusundan, dnyann biri dinsel, biri yersel dnya olarak ikilemesi olgusundan hareket ediyor. Yapt i, dinsel dnyay laik temeline oturtmaktan ibarettir. Oysa bu laik temelin kendi kendisinden kopmas ve kendisini bamsz bir diyar olarak hayal alemine yerletirmesi olgusu, ancak bu laik temelin kendi kendisini blmesi ve kendi kendisiyle elimesi ile aklanabilir. Dolaysyla bu sorunun kendisi, ilkin, kendi elikisi iersinde anlalmal ve, ardndan da, bu elikinin ortadan kaldrlmasyla pratik iersinde devrimciletirilmelidir. u halde, rnein, dnyasal ailenin, kutsal ailenin gizemi olduu bir kez kefedildikten sonra, dnyasal ailenin kendisi de teorik ve pratik olarak yok edilmelidir. 61 Bu nedenle, ne yukardaki alntda ne de hemen hepsi yzeysel bir okumayla din zerineymi gibi grnen Feuerbach zerine Tezlerde henz hi tarih ve deiim yoktur. Din her toplumda, her zaman byleymi gibi tartlmaktadr. Halbuki Marks, bu tartmaya bir cevap olarak, sorunu sosyolojik olarak koymaya baladnda, sonular bizzat tarihten karmaya ve tarihten baka hibir bilim olmadn sylemeye balayacaktr Alman deolojisinde: Biz, yalnz bir tek bilim tanyoruz, o da tarih bilimidir. Tarih iki ynden incelenebilir. Tarihi, doa tarihi ve insanlar tarihi diye ikiye ayrabiliriz. http://www.kurtuluscephesi.com/marks/almanideoloji.html
108
TERSNDEN KEMALZM
tedir. Dikkat edilsin Marksn kavramlar henz, sosyolojik kavra mlar bile deildir. Din ve dnya kavramlarn kullanr. Tartt aslnda varlk ve dnce ilikisidir. Din hakkndaki o szler dinin srrnn dnyada aranmas gerektii anlamndadr. Marksn dedii esasnda, bu felsefi sorunun cevabnn sosyolojide bulunabilecei ynnde bir metodolojik ilkeyi ima eder62. Bu ilke, metodolojik bir ilke olarak yanl deildi ve muazzam devrimci bir neme sahipti, ama tam da bunu anlamak iin, dnyaya, yani topluma ve tarihe yneldiinde ve dini sosyolojik olarak ele a lmas gerektii noktada, dnce varlk ilikisi balamnda, bir ideoloji veya bilin anlamndaki din kavramn sosyolojik bir kavram olarak kullanmaya devam ettiinde, tayin edici ya nl yapar Marks. Marks, topluma ynelip de dini ele aldnda, onu sadece bir d nce, ideoloji, bir bilin biimi olarak tanmlayarak bu f elsefi, anlamndaki din kavramn olduu gibi sosyolojiye aktarm olur. Asl nda yapt farknda olmadan tam da eletirdiidir . Yani tarihsel maddecilikteki din kavram aslnda sosyolojik bir kavram deil, burjuva aydnlanmasnn felsefesinden kaynaklanan felsefi bir kavramdr ve tmyle burjuvazinin dini politik olmayan olarak tanmlaynn damgasn tamaktadr. nk burjuva felsef esi, aslnda modern toplumun dininin hizmetindedir ve onun ekille ndiricisidir. Burjuva felsefesinin dine btn saldrsnn z, dini burjuva toplumunun dini tkt yere tkmak iin ideolojik bir seferdir. Marks, burjuva toplumunun ve aydnlanmann bu din anlayn, hibir eletiri szgecinden geirmeden; tarihin ve toplumun, yani olg ularn mihenk tana vurmadan sosyoloji k bir kavram olarak kabullenir ve onu sadece dnce, ideoloji, bilin biimi olarak tanmlar.
62
Bu yaklamn kendisi bal bana devrimcidir. Felsefeden kopuun ve tarihe yneliin balad yerdir. Aslnda Aydnlanmann din anlayyla bir polemiktir. Aydnlanma dini dnyadan ayrmaya alyordu. Marksn szleri bir bakma, btn o felsefi abann bu olduunu, ama bu ayrlan eyin kendisinin ve bizzat bu ayrlmann temelinin dnyada, toplumsal gereklikte aranmas gerektii yolunda bir cevaptr. O cevabn bu gnk dnyann adaletsizlikleri ve aclarnda aranmas gerektiini sylemektedir, yani toplumsal gereklikte. Dnyevi temelin kendi kendisinden ayrlp, kendisini bamsz krallk gibi bulutlara yerletirmesi olgusu, ancak bu dnyevi temelin iten yrtlmas ve i elikileriyle aklanabilir. (4. Tez)
109
Halbuki bu tanmn kendisi, dini politik o lmayan olarak tanmlayan burjuvazinin, modern toplumun dininin bir dogmasdr. Bunu somut olarak grebiliriz. rnein Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde aynen yle yazyor: nsan, insann dnyasdr, devlettir, toplumdur. Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini yaratrlar, nk onlarn kendileri tersine evrilmi bir dnyadr. Bu alntda nemli olan, dinin bilin olarak tanmlanmasdr63. Din tarih boyunca ayn zamanda toplum, devlet veya insann d nyas olmasna ramen, Marks, din diye bunlarn dncedeki yansmasn anlyor. Yani, tam da burjuvazinin dininin din tanmlayn, politik olann, dnyasal olann d olarak tanmlayn, dinin kendisi olarak alyor. Yani Beikinin yapt yanln aynsn, ok daha sofistike olarak Marks da yapyor. Daha sonra tarihsel maddeciliin kuruluu anlamna gelen Alman deolojisinde, din hakkndaki bu anlay, yine aynen karmza kar. Din burada bir bilin biimi, bir ideoloji olarak alnr. Bir rnek: Bu bakmdan, ahlak, din, metafizik ve ideolojinin btn geri k alan, ayn ekilde bunlarn karl olan bilin ekilleri derhal btn zerk grnn yitirirler Bu alntda grld gibi, din, ahlak, ideoloji, metafizik arasnda, onlar gibi bir bilin biimi olarak ele alnmaktadr. Halbuki, tarihteki gerek toplumda, dinin dnda ne ahlak, ne ideoloji, ne p olitika, ne devlet, hibir ey yoktur. Din tmyle styapy oluturur. Burjuvazi kendi dinini styap yapabilmek iin dini bir dnceye, ahlakn, ideolojinin yan sra bir bilin biimine indirger ve onu bu indirgenmi haliyle kendi dininin bir bileeni, bir savunucusu yapm olur. Tarihsel Maddecilik daha doarken, d ini bir bilin biimi olarak ele alarak tam da burjuva ideolojisinin varsaymn, dinin politik,
63
Aslnda her ne kadar dinden sz ediliyorsa da burada sosyolojik deil felsefi bir kategoridir din, dncedir. Tartlan varlk ve dnce ilikisidir, somut toplumdaki ve tarihteki dinin ne olduu deil.
110
TERSNDEN KEMALZM
toplumsal olan olmadn, sadece, zele dnceye ilikin olduu varsaymn, yani aslnda kendisi hukuki normatif bir tanm olan din kavramn kabullenmi bulunmaktadr. Yani Marksizm ya da Tarihsel Maddecilik, bu din kavrayyla. burjuvazinin dininin (zel ve p olitik diye bir ayrma gidip, dini zel olarak tanmlayan ve politii ulusala gre belirleyen dinin) bilinsiz bir savunucusu olur. Ve tam da bu nedenle Marksizm ne din, ne ulus ne de st yap teorisi gelit iremez. te Marksizmin doutan gnah budur64. Marksizmin organik bir unsuru olmayan bu ur, zamanla byyerek, bir kanser gibi yaylarak tm organizmay ele geirerek, Marksizmin tm de vrimci zn yitirmesine, bu da Marksizmin lmne sebep olacaktr. Marksizm yeniden domak, ama bu gnahtan, bu urdan arnarak domak z orundadr. Daha sonra Marksn ve Marksistlerin hibir zaman kurtulamayacaklar burjuvazinin ya da a ydnlanmann etkisi tam tamna budur. Dinin eletirisi, ki btn eletirilerin badr demektedir Marks ona, Modern toplumdaki dinin eletirisi, dinin zel olarak tan m64
Yani Tarihsel Maddecilik doarken bu aydnlanmann gnahyla domaktadr. Henz evrimini tamamlayp ondan kurtulamamtr. Onu bir kr barsak gibi iinde tamaktadr. Bu kr barsan iltihaplanmas ve o bnyeyi ldrmesi tehlikesi vardr. Sonra olacak olan da budur zaten. Ulusuluk tam da buradan Marksizmi esir alr. Bir din teorisi olmad iin, ulusuluun bir din olduu anlalamaz ve dine kar sava, hep burjuva aydnlanmasnn fikirler alemindeki sava olarak ele alnr. Aslnda bu bir geri giditir de, bu fikirler olarak, ideoloji, inan yani politik d olarak tanmlanm dine kar mcadele, aydnlanmann yapt mcadeleye geri dnmekte, Feuerbach zerine Tezlerden geriye dlmektedir. Halbuki Feuerbach zerine Tezler bu mcadelenin fikirler alannda yaplamayacan kantlamaya ynelikti ve oradan sosyolojiye sranyordu. Bu geri dn, Leninin Militan Maddecilik zerine makalesinde ok aktr. Lenin dine kar mcadeleyi, tam da aydnlanmann anlamyla hurafelere kar mcadele olarak ele almakta, aydnlanma yazarlarn nermektedir. En byk hurafenin, modern toplumun dini olan ulus olduunu, politik, ekonomik ve zelin a yrlmasnn bir din olduunu ve politik olann ulus denen ne olduu belirsiz eye gre tanmlanmasnn, dinin tmyle styap iken sadece, zele ilikin ve dnceler olarak tanmlanmasnn en byk hurafe olduunu grmemekte, ulusuluun bir din olduunu grmedii iin ulusulua kar bir militan materyalizm savunmas nermemektedir. Yani bylece sosyalistler modern toplumun dininin militan ve radikal savunucular haline gelmektedir.
111
lanmasnn eletirisi olmak; politik olann ulusal olana gre tanmlanmasnn eletirisi olmak gerekirken, din hep bu modern toplumun eletirilmesi gereken anlay erevesinde anlalmtr. Bu Alman deolojisinde de byledir ve ondan sonra da hep bu erevede kalr. Dinin ne olduu tm tarihten deil, yani kapitalizm nc esinden deil, burjuva toplumunda din denen eyden hareketle anlalmaya allr. Din kavramnn tmyle styap anlamnda deil styapnn bir esi, bir ideoloji, bir bilin biimi anlamnda bu ku llanlnn ideolojik nitelii, bunun kendisinin modern topluma ait dinsel nitelii hibir zaman grlmez. Marksn bu yaklam, yani Tarihsel Maddeciliin douundaki gnah, sonra gelen Marksistlerce bir eletiri ve tartma konusu yaplmamtr. Dinin ne olduu yolunda tarihten bir sonu karlmaya allmam, tarihe ynelindiinde, tarih hep burjuva toplumunun dine ykledii anlamda kavranm, bu kavray erevesinde baz ilerlemeler kaydedilmi, bu kavrayn snrlar zorlanm ama hibir zaman bu kavray alamamtr. * Bu snrllktan dolay elbette Marks sulanamaz. Her fikir doa rken kendi iinden kt dnyann izlerini zerinde tar. Hele bir b ilimin tm alanlarda ayn zamanda ve ayn hzla ilerlemesi beklen emez. Yani, ortaya koyduu yeni bilimin her alannda mkemmel bir teori kurmasn beklemek, Markstan fizik snrlarnn tesinde bir ey beklemek olurdu. Bundan sonra Marks, hakl olarak modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak iin, modern toplum da genellemi meta retimi olduundan, bu genellemi meta retimini yneten yasalara younlam ve bu alandaki tasarlad eserin ancak ok kk bir blmn yazp daha da ok kk bir blmn yaynlayabilmitir. Aslnda Marksn yapt ina edilecek koca bir binann temeline ilk talarndan bir kan koymaktan baka bir ey deildir. Kapitalist toplumun ekonomi temelini bile tam anlamyla btn somutluu iinde ele alamaz. Snf kavramn bile tanmlayamaz. Kapitalin kendisi yarm kalm bir eserdir. Snflar der birka paragraf yazar ve biter. Brakalm kapitalist toplumun st yaps, yani kapitalizmin d i112
TERSNDEN KEMALZM
nini, (yani ulusuluk, yani dinin inan olarak, politik olmayan olarak tanmlanmas, zel olarak tanmlanmas) Kapitalizm ncesi tarihi ise planna bile alamamtr. Dolaysyla Kapitalizm ncesi tarihin btn st yapsnn din olduunu kefedip, kapitalist toplumun, dininin yani st yapsnn ne olduunu sormasnn olana yoktur. Btn bunlar Markstan beklenemezdi. Bunlar insann fizik ve moral kapasitesinin stnde olurdu. Bu tpk bir bonzai aacnn birka nesil iinde yetitirilmesi gibi nesilleri kapsayan bir i olmak z orundayd. Kald ki, Marksn zamannda tarih ve tarih ncesi hakkndaki v eriler de ok snrlyd. Tarih e ski Yunan ve Romaya kadar gidiyor ve esas olarak Avrupa tarihiyle snrl bulunuyordu. Bu tarih aydnla nma dncesinin nda krlm olarak alglanabiliyordu. Yani d inin tarihte de Aydnlanmann onu tanmlad ilevlerle snrl old uu dnlyordu. Yine de Marks ve Engelsin yaptklar i, yani tarihin ve toplumun ok snrl bir blmne bakmalarna ramen, yani topu topu iki bin yllk bir Avrupa tarihi, bu tarihten insanln tar ihinin genel gidiine ilikin kardklar sonular, rnein Samanyolu iinde yakn yldzlara kadar bakma olana salayan kt bir teleskoptan elde edilen verilere dayanarak, evrenin evrimine yn veren gler hakknda olduka doru bir aklama yapmaya benzer. Aslnda sorun sonra gelenlerin ellerindeki ok daha yetkin olanaklara ve yeni veriler ynna ramen, teoride gerekli dzeltme ve gelimeleri yapamamalarnda toplanr. Ama bunun nedeni yine, dncenin evriminin srrnn da yine toplumsal yaamda olmasdr. Bilimlerin ilerlemesi iin ihtiyalar yz niversiten daha fazla etki yaparlar. Tarihsel Maddeciliin ka deri ii snfna balyd. Dnyada ise ciddi ii hareketi Avrupa ile snrlyd, dolaysyla Tarihsel Maddeciliin ilerlemesine yn veren kuvvetler, Avrupa ii hareketinin mcadelesinin ihtiyalarna balyd. nk dnya ii snfnn esas ekirdei ve ciddi ii hareketi orada bulunuyordu. Avrupadaki mcadele asndan ise, dinin ne olduu, tarih gibi sorunlar hi bir dorudan ekicilik barndrmyo rdu. Bu da Aydnlanmann etkilerinin giderek onun asli bir unsuru g i113
bi kavranmasna ve giderek onun kkenindeki aydnlanmayla hesaplama ve kopuma anlayndan uzaklalmasna yol ayordu. Bu nedenle, Marksistler, Avrupann dna, Avrupa tarihinin dna ktnda, ya da tarihin ilerlemeyip atallandn hatta geriled iini, barbarla doru bir gidi olduunu grdnde daima aydnlanmann anlay ve kalntlaryla karlamak ve hesaplamak z orunda olmutur. Ve kapitalizm ncesinin st yaps da aslnda din o lduundan, bu karlama hemen daima din ile balantl olmutur. ster Bloch, ister Benjamin, ister Kvlcml olsun hemen daima burjuva aydnlanmasnn Marksizme sinmi din anlaylaryla bir atmay getirmitir. Marks Sonras Din Teorisi Din zerine Markstan sonra Batda yaplan katklarn derli toplu bir zeti, Michael Lwynin Marksizm ve Din adl eserinde bulunabilir. Biz burada sadece ok belirgin birka noktaya deinelim. Engels, zellikle Almanyada Kyller Sava65 eserinde, dinin bir snf mcadelesi arac olarak, bir siyasi parti ve ideoloji olarak ilevi zerinde younlamtr. Elbette bu yaklam, aydnlanmann dini sadece akl d ve batl inan olarak gren anlayna kar, keza yine aydnlanmann dini eski egemen snflarn halk ynlarn kontrol altnda tutmak ve uyutmak iin kullandklar bir uyuturucu olarak gren anlayna kar, kesin bir paradigma deiiklii anlamna gelir. Engelsin yaklam, en akl d gibi grnen dinin ayn zamanda akli bir z olduunu; ezen snflarn bir komplosu olarak tanmlan ann, ayn zamanda ezilen snflarn bir silah ve hareketi olduunu gsterir. Bu kesinlikle, burjuvazinin ve aydnlanmann o mekanik ve basitletirici din anlaynn snrlarnn dnda ve onu kardr. Ama zaten bu yaklamn kkleri bizzat Marksn henz bir burj uva demokrat iken yazd ve diyalektik niteliiyle burjuva ufkunu zorlad nceki blmde ele alnan szlerde vardr. Engels bir b a65
Engelsin bu kitab nternette u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/marks/koyluler.html
114
TERSNDEN KEMALZM
kma, bu felsefi balamda, dnce ve varlk ilikisi balamnda, metodoloji balamnda sylenmi szlerin, imdi somut tarihsel balam iinde, sosyolojik olarak da yle olduunu gsterme ktedir. Din sosyolojik olarak da bir isyan ve protesto olarak ortaya kmaktadr. ster Almanyada Kyller Sava olsun, ister daha sonra yazd ilk Hristiyanlar zerine makaleler66 olsun hep ayn izginin varl grlr. Hepsinde din bir snf mcadelesi arac ve biimi, ezilenlerin karlarn ifade etmekte kullandklar bir ideolojidir. Ne var ki, btn diyalektik ve aydnlanmacln, burjuvazinin din anlaynn snrlarna smayan niteliine ramen, Engels, dini hep bir ideoloji, bir sosyal hareketin ifadesi olarak almaktadr. Ama bu, burjuvazinin din tanmn, dini bir inan olarak tanmlayn sorgulamaz ve ister istemez onu yeniden retir. Ama bu yine de, bir inan, bir ideoloji olarak bile burjuva ayd nlanmasnn ve pozitivizmin din anlaylarnn iine de smaz. Zaten bu nedenle, daha sonra gelen btn Marksistler, din konusunu ele alp bir ilerleme kaydettiklerinde hep bu Engelsin yaklamnn izinden giderler. Bu Blochtan, Kvlcmlya, Luxemburgtan Lwye kadar deimez ve hep bir duvarc sicimi gibi grlebilir. Lenine geersek; Lenin, zaten kapitalizm ncesi tarihle hemen hemen hi ilgilenmemitir. Dolaysyla bu tarihin styaps olan din de onun teorik ilgisinin dndadr67. Modern toplumda dine ilikin yazdklar ise, tipik, devrimci demokrasi erevesinin dna kmaz. rnein, 1905de yazd Sosyalizm ve Din zerinde makalesinde unlar yazar:
66
Friedrich Engelsin zellikle u iki makalesi anlabilir: Bruno Bauer ve lkel Hristiyanlk. Din zerine iinde, Sol Yaynlar, s.191-202. Vahiy Kitab, ayn yerde, s.203-210 67 Ama Lenin ayn zamanda, modern toplumun dini olan ulusulukla, yani modern toplumun styapsn oluturan dinle en ok ilgilenen, bunu Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk formlasyonuyla, sosyalist hareketin programna sokan en nemli teorisyendir. Bu nedenle Leninin Ulus konusunda yazdklar aslnda din konusunda yazlm olarak kabul edilmelidirler. Bunun nasl bu ulusuluk dininin gerici bir versiyonunun egemenliine yol at ve sosyalistlerin bu gerici dinin savunucular haline geldii, ilerde ulusuluk ve din balamnda ayrca ele alnmay gerektiriyor.
115
Din, kiinin zel sorunu olarak kabul edilmelidir. Sosyalistler, din konusundaki tavrlarn genellikle bu szlerle b elirtirler. Oysa herhangi bir yanl anlamaya yol amamak iin bu szlerin anlam kesinlikle aklanmaldr. Devlet asndan ele alnd srece, dinin kiisel bir sorun olarak kalmasn isteriz. Ancak, Partimiz asndan dini kiisel bir sorun olarak gremeyiz. Dinin devletle ilikisi olmamas, dinsel kurumlarn hkmete dein yetkileri bulunmamas ger ekir. Herkes istedii dini izlemek ya da dinsiz, yani kural olarak btn sosyalistler gibi ateist olmakta tamamen zgr olmaldr. Vatandalar arasnda dinsel inanlar nedeniyle ayrm yaplmasna k esinlikle gz yumulamaz. Resmi belgelerde bir vatandan dininden sz edi lmesine de son verilmelidir. Kiliseye ve dinsel kurumlara hibir de vlet yardm yaplmamal, hibir denek verilmemelidir. Bunlar, de vletten tamamen bamsz, ayn dncedeki kiilerin oluturduu k urumlar niteliinde olmaldr. Ancak bu isteklerin kesinlikle yerine gelmesi halinde, kilisenin devlete Rus vatandalarn ise kiliseye fe odal bamllklarnn srd, (bugne kadar ceza yasalarmzda ve hukuk kitaplarmzda yer alan) engizisyon yasalarnn var olduu ve uyguland, insanlar inanlar ya da inanszlklar nedeniyle cez alandrd, insanlarn vicdan zgrln baltalad ve kilisenin u ya da bu afyonlamasyla hkmetten gelir ya da mevki salad utan verici gemie son verileb ilir. Sosyalist proletaryann modern devlet ve modern kiliseden istedii, kilise ile devletin birbirl erinden kesinlikle ayrlmasdr.68 Burada Leninin dinin sosyolojik bir aklamasna girmedii, onu ideal burjuva anlamda tartt ok aktr. Bu kitabn birinci blmnde, Beikiyi byle tutarl bir din politikas savunmad asndan eletirmitik. Leninin yukardaki satrlar o politik eletirinin, dini bir inan, zele ilikin olarak kabul ederek yaptmz eletirinin dayand temeli zetler.
68
Bu yaz u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/dintr.html
116
TERSNDEN KEMALZM
Ama bu sosyolojik eletiri blmne gsterdiimiz gibi, bunun bizzat kendisi, yani dinin inan olarak tanmlanmas, zele ilikin olarak tanmlanmas burjuvazinin din anlaynn bir ifadesidir. Bu talep ideal bir kapitalizmin koullarn salamaktan baka bir anlam tamaz. Yani dinin sosyolojik bir tanmna girmeyen Leninin yaklam aslnda, dinin bir inan olduu ynndeki, burjuva ideolojisinin bir kabuldr ve sosyolojik olarak kullanldnda, burjuva bir din anlayn dile getirir. Dier bir ifadeyle Lenin de, burjuvazinin din anlayn, yani onun sosyolojik olarak da bir inan, zele ait olduu anlayn savunmaktadr. Burada, din hakkndaki Marksist grlere ksaca ku bak bir gz atarken, ilerde Modern toplumun dini olan ulusuluk balamnda tekrar dnmek zere Lenini bir kenara koyarak, Lenin sonrasna geelim. Luxemburg, Bloch, Gramsci gibilerin din zerine grleri de hibir zaman, dini bir ideoloji, bir sosyal hareket olarak ele almann dna kmaz. Bu izginin en son rnei, Michael Lwydir. Lwy, Marksizm ve Din - Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor69 adl eserinde, Latin Amerikada zellikle gl bir ekilde grlen Kurtulu Teolojisi denen hareketi, bu klasik Marksist gelenein izleri zerinden giderek ele alr. Kendisi de bunu zaten aka belirtir: Hi kukusuz, btn bunlar (yani Kurtulu teolojisi bal altnda toplanan gelimeler ve olaylar ) klasik Marksist din anlayna, zellikle bu anlayn on sekizinci yzyl burjuva filozoflarnn materyalizmine ve anti klerikalizme indirgenen vulgarlatrlm trne bir meydan okuma anlamna gelir. Ancak Marks ve Engelsin yazlarnda ve baz modern Marksistlerinkinde- gnmzn olduka artc gerekliini anlamamza yardmc olabilecek kavramlar ve zmler bulabiliriz. Ve zaten Marksizm ve Din adl almas, bu gelenein, bu kavram ve zmlerin derli toplu bir ele alndr.
69
Yaznn tamam u adreste var: http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm
117
Michael Lwy, klasik Marksist gelenein bu gn bulunduu no ktay ele alp eletirmek iin en ideal rnek saylabilir. Gerekten de Michael Lwy, hem din hem de ulus sorunu zerine ok younlam; klasik Marksist gelenei Maocu, Stalinist veya II. Enternasyonalci arptmalardan azade bir ekilde savunan ve iyi b ilen, Marksizmin din ve ulusal sorun konusunda yeterli olmadn sezen ve belirten bir Marksisttir. Otantik gelenein tutarl srdrcs olan ve onu dogmatike d eil gelitirerek savunmaya alan, eksik ve zaaflarna srekli vurgu yapan bu Marksist bile, Marksist bir din teorisi olmadn grmemekte, rnein yukarda dile getirilen yazsnda, Marksn Alman deolojisinde din zerine dediklerinde, yani onu bir bilin biimi olarak tanmlamasnda en kk bir eletiri noktas grmeyip bunu aynen kabullenmekte ve tekrarlamaktadr. rnein aynen yle yazyor: Toplumsal ve tarihsel bir gereklik olarak tam bir Marksist din aratrmas, daha sonra, zellikle Alman deolojisinde (1846) balad. Baka bir deyile ideolojinin, bir halkn manevi retiminin, fikir retiminin, temsillerin ve bilincin pek ok formundan biri olarak d inin zmlenmesi, ister istemez maddi retimle koullanyor ve to plumsal ilikilere denk dyordu. (s.47) Grlecei gibi, Lwy gibi bir Marksist, bile dinin deolojinin, fikir retiminin, bilincin pek ok formundan biri olduunu sylyor ve bunda hibir yanllk grmyor, yani bunun tam da bu rjuvazinin dininin din tanm olduunu grmyor ve bunu tam bir Marksist din aratrmas olarak tanmlyor. te tam da bu snrllk, bu Marksizmin doutan gnah, onun, Marksist retideki eksiklikleri grmesine, bunlara vurgu yapan ok az Marksistten biri olmasna ramen bir trl k yolu bulamamasn da getirmektedir. Bunu somut olarak grelim. rnein, yine ayn kitapta yer alan70, Marksistler ve Ulusal Sorun balkl makalesinde., aynen yle yazyor:
70
Michael Lwy, Dnyay deitirmek zerine, Ayrnt yaynlar.
118
TERSNDEN KEMALZM
Marks ne sistematik bir ulusal sorun teorisi, ne ulus kavramnn tam bir tanmn verdi ne de bu konuda proletarya iin genel bir siyasal strateji gelitirdi. Konuya ilikin makaleleri genellikle zgl durumlarla ilgili somut siyasal nermelerdi. Uygun teorik meti nlere gelince, en bilinen ve en etkin olan, hi kuk usuz, Manifestodaki cemaatler ve ulusla ilgili olduka rtl pasajlardr... (.85) Dikkat edilsin, bu gn dnyada Marksizmin bir ulus teorisi olmadn syleyen ve kabul eden Marksistlerin says ok azdr. Yukardaki alntnn kantlad gibi, Lwy bunlardan biridir. Ama Lwy bile, ulus sz konusu olduunda, bir ulus teorisi olmadn syleyen Lwy bile, din sz konusu olduunda, Alman deolojisinden dinle ilgili aktard satrlardan sonra, Marksizmin bir din teorisi olmadn sylemeyi aklndan bile geirmiyor ve aslnda ulusuluun din kabul olan, dini bir bilin biimi olarak kabul etmeyi Marksist din teorisi olarak tanmlyor. Bu tam da Marksist bir din teorisi olmadn grmemenin, Mar ksist bir ulus teorisi olmadn sylemenin br yz olduunun bir rneidir. Ayn durum, styaplar konusunda da grlebilir. Michael Lwy, bir st yaplar kuram olmadn dorudan ifade etmemekle birlikte, sosyalizmin baka bir uygarlk tasavvuru gelitirmek zorunda old uun sylerken, bunu da dolayl olarak ifade etmi olur: Marksizmin, sorgulanmaya, eletirilmeye ve yenilenmeye iht iyac olduu kuku gtrmez; ama bize gre bunun, ne srlenin tam tersi bir nedenden tr, onun retici endstriyel kapitalizm modelinden, modern burjuva uygarlnn temellerinden kopuu yeterince radikal olmad iin yaplmas gerekir. Marksistler (Marksn kendisi deilse de) ou kez, zellikle retici glerin g elimesinin devrimin nesnel temeli ve sosyalizmin gerekliliini mer ulatrmann ana argman olarak gsterilmesi bakmndan on sek izinci ve on dokuzuncu yz yllarn tipik ilerleme ideolojisine uygun admlarla hareket etmilerdir. Vulger Marksizmin baz formlarnda, toplumsal devrimin yce hedefi toplumun kardee ve eitliki bir anlayla yeniden rgtlenmesi yani niteliksel olarak farkl yapdaki retici glerle yeni bir retme ve yaama tarz anlamna gelen bir
119
topya- deil; sadece retici glerin serbeste gelimesine engel oluturan retim ilikilerinin kaldrlmasdr. Pek ok Marksist, y asalar, belirlenimcilii, saf anlamda nesnel kehaneti ve izgisel evrimciliiyle doal bilimlerin epistemolojik paradigmasnn tarihsel alanna doru keyfi bir genilemeyi temel alan burjuva/pozitivist modeli; Plekhanovdan Louis Althussere kadar belirli bir Ortodoks Marksizm tr tarafndan nihai sonularna itilen bir eilimi izlemitir. (s. 12-13) Burada yeni bir retme ve yaama tarz diye ifade edilen ayn zamanda yeni bir styapdan baka bir anlama gelmez. Ama dayand din teorisi, dini sadece bir inan olarak, bir ideoloji olarak, bir bilin biimi olarak tanmlayan, burjuvazinin din teorisi olduundan, yeni bir retme ve yaama tarz dedii eyin aslnda yeni bir din, yani yeni bir styap anlamna geldiinin farknda deildir. Keza bir ulus ve ulusuluk teorisi olmad iin, yeni bir re tme ve yaama tarznn, dinin zel, politik olann da ulusal olana gre tanmlanmasnn iinde olamayacan grememektedir. nk btn dinler ayn zamanda tam anlamyla bir retme ve yaama tarz, bir uygarlk idiler, burjuva uygarl ve onun dini de farkl deildir. Yani Lwy, yeni bir uygarlk tasavvurunun gerekliliinden sz ederken, yeni bir retme ve yaama tarzndan sz ederken, dolays yla da ayn zamanda btnyle yeni bir styap yaplanndan sz etmi olmaktadr. Ama dine aydnlanmann, burjuvazinin onu tanmlad noktadan, daha dorusu modern toplumumun dini olan milliyetiliin dinleri tanmlad noktadan baktndan, ne eski dinlerin ne de modern to plumun dininin btnyle bu styap olduunu anlayamamaktadr. Dolaysyla yeni bir uygarlk tasavvurunu somutlayamamakta, somut bir siyasi ifadeye brndrememektedir. Aslnda, gerek kapitalizm ncesinde, gerek kapitalizmde dinin btnyle styap olduu anlalnca, baka bir uygarlk tasavvurunun, baka bir din olduu da ortaya kar. O halde sosyalizm bir din olmak zorundadr . Ayr bir uygarlk tasars demek, ayr bir retim ve yaama tarz, ekonomi ve s t120
TERSNDEN KEMALZM
yapnn tmyle ayr bir rgtlenmesi ve din de tmyle st yap demek olduundan, ayr bir din olmak demektir. Yani, sosyalizmin radikallemesi, sadece ekonomik ve siyasi bir proje olmaktan kp bir uygarlk projesi olmas bir din olmas d emektir. Ama bu din kavram, katiyen burjuvazinin dinlere ykledii ve Marksizmin imdiye kadar anlad burjuva biimiyle anlalmamaldr. O gerek, sosyolojik anlamyla anlalmaldr. Sosyali zmin ayr bir uygarlk projesi olabilmesi, yani bir din, yani ayr bir retim ve yaama tarz olabilmesi iin, burjuvazinin dine ykledii anlamda, din olmaktan kmas gerekmektedir. * Bununla ne demek istediimizi, programatik dzeyde aklamaya alalm. Dinin tamamen zele ait olmas, devletin dine hibir ekilde k armamas, ideal burjuva toplumunun din anlay ve programdr. Bu sadece din iin geerli deildir. Dil, soy, rk vs. iin de ayn eyler geerlidir. Yani gerekten demokratik bir cumhuriyet iin mcadele, modern, burjuva toplumunun dini, en ideal biiminde, sadece dini deil, dili, etnii, rk, soyu, tarihi, politik olann dna itip, zele ilikin olarak tanmlama mcadelesidir. nk igc denen metan kullanm ve deiim deerinin, dolaysyla art deer retiminin onun inanc, rk, soyu, sopu, kltr vs. ile ilgisi yoktur. Bunlardan sadece din kapitalizm ncesinde politik olan belirledii ve modern toplumun dini onlarla mcadele iinde egemen olduu iin, laiklik, yani dinin zele ait olmas, bunlarn yan sra ayr bir i lke olarak tanmlanmtr. Bugn, kana soya dayanan bir ulusuluun yaygn egemenlii anda, ok kltrl, ok etnili denerek, tpk bir zamanlarn dine dayanan devletlerine kar laiklik zel bir kriter ol arak getirildii gibi, bugnn etnie, dile, kltre dayanan devletler ine kar da ok kltrllk benzer bir ilev grmektedir. Ama bu btnyle burjuvazinin programdr. Buna eriildiinde, modern toplumun dini olan milliyetilik, ya da baka trl ifade edersek, politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ve dinin yan sra dil, soy, rk, kltr, etni, tarihin de politik olmayan olarak, zele
121
ilikin olarak tanmlanmas; ulusun sadece yurttalkla tanmlanmas, ideal bir burjuva uygarlnn koullarnn olumasndan baka bir ey deildir. Yani en radikal laiklii, en demokratik ulusuluu s avunduunuzda, eni sonu yaptnz i, burjuva uygarlnn dinini savunmaktr; kapitalizm iin en ideal styap koullarn savunmaktr. Byle bir program iilerin geici, taktik, minimum program ol abilir ama bu iilerin program olamaz. Hele ayr bir sosyalist uygarlk projesi byle bir programla hi yetinemez, kendini bu programla snrlamak ii hareketi iin, dolaysyla insanlk iin intihar demektir. Bu program politik zel a yrmna dayanr ve politik olan, en demokratik biiminde bile olsa, ulusal olanla tanmlar. Yani modern toplumun dininde, onun st yapsnda en kk bir deiiklik anlamna gelmez bu. Peki, iilerin bunun karsnda ayr bir styap, ayr bir din, ayr bir uygarlk program ne olab ilir? Bu program, politik olan ulusal olana gre tanmlamay re ddetmek olabilir. Yani ulusal olan da zel gettosuna, ulus dininin nceki dinleri tkt gettoya tklmaldr. Nasl burjuvazinin dini, kapitalizm ncesi toplumlarn dinini, inan deyip, zel olan olarak tanmladysa, ii snf da, burjuvaz inin dinine ayn eyi yaparak kendi dinini tanmlam, farkl bir u ygarln temelini atm olur. Ceza suun cinsindendir. Gze gz, die di. Bylece iiler, eski toplumlarn dinlerinin tarihsel intikamn da alrlar, burjuvazinin dininden. i snf, burjuvaziye, burjuvazinin dier dinlere yaptn yapmak zorundadr. Dier dinler nasl btn toplumsal ve siyasal hayat rgtlerken, tm st yapy olutururken, burjuvazi tarafndan ze ldir, politik olmayandr, inantr denerek bir gettoya kapatld ysa, imdi bizzat bu anlayn kendisi de, yani politik olan ulusla, ekonomiyi karla ve bunlarn dn da inanla, zelle, politik olm ayanla tanmlayan dinin kendisinin de ayn cezaya arptrlmas g erekmektedir. O halde, ii snfnn program, Leninin ve btn Marksis tlerin ifade ettii, dinin zel bir sorun olmas, din ve inanlarn eitlii, aznlk inanlarnn ounluun basksna kar korunmas deil, dini
122
TERSNDEN KEMALZM
zeldir diye tanmlamann dolaysyla politii ulusal olanla tan mlamann da yani bu modern toplumun dininin de zele ait olarak tanmlanmasdr. Bu bambaka bir styap rg tlenmesi, yeni bir retme ve yaama tarz, baka bir uygarln programlatrlmas, yani zetle baka bir dindir. te, sosyalizm bir din olmak zorundadr ve bunu baarmak iin de burjuvazinin din kavrayndan kurtulmak zorundadr derken demek istediimiz budur. Sosyalizm, burjuvazinin din kavrayndan kurtu lduu an, dinin btn tarih boyunca tm st yapy , retim ve yaama tarzn rgtlediini ve modern toplumun retim ve yaama tarznn da ulusuluk olduun grebilir. Modern toplumun retim ve yaama tarznn ulusuluk, olduunu grnce de o dine kar baka bir retim ve yaama tarzn alternatif olarak koyabilir, yani baka bir din olabilir. te Lwy; Lwynin ahsnda en otantik biimiyle bile klasik Marksizm, burjuvazinin din anlayn aamad iin, eksiklerini sezmesine, snrlar zorlamasna ramen bunu bir trl baaramamaktadr. Bir ulus teorisi olmadn sylemekte; baka bir uygarl programlatrmaktan sz etmekte, ama bir burjuvazinin dini inan, bilin biimi olarak tanmlamasna hapis olduundan, baka bir u ygarln aslnda ulusulua kar bir program olduunu, bunun da a slnda baka bir din anlamna geldiini grememektedir. Klasik Marksist gelenein din konusundaki durumunu zetler ve eletirirken Lwynin bilmedii ve bilmesine imkan da olmayan Kvlcmly ele alarak klasik Marksist gelenein birikimini zetlemeye ve eletirisine devam edelim. Kvlcmlda Din teorisi Michael Lwynin bilmedii ve dolaysyla zetine almad Marksist, ki kendisinin Marksizmin btn eksikleri belirtmesine ramen o eksikleri bir trl zememesine neden olan eksik halka, Dr. Hikmet Kvlcmldr. Kvlcml Trke gibi sapa bir dilde ya zd iin dnyadaki Marksistlerce ve dolaysyla Lwy tarafndan da bilinmez ve bu nedenle de almasnda yer almaz.
123
Ama Marksist gelenek iinde, Din zerine en etkileyici alt st ed ici almalar Hikmet Kvlcml yapar. Ve gidilebilecek en ileri no ktalara kadar gider. Niin? nk Hikmet Kvlcmlnn esas aratrma alan kapitalizm ncesidir. Kapitalizm ncesinin st yaps ise, ister snfl toplum ve uyga rlklar olsun; ister snfsz toplum ve komn olsun, bu gn inan diyerek zel alana tklm, dindir. Kapitalizm ncesi ile megul olan birinin din ile karlamamas olanakszdr. Marksistler arasnda kapitalizm ncesi ile bu kapsamda ilgilenmi ikinci bir rnek daha yoktur ve tam da bu nedenle Marksistler ar asnda, din zerine bu kadar yazm, kavraylarda bu lde alt st edici ve kapsaml aratrmalar yapm ikinci bir rnek daha yoktur. Marks nasl modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak iin , (modern toplum denen kapitalizm de bir genellemi meta retimi toplumu olduundan) meta, insan karsna neredeyse bir doa yas as gibi dikilen deer yasas ve onun somut ileyileri zerinde younlamak sorunda kaldysa; Hikmet Kvlcml da, kapitalizm ncesi toplumlarn yzndeki peeyi kaldrmaya altnda, onun temel varolu ve rgtlenme biimi, yani styaps olan din zerinde younlamak zorunda kalmtr. Bu nedenle, bizzat aratrma alannn kendisi, yani kapitalizm ncesi tarih ve toplumlar, dini onun almasnn eksenlerinden biri yapmtr. Burada, Hikmet Kvlcmlnn btn almasn ele almann olana bulunmamaktadr ve bu ayrca yaplmas gereken bir almadr. Ama burada bu kubak hzl bak iinde zellikle belirtilmesi ve alt st edici niteliinin gsterilmesi gereken ynler var. Ksaca bu nlar ele alalm. * Hikmet Kvlcml, dini, bir fikir, bir bilin biimi olarak ele aldnda bile, burjuva ideolojisinin dini ele al tarznn tam karsnda yer alr, tam anlamyla bir paradigma deiiklii yapar. Bu nedenle,
124
TERSNDEN KEMALZM
yzde doksan dokuzu vulgar olan Marksistler, Kvlcmlnn bu anlaynn tam karsnda yer almlardr ve yer alrlar71. zellikle vulgar Marksistler dini ve dinlere temellik eden metin ve sembolleri, gerekliin arptlmas, ideoloji, samalk, batl inan olarak tanmlarlar72. Kvlcml ise, bunlara deiik bir k altnda bakarak, tabiri caiz ise onlar zahiri deil, hakiki manalaryla ele alr. Bylece onlarn aslnda gerein olduka salam ve doru bir ifadesi olduklar sonucuna ular. Burjuva dncesinin irrasyonel dedii, karmza birden bire son derece rasyonel olarak kar. rnein Cennet ve oradan kovulma efsanesini ele alalm. Semitik dinlerin bu temel sylencesi, klasik aydnlanmac bak asndan tamamen uydurma bir samalk olarak grnr. nsan maymundan gelmitir! Nereden kmaktadr bu Adem Havva hikayesi? Bunlarn hepsi batl inanlardr. Yalandr. Ama Kvlcmlnn bunu gerek anlamlaryla aklamasnda bu bilime kar ve batl inanlar gibi grnenlerin birden bire gerein son derece doru ve drst bir anlatm olduu ortaya kar. Cennetten kovulma, ilkel sosyalizmin snfsz toplumundan uyga rla, snfl topluma gei; ylan biimindeki eytan; btn n Asya dinlerinin bereket ve toprak tanrs ylan; ylann sunduu meyve v eya buday veya bilgi aac; uygarln zenginlii veya uygarln bilgisi (nk uygarlk ayn zamanda bilgi ve yaz demektir) bununla
71
Bu Mihri Belli ve efik Hsnden Dou Perinceke veya Yaln Kke kadar hi deimez. Fakat daha da ilginci, slamc teorisyenler de, bu baya materyalistlerin ahsnda Marksizmi eletirmeyi ok severler ve nedense Kvlcml hakknda hi bir ey sylemeyip tam bir susu kumkumasna yatarlar. Olduka canl bir entelektel yaam olan slamc burjuvazinin teorisyen ve entelektellerinin Kvlcml hakknda hibir inceleme yaynlamam olmalar, onun karsnda yokmu gibi davranp onu susua getirmeleri de ok anlamldr. Bylece szde Marksistinin de (yani burjuva sosyalistinin de), politik slamcsnn da (yani burjuva slamcnn da) karsnda su ortakl iinde sustuklar Kvlcml, kesinlikle bilinmez ve tartlmaz kalr. 72 Bunun Trkiyedeki en tipik rneklerinden biri Turan Dursundur. Turan Dursunu politik slamclar ldrd. Politik slam ve Aydnlanma elikisi aslnda, burjuvazinin iki kanad arasndaki bir elikidir. Ulusu dinle tanmlayarak etnii, dili zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi ile, ulusu etniyle tanmlayarak dini zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi arasndaki bir eliki.
125
birlikte snfsz kanda toplumun kardeliinin ve masumiyetinin yitirilii olarak anlaldnda, aslnda bu sama bir yalan gibi grnen efsanenin gerein son derece sadk ama ocuksu ve masum bir if adesi olduu ortaya kar. Elbette Kvlcml, burada klasik Marksist gelenee dayanmakt adr. Ayn yaklamn ip ularna Engelste, onun lk Hristiyanlar ve ncil ile ilgili yazlarnda bile rastlanr. Kvlcmlnn yapt, Mar ksizm'in zndeki, sonradan vulgar Marksistlerce bastrlp unutulmu bu gelenein ayak izlerinden yola kmak ve onlar daha ileriye gtrmektir. Bir baka rnek. Kvlcml Allah ve Allahn sfatlarn inceler. Kuran Tarihsel Maddeci bir bak asyla tefsir eder. Bylece, a ydnlanmann modern bilimin karsnda grd Allah ve Kuran, karmza, tam zt nitelikleriyle kar. Allah, toplum yasalarnn se mbolik ifadesi, peygamber bu yasalar sezen ve insanlara anlatmaya alan toplum bilimci ve devrimci, yani imdi Marksistl erin yapt veya yapmas gereken eyi yapan insan olarak ortaya kar. Kuran ise akla kar bir hurafeler kitab deil, akla bir ardr. Ve bu n edenle slamn tanrsnn varln kantlamak iin mucizelere ihtiyac yoktur. En byk mucize tarih ve toplumun yasalar ve bunun bilgisi deil midir? Bu dediklerimizin somut olarak grlebilmesi iin, zihin tembellii iindeki okuyucularn aratrmak ve bakmak iin eneceini bi ldiimizden, Kvlcmlnn bir eserinden bir blm aktararak, Kv lcmlnn yapt, din kavranndaki muazzam devrimin ap ha kknda bir fikir vermeye alalm. Bunun iin zellikle, aydnlanmacln din anlayna dayananlarn tylerini diken diken edecek provakatif bir blm aktaralm. Unutmayn bu satrlar, dnyadaki sayl yaratc Marksistlerden biri tarafndan, bir ateist tarafndan yazlmaktadr: Kvlcm, Kurann Tarihsel Maddeci adan bir tefsiri olan, Allah Peygamber Kitap73 adl eserinin KUTSALLATIRMANIN SON
73
Bu kitap nternette u adreste bulunuyor: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/apkicin.htm
126
TERSNDEN KEMALZM
HALKASI: KUR'AN ve HZ. MUHAMMED adl blmne besmele ve onun anlamyla balyor: 1- "BSMLLAHRRAHMNRRAHM" (Rahmn ve Rahm Allah'n adyla.) Rahmn: Ancak, doann ve insan toplumunun en temelli diyalektik gidi kanunlarnn yaratabilecei ycelikte bir iyilik - yaratclk sevgi - merhamet (acma) olumluluudur. Bu topyekn madde ve manann akndan km zenginliklerdir. Tek bana insanlar - sosyal snflar - zmreler - uluslar; hatta insanlk bu olumluluu - zengin yaratcl kapsayamazlar. Bu yzden "Rahmn " sfat sadece Allah' a yaktrlabilir. Topyekn doann ve insan toplumunun temellerinde bulunan k anunlarnn akndaki, binlerce yl gemesine karn kavranamaz ele geirilip yn verilemez zenginlik ve ycelilik; sadece Allah'a yani bu tarihsel aka denk der. Ve o'nu kavrayamayan - hele ynlendirilemeyen insanla da, bu yce merhametlilii (hereyi kuatan iyilii) sadece Allah'a yakt rmak der. Peygamberler, Antik Tarih'te kent kurucu; cahiliyetteki barbarl medeniyete geirmeye alan nderlerdir. Ve dolaysyla bu yce tarihsel determinizmin, az rastlanr (yzlerce ylda bir kab ilen) birer yansmasdrlar. Baka bir anlatmla her peygamber, kendi ann ve toplumunun lideri olsa bile bu yce tarihsel akn zelliklerinin kendisinde yansm bulduu iin, bu yce diyalektiin szcs yanstcsdrlar. Bu yzden Allah'n Resul' mertebesini hakkederler. Ama buna ramen peygamberler bile "Rahmn" sfatn kendiler ine yaktramazlar; "Rahmn"lk ancak doa ve toplumu (tm ale mleri) kapsayan bu diyalektik oluundur; yani Allah'a aittir. Ancak "Rahim" sfat peygamberlerin olabilir: "ok merhametli" anlamnda kullanlsa da bu baka insanlardan ayrcalkl nderlere yaktrlr. Ki Allah'n Rahmn'lnan yansmadr. Yani tarihsel d eterminizmin nderlerde yansyp kendi tercmesi olduu lde o nderler veya peygamberler "Rahim" (ok merhametli: Fedakar) olabilirler. Ve diyalektik gidiin daha az yansd (diyalektiin szcln daha az yansd insanlara nclk ederler.
127
"Modern Peygamberler" diyebileceimiz burjuva ve proletarya devrimlerinin teorisyen burjuva ve proletarya devrimcileri de, bu ller iinde "Rahim"dirler. Yani "sonsuz hogr" sahibi olmaya eilimlidirler, yatkndrlar. Geri Marks - Engels - Lenin gibileri dndakiler daha ok "Rahmn"la, hatta Allah'la zenirler: toplumun ve snflarn z erinde "Allah"la zenip kendilerini tapn konusu yaptrmak ist emilerdir. Stalin bunun en dramatik rnei olmaktan kurtulamayanlarn banda gelir. Ama hepsinin kendi zayf paranoyaklklarn gi zlemek iin bunu uuraltlaryla yaptklar artk herkese sezilmekte ve bilinmektedir. Veya anlalmaktadr; anlalacaktr... Marks'n Mezarnda yle yazar: "nsancl olan hibir ey bana yabanc kalamaz" Ve Marks da rnek yars Engels de, yaamlar boyunca bu szn en derin anlamlarn ilerinde duyarak yaayp ieklendirmekten geri duramayacak teorik - pratik mcadeleler sunmulardr. Bu rnek yaamlarnn en derin anlam: "Rahim" olmaklarnda toplanr. nk onlar gerekten doann ve toplumun en temel kanunlarnn en yetkin modern "Resul"eri (ellileri) olmak durumundadrlar. Yce tarihsel determinizmin yaayan modern yansmas, temsilcisi szcsdrler. Onlarla birlikte bu "Rahim"lik (hogrnn sonsuzlua uzan) "Rahmn"la dek uzanr - yaklar gibi olursa da; tersine diyalektik yceliin zenginlii daha ok kavranr ve "Rahman"ln y ani yce yaratcln sadece evrimin kanunlarna (Allaha) ait olabilecei anlalr. Evrimin (Tarihsel determinizmin) yani doa ve insan tarihinin t emel kanunlarndan kalkarak topyekn ak karsnda; Marks Engels gibi evrimin en yksek yansmalar bile sadece basit bir "Kul" olmaktan teye gidemezler. Bunu onlar kadar iyi sezen kimse kmamtr. Unutulmamaldr ve daima hatrlanmaldr ki Tarihsel Maddecil iin kurucular bu iki insandr.
128
TERSNDEN KEMALZM
Bu u anlama gelir: "Allah" en iyi onlar anlamlar ve onun k urallarna uyarak tarihsel ak kendi dengesine oturtmak iin en yetkin mcadeleyi vermiler ama bunun, ancak "doum sanclarn lmlandrmak"tan te bir ey olamayacan ok derin anlamlaryla alakgnllce anlatmlardr. Yani Allah'a (Tarihsel Determiniz m'e) en yakn olduklar halde, O'nun sadece basit birer uygulayc szc - eli durumundaki "kul"lar olduklarn bilmilerdir. Bu geliim tarihsel ak, yeni mecralara girdike alp daha derin resul rneklerini vermekten geri duramaz. Yani Marks - Engels' den de daha gelikin kavraylar - Allah'a yaknlamalar ve o lde de diyalektik ak karsnda en bilinli resuller olunsa bile; o derece basit - sade bir "kul" olunmaktan da kurtulu olamayacan anlayanlar kacaktr. nk "Kii" ne derecede Tarihsel Determinizmi: Doa ve ins ann topyekn akn kavrasa da, tek bana o ak karsnda 'bir "hi"tir. Ancak koyduu teori toplumda kavranp maddeleirse "hep" olabilir. O halde ancak Allah'n en byk yansmas, evrimin en son halk as insan toplumudur ve ancak O, evrimi (Allah') anlayp kend i kanunlarnn emrettii temel dengesine oturtabilir. Fakat toplum da "Kii"lerden derlenmitir. Ve her kiinin bu ka vray gelitii lde toplum bu grevini baarabilir. O halde tarih her kii'yi kendisini anlayp kendi yoluna sokacak almlara girmek zorunda kalacaktr. Ve her kii deyim yerindeyse peygamberleri anlayabilecek "Rahim"lie ulamak eilimine girmek zorunda kalacaktr. Ve Peygamberlikler hatta nderlikler btnyle bitmek zorunda kalacaktr. Hz. Muhammed ile antik peygamberlikler bit mitir. Ama Modern Sosyal Devrimlerle birlikte peygamber adlarn almasalar da bir eit modern peygamberlikler dnemi almtr.
129
Nasl kentil tarihsel devrimler'in bitiiyle antik peygamberlikler de sona ermise modern sosyal devrimlerin maksadna eri iyle modern peygamberlikler de son bulacaktr. Ve kiilerin "kendi baca"ndan aslaca, kendisinin ve toplum unun bilmecesini zecei veya zemediinin anlalaca; toplumca elbirlik yeni batan zmler arayaca almlar geliecektir. O zaman her kiinin mezar banda deil ama beyninde ve ka lbinde (her hcresinde) iliine kemiine ilenmi olarak u cmle y azacaktr: "nsancl olan hibir ey bana YABANCI KALAMADI" nk her kii, hayvanlktan kal beri bastrd hayvanlklarn sonuna dek yaarken kanayacak; kendinden nefret ederce kanayacak - aclarla - yaralarla yklenecek ve yenibatan insanlaacak; sosyal hayvanlktan bylece karak her trl yabanclamasn aacaktr; "bilinli" birer "insan" olacaktr. Ne yazk ki bu, tpk vahet ana paralel biimde deil ama k ltrel atlmlarla kuaktan kuaa adm adm geliebilecek aclarla dolu bir geliim olacaktr. Ta ki btn antik ve modern peygamberleri derinden kavrayan "insancl olan hi bir ey bana yabanc kalamad" szcn hakkedene dek... O zaman peygamberleri de aacak bir olgunlua eriecektir. nk peygamberlerin en modernlerinin bile ektikleri aclar, snfl to plumun son demlerindeki insanln (her kiisinin) ektii aclar y annda ok az kalacaktr. nk bu aclar, maddiyatn, maneviyat her saniye yapt ike ncelerle yiyip bitiren gidiinin ve maneviyat tkenince yeniden kaz anlmasnn onlarca yl alaca uzun yalnzlklarla dolu yllar olaca ktr... Ve bu aclar genellikle erkekli kadnl manevi yaralanmalar kapsasa da, kadnlarn anlalmasn ve erkeklerin insanlamasn salayacak kadnlarn zaferiyle sonulanacak daha ok erkeklerin i mdiye dek tatmadklar aclarla ykl olacaktr.
130
TERSNDEN KEMALZM
nk egemen babahanlk, egemen erkek rejimleri, baka trl asla yola gelemeyecek derecede (binlerce yldr) kadnlara kar efendilikte talamlardr. Yeni kuaklar, ne yazk ki balarna g elen bu dramlar anlayamayacak slk iinde geliiyorlar. Bu yzden her erkek, kadn zerindeki ve toplum iindeki erkeksi yceliini (dolaysyla maddi - manevi smrsn) ancak kadnlarn kap italist veya sosyalist yoldan olsun, erkeklere kar yaptklar kurtulu savalar yla alaa edip bilinlere karabilecekler ve kadnlara hak ettikleri saygy - sevgiyi - deeri yeni batan gstereceklerdir. Belki o zaman gerek "aklar" bu kez bilinli olarak yeni kua klarda yeniden filizlenebilecektir. O gn geldiinde, herkes "Rahim" (sonsuz toleransl) olma zell iini kazanm olacak ve Allah'n "Rahmn"ln (diyalektiin yce yaratcln) o gne dek grlmemi llerde anlam ve o'nun doacl ve insancl dengelerine "uyum" yapmay kanna kartrm olacaktr. te "Bismillhirahmnirrahim"in amzdaki derin a nlamlar, bu temeller iinde kavranabilirse, o szcn syleyene ve topluma bir yarar olabilir... Bu uzun alnt, Kvlcmlnn ahsnda Marksist gelenein kat e ttii muazzam ilerleme hakknda bir fikir verir. Ancak bu uzun alntnn yapld yerde bile Kvlcmlnn hala dini bir ideoloji olarak ele aldn, yani burjuvazinin din tanmlamas erevesinde sorunu tarttn bir an iin bile unutmamak gerekir. Marksizmin doutun gnah, yani dini bir ideoloji, bir bilin bi imi, bir kltr olarak ele alma anlay varln srdrmektedir. Kat edilen btn ilerleme bu anlayn rahminde geeklemektedir. Onunla elimektedir ama bu kabuu bir trl kramamaktadr. Bu ayn kitabn Giriinin ilk satrlarnda bizzat Kvlcml taraf ndan bile aka ifade edilmektedir: Konumuz; " Din "; zerinde en ok speklasyon: dnce vurgunculuu yaplan alan! Oysa tam tersi olmas gerekir: yleyse bil imin en ok kl kuanmas gereken alanlardan birisi de din konusu olmaldr. Bu yzden bu alanda "deoloji" ve "politika" skemez, skememelidir. O yavanlklar ancak bilim ateiyle durdurulup dntrlebilir.
131
Meselemiz hi de kincil-ncl kategoriden bir i saylamaz. nk din konusu, sadece toplumun atsnda tkrdayan bir kltr meselesi deil, insan beyninde dnce mekanizmalarnda ileyen adeta sistemlemi canl bir dnce biimidir. Ve insan beyninde kolayca sklp atlamayacak derinliklere yapm kklere sahi ptir. Dikkat edilsin, din Toplumun atsnda yani st yapsndasadece bir kltr meselesi deil, (yani bir styap kurumu, s tyapnn kendi deil ve ayn zamanda bir kltr meselesi, yani politik olmayan, politikadan dlanm kltr alanna konulmu olmay a ynen kabul ediyor Kvlcml) sistemlemi bir dnce biimi (Yani Alman deolojisinde Marksn bilin biimi dedii) olarak ele alnmaktadr. Yani tamamen burjuvazinin dini kapatt alanda ta rtmakta, din hep zele ait olan alanda kabul edilmektedir. Yani pol itikann d olarak; yani bir styap olarak deil, styapdan bir blm olarak. Marksizmin doutaki gnah aynen srdrlmektedir . Sylenenler ierik olarak bu kabuln kabuunu zorlamasna ramen byledir. Bu kabuu zorlama, zelikle Osmanlnn toplumsal sistemini i nceledii Osmanl Tarihinin Maddesi 74 adl kitapta iyice belirginleir. Din artk sadece bir inan, bir ideoloji, bir kltr deil, ayn zamanda bir hukuk ve politika sistemi, bir mlkiyet sisteminin rgtlenmesi olarak karmza kar. Dinin tmyle styap olduunu sylemek neredeyse dudan ucuna gelmi, dalnda olmu bir meyve gibi kk bir esintiyi beklemektedir. Ama o esinti bir trl gelmez. Osmanl Tarihinin Maddesinin kinci Kitab75, din, mlkiyet ilikileri, hukuk ve devlet zerine younlar ve bu balantlar gsterir. Sadece balklar bile bir fikir verir: slam Dnyasnda Toprak Problemi; slam Toprak likileri ve Hukuku, Tarih inde slam Toprak Problemi; Hristiyan Dnyasnda Toprak problemi;
74
Bu kitap da nternette u adreste bulunmaktadr: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman1.htm

75
http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman2.htm
132
TERSNDEN KEMALZM
Romadan Kiliseye; Barbarlktan Saltanata; Bizans Kilisesinden Osmanl mparatorluuna; Franklarda Toprak likileri: Osmanl slam izgisi gibi balklar bile, burjuvazinin dini sadece inanla, zel olanla snrlayan anlaynn kabuklarna smazl gsterir. Btn bu balklarda din, ayn zamanda bir mlkiyet ilikisi, bir h ukuk, ekonomik ilikilerin dzenlenii olarak ele alnmaktadr. Ayrca Kvlcml bunu statik, lgn olarak da ele almamaktadr; komnden uygarla geiler iinde, dinamik, diyalektik bir sre olarak ele almaktadr. * Ve komn, zellikle de komnn insann insan oluundaki muazzam ilevi ortaya kardka, aslnda, din tmyle toplumun styaps olarak ele alnr. Ama bu ekilde byk harflerle ifade ed ilemez bir trl. Din, Osmanl veya slam uygarln ele alrken, henz tmyle st yapy deil, st yapnn siyasi ve hukuki alanlarn da kapsamaya balarken, komne, yani snfsz topluma gelindiinde, tmyle styap, hatta tmyle toplum (komn) haline gelir. Komnn dinini, yani kutsallatrmay, yani totemi ve bunun ort aya kmasnda, yani insann insan olmasnda, cinsel yasaklarn nemini kefettike, bu giderek netleir. Byk harflerle, dini tmyle styap olarak ifade etmese de artk, fiilen yle bir kavraya ular. nsan sadece totemi yaratmamtr, ayn zamanda, insan, totem, yani ilkel komnn Allah, tarafndan yaratlmtr. Ama Kvlcml bunu byle bir balamda deil, hala felsefi, varlk dnce, balamnda ifade eder. nsan sadece Allah yaratmam, bizzat kendisi de Allah tarafndan yaratlmtr. Tabii bu Allah, A llaha inananlarn dedii Allah deil, nsann toplum anlamnda yaratt soyutlama, totemdir. Bylece o idealizm, materyalizm kavgas gibi grnen; daha sonra Aydnlanma tarafndan Allah insann yaratt biiminde ifade edilen, eliki diyalektik bir biimde zmn bulur. nsan sadece Allah ve tanrlar yaratmam, bizzat kendisi tanrlar tarafndan yaratlmtr. ok daha derin anlamda, insan tanrlar yaratt gibi, kendisi de tanrlar tarafndan yaratlmtr. Kendisinden okuyalm:
133
Allah doru drst armz unun uras Hz. Muhammed'den beridir. Oysa ilk Allahlar, insanln neredeyse douundan b eridir. Ve deie gelirler. 1- Demek bir kutsallatrma prosesi sz konusudur. Totemizm'e k adar uzanr. nsan toplumu, iinde doup gelitii evreni yorumlamay bi le dnemeden, dorudan doruya doann ocuu olarak gelitii anda kendisini kutsallatrma gidiinin beiinde bulmutur. Ama yine de, insann dnmeden tasarlamadan yaad bu kutsa llatrma davran totemcilik, kendi evriminin veya evreninin kend iliinden yorumunu iermitir. nsan toplumunun ilk totem tanrlar: Aalar ve hayvanlar, insann nereden geldiinin lmsz belgeleri olmulardr. Totemizm ataya inan dini saylr.76 Ve biraz aada yle devam eder: nce insan toplumu vardr. Allah insan toplumundan kt. So nra insan, Allah'tan yaratld gibi oldu. Allah' insan yaratt halde, insan yaratann Allah olduu sanld. Neden? Bu sanmann altnda bir gereklik: doa ve insan determinizminin payn aramamal m? "Hereyi insan yaratt" dersek insan ne veya kim yaratt diye sormamz gerekmiyor mu? lk totem tanr bu denli nemlidir. Doaya uzanr. "nsan insan yaratt" sznde de bir ge reklik pay var elbette. Ama yine de bu bir ksr dng olmaz m? "Doal eleim" yasas bu denli nemlidir. Genel maddeciler iin Allah' insann yaratt su gtrmez bir g erekliktir. Ama "nsan nasl oldu da Allah' yaratt?" sorusuna yeterli cevap arand hele hele bulunduu sylenemez, ikincisi: Allah' insan yarattysa (burada rol oynayan sosyal ve zihinsel - psikolojik mekanizmalarn ne olduu bir yana) "nsan kimin ya da neyin yaratt" sorusuna yeterli cevap arand, hele hele bulunduu syleneb ilir mi? Buna da gsmz gere gere evet diyemeyiz.
76
http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/apk.htm#Tarih%20Tezi%20Inda
134
TERSNDEN KEMALZM
"te u kadar zamandr Darvinizm, u kadar zamandr Marksizm maddecilik alannda arpyor yetmez mi? denecek elbette... Ancak ne Darvinizm Marksizmle ve Marksizm Darvinizm ile sentez olmay braktk, sentez olma savan drste yaln kln balatm say lmazlar. Bu da ho grlebilir ise de, bunsuz yani sentez olmakszn yukarda andmz sorularn cevaplarn doyurucu llerde arayp bulamayz. Belki buna vakit var, diyebiliriz. Ama ne Darvinizm ne de Marksizm kendi ilerinde kendi mantk bulu teori silsilelerini (da ima ykselerek ilerleyen ve bir tek senteze ulaan geliimlerini) t amamlam saylmazlar. Elbette bu alanda da savalar veriliyor. Darvinizm somut bitki-hayvan genelliinden somut hcre mikro biyolojisine girdi. Marksizm, kendince her yandan her eyle megul pozlarn verse de, bilebildiimiz kadaryla bu savata Darvinizm'den ok daha geri kald. Marks'n ve Engels'in mantk bulu teori silsilesi bile kavranp ilerletilemedi. Teorik tapn hecmeleri (krizcil ataklar) iinde teor iye dokunulmaz kutsal tabu kalnd. Biz yllar yl bu boluu doldu rma sava iinde olduk. Konu, ok genlikli hatta denebilir ki nkleer verimlilikte oldu. nk maddenin paralanabilir en kk paras Atom'un paralan kanunlar gibi, canlnn en kk paras Hcre ekirdeinin gidi kanunlar gibi, toplumun en kk paras Komn'n paralan kanunlar zerinde duruluyordu. Barbar (Komn) insann ilenmemi ilk temel cevher filiziydi. O ilk cevher filizinin medeniyetlere zl kanunlar veya barbarlarla medenilerin ky asya dv diyalektii hemen btn tarihin gidiini yakalamamza yardm ediyordu. nsanlk tarihi, toplum biimlerinin geliim tarihidir. Ve bu gidi ister istemez, tpk fizik ve biyoloji kanunlar benzeri kanunlara uyar. Bunda alacak bir yan araymz, olabildiine e snek olan sosyal olaylarn iinde kanunlarn seilemez oluundan ve onlar yaamaktan semeye vakit ayrma gcn bulamaymzdandr. Hatta o gc bulanlarn bile bu yolda sk sk yenik dmeleri nden; yolun sarp oluundandr
135
Kvlcmcl, komn ele alrken, onu kendiliinden tmyle s tyap olarak ele almaya balamtr77, bunun nice verimli olduunu78 grmekte, bunu gremedii iin zeletiri yapmaktadr79. Fakat, btn bunlara ramen Kvlcml, Kvlcmlnn ahsnda Marksizm veya Tarihsel Maddecilik, bir trl gereken sramay yapamaz. nk, dinin zele, dnce dnyasna ait olduu a nlaynn damgasndan; yani u milliyetiliin, u kapitalizmin dininin anlayndan kurtulamamaktadr; douundaki laneti zerinde tamaktadr. Dini epistemolojik dzeyde, bilim ve inan balamnda; ontolojik dzeyde, yani hayatn anlam var oluun temel sorunlar anlamnda tartmaktadr. En ileri gittii noktada bile metodoloji dzeyinde, ideoloji dzeyinde, haydi haydi hukuk dzeyinde tartmaktad r. Dinin tmyle styap olduu anlalamad iin, bir trl modern to plumun dini yani styaps nedir diye sorulamamakta, ulusun ve ulu suluun srrna eriememektedir. Bylece din zerine btn Marksist yazn, btn ilerlemelere ve kabuu zorlamasna ramen, modern toplumun dininin, burjuvazinin dininin din anlaynn bir savunusu olmay aamaz. Kend isine kar sava verdii sistemin ve snfn dayand ideolojinin ve ayrmlarn bilinsiz bir savunucusu olur. Bylece Marksizm, balangtaki o devrimci zn de yitirip tmyle burjuva ideoloji ve politikasnn bir aracna dnr. Doutaki bnyeye yabanc kanser hcreleri, g elimi ve tm organizmay ldrm, onun yerine gemitir.
77 78
Komn top yekn tek bir organizmadr (Komn Gc, s. 188); Biraz aada yle yazyor: Ancak bu yol sanlan ve umulandan ok daha verimlidir. Sadece toplum biimlerinin geliim kanunlarn vermez; din gibi kltrel hukuksal sanatsal edebi zihinsel proseslerin peelerini de kaldrp gerek yzlerini eletirerek bu geliim kanunlar uyarnca gereken atlmlara yol gsterici olabilir yenilerini temellendirebiliriz.
79
Yllardr, duraksz ve her vesileyle zerine eildiimiz bir konu olduu halde; komnn bile elemanlarn ayrntlarna girerek tasnif etmeye; herbir eleman daha alt elemanlara ayrmaya-i balantlarn kurmaya altmz halde, ana sentezi zden kardmz ve bunu da gayet doal olarak olarak binyllardr uur altmza bastrm olduumuz iin yaptmz ararak tespit ettik. (Dr. H. Kvlcml, Komn Gc, s.190)
136
TERSNDEN KEMALZM
Hem de en gerici biiminin. Her dinin, yani st yapnn bir devimci bir de gerici dnemi vardr. En iyi bildiimiz slam tarihini rnek alrsak, Muhammet veya Ergin Halifeler devrinin slam ile, Uygarlklar ele geirmi ve kendisi bir uygarln styaps olmu, rnein Emeviler veya Abb asiler dneminin slam arasnda dalar kadar fark vardr. Biri de vrimci dieri gericidir. Burjuvazinin dini de, ilk ortaya kt zaman, devrimci dnemini yaarken, dini zel diye tanmlayarak, ulusu tanmlarken yurttalk haklarna dayanrken, yani ulusu dile, soya, etniye, kltre, tar ihe gre tanmlamazken; gericiletii dnemde, ulusu giderek soya, dine, dile, etniye, kana, rka, kltre gre tanmlamaya balar. Marksizm balangta Demokratik Cumhuriyet biiminde ifades ini bulan asgari programla bu modern toplumun devrimci d neminin dinini savunurken, bir din ve ulus teorisi olmadndan, modern to plumun dininin ve ulusuluun kendisini hi sorgulayamadndan, yani bir teorisi olmadndan, zamanla kendi znel niyetlerinin aks ine bu dinin en gerici biiminin bir savunucusu olur. Bu en ak ifadesini, Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk denen ilkede bulur. Bu ilke, egemen ulusun sosyalistlerince savunulduunda, politik olarak egemen ulusun veya devletin basksna kar ilerici bir anlam tamakla birlikte, ulusun neye gre tanmland sorusuna cevap vermedii iin, giderek ideolojik olarak bizzat kana; dile, soya, dine gre tanmlanm ulusuluu desteklemek olur. Yaplan artk ulusun tanmndan dil, din, soy, rk, etninin dlanarak, di lsel, dinsel, etnik, kltrel, rksal baskya son verilmesi; yani burjuvazinin devrimci dneminin dininin anlaynn savunusu deil, ger ici dneminin anlaynn savunusudur. Bylece, Marksistler modern toplumun dininin doutaki devrimci biiminin, demokratik ve cu mhuriyeti biiminin deil, en gerici biiminin savunucular haline gelirler. Kvlcml, Troki ve Lenin gibi byk Marksistler bile, bala ngtaki gnahn bu lanetinden kurtulamazlar. rnein, Kvlcml, Dinin Trk Toplumuna Etkileri diye kitap yazar. Kitabn konusu yzlerce yl nceki amanizm, slamiyet gibi
137
dinler olmasna ramen ve o zamanlar bu gn anladmz anlamda Trk diye bir ey olmamasna ramen, bu Trk deyii, btnyle ulusuluun yaratt tarihin bir rn olmasna ramen, bunu old uu gibi kabul ederek, Trk Toplumundan sz etmekte hibir sorun grmez. Devrimci dnemin ulusuluu bir tarihe gereksinim duymuyordu. lk ulusun, Amerikann bir tarihe ihtiyac yoktu bir ulus olmak iin, bir etnie, bir dile vs. ihtiyac olmad gibi. Fransz devrimi, Fransz ulusunun kklerini Frank krallnn tar ihinde deil devrimde ve devrim gnlerinde buluyordu. Ulus, tarihe kar olarak ortaya kmt. Ama gerici dnemin etniye, dile, soya, kana dayanan ulusuluu, tarihi de uluslarn tarihi haline getirmitir. Ve ite, Kvlcml gibi bir Marksist bile, niyeti ne olursa olsun, hatta Trk derken, ilkel sosyalizmi, Komn kastetsin, tarihe bu gerici ulusuluun yaratt tar ihin kavramlaryla bakmakta, o tarihte bir yanda din bir yanda Trkler grmektedir. Yani uluslar ve onlarn tarih boyunca farkl dinleri trnde bir tarih tasavvurunu farkna varmadan savunmaktadr. Halbuki, din var ise, bu ister amanizm ister slam olsun, ulus yoktu. Ulus varsa din yoktu. Yani din ve Trk Toplumu bir arada ayr eyler, karlkl iliki iindeki eyler olamazd. nk Trk Toplumunun kendisi bir dindi. Dinin Trk Toplumuna Etkisi, dinin dine etkisi veya modern topumun din dediinin, modern toplumun dinine etkisi anlamna gelebilirdi. Elbette bu da nemli bir inceleme konusudur ama onun ele ald bu deildi ve b unu anlayamyordu. Hasl modern toplumun dininin bir teorisinin olmamas, onun k apitalizm ncesi toplumun dininin ne olduunu anlamasn da engell iyor ve bu kanaldan Marksizm, burjuva ideoloj isi tarafndan teslim alnyor; modern toplumun dinin en gerici biimlerinin bir savunuc usuna dnyor ve tm yaratcln yitiriyordu. Beikinin din bir inantr szlerine hibir Marksistten itiraz gelmemesinin nedeni de buydu. nk onlar da aslnda Beikinin
138
TERSNDEN KEMALZM
savunduunu, modern toplumun dininin gerici bir biimini savun uyorlard. Kvlcml bunun trajik sonularndan sadece biriydi. Frankfurt Okulu: Aklcln Akldl imdiye kadar, kimi zaman ulusuluk modern toplumun dinidir dedik, kimi yerde ayni ierii ulusuluun zn de aarak, modern toplumun dini, politik olann ulusal olana gre tanmlanmasdr dedik; ya da ayni eyi deiik bir ekilde ifade ederek: modern toplumun dini ulusuluk ise tanrs ulustur dedik. Modern toplumun dini, dinin inan olarak, zel olarak tan mlanmasdr dedik; veya ayni z deiik bir ekilde ifade ederek: modern toplumun dini, kapitalizm ncesi toplumun dinini (styapsn), inan diyerek politik alandan dlamaktr dedik. Modern toplumun dini daha ok kardr dedik veya halkn deyisiyle dini para, Allah kardr dedik. Ya da btn bu farkl tanmlarn ban gstermek iin: Modern toplumun dini, ekonomik, politik ve zel diye yaplan politik, ideol ojik ve hukuki ayrmn kendisidir dedik. Btn bu farkl gibi grnen tanmlarn hepsi, aslnda ayni eyin farkl bir yanna vurgu yapar ve bu ifade edilen farkl yanlar, o ifade edilmemii de ierirler. yle bir analoji aklayc olabilir. rnein, insan sosyal hayva ndr, insan alet yapan hayvandr, insan glen hayvandr, insan dnen hayvandr, insan konuan hayvandr gibi tanmlardan birinin ku llanlmas bile, ifade edilmemi olmalarna ramen dierlerini var s ayar. nsanin btn bu nitelikleri birbirinden ayrlamaz. Biri varsa zorunlu olarak dierleri de var olur. nsan sosyal bir hayvansa, ayni zamanda konuan bir hayvan, dolaysyla dnen bir hayvan, dol aysyla glen bir hayvan vs. olmak zorundadr. Tpk bir canl memeli ise onun ayni zamanda omurgal bir hayvan, scak kanl bir hayvan, yavrusunu douran bir hayvan olmas gibi.
139
Benzer ekilde kah birini, kah dieri kullanlan bu tanmlarn t emelinde de, kapitalizmde art deerin bizzat retim surecinin iinde gereklemesi, ekonomi d cebire gerek duymamas bulunur. Modern retimin bu zellii, politik, ekonomik ve zel ayrmn m mkn ve gerekli klmaktadr. Dier yandan, bu art deeri reten met ann, yani is gcnn kullanm deeri ile onun fiziki veya moral ze llikleri arasnda bir iliki olmamas da dini, etniyi, soyu, politika d, zel olarak tanmlamay mmkn klmaktadr. Denebilir ki, bu ze llikler onun ekirdeindeki DNA moleklleri gibidir. Modern topl umun dini olarak sralanan tanmlar ise, bu DNAnn sentezledii pr oteinlerdir. rnein kapitalizm ncesinde, ekonomi d cebir olmadan art rne el koyulamayacandan, zel, politik ve ekonomik gibi bir ayrm ne mmkndr ne gereklidir. Dolaysyla bu DNAnn rettii proteinler de kapitalizm ncesi toplumun, bunlar ayrmayan ve ayrmas mmkn olmayan dinidir. O dinde her ey ayni ilkeye tabidir80.
80
Burada, can alc olan, herkesin ve dolaysyla Marksizmin de ipin ucu kard yer, modern toplumun dininin yapt bu ayrmn, yani zel, politik ve ekonomik ayrmnn, sosyolojik, dolaysyla analitik bir ayrm olmad, bunun ideolojik, politik bir ayrm olduudur. Ekonomik, politik, zel diye ideolojik, politik veya hukuki bakmdan ayrlanlar sosyolojik olarak birbirinden ayrlmad, bir btn olduu, ayrlamayaca iin, modern toplumun ideolojisinde ayrlmaktadrlar. Bu ideolojik olarak ayrn kendisi, ayrlmazln bir ifadesidir. Zaten modern toplumun dinine ilikin o farkl tanmlarmz bu sosyolojik ayrlmazl yanstrlar ve vurgularlar; bu ayrmn sosyolojik bir ayrm olmadn vurgulayp onun ideolojik karakterini vurgularlar. Ama bu ayrm sosyolojik bir ayrm gibi ele aldnz an, farkna varmadan modern toplumun dininin bilinsiz bir taraftar ve savunucusu haline gelirsiniz. Marksizmin bana gelen tam tamna budur. Dini hep zele ilikin, kiisele ilikin tanmlamas, bir ideoloji olarak ele almas; politik olann ulusal olana gre tanmlamasn sorgulamay ve buna kar kmay aklndan bile geirmemesi, ekonomik, politik ve zel ayrmnn kendisini sorgulamamas, btn bunlar, sonunda onu bizzat modern toplumun dininin bir savunucusu haline dndrmtr. Marksizm veya ii hareketi, hibir zaman bu dinin kendisini tmyle eletiremedii iin, eletirisi sadece ekonomik temelle snrl olduu iin, kara dayanma ilkesiyle snrl olduu iin, program sadece meta retimini ortadan kaldrmay hedefledii iin, bu din iinde heretik bir muhalefet olarak kalmtr. i hareketinin, bu dinin tesinde baka bir din; yani baka bir styap tasavvuru ve program olmamtr. Sonunda, bizzat o eletirel zn de yitirerek, onun en gerici biimine teslim olmutur.
140
TERSNDEN KEMALZM
Bu nedenle, modern toplumun dini, yukardaki tanmlarn yani sra, aklclk olarak da tanmlanabilir. Modern toplumun tanrs akl, dini aklclktr . Bu tanm da en azndan dier tanmlar kadar dorudur, ayni gerein baka bir ynne vurgudur. Dier bir ifade yle, ekonomik, politik, zel ayrmnn kendisi aklclk diye de tan mlanabilir. Ama nasl, dini bu toplumun dininin dine ykledii anlamla ele almak bizi bu dinin bilinsiz bir savunucusu yaparsa; nasl politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulamayp, ulusuluk d iye belli bir ulusun karlarna gre hareket etmeyi eletirdiimizde, yani Enternasyonalist olduumuzda, politik olann ulusal olana g re belirlenmesini kabul ettiimiz iin, bir ulusu olmaktan kamaz ve bu ulusulukla dininin bilinsiz bir savunucusu olursak; ayni ekilde, bu akl dininin akla ykledii anlam ve tanm kabul ettiimizde de farkna varmadan yine bu dinin bir savunucusu ve taraftar oluruz. Yani bu dinin akl kavramna ykledii anlamn kendisi bizzat bu dindir. Akl, bilimi bu dinin akla ykledii anlamda kabul edip ku llandnz andan itibaren, bu dinin bilinsiz bir savunucususunuzdur. Bu dinde akln ilevi, bu dinin akl dln gizlemektir . Yani, politiin ulusa, ekonominin kara gre ekillenmesini; var olua, hayatin anlamna ilikin, tm to pluma ilikin en temel sorunlarn da zel denerek politik alann dna itilmesini, toplumsal hayatin ilkeleri olmaktan karlmasn, bu korkun akl dl akli gstermektir. Descartesten Kanta btn byk filozoflarn yapt ve yapmaya alt budur. Bu nedenle onlara bu modern dinin pe ygamberleri de denebilir81.
81
Elbette bu akl dini ilk knda, tpk kapitalizm ncesinin btn dinleri gibi bir nesnel akl fikrinden yola kyordu. Akl, nesnel akl olarak Tanrnn yerine koyuluyordu. Ama ksa bir zaman sonra bu akln yerini, znel akl arasal akl alr ve amacn kendisi ortadan kaybolur. Frankfurt Okulunun esas byk katks bu akl tutulmasn vurgulama ve gstermesinde toplanr. Nesnel Akl ve znel ya da arasal akl fark, bir bakma modern toplumun dininin iki farkl aamasna karlk der; tpk insan ve yurtta haklarna dayanan bir ulusuluk ile dile, dine, etniye dayanan bir ulusuluk gibi.
141
Bu dinin akla ykledii anlam ise sudur: hayatin anlam, doru, iyi, niye varz, doru ve insanca bir hayat nedir gibi sorular aklin d eil inancn konusudurlar. Akl o andan itibaren amac deil arac ta rtr. Amacn kendisi akla yasaklanmtr. ste bu arasal akl, akl olarak kabul ettiiniz andan itibaren, yani bir rasyonalist olduunuz andan itibaren, yine bu dinin bilinsiz bir savunucusu olursunuz. Frankfurt Okulunun gstermeye alt budur82. Ama bir din, do82
(...) Ama akla ygun davranlar sonuta mmkn klan kuvvet, zgl ierik ne olursa olsun, snflandrma, karsama ve tmdengelme yeteneidir: dnme aygtnn soyut ileyii. Bu tr akla, znel akl ad verilebilir; esas olarak, aralar ve amalarla ilgilidir; az ok batan kabul edilmi amalara ulamak iin seilen aralarn yeterli olup olmad zerinde durur. Amalarn kendilerinin de akla uygun olup olmad sorusunu br yana brakmtr. Amalarla ilgilenecek olduunda da, daha batan, bunlarn da znel anlamda akla ygun olduunu, yani znenin varln (bu, bireyin varl da olabilir, bireyin hayatnn bal olduu topluluun varl da) srdrlmesine hizmet ettiklerini kabul eder. Bir hedefin herhangi bir znel kazan ya da kardan bamsz olarak, kendi bana tadn sezdiimiz erdemleriyle akla uygun olabilecei dncesi, znel akla tmyle yabancdr; en yakn faydac deerlerin tesine geip, kendini toplumsal dzenin btnyle lgili dncelere adadnda bile byledir bu. Bu akl tanm ne kadar masum ya da yzeysel grnrse grensen, bat dncesinde son yzyllarda meydana gelen derin bir deimenin belirtisidir. nk uzun bir sre boyunca, akl konusunda, bunun tam kart olan bir gr geerliydi. Bu gr akl yalnz bireyin zihninde deil, nesnel dnyada da, yani insanlararas ve snflar aras ilikilerde, toplumsal kurumlarda, doada ve doann grnlerinde de var olan bir kuvvet olarak gryordu. Platnun ve Aristotelesin felsefeleri, skolastik dnce ve Alman idealizmi gibi byk felsefi sistemler, rnesnel bir akl teorisi zerine kurulmutu. Bu gr, insan ve amalar da iinde olmak zere btn varlklar kapsayan bir sistem ya da hiyerari oluturmay amalyordu. Bir insann hayatnn akla uygunluk derecesini belirleyen, bu btnlkle arasndaki uyumdu. Bireysel dnce ve davranlarn lt, sadecea insan ve amalar deil, bu btnn nesnel yaps olacakt. Bu akl kavram, znel akl darda brakmyor, ama onu evrensel bir rasyonalliin ksmi , snrl bir ifadsi oarak gryordu. Her eyin lt, bu evrensel rasyonllikten karlmalyd. Arlk aralarda deil, amalardayd. (Max Horkheimer, Akl Tutulmas, s.55-56,) Burada unu not etmek gerekiyor. Sadece Felsefi Sistemler deil, btn dinler de byledir. Felsefenin yapt sadece bu gelenei srdrmektir. Ama tabii Alman felsefe geleneinin ocuu olan Frankfurt Okulu, olduka eorosentrik bir yaklamla bunu bir felsefi gelenek sorunu olarak ve Bat dncesindeki bir krlma gibi gryor. Halbuki bu zellik btn kapitalizm ncesi dncenin temel gizli varsaymdr. Allah tam da bu ayrlmazln bir ifadesidir. Krlma kapitalizm ncesi arasndadr. Keza sorunu felsefi bir sorun olarak grd iin, bunun tm styapnn rgtlenmesine ilikin karakterini grmyor ve dolaysyla niin byle bir ayrma gidildii sorusunu sormuyor. Bu sorula-
142
TERSNDEN KEMALZM
laysyla styaplar teorisi olmadn bilmedii iin, bunun aslnda bu toplumun dininin bir eletirisi olduunu gremez. Tm styapya ilikin bir sorunu ideolojik bir sorun gibi kavrar. nk kndisi de h ala dinin bir ideoloji olduu eklndeki brjuva dncesine prangelerle baldr. Kvlcml gibi, bunun modern toplumun dini olduunu, tmyle styap olduunu gremez. Kvlcml, modern toplumun dininin, akl d, inan dediklerinin, yani antik toplumlarn dininin, aslnda ne kadar akli olduu noktasna varyor, bu toplumun dininin din hakkndaki ideolojisinin eperlerini zorluyor ama bir turlu onun dna kamyordu. Kvlcmlnn tarihte yaptn felsefede, tersinden Frankfurt Okulu yapar. Bu toplumun dininin, yani aklclnn nasl akl d old uunu, nasl akl dna vardn gsterir. Bu toplumun aklcl arasal bir akldr; zsel deil. nsan hayatinin, toplumsal hayatn nasl daha doru bir hayat olabilecei sorusunu sormamaktadr. Hayatn kendisi akl dna atlmaktadr. Bu akl dna dm hayat iinde aklc bir hayat olamaz. (Yanl bir hayat iinde doru bir yaam olamaz Adorno) Bu akl dini batan ayaa akl ddr. Bir yandan dinlere, akl d der, sonra en temel sorular da akl dna atar. Ama bylece, dinleri, yani akl d, inan dediklerini, en temel sorunun cevabyla gre vlendirmi olur. Gya akl dinidir, aslnda akl d dediklerini insan hayatna anlam vermekle grevlendirir. Bylece fiilen, kendini inkar ederek akl dna varr. Sadece bu kadar deil. Akl dna att dinlere akln cevap vermesi gereken grevi ykler ama bu dinleri tam anlamyla zel olarak, yani politik ve ekonomik eyleme ya da dzene yn vermemesi ger ern cevab kapitalist retimin ok temel nitelii, ekonomi d cebire gerek brakmayan smr zellinde bulunabilir. Dolaysyla nesnel akldan znel akla gei ile ekonomi, politik ve zel ayrm arasndaki ilikiyi gremiyor ve eletiri buradan giderek sadece felsefi bir dzeyde kalyor ve politik bir programa dnemiyor. Dinin eletirisi, (yani burjuvazinin dininin eletirisi) bir yntemin, bir anlayn, bir ideolojinin, bir felsefenin eletirisi olarak kalyor. Zaten bunu asayd, bu ayrmn kendisini ve politiin ulusal olana gre tanmlanmasn, yani ulusuluu, bu dinin dier vechelerini de; bir styap olarak onun tamamn da sorgulard.
143
ken olarak tanmlayarak kendi ekonomk ve politik dzeninin kurar. Bylece, sosyal hayvan olan insan, toplum yarat ve toplumu yaratm insan, toplum d olarak akli olmaya zorlanr. Politikann ul usal olana gre, ekonominin kara gre tanmland bir toplumda, bunlardan bamsz akli bir hayat mmkn olabilirmi gibi. Bu toplumun ekonomisi kar, politikas ulus ilkesine gre dzenlenir. Yani retimin ve toplumsal yasamn dzenlenmesinde, eski calarn dinleri kadar olsun, toplumsal olann, insanlar iin doru ve iyi olann ne olduunun sorulmas ve gzetilmesi yoktur. Bylece tanrs akl, dini aklclk olan modern toplumun dini; akli da aklcl da yok eder ve akl dna varr. Akl dini, kar ve ulus tanrlarna to plumsal olan teslim eder. Toplumsalln bu akl dlnn kurbanl arna da bireysel olarak, din dedii, politik ve toplumsal alanda n uzaklatrarak, zele ait dedii ilac sunar. Ama bu dinin ayni zamanda aslnda akl d olduunu syleyen kendisidir. Yani sadece toplumu akl dna gre, ulus ve kara gre rgtlemez, o akl dnn sonul arna kar nerdii are de akl d dediidir. nan dedii dindir. Bylece bu gnk toplumun akl dl, ancak en akl dn i nsanin yzne bir tokat gibi a rpan sama biimlerde verilebilir hale gelir. Aslnda modern sanat, Kafkadan Beckete, tam tamna da b udur. Halbuki kapitalizm ncesindeki btn dinler, doru veya yanl, doru bir hayat nedir sorusunu sorup bu soruya bir cevap verebil iyorlard83. Kapitalizm ncesinde, en akl d gibi grnen, en sama
83
Kapitalizm ncesi tm styaplar ya da dinler bir Nesnel Akl kavrayna dayanrlar. ster Komnn dini veya styaps olan amanlk gz nne getirilsin, ister tek ya da ok tanrl uygarlk dinleri, styaplar. amanln tm varlklar kaplayan ruhlar ve onlarn ilikileri; tek tanrl dinlerin tanrs, bizzat o nesnel akln kendisidir. Bu bakmdan, modern toplumun dininin, akl dininin, akl d, bo inan diye damgalad dinler, aslnda son derece akli bir ekirdee sahiptirler. Burjuva aklndan farkl olarak diyalektik akln grevi, burjuva aklnn akld dediinin bu akli zn; burjuva aklnn akli olmayan zn gstermektir. Bu iliki yle bir paralellikle daha iyi klanabilir. Daha nceleri bir ok kere, burjuvazinin, kapitalizm ncesinin styaps olan dinleri zel, politika d alana attn ve sosyalizmin ya da ii snfnn da, burjuvazinin dinine ayn eyi yapmas gerektiini; onun politik olan belirlemekte kulland ulusal olan, btnyle zel, politika d ala-
144
TERSNDEN KEMALZM
gibi grnen cevap bile aslnda son derece aklidir. Bilimin grevi bu akl d denendeki akli olan; bu kendinden ncekileri akl d olarak niteleyip akli olduunu syleyenin akl dln ortaya ka rmaktr bir bakma. Farkl hareket noktalarndan Kvlcml ve Eletirel Teorinin yaptklar bir ynyle budur. Burjuvazinin akl dini, kendinden nceki dnleri kl d gstermeyi ok ince bir hileyle yapar. Sosyolojik olarak ele alnmas gereken s orunlar, epistemolojik veya metodolojik bir sorunmu gibi ele alarak metodolojik olarak bir hile yapar. rnein Allah ele alalm. Allah, rasyonalizme gre, deneyle k antlanamaz. Akl ddr, inana ilikindir denir. Ama burada inan a slnda, hukuki, zele ilikin anlamnda iken, birden bire, epistemolojik olarak ele alnmaya balanverir. Siyasi bir sorun, sanki ortadaki epistemolojik bir sorunmu gibi tanmlanmaya ve tartlmaya balanr. Ama bunu yapabilmek iin, Allahn ne olduunu, sosyolojik olarak tartmaz, Allahn ne olduunu Allaha inananlarn dedikl erinden hareketle tartmaya baslar. Aslnda yapt teolojik bir ta r-
na atmas gerektiini yazmtk. Rasyonalizm karsnda da Nasyonalizmin paraleli davranmak gerekir. Burjuvazi nasl, kapitalizm ncesinin, nesnel bir akla dayanan ve znde son derece rasyonel bir ekirdei olan btn dinlerini nasl, akl d, bo inan olarak damgalad ise, diyalektik akl ya da ii snf veya sosyalizmn de, burjuvazinin bu dininin kendi akl dln, bo inan niteliini gstermek; hatta bunu yaparken, bu dinin akl d veya bo inan diyerek damgaladklarnn son derece rasyonel b.ir ekirdekleri olduunu gstermek zorundadr . Bylece bo inanlara kar ideolojik mcadelenin hedefi ve ierii, imdiye kadar allm olann tam tersine dnmektedir. O btn oklarn, modern toplumun dininin irrasyonel ve bo inan karakterini gstermeye yneltmek; yani ekonomik, politik, zel ayrmnn kendisine; zelin, yani hayatn anlam ve ahlakn akl d bo inan denenlere havale edilmesine; politik olann ulusal olanla belirlenmesine; ekonominin kara gre belirlenmesine yneltmek zorundadr. Modern toplumun dini olan aklclk, elbet douunda tam da bu biim iinde domu olmasna ve Nesnel Akl olarak tanrnn ya da ruhlarn yerine akl geirmi olmasna ramen, tam da bunu yaparken, hayatn anlamn ve amacn zel olana, politika d olana atmas, ve bu atn kendisini bir akl dini olarak tanmlamas, kendi ipini ekmesi olmutur. Ama, akl d denerek zele edilmi dinlere terk edilince akla kalan sadece, her hangi bir ama iin seilen yollar ve yntemler olur.
145
tmadr, bu teolojik tartmann sonularn metodolojik ve politik sonular gibi, sosyolojik sonular gibi koyar84. Halbuki, rnein Allah, Kvlcmlnn yapt gibi, Allaha inananlarn onun hakkndaki tasvirleriyle deil, gerek tarihsel ve to plumsal anlam ile ele alndnda, epistemolojik veya teolojik deil sosyolojik bir kategori olarak ele alndnda, yani doa ve toplum yasalarnn soyut ve genel ifadesi olarak ele alndnda; yani nesnel akl olarak ele alndnda, Allahn var ve kantlanabilir olduu o rtaya kar. Allahn var olduunun kant mucizeler deil, bizzat u doa ve toplumdur, onun gidiidir. Allah zaten bu gidisin genel yas alar deil midir? nsan tarihsel ve toplumsal ocukluu iinde ona yle demektedir. Bylece akl d, inan olarak tanmlanan, gerek eletirel bak asndan akli olarak ortaya kar. Ve bu bak asndan, modern toplumun kendini akli olarak gren dini ise, tam terine akl d olarak, hurafe olarak ortaya kar. rnein, daha ok kar iin retim, daha ok kar salayan ynte mlerin kendisi pek ala arasal akl bakmndan aklc olabilir ama bu daha ok karn neresi aklcdr? Modern toplum, politik olan, yani devleti ulusal olana gre rgtlemekte ve dzenlemektedir. Peki, ulusal olann neresi aklcdr. Bir ulustan olmak nedir? Niin dier insanlar dlanmaktadr? Ulusal kar iin olann insanln karyla ne ilgisi vardr? Btn bu sorularn cevabi aslnda hayrdr. Yani Marksizm aslnda Frankfurt Okulu, Kvlcml gibiler araclyla muazzam bir par adigma deiiminin kenarna gelmitir. Akl dini akl d olarak; bu akl dininin akl d diyerek, inan gettosuna tktklar son derece a kli olarak oraya kmaktadr. Atlmas gereken artk kk bir admdr. Sadece her eyin deiik bir k altnda grlmesi, dinin aslnda kapitalizm ncesinin tm st yaps olduu; modern toplumdaki dini zel, politii ulusal olarak ayrma ve tanmlamann da modern toplumun dini olduunu grmek
84
Yani birinci blmde gsterilen Beikinin kabaca yaptklar, aslnda ok daha ince biimde, burjuvaznin dinince de yaplr.
146
TERSNDEN KEMALZM
yetecektir. Aydnlanmann safralarndan kurtulan bu sosyoloji, hzla ykselebilecektir. Ne var ki, btn bu abalar, dnya ii hareketince, Marksistlerce bilinmez kalr. Dolaysyla ne ulus ne din teorilerinde burjuvazinin dininin dna klamaz. Hatta, ii hareketi ve ona egemen partiler, modern toplumun dininin en gerici biimi tarafndan fetih edilip onun savunucular haline gelirler. Elbet bunda Marksizm'in ve sosyalist hareketin, giderek kyl lkelere ve giderek daha kyl bir kitleye doru kaynn belirleyici etkileri vardr. Kyllk, tpk eski an gebe barbarlar gibi, baka bir uygarlk kuramazd, dolaysyla burjuvazinin dini karssnda ondan daha gelikin baka bir din de, yani baka bir uygarlk veya styapy programlatramazd. Bu nedenle en fazla olaca, bu var olan uygarlk tarafndan fetih edilmek veya onun iinde bir radikal muhalefet ya da heretik mezhep olmaktan teye gidemezdi. Bylece Marksist dnce ile ve Marksizme Dayanma iddial sosyal hareketler zt ynde bir evrim geirirler. Batda dncede, Frankfurt Okulu veya Kvlcml gibilerin a hsnda, Marksizmin iindeki aydnlanma kalntlarndan kurtulmaya, onlar giderek daha bilince karmaya doru bir teorik eilim gelii rken; Douya doru yaylan sosyalist harekette, giderek bu dinden daha fazla etkilenme, hatta giderek bu dinin en gerici biiminin etkisi altna girme ynnde bir eilim grlr. Ama Batdaki Marksist dncede, modern toplumun dini tarafndan fethin yolunu aan Lenin, Tro ki, Luksemburg gibiler olur. Din karsnda, burjuvazinin dininin, dini zel bir sorun olarak gren programndan teye gidemeyen ve Ulus sorunuyla dorudan yzl een bu Marksistler, farkna varmadan, modern toplumun dinin en gerici biimlerinin karsnda bile ses karamaz hale gelirler. Onlar Marksizmin douunda bulunan gnah, yani aydnlanma kalntl arnn zellikle ulusulua ilikin olann bytp, Marksizm'in gid erek bu toplumun dininin en gerici biimlerinin savunucusu haline gelmesinin yolunu aarlar.
147
Burjuvazinin Dininin (Ulusuluun) ki Aamas Dinlerin bir devrimci bir de gerici olduu dnemler vardr. Burada gericilik ve ilericilik derken, o dinin kendisinin ayn kalmakla birli kte, koullarn deimesine ayak uyduramayp gerici bir ilev grmesini kastetmiyoruz. Hayr, burada kastettiimiz o dinin kendisinde yaanan gericilemedir. Yani o dinin ilk ortaya kndaki kurtuluu ve eitliki hedef ve kabullerin terkidir. rnek olarak daha iyi bildiimiz slam dininde bu iki farkl dnemi karlatralm. Muhammet veya Ergin halifeler zamannda, btn Mslmanlar silahldr; cami, Mslmanlarn toplanp karar aldklar, halifelerin Mslmanlara hesap verdikleri demokratik bir meclis gibidir. En sradan Mslman kp, rnein halife mere, sen hrszsn der. O da aksini kantlamaya alr cemaatin iinde. Silahl zel adamlarna, bana hakaret etti vurun kellesini diyemez. Ne byle silahl adamlar vardr ne de henz Mslmanlar silahsz klnmtr. Allah doa ve toplumun yasalarn ifade eden bir soyutlamadr. Bir de, medeniyetleri ele geirdikten ve de medeniyet tarafndan ele geirildikten sonra, Muaviye ile balayan ve btn slam uyga rlklar boyunca srp bu gne kadar gelen slamiyeti gz nne getirelim85. Halife, silahl adamlardan oluan bir devlet cihaznn badr. Buna karlk, Mslmanlar silahszdr. Halife seilmez, soydan geer. Halifeye hesap sormak ne kelime, kimsenin byle bir ey a klndan bile geemez olur. Tm demokrasi yok olmutur. Cami, btn temsili ve demokratik ilevini kaybetmi, devlete egemen olanlarn karlarnn ve dogmalarn Allah adna insanlara tekrarland yer olmutur; demokrasinin deil, demokrasiyi yok etmenin, insanlar
85
Elbette burada kolaylk olsun diye byle bir basitletirmeye gidiyoruz. Tarihte ok daha karmak bir gidi sz konusudur. rnein Ouzlarn Mslmanlamas ve slam uygarln ele geirmesi, komn geleneklerinin yeniden canlanmas, Muhammet dnemi Mslmanlna geri dn gibi bir etki yapar. Ama onun kendisi de Mslmanln yaad uygarlama ve gericileme srecini yaar.
148
TERSNDEN KEMALZM
Allah diye yeryz efendilerine kulluk yaptrmann bir arac olmutur. Allah, doa ve toplumun yasalar deildir artk, mutlak egemen devletin, yani snf egemenliinin, bezirganln sembol ve hizmetindedir. Bu iki slamiyet birbirine galaksiler kadar uzaktr. Benzeri btn tarihte grlr. Hristiyanln kaderi de daha farkl olmamtr. Bu rjuvazinin dini de, yani aklclk veya ulusuluk da, benzer bir de iim geirir. Bu deiim, devrimci ve demokratik bir ulusuluktan, insan haklarna ve yurttala dayanan bir ulusuluktan dile, soya, rka, dine, etniye dayanan bir ulusulua; demokratik bir devlet rg tlenmesinden, demokrasinin budanmasna; nesnel akldan znel ya da arasal akla; aydnlanma ve ncesi filozoflarn rasyonalizminden p ozitivizme doru evrimde grlebilir. Burjuvazinin dininin ilk devrimci biiminde, ulus yurttalarla t anmlanmaktadr. Yurttalar ise bu gn anlald anlamda, etni, dil veya soyla hibir iliki iinde deildir. Yurttalk insan haklar ve d ier insanlarla birlikte yaamann gerektirdii grevler ile tanmla nmaktadr. Dil, bir ulusu tanmlamann deil, halkn iradesini gere kletirmesinin, bilgiye ve bilime ulamasnn arac olarak grlr. D ini, cinsi, rk, soyu, siyasi gr ne olursa olsun insanlarn eit o lduklar, bunlarn politik bir anlamnn olmayaca sylenir. Bu n edenle, bu ilk uluslarda, bu ilk burjuva devrimlerinde, bu modern toplumun dininin ilk devletlerinde, dile, soya, ulusal tarihe hibir gnderme yoktur. Amerika ulusu, ayn soydan ve dilden ngilizlere kar sava iinde kurulur. Tarihi yoktur ulus olmak iin bir ulusal t arihi olmas gerektii fikri tasavvur bile edilemez86. Ulusun ayn soydan ve dilden olanlarca ya da tarihi olan uluslarca kurulabilecei gibi bir ulus anlay egemen olsayd, yani bu gn dnyada yaygn olan gr, Amerikan ulusu; yani dnyann bu ilk ulusu, hibir z aman var olamazd.
86
Bu tarihsiz ulus aslnda, tarihi en eski olan ulustur. Tarihi olan uluslarn hepsi, sonradan, ulusuluun gerici dneminde ortaya ktklarndan daha tarihsizdirler. rnein, tarihten nce bile var olduunu iddia adan Trk ulusu, topu topu 70 veya seksen yllk bir tarihe sahiptir. Tarihsiz Amerikan ulusu ise, 200 yl akn bir tarihe sahiptir.
149
Ayn durum Fransz Devriminde de grlr. Fransz Devrimi bir tarihe dayanmaz. O, tarihe kar gerekleir. Kendisi yine Franklarn soyundan gelen bir krala kar yaplan devrimde, ortak bir dil veya kkene gre yaplan tanmlamann bir anlam olamazd. Bu Fransz Devriminin ulusu oluturanlar iin setii szckte de grlr: Yurtta. Bu szck ne etnik ne dilsel ya da dinsel bir gnderme ve arm iermez. Sadece ayn toprak parasn, yurdu paylamaya bir gndermedir. Bu yurt da zgr komnlerin kendi iradeleriyle oluturduu bir birlik olarak anlaldndan, belli bir tarih, kltr vs. ile snrlar nceden belirlenmi bir yurdu ima etmez; yani bu g nknden tamamen farkl bir anlam ve ierie de sahiptir. Her hangi bir dile, dine, soya, tarihe, etniye dayanmadan ulusu yurttalkla tanmlama, yani insan haklar ile tanmlama, modern to plumun dininin, burjuvazinin dininin devrimci dnemidir. Btn bu zellikler bu modern dinin, akl dininin peygamberleri olan, Descartestan, Kanta kadar btn burjuvazinin devrimci ann filozoflarnda grlr. Hibiri kendini bir soy, dil veya bu gn anladmz anlamda bir ulusla tanmlamaz. Vatanlar yeryz, mi lletleri insanlktr87. Ama burjuvazinin ya da modern toplumun dini de, tpk antik tar ihin dinleri gibi deimeye, rnein Muaviye dnemi slam'na be n87
Modern toplumun dini de tpk kapitalizm ncesi toplumun dini gibi, tm styapy kapsar. Onun dnda var olu mmkn deildir. Nasl kapitalizm ncesinde dinsel olmayan hi bir ey olmaz ise, modern toplumun dininde de bu dinin dnda olan hi bir ey yoktur. Hatta kendi dnda olduun syledii ve inan olarak tanmlad dinler bile onun iindedir. nk eski toplumun dinlerinin zele ait olduu dncesi bizzat bu dinin bir kabuldr. Dinler bunu kabul ettiklerinde bu dinin bir unsuru haline gelirler. Romanclar bu dinin vaizleridir. Mzisyenler bu dinin ilahilerini yazarlar. Ressamlar bu dinin ikonalarn yaparlar. Nasl kapitalizm ncesinde dinsel olmayan hi bir resim bile mmkn deil iken, ayn ekilde bu dinde de dinsel olamayan hi bir ey mmkn deildir. Her hangi bir natrmort, ya da manzara resmi bile ister kbist ister ekspresyonist ister soyut stille yaplsn, bu dinin kabullerini gizli bir varsaym olarak iinde tar. Tpk eski toplumlardaki en din d gibi grnen saray hayatn anlatan minyatrlerin bile, o dinin insanlara verdii bak asn yanstmalar gibi. (Bu balamda Orhan Pamukun Benim Adm Krmz roman hatrlanabilir.) unu bir an bile akldan karmamak gerekiyor; laiklik, yani dinin inan sorunu olduu anlay bu dinin bir ilkesidir. Btn laik sanat da dolaysyla bu dinin erevesindedir.
150
TERSNDEN KEMALZM
zemeye balar. Peki kapitalizmde bu nasl olmaktadr ve niin o lmaktadr. Daha nce, sorunun, dil, din etni, soy, cins ayrmnn her trl p olitik anlamdan azade olmasnda deil, (nk bu i gcnn kull anm deerinin onun fiziksel zellikleriyle bir iliki iinde olmamasyla ilgiliydi) niin btn burjuva toplumlarnda byle olmadn aklamakta olduu sylenmiti. Yani sorun burjuvazinin niin ul usu, yani politik olan dile, dine, soya, etniye, kltre gre tanmlamad deildir; niye sonradan bunlara gre tanmlamaya baladdr. Burada burjuvazide, tpk toprak rant ve toprak sahipleri karsnda olduu gibi bir deiim grrz. Burjuvazi esas olarak, soyut t arihsel karlar bakmndan veya saf ekonomik bakmdan, toprak s ahiplerine rant haracn vermekten karl deildir. Yani topraklarn kamulatrlmas aslnda burjuvazinin bir talebidir ve radikal burjuvazi bu talebi ortaya koymutur. Ama somut tarihte, snf mcadel esinin sonucu olarak, snf kar, soyut ekonomik kar karsnda stn gelir ve ilere ve halka kar, burjuvazi, egemenliini korumak veya kurmak iin, toprak sahipleriyle i ve g birliine girip, onlara verecekleri destek karsnda rant haracn ve hatta politik iktidar vermeyi kuzu kuzu kabullenir. Benzeri bir deiim de ulusun tanmlanmasnda olur. Gerekten bir demokratik cumhuriyet olduunda, yani din, dil, etni, kltr, rk vs. politik olann dna koyulduunda ve bunlar iin gerek bir ei tlik olduunda, bu hem iilerin birlemesi iin ideal koullar yara tmaktadr, hem de byle devrimci ve demokratik bir ulusuluk iin harekete geen yoksullar sonra yeniden eski kovuklarna tkmak zor olmaktadr. Bu amaza burjuvazinin bulduu zmdr, dile, dine, soya, rka, kltre, tarihe dayanan ulusuluk. Bunun iin, burjuvazi gerici bir ulusulua geer, ulusu insan haklaryla deil, dile, soya , dine gre tanmlamaya balar; nsan haklarnn yerini uluslarn kad erini tayin hakk alr. Ancak belli bir ulustan, yani etniden, dilden, dinden, kltrden olabilenler bu haklardan yararlanabilirler demektir bu. Burjuvazinin, daha nce sava ierisinde olduu kapitalizm ncesinin devletlerine kar artk demokratik ve devrimci idealleri s a151
vunmasna gerek olmaz. Osmanl, Avusturya -Macaristan veya Rus mparatorlarna kar, Fransz Devrimi benzeri, insan haklaryla ve demokrasiyle tanmlanan bir hareket gereksizdir artk. Demokrasi ideallerinin yerini, toplum szlemelerinin yerini, tarihe gnderme yapmayan, aksine tarihe kar kan bu ulus anlaylarnn yerini; d ile, etniye, kltre, tarihe gre tanmlanm bir ulusuluk anlay a lmaya balar. Burjuvazinin dini artk gerici bir dindir88. Burjuvazi, demokrasi isteyip ezilen kitleleri silahla ndrp onlarla ittifak yaptnda, onlarn bunu ciddiye aldklarn ve mantk sonularna kadar gtrmeye niyetli olduklarn Fransz Devriminde g rmt. Demokratik Cumhuriyet, pekala ii snfnn iktidarnn da zgl bir biimi olabiliyordu. Hem iktidarn kendisine gemesini salayacak, hem de ezilenleri blp devrimci ve demokratik ideal ve gelenekleri unutturacak bir biim bulunmas gerekiyordu. Bu, dile, soya, kana, dine dayanan bir ulusuluk oldu. Bylece modern topl umun dininin o ksa sren devrimci biiminin yerini, bu gne kadar sren gerici biimi ald89. Ulus, artk yurttala ve insan haklarna gre deil, bir tarih, dil, soy ortaklna gre tanmlanmaktadr. Ulus artk zgr bireylerin bir toplumsal szlemesi deil, tarihten, soydan, dilden referans gster e88
Burjuvazi gericilemesine ramen, i hareketi bu eski ideallere ball srdrr. Bu nedenle bu dinin gerici biimine gidi de, Antik an dinlerindeki gibi, dz bir yol izlemez ve ok karmak bir sretir. i hareketinin demokratik karakterli kazanmlar, burjuvazinin dinine, antik uygarlklarda barbar aknlarnn, yani Komnn etkisinin ykseldii dnemlerinkine benzer bir genlik as etkisi yapar. 89 Bu deiim her alanda, rnein Mzikte bile grlebilir. Mozartn Trk Mar. Bu gn anladmz anlamda Trkler iin bir mar deil, Osmanlya onlar Trk dedii iin, Osmanl mziinin motiflerini kulland iin Trk Mardr. Yani bu gnk gibi bir anlam da yoktur Trk szcnn. Hibir etnik, bu gnk anlamyla ulusal gnderme iermez. Baka bir uygarln, baka bir mzik sisteminin baka seslerini, yeni insann yaam sevinci ve dnyaya baknn bir ifade arac olarak kullanmasdr. Yani modern toplumun dininin devrimci dneminin fikirlerinin ifadesinin aracdr. Orada, Osmanl mziinin motifleri, hi bir etnik veya bu gn anlald anlamda ulusal arm ve gnderme iermeden, teknik bir olanak olarak kullanlmaktadr. Halbuki, burjuva devrimlerinin douya doru kay, yani gerici milliyetiliin ykseliiyle birlikte, klasik mzik alann, Macar Rapsodileri, Slav Danslar, Finlandiyalar, Smetanann Moldavyalar kaplar.
152
TERSNDEN KEMALZM
bilenlerin yapabilecei bir szlemedir. Eski ulusuluk btn insanlar eittir diyordu, yeni ulusuluk, u dilden, u soydan, u ortak t arihten gelenler eit olabilirler demektedir90. Eitlik ancak uluslar arasnda olabilir demektedir. nsanlarn eitliinin yerini, her biri tarihe, dile, soya, dine, etniye veya kltre gre tanmlanm uluslarn ei tlii almaktadr. nsanlar ancak byle uluslarn birer yesi olarak ve onlar araclyla ve onlarn iinde eit olabilir denmekte dir. Bu dramatik dnm, ulusuluk dininin ilerici biiminden gerici biimine dnm, Orta Avrupada, yani ncelikle Almanyada ge rekleir. Bugn soya, dile dayanan Alman ve yurttala dayanan Fransz ulusuluu diye metafizik bir ekilde birbirinden ayrlan ulusuluklar, aslnda, modern toplumun dininin iki farkl aamasna karlk derler. Bunlar sadece iki farkl ulusuluk olarak tanmlamak, onlarn zn yok eder. Bu, Emeviler slam ile Asr Saadet slamnn, Mekke slam ile am slam olarak, iki farkl slam diye ele alnmasna benzer. Bunlarn zt karakterleri, birinin ilerici dierinin ger ici karakteri grlmez olur. Gericilii gizlemenin aracdr ve onu merulatrr. te, Marksizm tam da bu dnmn olduu dnemde, hatta bu deiimin ayak izleri zerinde ve bu deiime kar olarak doar. Komnist Manifestonun yazld gnler ayn zamanda, gerici ulu suluun da burjuvazinin dinine damgasn vurduu gnlerdir. Yani ulusun insan haklarna gre deil, dile, soya, tarihe gre tanmla nmaya balad gnlerdir. Marksizm burjuvazinin dininin devrimci dneminin ocuudur, dolaysyla onun ideallerini benimsemiti. Hangi dinden, dilden, soydan, kltrden, rktan, cinsten olursa olsun insanlarn eit o lduu, hi birinin bask altna alnmad bir toplumun sosyalizme gidiin n art olduun dnyordu. Bunun iin, bayrana her zaman iin asgari program olarak Demokratik Cumhuriyeti yazd. Yani burj u90
Demokratik Cumhuriyetin i hareketinin programndan kaybolmas ve bundan Uluslarn Kaderini Tayn Hakkna gei tam da bujruvazinin dininin devrimic dneminin programndan gerici dneminin programna gei, yani Burjuvazinin dininin en gerici biimi tarafndan Marksizmin ve i Harketinin teslim alnmas anlamna gelir.
153
vazinin bile pratik olarak hi bir yerde tam gerekletirmedii ve gerekletiremedii, dini, dili, soyu, kltr, rk, cinsi politik olamayan olarak tanmlamay, yani burjuvazinin dininin devrimci dneminin ilkesini yazd bayrana asgari program olarak. Ama Marksizm ayn zamanda, Almanyadaki ulusu dile, soya, etniye, kltre gre tanmlayan bu gerici milliyetiliin de izlerini tar. Bu milliyetiliin somut politik ifadeleriyle her zaman kar karya gelse de, bu milliyetiliin kendisini hibir zaman sorgul amay aklndan geirmedi. nk onlarca prenslie paralanm Almanyada burjuva devrimi Almanyann birlii, iaryla tan mlanyor Almanyann birlii ise; Alman denenlerin birlii olarak anlalyo rdu. Bunun iin siyasi birlikten nce bir Alman ulusu, bir Alman tar ihi yaratmak gerekiyordu. Alman ulusuluunun feodal prensler ka rsndaki bu nesnel ilerici niteliinden tr, onun gerici z, Marks ve Engelsin bile oklarnn hedefi olmad. Onlar, Alman Birliinin bir savunucusu oldular. Halbuki Alman birlii demek, Alman ulusu demekti ve Alman ulusu, Alman soyundan, kanndan, dilinden veya kltrnden olanlarn politik birlii anlamna geliyordu. Kendileri hibir zaman bir Alman ulususu, hatta bir Alman bile olmamalarna, ulussuz, kozmop olit sosyalistler olmalarna ve bununla vnmelerine ramen, belki de tam bu nedenle, hibir zaman bu elikiyi sorgulamak akllarndan gemedi. Elbette onlar Alman Birliini isterken, bunu Alman oldu klar iin, ulusu bir kaygyla deil, iilerin birliine giden yolun bu olduunu, sosyalizme bu yoldan daha iyi gidilebileceini dnd kleri iin istiyorlard. Ve bunu isterlerken dier etni, dil, kltrden olanlarn bask altna alnmasn akllarndan bile geirmiyorlard. Ama niyetler ne olursa olsun, kar kmayarak, nesnel olarak, ul usun dile, soya, dine gre tanmlanmasn da, yani bu gerici ulusuluu da desteklemi oluyorlard. Gerekten kendilerinin bununla kastettikleri, Alman dilinden ya da soyundan olanlarn oluturduu ulusun birlii deildir, yani etniye, dile dayanan bir ulusuluk deildir. Bu rnein, Engelsin
154
TERSNDEN KEMALZM
Erfurt Programnn Eletirisinde ok aktr91. Orada, bize lazm olan ey, tpk Fransz Devrimi dnemindeki gibi, komnlerin gn l91
"Birincisi. Mutlak olarak kesin olan bir ey varsa, o da, partimizin ve ii snfnn, egemen duruma, ancak demokratik cumhuriyet ekli altnda gelebilecekleridir. Hatta, demokratik cumhuriyet, Byk Fransz Devrimi rneinin gsterdii gibi, proletarya diktatrlnn zgl biimidir de. rnein Miquel'in yapt gibi, en iyi adamlarmzn bir imparatorun altnda bakan olmasnn akla sar bir ey olmad besbelli deil mi? Cumhuriyet istemini programa dorudan doruya koymak, hukuksal bakmdan olanaksz gibi grlmektedir, oysa bu, Fransa'da, Louis-Philippe zamannda yaplabildi, ve bugn de talya'da yaplmaktadr. Ama bugn Almanya'da aka cumhuriyeti bir parti programnn kaleme alnmasnn olanaksz oluu, bu lkede bar yoluyla bir cumhuriyet kurulabilecei, ve yalnzca cumhuriyet deil, bir komnist toplum yaratlabilecei hayalinin ne byk bir gaflet olduunu tantlar. Bununla birlikte, zorunluluk karsnda gene de cumhuriyet sorunu, susarak geilebilir. Ama bence programda yer almas gereken ve yer almas mmkn olan ey, btn iktidarn halk temsilcilerinin elinde toplanmas istemidir. Eer daha ileri gidilmek istenmiyorsa, imdilik, bu kadar yeterli olabilir. kincisi. Almanya'nn ulusal birliinin gerekletirilmesi. (sayfa 528) Bir yandan kk devletlere blnmeye son verilmelidir; - Bavyera'nn ve Wrtemberg'in zel haklar[262] devam ettii srece, rnein Thringen'in haritas bugnk yrekler acs durumunu koruduu srece, varn Alman toplumunu devrim yoluyla deitirin! te yandan zgl olarak Prusyal zihniyetin Almanya'y ezmesine son verilmesi iin, Prusya ortadan kalkmaldr ve zerk eyaletlere blnmelidir. Kk devletlere blnme, ve Prusya zihniyeti, ite Almanya'nn iine hapsedilmi bulunduu elikinin iki yn; bunlardan biri, tekini hakl gstermenin her zaman mazereti olacaktr. Bunun yerine ne konmal? Benim grme gre, proletarya, blnmez tek bir cumhuriyetten baka bir biimden yararlanamaz. Nitekim, Amerika Birleik Devletleri'nin o muazzam topraklar zerinde federatif cumhuriyet, Douda imdiden bir engel tekil etmeye balamakla birlikte, bugn de bir zorunluluktur. Byle bir ey, iki adada drt ulusun yaad ve tek bir parlamentoya karn, bugn bile hl ayr yasann yan yana uygulanmakta bulunduu ngiltere'de bir ilerleme olurdu. Kk svire'de federatif sistem, ancak bu lke, Avrupa devletler topluluu iinde tamamen pasif bir ye olmakla yetindii iin hogryle karlanabilir bir engel oluturmaktadr. Almanya iin, svire'ninkine benzer bir federalist rgtlenme, nemli bir gerileme olurdu. Federal bir devleti, btn halindeki devletten, iki nokta ayrt eder; birincisi, federasyonun yesi olan her devletin, her kantonun kendi medeni hukukuna ve ceza yasasna sahip bulunmas, kendi adli rgtlenmesine sahip bulunmasdr; ikincisi, halkn meclisi yannda, her kantonun, byk olsun, kk olsun, oyunu kullanabildii bir devletler temsilcileri meclisinin bulunmasdr. Ne mutlu ki, biz, birinci noktay am bulunuyoruz ve onu yeniden kabul ettirmek iin harekete geecek kadar safdil deiliz. kinci noktaya gelince, buna da federal konsey biiminde malik bulunmaktayz ve bu olmadan da yapabiliriz, - stelik bizim "federal devletimiz" daha imdiden merkezi tek devlete doru geii
155
l birliidir der. Ama btn bunlara ramen hibir zaman, Alman ulusuluunun bu karakterini de eletirmemilerdir. Tam anlamyla bir tutarszlk vardr. Yani gerici ulusuluun ulus tanm susularak kabul edilmektedir. Ortadaki elikili durumu grememektedirler. Bu eliki, zellikle Engelsin tarihsiz halklar (ki burada tarihsiz uluslar demek ister) kavramnda bile yansmasn bulur. Sanki, t arihi olan bir ulus varm ve tarihsizlik bir ulus iin olumsuz bir nit elikmi gibi koymaktadr sorunu Engels, Hegelden ald bu kavra mda. zetle, Marksizm esas olarak, burjuvazinin dininin devrimci d neminin ideallerini en radikal biimde savunduysa da, yani demokr atik bir cumhuriyetin en tutarl biiminin bir savunucusu oldu ysa da, iinde ulusun dile, soya, etniye gre bu tanmlamasna kar bir itiraz yneltmemenin elikisini tad. Alman ulusunun Almanla gre tanmlanmasna itiraz etmezle rken, tutarl demokratlar olarak Amerikan Savanda, gney eyale tlerinin, ulusu rka gre tanmlamasna kar en radikal sava da n eriyorlard. Ama bu radikal sava nerisinde bile, bunun ulusulukla, yani politik olann neye gre tanmlanacayla ilgili balanty gr emiyorlard. Kuzey-Gney savan sadece klelie kar bir sava, bir toprak dzeni iin sava olarak gryorlar; bunun ulusal kara kterini,
ifade etmektedir. Ve 1866'da ve 1870'te yukardan yaplm olan devrimi geriletmek bize dmez; tam tersine, biz, buna aadan bir hareketle (sayfa 529) gerekli tamamlamay ve iyiletirmeyi salamalyz. (Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798'de kurulmu olan imparatorluun imparatorsuz ekli olan bugnn Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil.[272] 1792'den 1798'e kadar her Fransz ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam zerk ynetimine sahip bulundu, bize de byle bir ey gerek. Byle bir zerklik nasl rgtlendirilebilir ve brokrasisiz nasl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti, bunun nasl olacan bize gsterdi; Avustralya, Kanada ve teki ngiliz kolonileri de bugn bize bunu gstermektedirler. Byle bir eyalet ve belediye zerklii, rnein kantonun konfederasyona gre pek bamsz bulunduu, ama bu bamszln, ileye (Bezirk) ve belediyeye kar da olabildii svire federalizminden ok daha zgrdr. Kanton hkmetleri, ile mlki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa ngilizce konuulan lkelerde byle bir ey yoktur, ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyal il ve hkmet mavirlerinden olduu gibi (Londrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalyz." http://www.kurtuluscephesi.com/marks/erfurt.html
156
TERSNDEN KEMALZM
bu savan aslnda ulusun neye gre tanmlanacana ilikin bir sava olduu anlamn gremiyorlard. Kuzey-Gney sava, aslnda, ilerici dnemin ulusuluunun gerici ulusulua kar son zaferi ve kuu lyd. Bu tam bir kr nokta oluturuyordu. Bu kr noktann metodolojik temelleri de, modern toplumun st yapsnn rgtlenmesinde zel, politik ve ekonomik ayrmnn ve politik olann ulusal olana gre t anmlanmasnn tayin edici, modern toplumun st yapsn belirleyici niteliini grememelerindeydi. Bunun ardnda da, kapitalizm ncesindeki toplumlarn styapsnn ne olduunun bilinmemesi, yani d inin ne olduunun bilinmemesi yatyordu. Bunun ardnda da bizzat dinin inan olduu, politik olmayan olduu yolundaki burjuvazinin dininin din kavray.. Bylece daire kapanyordu. Dolaysyla Marksizm aslnda, ancak burjuvazinin dini iinde gl bir heretik mezhep olabildi. O dinin iinde, o dinin devrimci dneminin ideallerini korumaya alan eitliki bir muhalefetti ama o dine kar baka bir uygarln dini olarak kendini koyamad. Hibir zaman programna, nasl olursa olsun politik olan ulusal olana gre tanmlanmasn reddetmeyi; ulusal olan kiisel bir sorun olarak koymay veya ekonomik, politik, zel ayrmn amay koyamad. Dolaysyla ayr bir din ars (styap projesi) olamad. Burjuvazinin diniyle byle kkten kopuamad iin de sonunda onun tarafndan, hem de en gerici biimleri tarafndan teslim alnd. zetle Marksizm bir yandan burjuvazinin dininin devrimci dn eminin ideallerini en son noktasna kadar savunuyordu, ama dier yandan, nesnel ilerici niteliine bakarak, bu dinin gerici biiminin ulusuluk anlayn ve ulus tanmn da hi eletirisiz kabul ediyo rdu. Marksizm gemisi bu delikten ald sularla batacaktr. Ve gemi bu sular daha doarken, Alman Birliinden sz etmenin gerici nitelii zerine bir tek sz etmemekle; tarihsiz halklar gibi, tam da en gerici ulusuluun kavramlarn iinde tamakla almaya balamt. En radikal olduu noktada bile, kendini a-nasyonalist olarak deil, enter-nasyonalist olarak tanmlad. Yani ulusal olanla politik olann akmasn reddedip bunun karsnda ulusal olan da dier dinler
157
gibi bir inan ve zel olarak tanmlamay hedeflemedi; yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesini kabul ederek kendi hedefini ifade etti. Bu bile Marksizmin sadece burjuvazinin dini iinde heretik bir mezhep olduunu, ama o dinin karsnda baka bir din, baka bir uygarlk tasavvuru olamadn gsterir. Burjuva devrimlerinin douya kayna paralel olarak burjuvazinin gerici milliyetilii de yayld. Bu burjuva hareketler, Rusya, Avu sturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl mparatorluu gibi antik ve gerici devletlerin egemenliine kar olduundan, nesnel bir iler icilikleri vard, ama bunlar ayn zamanda gerici bir milliyetiliin ifadesiydiler. nk artk ulus, belli bir dil, etni, tarih hatta dine gre tanmlanmaya balamt. Sosyalistler eer doru drst bir ulus teorisine sahip olsalar, bu gerici ulusuluklar nesnel ilerici sonular nedeniyle politik olarak desteklerken ayn zamanda bunlarn ulusu, dile, tarihe, soya gre tanmlamalarna kar, devrimci bir ulusuluu da sav unurlar ve bu ulusulua kar kesin bir ideolojik mcadele y aparlard. Burjuvazinin bu dininin gerici versiyonuna kar bir tek b ile eser yoktur. Byle bir problem bile yoktur. Ayrca Marksistler ve ii hareket sadece gerici ulusulua kar devrimci demokratik ulusuluu savunmakla da yani asgari progra mla da yetinemezdi, politik olann nasl tanmlanrsa tanmla nsn ulusal olanla belirlenmesine de kar kp, nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal olann da zel bir sorun olarak tanmlanmasn, yani burjuvazinin dinini de dier dinlerin yanna atmay programna koymak z orundayd. Bunlarn hibiri olmad. Ne burjuvazinin dininin gerici versiyon unun dayand ulusuluk anlayna kar bir ideolojik sava verildi; ne de bu dinin temel ilkesi olan, politik olann ulusal olana gre b elirlenmesi ve onunla akmas ilkesine kar bir ideolojik ve programatik sava verildi. Bu ikincisine kar bir program hi olmad. Birincisine kar bir demokratik cumhuriyet program s avunuldu ama, giderek bu programn yerini, gerici ulusuluu ve onun ulus t anmn merulatran ve destekleyen, uluslarn kendi kaderini tayin hakk program ald.
158
TERSNDEN KEMALZM
Luxemburg, Lenin, Troki: Marksizmin lm Sosyalistler modern toplumun dininin bilinsiz savunucular old uu iin ona kar bir program koyamadlar ve sonunda onun en geri ci biimi tarafndan ele geirildiler. Bu ele geirili, u luslarn kendi kaderini tayin hakk ilkesi araclyla oldu. Cehenneme giden yollar iyi niyet talaryla delidir. Her biri a slnda ulusuluun her biiminin gerek dmanlar olan, Lenin, Luxemburg, Troki gibi byk Marksistler, bizzat bu gerici milliye tilie teslimiyetin yolunu aanlar oldular. zgr komnlerin birilii olan, politik olan her hangi bir din, dil, soy, kltr ile deil, haklarla tanmlayan Demokratik Cumhuriyet projesi, Fransz ve Amerikan devrimlerinin ulusuluk anlay gitti, onun yerini, uluslarn kendi kaderini tayin hakk ald. Uluslarn kendi kaderini tayin hakk deniyordu. Peki ulus neydi? Ulusu btn orta ve dou Avrupada burjuvazi, yani gerici ulu suluk, bir dil, soy, kltr, tarih ortaklna gre tanmlyordu. Byl ece uluslarn kaderini tayin hakk, aslnda, gerici ulusuluu dayanan burjuvazinin ulus anlaynn kabul ve desteklenmesi anlamna g eliyordu. Eer bu ilke geerli olsayd, Amerikan i savanda, ayrlan gney eyaletlerine kar hibir ey denemeyecei grlmyordu. Bir ulusu bir dile veya bir soya gre tanmlamann da bir rka gre tanml amakla ayn gericilii baka bir biimde retmek anlamna gelecei dnlmyordu. Bylece gerici ulusuluun ulus tanm da bilinsizce benimsenmi oluyordu. Bu gidi, bizzat Lenin, Troki ve Luxemburg gibi, byk Marksistlerin eliyle gerekleti. Bunlarn hi biri, ulusun dile, soya, tarihe gre tanmlanmasn sorgulamay aklndan bile geirmedi. Elbette bunlar lnceye kadar devrimci demokrasiyi savundular. O dile gre tanmlanm uluslarn, btn dillere, kltrlere eit da v159
ranacaklarn var sayyorlard. Ama eer yle ise de, ulusun n iye bir etni, dil veya tarihe gre tanmland sorusunu bile sormay akl edemiyorlard. rnein, Balkanlarda, her biri politik olan, her hangi bir dile, s oya, dine, etniye dayandrmay reddeden, insan haklaryla tanmlayan uluslarn, yani devrimci dneme gre tanmlanm uluslarn ya da zgr komnlerin birlii deil; Balkan Federasyonu savunuluyordu. Yani dile, soya, dine dayanan gerici ulusuluklara dayanan de vletlerin ilerici bir federasyonunu istiyorlard. III. Ente rnasyonal bile bunu savunuyordu. Uluslarn birer etniye, ya da dile gre tanmla nmasn ise sorun bile etmiyorlard. nk, farkna varmadan, burjuvazinin ulusuluk anlayn paylayorlard; ulusuluun nasl t anmlanrsa tanmlansn, politik olann ulusal olana gre tanmlanmas olduunu anlamyorlar, ulusuluu, bu tanmlanann karlarn nde tutmak olarak tanmlyorlard. Ulusuluun, dini zel olarak tan mlamak anlamna geldiini anlamyorlard; ulusuluun ulusal ve zel ayrm yapmann kendisi olduunu anlamyorlard. Tabi bu sre yle hemen bir anda gereklemedi. Bu iki anlay uzun sre bir arada ve eliki iinde yaad. rnein Lenin, bir ulusu byk lde insanlarn sbjektif kabullerine bal olarak anlyordu. Tm dillerin ve kltrlerin eitliini, bir tek ocuk iin bile ana dilde eitimi savunuyordu. Uluslarn kaderlerini tayin hakkn demokratik bir cumhuriyetin fiili sonucu olarak anlyordu. Ama bunu savunduu devletlerin kendilerini bir etni veya dile dayanarak bir ulus olarak tanmlamalarn da ayn ekilde olaan kabul ediyordu. Ne var ki, uluslarn tanmnn burjuvazinin gerici ulusuluuna veya ulusulara braklmas ve bunun dnyann aslnda artk sadece gerici ulusulardan olutuu bir dnemde yaplmas, fiilen gerici ulusuun ulus tanmlarn kabul etmek anlamna geliyordu. Sonu nda bu fiili kabul, bir teorik kabul haline de dnt. Bu Leninin vd Stalinin tanmnda veya Otto Bauerin ulus tanmnda aka grlr. Orada ulus tam da ulusularn, hem de gerici ulusuluun ulusularnn anlad biimde tanmlanr. Ulus uluun aslnda, nasl tanmlanrsa tanmlansn, politik olan ulusal
160
TERSNDEN KEMALZM
olana gre tanmlamak olduu ynnde; uluslar ulusularn yaratt eklinde bir kavrayn izine bile rastlanmaz92. Troki veya Luxemburg da farkl deildir. rnek olarak Trokinin bir tanmn alalm: Ulus insan kltrnn srekli ve canl bir faktrdr. Ulus sad ece u andaki sava deil kapitalizmi de mezara gnderecektir. Ve sosyalist bir rejimde, politik ve ekonomik bamllk zincirlerinden kurtulan ulus, tarihi gelimede uzun sre temel bir rol oynayaca ktr. (Troki, Ulus ve Ekonomi, 1915, zikreden, Enzo Traverso, Marksistler ve Yahudi Sorunu, s.187) Trokinin bu satrlarnn altna hangi gerici milliyeti imza atmaz ki. Ulus hem tarihe hem de gelecee ait bir insan kltrnn srekli ve canl bir faktr olarak tanmlanmaktadr, milliyeti hibir znel gds olmayan Troki tarafndan bile. Ulusun kapitalizmin styaps, dini olduunu anlamamaktadr. Onun tarihsizliin i anlamamaktadr. * Ama bu dnemde bile hala, bu gerici ulusuluk, Marksizm iinde henz bir hastalktr ve btn vcudu ele geirmemitir.
92
Bugn de durum farkl deildir. rnein bu Lenin, Luxemburg, Troki geleneinden bir Michael Lwy bile, hala yle yazabilmektedir: Byle bir snflayc teorik ereve kurmak iin yaplan en sistematik aba, hi kukusuz, Stalin'in 1913'ten beri nl Marksizm ve Ulusal Sorun adl denemesidir. Btn "nesnel" ltleri (dil, toprak, ekonomik yaam ve "ruhsal biimlenme" birlii) tek bir tanm iinde birletirerek, Stalin, "btn zelliklerin bir arada bulunmas halinde bir ulus vardr" grnde srar etmitir. Bu kat ve dogmatik ereve, tam bir ideolojik Procrustrean yatayd ve Yahudiler, Birleik Devletler'deki Siyahlar vb. gibi "hetorodoks" ulusal topluluklar anlamann nnde on yllar boyunca dikilen byk bir engel haline geldi. Bu tanm, Gmrk Birlii yoluyla ekonomik birliini kurmadan ok nce de Almanlarn bir ulus haline nasl geldiklerini, ya da Franszca konuan Belikal veya svirelilerin Fransz ulusunun neden bir paras olmadklarn aklayamaz. (Lwy, Vatan m Yeryz m? http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/49.htm ) Yani daha esnek bir ulusuluk tanmn daha sert bir ulusuluk tanmna kar savunuyor. Bylece, esnek ya da kat bu tr ulus tanmlarnn ulusularn tanmlar olduunu,bunun kendisinin yanlln grmyor.
161
Ama Rusyada devrimin tecrit olmas ve bir sre sonra brokras inin iktidar ele geirmesiyle birlikte, Stalinizmin egemenliiyle birlikte, gerici ulusuluun ulus tanm ve anlay tm dnya ii ve sosyalist hareketine damgasn vuracak; demokratik cumhuriyet; zgr komnlerin birlii ve ulusal basknn ulusun tanmndan her trl etnik, dilsel, tarihsel, dinsel belirleyiciyi dlayarak ortadan kaldrlmas anlay terk edilecek ve unutulup gidilecektir. Bylece sosyalistler ve ii hareketi gerici ulusuluun ulus anlaylarnn fiili bir savunucusuna dnecektir. Bylece, burjuvazinin dininin en gerici biimi, sos yalizmi kendi iinden teslim almtr artk. Bundan sonra dnyadaki, soya, dile, d ine, etniye, tarihe yani gerici bir ulusulua dayanan uluslarn ounu bizzat Sosyalistler, Marksistler kuracaktr. Uluslar ve ulusuluu yok etmek iin km bu retinin taraftarlar gerici bir ulusuluk anlayna dayanan uluslarn kurucular olurlar. Bir rastlant deildir, Sosyalistlerin kurduklar btn uluslar, bir etniden ya da dilden kaynaklanan ada sahiptir. Amerika Birleik Devletleri kadar olsun, yani burjuvazinin devrimci dnemindeki kadar olsun, demokratik isimler bile almamlardr, savunduklar gerici ulusulua uygun olarak. rnein Dou Avrupa veya Balkan D emokratik Cumhuriyetler Birlii gibi; Orta Asya ve Sibirya Demokr atik Cumhuriyetler Birlii; Hindiin Demokratik Cumhuriyetler Birlii gibi. Bir corafya adyla snrl, hibir etnik, tarihsel gndermede bulunmayan uluslar kurmamlardr. ster Vietnam, ister zbekistan, ister Azerbaycan, ister Bulgaristan, ister Polonya veya ekoslova kya, ister Slovenya, ister, Srbistan olsun, hepsi bir etniye, bir dile, bir soya, bir tarihe gnderme yapan, devrimci demokratik karakteri o lmayan gerici bir ulusulua dayanan uluslardr bunlar. Bu nedenle bir rastlant deildir, Tito ile Enver Hocann, in ile Vietnamn; Kamboya ile Vietnamn; savalar ve buradaki ulusal nefretler. Marksistlerin hibiri hibir yerde, ne ulusu dile, soya, dine, tarihe gre tanmlayan devletlerde, ne de bu devletlere kar baka dile, s oya, dine, gre ulusu tanmlayarak kan ulusal hareketlerde, bu tanmlamalarn kendisini sorun yapp ona kar kmamtr. Siz hi, Trk devletinin adnn Trk, lkenin Trkiye, tarihinin Trk tarihi,
162
TERSNDEN KEMALZM
dilinin Trke olmasna kar kan bunu gerici bir rklk olarak t anmlayan; bu topraklarda yaayan insanlarn, zgr yurttalar olarak bir ulus oluturmalarn ve ulusun tanmndan tm bu gndermelerin atlmasn, btn bunlarn hibir politik anlam olmamasn talep eden bir sosyalist grdnz m? in kts bu sadece Trkiyede byle deil, btn dnyada sosyalist ve ii hareketinde byleydi. Ayn ey, bu devletlerin ulusal basklarna kar hareketleri iinde de yoktur. Bylece Marksistler sadece ulusuluun deil, gerici ulusuluun savunucular ve bu ulusulua dayanan uluslarn kurucular olunca, burjuvazinin, yani gerici ulusularn Marksist olmamas iin bir n eden de kalmaz. Bylece Marksizm veya sosyalist hareket bir sre sonra, gerici ulusuluun kendini ifadesinin ve gerici zn gizlemesinin bir arac olur. Ama Marksizm ulusuluk haline dnnce, ona artk sadece o gerici ulusulua hizmet etme dnda ihtiya da kalmaz. Bylece, Sovyetlerin yklnda ve sonrasnda grld gibi, aslnda gerici ulusular olan sosyalistler bylece sosyalizm kabuunu da atarak en gerici milliyetiler olarak ortaya karlar; asllarna rcu ederler. Sadece bu Marksist ve sosyalist grnmn egemen ulusun ka rlarn ve egemenliini korumaya hizmet ettii yerlerde, rnein T rkiye, Srbistan, Rusya gibi lkelerde, bu ulusular birer Marksist o lduklarn iddia ederek varlklarn srdrrler. rnein, Trkiyedeki btn sosyalist hareketler, aslnda Krtlerin ezilmesi karsnda bir suskunluun, egemen ulusun pozisyonunu korumann bir rts o lduu iin hala Marksizm ya da sosyalizm sfatna sahip kmaktad rlar. Trkiyedeki sosyalizmin hala bu kadar yaygn olmasnn nedeni, sosyalizmin ya da Marksizmin deil, gerici milliyetiliin yaygnlnn bir yansmasdr. Eer bunlar, brakalm sosyalist olmay bir yana, bir para de vrimci ve demokratik bir ulusuluu savunsalard, Trkiye Cumhuriyetinin bir ulusun, bir dilin, bir etninin adyla tanmlanmasna; bir tarihin bir kltrn devam olarak tanmlanmasna kar mcadeleye girer, ulusun tanmndan tm etnik, dilsel, dinsel, kltrel ve tarihi gndermeleri dlamak iin mcadeleye girerlerdi. Yani dilsiz, din163
siz, tarihsiz, etnisiz, soysuz bir ulus tanmna gemeye alrlar, bu yoldan ulusal basklar ortadan kaldrmaya alrlard. Bugn dnyada Marksist kalmam bulunuyor. leri lkelerdeki Marksistler bile, ulusal olanla politik olann akmas ilkesini sorgulamad; nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann da, yani burj uvazinin dininin de, zel olan olarak tanmlanmas, yani btn ulusal snrlarn ve devletlerin reddi gibi bir programa sahip olmadklar iin, yeryz lsndeki artk rkla dnm, dnyann yoksu llarn bir BantustandaHata! Bavuru kayna bulunamad. tutmann arac olmu bir ulusuluun fiili savunuculardrlar. Geri lkelerdeki Marksistler fiilen etniye, dile, tarihe dayanan gerici ulusuluu savunmaktadrlar; byle bir sorunun pek o lmad Amerika ve Avrupa gibi ileri lkelerdeki Marksistler ise, ulusal olann politik olana gre tanmlanmasn sorgulamadklarndan, yeryz lsndeki bir rkl savunur durumdadrlar. Dncelerin kendi mant vardr. Ve bu mantk kiilerin niyetlerinden ba msz olarak iler. Eer Marksizm douunda, bir ulus ve din teorisine sahip olsayd; daha doarken, btn lkelerin iileri birlein tarzndaki stratejik, gce ilikin arsna; ulusal olanla politik olann akmas ilkesini kaldrn; burjuvazinin dinini de dier dinleri tkt yere tkn diye sze balasayd bu gn ok baka bir yerde olurdu dnya. Bu gn, ulusuluk dini, modern toplumun dini, savunmada olur, mi lyonlarca insan bu dine kar, bu dini dier dinlerin yanna tkmak iin mcadele ediyor olurdu. Byle bir dnyada belki faizmler, ul usal katliamlar yaanmazd. Bu gidiin en byk sulusu, burjuvazinin dininin gerek yzn gremeyen ve onu dier dinlerin yanna atmak ynnde bir program gelitiremeyen sosyalistler, Marksistler olmutur. Marksizm eski gcn tekrar kazanabilmek iin, modern toplumun dininin kabullerinden kurtulmak, bunun iin de ok kkl bir arnma ateinden gemek zorundadr. *
Hata! Bavuru kayna bulunamad. Gney Afrikada siyahlarn kapatld ve beyazlarla tm temaslarn kesildii etraf duvarlarla evrili yerleim yerleri, hapishaneler.
164
TERSNDEN KEMALZM
Marksizmin nereden nereye geldii, bir trl zemedii ulus uluk hayaleti tarafndan nasl arpld, en iyi Yahudilerin durumunda grlebilir. Fransz Devriminin Yahudileri zgr yurttalar haline getirmesi ve onlar gettodan kurtarmas, Avrupadaki Yahudileri derinden etk iledi, onlar zerlerindeki baskya kar, dini, dili, etniyi politik olann tanmndan dlayan demokratik bir cumhuriyet araclyla ulaab ileceklerini grdkleri iin, devrimci demokrasinin dolaysyla da bunun en tutarl savunucusu olan sosyalist hareketin k urucu ve ncleri oldular. En tipik rnek Markstr. Bir ok mehur hahamlar yetitirmi olan bir soydan gelen Marksn babas, Fransz devriminin bu ekic ilii ve sonular nedeniyle bir Aydnlanmacdr. Bundan sonra btn Orta ve dou Avrupann Yahudileri birka kuak boyunca en iyilerini sosyalist harekete verir. Kautskyden, Bebele, Luxemburgtan Trokiye, Benjaminden Mandele kadar, Marksist ve sosyalist retinin hemen hemen btn byk teorisyenleri Yahudidir. Yahudilerin olmad bir orta Avrupa kltr dnlemez bile. Btn bunlar, Fransz Devriminin Yahudileri zgr yurttalar olarak gettodan kurtarnn yol at sonulardr. Ama yzyln ortalarndan itibaren, gerici ulusuluun ykseliiyle birlikte hem bu gerici ulusuluun Yahudilere kar tavr deiir hem de Yahudiler iinde ayn ekilde, ayn gerici ulusulua dayanan anlaylar gelimeye balar. Devrimci demokrasi araclyla baskdan kurtulma, yani ilerici ve devrimci demokratik ulusuluun yerini, Siyonizm denen, ulusu dil, din, dil, soyla tanmlayan gerici ulusuluk almaya balar. Baskdan kurtulu artk, Fransz Devr iminde olduu gibi, ulusun tanmndan dili, dini, soyu dlama yolunda deil; byle tanmlanan, yani dile veya dine hatta rka gre tanmlanan Yahudi ulusunun da ayr bir devleti olmasnda grlmeye balanr. Marksizm devrimci demokrasinin tutarl bir savunucusu olduu srece yine de Yahudilerin en iyi beyinleri, Siyonizme deil, sosyalizme akt. Aslnda Siyonizm ve Marksizm arasndaki eliki ve p o165
lemik biiminde, zellikle Yahudiler iinde yaanan mcadele, iki farkl ulusuluun mcadelesiydi. Burada yine o fasit daire ortaya kmaktadr. Devrimci ve demo kratik bir ulusuluu savunma k, burjuvazinin dinini savunmak olduundan, bu dinin kavranmasn, yani ulusun ve ulusuluun, di nlerin kavranmasn olanakszlatrmaktadr. Ulusuluun ne olduu kavr anamad iin, ulusularn ulus tanmna dayanlmakta, uluslar ulu sular tarafndan yaratlm olarak deil; tpk snflar gibi sosyolojik gerekler ve analiz kavramlar gibi grlmektedir. Byle grld iin de etniye soya dayanan ulusuluk karsnda hibir ey yapl amamakta, ona teslim olunmaktadr. Yani Marksizm, hem de bizzat ou da devrimci demokrasiyi savunan Yahudi nder ve teorisyenleri eliyle, gerici ulusuluk karsnda silahsz kaldka, hem Yahudil eri bask altna alan gerici ulusuluk hem de ayn eilimin Yahudiler iindeki zgl biimi olan Siyonizm giderek ykseldi. Sonund a Yahudiler kurban olduklar gerici ulusulua dayanan bir devlet kur arak, kendilerine yaplanlar Filistinlilere aynen yapmaya baladlar. Bu fasit dairenin vard yer Trokide ok aktr. mrnn so nlarna doru, Yahudiler iin dnyann hibir halkn rahatsz etmeyecek bir yerde bir yurt bulmann tek zm olduu anlaylarna kadar gelmitir. Devrimci demokrasiden bir Yahudi devletine. Yani ulusun tanmndan dini, dili, etniyi dlayan bir Demokratik Cumhuriyetten, dine, dile; soya dayanan bir ulusulua ve byle bir devlete. rnein bir konumasnda yle der: genken Yahudi sorununun neredeyse kendiliinden ortadan kalkacan sylemeye eilimli ydim. Yzylmzn son eyreindeki gelimeler ne yazk ki bu ngry dorulamad. (Zikreden Traverso, Marksistler ve Yahudi Sorunu, s. 258) sraildeki, milliyetilik, rklk nedeniyle kapitalizmi ve empe ryalizmi sulamak adet olmutur. Elbette kapitalizmin ve emperyalizmin nitelii veridir. Ama biz Marksistler soruyu yle sormalyz: Biz yapmamz gerekeni yaptk m? Eer Marksizm ve ii hareketi gerekten bir din ve ulus teorisine sahip olsayd; bir program olsa yd, bu gn insanlk bulunduu yerde mi olurdu?
166
TERSNDEN KEMALZM
Bizim buna cevabmz: hayrdr. Eer bu gn burada sylediklerimizi, 150 yl nce Komnist Manifesto satrlarnda, veya daha sonra rnein Ekim Devrimi sralarnda veya daha sonra, kinci Dnya Sava sonrasnda veya daha sonra 1968de bile sylyor olsaydk, u ulusuluun yzndeki peeyi kaldrm olsaydk, imdi ok baka bir dnyada yayor olurduk. nsanlk bizim gnahlarmzn kefaretini dyor, onun cezasn ekiyor. Bu gnk durumun en byk sulusu, burjuvazinin dini iinde heretik bir mezhep olmaktan kamayan, onunla yeterince d erinden kopuamayan Marksizmdir, Biz yapmamz gerekenleri yapamadk, yapabileceklerimizi yapmadk. Bunun iin insanln ektiklerinin en byk sulusu biziz. Bugnk dinin ve milliyetiliin bylesine ykselii, bizlerin gna hlarnn cezasdr. Modern toplumun dininin esiri olduumuz iin ne bir din ne de ulus teorimiz oldu. Bunlar olmad iinde yeterince radikal bir kopu baaramadk ve sonunda bu din tarafndan tmyle teslim alndk. Ve bu gn bizim yanllarmzn sonular, tutarl devrimciler olamaymzn sonular adeta almaz nesnel koullar olarak karmza km bulunuyor. Kendi gnahlarmzn sonular gnahlarmzn kefaretini demeyi bile engelliyor. Din, Ulus, styaplar Teorisi ve Programatik Sonular Buraya kadar nce burjuva toplumunun inan, zele ilikin anlamnda din dediinin, hi de inan, zele ilikin olmadn, kapit alizm ncesi toplumda tmyle styapy oluturduunu; inancn bu rjuva toplumunu analiz etmeye ilikin deil bu toplumu rgtlemeye ilikin dolaysyla ideolojik bir kavram olduunu, Marksizmin en byk hatasnn, kapitalizm ncesine ve dine bu rjuva toplumunun din kavramyla bakmasnda olduunu gstermitik. Sonra ayn d urumun ulus ve akl iin de geerli olduunu; yani bu kavramlarn da aslnda burjuva toplumunun rgtlenmesine ilikin ka vramlar olduunu gstermeye altk.
167
Burjuva toplumunun dini inan olarak tanmlamasnn kendisinin modern toplumun dininin bir grnm, bir bileeni olduunu gst erince, Marksizmin burjuva aydnlanmasnn kalntlarndan kurtul amamasnn ortaya kard fasit daire daha ak grlyordu. rnein Marksizm, dini inan veya ideoloji olarak tanmlayarak, tm tarihi de burjuva toplumunun dininin kategorilerine anlam ol uyordu; ama tarihi byle anlaynca, dinlerin inan olmadn; tm yle styap olduunu gremiyordu. Dinlerin tmyle styap olduunu gremedii iin de, modern toplumun dini ya da styaps nedir sorusunu soramyor; bu soruyu soramad iin de, dinleri inan olarak tanmlamann; toplumsal yaam zel, politik, ekonomik diye k ategorilere ayrmann ve byle rgtlemenin aslnda modern toplumun dini olduunu gremiyordu. Tabii dini inan olarak tanmlamann burjuva toplumunun dini olduunu grmedii iin, dinin ne o lduunu anlayamyor ve daire tekrar balad yere dnyordu. Yani tam anlamyla bir fasit daire. Denebilir ki Marksizm bu fasit dairenin dna kmay, bu emb eri krmay bir trl beceremedi. Kvlcml ile kapitalizm ncesi to plumlar ve tarihi ele alrken; Eletirel Teori (Frankfurt Okulu) ile arasal akl ve aydnlanmay eletirirken ve 80li yllardan sonra da Uluslar ve Ulusuluk zerine, ksmen Marksist gelenek dnda (Gellner), o muazzam Kopernik Devrimi (B. Anderson, E. Hobsbawm vs.) gerekleirken bu emberin snrlar zorland ama bir trl krlp dna klamad. Bu fasit daire krlp da dndan bakld an bir ok temel sorun birbiri ardnca orap sk gibi zlmektedir: sadece tarih ve so syoloji alannda deil, programatik ve politik olarak da. Bu, ayn z amanda, bu yaklamn Marksist teorinin programatik teme lleriyle kesin bir uyum iinde olduunu gstermektedir. Bylece birbiriyle ilgisizmi gibi grnen sorunlarn aslnda bir ve ayn sorunun farkl grnmleri olduu da aka ortaya kmakt adr. rnein, Marksizmin bir styaplar teorisi olmad bir ok Marksist tarafndan belirtiliyordu ama bu styaplar teorisinin tam da din ve ulus teorisi olmas gerektii grlmyordu. Ya da bir ulus te orisi olmadndan sz ediliyordu ama, tam da bir styaplar, dolay168
TERSNDEN KEMALZM
syla bir din teorisi olmad iin bir ulus teorisi olmad grlemiyordu. Doa bilimlerinde, yeni bir teorinin aslnda eski teorinin tutarl bir gelimesi olduu ayn sonulara baka yollardan varlmasyla gst erilebilir. rnein Einstein Fizii, Newton Fiziinin akladklarn da ayn tutarllkla aklamaktadr. Bu bakmdan byle bir uyum, a yn zamanda bu yaklamn Marksizmin i tutarll olan bir gelimesi olduunun bir kant olur. Biz bu uyumu programatik sonular olarak gstermeye alalm. Bu almada ksaca bir balang olarak da olsa, bu teorinin (din, ulus ve styaplar) bir ve ayn teori olduunu gstermeye altk. imdi bunun programatik sonular olarak da Marksist retiyle tam bir uyum halinde bulunduunu ve onu tamamladn gsterelim. * Marksizmin kapitalizmden sonrasnn styaps balamnda s yledikleri ok snrldr. Sylenenler sadece ekonomi ve devlet sor ununa ilikindir. Tmyle styapy kapsamaz. (Bu kapsamay, a slnda yukarda deinilen, dinin styap olduunu, ulusuluun da modern toplumun dini olduunu grememenin sonucudur.) Programatik balamda temel kavramlar unlardr Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatrl (gei dnemi), Sosyalizm (Komnizmin alt aamas), Komnizm (Komnizmin st aamas)93. Bunlar en genel ekonomik ve politik zellikleriyle Marks, Engels ve Leninin eserlerinde ele alnmaktadr. Dikkat edilsin, ekonomik ve politik zellikleriyle dedik. Yani devlet cihaznn nasl olacana veya olup olmayacana ilikin zellikleriyle. Bu blmde Marks-Engels ve Leninin dediklerini ayrntl olarak aktarmayacaz. Okuyucunun bunlar bildiini ve kafasnn kar k olmadn var sayyoruz. Ksaca en nemli kaynaklar yle belirt ebiliriz:
93
Burada Trkiye Sosyalist hareketindeki ok yaygn bir yanl anlamay da ksaca analm. Trkiyede kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei dnemi olan proletarya diktatrl sosyalizm ile kartrlr ve ayn ey saylr. Dolaysyla Trkiyenin sosyalistleri aslnda hibir tartmay anlamazlar. rnein tek lkede sosyalizm gibi. O nedenle burada sylenenleri de anlamayacaklar tahmin edilir.
169
Demokratik Cumhuriyet konusunda en ayrntl deinmeler Erfurt Program Eletirisinde, Engelste bulunabilir: (http://www.kurtuluscephesi.com/marks/erfurt.html) Proletarya Diktatrl konusunda Fransada Savata, Marksta bulunabilir.: http://www.kurtuluscephesi.com/marks/icsavas.html ) Sosyalizm ve Komnizm konusunda Gotha Programnn Eletirisinde yine Marksta bulunabilir: (http://www.kurtuluscephesi.com/marks/gotha.html ) Lenin, Devlet ve Devrimde bunlar ve dier baz dank deinmeleri bir bakma bir tek almada toplar ve yorumlar: (http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/devlet.html ) imdi btn bu yazlar okuyan unu grr. zellikle gei dn emi, sosyalizm, komnizm sz konusu olduunda, sadece ekonomi temeline ilikin olarak baz deinmeler vardr bir de devletin biimine ilikin. Yani gelecee ilikin olarak sylenenler sadece politika ve ekonomiyle, ya da mlkiyet ilikileriyle snrldr. Ama rnein ulus konusunda veya bir btn olarak styapnn rgtlenmesi konusunda, en azndan kapitalist toplumun styapsnn alternatifinin ne olaca konusunda hi bir deinme yoktur, tam bir suskunluk vardr. Niin vardr byle bir suskunluk? Yaklammz bizzat bu suskunluu da aklamaktadr. Bu suskunluun nedeni tam da dinin, ulusun, modern toplumun dininin ne o lduunun anlalamamas ve hedefelenen topluma da tarihe olduu gibi, modern toplumun dininin bak asndan baklmasdr . Yani, modern toplumun dini, Marksizmin sadece tarihe (dolaysyla dinin tmyle styap olduunu anlamasn) ve gnmze (dolaysyla modern toplumun dininin kendisinin, ulusuluun ne old uunu anlamasn) bakn deil; gelecee bakn da esir alm ve onu programszlatrmtr. Marksizm, programn sadece ondan (modern toplumun dininden) zgrleebildii ekonomik tahlil alanyla snrl klabilmitir. Ama
170
TERSNDEN KEMALZM
rnein, burjuva toplumun devletinin temel var olu biimi olan ulusa kar veya zel, politik, ekonomik ayrmnn kendisine ka r bir tek szn varl bir yana, byle bir sorunun problematize edilmesi bile yoktur. Halbuki, burada dile gelen yaklamla, sadece din, ulus, styaplar teorisi bir btn olarak ortaya kmamakta; ayn zamanda btn bu rjuva toplumunun styapsna kar bir program gelitirme ve bir uygarlk tasavvuru anlamnda da program anlayn geniletme olana ortaya kmaktadr. Ama burada, ilerlemeci ve ak ulu tarih anlaylar ile program anlaylar ilikisine ksaca deinelim. Marksizm ilerlemeci tarih anlaynn yani aydnlanmann etkilerinden kurtulup ak ulu bir tarih anlayna yneldike, klasik pro gram anlaynn yetersizlii sorunuyla da karlam ve baka bir uygarlk tasavvuru sorunuyla yz yze gelmitir. Tarihsel Maddeciliin en temel nermelerinin ksa ve zl bir ekilde ifade edildii, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszde, Marks, yle yazar: Maddi hayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini beli rleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belirli bir aamasnda topl umun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifad esinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline g elirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. (K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz , http://www.kurtuluscephesi.com/marks/katki.html ) Bu bak asndan, ii snfnn ya da sosyalist hareketin grevi, retici glerin gelimesine engel olan retim ve mlkiyet ilikilerini yeni gelimiim dzeyine uydurmak, yani bu toplumsal yasann bilincli bir uygulamasna gemek olur.
171
Burada konumuz asndan nemli olan fikir, geliimin nndeki engelleri kaldrmak, yani bu hedefe ynelik olarak mlkiyet ilikil erini yeniden dzenlemek olarak ortaya kar. Byle bir ya klam ve paradigmada, programatik grev, tarihsel grev: ilerlemenin nndeki engelleri kaldrmak olarak tanmlanr. Ama Tarihin ak ulu olduu, hatta ilerlemedii, bir ke doru gittii gibi bir tarih ve toplum anlay, programn ilerlemenin nndeki engelleri kaldrmak olarak tanmlayamaz. Byle bir yakl amla program belirlemek, uuruma doru gidiin nndeki engelleri kaldrmak anlamna gelir. Dolaysyla ak ulu bir tarih anlay, ayn zamanda program anlaynda kkl bir deiim demek; tarihsel gidiin nndeki engeli kaldrmak deil, onu onu gittii yoldan evirmek, baka bir yola sokmaya ynelik olmak zorundadr. Artk emek retkenliinin ykselmesi deil; neyin, niin ve nasl retilec ei esas sorun olarak ortaya kar. Byle bir anlayta, retici glerin gelimesine tekrar bir hz v erecek, onu engel olmaktan kacak bir mlkiyet ilikilerini programlatrmakla yetinilemez. nk rnein retici Glerin daha hzl gelimesi, doann daha hzl tahribi anlamna da gelmektedir. O a ydnlanmann, teknik gelimelerin kendiliinden btn sorunlar z ecein dair varsaym oktan berhava olmu bulunmaktadr. Sorun gelimenin nndeki engeli kaldrmak deil, aksine o gelimeyi du rdurmak veya baka yne sevketmek olarak ortaya kar. Ama bu da toplumsal yaamn nasl rgtlenecei sorusuna; bu rgtlenmenin hangi amaca bal olaca sorusuna baldr. Yani arasal akldan nesnel akla doru bir geriye dn gerekmektedir. Program, hedef: gelimenin nndeki engeli kaldrmak deil, baka yne sevketmek, yolu deitirmek, toplumsal yaamn nasl rg tlenecei olarak ortaya knca, sadece artk retici glerdeki gelimeyle elien retim veya mlkiyet ilikilerini deitirmek olarak koyulamaz. Sorun toplumu artk bir doa yasas gibi kendisine tabi klmayacak, aksine toplumun karar alma ve uygulamasna olanak salayacak retim ve mlkiyet ilikileri, yani meta retiminin ortadan kaldrlmas olarak ortaya kar. Ama bu da henz sadece bir nkoulun yerine getirilmesidir.
172
TERSNDEN KEMALZM
Bu noktada da u soru ortaya kar: bu kararlar hangi hedefe yn elik olarak alnacaktr? Ama toplumsal yaamda kararlar alrken gzetilecek bir ilkeden, bir hedeften sz ettiiniz an, burada artk ahlaki bir ilkeler alanna girmiiniz demektir. Ahlak, bir kiisel sorun olmaktan kar, programatik bir sorun, siyasi bir sorun, styapnn nasl rgtlenec eine ilikin bir sorun haline gelir. Yani baka bir uyarlk sorunu; ilerlemeci tarih anlay ve burjuva uygarlnn, ahlak, inanc kiisel bir sorun olarak tanmlayp to plumsal rtgtlenmenin dayanaca bir ilke olmaktan karmas ile daha batan atmaktadr. Yani, sosyalist program, modern toplumun rgtlenmesindeki, zel, politik, ekonomik ayrmnn kendisini sorgulamak; yani nesnel akla geri dnmek zorundadr. Bunu ise ancak, zel, politik, ekon omik olan ayran burjuva toplumunun bu ilkesini; bu ayrmn kend isini politika dna atarak, bu ayrmn kendisinin politik anlamn yok ederek yapabilir. Ama bizzat bunun kendisi, baka bir uygarlk pr ojesidir. * lerleyen tarih ve kendini sadece baka retim ve mlkiyet ilikilerini dzenlemekle snrlayan program anlayyla; ak ulu tarih ve tm styapy dier bir deyile baka bir uygarl taslaklatrmak z orunda olan program anlaylar ve bu baka bir uygarlk anlaynn zel, politik ve eknomik olan ayran burjuva toplumunun styaps yla elimesi ve buna kar karakterine deindikten sonra, imdi, bu yeni kavrayn, tpk Einstein fiziinin Newton fiziini ayn zama nda iermesi gibi, klasik olarak program konuuna syleenleri nasl ierdiini grelim. nce Demokratik Cumhuriyetten ve uluslarn kendi kaderini tayin hakkndan balayalm. gcnn rksal, dinsel, dilsel niteliklerinin onun kullanm deerini etkilemedii, dolaysyla ideal bir kapitalizmde veya burjuva devletinde, bunlarn politik bir anlamnn olmamas gerektii nokt asndan hareketle, burjuva toplumunun en ideal biimi olan demokr a173
tik bir cumhuriyet, ayn zamanda, sadece dinsiz deil, dilsiz, tarihsiz, etnisiz bir devlet olmaldr ve olabilir sonucunu ele alalm. Burjuva toplumunun bu en ideal biiminde, ulus ne bir din, ne bir tarih, ne bir etni, dil, soy vs. ile tanmlanamaz; btnyle bunlara hi bir gndermede bulunmayan bir yurttalkla, insan haklaryla tan mlanr. Byle bir Demokratik Cumhuriyette, ulusun bir dili, dini, soyu, rk, kltr, tarihi olmadndan, her hangi bir dinsel, etnik, dilsel, kltrel vs. bask mmkn deildir. Devlet bir tek insan iin bile anadilde renim olana salamak zorundadr. Tm diller, kltrler eittir. Tabii bu ayn zamanda uluslarn kendi kaderini tayin hakk ilkesinin, yani bu gnk somut anlamyla: dile, soya, dine vs. dayanan ulus tanmlamalarnn reddidir. nk bu hak uluslarn dile, dine, soya vs. gre belirlendii gerici bir ulusuluu var saymaktadr . Ama ulus, bir dile, dine, soya, kltre, etniye gre tanmlanmyor sa, bu anlamda hibir bask yoksa, durum tpk ideal bir laiklikte olduu gibiyse, uluslarn kendi kaderini tayin hakk demek, aslnda, ulusu bunlara gre tanmlama hakk, yani gerici ulusuluun demokratik ulusuluktan ayrlma hakk demektir. Tpk ABDde kleci eyaletlerin Kuzeyden ayrlma hakk gibi olur bu hak. Bu bir hak deildir ve demokratik ulusuluk buna kar savamakla ykmldr. Elbette ayrlma hakk olmaldr ama bu ulusun nasl ve hangi etniye veya dile gre tanmlanacana ilikin bir hak olarak deil; her hangi bir kyn bile ayrlma hakk olarak. Yani merkezi yapnn a ncak gnll bir birlemeye dayanmas ve isteyen bir kyn bile a yrlmas anlamnda. Yani aslnda ayrlma hakk, devletin yapsna, n asl rgtleneceine ilikin bir sorundur. Ulus olmakla balantl deildir. Elbette bu Demokratik Cumhuriyete, her hangi bir blgenin, kyn, hatta mahallenin ahalisi isterlerse ayrlabilirler. Ama bu ayr lmak isteyenler, politik olan bir dil, ulus, din, klt vs. ile tanml amadklar takdirde ve srece. Byle bir tanma gidildii an, gidenlere kar, tpk, kuzey eyaletlerinin gney eyaletlerine kar sava gibi sava gerekir. nk, bir ulus, bir tarih, dil, etni, dil vs. gre tan m174
TERSNDEN KEMALZM
land an, bu otomatikman bu tanmn dndakiler iin bask demektir. O halde en azndan devrimci demokrasinin slogan, gerici Uluslarn kendi kaderini tayin hakk deil, isteyen bir tek kyn bile ayrlma hakk; komnlerin zgr birlii olarak Demokratik Cumhuriyettir. Ulusal olann, dile, dine, soya, etniye, tarihe gre tanmlanmasnn reddidir. Bylece Marks; Engels, Leninlerdeki bir trl netlie kavumam sorun, bir tek darbede zlmektedir94. Yani sadece ulusun ve ulusuluun ne olduunu bir para olsun grmek; bu burjuva toplumun dininin gerici ve demokratik biimlerini ayrmak bile, Marksizmin ve ii hareketinin, demokrasi ve uluslar konusundaki programszln ve konfzyonu bir vuruta datmaktadr. Hem de bunu bir yan rn olarak yapmaktadr. Bylece Lenin sonrasnn gerici ulusuluu destekleyen progr amndan kopulmakta, tekrar Marks, Engelslerin dneminin demokratik ve cumhuriyeti biimine dnlmektedir. Ama bu yaanan tecrbelerin dersiyle ve bu yaanan gerici milliyetiliinin sonularnn kendisiyle mcadele edilecek koullar ol arak ortada bulunmas nedeniyle, ulusun tanmndan her trl etnik, dilsel, dinsel, rksal, tarihsel gnderme ve referanslarn reddi, onlarn da tpk din ve inan gibi zel alanna koyulmas talebinin netletii bir Demokratik Cumhuriyettir. Marks, Engels, Leninin bu konula rda yazdklar, birdenbire anlam ve netlik de kazanmaktadr. Bu ilk sonuta bile, yani henz minimum program sonucunda bile hemen grld gibi, bu yaklam, gerici ulusuluun ulus tanml arna gre rgtlenmi lkelerdeki ii snfnn demokr atik stratejisi bakmndan, muazzam bir netlik ve salamlk sunmaktadr. Byle bir program, ii snfnn, sradan ekonomik mcadeleden kafasn kaldrp, tekrar tm ezilenlerin nne gemesini salar; demokrasi ve zgrlkler bayrann burjuva liberallerinin (rnein Trkiyede
94
Bu konuda ilerde imkanmz olursa, yukarda sz edilen metinlere dayanarak bu karmakl ve aslnda burada sylenenlerin o karmakl nasl zdn gstermek istiyoruz: ya da biraz dikkatli bir okuyucu bunu kendisi de yapabilir. Bu aslnda tpk Leninin Devlet ve Devrimi gibi bir sklolstik almadr. Normal olarak akademik eitim alm birinin yapabilecei bir almadr.
175
kinci Cumhuriyetilerin) elinden alp onlarn gerek niteliklerini grmeyi salar. Ayn ekilde, iiler, politik slam altnda rgtlenen burjuvaziye kar da muhalefetin bana geebilir ve onun etkisi nden kabilir. Ama bu muazzam politik mcadele olanaklar bile, sadece bir yan rndr ve geer ayak yaplacak ilerdir aslnda ii snf asndan. nk btn bunlar, ulusuluun, yani burjuva toplumunun bu temel var olu ve rgtlenme tarznn reddi anlamna gelmez, sadece onun gerici biimlerinin reddi anlamna gelir . Bu demokratik cumhuriyet program, gerici ulusulua kar demokratik ulu suluk, burjuva toplumu ve kapitalizmle elimez, her hangi bir lk ede onun iin en ideal biimi ve olanaklar yaratr. Bu program, zel diye bir alann varln sorgulamaz. Ekonominin, politiin ve zelin ayrln sorgulamaz. Politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulmaz. Aksine bunlar en tutrl bii mlerde, en ucuna varm biimiyle savunur. Sadece gerici milliyetil iin politik anlam verdiklerini; ulusun gerici tanmlarn, politikadan dlayp zele atar. Derki, devlet, dil, etni, kltr, tarih k onusunda tpk din gibi olmaldr. Bunlar da zeldir. Devletin nasl dini olma zsa, dili, soyu, etnisi, kltr, tarihi de olamaz. Ulus byle zelliklere gre tanmlanamaz, onu byle tanmlamak gericiliktir. Ve bir kyn bile ayrlma hekk, zgr komnlerin birlii olarak demokratik cumhuriyet ile, brokratik, militer, pahal olmayan bir devlet yaps rgtler. Dnyann bir ok lkesinde demokratik cumhuriyet hi olmad iin, hemen hepsinde ulus bu gerici zelliklere gre tanmland iin, iiler lke apnda politika yaparken, bu program yararl ve gereklidir. Hatta etnilere, dinlere vs. gre gerici ulusuluklara blnmle kar, blge apnda ortak bir direni iin de son derece gereklidir. rnein Orta Douda ABDye kar ortak bir direni rg tlemek iin, byle bir program, olmazsa olmazdr. Tekrar edelim, ulusun tanmndan her trl din, dil, etni ve soyun dlanmas devrimci demokrasinin programdr ve direni iin, kend ileri bu gerici ulusulua kar olumu devletlerin basks altndaki
176
TERSNDEN KEMALZM
uluslar iin bir yoldur. Demokratik ve cumhuriyeti bir taleptir. So syalist deildir. Yeni bir din deil, var olan dinin gerici elerinden arndrlmas; ona bir genlik as yaplmas; devrimci geleneklerin canlandrlmasdr. Antik tarihteki barbar aknlarnn yaptklarna benzetilebilir. rnein Trklerin veya Berberlerin Mslmanlamasnn, slamiyete yapt genlik alarna benzetilebilir. Demokratik geleneklere bir dntr. i hareketi imdiye kadar, modern toplum karsnda biraz antik an bu genlik as yapan barbar kavimleri gibi bir ilev grmtr. Genel oy hakk, sosyal devlet, demokratik zgrlkler vs. hep burjuva toplumun dininin demokratik ynde bir genletirilmesi, bir barbar asdr. Ama tam da bu nedenle, tpk o medeniyeti fetih edip ona genlik as yapan barbarlarn bizzat o medeniyet tarafndan derhal fetih edilip, medeniyetin rmlne batmas gibi; ii hareketi de bizzat genlik as yapt medeniyet tarafndan fetih edildi ve ona benzedi. Halbuki ii hareketinin ihtiyac olan baka bir dindir (styapdr, uygarlktr). Bu din var olan dini sorgulayp ykmay hedeflemelidir. Bu somut olarak, ulusal olanla politik olann akmas ilkesine ina nc, yani ulusuluu kiisel bir sorun olarak, bir inan sorunu olarak ele almak ve politik alandan dlamaktr. Bu olabilir yeni bir din, eski dini tasfiye eden bir din. * Demokratik cumhuriyet ve gerici ulusuluun reddi program, a yn zamanda, bu gnk dnyann global problemleri karsnda tutucu hatta gericidir. nk bu gnk dnyann genel problemleri gz nne alndnda onlara hibir zm sunmad gibi, var olan s orunlarn kangrenlemesine de yol aar. rnein bugnk globallemenin ap gz nne alndnda, bu program ulusal devletin ve snrlarn savunusudur. Somutta yeni savalar demektir. Somutta bu dnyann siyah ve beyaz bl nmesinin merulatrlmas demektir. Bu programda snrlar sorgulanmama ktadr. Yani Demokratik Cumhuriyet ya da ulusun tanmndan dini, dili, etniyi dlamak program, dnyann global sorunlarna kar bir ce177
vap gibi ortaya koyulduunda, dnya apnda bir program ve strateji olarak fiiliyatta apartheit sistemini savunmak anlamna gelir. Bunu yle bir formlasyonla ifade edebiliriz. Ulusun tanmndan dili, dini, etniyi, soyu, kltr, tarihi dlamak ve bunlar tpk din gibi zel alanna atmak, yani demokratik bir ulusuluk ve demokr atik bir cumhuriyet, bir lke veya blgedeki sorunlara cevap olabilir ama dnya apndaki sorunlar sz konusu olduunda hibir ie yaramaz, aksine sorunlar srdrr. Bu sorunlara ancak, politik olanla ulusal olann akmas ilkes inin reddi bir cevap olabilir. Ama bu fiilen bir sosyalist devrimdir. nk politik olan ulusal olana gre belirlenmeyecekse bu fiilen, ulusal snr ve devletlerin yklmas arsdr. Bylece sosyalist devrim program ayaklar zerine oturmaktadr. Bu muazzam alt st oluu ksaca anlatmay deneyelim. Eskiden, sosyalist harekette ve ii hareketinde ya da Marksistler arasnda, tahrifatlarndan arnm biiminde bile, yle bir anlay vard: bir veya birka lkede sosyalist devrimler olur, ii snfnn iktidarlar kurulur, bunlar lke lke yaylarak tm dnyay kaplar, sonra da bu ulusal ilkeye gre rgtlenmi devletler ilerde bir tek dnya cumhuriyeti halinde birleir95. Bu yaklamn milliyetiliin, yani ulusal olann politik olanla akmas anlaynn esiri olduu; onun tesine gitmedii ok aktr. Bunda dnya uluslarnn, iilerinin ulusal olanla politik olann akmasn reddetme; yani burjuva toplumunun styapsn reddetme yoktur. Halbuki din, ulus ve styaplar teorilerini sentezleyen yeni yakl amda, bu iliki kkten deimekte ve tam tersine dnmektedir. Or ada sonra ulalaca dnlen, burada hareket noktasdr. Tm insanlara, politik olann ulusal olanla akmas ilkesine kar klmas, yani daha batan bu devletlerin yklmas ars yaplmaktadr.
95
Bir Dnya cumhuriyeti ideali, Klasik programda da vardr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ad bile bu programatik hedefin ifadesidir. Oradaki Cumhuriyetler Birlii, aslnda aslnda dnya apnda bir Cumhuriyetler Birliini ifade ediyordu. O dnya apnda olacak olan iin geici bir adlandrmayd bu sonradan anlamndaki deimenin tersine.
178
TERSNDEN KEMALZM
Bunlar ykmak iin yaplan giriimin sonunda ortaya kacak o lan sosyalist devrimdir. Bu ayn zamanda, bu gnn dnyasna problemlerine acil bir cevaptr da. Nasl tanmlanrsa tanmlansn uluslara gre tanmlanm bir dnya ne bugnk retici glerin gelimiliine denk dmektedir, ne insanln sorunlarna ulusal devletlere gre bir zm bu lmak mmkndr. Keza, bu gnk gelir farkll dzeyinde bu fiilen apartheit olduundan, bu dnyann siyahlarnn beyazlara kar da acil programdr. Eski ve yeni yaklamn farkn bize Muhammet rnei daha iyi gsterebilir. Muhammetin kabilelere (kan ve soy kardeliine) gre rgtl bir dnyada slamiyeti egemen klmas gibi dnlebilir bu sre. Bu srete, kandala dayanan airetler iinden paralanm; kan kardeleri birbirine dman olarak baka kan kardelerinin iindeki din kardeleriyle birleebilmitir; kan kardeliine dayanan to plumsal rgtlenme yklarak toplum bu din kardelii ilkesine gre rgtlenmitir. Bu gnn uluslara blnm dnyasn, tpk cahiliye dneminin airetler, kan ve soy kardeleri dnyas gibi grebiliriz. Tpk aire tlerin soy kardelii karsndaki Mslmanlarn din kardelii gibi, ulus kardeliini kabul edenlere kar, her ulusun iinde politik olann ulusal olana gre belirlenmesini reddedenlerin kardeliini sav unan; uluslar paralayan ve politik olan bu ilkeye gre, yani ulusal olann zel olduu, politik olmad ilkesiyle rgtleyen ve ulusal devletleri yok etmeyi hedefleyen bir hareket gerekmektedir. slamiyet nasl soy ve kan kardeliine kar sava iinde, soy ve kan kardei airetleri yok ederek, paralayarak olutuysa, ii snfnn dini de, ulus kardeliine kar sava iinde, uluslar yok ederek, paralayarak oluabilir. Nasl slamiyette bu savata insanlarn k abul ve inanc temel belirleyici idiyse, bu gn de insanlarn kabulleri ve bilinleri bunda hayati nemdedir. Muhammet nasl btn putlar, yani o kabilelerin tanrlarn, se mbollerini paralad ve onlar bir tek Allah, yani toplum kardeliinde birletirdiyse, ii hareketi de, Marksizm de, uluslarn tanrlarn, bunun sembolleri olan ulusal bayraklar, paralamak, onlara kar ku t179
sal cihat amak; hepsini bir tek insanlk bayra altnda birletirmek zorundadr. Yani tpk slamiyette olduu gibi, ulus ulua ve ulusal devlete kar mcadele hayati nemdedir. Ama bu ulusuluktan, ulusuluun anlad ulusuluk deil, sosyolojik anlamda, burjuva toplumunun styapsnn ve rgtlenmesinin ilkesi anlamnda ulu suluk anlalmaldr. Ulusal devlettens de, bu gn egemen olan, ulus dine, dile, etniye gre tanmlayan devletler deil, bunlar bile zel kategorisin atm, en demokratik devletler anlalmaldr. Yine bu analojiye bal kalrsak, imdiye kadar ii hareketinin program ve yapmaya alt yle zetlenebilir. Kabile yapsn, yani kan kardeliini hibir ekilde hedef almadan, paralamadan ve onun yerine yepyeni kalitede bir ey koymadan; kabileler iinde kabilelerin kardeliini savunanlarn (yani ii snflarnn) iktidar ele geirmeleri ve sonra yine bu kan kardelii ilkesine gre rgtle nmeye devam eden ama artk kabilelerin karde olduu anlaynn egemen olduu kabilelerin zamanla bir tek byk kabilede birlemeleri. i hareketinin, sosyalist hareketin program aa yukar bu ydu, bir siyasi styap olarakr ulus ilkesine gr rgtlenmi devlet leri ykmay hedeflemiyor. Bu devletlerin dayand ilkeyi sorgulamadan bu devletlerde iktidar alarak, ondan so nra zamanla bu ulusal snrlar ortadan kaldrmay hedefliyordu. Bu hedefe ulalsa, bir tek dnya cumhuriyet olsa bile, bu cumhuriyet politik o lann lusal olana gre tanmlanmasn sorgulamamaktadr. Yani burju a uygarlnn ilkes ini sorgulamamamktadr. Bu eski programd ve ocuksuluu ve yeni bir uygarlk yaratma yeteneinden uzakl ok aktr. nk var olan styapy aynen almakta, kan kardeliini; kan kardelerinin baka kan kardeleriyle de karde olduunu savunmaktadr. Toplumu byle rgtleme iddiasndadr. Yeni program ise kan kardelii yaplarn ykp, bir din kardelii yaps kurmay hedeflemektedir. Ulus kardelii yerine, insanlk kardelii. Bu baka bir ilke, baka bir uygarlk demektir. Yeni Program ise, daha batan bunu sorgulayarak yola kmaktadr. Ulusal olan zele ait sayacam; bu zel, politik, ekonomik ayrmn kaldrac a180
TERSNDEN KEMALZM
m demektedir. Yani ayn zamanda daha batan baka bir styap, baka bir uygurlk tasavvuru olarak ortaya kmaktadr. Yani ii snf ve modern toplum Muhammetin yolundan gitmelidir. Tm insanlara tpk Muhammetin yapt gibi bir ar yapmaldr. Burada dayanlan teori, dnya iilerine Muhammetin yolunu nermektedir. Uluslar paralayalm. O uluslarn putlar olan bayra klar yakalm. Biricik Allah gibi biricik insanlkta birleelim. Putlara (uluslara ve ulusal bayraklara) deil, Allaha (insanla) tapalm. Sosyalizm bu anlamda da bir din olmak zorundadr.96
96
Burada calana ilikin bir gzlemde bulunalm. Bilmiyoruz ama son grmelerinde sarf ettii kimi szler onun da bizden bamszca benzer noktalara ulam olabilecei kansn uyandrmaktadr. Son grme notunda yle diyor: Son savunmamn dnya apnda etkisi olacaktr. Marks aan bir izgiyi calan baaryla tamamlamtr deyin. Marksizmin yz elli yllk zmszlnden k buldu deyin. Bundan byk mutluluk duyabilirsiniz deyin. calan nemli bir eyler kefettiinin farkndadr. Bir nceki grme notunda da yanl hatrlamyorsak btn dinleri zdm anlamnda bir eyler sylyordu. Keza daha nceki grme notlarndan birinde, bir rlandalya yazd u satrlar da manidardr: Benim durumumu ksmen kavradnz sanyorum. inde bulunduum koullarda bilimsel bir yapt hazrlayamayacam aktr. Biraz daha iyi anlamanz iin, verdiiniz Mevlana rneinden de cesaret alarak sylemeliyim ki, benim slubum ada olamaz. Becersem bile tercih etmeyeceim. Bilimci softalndan ciddi kukularm var. Kendimi yanl anlamamanz dileyerek belirteyim ki, slubum biraz peygamberce veya bilgecedir. unu demek istiyorum: Mitolojik, felsefi, dini, bilimsel ve estetik-ahlaki realiteyi i ie vermeyi daha insancl buluyorum. amz bilimi korkun lde kadavrasaldr. Snrsz paralayarak incelemeyi ahlaken de tehlikeli buluyorum. Bana gre insanln kurulu gelenei sonuna kadar belirleyici olmak durumundadr. Bu yzden totemik, mitolojik anlatm kmseyemeyiz, kmsersek kknden koparlm insan kabul etmi oluruz. Bu tehlikelidir. Kutsal kitabn Kur'an da dahil- insanlk yks gnmz bilimince rahatlkla rtlebilir. Fakat ondaki asla saygszlk edilmemesi gereken yan gelenee iman derecesinde deer vermesidir. Gelenekten unu anlyorum; evrensel oluumun insanlamasna ve oradan gnmze kadar yaanan her ey ayn zamanda KAOS aralna, yani zgnleme, yaratclk olgusuna da inanyorum. Yani gelenei deitirebiliriz. Tanrsalln z de budur. Bu tanrsalln yaratc insan olduu aktr. Toplumsal anlamda bu szc kullanyorum.
181
Dikkat edilirse bu, tam tamna, Marksn Paris Komnne bak arak proletarya diktatrl dedii, Paris Komn tipi devlete de uyar. O devlet olmayan devlet (Engels) bile hala bir snf mcadelesi aracdr, bir diktatrlktr. Bu din de, politii ulusal olana gre tanmlayan karsnda bir diktatrlktr ve bir devlettir. Byle prol etarya diktatrl kavramnn somut anlam aa karmaktadr. Diktatrlk diktatrce ynetim deildir. Diktatrlk, tpk modern toplumun dininin dinlere inantr diyerek onlar zel dedii alanda zorla tutmas gibi; burjuvazinin bu inancn da inan olarak oraya tkmak ve tutmaktr. Bylece Proletarya Diktatrl ve Burjuva Diktatrl kavra mlarnn; veya ayn ey olan Proletarya Demokrasisi97 ve Burjuva Demokrasisi kavramlarnn sosyolojik ierikleri de netlige kavumakt adr. Burjuva demokrasisi veya diktatrl; politik olann ulusal ol ana gre tanmlanmasn zorla kabul ettirmektir. Yani rnein din zel deil deyip, politik veya hukukidir dediinizde, verginizi devlete deil de cemaate verdiinizde; ulusa gre tanmlanm devlette deil de cemaatte askerlik yaptnzda bu demokrasinin ayn zamanda bir diktatrlk olduunu grrsnz. Demo krasi bunu kabul edenler iin geerlidir. Proletarya demokrasisi de, biz politik olan ulusal olana gre tanmlamak istiyoruz diyeceklere kar; tpk burjuva demkokrasininin, bir politik dolan dinmize r tanmlamak istiyoruz diyenlere dayand gibi davranacaktr. Demokrasi ulusal olann zel bir sorun, inanca ilikin, politika d bir sorun olduunu kabul ede nler iin geerli olacaktr. Yani snflar ve snf mcadelesi olduu srece, burjuvazi zeri ndeki diktatrlk, nam dier Proletarya Diktatrl, tpk burjuvaz inin kapitalizm ncesi snflar zerindeki diktatrl gibi, o uygarl klarn ya da topluluklarn dini zrindeki bir diktatrlk olacaktr; tek
Btn bunlar, calann da bizim tarttmz alanlarda dolatn ima etmektedir. (Ek not: Daha sonra bu yazlar Avukatlar araclyla kendisine ilettik. Yanks henz ayn dalga boyundan ok uzak olduunu gsteriyordu.) 97 Sosyalist Demokrasi de deniyor yanl olarak, sosyalizm snfsz toplumdur. Orada Proletarya yoktur. Sosyalist Demokrasi, almayana ekmek yok ilkesini, burjuva hakkn ve etiliini salamaya ynelik topluma karlk der.
182
TERSNDEN KEMALZM
fark bunun burjuvazinin dini zerindeki bir diktatrlk olmasdr. Bylece, Proletarya Diktatrl kavram ayn zamandabaka bir uygarlk program iinde bir anlam da kazanmaktadr. Kavram reddedilmemekte, ama anlam ve ierii gelimekte, ierii netleme ktedir. * Evet ama bu da aslnda ii snfnn amac deildir. i snfnn amac egemen snf olmak deil, snflar ve devleti ortadan kaldrmaktr. Yani kendini yok etmektir. Modern toplumun dinine ilikin tanmlamalarmzdan kan pro gram bu hedef ve dnmle de tam tamna uyumaktadr. Modern toplumun dinini, politik, ekonomik ve zel ayrmdr ve topl umun bu ayrma re rgtlenmesidir diye tanmlamtk. Proletarya diktatrl, ya da iilerin, ulusal olann politik olanla akmas ilkesini de bir inan olarak zel alana atmasndan sz ettik. Ama zel alana atmak, zel diye bir alann ayrlnn toplumsal rgtlenmede veri olmas demektir. Yani burjuva toplumun dininin tam anlamyla dna klm olmamaktadr, sadece onun politik rgtlenme ilkesi zele atlmaktadr. Bu deiim bile hala burjuva to plumunun ufku iindedir. Tpk herkese emeine gre ilkesinin, burjuva toplumunun ufku iinde bir ilke olmas; Marksn deyiiyle, b unun burjuva hak eitliini salamak anlamna gelecei gibi. Sosyalizmin ya da iilerin hedefi ise, nasl snfsz bir toplum ise, ayn ekilde bizzat bu ayrmn yok edilmesi, zel, politik ve ekonomik ayrmnn ortadan kalkmas olabilir. Ancak o zaman, burjuva toplumunun tesinde ayr bir uyarla varlabilir. Peki zel, politik ve ekonomik ayrmna nasl son verilebilir, so syalist bir uygarla nasl ulalabilir? Politik ve ekonomik yok edilerek, zel, politik, ekonomik ayrm yok olabilir. Bu ne demektir? Politiin yok olmas devletin yok olmasdr. Devletin ya a politiin yok olmas iki farkl anlamdadr.
183
Proletarya Demokrasisi veya Gei toplumunda olduu gibi, bir snf mcadelesi arac olarak Devlet vardr. Bunun karl, ulusal olann zorla zel olarak tutulmasdr. Ama bir de, snflarn olmad, sosyalizmdeki, hak eitliini salayan devlet vardr. Yani ktln zorunlu kld; zgrlkler alemine geilemedii iin demokrasiyi uygulayan; hala bir yaptrm gc olan devlet vardr. te byle bir devlet olduu srece bile, artk bir snf mcadelesi arac olarak devlete gerek olmasa bile, bolluk olmad iin var olan devlete gerek olduu srece, hala politik olan var olmaya de vam edecektir. Ancak, Devlet yok olduunda, yani Herkese ihtiyacna gre ilkesi geerli olduunda; zenginliklerin grl grl akt bir to plumda, devlet, yani politik yok olur. Ama bu ayn zamanda ekon ominin de yok oluuna denk der. Ekonominin yok olmas nce meta retiminin ama son durumada emein yok olmasdr. Yani deer yasasnn bir doa yasas gibi i nsanlarn kaderini belirlemekten kmas; yok olmas. Marksn temel eseri olan Kapitalin alt balnn Ekonomi Politiin Eletirisi olmasnn derin anlam da budur zaten. Kapital, kendi konusunu dolaysyla kendini yok etmeye ynelik bir eserdir. So syalist hareket de kendi konusunu ve kendisini yok etmeye yneliktir. i snf da burjuvazi ve snflarla birlikte kendini yok etmekle ykmldr. Elbette meta retimi ortadan kaldrlp, planl ekonomiye, topl umun ve insanlarn ihtiyalarn karlamaya ynelik kullanm dee rlerinin retimine geildii andan itibaren, yani ekonomik kararlar toplum tarafndan belirlendii andan itibaren burjuva toplumu nun styapsnn bu ayrm, yani ekonomi ve politik arasndaki ayrm en ar darbelerden birini alm olur. Ama ancak, bir bolluk ekonom isinde, burjuva hak eitliini salama gerei hissetmeyen bir ekon omide, ekonomi yok olur. Yani sadece snflarn deil, i blmnn de olmad bur toplumda, politik gibi ekonomik olan da yok olur. Ama politik ve ekonomik yoksa onlardan ayr bir zel de var olamaz.
184
TERSNDEN KEMALZM
Bylece zel, politik ve ekonomik, yok olurlar. sosyalizmin pro gram budur. Sosyalizmin program, ulusal olan zele atkmak deildir kendi bana, bu sadece zel, politik ve ekonomikin yom edilmesi iin geilmesi gereken zorunlu bir aamadr. Burjuva toplumu karsnda, ii hareketi, rnein meta retimine son verip ekonomiyi toplumun kararlarna tabi kld nda zaten bu burjuva toplumunun ekonominin ayr, politikann ayr, inancn ayr ilkeleri kuraln am olur. Ama, ekonomi diye, devlet diye bir so syal gereklik ve bunlara karlk den sosyolojik kategoriler var o lmaya devem eder. Snflar ile birlikte bir snf egemenlii arac olarak devlet ve iblmnn ortadan kalkmas ve zenginliklerin grl grl akmasyla da burjuva hak eitliini salamann arac olarak devlet yok olur. Bunun ekonomideki karl, meta retiminin son bulmas, deer yasasnn egemenliinin sonu, zenginliklerin gerek kaynann bo zamanlar olduu toplumda da emein yok olmasdr98. Bu kategorilerle birlikte ekonomi de yok olur99.
98
Kelimenin tarihi anlamyla emek, yani alnnn teri ile kazanmaya mahkum edilmi acl ve yoksul insanln bu gne kadar yapt i, beeri praxisin en sefil, en gayri insani, en hayvani eklidir. Friedrich Engelse gre de, sosyal snflara ayrlm insanln bkn tarihi nasl sadece insanln bir tarih ncesi ise, tpk bunun gibi geleneksel emek de artk nesneler deil, fakat ahenkli bir ekilde gelimi ahsiyetler reten yaratc, evrensel beeri praxisin tarih ncesi eklinden baka bir ey deildir. Metann, deerin, parann, snflarn, devletin ve sosyal iblmnn ortadan kalkmasndan sonra, tam olarak gelimi sosyalist toplum, kelimenin geleneksel anlamyla, emein ortadan kalkmasna yol aacaktr. (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, cilt 3, s.370-371) 99 Her bilim bir bilgi aracdr. Sorulan sorular bir cevaptr. Demek ki, ekonomi politiin cevaplandrmaya alt sorular Deer nedir? Sermaye ve Art Deer nerden gelmektedir? cretler nasl belirlenmitir? Para tedavlnn fiyatlar ve konjonktr zerindeki etkisi nedir? Tekrar-retim nasl ilemektedir?- Ekonomi politik, Emtia ve para retimi ile birlikte doduuna gre, onlarla birlikte ortadan silinecektir. Marksn Kapitale Ekonomi politiin Eletirisi alt bayln koymas, Kapital iin Hazrlk almas olan eserine. Ekonomi Politiin Eletirisinin Ana Hatlar (Grundrisse der Kritik der Politischen Ekonomie) demesi tesadf deildir. Marksa gre, ekonomi politik z bakmndan ideolojidir. Marksist felsefe olmad gibi, Marksist ekonomi politik de yoktur. Marksn eseri, devrinin bu iki byk ideolojisinin almasnn bir eseridir. (...)
185
Bylece, ekonomi politiin konusu bir sosyolojik kategori olarak ekonomik yok olduunda; tpk ii snfnn burjuvaziyi yok ettii nde kendisinin de yok olmas gibi, zel de yok olur. Buraya kadar sylenenler, yani Marksn dedikleri, bir uygarlk program, burada ifade edilen, din ve ulus teorilerinin uyumunu g stermek iin yle bir emalatrma da ie yarayabilir.
Ekonomi politik, kefetmeye alt ekonomik kategorilerle ayn zamanda ortadan silinir! (E. Mandel, Marksist Ekonomi El Kitab, Cilt:3, S.436-437, )
186
TERSNDEN KEMALZM
Tablo buraya gelecek
187
* Marks, dinin eletirisi btn eletirilerin badr diye balamt henz bir devrimci demokrat olarak Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde sze. imdi bu sze tekrar geri dnlebilir. Ama elbet bir st dzeyde. Yine Marks gibi diyebiliriz, dinin eletirisi btn eletirilerin badr. Ama buradaki din kavrammz artk burjuvazinin dininin din kavram deil; burjuvazinin din kavramn n kndisinin bir din olduunu da gsteren bir kavramdr. Buradaki eletiri artk tpk Kapitalin alt balndaki gibi bir eletiridir, kendi konusunu yok eden bir eletiri. Yani somutlarsak, dinin eletirisi, ulusuluun eletirisi, yani politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ilkesinin eletirisi; dinlere inan demenin eletirisi; rasyonalizmin eletirisi; inan (zel), politik, ekonomik ayrmnn eletirisi olmak zorundadr. Ve bu anlamda eletiri henz balyor. * Okuyucu ilk bakta btn bu sosyolojik eletiri blmnn smail Beikinin eletirisiyle bir ilikisi olmadn dnebilir. Ancak bu doru deildir. Bu blmde, Marksist gelenein eletirilmesi ve gelitirilmesi erevesinde, Beikinin eletirisine temel olan, tarihsel maddeci yaklam olumlu bir biimde sergilenmeye allmtr. Bunu yapmak zorundaydk nk, bu on yldan fazla bir sredir dank olarak eitli yazlarda yer aldysa da, bilinmemektedir ve d olaysyla eletirinin dayand grlerin, bilinen ekmecelerin iine sokulup anlalmamas tehlikesi bulunmaktadr. Ama dikkatli bir okuyucu iin, bizim yine bir Marksist olarak ya ptmz, Marksizme ve zellikle vlger Marksizme ynelik eletir ilerin aynen Beiki iin geerli olduunu fark etmek hi de zor o lmasa gerektir. Blmn banda sosyalistlerin niin Beikinin din bir inantr demesine bir eletiri getirmedii sorusunu sormutuk. Btn blm, aslnda sosyalistlerin de Beiki gibi dinin bir inan olduunu dndklerini gstermektedirler ve onlar da Beiki gibi burjuvazinin dininin bir amentsn sylemektedirler.
188
TERSNDEN KEMALZM
Ne var ki, Beiki, sadece burjuvazinin dininin kabulleriyle i grmyor. Bu dinin gerici biiminin kabulleriyle i gryor, tpk bu gnk sosyalistler gibi. Devletin tmyle inan alanndan kmasn deil, btnyle zel bir sorun olmasn deil; Aleviliin de bir din olarak devlet taraf ndan tannmasn savunuyor. Yani devletin dinleri tanmasn deil, Alevilii tanmamasn sorun ediyor. Gerek ve tutarl bir laiklii s avunmuyor. Ayn ey ulus ve ulusuluk iin de geerlidir. Beiki, devletin bir dile, dine, soya, etniye, tarihe gre tannmasn deil, belli bir dile dine soya gre tanmlanan bir ulusun tan nmamasn sorun ediyor. Yani gerici dnemin ulusuluuna, burjuvazinin dininin gerici dnemine dayanyor, onu savunuyor. Gerici ulusulua kar demokratik ulusuluu savunmuyor. Bu Trkiye ve dnyadaki ii hareketinin ve ezilenlerin direnilerinin iinde bulunduu perspektifsizliin ve kszln bir yansmasdr. Onun hali pr melalini gstermektedir. Ama ayn z amanda Beiki, buna kar mcadele edecek yerde onu glendirmektedir. Beiki, Kemalizmin ulus ve ulusuluk anlayn, yani, dile, d ine, soya, tarihe dayanan bir ulusuluk anlayn aynen paylamakt adr, onun eletirisi, ayn ilkelere dayanan baka bir ulusun tannmamasdr. Onun da Kemalizmin dayand ilkelere gre ulus olduunu kantlamak ve elikisini gstermeye almaktr btn abas. Beiki sadece gerici egemen Trk ulusuluunun kurbanlarn destekledii iin ilerici ve demokratik bir ileve sahiptir. Ayn eki lde, resmi devlet dinine kar Alevileri destekledii iin ilerici ve d emokrat bir ilev grmektedir ama, program ve dayand anlay it ibariyle, kurbanlarn savunduu sistemin btn varsaymlarn ve kabullerini paylamakta ve savunmaktadr. Bu nedenle Beikinin grleri, ii dna evrilmi Kemalizmdir; tersinden Kemalizmdir. imdi artk Beikinin Alevilik, slam, din vs. zerine somut grlerine ve dayand bu anlayn ve pozitivizmin ayrntl bir gsterimine geilebilir.
189
BENC BLM
OTANTK YA DA TARHSEL OLARAK DN VE ALEVLK Giri nceki blmde, politik ifadesi devrimci demokrasi olan, burjuva aydnlanmasnn eletirisi yapld. Bu anlamda nceki blm kend isinden nceki blmn bir eletirisi gibi de okunabilir. Dier bir if adeyle nceki blm, sosyalizmin devrimci demokrasiyi eletirisidir. Tarihsel Maddeciliin burjuva rasyonalizmini eletirisi ve ayn z amanda Tarihsel Maddeciliin burjuva rasyonalizminin kalntlar ndan bir arnma abasdr; yani zeletiridir. Bu bakmdan, aslnda Beikinin eletirisi burada bitirilebilir. Eletirinin metodolojik temelleri koyulmutur. Bundan sonras olg ular ve ayrntlardr. Her hangi bir kii, kk bir abayla bunlar sonsuz kere deneyip salayabilir. Fiziksel bir yasay ifade eden bir forml dnelim. rnein mehur E=m.c2 formln ele alalm. Bu formlde ktle ve enerjinin eitli nicelikleri ele alnarak bu formlde dile getirilen bantnn doru olup olmad sonsuz kere kontrol edilebilir. Yldzlar, atom bo mbalar vs. bu formln doruluunu lmekte kullanlabilir. Bundan sonras artk teknik ve ayrntl abaya ilikindir. Enerjinin farkl b iimlerini toplamak, ayn enerji trne dntrmek yle hesaplamak, ktleyi tam olarak bilmek, k hznn bykln hassas deney ve lerlerle tam olarak hesaplamak gibi ileri yapmak herkesin yapab ilecei ilerdir. Burada artk o grnmez ilikiyi kefederkenki yaratc abaya gerek yoktur. Ayn ekilde, buraya kadar ifade edilen din, ulus, styaplar teor isine dayanarak, bundan sonra insanlk tarihinde ya da gnmzde bu teori sonsuz biimler iinde tekrar tekrar kontrol edilebilir. Bu n edenle sosyolojik eletiri burada bitirilebilirdi. Dinlerin inan olmad190
TERSNDEN KEMALZM
; dinlere inan demenin bir inan olduu ve bunun modern topl umun dininin bir bileeni olduu gsterilmi bulunuyor. Ne var ki, tarihsel bir gericilik dneminde yayoruz. Gericilik dnemlerinde insanlar genelleme yeteneklerini yitirirler; grnmeyen, derinden ileyen ilikilere, yani toplumsal yasalara daha az ilgi gsterirler. Ayrntlar, aslnda burjuva dnyasnn ufkunu amayan eletiriler, daha byk ilgi grrler. nsanlar olgular ve bu olgularn yzeydeki, grnr nedenleriyle ilgilidirler. O nedenlerin ardndaki nedenlere pek kimse kafa yormaz olur. Bunun elbette bir i mant vardr. Toplumda kkten bir deiime ynelen veya byle bir deiim gereinin ortaya kard her har eket, temel nedenleri aratrmaya, dolaysyla daha metodolojik, daha genel sorunlara ilgi duymaya eilim gsterecektir. lkedeki sistemi blgeyi hatta dnyay deitirmek istiyorsanz, elbette gnn olayl arna birka bin yllk mesafeden bakmanz; en derindeki nedenlere inmeniz gerekir. Bu nedenle devrimci ykseli dnemlerinde, bu gnn tam tersi bir eilim grlr. Genel yasalar, nedenlerin ardndaki nedenler esas dikkatlerin ve ilginin merkezine gelir. Bu nedenle, devrimci ykseli dnemlerinin tartlan konular, dorudan yaanan olaylarla tamamen ilgisizmi gibi grnr. rnein altml yllar gz nne getirelim. O dnemde, Osmanl toprak dzeninden, diyalektiin ne olduuna; doa yasalarndan s anat teorilerine kadar son derece soyut konularn gndemi doldurduu grlr. Somut veya gncel olaylar, genel metodolojik sorunlarn, genel yasalarn ve tarihsel eilimlerin tartlmas balamnda g ndeme gelir. inde bulunduunuz dnemde ise, eilim tam tersinedir. Metodolojik sorunlar bile olgulara ilikin bir tartmaym gibi ele alnma ktadr. Yani imdi olduu gibi, var olan sistem iinde, kk, sradan deiikliklerin peinde iseniz veya her trl deiiklii reddediyo rsanz, elbette genellemelere ihtiyacnz olmaz. Bu nedenle yazdklarmzn bu gnn dnyasyla, bu gnn ruhuyla hibir ilikisi yoktur. Onlar unutulmu ve bilinmeyen bir d nyann ruhunu korumaya ve yaatmaya alrlar.
191
Bu gnn dnyasnda bir yank bulma anslar yoktur. Ama de vran hep byle gidecek diye bir kural da yoktur. Gn gelir ruh hali derinden derine deimeye balar, o zaman kk balantlar bile byk nem tarlar. Bu nedenle kulukada da olsa beklemek zere tohumlar samaya devam etmek gerekiyor. Ve yine bu nedenle zaman sana uymuyorsa, sen zamana uy deyiine uygun olarak, buraya kadar genel olarak sylenenleri, Beikinin metnine ve tartt konulara bal kalarak, somut olgular ve karsamalar dzeyinde ele alalm. Yani bundan sonra eletirinin daha somut, zamane ruhunun iht iyalarna daha uygun blm balyor. Bir bakma imdiye kadar, dinin ne olduunu tartyorduk, imdi, o genellemeleri, somut Alevilik balamnda, ele alp tartacaz. Farkl Alevilik Daha nce de deinildii gibi, Aleviliin farkl biimini kesi nlikle birbirinden ayrmak gerekiyor100. Beikinin temel yanl, tam da modern toplumunun dininin kabulne uygun olarak, bu farkl Alevilii bir ve ayn Alevilik gibi ele almasdr. Bu vesileyle yaznn banda yaptmz ayrm tekrar hatrlatalm. farkl Alevilik vardr. 1) Aleviliin Trkiyede zgl olarak bask altnda bulunuuna bir tepki olarak, modern bir sosyal hareket olarak Alevilik. 2) Bu gnn, kendini bir inan olarak gren, aslnda rasyonalizm ya da ulusuluk dininin bir b ileeni olan Alevilik. 3) Tarihte var olmu, otantik, komnn styaps olan Alevilik. Bu farklar ok nemlidir. rnein, gnmzn Aleviliin inan olduunu syleyen Alevisi, gerekte Alevi deildir artk. nk,
100
Ayn durum elbet slam iin de geerlidir. Tarihsel ya da uygarln styaps olarak slam; kendini bir inan olarak tanmlayan slam ve sosyal bir hareket olarak slam. Ayrca bu sosyal hareket olarak slam farkl karakterlere de sahiptir. Bir ok yerde, dinsel deil, ulusal baskya kar veya snfsal smrye kar direniin bayradr.
192
TERSNDEN KEMALZM
dinlerin bir inan olduu modern toplumun inancdr . Kendisinin Alevi inancndan olduun syleyen aslnda bununla, modern toplumun dinleri inan olarak tanmlayan inancndan olduunu; modern toplumun dininin bir amentsn sylemi olur. Ayn ey slam iin de geerlidir. slam inancndan olduunu syleyip, kelimeyi ahadet getiren, artk gerekte Mslman d eildir; bu eylemiyle slamiyete olan inancn deil; slamiyetin de dier dinler gibi bir inan olduunu syleyen m odern toplumun dinine olan inancn ve balln ifade etmi olur. Yani bugnn Alevisi de, Snnisi de, Hristiyan da, Budisti de, hatta Ateisti de, hep ayn dinin mminleridirler. Onlar, dinlerin inan olduunu syleyen dindendirler ; yani rasyonalizm dininden, yani ulusuluk dininden, yani zel, politik ve ekonomik olan ayr arak toplumu rgtleyen modern toplumun dinindendirler. Aslnda durum tpk kapitalizm ncesinde olduu gibidir. Kapit alizm ncesinde nasl var olan dinlerin dnda bir var olu mmkn deilse; bu gnn toplumunda da, bu toplumun dininin dnda var olu mmkn deildir. Yani Ateistler bile bu toplumun dinindendi rler. Dinin bir inan olduunu syleyen bir Ateist ile bir Mslman ve bir Alevi, ayn ortak inanta olduklarn ifade etmi olurlar. Bu gnk dinler tartmas, yani Aleviler, Snniler, Ateistler ar asndaki tartma, eski an dinlerinin iindeki mezhepler tartmas gibidir. Modern toplumda hangi inancn, modern toplumun ihtiyalarna daha uygun bir inan olduu tartmasdr. Bu gnn toplumunda kendilerinin inan olduunu syleyen di nler, tarihteki dinlerin devamcs olduklarn sylemektedirler ve ki msenin bundan en kk bir kukusu bulunmamaktadr. Ama bu batan aa yanlgdr; dinleri onlarn kendi haklarndaki iddialaryla deerlendirmedir. Tarihteki dinler tm toplumsal yaam belirliyorlard; tmyle styapydlar. Bu gnk dinler ise, modern toplumun styaps ii nde, onun politik olmayanla, zelle snrl, organik bir bileen idirler. Onlar modern toplumun organik bir parasdrlar, bir zamanlar var olmu dinlerle (styaplarla) zden bir ilikileri kalmamtr. Bunu yle bir benzetmeyle aklamak mmkn olabilir.
193
Modern biyoloji ve evrim teorilerine gre, hcre iindeki organellerin bir ou, nceleri bamsz canllard. Bunlar sonradan baka tek hcreli canllarla simbiyoz bir yaama girdiler ve sonunda bu gnk hcrenin olmazsa olmaz bir organik bileeni; yapta hal ine dntler. rnein hcre iindeki mitokondriler byledir. Vir sler hari gnmzde btn hcreler, ilerinde mitokondrileri barndrrlar. te dinlerin bu gnk durumlar biraz bu rnee benzer, mit okondrilerin eskiden bamsz canllar olmalar gibi; bu gnn din d enen ve modern toplumun sitoplazmas iinde bir mitokondri gibi ilev gren inan olarak dinler; bir zamanlar tmyle bamsz baka canllar gibiydiler; yani bamsz birer styapydlar. Bir zamanlarn bamz yaayan canllar olan motokondriler ile bu gnn artk h cre dnda bamsz bir varl olmayan; hcrenin organik bir bileeni olmu mitokondriler arasndaki iliki gibidir, bu gn toplumundaki din ile bir zamanlarn dinlerinin ilikisi. Beiki ncelikle bu fark grmyor ve yok sayyor. Ama hemen anlalabilecei gibi bu grmeyiin ve yok sayn ned eni, tam da modern toplumun dini asndan tarihe bakmas; tm tarihi inan olarak dinlerin tarihi ve uluslarn tarihi olarak grmesinin sonucudur. Ama sadece bu ikisini kartrmyor Beiki. Bugn bask altna alnmaya kar bir sosyal hareket olarak Alevilik ile tarihteki Alevilik ve inan olarak Alevilii de bir ve ayn Alevilik olarak gryor101. Aleviliin zgl olarak bask altnda olmasna kar, yani modern toplumun dininin saf ve ideal biimde egemen olmamas nedeniyle ortaya kan, bir hareket olarak Alevilik ile, bir inan olarak Alevilik arasnda da hibir zdelik ilikisi bulunmamaktadr. Eer Alevilik zerinde zgl bir bask olmasa, yani modern toplumun dinine u ygun olarak, tm inanlar ayn eitlii ve zgrl yaasayd, Alev ilik biimindeki modern sosyal hareket olmazd. Yani devlet camilere imam yetitirmese, Alevi kylerine cami amasa; camileri desteklemese, Snni ounluun Alevilere yapaca ayrmcla kar duran
101
Zaten tam da bu fark gremedii iin, bir sosyal hareket olarak Aleviliin program ve strateji sorunlarn, teolojik bir tartmaya dntrmektedir.
194
TERSNDEN KEMALZM
tedbirler alsa, Aleviler de cem evi amak ihtiyacn duymaz, Alevi genleri gslerine Zlfikar madalyonlar asmazlard. Yani, bir sosyal hareket olarak Alevilik, sermayenin gerek tarihsel hareketinin bir rn ve sonucu olarak ortaya kar ve baarya ulat ta kdirde nesnel sonucu, bir inan olarak Aleviliin ve sermayenin ideal var olu koullarn yaratmaktr. Yani kimse inancndan dolay bir bask altnda olmaz, din tamamen kiisel bir sorun olur. Bu sosyal hareket, kendisini ne kadar gerek Alevi kimliine dn olarak tanmlasa da znde, modern toplumun dininin ideal b iimin savunan, yani her hangi bir inan zerinde bask olmasna ka r kan bir harekettir. Kendi iddias olan gerek otantik Alevilie bir dn olduu iddiasnn aksine, bir inan olarak Alevilii savunur; aslnda Aleviliin de bir inan olmas iin bir harekettir; yani modern toplumun dinini en ideal haliyle egemen klmak iin bir harekettir. Dier bir deyile modern toplumun dinine bir genlik asdr. Beikinin yapmak istedii, bu sosyal hareket olarak Alevilie nasl baarl olacana dair bir program, strateji ve ideoloji nermeye almaktr. Bu niyet elbette, ezilenlerden yana soylu bir n iyettir. Ama bu soylu niyet, onun nasl epistemolojik, politik ve teolojik olarak elikiler iine dmesini engellemiyorduysa; sosyolojik ol arak da bu Alevilii kartrmasn engellemiyor. Ama biz imdi tarihsel Alevilik hakknda Beikinin grlerini ele alrken, bu yanl yapmadn veya bu Alevilik arasnda bir fark olmadn var sayacaz. Yani Beikinin Alevilik hakkndaki nermelerini tarihsel, ota ntik veya styap olarak Alevilik hakknda sosyolojik nermeler olarak ele alp, sosyolojik nermeler olarak tartacaz. Tekrar edelim. Sosyolojik eletiri iin: 1) Beikinin tarihsel, inan olarak ve sosyal hareket olarak Alevilii doru olarak ayrdn veya bunlarn gerekten Beikinin varsayd gibi bir ve ayn ey olduunu varsayyoru z. 2) Beikinin nermelerinin politik veya teolojik bir tartmadaki nermeler deil; dorudan sosyolojik nermeler olduunu var sayyoruz.
195
imdi tekrar Beikinin temel nermesini hatrlayalm: Alevilik, Yahudilik gibi, Hristiyanlk gibi, Mslmanlk gibi, Budizm gibi farkl bir dindir, farkl bir inantr. Yahudilik nasl M slmanlk deilse, Hristiyanlk nasl Mslmanlk deilse Alevilik de Mslmanlk deildir. (...) Aleviliin bir mezhep olmadn, ayr bir inan, ayr bir din olduunu belirtmeye alyorum. imdi, bir sosyolojik nerme olarak, sosyologlar aras bir tartmada, Aleviliin ne olduu zerine bir tartmada, bu nermeler doru mudur ve ne anlama gelmektedir? Onu grelim. Yukardaki alntda tarihsel Alevilik hakknda rtk olarak u nermeler ifade edilmektedir: 1) Alevilik bir inantr, 2) Alevilik Mslmanlk, Hristiyanlk, Budizm gibi bir dindir. 3) Alevilik slamiyet iinde bir mezhep deildir. Bu nermenin de sosyolojik nermeler olarak; tarihsel, otantik Alevilie ilikin nermeler olarak yanltr. Yani sosyolojik olarak ele alndnda: 1) Alevilik bir inan deildir; tmyle styapdr. 2) Mslmanlk, Hristiyanlk ve Budizm gibi, ayn kategoriden bir din deildir. 3) slamiyet iinde bir mezheptir. Yani Beikinin Aleviliin ne olduuna dair btn nermeleri sosyolojik olarak yanltr. Niin ve nasl yanltrlar? Bunlar gr elim. Tarih, Toplumlar ve Dinler Eer kafanz, hibir bilimsel deeri olmayan Prokrutes Yata ya da deli gmlei gibi ilkel toplum, kleci toplum, feodal toplum gibi emalar ve ilerleyen bir tarih anlayyla orbaya dnmemise, var olan tm insanlk tarihi ve toplumlar balk altnda to planabilirler. Kandala Dayanan Snfsz Toplum:
196
TERSNDEN KEMALZM
Biz buna komn diyeceiz. Aklda kalmas iin yuvarlak hesap 50.000 yl nceden beri, yani en az Homo Sapiens102in ortaya kndan beri var olmutur. Artk sadece corafi olarak tropik ormanlar, ller, tundralar; eriilmez okyanus adalar ve da balar gibi uygarln pek giremedii yerlerde son rnekleri yaamaktadr. Ayrca, yaayan son izleri modern toplumun gzeneklerinde (mesanelerinde) ekirdek aile olarak son savunma mevziine ekilmi; modern toplumun organik bir bileeni haline gelmi; igcnn yeniden retiminin sosyal masraflarn drerek kar orannn dmes ine kar bir ilev gren, toplum. Yaz, snflar, devlet yoktur. Art rne Ekonomi D Cebir ile El Koyan Snfl Toplumlar ya da Klasik Uygarlklar: Bunlar da, birer sfr atarak ve yuvarlayarak kolayca aklda kalmas iin 5.000 yl nce Aa Mezopotamyada domu ve 500 yl ncesine kadar Maripten ine uzanan bir kuak boyunca yaylmtr. 500 yldan beri tam bir geri ekili iindedir. Art rnn zorla, yani ekonomi d cebirle ele geirildii; art deerin genellikle, ma llarn eitsiz bir deiimine yani deer transferine dayand (Te fecilik ve Bezirganlk), dolaysyla toplumun genel bir zenginlemesine yol amad, esas olarak tarm retimine dayanan uygarlklar. Dnyadaki kylk blgelerin ve kasabalarn byk blmnde bu toplumun ve yaamn son kalntlar vardr. Yaz, snflar, devlet vardr. Yaz egemen snflarla snrldr Modern Kapitalizm ya da Burjuva Uygarl: Yine aklda kalmas iin yuvarlak hesap 500 yl nce, Kuzey Avrupada, ngilterede domu toplum. Bu gn btn dnyay eg emenlii altna almtr. Smrnn kayna retimden edilen art deerdir, dolaysyla smr sonunda bir btn olarak toplum zenginleir.
102
Homo Sapiens, yani Akl nsan. Bu adlandrma bile, modern toplumun dininin, rasyonalizmin damgasn tar. nan nsan demek daha az doru olmazd.
197
Ekonomi d zor, yani vergiler ve ganimet, belirleyici deildir artk. Vergiler araclyla gelirlerin yeniden datmnda belli bir e tki olarak varln srdrr. Eitsiz deiim ise birinci ve nc dnya arasndaki ticarette byk bir deer transferine yol asa da, bunlarn ikisi de onun kendine has, onu o yapan zellikler deildir, kapitalizm bunlar olmadan da var olabilir. En belirgin karakteristii, genellemi meta retimi olmasdr. Her ey metalar, yani deer yasas her eyi belirler tm toplumsal sreleri kendine tabi klar. Yaz, snflar, devlet vardr. Yaz genelleir. * Bunlarn her biri kendi iinde de bir evrim geirir. Yani elli bin yl nceki komn ile bu gn yaayan ve bir ok uygarlk ve kltrlerin etkisi altnda belli bir deiim geirmi komn elbette farkllklar gsterir ama bunlar temeldeki zdelii deitirmez. Ayn ey uyga rlklar iin de geerlidir. lk Smer uygarl ile rnein Grek veya slam uygarl arasnda da byk farklar vardr. Ama zdeki ortakl klar ayndr. Keza, kapitalist toplumlar da doduklarndan bu yana deiirler; ticari, manfaktr, snai, fordist, post fordist kapitalizmler birbirinden ok farkldr ama onlar zde klan nitelikler varln srdrr. Ve bu toplumlar sadece zaman iinde birbirlerini izlemezler; s adece zaman iinde temel karakteristikleri erevesinde bir evrim g eirmezler, ayn ada da bir arada bulunurlar. Ve bu bir arada bulunu basit bir toplam gibi, birbirine su szdrmayan kaplar gibi bir arada bulunu deildir. Komn ve tefeci bezi rgan ilikiler, kapitalizmle ve ona tabi olarak, tpk insan ve barsa klarndaki bakteriler gibi bir simbiyoz iliki iine de girebilirler ve bylece tpk karmak eko sistemler, hayat birlikleri gibi toplumsal bir sistem de olutururlar. rnein komnn son kalnts aile, i gcnn yeniden retilmesinin bir arac olarak bir ilev grp yaamn kapitalizme bal olarak srdrebilir. Veya tefeci -bezirganlk modern finans kapitalle et ve trnak gibi olabilir. Toplumsal ilikilerin hibir kitaba smayan karmakln yaratan bu simbiyoz ilikilerdir. Dnya tarihine ve toplumlara, onun en ayrc karakteristiklerini ve btnsel karmakln ieren bylesine bir bak olmadan, ne ta198
TERSNDEN KEMALZM
rih ne modern toplum ne de bugnk politik ve sosyolojik gelimeler anlalamaz. imdi bu alfabetik snflamadan ve aklamalardan sonra bu to plumlarn dier karakteristiklerine gelelim. Komnn styaps Olarak Alevilik Komnde uygarln temel ayrc izgileri olan snflar, devlet, yaz yoktur. Komnde yaz yoktur. Bilgi, yani toplumun binlerce yldr biri ktirdii tecrbeler sentezi, yaz b ilinmedii iin kuaktan kuaa, sz ve davranla aktarlr. Bu bilginin korunmas iin ona dokunulmalk kazandran kutsallk ve aklda kalmas ve kuaktan kuaa aktarlmas iin, ritim ve kafiye, yani mzik, iir ve dans hayati nemdedir ve henz birbirinden ayrlmamtr. Yaz olmad iin okullara gerek yoktur. Snflar olmad iin, belli bir snfn imtiyazlarn ve smrsn koruyacak ve salayacak silahl adamlar, hapishaneler, mahkemeler, bunlarn yetitirilmesi iin okullara ve btn bunlarn giderlerini karlamak zere vergi memurlarna gerek yoktur. Ynetici otoritesinin kaynan silahl glerde deil, bilgisinde ve tecrbesinde, insanlarn onu gnll kabulleniinde bulur. Devlet yoktur ki sosyolojik bir kategori olarak siyasi olan olsun ve zel ondan ayr olarak tasavvur edilebilsin. Burjuva toplumu, inanc kiisel, zel alana ilikin olarak tanmlar. Ama komnde zel yoktur ki inan diye zele ait bir ey olabilsin. Dolaysyla her ey bir tek toplumsal iindedir. Burjuva sosyolojisinin din diyerek inan ve siyasal olmayan olarak tanmlad ey, aslnda komnn tmyle styapsndan yani kendisinden baka bir ey deildir. Vlger Mar ksizmin aydnlanmann ve burjuva sosyolojisinin etkisi altnda bir styap kurumu olarak tanmlad din, aslnda tm styapdr. D inin dnda hibir ey yoktur. ster Alevilik, ister amanizm, ister Ezidilik veya baka bir biim veya adlandrma olsun, bunlarn hepsi znde komnn rgtlenii,
199
styaps, ya da kendisinden baka bir ey deildirler. Yani am anizm, Alevlik, Ezidilik veya dnyann baka yerlerinde baka adlar ve biimlerde var olmu dier dinler, inan anlamnda din deil, komnn farkl a ve biimlerde rgtlenii, komnn kendisi, tm styapsdr. Burada amanizm ile ilgili ksa bir aklama yapmak gerekiyor. amanizmin Trklerin slamiyet ncesi dini olduu ynnde yaygn bir yanl anlama olduundan, amanizm Trklerin otantik dini gibi anlalmaktadr103. Bu batan aa yanl bir nyargdr. amanizm evrenseldir. Afrikadaki kabile bycs, engizisyonun yakt cadlar; Alevi ded eleri; Kzlderili kabilelerinin bycleri, ilk maara diplerine resi mleri yapanlar vs. hepsi amandr. Animizm, Totemizm, amanizm ayn olgunun farkl etnolog ya da antropologlarla yaplm farkl a dlandrmalardr. amanizm yerine, totemizm, ruhuluk vs. de deneb ilir. nemli olan adlandrma deildir. Biz burada, uluslar aras yaz nda yaygn olarak kullanld ve yerletii iin amanizmi kullanyoruz ama bunun Trklkle hibir ilgisi yoktur. Tamamen sosyolojik bir kategori olarak, snfsz toplumlarn styapsn, dinini adla ndrmak iin kullanyoruz. Hemen grlecei gibi, snf, devlet, yaz olmamas, bir ok farkl biimlere ramen btn Alevi toplumlarnn ortak karakteristikler idir. Alevilik zerine btn aratrmalar, Alevliin kitapszlk old uunu, yani yaz, yani uygarlk olmadn; Dedenin nemini; mzik, iir ve dansn birliini ve nemini; toplumda silahl adamlarn yeri olmadn, kadnn toplumdaki yksek yerini vurgular. Btn bunlar Aleviliin komnn dini olduunu gstermektedir. O komnn o rta doudaki uygarlklarla iliki iinde, komn nitelii erevesinde ortaya km ve gelimi bir styapsdr. Dier bir ifadeyle amanizm'in (snfsz toplumun dininin, styapsnn) gelimi bir biimidir.
103
Bu yanl anlama ve nyargya Beikiden bir rnek: Fakat Alevilik sanldnn tersine Orta Asya kkenli, amanizm kkenli bir inan deildir.
200
TERSNDEN KEMALZM
Bu gelimeyi yle anlamak gerekir. rnein, birka milyar yl nceki ilk tek hcrelilerin veya bakterilerin, olduka ilkel bir yaplar vard. Ama evrim sadece tek hcreliler, sngerler, yumuakalar, omurgallar vs. eklinde bir yol izlememitir. Ayn zamanda tek h crelilik erevesinde de bir evrim yaanr ve ortaya ok kompleks tek hcreli canllar kar. rnein, terliksi hayvan bir tek hcrelidir. Muhtemelen evrimin ok ileriki bir aamasnda ortaya kmtr. Karmaklk bakmndan belki bir meduza veya bir sngerden daha gelimi olabilir. Ama btn gelimiliine ve karmaklna ramen bu onun tek hcreli o lduu gereini deitirmez. Alevilik de, belki Smerlerin veya Eski Msrn diniyle karlatrldnda, tpk bir terliksinin, bir snger ya da deniz anasndan (meduzadan) ok daha kompleks bir yapya sahip olmas gibi, ok gelikin bir yapya ve felsefeye sahiptir muhtemelen. Ama daha gelimi grnmesine ramen, bu, Smer veya Eski Msrn dininin bir uygarlk dini; Aleviliin bir komn dini olmas gereini; yani birilerinin ok hcreli dierinin tek hcreli olduu gereini deitirmez. Alevilii de byle kavramak gerekir. O da bir tr terliksi hayvan gibidir. Komnn kendini rgtleyiidir, ama, elli bin yl nce, maaralarn derin kuytu kelerine hayvan resimleri izen amanlarn bulunduu komne gre ok gelimi ve karmaklam bir kom ndr; ok gelimi ve karmaklam bir amanizmdir. Ama tpk o ok gelimi terliksi hayvann, ne kadar karmak olursa olsun yine de tek hcreli olmas gibi, Alevilik de bir komnn dinidir; o dinin bir biimidir. Nasl bir terliksinin ekirdek, sitoplazma ve zardan oluan tek hcreli bir canl olma nitelii deimez ise, Alevi toplum da komndr104. Yaz, snflar, devlet yoktur.
104
Ya da ahtapotlar, olduka yksek bir zekaya, ok gelimi gzlere sahip olmalarna ramen yine de bir yumuakadrlar, balk deildirler. Omurgaszdrlar. Bir ok balktan daha baarl olmalarna ramen byledir bu. Yani salyangoz, midye ve istiridyelerle ayn ailedendirler. Alevilik de byledir. O ok gelimi bir komndr ama yine de komndr, uygarlk deildir, ahtapotlarn balk ya da omurgal olmamas gibi ve evrimde daha nceki bir aamaya denk der.
201
Dalar Orta Dou ve Akdeniz'de, uygarln etkilerinden kendini en ok koruyabilmi, komnn en uzun yaad yerler olmulardr. Bu nedenle, slam aleminin neredeyse btn dalar, aa yukar Alevidir. Arnavutluk dalar Alevidir. Balkan dalar Alevidir, Anadolunun dalar Alevidir, Krdistan dalar Alevidir, Lbnan dalar Alevidir: Atlas dalar Alevidir. Himalayalar Alevidir. Elbe tte bu Alevilikler bir ok farkllklar da tar. ok farkl tarihleri, dilleri gelenekleri vardr. Ama bir ey ortaktr. Devlet, snflar, yaz yoktur. Alevilik, bir inan deil, komnn kendisidir, komnn rg tleniidir. Komnn ayr, kendi var oluu dnda bir inanc yoktur ki ona ilkel toplumun inanc denebilsin. Alevilik, bugnk, politik olann d olarak tanmlanm, inan olarak tanmlanm anlamyla, yani pozitivist burjuva anlamyla din deildir. Aleviliin olduu bir toplumda, modern toplumun anlad anlamda inan veya din denen bir kavram yoktur ki Alevlik bir din veya inan olsun. O kendini, ben kendimi siyasi olmayanla snrlyorum dememektedir ki din olsun, inan olsun. Bir siyasi olan kavram bile yoktur ki byle bir ayrm yapabilsin. Toparlarsak, Alevilii, sosyolojik olarak bir din veya inan olarak tanmlamak, burjuvazinin ya da modern kapitalizmin silah, retke nlik ve ideoloji zoruyla onu olmaya zorlad tanmn iine hapsetm eyi kabullenmek ve onu savunmak demektir ve hibir bilimsel deeri yoktur. smail Beiki ise, tam tamna bunu yapmaktadr. Dersim Ayaklanmas: Aleviliin Bir nan Olmaynn K ant Aleviliin bir inan olmad ve kendisinin inan olduu dnc esiyle bir arada bulunamayaca ve Aleviliin bir inan olduu dncesine gre rgtlenmi bir toplumun Alevilik zerinde diktatrlk olduu, yani kapitalizmin st yapsnn komnn styaps z erinde bir diktatrlk olduu, en ak biimde, Aleviliin veya komnn dininin komnn rgtlenmesi ve kendisi olarak varln s rdrmeye alt noktada ortaya kar.
202
TERSNDEN KEMALZM
rnein Aleviliin otantik biiminde, eriata ya da modern huk uka dayanan mahkeme diye bir ey yoktur. Ne cumhuriyetin ne de eriatn mahkemeleri vardr. Tm komn kendisi bir mahkemedir. Dara kan sank hakkndaki karar tm komn verir ve uygular. Bu ou kez, fiziksel bir acy bile gerektirmez. Sadece toplumdan dla nm olmak bile yeter. nsan komn dnda, cemaat dnda var ol amayaca iin; yani ortada henz bir birey bile olmad iin; komnn dnda bir var olu mmkn olmad iin; komn yesi iin bu dlanma (aforoz) lme e deer bir cezadr. Tabii bu cezay uyg ulayacak kadlara ve onlar yetitirecek bilim adamalarna, retme nlere veya mahkemelere ve hukuk fakltelerine gerek yoktur. Dolaysyla btn bunlar iin vergilere, demeyenleri ieri tkacak polislere ve hapishanelere de. Ama en demokratik, en inan zgrlnden yana devlet bile, Alevilie, kendi din ya da inan tanm ve snrlamasn ona kabul e ttirebilmek iin, szde zgrlk adna, en byk iddeti uygular. Sadece Alevilik byle deildir. Btn dinler byledir. Dinler inan olduklarn, zele ilikin olduklarn kabul etmedikleri takdi rde, bu onlara zorla, iddetle kabul ettirilir, eer retim ve ideolojinin gcyle bu baarlamyorsa. nk sorun hangi hukuk geerli olacaktr sorunudur. Aleviliin ya da komnn dar m, burjuva cumh uriyetin mahkemesi mi? Snfsz toplumdaki gibi vergi olmayacak mdr? Yoksa vergiyi devlet mi alacaktr? Snfsz toplumda herkes s ilahl olduundan askerlik diye bir ey yine bilinmeyecek midir? Yoksa, burjuva devletin ordusunda askerlik yaplp, silahlar teslim mi edilecektir? Yani Alevilik veya dinler bir inantr demek, gerek dinler z erinde bir diktatrl, bir iddeti savunmaktr. Dinlerin bir inan o lduunu syleyenler, dinlerin kendilerinin inan olduklarn kabul etmeyip, tm toplumsal ve siyasal hayat eskisi gibi dzenlemeye devam etmeleri karsnda ne yapacaklar noktasnda susmaktadrlar. Beikinin yapt da tam tamna budur. Bir yandan slamiyetin iddetinden, yaylmaclndan sz eder modern hmanist bir zg rlk olarak, dier yandan Alevilik de, dinler de bir inantr der. Bu,
203
o din inan olduunu kabul etmedii takdirde zorla byle yaplmas iin bir fetvadr ayn zamanda. Sadece inan olmay kabul etmeyen bir dine inan olmann nasl kabul ettirildiinin en son ve tipik rneklerinden biri Dersim Ayaklanmas denen olaydr. Binlerce yl boyunca Dersim, Fars, slam (Orta Dou) ve Bizans (Akdeniz) uygarlklarnn ortasndaki dalk blge olarak, tpk Afrika veya Amazon ormanlar veya fethedilmemi Avustralya ve Amerika ktalar gibi, uygarln fetih edemedii, komnn varln s rdrd bir zgrlk adas olarak kalmtr. O zamanki askeri aralar hibir zaman bu dalk blgenin fetih edilmesini; oralarda yaayan komnn uygarlklarca boyun edirilmesini mmkn klacak bir dzeye erimemitir. Dolaysyla komn, Dersimde 1930lara kadar varln srdrm, oralara uygarlk ne slam uygarl olarak ne de burjuva uygarl olarak girememitir105. 1938de ortada bir ayaklanma veya isyan da yoktur . Devlet tarafndan balatlan ve bahane yaratlan bir cezalandrma, ezme, b oyun edirme sz konusudur. Aslnda, binlerce yl antik uygarln fetih edemedii bu blgeyi, uygarlk, burjuva uygarlk olarak uaklarla nihayet 1938de fetih etmitir. Bugnk, ulusal hareketlerin ve o uluslarn kendileri iin bir tarih yaratma abalarna bal olarak savunduklarnn, kendileri iin bir tarih yaratma ve gelenek ina etme abalarnda ifade edilenin aksine bir Zaza veya Krt ayaklanmas da deildir. Olay Alevilik biiminde yaayan, komnn zorla paralanmas ve din ve inan h aline getirilmesi iin bir iddet kullanlmasdr. Modern burjuvazinin ve kapitalizmin komn yok ediidir. Elbette, Krt milliyetisi, Nuri Dersimi gibi kimi aydnlar bunu ulusal bir ayaklanmaya evirmek yolunda giriimlerde de bulunmulardr. Ama bunlar onun gerek n iteliini deitirmez.
105
O zamanlar Dersim bugnk TC idari blmlemesiyle yaratlan uydurma Tunceli denen ilin ok tesinde, Sivas, Bingl, Elaz gibi illerin bir ksmn da iine alan ok geni dalk bir blgeyi tanmlyordu.
204
TERSNDEN KEMALZM
Olay, devleti, askerlii, vergiyi bilmeyen ve tanmayan, bilmek ve tanmak istemeyen Dersime, vergi, askerlik, mahkemeler, yaz, okullarn sokulmas ve sonunda onlarn da kendilerini inan olarak tanmlamay kabul etmek zorunda kalmalardr. Bugn hibir Alevi artk, devletin mahkemelerini tanmyorum bizim geleneksel yarglarmz yeter diyerek mahkemelere gitmezlik ve devlet mahkemelerinin kararlarn tanmazlk etmemektedir; askerlie gerek yok, biz hepimiz silahlyz diyerek askerlie gitmemeye kalkmamaktadr; bizim kltrmzde yaz yok diyerek okula gitmemeye kalkmama ktadr. Kalkarsa yine silah zoruyla hepsini yapmak zorunda kalacan bilmektedir. syan, denen ey tam da bu vergi ve askerlii kabu llenmemeydi. Dersim bunlar tanmyor ve tanmak istemiyordu. Artk bugn Dersimli Aleviler de kendilerini sadece bir inan ile snrl, politik olann dyla, kiisel olanla snrl olarak tanmlamay kabul etmi bulunmaktadrlar. Ve bu kabul edilmi ve fiili b iimiyle Alevilik, artk bir inan bir dindir. Ama Alevilerin bunu, gerek zorla, gerek ideolojik egemenlikle, gerek modern toplumun salad emek retkenliiyle (rnein o kula giderek ilerde daha iyi bir yaam) kabul etmi olmas, gerek otantik, tarihsel Aleviliin bir inan olduu anlamna gelmez. Bu gn btn Aleviler, eski Alevil iin de bugnk Alevilik gibi bir inan olduuna inansalar da, bu o nlarn inancndan bamsz olarak Aleviliin inan olmad gereini deitirmez. Bu sadece, burjuva ideolojisinin zaferini, kendi kurba nlarnn bile onun ideolojisinin bilinsiz savunucular olduunu gst erir. Toparlarsak, sayn Beikinin, bilimsel diyerek savunduu, Aleviliin bir inan olduu tezi, Kemalizmin Alevilere, ya da bu rjuvazinin komne zorla kabul ettirdii anlay ideolojik planda s avunmaktan baka bir ey deildir. Tek fark, binlerce Dersimlinin lmnden sonra, artk bunu yaamaya kalkacak ve savunacak Alevi kalmad ve hepsi inantr dedikleri iin, Beikinin bu iddete gerek duymamas ve o iddetin mirasn yemesidir. Maalesef ok acdr ama gerek tam tamna budur. Beikinin trajedisi, kendisine kar sava, hele zellikle ideolojik sava yrtt Kemalizmin ideolojik savunusunu yapyor olmas ve bunun farknda olmamasdr. Ama daha da kts, onun dostlar ve dmanlarnn da bunun fa r205
knda olmaylardr. Dolaysyla onun farknda olmasnn nnde bir engel olmalardr. Diktatrlk Kavramnn Anlam Burjuvazi devrimci anda kendisinin insanlara daha byk mu tluluk ve refah getirdiinden yola karak, yaptnn bir iddet old uunu reddetmiyor ve bunu bir iddet olarak savunuyordu. Burjuvaz inin bu devrimci dneminin gelenei daha sonradan iilerce sahiplenilmitir. Bu nedenle, sosyalistler burjuva demokrasisinin bir dikt atrlk olduunu sylemilerdir. Bu nedenle proleter demokrasisinin ayn zamanda bir proleter diktatrl olacan gizlememilerdir. Sonradan, brokrasinin diktatrlk kelimesine ykledii, politik a nlamda, diktatrce bir ynetim anlamnda bir diktatrlk deildir bu. Sosyolojik olarak diktatrlktr. Her sistem bu anlamda bir diktat rlktr. Bunu en iyi Alevilik, slam ve ulusuluk arasndaki ilikide grebiliriz. Sadece, dier dinleri inan olmaya zorlamak bir diktat rlk deildir. Alevilik, slam ve burjuva toplumu; slam da Alevlik ve burjuva toplumu karsnda bir diktatrlktr. Klasik Alevi bir toplumda, varsayalm ki, birileri cemlere katlmamaya, rnein slama inanmaya balasnlar. Ya dlanr ve aforoz edilirler ya da yok edilir. kisi bir arada yaayamaz. Bugn bile, Al eviler Snnilerle evlenmezler, evlenen dlanr. Bu da bir baskdr. Ki bugnk Aleviliin eski Alevilikle ilgisi de yoktur. Bugnk Alevlik artk kendinin inan olduunu kabullenmi bir Aleviliktir. Buna ramen byledir. Ya da slam toplumunda Aleviler biz kadnn emrini dinlemeyeceiz diyemezler, bizim memura ihtiyacmz yok vergi vermeyeceiz diyemezler. Dedikleri an bu onlara zorla kabul ettirilir. Yani slam da Alevilik karsnda diktatrlktr. Ama bunlarn her ikisi de ayn zamanda, onlar inan olarak tanmlayan modern toplum karsnda da diktatrlktrler; tpk modern toplumun da onlarn karsnda diktatrlk olmas gibi.
206
TERSNDEN KEMALZM
Ya biri ya dieri geerlidir. Ya kadnn hkm, ya laik yargcn ya da darn hkm geerlidir. Biri geerli ise dierleri geerli olamaz. Olmaya kalkarsa zorla geersiz klnr. rnein bu gn, siyasal olan ulusal olana gre tanmlam devlette Mslman, ben inancm gerei kadnn kararna gre yargla nmak istiyorum diyemez. Derse, isyan etmi saylr ve yok edilir. Alevi, benim okula ihtiyacm yok, topluluumun binlerce yl boyu nca yaamn srdrmesini salayan kutsall ve birikmi bilgileri renmek iin, okula gerek yoktur veya ben mahkemelerin deil bizim ortak mahkememiz olan darn kararlarna uymak istiyorum; dolaysyla beni ilgilendirmeyen okullar, silahl adamlar ve kadlar iin vergi vermek istemiyorum diyemez. Bunu dedii an, tpk eriat isteyen Mslman gibi, isyan etmi saylr ve imha edilir. Burjuvaz inin, dini sadece inanla snrlayan tanm iine zorla sokulur. Yani aslnda, dini inanla snrlayan burjuvazinin anlay, klasik Alevil iin veya slamiyetin kendini tanmlay zerinde kesin bir diktat rlktr. nan zgrl denen ey, inan olmama zgrl zerinde bir diktatrlktr; bu zgrln reddidir. Ama bunun tersi de dorudur, yani devleti, siyaseti, kiiseli tanmayan bir Alevilik de, dini siyasi ve toplumsal olanla tanmlayan slamiyet de aynen bugnk, dini bir vicdan sorunu olarak gren anlay zerinde bir diktatrlktr. O halde biri varsa dieri yoktur. Yani, dini vicdanla ve kiisel olanla; politika ve kamusal alan dyla tanmlayan varsa, artk din yoktur. Ama din varsa, yani Alevilik veya slamiyet varsa, modern toplumun tanmlad anlamda, zele, inana ilikin anlamnda din ve ulus yoktur. Beiki ise bir sosyolog olarak sorunu byle almyor. Bir yandan rnein, slamn zorlayc ve iddete dayanan karakterinden sz ederken, dier yandan slam ve Aleviliin inan olarak tanmlanmasnn iddete dayanan karakterini ve bu iddeti onayladn gizliyor. Alevilik ve slam bir inan olmay reddettikleri an, onlar inan ol arak tanmlayan bugnk modern toplumun ya da ulusuluun onlara slamn Alevilie davrandndan daha az iddetle davranmayacan grmezden geliyor.
207
Biz ise, Alevilii ya da slamiyeti bir inan olarak tanmlamann onlar zerinde bir diktatrlk olduunu gizlemiyoruz. Ama onlarn birbiri karsnda ve kendilerini bir inan olarak kabul eden sistem karsnda bir diktatrlk olduklarn da gizlemiyoruz. Ve sadece bu kadar da deil, bugnk toplum sadece gemiin s iyasal ve toplumsal sistemleri karsnda bir diktatrlk deildir. Bugnk toplum, siyasal olann ulusal olanla tanmlanmasna dayandndan, ulusal olann tpk dier dinler gibi inanca, kiisel alana at lmasn savunan sosyalist anlay karsnda da bir diktatrlktr. Ve nihayet bizim programmz olan, ulusun da bir inan olmas gerekt ii, yani onun da dier dinlerin yanna yollanmas; siyasal olann ul usa deil, tm insanla gre belirlenmesi ve siyasal, zel, ekonomik ayrmlarnn kaldrlmasna dayanan nerdiimiz sistem de, siyasal olann ulusal olana gre belirlenmesine dayanan bugnk sistem zerinde bir diktatrlk olacaktr. Bu diktatrlk, tpk bu gnn, kendilerinin inan olduunu kabul etmi dinlerinin zgrln garanti etmesi gibi; zele ilikin old uunu kabul etmi uluslarn zgrln garanti edecektir. Herkesin istedii ulustan olma zgrl olacaktr ve tpk devletin dini olmad gibi ulusu da olmayacaktr. Ceza suun cinsinden olacaktr. Gze gz, die di. Madem ki, kendisi eski toplumlarn sistemlerini inan veya zel gettosuna tkmtr; kendisi de, modern toplu mda politik olan belirleyen ulusal olan da; yani modern toplumun dini olan milliyetilik de; siyaset d olanla tanmlanp inan, zel gettosuna, gerekte ait olduu yere tklmaldr. Bu da pratik olarak tm snrlarn kalkmas demektir. slam ve Dier Uygarlk Dinleri Bir nan mdr? Beikinin nermesi sadece Aleviliin deil, slamiyetin de bir inan olduu varsaymna dayanyor. Ve bu varsaym da yanltr, nk sadece Alevilik deil, sadece amanizm veya dier komn dinleri deil; slamiyet de veya dier uygarlk dinleri de inan deildirler.
208
TERSNDEN KEMALZM
nsanlarn snfl topluma geiiyle birlikte, devlet, snflar, para, yaz yani tarma ve ticarete dayanan klasik kapitalizm ncesi uygarlklar ortaya kar. ok tanrl Smer dininden slamiyete kadar btn bu uygarlklarda ortak olan yaz, devlet ve snflardr. Sadece n Asya ve Akdeniz alannda byle deildir bu. Pers -ran (ki bugnk Krdistandan in ve Hint uygarlklarna kadar olan alan kaplar), Hint ve in uygarlklar gibi btn byk uygarlk alanl arnda ortaktr bunlar. (Amerika ktasnda Aztek, Maya ve nka uyga rlklar bu kategoriye girerler. Daha dorusu uygarlklara gei kara kteri daha ar basar.) Bu orijinal uygarlk blgelerinin her birinin, belli bir tarihsel dnemden sonra km kendi dini vardr. in uygarlk alannda Konfys veya Taoculuk; Hindistanda Hinduizm (Brahmanizm) ve Budizm106, Pers uygarlk alannda Zerdtlk ve sonra slam formu altnda iilik; Orta Dou ve Akdeniz uygarlk alannda Musevilik, Hristiyanlk ve slamiyet. Hatta bu uygarlklarn iinde bile uzun yllar srm imparatorluklar, alt blnmelerin snrlarn izerler; yani dinin ve politikann ayrlmazl grlr. Dou Roma (Bizans) ve Bat Romann snrlar, Ortodoksluk ve Katolikliin snrlardr. Roma mparatorluunun kuzey snrlar Protestanlkla, Katolikliin snrlarn izer. Benzeri iilik ve Snnilik biiminde ran ve n Asya uygarlklar arasnda da grlr. Pers uygarlk alan iilik; Arap uygarlk alan Snnilik styapsndadr. Bu dinlerin veya felsefelerin egemen olduu toplumlarda, i ster Budizm gibi tanrsz olsun; ister Hinduizm gibi arkaik biimlere dayanyor olsun; ister Semitik gelenekte olduu gibi bir yaratcnn varln var sayyor olsun; ister Smer, Msr veya Yunanllarda o lduu gibi ok tanrl olsan, hepsinde ortak olarak: yaz, kitap rahipler, devlet, vergiler, snflar vardr. Yani bunlar uygarlk dinidir. Ama burada da din kelimesini trnak iinde yazmak gerekir. nk bunlar da, Beikinin ya da pozitivist sosyolojinin ona verdii anlamla din deildir. Bunlar hem siyasal hem de toplumsal alan r106
Hint uygarlk alannda domasna ramen, genellikle daha az uygarlam uzak Asya alanlarnda, medeniyete daha az bulam alanlarda etkili olmutur. Biraz Uzak Asyann Protestanl gibidir
209
gtlerler. Yani bu dinler uygarlklarn, siyasi ve toplumsal rgtle nmeleridirler. Devlet ve snflar varsa, siyasi olan da var demektir. O halde bu dinler de burjuvazinin ona atfettii din tanmnn aksine, kendilerini srf inanla tanmlamaz ve snrlamazlar. Onlar byle tan mlama diye bir problemleri olmadan, fiilen o uygarlk alanlarnda tm toplumsal ve siyasal hayat dzenlerler. Gerisi, tpk her yerin Aleviliinin yaz, devlet, snf olmamas ortakl temelinde farkl olmas gibi; farkl uygarlk alanlarn ve alar yanstan, z deitirmeyen farkll klardr. Bu bakmdan, slamiyet de, tpk, btn antik uygarlklarn dinleri gibi, bir din deil, tm toplumsal ve siyasi hayat dzenleyen bir uygarlk ve snfl toplum rgtlenmesi ve siyasi biimidir; yani tmyle styapdr. O snfl toplumlarda kiisel olan yoktur. Bug nk anlamda, zele ait anlamnda inan olarak tanmlanabilecek bir alan yoktur. Dolaysyla inanca, zele ilikin deildi rler. Bugn, toplumsal hayat, insanlar aras ilikileri dzenleyen, kamu hukuku ya da medeni hukuk denen alan da kapsarlar. Bugn bu ilikileri, yani nasl evlenileceini, bir evliliin geerli olmas iin ne yapmak gerekeceini vs. burjuva yasalar tanmlamaktadr; eskiden bu dinler tanmlyorlard. Kiliseler, camiler, tapnaklar, manastrlar her zaman, insan hayatnn en temel, doum, lm, evlenme, cema ate kabul gibi alanlarnda sz sahibiydiler snfl toplumlarda. Bugn ise, evliliin geerli olmas iin, medeni hukuka gre bir belge, doduunuzu kantlamak iin doum kad; ldnz kantlamak iin doktor raporu vs. gerekir. Ve btn bunlar ancak, o burjuva u ygarlnn okullarnda okumu, burjuva devletinin memurlarndan e lde edebilirsiniz. Antik uygarlklarn dinleri, bugn burjuva uygarlnn onlar t anmlad anlamda dinler deil; burjuva uygarlnn kendisi iin hak grdklerini yapan, siyasi ve toplumsal ilikileri dzenleyen kurumlar ve ideolojilerin btnyd. Kendilerini hibir zaman bir inan
210
TERSNDEN KEMALZM
olarak tanmlamyorlard. En byle tanmaz grnenleri bile fiiliyatta devlet ve kamu hayatn belirliyorlard107. rnein slam, kendini kiisel ve vicdani bir toplumsal kurum olarak m tanmlamaktadr? Hayr. Byle tanmlamas mmkn deildir, nk kendisi zaten vicdani olann siyasi olandan ayrlmad bir dnemin ve anlayn rndr. rnein, slam bir hukuka sahiptir. Hukuk ise her eyden nce, ilikiyi dzenleyen kurallar demektir. Bu kurallara uymayana meyyide (yaptrm) demektir. Hangi dnce ve davrana hangi yaptrmn uygulanacana karar verecek kadlar; bu kadlarn kararlarn uygulayacak silahl adamlar; bu silahl ada mlar ve kadlarn iae, ibadesi iin mal veya para olarak vergileri to playacak memurlar; btn bunlarn yetitirilmesi iin okullar ve bu okullar, retmenler iin de yine vergiler vs. demektir. slam bir u ygarlk dini olduu iin, din ayn zamanda siyasi, yani devlet iktidarna ilikin dzenlemeler demektir. Halbuki, Beiki, slam bir din, bir inan olarak tanmla rken, onu arptmakta, btn dnya tarihine ve toplumlara burjuva toplumunun gzlyle bakmaktadr. Burjuva Uygarlnn Devrimci ve Gerici Biimi Beiki, dinleri bir inan olarak tanmlayarak burjuvazinin ide olojik egemenliine hizmet ediyor dedik. Ama bu sadece burjuvazinin ideolojik egemenliinin deil, onun en gerici biimlerinden birinin egemenliidir. Yani pozitivizmin. Burjuvazi, ya da onun dini, henz devrimci olduu dnemde bir bakma yle diyordu aydnlanmac filozoflarn diliyle: Evet eski dnyada din hi de inanca ilikin deildi, bu nedenle de insanla bir mutluluk getiremediler. Krallara, asillerin imtiyazlar107
Sk sk Hristiyanlk iin, slamdan farkl olarak tm toplumsal hayat dzenlemedii sylenir. Bu doru deildir. Burjuva aydnlanmasnn kafalara yerletirdii bir nyargdr. Bizans mparatorlar, Osmanl padiahlarndan zerrece farkl deildiler. Eer Kuzey Avrupa Hristiyanl kast ediliyorsa, Anadoluya akan Ouz boylarnn Mslmanl da onlardan farkl deildi. Statik bir slamiyet veya Hristiyanlk yoktur.
211
nn ve basklarnn dayana oldular. Tam da bu nedenle, onlarn politik alandan dlanmalar, zele, inanca ait alana yollanmalar gerekmektedir. Bu gnn dnyasnda siyasal olan kendini Allaha veya kana, asalete veya baka bir eye gre tanmlayamaz, byle bir tanmlama insanln yararna bir ilev gremez, bu nedenle, dinler bugnk toplumda ancak inanla, zel olanla kendilerini srdrdkleri takdirde var olabilirler. Aksi takdirde onlara kar iddet uyg ulanr. Evet bu onlar zerinde bir diktatrlktr, ama bu diktatrlk meruiyetini insanlara salayaca daha byk refah, zgrlk ve eitlikten alr. Ve unutmayalm ki onlarnki de bizim zerimizde di ktatrlktr. Ne var ki daha sonra, burjuvazi, ezilenlerden korkusu, gericile mesi ve bunun ideolojik ifadesi olan pozitivizm ile birlikte bu demokratik ve devrimci karakterini brakr, artk onlarn bir inan olmadklarn, inan olmaya zorlandklarn gizlemeye balar, sanki hep inanmlar, tm toplumlar burjuva toplumunun eitli biiml eriymiler, ayn kategori ve kurumlara sahipmiler gibi bakar btn tarihe. Aslnda pozitivizmin ya da metafizik sosyolojilerin btn ilevi de budur, tm toplumu ve tarihi bu adan bir bilimsellik maskesi takarak yeniden yazmak ve bakalarn unutturmak. Bu anlay bir kere ortaya ktktan ve yerletikten sonra, yani tm tarihte ve toplumla rda da din politik ve toplu msal olandan dlanp inan alanna tkldnda artk tm insanlk tarihini uluslarn tarihi olarak yazmak iin yol alm olur. Byle bir tarihilik zerinden de, dile, soya, kana dayanan bir tarihin ve dolaysyla dine, dile, soya dayanan gerici ulusuluun ve uluslarn yaratlmasnn yolu alm olur. Yani burada ayn zamanda, artk politik olann, yurttalkla ve onun haklaryla belirlemekten ve ulusu yurttalarn haklarna gre tanmlamaktan vazgeilmi; ulusal olan da dil, etni, soy, kltr, din ile belirlemeye, yani bir gerici milliyetilie, devrimci demokratik karakterini yitirmi bir ulusulua geilmi olur. Bu nedenle Aydnlanma burjuvazinin devrimci dneminin d ncesiyken, pozitivizm ya da son durumada hepsi de pozitivist olan metafizik sosyolojiler, burjuvazinin gerici dneminin; aydnlanma
212
TERSNDEN KEMALZM
ulusun yurttalkla, yurttaln haklarla tanmland dnemin dncesiyken; pozitivizm ulusun dinle, dille, soyla, kanla tanmland bir dnemin yntemi, toplum ve tarih anlay olarak ortaya ka r. Aydnlanma ulusuluunun bir tarihe ihtiyac yoktur, o aksine t arihsiz olduu yeni bir balang olduunu, tarihte kkleri olmad onun anti tezi olduunu iddia eder. Bu nedenle, tarihteki toplu mlar modern toplumun gemiteki benzerleri gibi ele almaz . Ama pozitivizm sz konusu olduunda, btn tarihte ve toplumlarda da dinler imdiki gibi siyasal, zel ayrm varm gibi ele alnarak, o etniye, soya, dile, dine dayanan uluslara bir tarih yaratmann koullar ve yntemi yaratlr Pozitivizmin temel ideolojik ve teorik ilevi budur. Bunun iin gerici burjuvazinin, demokratik geleneklerin terkinin; yurttalk haklarna dayanan tarihsiz bir ulus tanmndan etniye, dile, dine dayanan tarihli bir ulus tanmna geiin ideolojisidir. Bu nedenle Pozitivizm Kemalizmin ve Trk milliyetiliinin de dayand sosyoloji ve metodoloji daha dorusu ideoloji olmutur. Trkiyeye pozitivizmi get iren Z. Gkalpin ayn zamanda Trk milliyetiliinin babas ve tt ihat Terakkinin ideologu olmas bir rastlant deildir. Ama Krt milliyetiliinin ekillenmesinde, Ziya Gkalpin Trk milliyetiinin ekillenmesinde oynadndan hi de daha az rol o ynamayan Beikinin bir pozitivist olmas da rastlant dei ldir. Hatta Ziya Gkalpin ruhunun Beikinin bedeninde yaamaya devam etmesinden baka bir ey deildir bir bakma. Beiki bu gerici gelenei reddedecek yerde, aynen kabullenme kte, sahiplenmekte ve yeniden retmektedir. Ama onu daha tehlikeli yapan, onun politik sonularna kar karken bunu yapmasdr. Bu onun gerici znn grlmesini engellemekte, bu gerici zn ilerici ve zgrlk bir kabuk iinde yaylmasna hizmet etmektedir. Bu nedenle, ezilen ulusun hareketinde, onun btn plebiyen niteliine ramen devrimci ve demokratik bir yntem ve program geliememektedir. Krtler ulusal baskya ulusun tanmndan etniyi, soyu, dili; yani Trkl, Krtl, Arapl politik olann tanmlanmasndan karan bir programla deil; ulusu Krtl, Trkle, Arapla gre tanmlayan bir programla mcadele ediyorlar. Bir ulusal baskya kar213
hakl olan bu mcadele, kendisine kar mcadele ettii ve kurban olduu ulusuluun tm zelliklerini, tpk bir DNA moleklnn kopyas gibi kendi iinde tayor. Ve tam da bu nedenle Beiki, calann bu yndeki el yordam yla yrtt abalara ve sonulara kar tavr alarak, gerici milliye tiliin glenmesine, bu abalarn akim kalmasna hizmet ediyor. Aleviler zerine bu yazs ise, ayn gerici yaklam bu sefer Alevi hareketine aktarmaya alyor. Toparlarsak, Beiki aslnda komnn rgtleniini, styapsn ve kendisini (rnein Alevilii); antik uygarlklarn styapsn, yani tm politika ve toplumsal hayat dzenleyen dinlerini (rnein slamiyeti) inan olarak, din olarak tanmlayarak ve bu anlay btn toplumlara ve tarihe yayarak, sadece sosyolojik olarak yanl bir nermeyi savunmamakta, o kendisine kar mcadele ettiini syledii Kemalizmi de en znden savunmaktadr.
Alevilik, slam ve Dier Dinler Beiki, Aleviliin Mslmanlk, Hristiyanlk, Budizm gibi farkl bir din olduunu sylemektedir: Alevilik, Yahudilik gibi, Hristiyanlk gibi, Mslmanlk gibi, Budizm gibi farkl bir dindir, farkl bir inantr. Gnmzn Alevilii anlamnda, yani bir inan olarak Alevilik anlamnda, sosyolojik olarak bu nerme doru bir nermedir. nk gnmzn Budizmi, gnmzn slam, gnmzn Hristiyanl ya da gnmzn Yahudilii de kendilerinin bir inan olduklarn sylemektedirler. Bu anlamda, yani bunlarn hepsi farkl inanlardr; modern toplumun dinleri inan olarak gren dininin farkl tarikatl ardr anlamnda, doru bir nermedir108.
108
Ama gnmz Alevilii, yani bir inan olarak Alevilik anlamnda sosyolojik olarak doru olan bu nerme, ifade edildii politik balamda yanl bir nermedir.
214
TERSNDEN KEMALZM
Ama, inan olarak Alevilik ve dinler sz konusu olduunda sosyolojik olarak doru olan bu nerme, tarihsel ve otantik olarak; styap olarak alevilik sz konusu olduunda, sosyolojik bir nerme olarak, yanl bir nermedir. nk sosyolojik bir nerme olarak Alevilik ile Yahudilik, Hristiyanlk, Mslmanlk ve Budizm arasndaki temel fark yok etmektedir. Aleviliin slamiyet ile farkn, Yahudilik, Hristiyanlk, B udizmin slamiyetle fark gibi, ayn kategoriden bir fark olarak ele almak, onun btn bu dinlerle olan temel farkn yok etme, grmeme anlamna gelir. Bunun ardnda ise, tarihin ve toplumun bir sre olarak anlalmamas; durgun, statik eyler olarak anlalmas anlay yatar. Alevilik, defalarca belirtildii gibi, snfsz toplumun, komnn styapsnn bir biimidir. slamn egemen olduu yerlerdeki bir b iimidir. Kolay anlalmas iin yle diyelim: Alevilik slam uygarlnn egemen olduu alanlardaki komnn, snfsz toplumun din idir. Alevilik kitapszlktr. Yahudilik, Hristiyanlk. Budizm ise uygarlklarn, snfl toplu mlarn styapsnn bir biimidir. Yani yine kolay anlalmas iin, u ygarlklarn dinleridirler, snfl toplumlarn, devletli, yazl topluml arn dinleridirler. Hepsinin kitaplar vardr.
Bu nermenin politik bir nerme olarak yanlln Birinci Kitapta gstermitik. nk, bu nerme, gizli bir varsaym olarak, devletin kimin farkl bir din olduuna karar vermesinde bir sorun grmyordu. Sadece devletin bu karara bilimsel llerle varmasn talep ediyor ve bu balamda bilimsel llerle de Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya alyordu. Bunun ardnda da, bilimsel olarak ayr bir din olduunu kantlayamayanlarn, dier dinlerle eitlii talep hakk bile olmayaca gizli varsaym bulunmaktayd. Btn bu akl yrtmenin tutarl ve radikal bir demokrasiyle ilgisinin bulunmad; aslnda tam tamna Kemalizmin din ve toplum ilikileri anlayn paylat grlmt. Politik balamda doru olan anlay, devletin kimin farkl din olduu konusunda sz ve yetki sahibi olmasn reddeden ve politik bir balamda ayr bir din tartmasna girmeyi reddeden anlaytr.
215
Hatta bu uygarlk dinleri iinde, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam ile Budizm de farkl uygarlk alanlarnn dinleri olarak ayrlrlar. lk Orta Dou, Budizm Uzak Dou uygarlnn dinidir. Snfsz bir toplumun dinini, snfl toplumlarn dinleriyle ayn k ategoriden bir dinmi gibi koymak, onun zn yok etmek, ne old uunu anlalmaz klmak demektir. Mrekkep bal da suda yaar, o da bir balktr demekten farkl deildir. Mrekkep bal nasl balk deilse; Alevlik de Budizm veya slam gibi bir din deildir. Aleviliin, dier dinler gibi bir din olmadn onun yaygn olduu blgeler bile gsterir. Alevilik ayr bir din olsayd, genellikle slamiyetin yaygn olmad alanlarda yaylm olmas gerekirdi. Yahudiliin zel kast konumu bir yana braklrsa, Hristiyanlk, Budizm, Hinduizm, slamiyet, farkl yaylma alanlarna sahiptir. Elbette snr blgelerde bu geiler byle net deildir ama her birinin dier dinlerin dnda esas olarak belirleyici ve egemen olduu alanlar vardr. rnein Hindi stan alt ktasnda Hinduizm, Orta Douda slam, Avrupada Hrist iyanlk egemendir. Ama Alevilik sz konusu olduunda Aleviliin slam, Hristiya nlk veya Budizmden ayr bir egemenlik alan yoktur. Hatta aksine, Alevilik sadece slamn egemen olduu yerlerde grlr. Budizmin, Hristiyanln egemen olduu yerlerde Alevilik grlmez. Eer Alevilik Budizm veya Hristiyanlk gibi, onlarla ayn kategoriden bir din olsayd, slamn dnda da (rnein Yahudilik gibi) grlmesi gerekirdi. Halbuki slamn yaylmad, egemen o lmad yerlerde Alevlik grlmez. Demek ki Alevilik ile slam arasndaki iliki, Yahudiliin, Hrist iyanln, Budizmin slamla ilikisi gibi bir iliki deildir. slamn yaylmad yerlerde Alevilik yoktur. slam nerede egemense ise orada Alevilik de grlr. Yani slam ve Alevilik arasnda ok yakn bir iliki vardr. Ama te yandan, Alevlik, slama Yahudilik ve Hristiyanlktan deil, Budizm ve Hinduizmden bile ok daha uzaktr. Bunu en basit bir gzlem bile gsterir. Gotik katedralleri, camiler, Budist ya da Hindu tapnaklar, hepsi, belli devletler ve uygarlklar tarafndan ina
216
TERSNDEN KEMALZM
edilmi, devasa yaplardr. Ama byle devasa bir tek antsal eser bile yoktur Alevilie ait. Aleviliin tapna yoktur zaten. Tapnak demek uygarlk demektir. Aleviliin slama Hristiyanlktan, Budizmden bile daha uzak olmas ama ayn zamanda onun sadece slamn yaygn olduu ye rlerde grlmesi ilk bakta bir eliki gibi grnr. Ama ortada bir eliki yoktur, sadece tarihe ve toplumlara metafizik, tarih ve toplum st kategorilerle deil, bir sre olarak; retim ilikileri ve onlarn belirledii styaplar olarak; snflar mcadele si olarak bakmak gerekir. Beiki ise tarihe bu kategorilerle bakmyor. Gerici milliyetiliin kategorileriyle, pozitivizmin kategorileriyle bakyor. Krtlk, Tr klk gibi tarih ve toplum st dzeye ykseltilmi kategorilerle bakyor. Aleviliin bir Krt veya Trk dini olduu gibi, son derece gerici bir tarih anlayna dayanan tartmalara giriyor. Getirdii argma nlarn aslnda, Aleviliin, slam uygarlnn yayld yerlerde, k omnn dini, styaps olduunu kantladn bile gremiyor. Beikinin nermelerini tersine evirirsek: paradoksal bir ifade yle, Alevilik Beikinin iddiasnn aksine, slamn bir biimidir. Ama slama da Budizmden bile daha da uzaktr. Yani Hinduizm, Budizm, Yahudilik, Hristiyanlk gibi bir din deildir. imdi tarihsel maddeciliin kavramlar ve bakyla bu parado ksun paradoks olmadn grelim.
Bir Politik Parti Olarak Alevilik ok yaygn bir yanl kannn aksine109, Marxn da aka vurgulad gibi110; tarihte ve toplumlarda snflarn ve snf mcadelesinin
109
Bu yanl fikrin yaylmasnda Komnist Manifestonun ilk satrlarnn, Bugne kadarki tm toplumlarn tarihi, snf mcadeleleri tarihidir. szleriyle balamasnn belli bir pay vardr. Halbuki bu nerme, burjuva ufkunun tesine gemeyen burjuva tarihiliinden gelen bir nermedir. Paradoksal olarak Komnist Manifesto tarihsel maddecili-
217
varlnn gsterilmesi ve kabul Marksizmin ayrc fikri ve n koulu deildir. Snflar ve snf mcadelesi Marksdan ok nce henz devrimci barutunu yitirmemi burjuvazinin dnr ve tarihilerince bulunmu ve kabul edilmitir. Burjuvazi devrimci barutunu yitirince , snf mcadelesini, snflar ve snf mcadelesinin varln inkar ederek srdrm; kabul etmek zorunda olduunda da snflar retim mnasebetleri iindeki konu mlaryla ve karlaryla deil, gelir dzeyleriyle tanmlamtr. Yani snf kavramnn ieriini boaltmtr. Hele snflarn tarihsel ve kltrel konumlanlar gibi daha derine giden zmleme aralar burjuvazinin susuunu ve dmanln ekmitir her zaman. Snflar ve snf mcadelesi konusunda gerici burjuvazinin ynt eminin, pozitivizminin bu zellikleri, aynen smail Beikide de grlmektedir. Yukarda, Beikinin Aleviliin slamdan ayr bir din olduunu sylemesi, sadece onun dier dinler gibi bir uygarlk dini olmadn rtme, dolaysyla bir tarihsel evrim fikrinin reddi anlamna gelmez; ayn zamanda, Aleviliin snfsal karakterini de grmemek anlamna gelir. nk Alevilik, antik uygarlklar karsnda komnn st yaps olduu gibi, ayn zamanda bir siyasi partidir. Yani be lli bir snf mcadelesinin, belli bir snfn eilimlerinin ve karlarnn korunmasnn arac olma ilevi grr. lk bakta burada bir eliki varm gibi grlr. Snfsz bir to plumun, yani komnn rgtlenii ve styaps olan Alevilik nasl o lmaktadr da ayn zamanda snfl bir toplumda bir snfn kar ve
in szleriyle deil, tarihsel maddeciliin de sahiplendii, burjuva tarihiliinin szleriyle balar. 110 Ve bana gelince, modern toplumdaki snflarn ya da bunlar arasndaki savamn varln kefetmi olma onuru bana ait deildir. Burjuva tarihileri bu snf savamnn tarihsel geliimini, burjuva iktisatlar da snflarn ekonomik anatomisini benden ok nce aklamlardr. Benim yeni olarak yaptm: 1) Snflarn varlnn ancak retimin geliimindeki belirli tarihsel evrelere bal olduunu; 2) Snf savamnn zorunlu olarak proletarya diktatrlne vardn; 3) bu diktatrln kendisinin btn snflarn ortadan kaldrlmasna ve snfsz bir topluma geiten baka bir ey olmadn tantlamak olmutur. (MARX'TAN NEW YORK'TAK J. WEYDEMEYER'E, http://www.kurtuluscephesi.com/marks/mektuplar1.html )
218
TERSNDEN KEMALZM
eilimlerini yanstan bir siyasi parti ilevi de grmektedir? Bu bir eliki deil midir? lk bakta yle gibi grnr ama deildir. nk snflar ayn zamanda sadece ekonomik deil, ou kez, somut tari hte, tarihsel bir konumlan da yanstr. Yani devlet ve egemen snflar karsnda iktisadi konumlan bakmndan kyllk ayn zama nda, tarihsel konumlan olarak komndr, uygarlk ncesidir, snfsz toplumdur. Yani bir bakma evrimin farkl iki aamas ayn zamanda iki farkl snf olarak var olur. Bu ne demek? Bunu biraz aalm. Snflar ve snf mcadelesi, sosyolojik bir olgudur. Yani, bizim isteklerimiz, irademizden, niyetlerimizden, onun varln kabul edip etmememizden bamsz olarak vardr. ylesine vardr ki, snf mcadelesinin varln reddetmenin kendisi de snf mcadelesinin bir grnmnden baka bir ey deildir. Snflarn eilimleri daima, bir ekilde kendilerini ifade edecek kanallar bulurlar. Bu kanallar bulu hem egemen snflar hem de ez ilen snflar asndan geerlidir. rnein, egemen snflar, bir kle partisi olan Hristiyanln ba yran alp, onu baka yorumlardan geirerek, bir devlet ve egemen snf partisi ve ideolojisine dntrp, ezilenlerin bayran onlara kar kullanrlar. Benzeri slam tarihinde de grlr, Kureyli particilere kar bir Plep partisidir slam. Mekke eraf tarafndan, en sembolik ifadesi yle; Muaviyenin askerlerinin mzraklarna Kuran yapraklar asmas yla, pleplerin bayra pleplere kar zengin snflarn bir bayra haline getirilir. Benzeri modern tarihte de grlr. Marksizme kar en byk katliam, Marksizm bayrayla yaplr. Sovyetlere egemen olan brokrasi ve onun teorisyeni Stalin tarafndan, Marksizm Leninizm diye diye; ii snf, proletarya diktatrl diye diye, Mark sizm yok edilir; ii snf zerinde bir diktatrlk kurulur. Burjuva devrimlerinde de farkl olmaz. Napolyon imparatorlu unu, Fransz Devriminin renkli bayrayla ilan eder. rnekler oaltlabilir. Yani egemen snflar kar ve eilimlerini, ezilenlerin en zafer kazanm bayraklar ve parolalar iinde bile ifade etmenin ve onlar tmyle kontrol altna almann yollarn ararlar ve bulurlar.
219
Ama bu sadece egemen snflar asndan byle deildir, yani s adece onlarn snfsal eilim ve karlar, en zt grnen biimlerin iinde bile kendini ifade edecek bir kanal bulmakla kalmaz; ezilen snflarn eilimleri de, ezen snflarn bayraklar ve ideolojileri ii nde kendilerini ifade edecek kanallar bulurlar ve yaratrlar. Bir sre sonra, artk egemen snflarla zdelemi bir ideoloji o lmu Hristiyanlk iinde, balangta Hristiyanl yaratan ezilenl erin eilimi, bu sefer kilisenin resmi Hristiyanln yeniden yoru mlayarak, kendine akacak damarlar bulur. Daha saf ve zgn bir Hr istiyanlk parolas rnein, reformasyon ve kyller sava dneminde olduu gibi bu eilimleri ifadenin arac olur. Benzeri sosyalist harekette de grlr. Aslnda, dnyaya gzlerini Stalin ile am ve gerek devrimci Marksizm hakknda n yarglarla dolu yeni radikal kuaklar, Stalinin adn dokunulmazlatrp, onu radikal yorumlara tabi tutarak devrimci eilimleri bir ekilde yeniden retmenin yolunu bulurlar. Btn Arnavutluk izgisindeki en hzl Stalinist parti ve rgtlerin yapt tam tamna budur. O snfsal kar ve eilimler bir ekilde akacak kanallar bulur ve bu kanallar yaratr. slam tarihinde de yle olur. Peki slam gibi, zaten kitab yazya geirilmi ve Allah sz diye dokunulmaz klnp eriat alimlerinin elinde en gerici yorumlar re smiletirilmi bir sistemde bu eilimler nasl kendileri iin bir kanal yaratacaklardr? ok basit. Nasl, bni Haldun, daha sonra, akli bilimler, nakli bilimler ayrm ile, din alimlerinin mdahalesini, nakli bilimler alanna sokup akli bilimler alann bu mdahale ve kayglardan azade klarsa; nasl daha sonra burjuvazi toplumu zel ve siyasi gibi alanlara blerek ve dini zele atarak ayn eyi politik alannda yapa rsa yle, aa yukar ayn mantk ve mekanizmayla. Ezilenlerin eilimleri de, Kurann bir zahiri bir de hakiki anlam vardr deyip, Kelam bir kenara atarak, onu her trl yoruma ak hale getirirler. Bundan sonra o zahiri olmayan anlamn, hakiki anlamn ardna gizlenerek her trl muhalif eilim kendini ifade ve rgtlenme olana bulur.
220
TERSNDEN KEMALZM
Bylece btn ehir retmenleri, hem meslek rgtleri hem de snfsal partileri olan tarikatlarda rgtlenirler. Bu tarikatlarn hepsi kendini bir ekilde getirir Aliye balar -ki bu da rastlant deildir. Muhammetin lmnden sonra, Ergin Halifeler dnemi boyunca slam iindeki mcadelenin tarihi, aslnda bir plep partisi olan Mslmanln, Kureyli particilerce tekrar ele geirilmesinin tarih idir. Ama bu mcadele ve ele geirili esnasnda slamiyetin yayl sonucunda taraflarn nitelikleri de deiir. Artk dnn Kureyli particileri, Mekke kentinin Tccar asilleri olmaktan km, bir uygarln, bir imparatorluun devlet snflar; bezirganlar olmulardr. Ayn ekilde, Mekkenin Plepleri de, artk klasik orta dou uygarlk alannn ezeli smrlen kylleri olmulardr. Balangta, plepler silahl iken ve onlarn zerinde ykselen bir silahl adamlar topluluu yokken; artk bu uygarlama prosesinden sonra onlarn devamcs olan smrlen kyller silahszdr. slam ele geirmi Kureyli particilerin elinin altnda ise silahl adamlar, yani devlet bulunmakt adr. Ama madem ki dnn particileri, uygarln egemen snflar olarak eriat araclyla snfsal eilimini slama dayatr; dnn pleplerinin eilimleri de uygarln retmenliinin eilimleri olarak tarikatlar biiminde kendine akacak bir kanal yaratr. Bylece pleplik de kendi damarn klasik uygarlklarn muhalif partilerine Batni tar ikatlara aktarr. Balangtaki uygarla gei aamasndaki Mekke kentinin Kureyli - Mslim (Partici - Plep) savann yerini eriat (bezirgan uygarl, devlet) ve tarikat (ezilen emeki snflar) kavgas alr. slamn ilk yllarndaki atmalarn tarihi bu dnmn tarihidir. Kkeninde, pleplik bulunduu iin, btn ezilen partileri, kendilerini ilk slam dneminde particilere kar pleplerin nderi olan Aliye balarlar111.
111
Beiki bu sreci de anlamyor ve olaya bir sosyolog olarak aklanmas gereken bir olgu olarak deil; Alevilerdeki bir yanlg ya da kafa karkl olarak bakyor. Dier bir deyile teolog olarak. Alevi niin Aliye dayandn bilmeyebilir; bunun iin tutarl olmayan elikili gibi aklamalar yapabilir. Sosyologun grevi, o tutarszln ardnda-
221
Ve Mekkenin gnl uzlatrlarak yani parayla satn alnarak Mslman olmu Kureyli zenginleri ve eraf nasl feth ettikleri Bizans ve Sasani uygarlklarnn kurum ve gelenekleriyle kendi eg emenliklerini silahlandrdlarsa, ezilenler de ayn eyi onlara kar yaparlar. Binlerce yllk Orfeusuluktan, Mazdekilie, Katarlardan, Maneizme ezilenlerin partilerinin btn gelenekleri de, kendi birikim ve tecrbeleriyle bu muhalif, hakiki anlamn ardna gizlenmi slam tarikatlarn silahlandrrlar, birikimi onlara aktarrlar. Aslnda, dnn Hristiyanlk iindeki kafiri olan Katar ya da Bogomil, Zerdtlk iindeki kafiri olan Ezidi, ya da Maneizm, bu sefer Mslmanlk iinde bir kafirlik ve kitapszlk olarak varln srdrmeye devam eder. Btn tarihilerin ve sosyologlarn ayrntlar arasnda kaybolmasna yol aan, bu canl sreci, snf mcadelelerinin ve geleneklerinin bu srekliliini kavrayamaylardr. imdi Aleviliin nasl olup da hem bu geleneklere dayanan ezile nlerin yoksul kyllerin partisi olduu (ehir retmenlerinin partisi de esas olarak Bektailik denebilir) hem de snfsz toplumun, yani komnn rgtlenii, styaps olduu, bu birbiriyle eliirmi gibi grnen olguya gelebiliriz. Burada antik uygarlklarn yaps ve snflarn tarihsel konumlann iyi kavramak gerekir. Kyllk sadece kyllk deildir, o zaman iinde bir konumlan da ifade eder. Kyl, ayn zamanda, komn olarak yaayan, uygarla gememi olandr112. Bu gn bile, dnyann kyleri hala uygarlk ncesi, kasabalar klasik antik uygarlk, ehirleri modern kapitalizm gibidir, gren gz iin. Klasik uygarlklarda bu ok daha byleydi. Kapitalizm ncesinde sermaye,
ki tutarll bulmak ve gstermektir. Beiki ise Alevileri tutarlla davet ediyor. Bakn siz Mslman deilsiniz u Aliye ball da brakn diyor. Bylece Alevilerin kendin Aliye balamalarnn ardndaki nedeni anlamad gibi; Ali ile dier halifeler arasndaki gark ve atmay da anlamadn gsteriyor. Ama Mslmanln da ne olduunu anlamad iin; aslnda dinin de ne olduunu anlamad iin; bunlar Beikinin mantnn zorunlu sonular olarak ortaya kyor. 112 Hikmet Kvlcml, Kadn Sosyal Snfmz adl almasnda Trkiyenin ok katl sosyal ehramn tam da byle ele alr. Benzer Yaklam Abdullah calanda da grlmektedir. rnein o da bu gn bile Krdistanda neolitik toplumun kylerde yaadn ifde etmektedir.
222
TERSNDEN KEMALZM
her zaman toplumun yzeyinde kalr. Onun ardnda bir kapal ek onomilerin kyllk denizi vardr. Smrnn, art rne el koymann temel biimi Hara, yani vergilerdir. Hara komnn paralanmasn zorunlu klmaz. Kyllk ayn zamanda hara deyen, smrlen kyl; ama ayn zamanda komn, snfsz toplum olabilir. Hara ekonominin temel sermayesi olan bezirgan sermaye de ancak byle bir temel zerinde, yani kyllk ve komnlerin kapal ekonomiler denizi zerinde var olabilir. nk bezirgan ticaretinde art deerin kayna, ucuza alp pahalya satmaktr. Ucuza almak ise, onun deerinin bilinmemesini, yani kapal ekonomiyi var sayar byk lde113. Kapal ekonomi ise komnn yaamasn olanakl klar. Ama komn ayn zamanda, kavimler gleri ya da barbar aknlar ya da tarihsel devrimler ile tekrar tekrar glenir tarih boyunca. Antik, kapitalizm ncesinde art deer retimden deil, deer transferinden elde edildiinden, yani sonunda toplum genel olarak zenginlemi olmayacandan, sadece birinin zenginlemesi dier inin yoksullamasyla olacandan, sermaye sahibinin zenginlemesi (tefeci ve bezirganln gelimesi) retmenlerin yoksullamasyla olabilir. Bu da retimin gerilemesine yol aar. Bu da uygarln rmesine ve ticaret yollarnn tkanmasna.. Antik tarihin kmaz da tam buradan doar114. Bu kmaz, barbar kavimlerin aknlar zer.
113
Btn dnyada nerede kapal ekonomi varsa misafirperverlik de vardr. Misafirperverliin ekonomi politii, Deiim Deerlerine dayanmayan bir ekonomidedir. O Trklerin veya Krtlerin deil, btn dnyada kapal ky ekonomisinin veya onun kltrel mirasnn hala yaamasnn ortaya kard bir zelliktir. Burada da uluslarn tarihi almasyla kar karyayzdr. Trklerin, Krtlerin veya her hangi bir milletin zellii deildir misafirperverlik. komnn, kapal ekonominin, kullanm deerleri reten bir ekonominin zelliidir. nk insanlar rettiklerinin deerini bilmezler. nk rettikleri mal, meta deildir. 114 Kapitalizmde ise, mekanizma bundan farkldr. Art deer retimden kaynaklanr. Art deer elde edildiinde, ii fakirlese bile, bir btn olarak toplum zenginlemi olur. Kapal ekonomilerin varl, bezirgan ticaretinde karn koulu iken, kapitalizmde onlarn paralanmas ve meta retimi ilikilerine ekilmesi kouldur. Bu nedenle komn uygarlklarn yannda btn kylk alanlarda yaar. Ayn durum devletin ald art rnde de geerlidir. Devlet klasik uygarlkta, haracn alr ve gerisine karmaz bu da
223
Ama barbar kavimlerin akn demek ayn zamanda, komnn tekrar glenmesi de demektir115. Kald ki, klasik uygarlkta, ticaret esas olarak lks tketim mallaryla, egemen snflarn tketimiyle snrldr. Egemen snflarn va rl ise, byk lde haraca dayanr. Art rn, vergilerle, ou kez dorudan rn olarak, ayni olarak ele geirilir. Dolaysyla haraca dayanan bir ekonomi, komnn yaamasnn koullarn sunar116. Hara, komnn dalmasn zorunlu klmaz. Aksine, onun daha da gl olarak yaamasn destekler. Komn veya komn olut uran kyller, devlete belli bir vergiyi dedikten sonra, devlet onlara karmaz. Kyller, komn yaamaya devam edebilirler. Bylece antik uygarlklarda kyller, devlet karsnda kyl snf, ama kendi iinde bir komndrler. Yani aralarndaki sorunlar btn komnlerdeki gibi kan davalaryla veya kendi mahkemeleri olan darlarla zebilirler. Kendi ilerinde bunu uygulayacak askerlere gerek yoktur. zetle, komn, bir uygarlk alannda art rnnn
komnn varln srdrmesini hem olanakl hem de gerekli klar. Yani rnein Aleviler, kendi mahkemeleri, dedeleri, cemleri ile yaamaya devam edebilirler. Kapitalizmde ise devlet onu paralamak zorundadr burjuvazinin bir arac olarak. Ancak o zaman, igc satclar ve mallarn alclar olabilirler. Bu sayede komn, binlerce yllk uygarlklardan geerek kapitalizme kadar yaamn srdrr. Ama kapitalizmin ortaya kyla birlikte, tpk bu gn onlarca trn hzla yok olmas gibi, sadece kltive trlerin kalmas gibi, komn korkun bir hzla yok olur. Biz bu yok oluun son ahitleriyiz. 115 Bylece, her tarihsel devrim, her uygarlk veya imparatorluk ykl ve kurulular, komnn ve geleneklerinin tekrar glendii, kyn ehre stn geldii bir dneme de denk gelir. Feodalizm ya da Orta a denen tam da budur. Avrupay farkl klan udur. Avrupa uygar deildir. Avrupada komn yle gldr ki, Kuzey Avrupann uygarlamas Roma ile kapitalizm arasnda bin yl srer; eski uygarlk beiklerinde birka on yl bile srmez bu ortaalar. Avrupada bile, Romann, yani uygarln fazla bulamad yerlerde geilebilir kapitalizme, Romann bulat yerlerde, rnein Fransada Sen Bartelmi katliamlaryla komn gelenekleri ve kapitalizme gei olanaklar yok edilir. 116 te bu mekanizmayla Kapitalizm douncaya kadar Komn ok yaygndr. Alman Markndan, Rus Mirine kadar. Her yerde komn yaamaktadr. Hatta modern burjuva demokrasisine ve kapitalizme geii bile bunlar salar. svire demokrasisi, Alp dalarnda henz komn yaayan zgr kyllerin hareketinde kaynan bulur. ngiliz Pritenliinden Protestanla her yerde komn vardr. Stalinin yapt zorla kolektifletirme bile komnn gelenekleri sayesinde ayakta durabilmitir.
224
TERSNDEN KEMALZM
bir ksmna veya tamamna el koyulan kyldr ayn zamanda . Yani snflarn tarihsel ve kltrel konumlan denen olgu ned eniyle, kyllk ayn zamanda komndr, uygarlk ncesidir . Bu nedenle, Alevilik he m komndr hem de ky retmenlerinin pa rtisidir. ok kaba olarak, Bektailiin ehir retmenlerinin, Aleviliin ky retmenlerinin partisi olduu sylenebilir. Alevlii dier dinler gibi bir din olarak ele almak, onun bu snf mcadelesi arac olma; siyasi parti olma niteliini grmeme sonucunu verir. smail Beikinin yapt tam tamna budur. Alevlilie Budizm veya Hristiyanlk gibi bir dindir demek, sadece onun komne has bir olgu olduu gereinin ve bylece tarihsel deiim, evrim fikrinin gizli bir reddi olduu anlamna gelmez; ayn zamanda onun kapitalizm ncesinin bir partisi, yani bir mezhep olduu gereinin; ve bylece snflar ve snf mcadelesinin de gizli bir reddi anlamna gelir. zetle; Beiki Alevilii dierleri gibi bir din olarak tan mlarken, hem evrim hem de snf mcadelesini sosyolojik analizin bir kategorisi olarak kullanmamakta ve onlar reddetmektedir. Bu en gerici, t ipik, Kemalizmin dayand metodolojiden, pozitivizmden baka n edir ki? Komnn Kendini Savunma Arac Olarak Alevilik Alevilik slam uygarlnn egemen olduu yerlerde, hem komnn styaps hem de ky retmenlerinin partisidir dedik. Peki ama bu komnn st yaps niye dorudan amanizm biiminde varln srdrmemektedir de byle bir deiime gerek duymaktadr? Bunu zorlayan nedir? Bu soruyu sorduumuzda, Aleviliin bir baka ileviyle karlarz. Alevilik sadece komnn rgtlenmesi deil ayn zamanda u ygarla, slama kar bir savunma mekanizmasdr. Alevilik olmasa komnn- slamn egemen olduu yerlerde, uygarln maddi ve manevi basklar karsnda yaamas mmkn olmazd. Bu anlamda Alevilik slama kar erbetlenmi; baklk oluturmu komndr
225
ya da amanizmdir. Tam da byle olduu iin onun yayld yerler sadece slamn yayld yerlerdir. Orta Asyadaki komn, diyelim ki, Ouz Kaan Destanndaki slamiyet ncesi biimiyle -ki bu biimin kendisi de otantik biim d eildir117- kalsayd, hem ak bir kafirlik ve kitapszlk, bir cahilliye olarak slamn iddetini daha ok ekerdi ve ona dayanamazd; hem de ona ideolojik olarak dayanabilecek aralardan yoksun olurdu. Bu da otomatikman komnn yok oluunu; daln getirirdi. slam uygarl tarafndan boyun edirildiklerinde, bu kabileler ister Krdistan dalarnn ister Orta Asya steplerinin gebeleri olsun, artk o eski aman kabilelerin dinlerini srdrmesi olanakszdr. Ya kitapsz kafir olarak; Allahn varln ve tekliini tanmayan puta tapar olarak kltan geirileceklerdir, ya da Mslman olacaklardr. Ama zorla Mslman yapldklarnda yle hemen Mslman olma zlar. Grnte bir uygarlk dinini kabullenmilerdir ama komnn temeli olan kk retmenlik ya da gebelik varln srdrmekt edir. Bu yeni kabul edilmi dinin kabuu altnda; onun grnm iinde eski styapy da aynen srdrrler. Yine aralarndaki soru nlarda kadya gitmeyeceklerdir. Yine kabilenin aman hastalar iyi-
117
rnein, Ouz Kaan Destanndaki Ouz, muhtemelen kzden gelmektedir. kz ise, uygarln gelitii her yerde tanrdr. Eski Msrdaki Apis kznden, Hindistann kutsal kzlerine veya Asur ve Pers uygarlklarnn kz tanrlarna ve stun balklarna kadar her yerde tanrlamtr. nk, kz olmadan tarm ekonomisi adeta olanaksz gibidir. Bu nedenle, Ouz Kaan destan muhtemelen, Pers etkisi altnda yeniden ekillenmi bir komn rgtlenmesini yanstr. Keza slamiyet ncesi Ouz rgtlenmesi ve toplum yapsn yanstan Dede Korkut hikayelerinde, Tepegz gibi motiflerde, Hint yolunun destan Sinbat veya Karadeniz, Akdeniz yollarnn destan Odyssseusdan ok ak etkiler grlr. Yani slam ncesi Ouz amanl da, orijinal bir amanlk deil, uygarlklarn etkisiyle biim deitirmi, onlardan etkilenip onlara direnecek ekiller alm bir amanlktr. Ouzlarn esas yurdunda bulunan Siriderya nehrinin ad kz Nehridir. Ouz Kaann ayaklar kz aya, gs ay gs vs.dir. Aslnda bu farkl hayvanlarn bileimi olan Ouz Han, farkl totemleri olan kabilelerin bir birliini; bir kabile konfederasyonunu ima etmektedir. Ouz Han Destannn Tarihsel Maddeci bir yorumu, slamiyet ncesi Orta Asya komnlerinin toplumsal rgtlenmeleri ve retim biimleri hakknda ok zengin malzemeler sunabilir.
226
TERSNDEN KEMALZM
letirecektir vs.. Ama ortada bir eliki, biim ile ierik arasnd a bir eliki varln srdrecektir118. te Alevilik bu elikiyi giderir; ona hem ierie ilikin bir biim sunar hem de onu slam uygarlna kar korur. Bylece komn, rnein eriat Kurann zahiri manasdr; yzeyidir; Tarikat yolu er iattan yksektir diyerek kady bir kenara atabilir. Kurann hakiki manasnda her ey Tanrdr diyerek puta taparlktan kurtulabilir. Dede denen aman Ali soyundan gelmektedir diyerek koruma altna alnabilir. Uygarln btn mdahale yollar kapatlm; o resmi biim ve ierik arasndaki uyumsuzluk alm olur. Tutarl bir ide olojik btnlk salanr. Eski amanlk srdrlememektedir ama Mslmanln ekonomik temeli de yoktur, Alevilik bu elikinin zmdr. Hem slamn iddetinden korunmaktadr; hem onun ideolojik saldrsna kar salam bir i mant vardr hem de bu yeni koullarda komnn styapsn srdrmeye olanak salamaktadr. Alevi olmak, slamn iddetinden korur. Artk Alevi komne kolayca puta tapar denemez. Onlar da Mslman'dr, hatta en hakikisi olduklarn sylemektedirler. Dierleri zahiri Mslmandrlar. B y118
Bu sreci 70lerde Trkiyede sosyalist hareketin yaylmas ile bir kyaslama yaparak daha kolay anlamak mmkn olabilir. Sosyalizm modern toplumun rndr. Ama dnya tarihinde o bir ok kez geni kyl kitleler tarafndan da sahiplenilir. Kyllerin kendilerini sosyalist olarak tanmlamalar Kyllerin sosyalist olmasyla deil; onlar arasnda yaygn sosyalizmin kyllemesiyle son bulur; bir sosyalist terminoloji iinde, rnein eski Alevi gelenekler aynen yaamaya devam eder. Trkiyede Halkn Slalesi denen Maocu kkenli radikal hareketlerin hepsi aa yukar byledir. Bu gn bile, Avrupada, yaayan bir fosil durumundaki, bu gibi hareketlerin derneklerine gittiinizde; sosyalist bir form altnda eski Alevi kltrn olduu gibi yaadn grrsnz. Dnn ki, artk bir modern toplum sz konusudur. Artk ehirlerde yaayan modern retim ilikileri iindeki insanlar sz konusudur. Buna ramen onlar sosyalist olmam; sosyalizm Alevilik olmutur; kyllk olmutur. Antik tarihte ise, hala gebelie ya da kk retmenlie devam eden topluluklar sz konusudur. Modern ehre g etmi bir Alevi bile, iddete dayanmadan gnll olarak sosyalist olurken sosyalist olmayp, sosyalizmi kyl veya Alevi kltrnn bir biimi haline getirirken, antik tarihte, kl zoruyla Mslman olan gebelerin veya kyllerin, toplumsal ilikileri aynen devam ederken ne kadar Mslman olabilecekleri tasavvur edilebilir.
227
lece uygarln silah etkisizletirilmitir. Yani Alevilik slamn iddetinden; kafir, puta tapar olmaktan kurtulmutur. Ve bu sadece onun iddetinden korunma deildir. slam ne de olsa bir uygarlk dinidir. ok gelikin kurumlar ve kavram sistemi vardr. amanizmin, ortada bir iddet olmasa bile slam ncesi biimleriyle buna dayanabilme ans yoktur. Ama Alevilik, Budizmden; Kabalaclktan, Maneizmden, Bogomillikten szp ald kavramlarla o lduka gelimi kavramsal aralar ve kurumlar sistemi salar. rn ein amanizmde olduu gibi dalarn, ovalarn, hayvanlarn, bitkilerin ruhundan deil; Allahn tm varlklarda olduundan sz eder a rtk. Dalarn, hayvanlarn, bitkilerin ruhundan sz eden; Allaha e baka tanrlar tand iin hem slamn fiziksel saldrsnn hed efi olur ve ideolojik olarak buna dayanma ans yoktur. Ama varolan her eyde Allah gren bir amanizm, yani Alevilik, hem puta taparlktan kurtulur, hem de slamn Allahna kar gelimi bir felsefi ve ka vramsal temele sahip olabilir. Yzlerce tanrnn, ruhlar olan dalarn, nehirlerin, hayvanlarn, bitkilerin slamn her eye kadir biricik A llahna kar durma ans yoktur ama ne yerde ne gkte her yerde ve hibir yerde olan slamn Allahna kar; tm varlklarda kendini da vuran; tm varlklarn onun bir grn olduu bir Allah pekala slamn Allah ile ba edebilir. Bu uygarlk ve komn ilikisi biraz mikroplarla antibiyotiklerin ilikisi gibidir. Yeni antibiyotiklere kar mikroplar yeni savunma mekanizmalar gelitirirler. Yeni uygarlk etkilerine kar da komn yeni savunma mekanizmalar gelitirir. Alevilik, bu anlamda komnn slamiyete erbetlenmi, baklk oluturmu bir biimi gib idir. slamn ideolojik ve kltrel stnlkleri karsnda komne d irenecek ve yaayacak bir ideoloji ve kltrel temel salar. Komnn yaanmasn ve srdrlmesini mmkn klar. Aleviliin felsefi arka plan olmadan, Ouz Kaan destanlarnn veya ilk maara resimler ini yapanlarn amanl ile komnn slama dayanmas olanaksz olurdu. Bu baklk, yani savunma mekanizmalarn gelitirememi veya gelitirmeye zaman bulamam bir komn, uygarlk tarafndan yok
228
TERSNDEN KEMALZM
edilir ve kendisine benzetilir. Tpk bir salgn hastalk karsnda b aklk ve a gelitirememi canllarn durumundadr komn. Ya da ani bir evre deiiminde trlerin bu deiime ayak uyduracak z aman bulmamalar ve yok olmalar ile karlatrlabilir. Ama kou llarda yava yava gerekleen bir deiime kar tr koruyacak d eiiklikler baarlabilir. Aleviliin ortaya kmas epey zaman almtr bu nedenle. slamn ran zerinden Orta Asyay ve Krdistan egemenlii altna almas ksa zamanda gereklemitir. Ama Aleviliin ve Batni tarikatlarn ortaya kmas epey bir zaman alr ve birka yz yl so nrasna gelir. Bu dnem boyunca bu aralar gelimitir. Benzeri bir rnek Kuzey Avrupadan verilebilir. Roma mparato rluunun feth edemedii yerler; yani yeterince uygarlamam yerler de sonradan Hristiyan olurlar.Ama bu Hristiyan olu d kabuktadr, iinde komn ve onun st yaps olduu gibi yaamaya devam eder. rnein, Robin Hood efsanesi tam anlamyla Hristiyan bir grnm altnda, amanizm'in, yaad bir toplumu anlatr. Btn bu dnem boyunca, o komn geleneklerine uygun, kilisenin resmi Hristiyanlna erbetli bir Hristiyan Alevilii kmas zaman almtr. Bu noktaya ancak birka yz yl sonra Luther, Kalvin zamannda varlabilmitir. Britanya adalarnn komnleri, Priten olmadan nce, bir yandan komn olarak yayorlar; bir yanan P apann arsyla inanm Hristiyanlar olarak Kuds fethetmeye gidiyorlard. Orta Asyann komnleri de, Alevi olmadan nce, Eba Mslimler; Seluk Beyler, Gazneli Mahmutlar oldular. Aleviliin ortaya kmas iin, uzun bir zaman gerekti. Aleviliin, yani slamiyete kar bu ideolojik ve kurumsal savunma aralarnn gelitirilmesinde Horasan Erlerinin byk bir nemi olduu grlmektedir119. Horasan ise, pek yolu araclyla
119
Horasan ve Horasan Erleri hakknda Hikmet Kvlcmlnn, eyh Bedrettin Manakbn yorumlad almas ok nemli deerlendirmeler iermektedir. (nternette u adreste bulunabilir: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/bedreddin.htm. Horasann bu yerinin nemini yle vurguluyor:
229
Budizmden Maneizm'e btn uygarlklarn ve uygarla kar dir eni deneylerinin bir potas gibidir. Hem Orta Asyann komnlerine yakndr; hem de uygarla giden yollar ve balantlar zerindedir. Horasan muhtemelen, bu zgl konumu nedeniyle, slamiyete kar bizim burada ksaca Alevilik dediimiz erbetin, bakln gelit irilmesinde byk bir neme sahip olmutur Ama bu Horasan Erlerinin gelitirdii Alevilik bir kere ortaya knca, kendi bamsz dinamizmi harekete geer. Artk, sadece slama kar bir savunma arac olmaz; nesnel olarak slam uygarln genletirmenin ve dolaysyla onun yaylmasnn bir arac haline g elir. Bu gn milliyeti tarihiliin Trklerin Anadoluyu fethetmesi dedii, aslnda Bizansn, yani Dou Romann bir tarihsel devrimle yklmas ve bir rnesansa uramas gerekleir. Yani Alevilik, bir Ortodoks Hristiyanlk uygarlk alann, Mslman uygarln ele g eirmesinin arac olur.
slamn Yaylmasnn Bir Arac Olarak Alevlik Tpk Gotlarn ve Germenlerin Bat Romay ykmalar ve ele g eirmeleri gibi, Orta Asyadan gelen komnler de rm Dou Romay, yani Bizans feth ederler. Ama bu fetih sadece silah zoruyla olmaz; an zamanda Horasan Erleri denen profesyonel de vrimciler araclyla olur. Bizans uygarlnn egemen olduu alanlarda da, onun basks a ltnda yaayan komnler bulunmaktadr. Daha nce de belirtildii g ibi, uygarlk komn hemen yok edemez. ehirlerden, yollardan biraz uzaklanca komn, yani sapkn mezhepler ve kyl muhalefeti yaamaya devam eder.
Uzak Dounun in ve Hint medeniyetleriyle Yakn Dounun Irak, Msr ve Akdeniz medeniyetleri arasnda en istikrarl geit ran yaylsdr. in ve Hintten kalkacak kervan, Akdeniz kylarna inmek iin, ran yaylsndan ap gelirdi. Bu tarihsel karayolunun en ilek kuzey kestirmeleri stnde Horasan ve Hvarzim(?) lkeleri gelimiti.
230
TERSNDEN KEMALZM
Dnn bundan ok deil yarm yzyl nce bile, hatta bu gn bile bu komnn izleri Ege gibi Trkiyenin en gelimi blge sinde bile dalarda yaamaktadr. Bin yl nce ok daha glyd bu. Yani Bizans, Bizans deildi sadece. Onun da Alevileri vard. Katarlar, Bogomiller ve dier sapkn mezheplerdi bunlar. Hem de tam tamna bu gn Alevilerin yaad yerlerde yayorlard120. Bizans sadece doudan, ran zerinden deil, kuzeyden de, yani Karadeniz zerinden de Balkanlar yoluyla gelen srekli komn ak nlarna maruzdur. Bunlarn bir ksm Hristiyanlamakta ama bu sefer Hristiyanln Alevilikleri biiminde; Bogomiller, Katarlar ve dier sapkn mezhepler olarak, tpk bu gnk Anadolu, Kafkaslar ve Balkanlarda olduu gibi yaamaktadrlar. Ve bu sapkn mezhepler biiminde yaayan komnlere Bizans, Bizans feth edip Bizans tarafndan feth edildikten sonra, Osma nlnn Alevilere ve sapkn mezheplere davranaca gibi davranma ktadr. Anadoluya gelen Ouz boylarnn says ve gc aslnda bu gn abartlmaktadr. Modern teknikle yaplan btn aratrmalar kavimler gnn yle byk nfus deiimlerine yol amadn gsterme ktedir. Fatihler genellikle sanldndan ok daha kk bir orann oluturur nfusun. Bu gn Trk ve Mslman olanlarn fizyonomil eri de bunu kantlar zaten. Bunlarn ezici ounluu, Alevilemi ya da Mslmanlam yerli ahalidir. Bizans ele geiren Ouzlar, artk Karadeniz zerinden gelen Gagavuz ve Bulgarlar gibi aman boylar deildir. Bunlar daha nceden slam uygarl ile karlam Horasan Erleri araclyla slam ii nde bir muhalefet veya komnn gelimi bir biimi olarak rgtle nmi boylardr. Bu nedenle, Karadeniz zerinden gelenlerden farkl olarak Hristiyanla kar da zrhldrlar. Feth ettiklerinin diniyle
120
rnein imdi Kazdada tahtac Aleviler yaamaktadr. Bizansta ayn yer, srekli Bizansn bana bela olan, boyun edirilemeyen bir sapknlk yatadr. Bu olgulara dayanarak, imdi Krt ve Trk milliyetilerinin Aleviliin Trk dini mi Krt dini mi olduunu tartmalar gibi; yirminci yzyl banda da; yani henz Krtlerin ve Trklerin milliyetilii bilmedii dnemlerde, onlardan ok nce milliyetilii kefetmi Rum ve Ermeniler, Alevilerin aslnda otantik Rumlar veya Ermeniler olduunu sylyorlard.
231
dinlenmeyecektirler. Doudan gelenlerden, ancak Karamanlar gibi, yeterince uygarla ve slamiyete bulamam olanlar, Hristiya nlamaktan kurtulamayacaklardr. Bu boylardan devlete egemen olanlar ve devlet kuranlar Snninin Hanefi'si olur. Ama bu bile bir sretir. Balangta, bu Snnilik de, komn gelenekleri ve yorumlaryla doldurulmu, yani uygarlktan olduka arnm, komne daha yakn bir Snniliktir. Dolaysyla, Alevlik ile ilikisi, sonra uygarlam Osmanlnn Alevilik ile ilik isinden ok farkldr. rnein Orhan Gazi, aslnda bir aman olan Geyik Dedeye hediyeler alkoll ikiler yollar ve onunla i birlii iindedir. Dier tekke ve babalarla ilikilere yzlerce rnek verileb ilir.121 Burada toprak ilikileri batm; kyllerin isyan ve srekli bask halinde olduu bir Bizans gz nne getirmek gerekiyor., Yeni gelen, komn gelenekleri hala yaayan (henz yeterince u ygarlamam; yani Mslmanlamam veya Hristiyanlamam a nlala) fatihler ile Bizansn ezdii kyller ve komnler nesnel bir kar ortakl iindedir. Yeni fatihler daha az vergi almaktadr, Hristiyan bile kalndnda Bizansa verilenden daha az bir vergidir bu; Mslman olunca daha da azdr. Hele ortada hem komn srdr ecek ve hem Bizansa kar Osmanl ile ittifak salayacak; hem O smanlya kar savunma mekanizmalar salayacak, hem de Mslman tarifesinden vergi vermeyi salayacak Aleviliin nasl bir ek icilii olaca tahmin edilebilir. Bizans Ortodoksluunun en ok basks altnda kalm en Bogomil blgelerin, yani bu gnk Bosna, Arnavutluk ve Mekodonyann, Bulgaristandaki dalarn, yani Balkanlarda medeniyete en uzak, en dalk blgelerin; komnn en gl olduu yerlerin sonradan Ort odoks denizindeki Mslman adalar olmas bir rastlant deildir. Bu sapknlar ve Osmanl ittifak, tpk Anadolu Alevilerinin birka yz
121
Padiah Orhann (14. yy.n ilk yars) yararlklarndan dolay Geyikli Babaya vakfetmi olduu emlak yannda Baba Mayhordur diye iki kp rak ve iki kp arap gnderdii de belirtilmektedir. ki kp rak ve iki kp arap olgusu, Geyikli Babann bunlar tketiyor olmas irdelenmesi gereken bir konudur. (Beiki, Alevilerde kafa Karkl)
232
TERSNDEN KEMALZM
yl sonra ah smail ile kuracaklar ittifak gibidir. Yani Bizans karsndaki, Bogomiller ile Mslman, ama uygarlktan epey arnm ve henz yeterince uygarlamam bir Mslman olan Osmanl bir kar ortakl iindedir. Bu kar ortakl ve yaknlama, sonradan bunlarn byk lde Mslmanlamas sonucunu dourur. nk B izansn basks ve ar vergiler altnda inleyen komn ve kr re tmenleri Mslman olduu takdirde, bu sefer Hristiyan ahaliden d e daha az vergi verecektir. Ama Bizans egemenlii altnda yaayan komnler iin, bundan da daha iyi bir baka alternatif vardr. Hem komn rgtlenmesini k oruyabilir, hem de Mslman taifesinden vergi verebilir. te burada Horasan Erlerinin ilevi ortaya kar. Onlarn getirdii reti, hem komnn styapsn korumay salamaktadr, hem bu Mslman devlet ve fatihlerle ilikiyi srdrmeyi salamaktadr hem de M slman tarifesinden vergi vermeyi salamaktadr. Bylece, Horasan Erleri, Anadoluyu ve Balkanlar Aleviletirir. Yani bu Alevileme sadece Alevi Trkmen ve Ouz kabilelerinin g eliiyle olmamaktadr; Bizans egemenliinde yaayan komnler de, daha nce Katar, Manici, Bogomil olan komnler de hzla Alevileir. Bu nedenle Balkanlarda eski Bogomilliin yaygn olduu yerler ayn zamanda Bektailiin gl olduu yerler olarak ortaya kar. Anadoluda da nerede Hristiyan sapkn mezhepler, yani komn va rsa, orada Mslman sapkn mezhepler grlr, yani Alevilik. Bu gn bile, milliyetilerin, Anadolunun Trklemesi gibi grdkleri ve grmek istedikleri olay, aslnda bir yandan gler ile komnn ykseliidir, ama ayn zamanda Hristiyan uygarln komnnden (Bogomillikten), Mslman uygarln komnne (Alevilie) kabuk deitirmedir. Bu kabuk deitirme anlalamaz ise, Alevilik dier dinler gibi yaylan bir ey olarak anlalr. Hayr, Alevilik yaylmaz. Uygarlk dinleri yaylabilir uygarlkla birlikte. Ama Alevilik komn olarak g iderek daha az alanda etkili olur; sadece srekli mevzi kaybeder; u ygarlk ise yaylr. Aleviliin yaylmas gibi grnen, var olan ve g iderek azalan komnlerin, bir grnmden dier grnme geiidir.
233
Hristiyanla erbetli biimden, Zerdtle erbetli biimden M slmanla erbetli biime geitir. Dersimli Krt veya Zazalarn veya Rumelideki Bektailerin kendilerinin Horasandan geldiklerini sylemeleri, onlarn Hor asandan geldiklerini deil, Horasandan gelen bir Pir araclyla bu rgtlenmeye geildiini gsterir. eliki gibi grnende eliki yoktur. Onlar elbette binlerce yllk Ezidilik, ki onun kendisi de amanizmin deimi bir biimidir, geleneklerini srdrmektedirler. Ama bu gelenekleri slamn egemen olduu bir uygarlk alannda yaatmay ve korumay salayacak rgtlenme ve kavramsal aralar sunan babalar, yani profesyonel devrimciler Horasandan gelmekt edir. Aslnda onlar da belki Horasandan gelmemektedirler fiziksel olarak. Belki Horasandan gelen bir reti ya da Pirden ilham a lmaktadrlar, demektir btn bunlar. Ama bylece Alevilik, Bizansa kar Hristiyan bir uygarlk alannda slamn yaylnn bir arac ilevi grr; yani bir tarihsel de vrimin arac olur. Denebilir ki, Osmanl Bizans, Alevlik aracl ile feth etmitir. Alevilik ve iilik, Snnilik, afilik, Hanefilik Beiki, hem genel olarak dini, hem de zel olarak Alevilik ve slam ne kapitalizm ncesinde ne de bugn gerek toplumsal ilevl eriyle ve dinamik sreler olarak ele almad iin, Alevilik, iilik, Snnilik ilikilerini ve bunlarn gerekte ne olduklarn da anlamamakta, sorunu Alevilerdeki bir kafa karklym gibi koymakt adr. Beikinin olgu ve karsamalara ilikin yanlglarn, yaznn s onunda, onun metninin dip notlar biiminde gstereceimizden, b urada tekrarlara yol amamak iin sylediklerinin ayrntsna girme gerei grmyoruz. Ama sadece bir rnek verelim. Beiki, bir ya ndan yle diyor: iilik her eyden nce bir Araplk olaydr. Birka satr aada da yle yazyor: iiliin iktidar biiminde kurumlamas, devlet dini olarak kurumlamas, randa Farslarda gere klemitir.
234
TERSNDEN KEMALZM
iiliin ne olduunu hibir ekilde aklam olmamaktadr bu szler. Ama bununla da kalmamakta, tarihe Arap ve Fars gibi ulu suluun kavramlaryla bakmaktadr. iilik eer bir Arap olay ise, niin randa bir devlet dini oluyor? Bunun bir aklamas bir yana byle bir soru bile bulunmamaktadr. iilik, Pers uygarlk alannn slamdr. Pers uygarlnn binlerce yl etkisinde ve egemenliinde kalm, genellikle Araplarn yaad blgeler de bu gnk Irakta olduu gibi, elbette iidir. Ama bu da iiliin Arap olay olduunu deil, Pers uygarlk alanna ait styap olduunu gsterir. O uygarlk alan iindeki Araplar elbette o uyga rln styapsyla dinlenirler. rnein, Hrvatlar ve Slovenyallar da Slavdr ama Srplar ve dierleri gibi Bizans (Dou Roma) deil, B at Roma egemenlik alan iinde kaldklarndan Ortodoks deil, Kat oliktirler. Ayn ekilde Pers uygarlk alan iinde kalan Araplar da iidirler. Bu iiliin Araplk olay olduunu deil, tam da ran olay olduunu gsterir. Ve burada ran denince bu gnn ulusul uunun rann deil, binlerce yllk, Orta Dou ve in -Hint uygarlklarnn yollar zerindeki ran uygarlnn rann anlamak gerekir. Ancak eletiriyi sonraya brakp iilik, afilik, Hanefilik gibi blnmeler ve bunlarn anlamlar zerinde duralm. iilik, Pers-ran uygarlk alanna has, tpk Zerdtlk gibi, zaten ayn styapnn slam grnm altndaki biimidir. Yani bir uyga rlk dini ve/veya mezhebidir. Bu bakmdan, iiliin Alevilik karsndaki konumu, kendisi gibi bir uygarlk dini/mezhebi olan Snnilikten farkl deildir. iilik, ran; Snnilik Orta Dou ve Akdeniz uygarl klarnn slamlardr. Alevilik ile onlar ayran ise, uygarlk ve komn ayrmdr. Bunlarn uygarlk dinleri veya ayn uygarlk dininin temel mezhepleri olarak, komn (Alevilik) karsnda ayn dmanl g stermelerinde alacak bir ey yoktur. Ama bundan Beikinin kard sonu, Aleviliin komnn styaps olduu deil, bir Krt veya Mezopotamya dini olduudur.
235
Kemalistler de ayn mantkla bunun bir Trk dini olduunu syl emektedirler122. Peki iilik ve Alevilik ilikisi nedir? Niin kartrlmaktadr ve niin aralarnda yaknlklar olumutur? rnein niin iiler ile Aleviler kartrlrlar. Niin Anadolunun Pir Sultan ah smail iin yle vgler dzer. Niin ah smail Anadolu Alevilerinde byle byk bir yank bulmutur? Beiki bunu bir sosyolog olarak akl ayacak yerde, bunda bir kafa karkl; Aleviliin bir bozulmasn gryor ve sapknlklara ve tahrifatlara kar bir Alevi teologu olarak yazmaya balyor yine123. Bu konu incelenmelidir diyor ama bunu derken bir sosyolog olarak deil; bir teolog olarak, nasl tahrifatlar yapld anlamnda bir incelemeden sz ediyor. Halbuki tarihe dinamik, komn ve uygarlk iliki ve elikileri asndan bakldnda eliik veya tahrifat gibi grnen olaylarn t utarl bir aklamasna kolaylkla ulalabilir.
122
Yzyln banda Ermeni ve Rum milliyetileri de Aleviliin aslnda otantik Rum veya Ermeni dini olduunu sylyorlard. Alevilii her hangi bir ulusa mal etmek, ayn gerici milliyetiliin, tarihi alan ve uluslarn tarihi olarak yeniden ina eden milliyetiliin farkl grnleridir. 123 "Alevi inancna ii unsurlarnn nasl kart incelenmeye deer bir konudur. 15. yzyln sonlar, 16. yzyln balar randa ah smailin ynetime gelmesi, Safevi Hanedanlnn kurulmas, Osmanlda ah Kulu Ayaklanmas (1509-1510) Yavuz Sultan Selimin padiahl ve aldran Sava (1514) ayrntl bir ekilde incelenmesi gereken bir sretir. Alevi inancna ii unsurlarn karmas kanmca bu dnemde gereklemitir. Bu dnemden nce Alevi inancnda acaba drdnc halife Aliye ballk, On ki mama ballk var myd? Yukarda Hacbekta Derghndaki caminin 1826 ylnda yapldn belirtmitim. rnein bu tarihten nce Alevi kylerinde, Alevi yerleim birimlerinde cami olup olmad aratrlabilir. Alevilik, Osmanl toplumunda zellikle mparatorluun ykselme dneminde dlanan bir inant. Aleviler de hep dlanan bir grup olmutur. iilik de genel slam anlay iinde hep muhalefette kalmtr, muhalefette kalan, dlanan gruplarn birbiriyle iliki kurmas doaldr. Ama iiliin Alevi inanc ve anlay iinde, Alevi gelenekleri iinde kurumlat grlmektedir. Bu kurumlamann Alevi inancnn geleneklerini bozduu da grlmektedir."
236
TERSNDEN KEMALZM
Ouzlar komn olarak, tpk Germenlerin veya Gotlarn Roma mparatorluunu tarihsel devrimle ykmas gibi, Bizans ve Pers uygarlklarn tarihsel devrimlere urattlar. Ama bunlar ykar ve slaleler kurarken ayn zamanda, feth etti kleri uygarlklar tarafndan feth edildiler. Pers uygarln feth edip onun tarafndan feth edilen Ouzlar (Ak Koyunlu, Kara Koyunlu, Safevi) Azeriler oldular. Dou Roma Bizans uygarln feth edip onun tarafndan feth edilenler de O smanllar ve bugnk Trkler oldular. Azerice ve Anadolu Tr kesinin ayrlmas fatihlerin bu feth ediliin kesinletii 16. yzy llarda gerekleir. Bu, farkl uygarlklarca feth ediliin, kltrel far kllamann yansmasdr Azerice ve Anadolu Trkesi ayrm. Bizans feth eden Ouzlar da, ran feth eden Ouzlar da, k omndler ve her ikisi de Alevi idi esas olarak. Osmanl bile, bala ngta dorudan Alevi olmasa da Alevi Batni gelenekleriyle i ieydi ve onlardan kesin izgilerle ayrlmyordu. Ayn ey ran iin de geerlidir. ran feth eden Ouzlar da, balangta Alevidirler. Feth ettike iileirler. rnein ah smail, bir Trkmen Alevidir henz, ama hemen bir nesil sonra artk iilemi bir Safevilik ortaya kar. Orhan Gazi, Geyik Dedeye, yani komn nderi amana hediyeler yollar. Birka kuak sonra, Yavuz btn Alevileri kesmeye balar. Osmanl Bizans feth ettike, daha Snnilemitir. Ama bu Snnilik bile, rfi hukuka ok geni bir alan tayan Snniliktir. Ahalisinin ou Hristiyan olan ve bu ahalinin yksek bir uygarla sahip old uu bir blgenin Snniliidir. Bu nedenle de, Hanefilik iin, Bizans uygarlk alannn, devlet dini diyebiliriz. Hanefilik, hukuki bakmdan gelenekte yaygnl esas aldndan daha esnektir. rnein afilik ok daha tutucudur. afilikte gelenekte eskilik nemlidir. Belki ilk bakta paradoksal gelebilir ama afilik de asl nda komnn kendini savunma mekanizmasdr. afiliin yaygn olan deil eski olan icmann ilkesi olarak almas; komnn medeniyet etkilerine kar kendi yapsn ve kutsalln korumasn hedefler. Yine afiilik, bu tutuculuuyla elikili gibi grnse de, tam da k o237
mn ile bu ilikisi nedeniyle, daha ksa ve hzl namazlar gibi, gebe komn yaamnn ihtiyalarna uygun olarak kurallar dzenler. Muhtemelen Krtlerin, ya da Krdistandaki komnn uygarlkla fazla i ie olup ondan daha fazla etkilenenleri, Alevilikten daha baka bir mekanizmayla, afilik araclyla komn korumaya alrlar. afiilik, bu korumay artk bir uygarlk dininin mezhebi bi iminde yapmaktadr. Krdistann Dersim gibi daha az uygarlk etkilerine maruz kalm ksmlar Alevi iken, uygarlkla daha sk bir iliki iinde olmu blmleri afiidir124. afilik bir Snni mezhebi olarak, Krdistan'daki komne kendi varln Snni slam biiminde srdrme olana salar. afiilik gibi ayn zamanda tutucu bir mezhep, Orta dou gibi, uygarlklarn ve dinlerin kat kat, st ste yld bir alanda bir devlet kurmaya u ygun bir mezhep deildir. O airet yapsn korumaya uygun bir dindir ya da mezheptir. Hanefilik ise afilikten farkl olarak, eskilii deil yaygnl temel alan esneklii ile, gerek Hristiyan ahalinin nfusa gl olduu; gerek komnn ok yaygn olduu bir alanda, Bizans mparatorluu gibi bir alanda nceden slam ile zrhlanm fatihlere egemenlik ve devlet kurma olana salar. Bu nedenle devletleen, beylik kuran Ouzlar Hanefi olurlar; gebe Ouzlar veya kapal ky ekonomisinde yaayanlar Alevi kalrlar. Hanefiliin bu esneklii bile Osmanlya balangta yetmemi, Osmanl rfi hukukun alann eri hukuk aleyhine srekli genileterek; yani Hristiyan ahaliye ve Komne belli bir zerklik salayarak egemenliini kurup srdrebilmitir. imdi iilik, Hanefilik, afilik hakkndaki bu aklamalardan so nra, ii, Alevi, afi, Snni ve Hanefi ilikileri bir dinamik iinde kolayca anlalabilir olur.
124
afilikte bu gemiin dokunulmazl, esneklii ortadan kaldrmakta ve muazzam bir tutuculuk yaratmaktadr. Ama bu tutuculuk ve komn savunma, Alevilikten farkl olarak, yazl ve kitapl bir uygarlk dini iinde gerekletiinden, analitik dnme, soyut dnme iin daha elverili bir temel salar. PKKnn kimi zellikleri ile afilik ilikisi incelenmeye deer bir konudur.
238
TERSNDEN KEMALZM
Ne bir tek, hep ayn karakterde bir Osmanl vardr, ne de ran Ouzlar ve Trkmenleri. Her ikisi de bir uygarlama, buna bal olarak bir iileme ve Snnileme projesi yaamaktadr. Bu dinamik bak as iinde, Pers uygarlk alanndaki Ouzlar ile Bizans uyga rlk alan iindeki Ouzlarn ilikileri daha iyi anlalabilir. Osmanl uygarlatka, Alevilerde bir dman grmeye balar. Ama ayn srada, ran Safevilerle bir tarihsel devrim yaamaktadr. Orada henz sre bandadr. Yani daha Alevidir, komne daha yakndr randa iktidara gelen Safeviler. Anadolu Alevilii yani komn ile randa tarihsel devrimi baaran komnn yaknldr bu. Ama Safe viler de da nihayet bir devleti ele geirmitir ve bir sre sonra da kendileri ele geirdiklerince ele geirilecektir. Zaten yle de olur; Safeviler iileir. Yani Pers uygarlnca feth edilirler. Anadolu Alevilii ile ah smail balantlar; ah smail in Alevi olarak bir tarihsel devrimle Pers uygarln ele geirdii dnemin balantlardr. Ayn srada ise, Osmanl artk iyice uygarlk taraf ndan ele geirilmi bulunmaktadr. Biri oktan uygarlam (Osmanl), dieri uygarlamann band aki (ah smail) de olsa bunlar artk devlettirler ve elbette Pers ve B izans uygarlklar arasndaki atmada elbette bu yaknlklardan her iki taraf da yararlanmak isteyecektir. Nasl Sovyetler, Ekim Devr imine olan sempatileri, dnyadaki sosyalist parti ve hareketleri, aslnda kendi d politikasnn aralar olarak kullandysa yle. Anad oludaki komnn yani Alevilerin ii devleti ile i birlii yapmas g ibi; Krdistandaki komnn, (ki o zamanlar Krdistan, Bizans Osmanl deil, ran uygarlk alanndayd) yani afiiliin, kendisine daha ok esneklikle yaklaan Osmanl Hanefilii ile i birlii sz k onusudur. Bunlar imdi ulusal tarihilerin anlatt gibi, Krtler ve Trkler veya ranllar arasnda deil, farkl uygarlklar ve komnler arasndaki ilikilerdi. Zaten savalarn sonucunu, bu komnlerin tavr belirler. Yavuz, yenierilerin kararszln kullanr ve Krt airetleri ile ittifak yapar. Bu sava iki uygarlk alan arasndaki savatr ve bundan, Bizans Osmanl alan karl kar. O zamana kadar Pers uygarlk alannn bat snrlar, Krdistan dalarnn bat snrna uzanrken, bu gn ner e239
deyse 500 yldr ayn kalan Trkiyenin ve Irakn dou snr olan blgeye doru gerilemitir125. Ulusal tarihilerin Krdistann paylalmas dedikleri; aslnda, ran uygarlk alannn bat snrnn douya kaymas, gerilemesi, Akdeniz ve Ortadou alannn douya doru bir genilemesi demektir. Osmanl genlik dneminde, yani henz tam Snnilemedii dnemde, Bizans topraklarnda batya yayln nasl Alevilik biimindeki komnn desteiyle saladysa; Snniletii dnemde, douya yayln da afilik (Snniliin bir mezhebi old uundan otomatikman ittifak haline giriyordu.) biimindeki komnn desteiyle salamtr. Osmanl henz uygarlamad dnemde, yani henz Anadolu ve Balkanlarda yayld dnemde Alevilikle ittifak yapmaya uygundu ve bu ittifak araclyla yayld; uygarlat dnemde ise afiilikle ittifak yapmaya uygundu ve bu ittifak araclyla yayld. Bu nede nle, devlet olduktan sonra Osmanl, Trkmen ve Alevileri srekli ka tlederken, afii Krtlerle genellikle iyi ilikiler iinde olmu ve Alevi komne kar, afii komn (yani ulusu tarihilerin Trkmenlere kar Krtler diye anlad) desteklemitir. Bu gn bile, afiler ar asnda etkili PKKnn, Alevi blgelerde daha snrl bir etki gstermesinin ardnda bu tarihsel arka plan yatmaktadr. Ayn ekilde, gere kten laik olan Krtlerin mcadelesi kendilerine muazzam bir mttefik sunmasna ramen Alevilerin, Krtlerin mcadelesine souk ve dmanca davranlarnn ardnda da bu tarihsel arka plann belli bir pay bulunmaktadr. Tarihsel Alevilik blmn bitirirken toparlarsak; Alevilik, iilik, Snnilik gibi olgular, ancak retim biimiyle dorudan balantl olarak, komn, uygarlk, dinin tmyle styap olmas gibi tarihsel maddeciliin kavramlaryla ve tarihin dinamik bir sre olarak ele alnmasyla anlalabilir.
125
Ama bu gerileme daha nceden beri srmektedir. Milattan nce Perslerin, Yunanistana kadar sefer yapt ve sahil kesimleri hari Anadolunun Perslerin etki alannda olduu gz nne getirilsin. Akdeniz uygarl, zamanla, Pers uygarln epeyce douya doru geriletmitir. Bu uzun vadeli geriletme muhtemelen, Pers uygarlnn karasal ve daha az kvrak ve buna karlk Akdeniz ve Orta Dou uygarlnn bir deniz uygarl, dolaysyla daha kvrak olmasyla ilgisi olsa gerektir
240
TERSNDEN KEMALZM
Beikinin yazsnda Aleviliin bir Krt veya Mezopotamya dini olduunu kantlamak iin kulland btn olgular burada ifade ed ilen bizim yaklammzn kantlardr. Onlar Beikinin tarihi inan olarak dinler ve uluslar olarak gren yaklam iinde srekli elik ilere yol aarlar. Beiki, bizzat kendi zikrettii ve deindii olgulardan ne sosyolojik, ne de politik olarak karlabilecek ve karlmas gereken s onular karmamaktadr. nk, metafizik sosyolojilerin, pozitivizmin, dier bir deyile, burjuva toplumunun dininin, ama bu dinin genliini yaayan biiminin deil, gerici biiminin bir rahibidir. Ancak modern toplumun gericilemi dininin engizitrleri, dinlerin sadece bir inan olduunu sylemekle kalmazlar, tarihi de ulusl arn ve inan olarak dinlerin tarihi olarak grrler. Beikinin yapt da bundan baka bir ey deildir.
241
ALTINCI BLM
MODERN SOSYAL HAREKET OLARAK ALEVLK Giri nceki blmde, Tarihsel ya da Otantik Alevilik dediimiz, kapitalizm ncesinde komnn st yaps olarak Alevilii ana hatlaryla ele aldk. Ondan nceki blmde, Marksist Din, Ulus ve styaplar Teoris inin (daha dorusu teorisizliinin) eletirisi ve gelitirilmesi biimi nde dinlere inan denmesinin modern toplumun dini olduunu gstermi; bu modern toplumun dininin dier vehelerini (rasyon alizm -politik, zel, ekonomik ayrmnn kendisi- ve ulusuluk -politik olann neye gre tanmland-) ana hatlaryla ele almtk. Yani modern toplumda, modern toplumun dininin din dediklerinin bu dindeki yerini ana hatlaryla gstermeye almtk126. Bu blmde de bir yeni sosyal hareket ya da sosyal hareket olarak Alevilii ele almaya alalm. Bir yeni sosyal hareket olarak Alevilii ele almak iin yine baka bir soyutlama dzeyine gemek gerekiyor. imdi de Bei kinin gerek kapitalizm ncesi toplumlarn dini; gerek modern to plumun dini hakknda sylediklerinin doru olduu ve dehe nce eletirilen yanllarnn ve elikilerinin olmad var saylacak.
126
Bu almada, gerek kapitalizm ncesinin gerek kapitalizmin dinlerini (styaplarn) tm karmaklklar ve deiimleri iinde ele almak sz konusu deildir. Bunun ne yeri burasdr ne de bunun iin bir olanak vardr. Burada yaplmaya allan, Beikinin grlerinin eletirisi balamnda, bu esas konuyla balanty koparmadan eletirinin dayand teorik temelleri aklamak; ilerde yaplacak almalar iin temel talar koymak; bu almalar iin bir teorik ereve oluturmaktr.
242
TERSNDEN KEMALZM
Aslnda Beikinin yazs, bir btn olarak gze alndnda, ne tarihsel Aleviliin ne olduunu tartan bir metindir ne de bir inan olarak Aleviliin kendi i tartmalarna ilikin teolojik bir metindir. Beikinin yazs, ayrntlar, yanllar, i elikileri bir yana itilerek ele alndnda, bir sosyal hareket olarak Aleviliin nasl baarya ulaaca zerine bir yazdr. Yani bir zne asndan, Aleviler asndan, bir strateji tartmas yapmaktadr. Alevilerin ezilen bir inan durumundan kurtulmalar iin ne yapmalar gerekir? sorusuna cevap aramaktadr Beikinin yazs. Beikinin yazsna ilerici ve demokratik karakterini veren bu problematiidir; ezilenlerden yanadr ve ezilenleri zne olarak ele almakta ve bundan kurtulu iin ezilenlerin ne yapmas gerektii sorununu tartmaktadr. Yaznn somutunda bu ezilenler Alevilerdir. Ne var ki, bu soruyu tartrkenki akl yrtmeleri; dayand vars aymlar; verdii cevaplar, hasl geri kalan her ey, yanl ve gericidir. Ama Beikinin bu yanllar, bu temeldeki, ze ilikin dorusu nedeniyle; yani cephenin ya da gienin bu tarafnda olmas nedeni yle, rnein Alevilerin bu ezilmilikten nasl kurtulaca gibi bir derdi olmayan veya Alevlii bask altnda tutan bu sistemin nasl glend irileceini tartan ama bu tartma gerek din, gerek Alevilik; gerek olgular, gerek karsamalar, gerekse varsaymlar dzeyinde ok daha genel dorulara dayanan grlerden bin kat daha dorudur. nk temel sorunu dorudur. Bu bask nasl ortadan kalkacak; bizzat bu baskya urayanlar bir mcadele znesi olarak neler yapmaldr? Temel sorun budur Beikinin yazsnda. Soru doru sorulmutur? Cevaplarn yanll ikinci planda gelir. Buna karlk, sorunu byle koymayan, ama Aleviliin ne olduu zerine en doru fikirleri i eren cevaplar bile yanl olmaktan kurtulamazlar. nk onlarn sor usu doru deildir. Bizim Beikiyi eletiri hedefi olarak sememizin nedeni de, onunla temeldeki bu zdeliktir. nk biz de aslnda ayn soruya cevap aryoruz: Aleviler nasl bir strateji izlerlerse, zerlerindeki bu
243
baskya kar baarl bir mcadele verebilirler? Alevilerin ne yapmalar gerekir?127 Eletirinin ok geni alanlara yaylmasnn bir sonucu bu temel zdeliin gzden yitmesi olabilir. Ama bu hareket noktasn, bu t emeldeki zdelii hi unutmamak gerekmektedir. * Beikinin yazsnn bu znde doru olan yann gz nne a ldmzda, onun, bunun bilincinde olmasa ve verdii cevaplar kar tarafa hizmet etse de, bir sosyal hareket olarak Alevi hareketinin sorunlarna bir cevap arad grlr. Beiki, bir sosyal hareket olarak Alevilik ile, bir inan olarak Alevilik ve styap olarak Aleviliin ok farkl karakterlerini grmedii; ve hepsini ayn ey olarak ele a ld iin, bir sosyal hareket olarak Alevilik nedir? diye bir soru sormamakta ve bu soruya cevap aramamaktadr. Ama, kendisi bu a yrmn bilincinde olmasa bile, yazs bir sosyal hareket olarak Alevil iin sorunlarn tartmaktadr. O halde Beikinin yazsnn neye cevap aradn daha iyi anlamak iin; bir sosyal hareket olarak Aleviliin ne olduunu anlamak gerekmektedir nce. Ama bu ayn zamanda, Beiki, bir sosyal har eket olarak Alevilii dier styap ve inan olarak Aleviliklerden ayrmad iin, bu ayrmayn da bir eletirisi olur. Tekrar edersek, Beikinin yazsnda btnyle tarihsel Alevilik tartlyormu gibi grnmekle birlikte, aslnda onun tartt tari hsel Alevilik, otantik Alevilik ya da kapitalizm ncesinde bir styap olarak Alevilik deildir; yle gibi grnmektedir ama gerekte tartt, btn dinlerin gerekten inan ya da zele ait olduu modern toplumun dininin ideal biimine ulamak iin bir sosyal hareket olarak Alevilerin ne yapmas gerektiidir .
127
Daha dorusu bizim znemiz ii snfdr. Hem ii snf, bir Alevi hareketini hasl deerlendirmeli ve onunla nasl iliki kurmaldr sorusuna, hem de Alevi hareketi iinde ii snf neyi savunmaldr, Alevi hareketi iinde ilerin program ve stratejisi ne olmaldr sorularna cevap arar. Bu elbette nemli ve temel bir farktr. Zaten btn eletiri de bu farktan domaktadr bir bakma. Ama en azndan her ikisi de ezilen asndan ele almaktadr sorunu.
244
TERSNDEN KEMALZM
Bir Yeni Sosyal Hareket Olarak Alevilik Nedir? Bugn artk, komnn styaps olarak bir Alevlik yok. En azndan 1938 Dersimden beri yok. Bunun ne ekonomik temeli var, ne de her hangi bir Alevi bu eski styap olarak Alevilii korumaya kalkyor. Hi bir Alevinin veya bir Alevi kynn veya Alevi gebe bir kabilenin biz vergi vermeyeceiz; askere ve okula gitmeyeceiz; mahkemelere kmayacaz ve onlarn kararlarn tanmyoruz dediini duymadk. Bunu bilinsizce 1938lere kadar Dersimliler yapyordu. En azndan Askere gitmiyorlar, vergi vermiyorlar hasl modern burjuva devletini ya da modern toplumun dinini tanmyorlard. iddetle paralandlar ve yok edildiler128.
128
Burada artk bir pratik anlam olmamakla birlikte, teorik olarak bir soruna ksaca deinmek gerekiyor. Var sayalm ki, Trkiyede veya her hangi bir lkede, 1938 Dersim'inde olduu gibi, snfl toplumun, devletin girmedii, komn yaamnn srd toplumlar var ve bunlar modern devletin egemenlii altna girmeyi reddediyorlar. Yani vergi vermiyorlar; askerlie gitmeyi reddediyorlar vs.. Bunlara kar tavr ne olacaktr? Tarihsel deneyin bize gsterdii nedir? Marksizm ve ii hareketi, balangta ilerlemeci tarih anlay ve Aydnlanmann iyimserliinin etkisi altnda bu toplumlarn zorla veya bar biimlerde modern ilikiler iine ekilmesinden yanayd. Bunun en klasik rnei Marksn Hindistanda ngiliz egemenlii konusunda syledikleridir. Keza dnyann her yerindeki sosyalistler burjuvazi tarafndan yapldnda da genellikle bu tr boyun edirme hareketlerini tarihsel ilericilik adna desteklemilerdir. ABDdeki veya Avustralyadaki Yerlilerin (yani Komnn) zorla imhas karsnda pek ses karmamlardr. Bunu tarihsel bir zaruret gibi grmlerdir. Bu tavr kkten deitirmek gerekmektedir. Ama bu deiiklik burjuva toplumunun zm gibi olmamaldr. Burjuva toplumu, artk boyun edirecek bir ey olmadndan, zaten paralad komn, yine politik olmayan anlamnda kltr olarak tanmlamakta, rezervata kapatmakta, ksmen sbvansiyonlarla, ok kltrlln bir gstergesi olarak szde korumaktadr. Burada tam anlamyla bir dolandrclk sz konusudur. nk bir yandan komnn ekonomik temeli yok edilmekte, onlarn topraklarna el koyulmakta; bunun karlnda rezervatlara tklmakta ve sosyal yardmla yaar duruma drlmektedirler. Ekonomik temeli ve styaps paralanm bu insanlar hzla yok olmaktadrlar. Dier yandan, onlarn styaps, dini de; kltr denerek politik alann dnda tanmlanmaktadr. Yani ok kltrllk aslnda, dinin inan olduunun, laikliin, yani modern toplumun dininin, post modern versiyonundan baka bir ey deildir. Hi kimse, benim
245
O zamandan beri btn Aleviler bu gibi iddialarda bulunmadan kendilerinin bir inan olduunu sylemektedirler ve yle davranma ktadrlar. Alevilerin bu gn artk bir inan olmakla, yani modern to plumun diniyle bir sorunlar yok. Onlarn sorunu modern toplumun niin btn inanlara inan olarak davranmad noktasnda. Yani Aleviler aslnda modern toplumun dininin ideal biiminin savunuc ular. Onlarn sorunu bu ideal biime olan uzaklktan kaynaklanyor. Bugnn kiisele ait olduunu kabul eden inan olarak Alevilii ile kapitalizm ncesinin, komnn styaps olarak Aleviliin fark her alanda grlebilir. rnein cem toplumsal rgtlenmedeki hukuk, renim, topluma kabul vs. gibi esas ilevlerini yitirmi, politik olmayan ilevlerle, tam da modern toplumun ihtiyalarna uygun ilevlerle kendini snrlamtr. Aleviler artk eitimlerini cemlerde dedeler araclyla szl olarak deil; cumhuriyet okullarnda laik retmenler araclyla
kltrmde devlete vergi vermek yok, askerlik yok, devletin mahkemeleri yok, okul yok diyememektedir. Yani aslnda, ok kltrlln gstergesi gibi koyulan rezervatlar vs. tpk laikliin modern toplumun diktatrlnn bir grnm olmas gibi, modern toplumun diktatrlnn bir grnmnden baka bir ey deildirler. Sosyalistlerin tavr tamamen farkl olmaldr. 1) Bu halkalarn yaadklar alanlar, ulusal devletlerin snrlar dnda kabul edilmelidir. Yani oralarn alan kltlmemeli ve her hangi bir ekilde zel mlkiyetin oralar ele geirmesi engellenmelidir. Ne gibi doal zenginlikler olursa olsun, bu savunulmaldr. 2) Bu halklar ulusal devletin snrlar dndaki alanlarda kendi komn yasalarna gre yaamaldr. Ancak kendi kararlaryla ve gnll olarak yaamlarn ve yasalarn deitirmelidirler. 3) Ne var ki bir tek dnyada yaanyor. evre kirlilii bile bu halkalarn yaam alanlarn etkilemekte ve eski yaam biimlerini srdrmelerine olanak tanmamaktadr. Dier yandan uygarln etkilerine kar durmak da olanakszdr. Bu durumda zaten bu komnlerin zl uzun vadede kanlmazdr. Yaplmas gereken, onlarn zerkliini veri kabul ederek, onlarn temsilcileriyle ve kendileriyle mzakere iinde, bu ilkel komnizmden modern topluma geiin en sancsz ve kolayca nasl olabileceini aratrmak ve deneme yanlma yoluyla da olsa byle bir biimi benimsemek olabilir. Bu yaklam hem klasik ilerlemeci anlaytan hem de bu gnn post modern ok kltrllk anlayndan tamamen farkl, tarihsel deneyin nda Marksistlerin benimsemesi gereken anlaytr kanmzca.
246
TERSNDEN KEMALZM
alyorlar. Doduklarnda ya da topluma kabullerinde Alevi ritallerinin hi bir politik nemi ve anlam bulunmuyor. Bir doum ilmhaberi, bir nfus kad yoksa, 18 yan doldurmam ve aske rliini yapmamsa, Alevi cemaatince douma ve topluma kabule ilikin ritallerin eksiksiz yaplm olmas hi bir anlam ifade etm iyor. Her Alevide devletin sadk bir yurtta olarak bunlar yapyor. Yani modern toplumun dinini kabul etmi bulunuyor; arada cem yapmak, semah dnmek, dedenin elini pmek, tavan eti yememek, byk brakmak, camiye gitmemek, evin ba kesinde bir Ali veya On ki mam resmi asmak vs. gibi politik anlam olmayan dnce ve eylemler, zaten tam da modern toplumun dininin din dediklerinden bekledikleridir. Yani btn bunlar yapan Aleviler, her ne kadar kendilerine Alevi demeye devam etseler de, artk Aleviliin deil; modern toplumun dininin gereklerine uygun davranlar iinde bulunmaktadr. Gerek tarihsel Alevilie; styap olarak Alevilie u ygun davran, vergi vermemek, mahkemeleri tanmamak, askere gitmemek, okula gitmemek, nfus kad karmamak vs. olurdu. Ak ki byle bir davran yok. Aleviliin zne dnme iddial veya Alevistan kurma gibi hedefleri olan hareketler ya da gruplar bile komne ve onun styapsna dn istemiyorlar; onlarn istedikleri ve Aleviliin znden anladklar Alevilie dayanan modern bir devle ttir. Bu devlet ulusu Alevilik ile tanmlayacaktr. Yani gerici ulus ulua gre bir devlet. zetle styap olarak Alevilikle, modern toplumun styapsnn bir bileeni olarak alevilk arasndaki ayrm ok aktr. Ama bir yeni sosyal hareket olarak Alevilik ile modern toplumun dini iinde Aleviliin ilevlerini de kartrmamak gerekir. Bir inan olarak Alevilik, modern toplumda bir ok ilev grr. Metropollerde yaayan insann yalnzlna bir cevap olmaktan; bir ar kesici ve kalpsiz dnyann kalbi olmaya; ontolojik sorunlara bir cevap olmaktan insanlar aras gnlk hayat dzenleyen ahlaki ilk elere kadar bir ok ilev grr. Ama bunlar modern toplumun dinine ait ilevlerdir. Bir inan olarak Aleviliin ilevleridir. Yeni sosyal hareket olarak Alevilik baka bir fenomendir. O tam da modern toplumun dinin ideal biimine ulamak iin bir harekettir. Bu modern toplumun dininin grnm ve ilevlerinden farkldr.
247
Bu fark yine cem rneinde grebiliriz. Modern toplumun dininin bir yn olarak Alevilikte cem, politik olmayan olarak varln srdrr. Bir inan olarak Aleviliin, politik olmayanla snrl yanlarnn aktarlmasnn aracdr. Bir sosyal hareket olarak Alevilik ise, Alevilerin youn olduu mahallede bir cemevi ya da bir Alevi dernei aar. Cem artk, Aleviliin bir inan olarak rituallerinin retildii bir eylem olmaktan byk lde kar, politik bir anlam kazanr. Cem merasimleri artk gizli olmaktan kar. Bir folklorik ve politik gsteri olur. Alevilikte ibadet iin Mslmann camisine karlk den bir cemevi yokken, cemevi diye yepyeni bir fenomen ortaya kar. Boynuna Zlfikar madalyonu takm alevi gen bu sosyal hareket olarak Alevilii se mbolize eden en iyi rnek saylabilir. Ortada dernekleri, gazeteleri, radyo ve televizyonlar ya da bu ynde giriimleriyle, klasik alevi dedelerinden ok farkl olan Alevi dernei yneticileri ile, kendi brokrasisi ve aydnlar ile gerek kap italizm ncesinin bir st yap olarak Aleviliinden, gerek modern to plumun politik olmayan, inan olarak Aleviliinden tamamen farkl, bilinli veya bilinsiz politik hedefleri olan, modern bir fenomen vardr. Ve bunun en nemli zellii politik olmasdr. Ne var ki, bu politik karakter, kapitalizm ncesi toplumda bir politik parti olarak, kr retmenlerinin partisi olarak Alevilikle kartrlmamaldr. O zamanlar bir snf hareketinin ifadesidir Alevilik. Halbuki bu modern sosyal hareket, her eyden nce bir kr hareketi, kapal ekonomiye dayanan bir yapnn direnii deil, bir ehir hareketidir ve snfsal konum ortaklndan deil inan ortaklnn, inan nedeniyle uranan bask ortaklndan domaktadr . Bir siyasi parti olarak Alevilikte, insanlar ortak snfsal konumlar ve karlarnn nedeniyle bir araya geliyordu ve Alevilik bunun if adesiydi; modern yeni sosyal hareket olarak Alevilikte, onu oluturanlar snfsal bakmdan birbirine zt toplumsal kesimlerden olmalarna ramen, Alevi inancndan olarak ezildikleri iin bir araya gelmekt edirler. Bu hareket modern bir hareket olmakla birlikte, modern toplumsal snflarn eilimlerinin veya karlarnn ifadesi olan partilerden ve
248
TERSNDEN KEMALZM
hareketlerden de farkldr. Ortada tamamen modern topluma has bir fenomen, bir sosyal hareket var ama bu hareket ayn zamanda bir s iyasi parti karakteri de gstermiyor, yani bir snfsal k onumdan; bir iktisadi konumlantan kaynaklanmyor. Bu hareketin iinde bu far kl snfsal eilimler, farkl siyasi partilerin eilimleri de kendi ifad esini buluyor. ok ak ki, bu hareket, Aleviliin urad zgl basknn bir rndr. Eer, diyelim ki Trkiye, gerekten laik olsa, yani devlet gerekten dini kiinin zel bir sorunu olarak grse, hibir inanca i mtiyaz tanmasa ve hi birini zel olarak desteklemese; aznlk inanlarna kar ounluk inancnca yaplabilecek basklara kar aznlkt aki inanlar korusa bir yeni sosyal hareket olarak Alevilik olmazd. Bu hareket zgl basknn bir rn olarak vardr. Ve bu Alevilik hem tarihsel Alevilikten hem de modern toplumdaki din ve inan olarak Alevilikten farkl bir olgudur. Bu hareketin hedefi asl nda Alevilik zerideki zgl basky kaldrmaktr. Ama Alevilik zerindeki zgl basky kaldrmak demek, modern toplumun dininin ideal biimi iin bir mcadele demektir. Yani bir Yeni Sosyal Hareket olarak Alevilik her ne kadar Alevilik iin ve Alevilerin bir hareketiymi gibi grnse de bir Alevi hareketi deil, rasyonalizm dinine, ulusuluk dinine, dinleri inan olarak tan mlayan dine ilikin, bu dinin kabullerine dn savunan bir h arekettir. Yani znde burjuva ve demokratik bir harekettir. Hedefine ulatnda, din, gerekten burjuva toplumunun dinindeki ideal ilevine kavumu; tm politik anlamndan soyutlanp ve tamamen zele ait bir konu olur. Bu almann balarnda, modern toplumun dininde dinin niin zel olarak tanmlandn ele alrken , zorluun bunu aklamakta deil, niin her zaman byle olmadn aklamakta olduunu sylemitik. Bunun anahtarnn da sermayenin gerek tarihsel hareketi kavramnda olduunu belirtmitik. Bu yaklam zelletirirsek, Alevilik sz konusu olduunda sorun udur: bir yeni sosyal hareket olarak Alevilii anlamak iin, Alevil iin Trkiyede niin zel olarak bask altnda olduunu aklamak
249
gerekir. Bu anlalmadan, alevi hareketinin neden var olduu anlalamaz. Ama zel olarak Alevilikte grlen ok daha genel bir fenomenin zgl bir grnmdr. Yani sadece Trkiyede ve sadece Alevilik deil, bir ok lkede bir ok inanlar da bask altndadr. O zaman nce soruyu genel olarak sormak gerekmektedir: gcnn dili, dini, rk, cinsi vs. onun kullanm deerini etkilemediine gre, niin bir ok kapitalist lkede belli dinler zel bir bask alt ndadr? Dinlerin bask altnda olmas demek, ayn zamanda uluslar ya da politik olan dinlere gre tanmlanyor demektir. Yani bir ulus belli bir dine gre tanmlanmasa; din tamamen politik alann dnda, zel olarak tanmlansa, yani gerekten laiklik olsa o zaman belli dinler bask altnda olmazd. O zaman daha genel ve dakik olarak soru yle de formle edilebilir: ulusun tanmnda niin belli dinler kullanlmaktadr. Kapitalizmin mant asndan byle olmamas gerekirken ve lkelerin hepsi de kapitalist lkelerken, niye byledir? Ne var ki, bu bizi daha genel bir sorunla yzletirir: uluslar ayn zamanda dile, etniye, rka gre de tanmlanmaktadr. Ayn ekilde kapitalist retimin mant bakmndan byle bir tanmlama da ya nltr? O zaman u soruyla karlayoruz: kapitalizmin mantna gre, sermaye dil, din, cins, rk, etni vs. karsnda tamamen ntral iken, somut kapitalizmde niin burjuva devletler politik olan, yani ulusal olan belirlerken belli din, dil, rk, etni, kltre dayanmaktadrlar? Ama sadece dil, din, rk, etni karsnda byle bir durum bulu nmamaktadr, cinsler karsnda da ayn durum sz konusudur. O zaman ok daha genel bir eilim karsndayz demektir. Demek ki, sermayenin gerek tarihsel hareketi ile Marksn Kapitalinde analiz ettii saf ve soyut hareketi arasnda belli bir fark bulunmaktadr. deal ya da soyut biiminde deer yasasna gre, i gcnn dili, cinsi, dini, rk art deer zerinde hibir etkide bulun250
TERSNDEN KEMALZM
mamasna ramen, soyut olarak dil, din, cins ve rklar karsnda sermaye tamamen ntral olmasna ramen, niin kapitalist lkelerde politik olan bunlara gre tanmlanmaktadr. Nin bu fark vardr? Bu farkn aklamas, sadece bizim somut var olan kapitalizmi daha iyi anlamamz salamaz; ayn zamanda bu aklama politik mcadele iin de gereklidir. nk, ister dinsel, ister rksal, ister ulusal, ister cinsler aras baskya kar olsun, btn yeni sosyal hareketler hep bu sermayenin gerek tarihsel hareketinin rn olarak ortaya kmaktadrlar. O halde, ii hareketinin bu hareketleri anlamas ve ilikisi ile bu hareketleri yaratan nedenler arasnda isel bir ba vardr. Bu hareke tler ve onlar yaratan nedenler hakknda tutarl bir aklama olmadan, ii hareketi devrimci bir strateji de gelitiremez. Bir sosyal hareket olarak Alevilie gelirsek. i hareketinin bir sosyal hareket olarak Alevilik ile ilikisi veya Alevi hareketi iinde ii hareketinin veya sosyalistlerin nasl bir program ve strateji izlemesi gerektii gibi bir sorunun cevab, ancak genel olarak Yeni so syal hareketler ve onlarla ilikilerin derslerinden hareketle anlalab ilir. Bir sosyal hareket olarak Alevilie gelirsek. i hareketinin bir sosyal hareket olarak Alevilik ile ilikisi veya Alevi hareketi iinde ii hareketinin veya sosyalistlerin nasl bir program ve strateji izlemesi gerektii gibi bir sorunun cevab, ancak genel olarak Yeni so syal hareketler ve onlarla ilikilerin derslerinden hareketle anlalab ilir Yani, Beikinin yazsnn asl konusu olan, Alevilerin zerindeki basknn son bulmas iin Alevi hareketinin nasl bir program ve str ateji izlemesi gerektii sorununu tartabilmek iin, Aleviliin ne o lduu vs. zerinden, buraya kadar yaplan tartmalarn bir anlam yoktur aslnda. Byle bir tartma iin gerekli nermeler, benzer n edenlerle ortaya km hareketlerin tarihinden karlabilir. Yani bu sorunu tartmak iin rnein, kadn hareketinin, ulusal baskya kar hareketlerin, siyahlarn hareketlerinin, dinsel baskya kar dier h areketlerin tarihsel deneylerini tartmak gerekir aslnda.
251
te bunun iin, nce Alevi hareketinden ve Alevilik zerine i mdiye kadar yrttmz tartmalardan uzaklama k gerekiyor. Yeni Sosyal Hareketler ve Marksizm 1960lardan sonra ii hareketinin politik bir hareket olarak yok oluu ile ters orant iinde o gne kadar daha nceden hi ngr lmemi ve var olmam yeni zneler ve toplumsal hareketler ortaya kmaya balad: Siyahlarn hareketi, kadn hareketi, ekolojik har eketler, bar hareketi gibi hareketler. Gerek Marksizm ve gerek ii hareketi o zamana kadar ne byle hareketlerin varln ngrm, dolaysyla bunlar bir strateji sorunu olarak tartmt, ne de bu hareketleri yaratan problemlere zel bir nem vermiti. Ve imdi bu h areketler ii hareketinin ve Marksizmin yok olduu Avrupa, Amer ika ve Japonya gibi gelimi bat lkelerini derinden derine sarsmaya balyordu. Bu hareketlerin ortaya k, sadece bir sosyal harekelenme deildi ayrca bir entelektel canllk, bir paradigma deiimi anlamna da geliyordu. Ekoloji hareketi, teknik, hayranln, ilerleme anlayn, tekniin tarafszln sorguluyor; kadn hareketi tarihe ilikin btn bilinenleri kadnn gznden yeniden yazyor; smr ve basknn ok daha derinlerdeki nedenlerine yneliyor; kapitalizmin devam ile kadnn bask altna alnml arasndaki balar aklyor; rkla kar hareket milletler ve milliyetilie ilikin teorilerle birlikte ulus ve ulusulua ilikin r ac tartmalara katklarda bulunuyordu. Yani nasl rklar olduu iin rklar deil; rklar olduu iin rklar vardysa, ayn ekilde uluslar olduu iin ulusular deil; ulusular olduu iin uluslar vard. Ulus ve ulusuluk teorilerinin bu noktaya varmasnda, bu ilikinin daha kolay grld rkln analizi nemli bir ke tayd. Buna karlk ii hareketi ve Marksizm, en eletirel ve devrimci gelenei srdren radikal akmlarda bile 60larda tekrar kazandn umduu eletirelliini, teorik dinamizmini ve yaratcln yitirmi bulunuyordu. En iyilerinde bu, yeni sosyal hareketlerin iinde ve ya252
TERSNDEN KEMALZM
nnda yer alarak; onlarn teorik katklaryla beslenerek canlln bitkisel hayatla srdrmekten teye gitmiyordu. Bu durum, bir ok teorisyenin ve sosyalistin, bir yandan bu har eketleri yeni bir zne olarak selamlamasn ve klasik Marksist konu mlara veda etmesini getirirken, dier yandan bir ok dogmatik sosyalistin de, yeni sosyal hareketlerden sz etmeyi bile bir affolunmaz gnah gibi grmelerini getirdi ve her zaman grlen o dogmatik revizyonist amaz btn tartmalara damgasn vurdu. Aslnda bu hareketleri selamlayanlar da lanetleyenler de, Mar ksizm kavraylarnn yzeyselliine ve yanllna bal olarak, ayn ortak varsaymdan hareket ediyorlard: Bu hareketlerin varlnn Marksizmle, onun ngr ve analizleriyle badamad. Her iki taraf da bu n kabul benimsedikleri iin, bir taraf Mar ksizmden kurtulmak iin bu hareketleri yeni zneler olarak selamlyor, dier taraf Marksizmi savunmak adna bu hareketlerden sz etmeyi bile affedilmez bir gnah olarak lanetliyordu. Marksizm dememi miydi tarih snflar mcadelesidir diye? Snflar da retim ilikileri iindeki konum ve kar farkllklaryla belirlenmiyor muydu? Ama artk ii snfnn bir snf mcadelesi yapt bile grlmyordu. Buna karlk cins, rk, ulus hatta kuak farklarna gre sosyal hareketler ortaya kyordu. Artk en azndan bundan sonra tarihin snflar mcadelesi olduu grn bir gzden geirmek gerekiyordu. Grnd kadaryla artk tarih ezilen snfl arn deil de ezilen cins, ulus, rklarn mcadelelerine sahne oluyordu. retim ilikileri iindeki konum ve kar belirlemiyordu mcadeleleri. Marksn Kapitali btnyle ilevsiz grnyordu. Zaten Marksistlerden hi biri de bu zneleri grmemiti. Bu bir rastlant da olamazd. Marksizmde bir eyler eksik ve yanl olmalyd. Marksizm'in bir ulus teorisi zaten yoktu. Engels kadnlarn sorunlarnn kapitalizmin gelimesiyle bir ekilde kendiliinden zleceini dnm ve kadnlar bir zne olarak grmemiti. imdi bizzat o zne olarak grlmeyen kadnlar bir sosyal hareket, bir zne olarak ortaya kyor ve kapitalizmin srdrlmesinde kapitalizmin denmemi emeinin yerini ve nemini aklyordu. Hele bunlardan daha farkl olan ekolojik hareket Marksizmdeki bu eksik veya ya n253
ll iyice gze batryordu. Marksn temel eseri olan Kapital deiim deerinin incelenmesine ayrlmt ama bu ekoloji sorununu da, hareketini de yaratan Marksn bir kenara att kullanm deeri oluyordu. Aa yukar byle zetlenebilecek bu itirazlar karsnda kendine Marksist diyenlerin yaptklar, btn bunlara gzlerini kapamak ve bu sorunlar gndeme almamak biiminde oluyordu. Yani bir yanda olaylara olgulara vurgu yaparak teorinin yetersiz veya yanl olduunu syleyenler, dier yanda olgulara gzlerini kapayarak znde bir eyin deimediini syleyerek teoriye olan imanlarn salam tuta nlar. Her blnmede, her yeni durumda grlen o tipik birbirini yar atan ve besleyen iki ucu boklu denek. Bu gn de rnein globalleme konusunda ayn kutuplamay grebilirsiniz. Aktrler deimitir. Bu gn bir yanda Negri, dier yanda Trkiyeli sosyalistlerin ok sevdii James Petras. 80li yllarn ortasna doru, Avrupada srgn yaamna baladmzda bir yandan Avrupadaki Trkiyeli gmenler arasnda bir hareketlenmenin ve radikallemenin balang dnemiyle; dier ya ndan zellikle Almanyada hala zirvesinde bulunan bar, ekoloji ve kadn hareketleri ile karlamtk129. Bu durum bizi, bu hareketler niin var ve nedirler sorusuyla yz yze getirdi130. Biz, szde Marksizm savunucularndan farkl olarak, bu hareket ve sorunlarn varl ile yzleiyor ve bunlarn ciddi bir teorik meydan okuma olduunu sylyorduk131. Bu nedenle, Mark129
Bu evrimin daha ayrntl bir aklamas u yazda bulunuyor: Hamburg Derslerine nsz (http://www.comlink.de/demir/biyograf/hamburg/hamburg.htm ) 130 Bu yz yze geli Devrimci Marksist Tartma Defterlerinde yaynlanan Sesli Dnmeler balkl yazda ele alnmt. Yaz u adreste bulunabilir. (http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/234.htm ) 131 Yeni sosyal hareketlerin ortaya kard teorik meydan okumay grme ve bununla yzleme u yazda grlebilir: Marksizm ve Gnmz Dnyas (http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/235.htm ). Bu yaz Trkede yaynlanamad, ama Almanca bir evirisi, Drdnc Enternasyonalin Almanya Seksiyonunun teorik organ olan SOZ Magazinde yaynland (http://www.comlink.de/demir/deutsch/ceviri/marxismus.htm )
254
TERSNDEN KEMALZM
sizmi savunan iman btnlerce bir post Marksist veya bir post modern gibi grlyorduk. Ama biz bu hareket ve sorunlarn varlna Marksist teorinin t emelleri iinde ve onlar gelitirerek cevap verilebileceini sylyo rduk ve kendimize gre gelitirdiimiz teoriyi aklyorduk. Ama bu sefer de Marksizmi savunmaya devam ettiimiz iin, bu olgulara dikkati ekerek Marksizm'in bittiinden dem vuranlarn gznde bir dogmatik Marksist olarak kalyorduk. Her ikisi de, byle bir tavrn varl, onlarn dayandklar varsaymlar sorguladndan, tavrmz karsnda kesin bir susu kumkumas ve su ortakl iinde bulunuyorlard. te bu yeni sosyal hareketlere ilikin olarak, o zamanlar, yani o nlarn hem mahiyetini, hem var olu nedenini hem de Marksizmin onlar niye ngrmediini, yani ayn zamanda kendini aklayan bir teori gelitirdik. Aslnda gelitirdik bile denemez zaten var olan elemanlar bir araya getirdik. Bu teorik aklamann temel kavram: Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi idi. Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ve Yeni Sosyal Hareketler Modern toplumda meta retimi ve deer yasas bir kara delik gibi var olan her eyi kendi ekim alanna ald, kendine tabi kld ndan, modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak; onun zn kavramak iin, Marks Kapitalde saf bir kapitalizmi analiz ediyordu. Bu analiz iin gerekli bir soyutlamayd. Sonra gelen Marksistler deiik etki ve deikenlerle bu sermaye hareketini daha bir karmakl iinde inceleyecek yerde, Marksn saf kapitalizme dayanan soyut analizinden toplumsal hareketi anlamaya alyorlard132. Yanl olan buydu.
132
Marksizmin ve Tarihsel Maddeciliin bu gidii hakknda daha ayrntl bilgi u yazda bulunabilir. Tarihsel Maddecilik ve Sosyalizmin Sorunlarn Ele Alacak Bir Site (http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/6.htm ve http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/7.htm )
255
Bizzat Marks bile eserinin ileriki blmlerinde, zellikle toprak rantnda olduu gibi analizini rnein kapitalizm ncesinden kalan toprak zerindeki zel mlkiyet ve bunun sermayenin hareketi z erindeki etkileriyle daha somutlatrarak bunun nasl bir ey olduunun rneini vermiti. Yaplmas gereken buna devam etmekti. Elbette insanlarn cinsiyetsiz olduu bir toplumda veya kadn e rkek eitsizlii diye bir farkn bulunmad bir toplumda kapitalizm en mkemmel ekliyle ilerdi. Ama kapitalizm bu eitsizliin var o lduu bir toplumda douyor ve yaylyorsa tpk toprak zerindeki zel mlkiyet tekelinin kapitalizm zerinde bir etki yapp onu a rptmas ve bizzat kendisinin de bir deiime uramas gibi bir iliki ortaya kyordu. Ayn sorunla Kvlcml da yzlemi, tpk toprak sahipleri ve k apitalistler ilikisi gibi, Trkiyede finans kapital, tefeci bezirgan kaynamasnn varlndan sz etmiti. Yani sermayenin saf ve soyut hareketi baka, gerek tarihsel har eketi bakayd. Btn bu hareketler sermayenin gerek tarihsel hareketinin bir rn olarak ortaya kyorlard133. Marksn Kapitali bu saf ve soyut hareketi ele ald iin, bu sosyal hareketleri, s orunlar ve zneleri konu etmiyor ve n grmyordu. Sorun Sermayenin Gerek tarihsel hareketini incelemekte toplanyordu. O zaman bu hareketleri yaratan mekanizmalar anlalabilirdi. Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavram bize ait deildi. Aslnda ifade edilmese de gizli olarak Marksta bulunan bir kavra mdr. zellikle metodunu anlatt, soyutlamann ilevinden, aratrma ve aklama metotlarnn farkllndan sz ettii nszlerinde bu ok aktr. Biz bu kavrama bir analiz arac olarak, Mandel arcl yla, Rosa Luxemburgun Marksn yeniden retim emalarn eleti rmesi balamnda ulamtk.
133
Sermayenin gerek tarihsel hareketi ve yeni sosyal hareketler likisi ve bu hareketlerin burjuva karakteri hakknda u yazya baklabilir: Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi, Politika ve Kltr, http://f22.parsimony.net/forum41888/messages/2951.htm
256
TERSNDEN KEMALZM
Mandel, Marksist Ekonomi El Kitabnda, Rosa Luksemburgun Marksn yeniden retim emalarna yapt, kapitalizmin prekapitalist bir evre olmadan kendini yeniden retemeyecei itirazn (ki bu itiraz, Rosann Kautskylere kar radikal bir eletiri ve tavrn teorik arka plan olma kaygsn yanstyordu) eletirir. Kapitalizmin kendini yeniden retmesi iin kapitalist olmayan bir evre ve o evreye doru bir yaylmann gerekli olmadn syler. Soyut ol arak byledir ama, Mandel ayn zamanda, Rosann itiraznda or taya koyduu yeniden retim emalarnn kapitalizmin gerek tarihsel hareketinin bir ifadesi olduunu belirtiyordu. Yani Rosann itiraz yntemsel olarak yanlt ama olgusal olarak var olan durumu ifade ediyordu. Mandel bu balamda aynen yle yazyordu: Rosa Luxemburgun sermaye birikiminin (art deerin gere klemesinin) pre-kapitalist bir evre dnda mmkn olmadn ispatlamak iin giritii teebbs bilinmektedir: Bu teebbsn boa gittiine inanyoruz. Fakat ayn zamanda Rosann, SERMAYENN BLFL kapitalist bir merkezden, kapitalist olmayan bir evr eye doru balayan GEREK HAREKETN aklayp tahlil ettiine inanyoruz. (biz majisklledik. Marksist Ekonomi El Kitab, Cilt 3, s:448-49) Mandel biraz ilerde, pratik faaliyeti izin verdii takdirde teorik almasnn younlaaca alanlar sralarken, yine bu gerek tarihsel hareket balamnda anlalabilecek ve Kvlcmlnn byk lde Mandelden bamszca yapt, u grevden sz eder: Pratik faaliyetimiz elverdii lde, aratrmalarmz hedefe ynelecektir: nc Dnya denilen lkelerin azgelimiliinin ve (kapitalist dnya piyasasnn erevesi iinde almas imkansz olan) para sermayesinin ilkel birikiminin snai sermayelerin ilkel b irikimine dnmesini nleyen engeller in daha derin bir tahlili (...) Yazmay dndm bu eser, Marksist ekonomi Kitabnda gir iilen bu abay bylece devam ettirecektir. Fakat bizden bakalar bu meseleye sarlrlar ve Marksist aratrma metodunu bizden daha iyi uygularlarsa, bundan memnunluk duyacaz. Yaratc Marksizmin rnesansnn ancak ve ancak kolektif bir eser olabileceine,
257
son tahlilde devrimci snf mcadelesindeki ilerlemenin kolektif bir rn olacana her zamankinden daha ok inanyoruz . 1. Mays. 1969 (S.451-52) Aradan geen otuz be ylda, Mandel bir daha o dedii konuya dnemedi, esas olarak, Ge Kapitalizm ve Uzun Dalgalar ile Kapitalizmin yeni safhasnn tahlilinde younlat. Ne var ki, Mandelin yapmay dnd ama younlaamad ey, tam da ayn problematikten hareketle, Kvlcml tarafndan, prekapitalist sermaye ve modern sermaye ilikileri balamnda, f inans-kapital ve tefeci bezirgan kaynamas olarak daha nceden yaplm bulunuyordu. Daha sonra, nc Dnyaclar ya da Merkez evreciler denen teorisyenler de, yani azgelimiliin gelimesini ele alanlar da ( Andre Gunder Frank, Wallernstein, Samir Amin vs. ) benzer konularda younlatlar ve benzer sonulara yaklatlar. Bir bakma, Mandelin dedii kolektif gelitirilim bir anlamda gereklemi oluyordu. Ama sermaye gerek hareketini sadece prekapitalist ilikiler balamnda gerekletirmez. Ayn zamanda bu cinsel eitsizliklerin o lduu bir dnyadr bu dnya. Bu dnya snrl bykl olan bir dnyadr. Mallarn fiziksel zelliklerinin retim koullar zerinde bir etkide bulunduu bir dnyadr vs.. Yani bu gerek tarihsel hareketi sadece kapitalist olmayan bir e vreye doru yayl balamnda deil, tm bu balamlarda ele almak gerekmektedir. Bu kapitalist olmayan evreye doru yayl bu gerek ve somut tarihsel hareketin sadece bir yndr. Tm ynlerini ele almak gerekmekteydi. te bunu, bizzat bu gerek tarihsel hareketin rn olan hareketler yaptlar. Yeni sosyal hareketler ile sermayenin gerek tarihsel hareketi ar asnda dorudan bir iliki bulunuyordu. Bu hareketler kendilerini yaratan somut ilikileri aklamak iin ister istemez sermayenin gerek tarihsel hareketini incelemi oluyorlard. Bylece Mandelin bekl edii teorinin kolektif olarak gelitirilmesi gerekleiyor ama hemen her zaman olduu gibi baka bir yoldan, ii ve sosyalist hareket iinde deil; Marksizmin gelitirilmesi balamnda deil; ou kez
258
TERSNDEN KEMALZM
de Marksizme kar eletirel bir sylem iinde. Yeni sosyal hareke tler Marksizmi eletirirlerken Marksizmi gelitiriyorlard. Cinslerin olmad ya da cinsel ayrmn sosyal bir ayrma tekabl etmedii bir kapitalizm ideal bir kapitalizm olurdu ve orda bir kadn hareketi olamazd elbette. Sermayenin gerek tarihsel hareketindeki arplmalar sonucunda bu yeni znelere ortaya kyordu. Ve ii hareketinin, snf mcadelesinin yok olmas gibi grnen de bizzat bu arplmann sonucu olarak ortaya kyordu. rnein geri lkelerle eitsiz bir deiim olmasa, kadn emeinin smrs olmasa bat ii snfnn kendi burjuvazisiyle byle bir uzlamas olmazd. Yani ii hareketinin yok oluu ile yeni sosyal hareketlerin var oluu aslnda ayrlmaz bir ba vard; bunlar ayn madalyonun iki yzydler Tabii yeni sosyal hareketlere sermayenin gerek hareketi balamnda, bu ortaklk iinde bakldnda, sadece ortak bir kavramsal ereve salanm olmuyor, ayn zamanda yeni sosyal hareketlerin yeni olmad da grlyordu. nk ulusal kurtulu savalar da bu yeni sosyal hareketler gibi sermayenin gerek tarihsel hareketinin bir rnyd. Hi de yetmilerde ortaya kmamlard. Ve Marks-Engelsin ulusal kurtulu savalar ve ii hareketi ilikisi konusundaki balangtaki yanlglar ve sonraki evrimleri ayn ekilde btn dier hareketler karsnda da grlyordu ve ayn e vrim dierleri karsnda da gerekletirilmeliydi. Yani onlar balangta, sermayenin saf hareketinden hareketle, ngiliz iilerinin kurtuluunun Hindistan ya da rlanday kurtarac an dnrlerken; sonradan sermayenin gerek hareketinden har eketle; Hindistan veya rlanda bask altnda olduu ve smrge durumu srd takdirde ngiliz isinin burjuvalaaca ve kurtulmay dnemeyecei; rlanda veya Hindistann smrgelikten kurtuluunun ngiliz iisini kurtulua yneltebilecei noktasna gelmilerdi. Ayn durum btn hareketler, kadnlar, siyahlar vs iin de geerliydi. Yani Marksizmin yapmas gereken, Marks ve Engelsin bu deii mlerini her alanda yapabilmekti. Bu hareketler farkna varmadan b unun teorik aklamasn da sunuyorlard kendi var olu nedenl erini aklarken.
259
Kadn hareketi, aile ve kadnn denmemi emeinin i gcnn yeniden retimindeki; bunun i gcnn fiyatnn (cretlerin) dk tutulmasndaki ve dolaysyla da kar oranlarnn dmesine kar ilevini ortaya karyordu. Bylece saf kapitalizmin mant bakmndan, sermayenin kadnn ezilmesinden zel bir kar olmamas ger ekirken, somut ve gerek tarihsel harekette, bu basky yeniden ret iyor ve bylece kadn hareketinin var olu koulunu da yaratm ol uyordu. nc Dnyaclar ekol, az gelimiliin gelimesinin mekanizmalarn aklyor; bylece ayn zamanda dzgn ilerlemeci tarih anlay ve ilerlemeci modernleme ekollerine kar da gelmi ol uyordu. evre hareketleri kullanm deeri ve retim koullar ile kapit alizmin ilikileri balamnda bu somut tarihsel geliimi inceliyorlard. Keza bu toplumsal hareketten g alan biyoloji aratrmalar, dolayl bir yoldan ilerlemeci tarih anlayn doa bilimlerinden srp atyo rlar; Gould gibi paleantologlar evrim teorisinde bir devrim gerekletiriyorlard. Bu da toplumun tarihinin kavrannda, ilerlemeci anlaytan kurtulua yeni bir destek sunuyordu. Btn bu katklarda yanltc olan, Marksizme bu katklarn, Marksizme kar ya da souk bir biim iinde yaplmasyd. Aslda marksistlerce teorik olarak yaplmas gereken aba kendiliinden, b ilinsizce, bunun yapld bilinmeden yaplm bulunuyordu. Yaplmas gereken sadece bu yaplan ve yaplm olann anlamn ve bir btnn paras olduunu gstermekti. Bu nedenle ortaya koyduumuz: sermayenin gerek tarihsel hareketi kavramnn, yeni sosyal hareketlerin var olu nedenlerini ve karakterlerini anlamak iin temel olduu dncesi, yeni bir teori olmaktan ziyade, bir Puzzle paralarn bir araya getirmekti. sermayenin gerek tarihsel hareketi kavram, yeni sosyal hareketlerdeki ortak olan ortaya karyordu.
260
TERSNDEN KEMALZM
Yeni Sosyal Hareketlerin Sorunlar ve Dersleri Yeni sosyal hareketler saf bir kapitalizmde olmayacak; kapitalist retimin kendi i mantnn rn olmayan hareketlerdir; onlar sermayenin saf hareketinin somut tarihte urad arplmalarn s onucu olarak ortaya karlar. rnein atmosferin olmad bir ortamda da bir ta brakldnda artan bir hzla der. Tan byle her trl srtnmeden, o safl bozucu etkilerden azade olarak dmesiyle kyaslanabilir saf bir kapit alizm. Ama hareket, bir gaz iinde gerekletiinde bir ok arplmalar ortaya kar. Atmosferin direnciyle tan d hznda deimeler olur. te yandan ta da derken atmosferde bir ok girdaplarn olumasna yol aar. Bu girdaplar da bizzat yine tan d zeri nde ek bir kar etki yaratrlar vs.. Dier yandan cva buharndan bir atmosferde bu diren farkl olur; oksijen ve azottan bir atmosferde farkl. te Marksn Kapitaldeki analizi, sermayenin hareketini incelemesi, atmosfersiz bir ortamda yere braklan bir tan hareketini inc elemek gibidir. Bu nedenle Marksn analizi hibir ekilde, yeni so syal hareketleri ngrmez. Ama gerek tarihsel hareketi iinde sermaye de tpk atmosferi olan bir ortamda bir tan dmesi gibi, bir takm srtnmelere urar. Hareket arplr ve te yandan tpk tan da atmosfer zerinde etk ilerde bulunmas gibi, kendisi zerinde arptc etkide bulunan kou llar zerinde de bir kar etkide bulunur. Saf kapitalizmin mant asndan sadece iki temel snf vardr ve bu kapitalizmin olmazsa olmaz kouludur: sermaye sahipleri ve igcn satan zgr iiler. Halbuki gerek tarihsel harekette bir ok baka zneler de grlr. lk elde kapitalizm ncesi retim ilikilerinin rn olarak veya modern retimle dolayl ilikiler iinde ortaya kan tabakalar. Bu nlara bir btn olarak kk burjuvazi denmektedir. Kyller, esna flar, zanaatkarlar gibi, gemi retimin yadigar olan kk retme nler ile; memurlar, denetleyiciler gibi modern retim srecinin dor u261
dan rn olmayan kk burjuva tabakalar. Bir de kapitalizm nc esine ait egemen snflar, tefeci-bezirganlar ile toprak aalar da zikredilebilir. Klasik Marksist literatr, esas olarak bu ili kileri inceler. Burjuvaziye kar, kk burjuvaziyle ittifak, bu ittifakn mekanizmalar, ilikileri, program vs.. Klasik Marksizmin strateji tartmalarnn z budur. Ama dikkat edilirse btn bu literatrde, farkl snflarn ilikileri sz konusudur. Yani ii snfnn dnda baka bir g vardr; kk burjuvazi ve kyllk. Sorun bu g ile ii snf ve hareketinin ilikileridir. Bu zneler, sermayenin hareketinin arplmasnn sonucu olarak, modern kapitalist ilikilerin sonucu ortaya kmazlar. Sermaye olmadan nce de vardrlar. Bir bakma birbirinin yan sra var olan iki farkl retim ilikisindeki, egemen ve ezilen snflar ilikisi yle ilgilidir bunlar. Yeni sosyal hareketlerde ise, bu klasik literatrde tartlan, farkl snflar arasndaki ittifak ilikileri deildir sz konusu olan. nk bu yeni sosyal hareketin zneleri, gemi bir retim biiminin yad igar olarak deil; sermayenin arplmas dolaysyla ortaya karlar. Tamamen modern hareketlerdir bunlar, sermaye dolaymyla, onun gerek hareketi dolaymyla ortaya karlar. rnein kadnlar binlerce yldan beri ezilirler, ama bir sosyal h areket olarak bir kadn hareketi, kapitalizmin gelitii lkelerde ortaya kmtr. Benzer ekilde, rnein Alevilik tarih boyunca hep ezilen snfn partisi de olmutur. Ama bir sosyal hareket olarak Alevi hareketinin, tarihteki bu ezilmeyle bir ilgisi yoktur. Bu hareket, modern toplumdaki ezilmenin bir rndr. Modern sosyal hareket olarak Alevil iin, tarih boyunca ezilmekle ilikisi tamamen tesadfi bir iliki ve akmadr. Pek ala tarih boyunca hi de ezilenlerin bayra olm am, aksine egemen sistemin ifadesi olan bir din de bugn pek ala ezilenlerin bir sosyal hareketinin bayra olabilir. Bir yeni sosyal h areket olarak politik slam bir ok yerde byledir rnein. Pekala Alevilik de Snnilik gibi devletin destekledii ve imtiyazl bir din
262
TERSNDEN KEMALZM
durumunda da olabilirdi. rnein Suriyede Aleviler bu durumda s aylabilirler. Ya da, tarih boyunca, kavimler baka kavimleri bask altna almtr. Ama bunlar hi bir zaman ulusal kurtulu hareketlerine yol amamtr. Modern ulusal kurtulu hareketlerinin kendilerine tarihten kaynaklar aramalar, onlar yaratmalar ve onlara bugnk anlaml arn vermeleri bu gerei deitirmez. Aktr ki, yeni sosyal hareketler denen zne, gerek program, gerek strateji, gerek rgt bakmndan, rnein bir kyllkten tamamen farkl zellikler tamaktadr. Bunlar saf kapitalizmdeki arplmann rnleri olduundan, h edeflerine ulatklarnda sermayenin hareketini saf biimine daha yaklatrm, yani kapitalizme bir tazelik ve dinamizm kazandrm olu rlar. ster ulusal kurtulu hareketleri, ister siyah, ister kadn, ister genlik hatta ekoloji hareketleri gz nne alnsn, bunlarn belli b aarlar kaydettii her yerde, kapitalizm daha dinamik, daha modern, daha esnek olmutur. Genlik as yemi gibi olmutur. Ayn ey Alevilik iin de geerlidir. Diyelim ki Alevi hareketi, devletin Alevilii de tanmas gibi laiklikle ilgisi olmayan ve ona ok uzak bir hedefi deil de gerekten laiklik, yani devletin inanlara hibir ekilde karmamas hedefine ulat. Bu Trkiyedeki kapit alizme bir genlik as olur ve canllk verir. Ne var ki, bu hareketler bir kere ortaya ktklarnda bir baka d inamizmi de harekete geirirler: radikalleme ve anti-kapitalist hedeflere doru ynelme eilimi gsterirler. Hedefleri hi de radikal o lmasa bile, znde kapitalizmi sorgulamasa bile, yolun kendisinde, mcadelenin iinde bir radikalleme ve kapitalizmi sorgulama eil imi gsterirler. Niin ve nasl byle bir eilim gsterirler? Birincisi, bu hareketleri yaratan, kapitalizmdeki arplmayd. Bu arplmaya kar hareket ister istemez, kapitalizmle de kar karya gelir; onun somut arplm biimine kar k, somutta var olan egemen snfa bir kar k halini alr. Bu zellik onlarn, kapit alizm dolaymyla var olmalarndan kaynaklanr. Soyut olarak kapit a263
lizme kar olmamalarna ramen, somut ilikiler iinde byle bir eilim gsterirler. Ama bu sosyalizme doru eilimi yaratan onlarn yaps ve mcadelenin bu yap temelinde gelien dinamiidir. Bunu biraz aklayalm. Yeni sosyal hareketleri yaratan neden, iktisadi ilikiler iindeki konum deildir. Bu nedenle bu hareketler snf hareketi deildir ve bu hareketlerde btn snflar bulunurlar. Kadn hareketinde btn snflardan kadnlar yer alr. Ulusal harekette btn snflardan o ul usal baskya urayanlar yer alr. Bu klasik Marksist134 ve ii hareketinin yzlemedii ve tartmad, yeni bir durum ve olgudur. Klasik bir rnek olduu iin kadn hareketini gz nne ge tirelim. Bu hareket iinde, btn snflardan kadnlar yer almaktadr. nk ister ii, ister kk burjuva, ister iveren olsun btn kadnlar k adn olduklar iin bir ekilde bask altnda bulunmaktadrlar. Bu olgu, daha nce yzleilmemi bir sorunu g ndeme getirir. Klasik farkl snflar ilikisinde, sosyalistlerin ya da ii hareketinin grevi, dier snf rgtlemek deildir. Onunla ayr bir zne olarak iliki kurulur ve bunun sorunlar tartlr. Yani sosyalistler ya da ii snf, rnein bir kyl hareketi rgtlemek gibi bir hedef ve aba iinde olamaz (bunu zaten kyller kendilerine sosyalist diyerek yaparlar). Kylleri sosyalist yapmaya almak, kyllerin sosyalist olmasyla deil, sosyalizmin kyl sosyalizmi olmasyla sonulanr. Zaten kylleri sosyalist yapmaya kalkan sosyalistler de kyl hareketini rgtlemi olurlar nesnel ol arak. Halbuki yeni sosyal hareketlerde tamamen farkl bir iliki sz konusudur. rnein kadn hareketinin, ulusal veya rksal baskya kar hareketlerin nemli bir blm, hatta esas iilerden oluur. Bu ne134
Aslnda Yeni sosyal hareketlerin yeni olmadn, ulusal kurtulu hareketlerinin de yeni sosyal hareketlerle ayn ortak karakteristiklere sahip olduuna nceden deinmitik. Bu anlamda farkna varmadan ulusal kurtulu savalar balamnda, bilincinde olmadan yeni sosyal hareketlerde btn snflarn olmasnn ortaya kard sorunlar ele alma elbette Marksist gelenekte vardr. Ama dncenin akn bozmamak iin imdilik bunu bir kenara brakyoruz.
264
TERSNDEN KEMALZM
denle, ii hareketinin veya sosyalizmin bu hareketle ilikisi klasik ii kyl ittifak ilikisi gibi ele alnamaz. Sosyalist hareketin, ii hareketinin kendisi bizzat bu hareketin iindedir ve iinde olmak zorundadr. Bylece klasik sosyalist ve ii hareketinin karlamad baka bir durum ortaya kar. Sosyalistler ya da ii hareketi, bu hareketleri rgtlemek; onlar iinde sosyalist bir eilim oluturmak; bu hareke tlerin ncs olabilmek iin almaldrlar. i hareketi ya da sosyalist hareket kendisine byle bir grev koymasa bile, snflarn eili mleri her zaman kendini ifade edecek bir damar bulduklarndan, bu h areketler iinde btn snflarn, dolaysyla iilerin eilimleri de bir ekilde ifadesini bulur. Ama bu hareketlerin iinde iilerin eiliml eri de ifadesini bulunca, o giderek kapitalizmi sorgulama; sosyalizmi yeniden kefetme eilimi gsterir. Ama bu kapitalizmi sorgulama eilimi, kendini genellikle, o yeni sosyal hareketin mcadelesinin mant araclyla ortaya koyar ve radikalletike bu noktaya doru geliir. Mekanizma aa yukar yle iler: balangta o zgl bask b iimin kar bir direni ve sosyal hareket ortaya kar. inde btn snflar ve onun eilimleri henz kristalize olmam ve ayrmam bir biimde vardr. Bu snflarn eilimleri giderek farkl programlar ve stratejiler b iiminde ortaya kmaya balar. Bir tarafta genellikle, hareketi srf kendi sorunlar ve reformist karakterdeki talepleriyle snrlayanlar, dier tarafta, yeni mttefikler ve gler bulmak iin dier toplumsal bask biimlerine de ynelenler ve bylece giderek btn sistemi sorgulayan bir programa doru eilim gsterenler. Ve giderek bir sre sonra bu eilimler arasnda bir ayrma balar. Benzer eilimler her hareketin iinde gerekletiinden, her hangi bir sosyal hareketin iinde, dier hareketleri yaratan sorunlar sorun edenler ve sistemi sorgulama eilimi gsterenler, dier hareketlerdeki benzer eilimi gsterenlerle bir ortaklk ve beraberlie; giderek balangta o zgl baskya kar olarak yola ktklaryla kopua doru giderler. Bu eilim btn hareketlerde grlr. Sadece somut tarihsel te crbede hepsinde ayn lde gelimemitir. Ama Siyah hareketi gibi,
265
gerekten modern bir toplumda, Amerikada domu ve byk lde iilere dayanm bir harekette iilerin, ii snfnn bu eilimi, tam da bu biimde ortaya kar. Kuzeyin sanayi blgelerinin Malcolm Xi ile, Gneyin kleci g eleneklerinin gl olduu blgelerin Martin Luther Kingi baka yollardan bu noktaya, tam da bu sonuca gelmilerdir. Bir bakma, biri slamiyetten, dieri Hristiyanlktan hareketle sosyalizmi yeniden kefetme noktasna gelmilerdir. Malcolm X radikalletike, srf siyahlarn sorunlarna hapsolmay am, tm ezilenlere hatta dnya apnda ezilenlere ilikin bir pro gram ve strateji noktasna yaklam, bu da onun siyah Mslmanlar hareketinden dlanmas ve sonunda ldrlmesini getirmitir. Benzerini King de yaar, o da giderek, tm ezilenlerin mcadel elerini birletirme ve onlarn taleplerini kendi bayrana yazmaya doru bir evrim geirir. rnein ldrld gn, siyahlarn nderi olarak bir ii grevini desteklemeye gitmekte, yani siyah hareketi olarak ii hareketinin taleplerine de sahip kma noktasnda bulunmaktadr135.
135
Benzer eilimler btn yeni sosyal hareketlerde grlr. Altmlardaki genlik hareketi balangta niversitelere ve rencilere ilikin taleplerle balam bir sre sonra, tm toplumdaki ezilenlerin mcadele hedeflerini bayrana yazmtr. Hatta Trkiyedeki altmlardaki ii hareketi ve Trkiye i Partisi bile bu eilimi dorular. O ii hareketi, tm ezilenlere ynelik bir program ortaya koyduunda, yani i Partisini kurduunda, toplumdaki tm gayr memnunlar iin bir ekim merkezi olabilmitir. Aslnda Trkiyede altmlarn btn dinamizmini yaratan da, yeni sosyal hareketlerin ve ii hareketinin, bilinsiz bir biimde, tm dier ezilenleri kapsayan demokratik karakterli programlara sahip olmasyd. Altm ve yetmilerdeki Trkiye sosyalist hareketinin hemen sadece Krt, Alevi ve kadnlardan olumas bir ok kiinin dikkatini ekmitir. Bunlar bu hareketin iinde sonradan olduklar gibi, Krt, Alevi ya da kadn kimlikleriyle deil sosyalist olarak yer alyorlard. Kendilerini sosyalist olarak tanmlamalarna ramen, onlar aslnda bu zgl basklara kar tepkinin bir ifadesiydiler. Bu hareketler o zaman dorudan devrimci ve demokratik programlar etrafnda birletiinden, yani bir Krt, bir Alevi, bir kadn olarak mcadelesinin sonunda varaca yere daha balangta varm olduundan, tm bu yeni sosyal hareketler bir tek sosyalist hareket biiminde ortaya kyordu. Bu nedenledir ki, sosyalist hareket dalnca, yani bu ortak ve devrimci demokratik program kaybedilince hepsi aslna rcu ettiler. Bu gnn
266
TERSNDEN KEMALZM
zetle, yeni sosyal hareketler tm snflardan insanlar kapsadklar iin, bu snflarn eilimleri o hareketlerde ifadesini bulur ve o h areketlerin iinde bir snf mcadelesi de var olur. Bu snf mcadel esinde iilerin eilimi, radikal taleplere ynelme, yeni ittifaklar kazanma dinamii ile, tm toplumdaki ezilenlere ilikin bir program oluturma dinamizmi araclyla kapitalizme kar olma karakteri gsterir. Ama sorun sadece snflarn eilimlerinin yeni sosyal hareketler iinde ifadesini bulmas deildir, bu hareketler de snflarn veya snf hareketlerinin iinde ayn zamanda ifadelerini bulurlar. rnein kyl hareketi ii hareketinin iinde olmaz. Dolaysyla, ii hareketinin iindeki kyl hareketiyle ilikiler gibi bir sorun da olmaz. Ama yeni sosyal hareketlerde btn bu hareketler ii hareketinin iinde de vardrlar. rnein kadn hareketi ayn zamanda send ikalar, ii partileri iinde de ortaya kar. Kadnlarn uradklar zgl basklara ve bu basklar karsndaki krle kar kadnlarn ayr talepleri, zerk rgtlenmeleri ortaya kar. Ve nihayet sadece snflar ve hareketleri iinde yeni sosyal har eketler; yeni sosyal hareketler iinde snfsal eilimler deil; ayn z amanda yeni sosyal hareketler iinde, yine bizzat yeni sosyal hareke tlerin eilimleri ortaya kar. Yani rnein kadn hareketi iinde bu sefer Siyah hareketinin if adesi, Siyah kadnlarn beyaz kadnlara kar duruu olarak; veya S iyah hareketi iinde, kadn hareketinin, onun erkek ve seksist karakterine kar Siyah kadnlarn direnii olarak ortaya kmas gibi. Grld gibi, yeni sosyal hareketlerin birbirleri ve ii hareketiyle, bir a gibi kesien ilikileri sz konusudur. Ve btn bunlar hep, bu hareketlerin kendi iine kapanma, kendilerini srf kendi s orunlaryla snrlama eilimine kar; tm toplumsal bask biimlerine
grevi, ayn sentezi bu sefer bir st dzeyde, her biri hareketin iinden yola karak gerekletirmektir. Yani kadnlar, Krtler, Aleviler, iilerin devrimci demokratik bir programa sahip olarak dier sosyal hareketlerle ittifak kurmak isteyenleri, kadn, Krt, Alevi, ii hareketi iindeki, Alevici, Krt, iici ve kadnclarla kopumak, onlara kar mcadele etmek ve dier hareketlerde ayn eyi yapanlarla ortak bir program etrafnda birlemek zorundadr.
267
kar olma gibi bir eilimi beslerler. Bu ilikiler de ister istemez, bu hareketler znde btnyle sermayenin gerek tarihsel hareketinin rn olmalarna ve kapitalizmi deil, onda kendilerini yaratan a rpkl sorgulama karakterinde olmalarna ramen, fiilen anti kapit alist bir eilimi glendirir. i hareketi veya sosyalist hareket, sermayenin gerek tarihsel h areketini anlayamad gibi, bu yeni sosyal hareketler karsnda da tam anlamyla anlaysz ve dmanca bir tavr iinde olmutur. Ama bu da bizzat ii hareketinin, devrimci karakterini yitirmi olmasyla, yani tm toplumdaki gayr memnunlarn sorunlarn sorun etmemesiyle ilgilidir; ii hareketine damgasn vuran ekonomizmin bir ya nsmasdr136. i hareketi, kadn hareketinin, siyahlar hareketinin sosyalist ve ii hareketini bldn; onu hedeflerinden saptrdn dnmtr. Kendi iindeki kadn ve siyahlarn zerk rgtlenmelerini blclk giriimleri olarak alglamtr. Daha sonra bu hareketler glenip de, artk teh dit ve yasaklarla onlar engellemek mmkn olmaynca, bu sefer tpk egemen snflar gibi taktik deitirilmi, bu hareketlerin entegrasyonu ve ksrlatrlmasna gidilmitir. Sendika veya partilerde kadnlara zerk bl mler alm, kadn yeler iin kotalar ayrlmtr rnein. Artk bildir ilerin dilleri deimi, cins ayrmcs ifadeler terk edilmi, politik korrekt olunmutur. Ama znde deien bir ey de olmamtr. S adece ayrmclk ok daha ince biimlere brnerek devam etmitir. in kts bu sadece ii hareketinde byle olmad. Bizzat bu hareketlerin kendileri de ii sosyalist hareketin tm zaaf, krlk ve brokratiklemesini ok daha hzl ve derin olarak yaadlar. Yani btn bu hastalklar bizzat bu hareketlerin iinde de ortaya kt . Bu hareketin kazanmlar veya organlarndan yaayan bir brokratlar tab akas ii rgtleri veya burjuva toplumuyla ilikiler iinde sistemin dayanaklar haline dnt.
136
Leninin Ne Yapmalda dedii anlamda Ekonomizm. Yoksa Ekonomizm kavram son yllarda, Stalinizme kar ak bir tavr almaktan kanan merkezcilerin muz gibi ne niyetine yenirse o anlama gelen bir kavram anlamnda deil.
268
TERSNDEN KEMALZM
Ne var ki, btn bu bu nareketler vekazanmlarna ramen, ne iilerin smrs, ne kadnlarn ezilmesi, ne rklarn ve uluslarn ezilmesi ne evrenin tahribi durmu veya azalm deildir. Bu gnk durgunluk, toplumsal mcadeleler tarihinde her zaman grlen med ve cezirlerden biridir ve nesnel nedenler ortadan kalkmadndan yarn br gn bu hareketler bugnden n grlemeyecek biimlerde yine ortaya kacaklardr. Bu gnk ini dnemi bu hareketlerin tarihsel deneylerinin siste mletirilmesi ve sorunlarnn tartlmas iin deerlendirilmesi ger eken bir boluktur aslnda. i hareketi ve sosyalist hareket, bu hareketlerle ilikileri ele alan, btn programatik, stratejik ve rgtsel sorunlar gzden geiren bir strateji tartmas yaam deildir. Bugn hareketlerin kendisi ortada grlmediinden bir sorun yokmu veya sanki sorunlar zlm gibi grnmektedir ama aslnda sorunlarn hepsi olduu yerde durma ktadr. * i ve sosyalist hareketin bu hareketlerin tarihsel deneyinden karaca dersler nelerdir? En nemlileri yle sralanabilir: 1) i hareketi veya sosyalistler, bu hareketlerin iinde ve oluumunda yer almal ama ayn zamanda bu hareketler iinde devrimci ve sosyalist bir eilimin program, strateji ve taktiklerini ekillendi rmelidirler. 2) i hareketi bu hareketleri yaratan sorunlara ilikin program kendi bayrana yazmal ve kendi iinde bu zgl baskya kar krlklere kar otonom hareketleri desteklemelidir. Bu iki temel ders ve yol aslnda birbirini tamamlamaktadr. Tarihsel deney bunlardan biri olmadnda dierinin olmadn da g stermektedir. Aslnda btn bunlar devrimci ii hareketinin unutu lmu bir ilkesinin yeniden hatrlatlmasndan baka bir ey de dei ldir. Bu yle zetlenebilir: ii hareketi, devrimci bir ii hareketi ol abilmek iin, ii hareketi olmaktan kurtulmak; ii hareketi olmaktan kmak; toplumdaki tm gayr memnunlar toplayacak bir hareket olmak zorundadr.
269
Yani iiler, kyllerin, kadnlarn, ezilen uluslarn, rklarn, cin slerin taleplerini kendi bayraklarna yazp onlar iin mcadeleye gi rmedikleri takdirde, ii hareketi bir sendika ve parti brokratlar hareketi olarak kalr; bir reformist burjuva hareket olmaktan teye g idemez. Ve dier ezilenlerin taleplerini kendi bayrana yazmayan bir h areket, ayn zamanda srf kendi sorunlarna younlatndan, topl umun dier ezilenlerinin mcadelesiyle kendi mcadelesini birlet iremez, dolaysyla tecrit olur ve yenilgiye mahkum olur. Ama yeni sosyal hareketlerin tarihine baktmzda, ayn eyin yeni sosyal hareketler iin de geerli olduu grlr. kadn hareketi, kadn hareketi olmak iin, kadn hareketi olmaktan kmak zorundadr; ezilen uluslarn, dinlerin, rklarn hareketleri gerekten yle o lmak iin ezilen ulus, din ve rk hareketleri olmaktan kmak, to plumdaki tm gayr memnunlarn taleplerini bayraklarna yazmak z orundadr. Yani nasl ii hareketi, ii hareketi olmaktan kmak z orundaysa ve ancak ii hareketi olmaktan kt takdirde ii hareketi olabilirse, ayn ekilde rnein Krt hareketi, Krt hareketi olma ktan; kadn hareketi, kadn hareketi olmaktan; Alevi hareketi, Alevi hareketi olmaktan kmak zorundadr. Ve ancak bunu yaptklar ta kdirde Kt, kadn ya da Alevi hareketi olabilirler. Ve tarihsel deney tam da unu gstermektedir: bu hareketlerin her birinin iinde, burjuva kanatlar, tpk ii hareketi iindeki burj uva sosyalist kanat gibi, yani sendika ve parti brokratlar kanad gibi, bu hareketlerin taleplerini srf kendileriyle snrlamak, fark toplumsal ve snfsal eilimlerin varln blclk olarak; hareketin hedefl erinden saptrlmas olarak grmek eilimindedirler. Yani bir sosyalist bir yandan ii hareketi iinde, rnein bamsz bir kadn hareketini ve onun otonom rgtlenmelerini ve kadnlarn mcadelesinin taleplerini iilerin kendi bayraklarna yazmalarn savunurken; dier yandan bu bamsz kadn hareketi iinde, kadn hareketinin, gerekten hedeflerine ulamak iin, mcadelesini deir ezilenlerin mcadelesiyle birletirmek gerektiini; kadn hareketinin dier ezilenlerin sorunlarn kendi programna almas gerektiini s avunmaldr.
270
TERSNDEN KEMALZM
Bylece, diyalektik olarak birbirini tamamlar bu abalar. Kadn hareketi iinde iilerin ve dier ezilenlerin taleplerini savundu unuzda, iiler, ezilen uluslar, dinler vs. sizin yannza geleceklerdir. Bylece kadn hareketi iinde btn ezilenleri toplayan devrimc i bir kanat oluacaktr. Kadn hareketi iinde bir kopuma yaanacaktr. Ayn gidi tersinden ii hareketi iinde de olur: ii hareketi ii nde, kadnlarn, ezilen uluslarn, dinlerin taleplerini savunduunuzda, ii hareketindeki sendikalizm ve ekonomizmle kar karya gelirken bu sefer o hareket iinde ve dnda bunlar sizleri destekleyece klerdir. Bunlar her zaman o hareketler iinde burjuvaziyle kopuma d emektir; o hareketlerin brokrasisiyle kopuma demektir. Y eni sosyal hareketlerin tarihi, ii hareketinin bu eski ilkesini aynen dorula nmasnn ve yeniden kefedilmesinin tarihidir. Ama dediimiz gibi, btn bu talepler aslnda, kapitalizm iin ideal koullar demektir. Bu da fiilen u anlama gelir: Yeni sosyal hareketleri yaratan taleplerin btn bu hareketleri birletirecek bir program iinde birletirilmesi, fiilen ideal bir kapitalizm talebidir baka bir ey olmaz. Yani gerek bir laiklik; kadnlara tam bir eitlik; ulusun tanm ndan her trl, dili, dini, soyu, kltr dlamak; tam bir demokrasi, fikir ve rgtlenme zgrl gibi tm talepler znde demokratik cumhuriyet ve ideal bir kapitalizm programndan baka bir ey d eildir. imdi ksaca byle bir ideal kapitalizm ve Demokratik Cumhur iyet programnn bu farkl sosyal hareketlerin taleplerini birletirme imkan ve gerei zerinde ksaca duralm. rnein ii hareketi iinde, iileri srf iilere ilikin ekonomist mcadeleyle snrlayanlara kar mcadele edip, Krtlerin, Alevil erin, kadnlarn haklar ve uradklar zgl baskya kar iileri mcadeleye ardnzda ve bunlar iin bir program ortaya koydu umuzda; bu ayn zamanda, bir demokratik cumhuriyet programndan baka bir ey olmaz. nk ulusun tanmndan her trl dili, dini, etniyi dlamak otomatikman bu zgl basklar ortadan kaldrr. Krtler iinde iilerin, kadnlarn, Alevilerin mcadelesinin hedefl e271
rini bayraklarmza yazalm diyenlerin konumu glenir. Aleviler iinde de ayns olar. Aleviler iinde Krtlerin taleplerine; Krtler iinde Alevilerin taleplerine sahip kalm diyenlerin konumunun glenmesi, ayn z amanda hem karlkl olarak hem de dier hareketler iinde devrimci demokratik programn gcn ve etkisini ykseltir. Yani ortaya ke ndini besleyen bir sre kar. Ama btn bunlarn, bu dereciklerin bir tek nehirde birlemesi ve birbirini desteklemesi, ancak tm bu farkl znelerin taleplerini bir tek sistematik btn iinde toplayan bir programla mmkn olur. Bylece demokratik cumhuriyet olarak ifade edilebilecek parola ve programn, bu hareketler iindeki dar grlle kar mcadele iin muazzam pratik ve hayati nemi ortaya kar. Yani ii hareketi iinde, Alevilerin, Krtlerin, kadnlarn, haklarn savunmak aslnda, demokratik cumhuriyeti savunmak olabilir. Ayn ekilde, Krt ya da Alevi hareketi veya kadn hareketi iinde, demokratik cumhuriyeti savunmak ayn zamanda bunlarn iinde dierlerinin talep ve mc adelelerini savunmak demektir. Bylece, birbirine kar kullanlan btn muhalif hareketlerin bir tek btn iinde, bir tek siyasi hareket iinde birlemesinin temel a rt ortaya kar. Btn bu farkl bask biimlerini yaratan ortak eyin ne olduu s orununa gelince, sermayenin gerek tarihsel hareketine, yani bala ngtaki k noktasna geliriz. Demokratik cu mhuriyet ise, sermayenin ya da kapitalizmin ideal siyasi formudur soyut olarak. Ama demokratik cumhuriyet de tpk bu yeni sosyal hareketlerin tm bask biimlerine kar bir dinamik tamas gibi, iinde bunu aacak bir dinamik tar137.
137
nk Engelsin de dkkati ektii gibi, Demokratik bir Cumhuriyet ayn zamanda i Snfnn iktdarnn zgl bir biimi de olabilir.
272
TERSNDEN KEMALZM
Beikinin Grlerinin Alevi Hareketi indeki Anlam imdi, tekrar Beikinin yazsnn aslnda tartt konuyu tekrar hatrlayalm. Beikinin yazs, Alevilerin zerindeki bask ve ayrmcln kalkmas iin Aleviler veya Alevi hareketi ne yapmaldr sorusunu tartmaktadr ve bu soruya verilmi bir cevaptr. Onun doru yan bu soruya bir cevap aray olmasdr. Ama bunun haricinde, verdii cevaplarn tamam yanltr. imdi aalardan orman grememe durumunda olmamak; ayrntlar arasnda kaybolmamak iin, bu soruya Beikinin programatik cevabn hatrlayalm. Beikinin programatik cevab udur: Aleviler devlete Aleviliin ayr bir din olduunu kabul ettirmelidirler. Bu programatik cevabn kendisi, gerek bir laiklii deil, ii dna evrilmi bir Kemalizmi savunmak olduunu daha nce grmtk. nk, gerekten laiklii hedefleyen bir program, devlete Aleviliin ayr bir din olduunu kantlamaya ya da kabul ettirmeye kal kmaz; byle bir abann, devletin dinler hakknda sz sylemesini k abul etmek anlamna geldiini syleyerek sorunun byle koyuluunu reddeder ve hedefini, inanlarn ve dinlerin zel bir sorun olduu, kimin din veya ayr bir din olduuna devletin her hangi bir ekilde karamayaca; kiinin bir araya gelerek istedii dini ve inanc kurabildii; devletin grevinin sadece bu inanlar arasnda eitlii salamakla ykml olduu bir sistem veya devlet olarak aklar. Sorun byle koyulduunda, Alevilerin zerlerindeki baskya son vermek iin ne yapmalar gerektii sorusu balamnda, Aleviliin ne olduunu tartmann bir anlam yoktur ya da daha dorusu bir ok kereler gsterildii gibi gerici bir anlam vardr. Sorunu gerek laiklik dzeyinde koyan bir program iin, tartl acak konular: Alevilerin gerekten laik bir devlete ulamak iin, hangi glerle ittifak yapabilecekleri; hangi mcadele ve rgt biimlerini gelitirecekleri gibi konular olur. Konular bunlar olunca da, benzer
273
mcadelelerin deneyleri, rnein yeni sosyal hareketlerin deneyleri; toplumdaki temel snf ve partilerin kar ve eilimleri gibi sorunlar gndeme gelir. Yani Aleviliin zerindeki basklara kar ne yapmak gerekir sorusuna cevaplar, tarihte ya da Aleviliin din mi mezhep mi olduunda deil; toplumsal hareketlerin deneylerinde; var olan to plumsal glerin kar, eilim ve karakterlerinde aranmaldr. Dikkat edilirse Beikinin yazs, btn bu sorunlar tartmamaktadr. Sosyal hareketlerin dersleri; toplumdaki snflarn ve eitli h areketlerin eilimleri, karlar ve karakterleri gibi sorunlar Bei kinin yazsnda aramak bouna bir abadr. Niin? nk Beikinin program, yani devlete Aleviliin ayr bir din olduunun kabul ettirilmesi hedefi, kendi i mantyla devlete bunu kabul ettirebilmek iin, nce Alevilerin Aleviliin ayr bir din old uunu kabullenmelerini gerektirmekte; buradan da Beiki Alevilere bunu kabul ettirmek iin Aleviliin ne olduu zerine yazmakta ve tam da bu nedenle yazsnn bal Alevilerde Kafa Karkl olmaktadr. Beikinin program ve mantna gre, devlete Aleviliin ayr bir din olduunu kabul ettirebilmek iin Alevilerin kafa karklndan kurtulmas; nce kendilerinin ayr bir din olduklarn kabullenmesi gerekmektedir. Ama bunun kendisi Alevi hareketine n erilmi bir programdr, bir stratejidir. Ve Alevilere nerilmi bir pro gram ve strateji olarak, bir politika olarak yanltr. Var sayalm ki, gerek kapitalizm ncesinde komnn styaps olarak; gerek kapitalizmde, rasyonalizm veya ulusuluk dininin bir bileeni, yani inan olarak, btn bu yaz boyunca eletirdiimiz yanllar Beiki yapmam olsa ve yazs btn bu konularda doru nermeler ierseydi, yani yazsndaki btn yazdklar doru olsayd bile, btn bu dorular yine yanl olurdu. nk Alevilerin zeri ndeki basknn kalkmas iin ne yapmak gerekir konusundaki yanl bir politik ve stratejik cevabn; yani ayr bir din olduunu kabul e ttirmek ve nce bunu kabul etmek cevabnn, aralar olurdu onlar. Buna karlk, var sayalm ki Alevilik iinde yle bir eilim var: Aleviliin ayr bir din olduunu deil de, slamiyetin bir mezhebi olduunu veya bir din deil de bir felsefe, bir kltr olduunu d274
TERSNDEN KEMALZM
nyor (ki Aleviler iinde byle diyenler de var) ama te yandan, de vletin Aleviliin ayr bir din olup olmadna karar vermesini prensip olarak reddedip gerekten laik bir sistemi savunuyor ve bunun iin Alevilerin izlemesi gereken stratejileri tart yor. Byle bir eilim, Aleviliin slamn bir biimi olduuna ilikin cevab ne kadar yanl olursa olsun, politik olarak doru bir cevap vermi olur. nk bu cevabn yanllnn, savunulan program bakmndan bir anlam yoktur. nk o program gerekletiinde, ayr din veya bir dinin mezhebi olmann, pratik ya da siyasi bir sonucu olmaz. Devletin her hangi bir inancn din mi mezhep mi olduuna karar vermesi ve da vran farkllnda bulunmas sz konusu olmaz. zetle, iindeki tm nermeler doru olsayd dahi, Beikinin yazs, Alevilerin ne yapmas gerektii sorusuna verilmi yanl bir cevaptr. Onun biricik olumlu yan, ezilen bir inancn taraftarlarnn bu durumdan nasl kurtulacaklarn; onlarn ne yapmalar gerektiini sorun etmesidir. Ama bunun haricinde verilen cevaplar, btn bu eletiri boyunca gsterildii gibi, her dzeyde yanltr. Ama bu en doru olduu noktada bile ok kkl bir yanl daha vardr. Beiki soruna snflar asnda bakmamaktadr. Devrimci ve sosyalist bir bak as , sorunu Aleviler veya Alevi hareketi ne yapmaldr diye sormaz; Alevi hareketi iindeki iiler, bu hareket iinde ne yapmaldr ve nasl bir program ve stratejiyi s avunmaldr diye sorar. Veya, Alevilerin zerindeki baskya kar ii hareketi ne yapmaldr ve nasl bir program ve stratejiyi savunmaldr diye sorar. (nceki blmde, sorunun Alevi hareketi iindeki iiler ve sosyalistler ya da ii hareketi iindeki devrimciler veya sosyalis tler biiminde koymann hibir fark bulunmad gsterilmiti.) Ama sorunun byle koyulmamas; yani bir sosyal hareket olarak Alevi hareketi iinde snflar, onlarn eilimleri, farkl programlar ve stratejileri olacan veri olarak kabul etmemenin kendisi de bizzat burjuvazinin karlarnn, egemen snflarn eilimlerinin, gericiliin bir da vurumudur. Tpk gerici burjuvazinin bir ulus iinde farkl snflarn, karlarn ve eilimlerin varln kabul etmemesi gibi Alevi burjuvazisi de Alevi hareketinin iinde bu farklarn varln srekli inkar eder. nk ancak bu farkllklarn farkl snflarn ei275
limlerinin ifadesi olduunun rtlmesi ve gizlenmesi sayesinde bu rjuvazi nerdii izginin kendi eilimlerinin ve karlarnn ifadesi olduunu gizleyebilir ve hareket iinde hegemonyasn kurup srdrebilir. Yani, Aleviler ne yapmaldr sorusunun kendisi, Alevi hareketi iindeki farkl snf ve eilimleri grmedii bunu gndemden drd iin gerici bir z tamaktadr. Bu, Alevi hareketi iindeki snf mcadelesini; farkl program ve stratejilerin aslnda farkl snflarn eilimleri olduunu gstermeyi grev olarak nne koymaz. Bunun, szlerin ve davranlarn ardnda gizlenmi snf karlarn aa vurma gibi bir derdi yoktur. Gerici olan budur. Alevi hareketinin ne yapmas gerektiini, iiler asndan tartan birisi, Alevilerde Kafa karkl gibi grnenin aslnda, hi de k afa karkl olmadn, bunlarn farkl snflarn eilimlerinin ke ndilerini eitli varsaymlara gre artikle edileri olduunu; bunlarn nasl bir mantkla bu snf eilimlerini ifade ettiini gstermeye alr. Alevilerde kafa karklndan sz etmenin kendisinin, sadece bir kafa karkl deil, ama ayn zamanda egemen snfn karlarn savunmann ve bunu gizlemenin arac olduunu gstermeye alr. Beikinin yazsn ve yaklamlarn gz nne getirdiimizde, onun yaklamnn sadece yanl deil, Alevi hareketi iinde, nesnel olarak, egemen snflarn, yani burjuvazinin karlarn bir savunusu olduu ortaya kar. Ve bu savunu, stratejik olarak, Alevilerin hareketini tecrit etmekte, blmekte ve baarszla mahkum etmektedir. Bunu grelim. Beiki, Tam bir laiklii deil de devletin Alevilerin ayr bir din olarak tanmasn hedefledii iin, daha batan Alevileri dier ezilen din ve mezheplerden ayrmaktadr. Gerek bir laiklik mcadelesi yerine devletin tanmas hedeflenerek, gerek bir laiklik mcadelesinde yer alabilecek nemli bir g, hatta en nemli g olan Aleviler, bu mcadeleden koparlmakta, ok zel ve snrl bir mcadeleye e kmektedir.
276
TERSNDEN KEMALZM
Ama ayn zamanda bu, Alevilerin mcadelesini de zayflatr. ok aktr ki, Alevilerin ayr bir din olarak tannmas, onlar zerindeki basky; devletin dinler hakknda karar vermesini ortadan kaldrmayacandan bir Hristiyan, bir Ezidiyi, bir ateisti, hi ilg ilendirmez. Dolaysyla , btn bu bask altnda olan inanlarn bir arada gler ini birletirmesine hizmet etmez byle bir talep. Yani Alevilerin mcadelesini en yakn mttefiklerinden tecrit eder. Ama sadece bu kadar deildir, dier ezilen dinlere de, ke ndisi kt bir rnek sunmu olur. Onlar da kendilerinin devlet tarafndan t annmas iin mcadele etmelidirler demektir bu. Yani her bir bask altndaki inan kendi bask altnda oluuna kar; devletin kendisini ayr bir din olarak tanmas iin mcadele etmelidir demektir bu. Byle bir mcadelede belki Alevilerin bir ans olabilir ama dierl erinin byle bir ans bile olamaz. Aleviler Trkiyede inan olarak ezilen en byk kitleyi olutu rduklarndan, baarya ulamalar, yani devlet tarafndan ayr bir din olarak tannmalar halinde, Trkiyede laiklik mcadelesi en byk gc kaybedecek demektir. Dier ezilen dinlerin byle bir ans b ulunmamaktadr. Ne Ezidilerin, ne Ateistlerin ne Hristiyanlarn says etkili bir toplumsal hareket yaratacak byklkte deildir. Yani pratik sonucu bakmndan, Beikinin hedefi benimsendii takdirde, aslnda Trkiyedeki demokrasi mcadelesini blnr ve zayflar. Ve demokrasi mcadelesi zayfladnda da Alevilerin k onumunda bir deime ans olmaz. nk nasl reformlar devrimci mcadelenin yan rnleriyse, ancak gl ve radikal bir hareketin varlnda nispi olarak baz hedeflere ulalabilir. Buraya kadar sadece aka ezilen inanlar ele aldk. Ama aslnda Trkiyede daha zgl bir durum bulunmaktadr. Devlet bir yandan Snnilii her biimde desteklemektedir ama dier yandan zel bir slam yorumundan oluan resmi bir devlet dini vardr Trkiyede. Bir inan olarak slamn eitli biimleri de bu bask altndadr. Alevil ere ynelik, onlar devletin tanmasna ynelik bu mcadelenin gerekten bir laiklikten yana olabilecek geni Snni kitleleri kazanma ans da yoktur; onlarla bir ittifak da kurmaz,
277
Halbuki gerek bir laiklik iin mcadele, gerekten bir inan ol arak Snni slama inananlar da bu laiklik mcadelesine ekebilir. En azndan onlar tarafszlatrabilir. Snnilerin iindeki burjuvazinin egemenliini sarsabilir hatta ortadan kaldrabilir. Ama Alevilii de vlete ayr bir din olarak kabul ettirme program, bunu da engeller. Tabii bunlar programn kendisinin sonular. Sadece bu dzeyde Alevi hareketin verecei zararlar bunlar. Zararlar burada kalmyor. Alevi hareketini de kmaz skolastik tartmalar iinde sektler olm aya mahkum ediyor yaklam. Beikinin Alevilere nerdii, Aleviliin ayr bir din olduu nu kabul etmeleriydi. Yani bu bir stratejik grevdir. Hedefe ulamak iin bir yoldur. Ama bu mcadele yolu, Alevi hareketinin tam anl amyla i teolojik tartmalar iinde kendini yitirmesinden ve sektler olumasndan baka bir sonu vermez. nk, kimi Ale viler bir din, kimileri amanizm, kimileri bir mezhep, kimileri bir felsefe, kimileri bir kltr olarak grmektedirler Alevilii. Bylece, Aleviliin ne o lduu zerine bir tartma, gerek bir laiklik iin politik mcadelenin yerini alr. Bu farkl Alevilik yorumlar ayn zamanda farkl snfsal eilimlerin ifadesi olduundan ve bunlarn birbirini ikna etmesi sz konusu olamayacandan, aleviler iindeki snf mcadelesi, tpk o rtaa manastrlarndaki tartmalar gibi, Aleviliin ne olduu zerine ayrntl ve skolastik bir tartma haline dnr. Bu ise bir ok sektlerin olumasna; modern, somut hedefleri olan bir hareketin ol uumunun engellenmesine yol aar. nk modern toplumda sadece somut iler ve hedefler etrafnda birlikler kurulabilir. Bir takim ilkeleri kabuller etrafndaki birlikler her zaman sektlerin olumasyla son bulur. Hasl, Beikinin program ve stratejisi, sadece Alevi hareketini mttefiklerinden tecrit etmez; ayn zamanda kendi iinde de sonu gelmez skolastik tartmalara eker ve btn gcn tketmesine yol aar. Halbuki, gerek bir laiklik hedefini ne alan bir Alevi hareketi, otomatik olarak bugnk Kemalist sistem altnda ezilen btn dinle rle hatta Snnilerin nemli bir kesimiyle bile gerek bir laiklik iin birletirme olana bulur. Sadece bu deildir, Aleviliin ne olduu278
TERSNDEN KEMALZM
nun politik bir anlam olmayaca iin, Aleviliin ne olduu zerine Aleviler arasndaki tartmalar, bu politik mcadeleyi blc, onun gcn tketici bir etki yapmazlar. Yani gerek laiklik hedefi old uunda, Alevilerin glerini birletirmesi ve politik bir hedef etrafnda birlemeleri mmkn olur. Bunun mmkn olmas iin ise, Alevil erin iinde Beikinin program ve yaklamnn etkisi olmamas g erekir. Yani bizim bu Beiki eletirimiz de, Alevi hareketinin baars ve gerek hedef ve mttefiklere ynelebilmesi iin bir abadr. Alevi hareketinin nasl bir strateji izlemesi, nasl bir program izlemesi g erektiine dair bir kar grtr. ilerin Alevi hareketi iindeki program ve stratejisidir. Ama biz Beikiden farkl olarak, Alevilerin, Aleviliin ayn din olup olmadnda anlamalarnn bir nemi olmadn ve tartmann bu noktada younlamasnn da yanl olduunu sylyoruz. Alevi hareketi, Aleviliin ayr bir din olup olmadn deil, daha geni ittifaklarn nasl kurulabileceini; bu konudaki baka hareketlerin d eneylerini incelemelidir diyoruz. Bu nedenle, Beikide rnein yeni sosyal hareketlerin dersleri gibi bir sorun bulunmazken bu bizim metnimizde nemli bir yer t utuyor. O kendi stratejisi iinde Aleviliin ne olduunu tartrken, biz yeni sosyal hareketlerin deneyleri, Alevilik iindeki toplumsal e ilimlerin farkll ve bunlarn programlar, bunlarn metodolojik k kleri zerine younlayoruz. Aleviliin ne olduu zerine burada yazdklarmz, stratejik bir grev deil; Alevi hareketi ve ii harek eti iinde burjuvazinin ideolojik etkisine kar mcadelenin ve onun program ile metodolojik kkleri arasndaki ilikinin aa karlmasnn bir aracdr. Peki, sosyal hareketlerin mcadele tarihi neyi gstermekteydi? Bu hareketler kendi hedefleriyle kendilerini snrladklar srece, bunun onlar iinde burjuvazinin egemenliine yol at ve ayrca bunun onlar da mttefiklerinden ve daha byk glerden tecrit ett ii iin de hedeflerine ulamalarn gletirdii idi. Bu durumda biz, Alevilere unu neriyoruz: Aleviler sadece tam bir laiklik talebiyle yetinmemelidirler, nk bu talep sadece ezilen
279
inanlar kazanmay salayabilir. Nfusun byk bir ounluu Snni olduu iin, Snnilerin byk bir blm bu mcadeleye ekilemez. Geni toplum kesimlerini kazanabilmek iin, Alevilerin baka ez ilenlerin taleplerine de sahip kmas gerekir. rnein, ezilen bir ulus olan Krtlerin talepleri var. Baka ezilen uluslar var. Bunlar iin, ulusun tanmndan tm dil, din, etni, rk, soy, tarih gndermeleri atlmal; ulus dilsiz, dinsiz, rksz, tarihsiz, etnisiz soysuz olmal ve yurttalk ve haklaryla tanmlanmaldr talebi ne srlmelidir. De vlet, btn diller, dinler, etniler karsnda tpk gerek bir laiklikte dinler karsnda olduu gibi olmal, btn bunlar zel bir inan veya kabul sorunu, politik olmayan olarak tanmlanmaldr. Byle bir talep rnein, Alevilere, Krtlerin ve dier ezilen dil, etni, kltrlerin mcadelesini kendi mcadelesiyle birletirme olana salar. Elbette sadece bu deildir. Btnyle iktidarn gerek temsilcilerin elinde bulunaca tam bir zgrlk; pahal, baskc, brokratik devletin tasfiyesi gibi bir yn somut talep ile birlikte, hem iilerin hem isizlerin, hem ehir orta snflarnn isteklerine ynelik bir program ortaya karlabilir. Bu g karsnda hibir g duramaz. Bugn birbirine kar kullanlan gler glerini birletirmi olurlar. Grld gibi, Alevilerin ezilmekten kurtulmasnn yolu, Aleviliin ayr bir din olduunu kabul etmelerinden veya devlete bunu k abul ettirmeye almalarndan deil; kendi mcadelelerini dier ez ilenlerin mcadelesiyle birletirmelerinden gemektedir. ok daha radikal bir demokrasi programna ynelmelerinden gemektedir. Tm ezilenlerin mcadelesini birletirecek bir sistematik progr amn ksa ve zl ifadesi ise, demokratik bir cumhuriyetten baka bir ey deildir. Yaplmas gereken Aleviliin ne olduu zerine skola stik veya sosyolojik tartmalar deil; Alevilerin bir sosyal hareket olarak hangi glerle en geni cepheyi kurup tm gayr memnunlarn mcadelesini nasl birletirebilecekleridir. Beiki ise, Alevilere byle bir yol nermiyor: Alevilere ayr bir din olmalarn ve bunu devlete kabul ettirmelerini neriyor. Bu ise tam da Alevi burjuvazisinin talebidir. Alevi burjuvazisi, bunu sadece
280
TERSNDEN KEMALZM
farkl bir n kabulden hareketle yapmaktadr. Onlar Aleviliin slamn bir tr olduunu syleyerek, devletin Alevilii tanmasn i stemekte; Beiki ise bunu Aleviliin ayr bir din olduu gerekesiyle istemektedir. Talep ayndr, sadece gerekeler farkldr. Bu gereke fark, Beikinin talebini daha radikal; stratejisini daha doru ya pmamaktadr. Beiki aslnda Alevi hareketi iinde, kendi znel niyeti ne olursa olsun Alevi burjuvazisinin kar ve eilimlerini yanstmaktadr ya zdklaryla. Ama bu burjuvazinin devrimci ve demokrat bir versiyonunu deil gerici versiyonunu.. Metodolojik olarak Aydnlanmann rasyonalizmi deil pozitivi zmi.. Marksizmi deil; Kvlcmly deil; O. Comteu, Ziya Gkalpi.. Gerek bir laiklii deil; devletin Alevilii tanmasn.. Demokratik bir cumhuriyeti deil; ii dna evrilmi bir Kemalizmi yanstmaktadr. Aac tohumundan tanmyorsanz meyvesinden tanyn. Bunun nasl bir tehlikeli yaklam olduun grmek istiyorsanz Krt hareketine bakn. Bugn Alevi hareketinde tohum olarak grlen Krt hareketinde meyve vermi bulunuyor. Beiki Krt hareketi iinde, devrimci demokratik eilimlere kar Krt burjuvazisiyle; calana kar Okuolu yani Barzani ile; ulusun dile dine soya gre tanmlanmasn reddeden demokratik ve cumhuriyeti bir ulusulua kar; onu dil, din etni ile tanmlayan gerici ulusulukla birlikte saf tutuyor. znel niyetleri ne olursa olsun nesnel olarak byle bu. Programlarn, yntemlerin kendi mant vardr. Cehenneme giden yollar iyi niyet talaryla delidir.
281
YEDNC BLM BEKNN TRAJEDS Beikinin Dayand Ulus Teorisi Marksist ya da tarihsel maddeci ulus teorisinin temel nermesi Marksist olmayan bir sosyolog tarafndan (E. Gellner) formle edi lmitir: Uluslar olduu iin ulusuluk deil, ulusuluk olduu iin uluslar vardr. Bu nerme, modern toplumun dinini, styapsn anlamak bakmndan, gerek bir Kopernik Devrimi baarmtr. Bu nermeye bal ikinci nerme de; ulusuluun ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayanddr. Pozitivist ulusuluk ve uluslar teorisi ise138, uluslarn yeni bir fenomen olduunu bir noktaya kadar kabul eder. Ama onun esas yanl, ulusular olduu iin uluslarn olduunu deil; uluslar olduu iin ulusularn olduu, yani bilincin dnda, tpk snflar gibi ulus diye bir eyin var olduu varsaymna dayanmasndadr. Bu anlaya gre nasl snflar olduundan dolay snf bilinci va rsa, uluslar olduundan ulus bilinci olumaktadr. Ulusunun grevi bu uyuyan bilinci uyandrmaktr. te smail Beiki bu teoriye dayanmaktadr. Yani, tipik pozitivist ulusularn ulus teorisini, bilim olamayacandan ideolojisini bili msel bir teoriymi gibi savunmaktadr. Ulusularn ulus tanmndan hareketle ulusun ne olduunu anlamaya almak, Tanrya inananlarn Tanr hakkndaki tanmlarndan hareketle tanrnn ne olduunu anlamaya almaktan farkszdr. Beiki hep bilimden sz eder. Bilim ise Beikide adeta srf olgulara indirgenmitir. Yani Krtenin ayr bir dil olduu veya Al e138
Gellner ncesi tarihsel maddeci diye bilinen ulus teorisi de bu pozitivist karakterdedir ve bu nedenle sonunda Marksizm pozitivizm tarafndan teslim alnmtr
282
TERSNDEN KEMALZM
viliin ayr bir din olduu gibi olgulara indirgenmitir. Halbuki bilim sadece olgular deildir. Varsaymlar, teorik genellemelerdir de, nk o olgular da bizler bilinli veya bilinsizce kabul ettiimiz o varsaymlara, teorilere gre grebilir, deerlendirebilir veya sorun edebiliriz. Dier bir ifadeyle, bilim sadece Krtenin ayr bir dil olup olmad deildir. Bilim ayn zamanda ve daha ok, rnein ulusun, ulusuluun, dinin ne olduudur. rnein, uluslarn ulusular tarafndan yaratld; ulusuluun ulusal olanla politik olann akmas ilkesini savunmak olduu te orisine dayanrsanz, o politik olanla akmas gereken ulus denen eyin, bir ok farkl biimlerde tanmland ve tanmlanabileceini ve bu farkl tanmlar ile toplumsal snflar ve snf mcadelelerinin evrimi arasnda ok yakn ve derinden ileyen ilikiler olduunu grrsnz. O zaman bu farkl ulus tanmlarna ve ulusuluklara bakldnda, burjuvazinin devrimci dneminde ulusu, dil, din, etni, soy ile tan mlamadn, devrimci barutunu yitirdikten sonra, on dokuzuncu y zyln ortalarndan sonra gerici, ulusu dile, dine etniye gre tanml ayan bir ulusuluun ortaya ktn grrsnz. te, burada, Beikinin o bilim bilim diye savunduunun139, aslnda hi de yle bilimle ilgili olmad, aslnda Beikinin tpk din
139
Beikinin bu bilim bilim diye olgular anlamas yaklamnda, sadece toplumsal olaylara pozitivist bir yaklam deil, bilimin ve bilginin kendisi hakknda da pozitivist bir anlay vardr. Bilimi sadece olgulara indirgemektir bu. Politikann sadece kimi olgularn kabulne indirgenmi sonulara gre belirlenebilecei ve belirlenirse bilimsel olaca trnden bir anlaytr bu. Bylece gerek tarihsel hareketin analizinin yerini; tarih ve toplum st bir bilim, gerekler ve dorular kavray alr. Bilim tarih ve toplum st bir kategoriye dnr. Bir tr tanr olur. Halbuki, tarih, insan karlarna aykr ise, matematik aksiyomlarn bile tartma konusu olacan gsterir. Beiki ise bir sosyolog olarak, o olgularn niye byle olduu, yani somut toplumsal ilikiler ve tarihsel srele ilgilenmez. Niin resmi ideoloji byle yapyordur, niin Kemalizm byle davranmaktadr sorusunun cevaplar Beikide yoktur. Beikide hep, bilimi kabul etseydi byle olmazd cevab vardr. Peki o bilimi niye kabul etmemektedirin cevab yoktur. nk bu soru yoktur. Bu soru, Kemalizmin sosyolojik bir aklamasn zorunlu klar. Beikide Kemalizmin bir aklamas da yoktur aslnda. Hangi tarihsel ve toplumsal ilikilerin sonucu olarak vardr Kemalizm. Bu soru ve cevab da yoktur Beikide. Hatta Beikide Ke-
283
konusunda, bilim derken pozitivizmin din kavramna dayanmas gibi, ulusularn hem de en gericilerinin ulus kavramna dayanarak btn abasn kurduu ortaya kar. Beiki, tpk devletin dine hi karmamas, yani inanca ait olana hi karmamasn savunacak yerde, nasl Aleviliin de bir din old uunu kantlamaya alarak, aslnda dayand varsaymlar ve ideolojik bakmdan gerici ama var olan somut ilikiler iinde ilerici nesnel sonular olabilecek bir izgi iindeyse, ulusal sorunda da ayn d urumdadr. Devletin dil, din, soy karsnda tamamen tarafszln, devletin dini nasl olmuyorsa, dili, soyu, etnisi de olamayacan (ortak konuma dili teknik bir sorundur. Ulusun dile gre tanmlanmas baka, bir devletin bir veya bir ok dili, ortak anlama dili olarak semesi baka bir sorundur.) yani demokratik bir devlet yapsn s avunacak yerde; devletin varsaymn kabul ederek, ve o varsaym erevesinde devletin politikasna kar kma izgisi izlemitir. Dolaysyla Beiki, ulusal sorun karsnda da, tpk din ve Alev ilik konusunda olduu gibi, devrimci demokratik bir program s avunmamakta; burjuvazinin gerici dneminin ulusuluunu, dile, dine, etniye, tarihe, soya dayanan bir ulusuluu savunmakta ve devletin yapsn tartma konusu yapmamaktadr. Beiki ve calan Bylece, Beikinin, Abdullah calann demokratik cumhuriyet talebine niye kar kp mesafe ald konusunun anahtarna, metodolojik kklerine geliyoruz. Beiki, btn o radikal grnmne ramen, Kemalizmin dayand, ulus anlayna dayanmakta, onu kabullenmekte, bu anlay sorgulayacak yerde olgulara dayanarak
malizm bir toplumsal iliki bile deildir, bir ideolojidir. Beikinin konusu sadece onun grnmleri ve sonulardr. O ideolojiyle mcadele edildii takdirde, yanllar gsterildii takdirde sorun zlecektir. Btn mcadele bir ideolojik mcadeleye indirgenmitir. Ama bu ideolojik mcadelede, bizzat o kendisine kar mcadele ettiini dndnn tm varsaymlarn kabullendii ve yeniden rettii iin tm yapt kendi bindii dal kesmektir Beikinin.
284
TERSNDEN KEMALZM
onun Krtler karsndaki konumunu sorgulamaktadr ama, onun varsaymlarn paylamakta ve yeniden retmektedir. Ve tam da bu nedenle, calann ortaya koyduu anlay kavramamakta ve ona kar kmaktadr. nk calann yaklam, bir bakma, Bei kinin btn abasnn dayand varsaymlar anlamszlatrmaktadr bir yanyla. Btn o grnteki uzlamac, hatta kimilerince teslimiyet gibi deerlendirilen grnmne ramen, calan, aslnda Beiki karsnda radikal bir konumda bulunmaktadr. O Kemalizm'in dayand ulus anlayn sorgulamaktadr; ayn soydan, ayn dilden olmadan da, btnyle hukuki bir tanma dayanarak, devletin btn dillere eit davranmas temelinde ulusu yeniden tanmlamay programlatrmaktadr. calan, Kemalistlerin ve Beikinin dayand ulusulukla blnmektedir ve onlar sorgulamaktadr. imdi denecek ki, calan byle demiyor. Aksine, savunmas okunduunda, calann btn teorik abasnn znn burjuvazinin gerici dneminin dile, dine, etniye dayanan ulusuluundan, tekrar devrimci demokratik dneminin, yurttala dayanan ulusuluuna dn olduu grlr. Ne var ki, bu teorik, programatik ve stratejik aba, bu hedefi, bu devrimci ve demokratik ulusuluu reddedenler tarafndan, onun ifade edildii olaanst zor koullar, snrl kavramsal aralar, diplomatik ve taktik manevralarnn zorunlu kld grnmler nedeniyle, kastl olarak, bunlar onun zym, Kemalizme teslimiyetmi gibi gsterilmektedir140. Aslnda onlar, byle yaparak kendilerinin Kemalizmle zde olan ulus anlaylarn savunmaktadrlar.
140
rnein, calan, Mustafa Kemali rnek alyorum diyor. Buradan hemen, ite ihanet etti, bakn Kemalizmini itiraf ediyor haykrlar kyor, Kemalizmle ayn milliyetilii paylaanlardan. Halbuki calann yapmaya alt, byle derken bazen bir taktik manevra veya diplomatik mesajdr. nk pekala kar tarafn bir nderinin politikac veya taktisyen olarak bir zelliini rnek alabilir. Ve belli bir diplomatik yaknlk oluturmak iin, byle bir vurgu yapyor olabilir. Bu onun programn kabul ettii anlamna gelmez. Ezilenler ou kez ezenlerin bayraklarnn ardna gizlenerek hedeflerine ulamaya da alrlar; tpk ezenlerin, ezilenlerin bayraklarnn ardna gizlendikleri gibi. Sanki tarihte ve toplumsal mcadeleler tarihinde btn bunlar yokmu gibi; sanki btn dnyadaki tecrit olmuluu ve olaanst koullar PKKy son derece kvrak hareket
285
Beiki, bir bilim adam olarak, btn bunlar, bu zlerin kendi ztlar biimindeki grnn gstermesi gerekirken, bizzat kendisi bu grnn ardna snarak, aslnda, devrimci demokratik ulus ulua kar, kendi Kemalizmle zde gerici ulusuluk anlayn s avunmaktadr. calann anlayn olaanst zor koullarn dayatt bir biimde ifade etmesi, yeni zn eski biimlerde ortaya kmas gibidir. lk
etmeye, ince manevralar yapmaya ve yok olmaktan kurtulmaya zorlamyormu gibi davranlmaktadr. calann btn abasnn z grlmemektedir. O ulusun tanmndan dili, dini, soyu, etniyi dlayarak, tm dillerin, etnilerin, dinlerin, soylarn, kltrlerin eitliine ulamay ve bu temelde Orta Dou gibi bir alanda btn halklarn devrimci demokratik bir ulusuluktan yana olanlarn birletirmek istemektedir. Buna karlk calan Kemalizmle uzlamakla, ihanetle sulayanlar, bizzat kendileri Kemalizmin dayand ulus ve ulusuluk anlaylarn savunmaktadrlar. Bunlar sadece milliyeti Trk sosyalistleri ve etniye dayanan bir ulusuluk anlayna dayanan Krtler deildir. Ayn zamanda kendi rgtdr. Ayn zamanda pek az kalm, Krtlerin mcadelesini destekleyen be Trk sosyalistidir. Hi birisi, calann ne yaptn, hem de el yordamyla yaptn anlamamaktadr. Anlayamazlar da, nk hepsi, burjuvazinin ulus ve din anlaylarn paylamaktadrlar. Hem de en gerici biiminin. calann bu anlalmazl ile, ulus ve din teorisi konusundaki Tarihsel Maddecilik teorisinin bilinmezlii at ba gitmektedir. Bu gn calann ne yaptn anlamak iin, bizim zellikle son on yldr eitli yazlarmzda tekrar tekrar anlattmz ulus ve ulusulua ilikin teorileri anlamak ve tartmak gerekir. Halbuki bu gne kadar bunlarla ilgili bir tek yaz bile km deildir. calann kendisi bile kendisinin nasl bir atlm yaptnn; yaptnn tarihsel ve nesnel anlamnn farknda deildir. Olamaz da, nk o uluslararas sosyalist hareketin birikimlerini bilmemektedir. Btn bu atlm, ok elverisiz ideolojik ve teorik aralarla berbat bir ideolojik iklimde yapmaktadr. nemli olan, bylesine olaanst olumsuz koullarda bunun bile yaplabilmi olmasdr. nemli olan, hala belli bir gc temsil eden, dinamik bir toplumsal hareketin nderinin bunu yapm olmasdr. Bu gnn karanlk dnyasnda, Orta Douda daha byk karanlklar gelirken, kk de olsa bir umut dr. Tarih ona bu ans verir mi? imdiden bir ey sylenemez. Sonucu mcadele belirler. u an verecek gibi grnmyor. Belki ad bile hatrlanmaz biri olarak uzun yllar unutulabilir. 1917de Ekim devrimi patlamasayd, Lenin, ad bilinmez, binlerce srgn Rus devrimcisi gibi tarihin karanlklarnda unutulmu olarak kalrd.
286
TERSNDEN KEMALZM
otomobiller, at arabalarna benzerlerdi. Ama tm benzeyilerine ramen bu onlarn tamamen baka bir nitelikte olduklar gereini deitirmezdi. Buna karlk Beiki, grnte Kemalizme ve resmi ideolojiye kardr, ama zyle onun ii dna evrilmi biimidir. Yani otomobile benzeyen bir at arabasdr. Bylece, Kemalizme kar en uzlamaz grnen, hatta bu nedenle calan iin Kemalizmle uzlat, ideolojik taviz verdi diyen Beiki aslnda o btn radikal syleminin ardnda Kemalizmin dayand ideolojik varsaymlar ve ulusuluk anlayn yeniden retmekte, onun egemenliine, Krtler arasnda, Kemalizmin dayand ulus uluk anlaynn gcn korumasna ve arttrmasna hizmet etmektedir. Buna karlk Abdullah calan, btn o grnteki teslim olmuluk, Kemalizmle uzlamlk grntlerinin ardnda, Kemalizmin dayand var saymlar, ulus anlay ve tanmlarn reddetmekt edir141. Dostlarn Gnah ve zeletiri Bir mcadelede belli bir hedef ya da dman zerine younlamak bir sre sonra belli lde sizi de dmannza benzetir. Bu benzeyii kaba bir biimde, biimsel ve grnteki kimi benzerlikler biimi nde anlamamal. Bu benzeyi, derinden, yle kolay grlmeyen, hatta tam da kendisine kar savalana zt grnlerde ve biimlerde o rtaya kar. Bu benzeyi, daha ziyade dmann problematiklerine, paradigmasna hapsolma olarak anlalmal. Taraflar belirleyen p aradigma iinde, bu ortaklk ve benzeyiler grlemez, aksine orada
141
Keza, Beiki, devletin yaps sorununu ne Alevilere ne de Krtlere ilikin olarak sorun yapmamaktadr, buna karlk calan, devletin yapsn sorun yapmaktadr. Beikinin dayand anlay, srf Alevilerin birliine, Krtlerin birliine dayanr. calann anlay ise, Trlerin ve Krtlerin blnmesine ve soya, dile dayanan ulusuluu reddedenlerin birliine dayanr.
287
birbirine zt olarak grlrler. Baka, kapsayc bir bak asndan bakldnda bu zdeki benzeyi grlebilir142. te Beikinin de durumu biraz byledir. Onun btn enerjisini alan, hayatnn byk blmn hapislerde geirmesine yol aan ey, Trkiyeye egemen brokratik oligarinin Krtleri bask altna almas ve onlarn varln inkar etmesidir. Beikinin btn abasnn z u nermelere indirgenebilir: Krtler vardr; ayr bir ulustu rlar ve Krdistan bir smrgedir. Bunu inkar etmek bilim yntemiyle eliir. Beiki iin bu tartma hep sosyolojik bir tartmadr. O hep bir sosyolog olarak tartmaktadr. Ne var ki, bu tartmadaki nermelerin sonular politiktir. Ve politik bir tartmann varsaymlarna gre yrtlmektedir. Ama sadece devlet tarafndan deil, Beiki tarafndan da. Beiki, devletin var saymlarn kabul ederek ona kar kmaktadr. Yani Krtlerin ayr bir ulus, Krtenin ayr bir dil o lduunu kantlayamasa, devletin kard sonular kabul etmesi g erekecektir. Beiki, devletin ya da kend i deyimiyle egemen ideolojinin dayand varsaym tartmamaktadr.
142
Bu benzeyi bir yanyla, bir tr ar uzmanlama gibidir. Belli bir organizmann belli bir ilev zerinde olaanst zellemesi gibidir. Doada bu tr ar zellemi bir ok canl tr bulunmaktadr. O koullarda olaanst baarl olan bu canllar, koullarn ortadan kalkmasyla, bu ar uzmanlamann cezasn yeni koullara uyamamakla ekerler. Doa hibir eyi karlksz vermez. Ama toplum ve tarih da yledir, o da hibir eyi karlksz vermez. Bu ar uzmanlamann veya kar tarafn paradigmasna hapsolmann tipik bir rnei olarak, Marksist hareket iindeki Trokist gelenek gsterilebilir. Sovyetlere egemen olan Brokrasi ve onun ideolojisi olan Stalinizm ile mcadeleye ylesine younlamtr ki, tezlerinin hepsinde hakl olmasna ve doruluu olaylarca kantlanmasna ramen, Stalinist brokrasinin yklmasyla birlikte, kendisine kar mcadele ettiiyle birlikte kendi var olu koulunu da yitirmitir. Sorun olaylarca zlmtr veya olaylarca kantlanmtr ama kantlama gerekletii an o muazzam aba birden anlamszlamtr. rnein tek lkede sosyalizm olamayaca, tarih tarafndan kantlanm, ama bu kantlama, bir zamanlar, kuak boyunca, Devrimci Marksizmin temel tartma konularndan birinin bu olduunun, artk kimsenin ilgisini ekmedii bir dnyay ortaya kararak gereklemitir.
288
TERSNDEN KEMALZM
Yani ayr bir etnin, kltrn, dilin yoksa ayr bir ulus da olamayacan. Uluslarn ancak dil (din, etni) temelinde var olabilecei. (Kemalizm tam da bu varsayma dayand iin, Krtenin Trkenin bir lehesi; Krtlerin da Trk olduunu savunmak zorundadr.) Beiki ise bu varsaym sorgulayacak yerde, onu kabul ederek, yeniden reterek Krtlerin zerindeki baskya kar kmaktadr. Ya da tersinden ifade edelim; Krtenin ayr bir dil; Krtlerin ayr bir ulus olduunu kantlamaya alr ve Krtler zerinde baskya politik olarak kar karken Kemalizmin dayand ulus anlayna dayanr ve onu savunur. Yani hibir zaman sorun yle koyulup unlar sylenmemitir: Krtenin ayr bir dil olup olmamas nemli deildir; Krtlerin ayr bir ulus olup olmamas nemli deildir; kendilerini Krt olarak tanmlayan insanlar ayr bir ulusuz diyorlar ve kendilerini eziliyor olarak gryorlarsa yledirler. Bunun iin tarih, linguistik ve sosyolojiden kantlar getirmeleri gerekmez. Burada tartlmas gereken, Krtenin ayr bir dil olup olmad veya Krtlerin ayr bir kltr ve etniye sahip bulunup bulunmadklar deil; devletin bunlar karsnda tarafsz olmas, hibir dilin ya da etninin; kltrn veya tarihsel ortakln ulusun ve politik olann tanmnda yer almamasdr. nk ulusun bunlar olmadan olamayaca bizzat ulusuluun ger ici dneminin bir uydurmasdr ve gerici bir ideolojidir. Beiki hibir zaman sorunu byle koyup tartmaz. Tartmamasnn nedeni, tam da politik veya uygulamadaki sonularn reddettii Kemalizmin varsaymlarn kabul ediyor oluudur. Bu kabul edi, sosyolog olarak bir tartma biiminde ortaya kmaktadr. Vars aymlarn tartmad iin, Kemalizme btn eletirisi olgular dzeyindedir. Bu nedenle bilimi adeta srf olgular ve onlarn varln k abul etmeye indirger. abalar, Kemalizme kar belli olgularn va rln, yani rnein Krtenin ayr bir dil olduunu, kantlanmaya adanmtr. Ama burada o olgulara bylesine bir vurgu ve bilimin neredeyse sadece olgular tespit etmeye indirgenmi pozitivist bir anl ay ile Kemalizmin dayand var saymlara dayanmak ve onlar s avunmak arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. Eer, Kemalizmin var
289
saymlarn kabullenmeseydi; bu varsaymlar sorgular; olgulara b yle taklmaz; bilimi adeta srf olgulardan ibaret grmezdi. te bylece politik bir sorunu (devletin diller karsnda eit o lmas gerektii; dile veya etniye gre tanmlanan bir ulusu olmamas gerektii veya neye gre tanmlanaca sorunu), bilimsel bir soru nmu gibi (linguistik olarak Krtenin ayr bir dil olup olmad; so syolojik olarak Krtlerin ayr bir ulus olup olmad) tartmak, devl etin yani politik olann, yani ulusun dile, etniye gre tanmlanmasn olaan kabul edip, bylesine bir ulus, politika ve devlet anlayna ve yapsna kar mcadeleyi gndemden drmek, egemen brokratik oligarinin varsaymlarnn ve ulusuluk anlaynn kabul ve yen iden retilmesi sonucunu dourur143. O bu politik tartmay, yukardaki rnekte olduu gibi, politik bir tartma olarak gtrecek yerde, sanki ortada bilimsel bir tartma varmasna tartmaya girer. Ve girdii an, artk kazansa da kayb edecektir. Krtlerin ayr bir ulus olduunu kantlasa da, Krtenin ayr bir dil olduunu kantlasa da, ayr bir dili olmayanlarn ayr bir ulus olamayaca; ayr bir ulus olduunu kantlayamayanlarn ayr bir devlet kurma hakk olmayaca gizli varsaymlarn, yani kend isine kar mcadele ettii glerin varsaymn kabullenmi ve yen iden retmi olur. te Beikinin en byk handikab tam da buradadr. Ama sadece kar tarafn ideolojik egemenliine hizmet etmi o lmaz, ayn zamanda Krtler, yani ezilen ulus iinde de ayn ideoloji ve varsaymlarn egemenliinin glenmesine ve yaylmasna; Kr tlerin ulusal kurtulu hareketinin egemen ulusun ulusuluunun ters yz olmu biimi olmasna; bir tr Krt Kemalizminin egemenl iine hizmet eder. Yani Kemalist resmi ideolojinin ve devletin ku rbanlar arasnda da, ancak ayr dili ve tarihi olduunu kantlayabile nlerin ayrlma hakk olabilecei eklindeki anlayn oluup gelimesine yol am olur. Ve bylece Krt ulusal hareketi de, kendisine
143
Kemalizmin hala bunca gl olmasnn nemli nedenlerinden biri, Beiki gibi, Krt direniinin de byk lde, Kemalizmin varsaymlarna dayanmas ve onu yeniden retmesidir.
290
TERSNDEN KEMALZM
kar mcadele ettii Trk ulusuluunun ii dna evrilmi bir b iimi olarak ortaya kar. Onunla ayn varsaymlar paylar, ayrlk olgulara ilikindir. te Beikinin yapt ve trajedisi tam da budur. O kurban old uu devletin yapsn, ulusuluk anlayn savunmaktadr. Ve daha kts bunu bilim adna yapmaktadr. Ve byle yaptnn farknda deildir. Ve bunu yaparken gerekten en kk bir kariyer, maddi veya manevi bir imtiyaz peinde deildir144. Trajedi tam buradadr Beikinin urad bunca bask, onun sosyoloji ve tarih alannda, bilimin kendi evrimi bakmndan, doru teorik bir temele dayand; olaylarn daha derin ilikilerini kavrad veya byk katklar yapt anlamna gelmez ya da bunun bir kantn oluturmaz. Bilimsel dncenin, aratrmann asgarinin asgarisi bir koulunu yerine getirdiini gsterir sadece. Ama, her bilimsel abann alfabesi olan, Marksn da dile getirdii, aratrmann kendi sonularndan kor kmamas ve var olan glerle kar karya kaldnda onlarn karsnda geri ekilmemesi, ylesine az bulunmaktadr ki, bilimsel dncenin bu alfabesini yerine getirmi olmak, dayanlan varsaymlar ve teorik temelleri glgede ve gndemin dnda brakmaktadr. Elbette bu dediklerimizden apriori olarak Beikinin sosyoloji t eorisine bir katk yapmad; ya da en gelimi teorilere dayanmad sonucunu karmak da yanltr. Tartma hibir zaman bu dzeyde olmamtr ki, bu anlalabilsin. Bu hibir zaman, saf bilimsel kayglarla, rnein, btn bilim adamlar iin, Krtlerin varlnn veya Krtenin ayr bir dil veya Krdistann smrge olduunun tm sosyologlarca, tartlmasna bile gerek grlmeyen bir ortak kabul grd bir ortamda veya politik kayglardan azade olduu bir o rtamda tartlmamtr ki, Beikinin almalarnn sosyolojik bakmdan dayand teorik temellerin ne olduu anlalp tartlabilsin.
144
Trajedi buradadr, sanki Grek trajedi kahramanlarnn kehaneti gerekletirmemek iin mcadele ederken o kehaneti gerekletirmeleri; kaderlerine kar karken o kaderi gerekletirmeleri gibi, gizil olarak savunduu ulus ve dile ilikin yaklamlar, ulus veya din zerine sosyolojik bir tartmann, politik kayglardan azade olarak tartlamamasnn koullarn yeniden retmektedir
291
Bu noktada onun dostlarnn gnah gndeme gelir. Bir sz vardr, ben dmanlarmdan kendimi korurum, Allah beni dostlarmdan korsun diye. Beikinin dostlardr ona en byk ktl yapanlar. Trk devletinin en basit olgular dile getirdii iin zindanlarda rtt bu insana, olgular yorumlarken dayand teoriler ve ynt emin daha derin ve temel konularnda kimsenin bir ey syleyecek h ali kalmamtr. Bunun devlet tarafndan kullanlma ve yanl anla lma olasl vardr. Devletin zaten vurduuna bir de sen vurur dur uma dmek istemezsin. Ama bu iyi niyetli ve dosta kayglar bile aslnda Beikiye kar alr uzun vadede. Onlar da tpk, Beikinin iyi niyetle Kemalizm cehennemine giden yolun talarn demesi gibi, Beikiyi cehe nneme gtren yollarn talarn derler. Hem devletin inkar ve ba sks hem dostlarn korumas, zerine bir kabus gibi ker Bei kinin. O ar uzmanlama pekiir, yeni ufuklar ve yeni alanlar amaz. yilik yapaym derken ktlk yaplr. Halbuki dnce, olabildii nce farkl alanlarda, ok farkl ynlerden gelen eletiri ve elikiler iinde bir ufuk genilii kazanp kendini gelitirebilir. te biz bu duruma son vermek iin kk bir deneme ya da balang yapmaya altk. Beikinin Trk devletinin inkarclna kar mcadele ederken dayand var saymlar, bunlarn politik sonularn ele almaya altk. Beikinin politik tavrlar ile dayand metodolojik derin dip akntlarnn ban ve bunlarn aslnda yet erince radikal olmadn; byk bir kopuu yanstmadn, aksine kendisine kar mcadele ettiklerinin mantn kabullendiini ve onu yeniden rettiini gstermeye altk. Eletirimizin doru veya yanl olmasnn bile nemi yoktur. Eletirinin byle bir yaklamla olmas kendi bana nemlidir. Bei kinin en byk talihsizlii, yukarda anlan nedenlerle, grlerinin hibir zaman bu tr bir eletirinin konusu olmamasdr. Bu eletirilerimiz Beikinin alnnn bu kara yazsna bir son verme giriimi olarak kavranmaldr.
292
TERSNDEN KEMALZM
Dolaysyla, bu eletirimiz, Beikiye imdiye kadar bu eletiriyi yapmam olmamz nedeniyle kendimize ynelik bir eletiri, yani bir zeletiri olarak da okunmaldr.
293
SEKZNC BLM
BEKNN METNNE KENAR NOTLARI Sunu Buraya kadar Beikinin yazsn farkl soyutlama dzeylerinde, tarihsel ya da styap olarak Alevilik; inan olarak Alevilik ve sosyal hareket olarak Alevilik balamnda metodolojik, sosyolojik, politik, hatta teolojik vs. olarak ele aldk ve ayr ayr yanllarn gstermeye altk. Btn bu eletiriler boyunca pek alntya ba vurma gerei duymadk. nk yaz boyunca Beikinin dayand temel nermeler veya varsaymlar, Beikinin yazsnn grnen yz deil, grnmeyen yz, z ele alnyordu. Ne var ki, Beikinin yanllar sadece bunlardan ibaret deildir. Beikinin yazs olgular, karsamalar, aratrma teknikleri vs. gibi bir ok alanda da bir ok yanl ieriyor. Bu yanllara, dncenin akn bozmamak iin hi girmedik ve bu yanllarn yaplmadn var saydk. Yani btn eletiri ayn zamanda olgulara, karsamal ara, aratrma tekniklerine ilikin yanllar bakmndan da bir soyutlamayd. imdi, bu blmde, Beikinin bu tr yzeysel, grnr yanll arna deineceiz. Elbet Beikinin btn yanllarna tek tek dei nmek; btn kavram ve karsamalarn mantk yanllar bakmndan gstermek mmkn deil, gerekli de deil. ou kez ksa deinmeler veya rneklerle yetinilecektir. Bu eletiriler metnin iinde ksa kenar notlar biiminde yapl acak. Teknik olarak bu kenar notlar dip notlar eklinde metinde yer alacak. (Bunun nedeni Kenar Notu tekniinin btn bilgisayar ve basm sistemleri iin mmkn olmamasdr. Buna karlk dipnotu teknii bu gn bir standarttr.)
294
TERSNDEN KEMALZM
Ayrca byle yaparak, btn bu yaz boyunca eletiri konusu yaplan Beikinin metnini de eletiri ile beraber sunmu olacaz. Bylece okuyucu, eletiri konusu olan Beikinin metnini baka kayna klarda arama zahmetinden de kurtulmu olacaktr. Btn bu blm boyunca, buraya kadar eletiri konusu yaplm konulara tekrar girilmemeye allacaktr. rnein Alevilerde Kafa karkl bal, daha nce eletirildiinden ayrca eletirilmeyecektir. imdi, Beikinin metni ve ona ilikin Kenar Notlar.
ALEVLERDE KAFA KARIIKLII smail BEK Bir Aleviye Neden namaz klmyorsun, neden oru tutmuyorsun, neden Hicaza gitmiyorsun? eklinde sorular sorduumuzda, Biz Aleviyiz, bizim inancmzda, bizim geleneimizde namaz, oru vs. yok diyor. Alevi isen o zaman drdnc halife Aliye ballk nedendir, Hseyin ileleri nedendir, on iki imama ballk nedendir? diye sorulduu zaman ise Alevi epeyce aryor. Drdnc h alife Aliye balln Mslmanlk olduu, Hseyin ileleri ekmenin, on iki imama balln Mslmanlk olduu, iilik olduu, Mslmanln da namaz, oru, Hicaza gitmek vs. gibi artlar olduu anlatlyor145. Ayn Aleviye Sen hem drdnc halife Aliye,
145
Beiki, slamn artlar ile Mslman olmak arasndaki fark grmediinden, (ki bu gremeyi onun din hakkndaki pozitivist-Kemalist bak asnn sonucudur, o artlar yerine getirmeyenin Mslman olamayaca gibi bir sonu karyor) Alevilere Aleviliin ayr bir din olduuna dair gl bir silah verdiini dnyor. Halbuki durum pek yle deil. Aleviler de, Allahn varln ve birliini ve Muhammetin onun kulu ve elisi olduunu kabul ederler. Zaten tam bu nedenledir ki, Osmanl hukukunda Mslman taifesinden vergi verirler. Bu nedenle, formel olarak, Beikinin itirazna pek ala bir Alevi veya Mslman, bu dediklerinin onlarn Mslman olmadn deil, grevlerini yerine getirmeyen Mslmanlar olduklarn gsterdiini; yani ortada bir eliki olmadn syleyebilir ve hi de haksz saylmaz.
295
on iki imama bal olduunu sylyorsun Hseyin ileleri ekiyo rsun hem de Mslman olmadn Alevi olduunu, Alevilikte namaz, oru, hac olmadn sylyorsun bu bir eliki deil midir? ekli nde yeni bir soru soruyorsun... Alevi olduunu syleyen buna vurgu yapan kiinin kafas iyice karyor, ne diyeceini bilemez oluyor. Ama yine de, Alevilikten de, drdnc halife Aliden de, on iki imamdan da vazgemiyor. Kafa karkl, dncelerde duygularda bir berraklk olmamas gnmz Alevilerinde ok sk rastlanan bir durum oluyor146. Baz gazetelerin son yllarda Alevilerle, Alevi genlerle ilgili rportajlar yaymladklar, anket sonular yaymladklar grlyor, bu rpo rtajlarda, anketlerde Alevilerin, zellikle Alevi genlerin ok kark
Beikinin kartrd udur: Mslman olmak iin, islamiyetin be artn uygulamak gerekmez. Sadece Kelimeyi ahadet getirmek yeter. Yani Allehin birliine ve Muhammedin onun elisi olduuna inan bildirimi. Bu andan itibaren mslmansnzdr. Namaz klmasanz da mslmansnzdr. Ama grevlerini yapmayan bir mslman. Tpk rnein bir devletin vergisini vermeyen yurtta gibi. Aleviler ilke olarak Muhammetin Allahn resulu olduunu reddetmezler. Allahn bir olduunu da sylerler. Yani bu anlamda Mslmandrlar formel olarak. Beiki bu fark bilmediinden, aslnda kar tarafn eline bir argman verdiinin farknda bile deildir. Ama burada ilgin olan Beikinin niin bu temel basit hatalar yaptdr. Beikinin kendisi her ne kadar Kemalizme ok kar kar grnyorsa da, kendisi Kemalizmin bir rndr ve o nedenle sradan bir Mslmann veya Alevinin rtebilecei trden deliller getirmektedir. Beikinin kendisi, Kemalizmin ya da gerici burjuva dininin, pozitivizmin bu toplumda yapt kltrel tahribatn ap hakknda bir fikir veren somut rnektir. Elbette bu satrlarn yazar da bu hastalktan azade deildir. Tek fark onun Marksizm sayesinde bunun bilincinde olmasdr. Hepimiz, Kemalizmin dou ve bat kltrnden, yani klasik uygarlklarn kltrnden kopard ve burjuva uygarlnn kltrne kapad hilkat garibeleriyiz. 146 Bilim adam Beiki, Alevilerin dnce ve duygularna berraklk getirmeyi grev ediniyor. Sosyologlarn grevi ne zamandan beri teologluk oldu? Beiki tarafndan fiilen yaplan ve savunulan bilimsel bir Alevi teolojisi. Eh Adnan Hoca olduu sylenen Harun Yahya da, modern bilimin sonular nda ayn eyi yapmaya alyor saylr. (Her hangi bir dinin bilimsel doruluunu veya Allahn varln, hatta cinlerin perilerin varln kantlamaya alanlar da ayn eyi yapmaya alyorlar.) Beikinin onlardan fark nerede? Tek fark onlar doa bilimlerinden, Beiki sosyoloji ve tarihten kantlarla bunu baarmaya alyor. O tarih ve sosyoloji ise, tam anlamyla ulusuluun uydurmas bir tarih ve gereklii arptan bir pozitivizm.
296
TERSNDEN KEMALZM
dnceler ve duygular aksettirdikleri grlmektedir. Alevilere kendilerini nasl algladklar, kimlikleri hakknda sorular sorulduu z aman, dinleri, inanlar sorulduu zaman Mslman bir Aleviyim veya Alevi bir Mslmanm gibi cevaplar verdikleri grlyor. ten elikili olan bu kavramlar, bu ibareleri Aleviler gayet rahat bir ekilde kullanabilmektedirler147. Halbuki Alevi ise Mslman deildir, Mslman ise Alevi deildir. Alevilik, Yahudilik gibi, Hristiyanlk gibi, Mslmanlk gibi, Budizm gibi farkl bir dindir, farkl bir inantr. Yahudilik nasl Mslmanlk deilse, Hristiyanlk nasl Mslmanlk deilse Alevilik de Mslmanlk deildir. Yahudi bir Mslmanm, Mslman bir Yahudiyim, Hristiyan bir Mslmanm, Mslman bir Hristiyanm birbirleriyle el ien ibarelerse, iten elikili kavramlarsa Alevi bir Mslmanm, Mslman bir Aleviyim kavramlar da iten elikili kavramla rdr. Aleviliin bir mezhep olmadn, ayr bir inan, ayr bir din o lduunu belirtmeye alyorum.
147
Beikinin kendisinin kafas kark o Alevi genlerin deil. Sosyolojik bakmdan Aleviliin slamiyetten ok farkl bir din olmas bakadr; slam inanc ve hukuku bakmndan Aleviliin formel olarak slam iinde kabul edilmesi bakadr. Alevi inanc bakmndan onlarn kendilerini slam iinde ifade etmeleri bakadr. smail Beiki bu gerek anlamlar ayracak ve neden yle olduunu aratracak yerde, tutarszlktan sz ediyor. Kald ki, her ey bir yana, Alevilerin kendilerinin bir eit Mslman olduklarn sylemeleri hi de tutarszlk balamnda ele alnamayacak bir taktik mcadele biimidir ayn zamanda. ok aktr ki Trkiyede halkn ou Mslmandr ve bunlar arasnda Aleviler hakknda bilinen mum snd hikayelerine kadar bir yn yarglar ve dmanca duygular vardr. Aznlkta olan Alevilerin, her ey bir yana, Mslman ounluun tepkisini ekmemek iin bir tr Mslman olduunu sylemelerinin anlalmayacak bir yan yoktur. O tutarszlk gibi grnen, srf bu kayg gz nne alndnda bile, Snni ounluun iddetinin nesnesi olmamak iin yaplan kendi iinde tutarl bir taktik savunmadr. Eer Alevilere, bu taktikler tutmaz, byle bir eit Mslman olduunu sylemek seni o iddetin nesnesi olmaktan korumaz, aktan Mslman olmadn savun bu seni daha iyi korur denmek isteniyorsa bu denir. Ama o zaman da sorun zaten tutarszlk sorunu deil, hangi mcadele biiminin ve taktiinin Mslman ounluun iddetinden daha iyi koruma salayacadr. Burada iddet derken gnlk hayattaki manevi iddeti, ounluun kendi normlarna uymayan ayplayan, dlayan iddetini kastediyoruz byk lde.
297
Alevilerin byk ksm Aliyi sevmek, on iki imama ballk Aleviliktir. Ali sevgisini on iki imam sevgisini yreimizden hibir g ekip karamaz... diyorlar. Mslmanlar da, rnein Selamet Partisi veya Fazilet Partisi de Aliyi sevmek Alevilikse biz Aliyi herkesten daha ok severiz. On iki imam da... diyordu. yleyse biz de, Aleviyiz diyordu. Alevinin kafas bu szlerle bir defa daha karyordu. Alevi bu akl yrtmeler karsnda bocalayp duruyo rdu. Ahmet k ve Hatice Yaar 7 -13 Nisan 2002 tarihleri arasnda Radikal gazetesinde bir rportaj yaymladlar. Rportaj, Alevi Genler Konuuyor bal altnda yaymland. Kendinizi nasl tanmlyo rsunuz? Sizce etnik kimlik mi daha nde yoksa dinsel kimlik mi? Alevi olduunuzu gizleme ihtiyacnz hissettiniz mi? Alevi old uunuz iin bask ya da farkl muamele ile karlatnz m?, Kend inizi Alevi olduunuz iin farkl gryor musunuz? gibi sorulara genlerin verdii cevaplarn bazlar yle: Aleviyim, demokratm. Elbette slami inan iindeyim. Krdm ama kendimi tantrken bunu n planda tutmam. Mezhep kimliim n planda gelir. Aleviyim Mslmanm. Aleviyiz Mslmanz. Biri soracak olursa Trkm ve Aleviyim. Aleviliimi gizleme ihtiyac iinde olmadm. Aleviyim. Alevilii seviyorum. Hogr, sevgi gibi birok eyi Alevilikte rendim. Mslmanm ama yobaz deilim. Kendimi Alevi olarak dnyorum. Dinsiz insan dnemem. Alevilik Mslmanlktan ve Anadoludan kma... Baz ortamlarda Aleviliimi gizledim. Mslmanm ama herkesle bark biriyim. Ayrmc deilim. Aleviliimi gizleme ihtiyac duymadm. Bask da grmedim. Aleviyim, Alevilik Mslmanlk iinde bir mezhep. Aleviyim, Erzincanlym, bunu hemen sylerim. Kuran Kerimde belirlenen slamn artlar var. Yardmlama, dayanma iinde yayorum. Bence bunlar namazn yerine geer. Kz lisesinde din hocamla tartmaya girdim. Aleviler Aliye inanr Muhammedi t a298
TERSNDEN KEMALZM
nmazdedi. Cemde Allah, Muhammet, Ali diye balarz dedim... Snnilik Alevilik ayrm yapmak doru deil... Yanl bir ey syl enirse sessiz kalmam. Ama Aleviyim diyorsam bunu iyi bilmek z orundaym. Trkiye Cumhuriyeti vatandaym. Kendimi slam iinde tanmlarm ama Taliban da Mslman diyorlar, Recep Tayyip Erdoan da... Allah, Muhammet, Ali lemesi iinde Ehlibeyt iinde gryoruz kendimizi. zetle Trkm Aleviyim. Be yl ncesine kadar Aleviliimi gizledim. Aleviyiz, Mslmanm. Ailemden grdm kadaryla Aleviyiz, Mslmanz, Aleviliimi asla gizlemedim. Dinle ok fazla alakam yok ama uzak da deilim ama Aleviyim. Kken olarak Aleviyim. Alevi kltr ile yetitirildim. Bunun iinde Kuran da var. Snnilik ve Aleviliin zamanla ayrld dnlyor. Ama ikisi de Mslmanla girer. Kendimi Alevi olarak tanmlyorum. Mslmanlk? Derine ine rsek ok karr... Aleviyim, mezhep ya da dini anlamda demiyorum. Bir kltr, bir felsefedir bana gre. Peygamberimiz Hz. Muhammet. Biz de Allah, Muhammet, Ali lsne inandmz iin, ben de kesinlikle Mslmanm. Etnik kimlik geri planda kalmal bence. Aleviliimi gizlemem. Aleviyim, tabii ki Mslmanm. Ehlibeyti bilen Mslmandr. Alevilik de onun bir paras. B enim iin ne etnik kimlik, ne dinsel kimlik nemli. Alevi olan artk bu niteliklerini gizlemiyorlar.148
148
Btn bu cevaplar aslnda cevaplar verenlerin Alevi olduklarn deil, modern toplumun dininden, Alevilii bir inan, zel sorun olarak gren dinden olduklarn gsteriyor, hepsi de Alevilii ve slamiyeti bir inan olarak gryor. Beiki ncelikle bunu anlamyor. Bunu gsterecek yerde, yani onlarn aslnda Alevi olmadn; Alevilii inan olarak gren dinden olduklarn, bu din erevesinde Alevi inancndan olduklarn
299
Ahmet k ve Hatice Yaar yz genle konutuklarn sylyorlar. Bunlardan yirmi drd ile yaptklar konumalar yaymlamlar. Bu genlerin ya 18-29 arasnda deiiyor. Genler arasnda lise rencisi olanlar da var, niversite rencisi olanlar da var. i, mzisyen, zel irket eleman, muhasebeci, terzi, elektrik kaynaks, makine mhendisi, eczac kalfas, turizmci olan genler de var. Bu genler arasnda semah hocalar olanlar da var. Genlerin bir ksm erkek, bir ksm kadn. Bu kk bir soruturma bile Alevi genlerin duygul arnda ve dncelerinde ne kadar byk bir karklk olduunu gsteriyor. Bu durumda kafa karklnn Alevi genleri belirleyen t emel bir niteleme olduu sylenebilir. Konumalar yukarda belirt ilen on yedi kiiden sadece ikisinde kuku var. Bu kuku Alevilii, Mslmanl sorgulamaktan kaynaklanyor olabilir. iilik phesiz Mslmanlktr. Bu ok aktr ama Alevilik de iilik deildir. Bu da ok aktr. Trkiyenin toplumsal yapsn ve s orunlarn izleyenlerin ve gzleyenlerin bir ksmnn ok basmakalp baz ibareler ortaya koyduklar grlmektedir. Trk-Krt elikisi, Alevi-Snni elikisi gibi baz elikilerden sz edilir. Buradaki Alevi-Snni elikisi ok yanl kurulmu bir kavram iftidir. Doru kurulmu kavram ifti149 Alevi-Mslman elikisi olmaldr. ii-Snni elikisi yine doru kurulmu bir kavram iftidir. iiliin Mslmanlkla ilgili bir olgu olduunu syledik. 7. Yzyln ortalarnda slamiyetteki iktidar mcadelelerinin iilii ortaya kardn gryoruz. iilik her eyden nce bir Araplk olaydr150. Araplardaki iktidar mcadelesinde daha dorusu peygamberin lmnden sonra yerine geecek halifenin tayini konusunda gerekleen mcadelede muhalefeti temsil edenlerdir. Ama iiliin iktidar biiminde kuru mlamas, devlet dini olarak kurumlamas, randa Farslarda gereklemitir. iiliin dinsel ibadetlerinde, dinsel inanlarnda Kuran,
gsterecek yerde, bizzat kendisi de ayn dinin, yani dinleri inan olarak, zele ilikin olarak tanmlayan dinin bir yesi olduundan, ne bunu gryor ne de gsterebiliyor. 149 Doru kurulmu kavram ifti, komn ve uygarlktr. Bu zden bir ilikiyi yanstr. Alevi-Mslman ifti onlarn zdeki ayrln vermez. 150 iilik bir Araplk olay deildir. iilik, bir Farisilik olaydr. Pers uygarlnn olaydr.
300
TERSNDEN KEMALZM
cami, namaz, hac vs. elbette vardr. Ama Alevilikte cami, namaz, hac vs. yoktur. Kuran da yoktur. rnein Alevi inancndan olan, Alev ilii yaayan kylerde camiye rastlanmaz. Aleviliin en nemli ze lliklerinden biri de Alevilikte sazn, szn olmasdr. Sazn, szn olmad bir cem dnlemez. Mslmanlkta ise mzik yoktur. rnein Mslmanlkta saz/balama hi yoktur. Mslmanlkta Alevi semahlarn andran hibir figr yoktur. Ama bazen ilahiler def, davul gibi baz vurmal alglar eliinde okunmaktadr. Alevi cemlerinde de vurmal alglar yoktur. Gerek drdnc halife Ali, gerek on iki imamlar slamiyeti yaymak iin ok byk aba iinde olmulardr. rnein Halife Alinin blgenin yerli halklarna slamiyeti kabul ettirmek iin ok youn basklarn uygulad bilinir151. Alevi inancnda olanlarn, Kzlbalarn ise byle bir sorunu yoktur. Yani slamiyeti yaygnlatrarak btn halklar slamiyete katmak gibi bir sorunu yoktur. Alevilerde Aleviliin propagandasn yapmak, herkesi Alevi yapmak gibi bir urada yoktur, byle bir inanda Al evi geleneklerine aykrdr. Alevilik slamiyetten nce Mezopotamyada yaayan bir inantr152. Zerdt kkenli bir inantr. rnein Ezidilik ile Alevilik ar a-
151
Tipik, slam, Alevilik ve Aliyi pozitivist bak asyla yorumlama, bu gnn dnyasnn kriterleriyle yorumlama. Kendisi Alevilik veya dinler bir inantr derken, inan olduunu deil de bir styap, toplumsal rgtlenme olduunu dnen dinler zerinde slam veya Aliden ok daha byk bir iddeti savunduunu grmyor. Dinlere inan demek antik an ve komnn dinlerine modern toplumun dinini zorla kabul ettirmek deil midir? Kald ki, Aleviliin de uygarlk karsnda belli bir yaylmasndan sz edilebilir. Barbar aknlar, komnn yaylmasndan baka nedir ki? Soruna byle burjuva ahlaknn kavramlaryla baklamaz, iddetten veya yaylmaclktan yana olmak gibi. Bunlar bu gnn dnyasnda ok modadr ve revatadrlar ama zerrece bilimsel ve aklayc deerleri yoktur. 152 Alevilii bir ulusa, bir blgeye balama. amanizmi de Trklere ve Orta Asyaya verdi. Peki Ezidilik amanizm deil midir? Beiki tipik Kemalist tarih ve sosyoloji yazmnn kavramlaryla dnyor. Ortaokul tarih kitaplarnda, Trklerin Orta Asyadaki slamiyetten nceki dini amanizmdir denir ya, Beikinin kafasnda da amanizm ile Trklk otomatikman zdeleir. Sonra bu Kemalist tarihiliin kavramlaryla ona kar kacaktr aklnca.
301
snda ok sk bir ba vardr. Her iki inancn da Zerdt kkenli o lduu sylenebilir153. kinci halife mer, nc halife Osman ve drdnc halife Ali dneminde slamiyetin evredeki halklara kabul ettirilebilmesi iin ok youn bir bask uyguland. Bu bask Mezop otamyada da gerekleti. rnein Krtlere slamiyetin kabul ettiri lmesinde ok ar bir iddet kullanld. te bu ar bask karsnda baz yerli halklar slamiyeti kabul ediyor grndler154. Dalarn zirvelerine, gzden rak yerlere ekilerek, iten, kendi inanlarn yaamay srdrdler155. Ama dalarn arkalarnda, zirvelerinde hi bir
Krdistandaki Alevi dedesi de amandr, Afrikadaki kabile bycs de amandr; yaklan cad da amandr; Egenin da kylerindeki Kadn Analar da amandr. Bu, komnn dnyann her yerinde grlen evrensel biimidir. 153 Yine yanl. Zerdtlk bir uygarlk dinidir. Ezidilik muhtemelen, uygarla bulamam komnn dinidir. Byk bir olaslkla, Ezidiliin Zerdtlkle ilikisi, Aleviliin slamlkla ilikisi gibidir. nk Krdistan binlerce yl boyunca Pers uygarlk alannda kalmtr. Bu uygarln dinine kar komnn var olu biimi olsa gerektir Ezidilik. Elbette, bu alana Zerdtlk egemenken komn kendini Ezidilik biiminde rgtlerken, slam egemen olduunda, slamn Ezidilii olan Alevilik biiminde rgtleyecektir. Ayn ey Orta Asyada da, Anadolu ve Balkan Hristiyanlarnda da grlr. Hristiyanln Alevileri olan, Bogomiller, Katarlar slam altnda Alevi olurlar. Beiki ise, sorunu byle ele alacak yerde, Kemalist tarihilerin ayn bak asn ters yz ederek Alevilii anlamaya alyor. Eh Aleviliin Orta Asya kkenli olduu sylenmiyor mu? Bu da Trk gericiliine ve ovenizmine hizmet etmiyor mu? Ezilenden yana olan Beiki, derhal Aleviliin Krt kkenli olduunu kantlamaya giriyor. Ayn gerici anlay, ters yz ederek ezilenden yana kullanlmaya alyor. Ayn gerici anlay yeniden reterek ve o laneti savunduu ezilenlere de bulatrarak. 154 slamiyeti kabul ediyor grndler. Peki o tutarsz olduu sylenen genler de aa yukar aynsn yapmyor mu? Onlar da slam iinde grnmek istemiyorlar m? Ayrca bu bizzat Aleviliin slam ile ilikisinin rnein bir Budizmin slam ile ilikisinden farkl olduunu, rnein slamiyetin olmad yerde Alevilik olmadn gstermiyor mu? Beikinin zikrettii olgular, Alevilik zerine kendi dediklerini deil, bizim ifade ettiklerimizi kantlyor. Kendisi elikili aklamalar yaptn grmyor. rnein, Aleviler slamiyet'i kabul ediyor grnyorsa, bu onlarn slamiyetle ilikisinin Budizmin veya Hristiyanln slamiyetle ilikisi gibi bir iliki olmadn gsterir. 155 Bu Alevilerin baskdan kaarak dalk blgelere yerletikleri yargs baz zel doru durumlar ifade edebilir ama genel olarak doru deildir. Aleviliin komnle, uygarla ve yollara uzaklkla ban grmemenin sonucudur. Doan Avcolundan yaylm bir fikirdir. Aleviler zaten o dalk blgelerdeydiler. Zaten orada olduklar, uygarla uzak yaadklar iin Alevi idiler. Alevi olduklar iin dalara gitmiyorlard. Dalarda yaadklar iin Alevidirler. Elbet binlerce yllk mcadeleler, yollarn yer deitirmesi vs.
302
TERSNDEN KEMALZM
zaman slamn gereklerini yerine getirmek gibi bir aba iinde o lmadlar. Kendi inanlarn, geleneklerini yaamay srdrdler. Alevilik Mezopotamya kkenli, Zerdt kkenli bir inantr156. Ezidilik ile ok yakn bir benzerlii vardr. Fakat Alevilik sanldnn tersine Orta Asya kkenli, amanizm kkenli bir inan deildir. Alevi semahnn, figrlerinin incelenmesi Orta Asyann, rnein Trkmenistann folkloruyla karlatrlmas bunu aka ortaya koyar. 2002 yl balarnda Kanal 7de Ekonomi Vizyon isimli bir program yaynlanyordu. Bu programda Trkmenistandaki ekon omik gelimeler, ekonomik atlmlar dile getiriliyordu. 6 Ocak 2002 tarihinde leden sonra yaynlanan programda, Trkmenistan Devlet Bakannn Byk Safar Murat Trkmenbann Ruhname ismiyle hazrlad ve yaynlad kitaptan sz ediliyordu. Devlet bakan Trkmenbandan Byk Safar Murat Trkmenba diye ilt ifat ieren ibarelerle sz ediliyordu. Ruhname isimli kitabn ierii nde Seluklular, Ouzlar, Alparslan, Turul Bey, Dede Korkut, Krolu gibi konular vard. Seyfullah Trksoy isimli muhabirin hazrl ad ve sunduu bir programd bu. Ruhname isimli kitabn yazlmas, baslmas, datlmas kutlanyordu. Sk sk Tkmen -Trk kaynamasndan sz ediliyordu. Devlet kurmak-millet kurmak sk sk dile getirilen kavramlard157. Programa Trkiyeden Kutlu Akta, Yalm
sonucunda tersi durumlar da olabilir, yani insanlar Alevi olduklar iin, basklardan kurtulmak iin dalara de gidebilirler. Ama bu temel olarak yanltr. Dncenin varl belirledii anlamna gelir. Toplumlar Alevi olduklar iin dalarda yaamazlar; dalarda yaadklar iin Alevidirler. Yani komndrler, yani uygarla fazla bulamamlardr. 156 Alevilik Mezopotamyada da slamiyetten nce de var olan komnn slam uygarl iindeki biimidir. 157 Bir dier yanl da Trkmenleri Trk kabul etmek. Beiki, nedense tpk etnik milliyetilie dayanan Trk tarihiliinin Orta Asya halklarnn Trk olduu tezini, panTrkizm'in tezini benimseyip yle kar kyor. Yani Kazaklar yle deildi, Trkmenler byle deildi derken, aslnda, onlarn da Trk olduu yolundaki pan-Trkist Trk tezini de kabullenmi oluyor. Yani modern bir Trk milliyetisi kp, Trkmenler Ouz ya da Trk deildir ki, sizin onlarda Alevilikten izler bulunmad yolunda getirdiiniz argmanlar Aleviliin bir Ouz dini olmadn kantlyor olsun dese Beikinin verecei cevap kalmayaca gibi, bu kii karsnda; zmnen, pan-Trkizm'in iddialarn kabul etmi duruma decektir.
303
Eralp, Saffet Arkan Bedk gibi emekli brokratlar, TRT Ge nel Mdr Ycel Yener de katlmt. Tekstil fabrikalar sahibi Ahmet alk da oradayd. Bir saate yakn sren programda sk sk folklor ekipleri de ekrana geldi. Erkekler ayr, kadnlar ayr oynuyorlard. Oyunlarda daha ok Hint etkisi, in etkisi gze arpyordu. ok yumuak dnler, ok yumuak eililer, yumuak hareketlerle saa sola savrulmalar, szlp elips izmeler gze arpan hareketlerdi. Folklor ekipleri sk sk ekrana getirildi. Her defasnda kadnlarn ve erkeklerin ayr ayr o ynadklar grlyor158. Bu oyunlarda Alevi semahn andran hibir
in daha da ilginci, bizzat kendisinin anlatt yayncyla sohbet ve yayncnn dedikleri, yani Azerbaycanda durumun farkl olduu, Beikinin btn dediklerini rtm olur. Kazaklarda, Trkmenlerde Alevilie benzer hibir eyler olmamas, Ouzlarda olmadn gstermez. Zaten, konutuu gazeteci, Azerilerde farkl diyor. Azeriler Ouzlarn Pers uygarlnda tarihsel devrimler yaparak onlar tarafndan feth edilenleri; Trkler, Ouzlarn Bizans uygarlnda tarihsel devrim yaparak onun tarafndan feth edilenleridir. Yani esasen kendi anlatt olgular, bilinsizce kabul ettii ve kabul ettii iin de kar bir delil olarak kulland pan-Trkist tezi rtmektedir. Ouzlar ayrdr, Trkmenler ayrdr. Ouzlar, Pers uygarlnn etkisinde yzyllarca kalmlardr. Bu anlamda, Dou Anadolunun dalk blgelerinde komn yaamn srdren ve yzyllarca Pers Uygarlnn etkisinde kalan Krtler ile paralellik gsterirler. Belki, Krtlerin Pers ve Araplarla kaynamayp, Ouzlarla kaynaabilmelerinin ardnda bu tarihsel arka plan yatmaktadr. Her ikisi de uygarlamamtr ve her ikisi de farkl dil ve corafya koullarna ramen binlerce yl ayn uygarln, Pers uygarlnn etkisi altnda kalmlardr. Keza her ikisi de, Pers uygarl zerinden slamn etkisine girmilerdir. Trkmenler ise, muhtemelen daha ok, bizzat yine Beikinin anlatt gzlemlerin gsterdii gibi, in uygarlnn etkisi altndadrlar. Keza bir tr Asya Protestanl saylabilecek Budizm araclyla da slamiyetten nce gl bir Hint etkisi altnda kalm da olabilirler 158 imdi Aleviliin orta Asya kkenli olmadnn kantn inceleyelim. Beikinin burada bir sosyolog olarak, en basit rnekleme tekniklerinin ilkelerine bile aykr davrand grlyor. Var sayalm ki, Aleviliin Orta Asya'daki amanlarla hibir ilgisi yok. Peki Beikinin delilleri bunu kantlar m? Hayr. Niin? Sosyolojide rnekleme tekniklerinde, rnein toplumdaki sarlarn oran veya ortalama gelir dzeyleri hakknda bir fikir edinmek iin telefon rehberinden tesadfen isimler s eilerek yaplacak bir anket ve rneklemenin batan yanl olaca retilir. nk sarlarn evlerinde muhtemelen telefon olmayacandan hi sara rastlamayacaksnz demektir; evlerinde telefon varsa da telefon sesini duymayacaklar ve sizin anketinize kmayacaklar demektir veya sadece telefonu olabilecek bir gelir dzeyindekileri kapsyorsunuz demektir. Beikinin kantlar da aa yukar byle.
304
TERSNDEN KEMALZM
figr olmad gibi159 gerek kadnlarn, gerek erkeklerin giyim kuamlarnda da Alevi giyim kuamn andran, hibir ekil, hibir figr yoktur. Alevilerde kadnlar-erkekler kark bir ekilde semah yrrler. Kadnlarn ve erkeklerin kark oynamalar Alevi semahlarnn nemli bir zelliidir. Yal kadn ve erkeklerin de semah yrmeleri Alevi semahlarnn dier nemli bir zelliidir. ocuklar da semah yryebilir. Byk Safer Murat Trkmenbann Ruhnamesinin kutland elencelere ise folklor gsterilerine160, oyunlara ise hep genlerin katld gzlenmektedir.
Trkmen devletinin muhtemelen Trk devleti ile birlikte ve yine muhtemelen her iki devletin en gerici ve faistlerinin hazrlad bir programdaki grntlere bakarak, Orta Asya Trkmenlerinde Alevilik ile hibir iliki bulunmadn sylemek, batan yanltr. Trk televizyonunun spikerlerine veya arkclarna bakarak Trklerin ounlukla sarnlardan oluan bir rk olduuna kanaat getirebilirsiniz. Trkiye devlet radyolarnda arabesk alnmaz ama halkn yzde doksan arabesk dinler. Gerek sat rekorlarn Radyo ve Televizyonda alan sanatlar deil, Mslim Babalar Orhan Abiler krar. Diyelim ki TRT, Kazakistan iin devlet eliyle Trkiyeyi tantc bir program hazrlad. Bu programda brakalm arabeski bir yana, Alevilik veya Alevi mzii hakknda bir tek ima bile bulamamanz yzde doksan dokuzdur. Peki Trkmenba gibi bir diktatrn egemen olduu; muhtemelen Trkiyenin Atatrk gibi iler yapan bir adamn egemen olduu bir lkenin hazrlad resmi tantma programnda durumun farkl olmas iin bir neden var mdr? Byle olmayacan bizzat Beiki adeta alay ederek anlatt olgularda ifade ediyor. imdi brakalm Trkmenistanda Alevilie benzer bir eyler olup olmadn bir yana, varsayalm ki yoktur. Ama btn yukarda sylenenler veri iken yle bir programa bakarak, Trkmenistan mziinde Alevi mziine ilikin hibir yaknlk olmad ynnde bir sonu karmak, Telefon rehberinden yaplan bir anketten hareketle ehirde sar bulunmadn sylemek gibi bir eydir. Yani Beikinin iddias, olgu olarak doru olsa bile, deliller yanltr ve hibir geerlilii yoktur. Beiki, sadece yanl bir metodolojiye dayanmyor; aratrma teknikleri alannda bile, sradan bir sosyoloji talebesinin bile yapmayaca trden yanllar yapyor. 159 TRT de Klasik sanat mzii korosu, Muzaffer Sarszen stili trkler ve iftetelli rneklerini Kazakistan veya Trkmenistana yaynlasayd, Trkmenistan veya Kazakistan Beikileri de Trkiyedeki Alevi Semahnn varl ile ilgili en kk bir izlenim bile edinemezlerdi. Trkmenbann devlet radyosu veya televizyonunun yaynladklar Trk devletininkinden farkl m olur? Onlar da Trkmenistann Muzaffer Sarszenlerini, Trk sanat mzii korolarn karrlar. 160 Yine ayn ey. Hangi televizyon programndaki folklor gsterisinde ocuklar veya yallara yer verilir? Onlar seme devlet okullarnda eitim grm folklorculardr.
305
Alevi semahlar Alevi cemleriyle ok yakndan ilgilidir. Cem her eyden nce bir araya geli demektir. Dinsel ve inansal bir tapnma durumudur. Ama cem sadece bu deildir. Cem toplumsal bellei n esilden nesile tayan bir kurumdur. Paylamn, direniin, sul ardan ve ktlklerden arnmay, kendi kendini ynetmeyi hedefleyen bir mekanizmadr. Semah yrmek cemlerin sonunda gerekleen bir oyundur. Semahn ar semah, orta semah, hzl semah olmak zere blmleri vardr. Cemlerde sylenen nefesin ritmine gre s emah yrmenin hz da ardan hzlya doru deiir. Trkmenbann Ruhnamesinin kutland gsterilerde sergilenen oyunlar ise orta k ararllkta bir hzda srp gidiyordu. Semahlarda semah yryenlerle, semaha katlan br Aleviler arasnda youn bir iletiim vardr. Duygu, dnce ve ruh olarak semah yryenlerle, ceme katlan brleri arasnda youn bir btnlk vardr. Ceme katlan herkes semah yryenlerin bir parasdr. Trkmenistanda yukarda anla tmaya altmz gsterilerde ise oyuncularn dndakiler sadece onlarn seyircisidir. Burada sadece bir elence sz konusudur. Alevi semahlarnda ise duygu, dnce, kutsal bir varla sevgi sunma n plandadr. Byk Safer Murat Trkmenbann 62. ya yldnm de 2002 ylna rastlyordu. 62. ya yldnmnde de byk kutlamalar yapld, ayn oyunlar bu kutlamalarda da sergilendi. 2001 ylnda TRTde pek Yolu belgeseliyle ilgili baz gsterimler olmutu. Bu TRTnin de katklaryla ekilen bir belgeseldi. Bu ekimi yapanlar inden baka, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan gibi lkelerde de ekimler yapmlard. Bu ekimler srasnda da bu lkelerin folklor zenginlikleriyle ilgili programlar e krana getirilmiti, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan gibi lkelerdeki halk oyunlar da Trkmenistandaki halk oyunlarna benziyordu. Bu oyunlarda da, rnein Turnalar Semahn, Krklar Semahn andran
Trkmenistanda gerekten kadn erkek ayr dans ediliyor olsa bile; hep ayn ritim srse bile kantlar yanl. Kald ki, Trkmenistann da ehirlere ve medeniyete uzak blgelerine, kylerine gidildiinde, Tpk Krdistan, Trkiye veya dnyann her hangi bir yerinde olduu gibi yaayan komn geleneklerine, kadn ve erkein birlikte dansna; deien ritimlere rastlanaca kesindir.
306
TERSNDEN KEMALZM
hibir figr yoktu. Bu semahlarda keskin dnler, krk admlar, rnein saa dnyormu gibi yaparken sola sramalar kutsal bir va rla sayg sunma hali nemli figrler olarak grlyor. Yeldirme, Alevi semahlarnn ok nemli bir figr oluyor. Trkmenistandaki pek Yolu adl belgeseli izlediimde, hep Alevi semahlar aklma geliyordu161. Alevilik Orta Asya kkenlidir, amanizm kkenlidir, Trklerin Orta Asyadan getirdii bir inantr, gelenektir diyenler acaba bu programlar izlemiler midir? zleyenler acaba neler dnyor? Alevi semahlarnn kklerini bu oyunlara, bu gsterilere b akarak bulabiliyorlar m? Orta Asyaya bakarak Alevi semahlarnn kkenleri hakknda hibir ey renilemez, ama Ezidilerin ibadetlerine bakldnda Ezidilerin gnee yzlerini evirip dua etmeleri i zlendiinde, kutsal gnlerde gerekletirdikleri rakslara bakldnda Alevi semahnn kkenleri hakknda ok salkl bilgiler elde edileb ilir162. pek Yolu program yapmclarndan Ali Atila Erdeme bu izlenimlerini anlatmtm. Trkmenistanda, Kazakistanda, Krgzi standa yle olabilir ama Azerbaycanda yle deil demiti. Aslnda, rnein fotoraf bu dnceleri ak bir ekilde ortaya koyabilir. Trkmenistan folklorunu gsteren bir fotoraf, herhangi bir Alevi semahn gsteren bir fotoraf ve Ezidilerin gnee durup dua etmelerini gsteren bir fotoraf. Orta Asyadan Horasana, Mezopotamyaya, Anadoluya gelen Ouzlarn nemli bir kesiminin Alevi inancn benimsemeleri ok doal163. nk gebe olup at srtnda dolaanlar iin, yerleik o l161
Yine ayn yanlg. Ama bu sefer katmerli. nk Program pek yolu ile ilgili. Yani binlerce yl boyunca uygarlklar arasndaki en byk yol ile ilgili. Yol demek ticaret demektir, yol demek uygarlk demektir. Oralarda Alevilik yani komn kalntlar aramak tarih ve toplumun gidi yasalar hakknda en kk bir kavraya uzak olmak demektir. 162 Beikinin bir kartrd da Trkiyede ok farkl Alevilikler bulunduunu gz nnden uzak tutmas. Alevilik diye Dersim Aleviliini rnek alyor. Baka blgelerin Alevilerinde hi de Dersim Alevilerinde grlen Gnee tapma yoktur. Bunun aklamas da ok basittir. Her blgenin Alevi'si, Alevi olmadan nce baka bir dinin Alevi'siydi veya amand da ondan. 163 Beikinin anlamad dier bir konu. lkel komuna dinleri yaylmaz. Onlar vardr biim deitirir. Hibir zaman bir uygarlk dininden, bir slamiyetten, bir Hristiyanlktan Alevilie dn olmaz. nk, o komnn styapsdr. Uygarlktan komne dn
307
mayanlar iin Alevi inanc ok elverilidir. Gnde 5 vakit namaz b uyuran, oru, hac buyuran slamiyetin ise gebe yaam karsnda benimsenmesi ok zordur. ALEVLER-KRTLER Alevilerin yaadklar, kar karya olduklar en byk tehlike asimilasyondur164. 19. Yzyln ikinci eyreinden beri Alevilere u yolmaz. Yani Trkler veya Krtler Alevi nancn benimsemez. Onlar zaten, kolayca Alevilik biiminde artikle olabilecek inantadrlar. Alevilik inan olarak ele alnnca elbette byle inan deitirmekten sz edilebilir. Alevilik de Dinler de nan deildirler. Onlar tmyle styapdrlar. Toplum uygarlamadka, kapal ky ekonomisi olarak kaldka, o styap da kalr sadece, Zerdtlk egemense Manicilik veya Ezidilik, Hristiyanlk egemense Katarlk veya Bogomillik; Mslmanlk egemense Alevilik gibi biimler alr ve yle devam eder. Beiki ise, btn bunlar tam bir Kemalist gibi Trk ve Krt olarak ve bir inancn edinilmesi ve terki olarak anlyor. Kendi sralad olgularn anlamn bile dnmyor. Gebe olup at srtnda dolamak komnden baka nedir ki? Peki bizzat bu Aleviliin Krtlk veya Trlkle ilgisi olmadn, Alevi inancn benimsemek, Trklerden veya Krtlerden kan bir dini dierlerinin benimsemesi diye bir durumun sz konusu olmadn gstermez mi? Beikinin bir ok yerde zikrettii olgular aslnda karsamalarnn zddn kantlyor. 164 Asimilasyon kendi bana niye bir tehlike olsun? Zorla, baskyla yaplan bir asimilasyon bir sorundur. Zaten ortada bir zor olmadnda kendiliinden asimilasyon olur. Bir dier nokta, asimilasyon tehlike deil, bitmi bir sretir. 1938de Aleviliin rasyonalizm-nasyonalizm dini tarafndan asimile edilii bitmitir. Bu gn artk Alevilik diye bir ey yoktur. Alevilik burjuva toplumunun dini tarafndan asimile edilmi bulunmaktadr. Aleviler inan olduklarn sylyorlar ve inan olmak istiyorlar dierleri gibi. Bundan daha byk hangi asimilasyon olabilir? Beikinin savunduklar da Alevilii burjuva toplumunun dinine asimile etmek deil mi? Beiki bu asimilasyon iin, Alevilerin ayr bir din olmalarnn daha iyi olacan savunmaktan baka ne yapyor aslnda? Eer Alevilerin zorla burjuva toplumunun dini erevesinde, o dinin din dediklerinden baka bir dine gemeye zorlanmalar kastediliyorsa, ki bunun kastedildii ak, aksine bu abalar, asimilasyona kar bir diren yaratyor tpk Krtlerde olduu gibi. Nasl fiilen Krteyi unutmular bile, Krt ulusal hareketinin balamas ile Krtln kefedip Krte renmeye baladysa; bir yn ateist ve sosyalist de, Alevi hareketinin ortaya kmasyla birlikte, Alevi olduun hatrlayp, Alevilii yeniden kefetti. Hatta bir sosyal hareket olarak Aleviliin esas kadrolarnn bunlar olduu sylenebilir.
308
TERSNDEN KEMALZM
gulanan politika, asimilasyondur165. 1826dan beri Vaka-i Hayriyeden beri Alevilere asimilasyon politikas uygulanmaktadr. Bu t arihte Yenieri Ocann kaldrlmas ile birlikte Bektai derghlar da yktrlmtr. Sultan Mahmud bundan sadece Hacbektataki dergh istisna klmtr. Hacbektataki dergh yktrlmam, kilerevinin karsna cami yaptrlmtr. Bu camiye de bir Nakibe ndi eyhi gnderilmitir. Dergh cemaati artk Nakibendi terbiyesiyle yetitirilecektir. Asimilasyon balamtr. Alevilerin Mslmanla asimile edilmeleri, aynen Krtlerin Trkle asimile edilmeleri gibi bir sretir. Alevi kylerine cami yaplmas 20. yzyln banda Jn Trklerle birlikte iyice gelimitir. Cumhuriyetle birlikte ise sistematik bir politika olmutur 166. Her
Hasl Aleviler iin, Beikinin dedii anlamda ve nedenlerle asimilasyon diye bir tehlike yoktur. Eer Alevilik zerinde bir bask olmasayd, Trkiye gerekten laik olsayd, ite o zaman bir asimilasyon tehlikesinden sz edilebilirdi. nk, slamiyet, bir uygarlk ve bezirgan dini olarak, kapitalist toplumda, modern toplumun dinden beklediklerini yapmaya en uygun dindir. O zaman modern ehir hayat iinde, Alevilerin, Snni slamn da yine kendisini bu ilevlere uydurmu biimi tarafndan, veya ateistler tarafndan, hzl bir asimilasyonu mmkn olabilirdi. Ama bu gn baktmzda, durum; Alevilerin ateistleri asimile etmesi biimindedir. Alevi geleneklerinin Trkiye sosyalist hareketinin nemli bir blmn fiilen asimile ettiinden bile sz edilebilir bugn. 165 Yani burjuva dnmler ile birlikte. Bu zikrettii olgudan karlabilecek sonucu karmyor Beiki. 166 Burada modernleme ve Alevilik ilikisi sz konusudur. Burada politikann zel alana mdahale etmesi ve onu politikletirmesi sz konusudur. Aslnda aklanmas gereken, Cumhuriyet ve Merutiyetin Alevilii byle bask altna almamas gerekirken niye aldn aklamaktr. Bunun srr, Hristiyan halklarn ve burjuvazinin tasfiyesinde, tefeci bezirganln glenmesinde, ve kendi yaratt canavar kontrol altna almak isteyen modernlemeci ve kendi egemenliinin srdrmek isteyen devlet snflarnn bu nedenle resmi bir slam' tevik etmelerindedir. Yoksa kii olarak, znel olarak, Atatrk bir Allahsz olarak, Alevilie daha yakndr. Keza, Melamilik, Bektailik ve ttihat Terakki arasndaki balantlar da ideolojik olarak yaknlklar sunmaktadr. Hasl Aleviliin bask altnda olmasyla, devletin Snni slam'n zgl bir yorumunu , Alevi kylerine cami yapmn tevik etmesi arasnda isel ve zorunlu bir ba yoktur. Zaten Suriye rnei byle bir zorunlu ba olmadn gsterir. Suriyenin Kemalizm'i Alevilere dayanmaktadr. Ama orada bile, Alevi Esat, tpk Allah'a inanmayan Kemalin Mslman grnmesi gibi Mslman grnmeden yapamaz. Devlet snflar da bolukta hareket etmezler, egemenliklerini korumak iin g ilikilerini gzetirler. Ermeni ve Rum katli-
309
Alevi yerleim birimine cami yaptrmak, camiye bir imam tayin e ttirmek, Alevileri Mslmanlatrmann etkin bir yoludur. Dr. Cemit Benderin, On iki mam ve Alevilik (Berfin, 5. Bask, 2003) kitab nda Resmi deoloji ve Alevilik bal altnda yer alan bir blm var. (s. 141-145) Bu blmde Dr. Cemid Bender 1992 ylnda Ankarada Diyanet leri Bakanlnda yapt bir grmeyi anlatyor. Grme konusu Alevilik. Dnemin Diyanet leri Bakan Said Yazcolundan randevu alnyor, fakat son anda Said Yazcolu tartmaya girmeme gibi bir ilkesi olduunu belirterek, grmeyi kendi adna Din leri Yksek Kurulu Bakan Vekili rfan Ycelin yapmasn istiyor. rfan Ycel de Alevilerin Mslman olduunu, camileri olduunu, namaz kldklarn, oru tuttuklarn sylyor. Alevilerin Mslman olduunu, Alevilerin kylerinde de cami old uunu sk sk dile getiriyor. Dr. Bender Alevi kylerine zorla cami yapldn, rnein Dersimde Vali Kenan Gvenin vatandalardan toplanan paralarla cami yaptrdn bu konudaki dncele rini soruyor. Din leri Yksek Kurulu Bakan Vekili yine Alevilerin M slman olduunu, her Mslman kynde cami olmasnn istenen bir ey, gzel bir ey olduunu sylyor. Osmanl, Alevileri Mslman bir grup olarak grmyor, Aleviyi Kzlba, Alevi olarak, Kzlba olarak gryor ama yok edilmesi gereken, Mslmanlar iinde yaamamas gereken bir grup olarak gryor. Bunun iin vahete varan uygulamalar da yapyor. Bu va hetten korunmak iin de Alevilerin dalarn yksekliklerinde, an ayollarn ok uzanda kendilerine yer aradklar, yerleim birimleri oluturduklar biliniyor. Buysa toplumun Alevi/Kzlba olarak ka lmasn inanlarn, geleneklerini yaamasn, i zerkliini korumasn salyor. Cumhuriyetle birlikte dncede ve duyguda tek tip i nsan yaratma politikas dorultusunda Krtler Trkle asimile edili rken, Alevilerin de Mslmanla asimile edilmesine gayret ediliyor.
amlar, srgnleri ile, burjuva ilikiler tasfiye edilip pre kapitalist egemen snflar glenince, onlar kontrol altna alabilmek; onlarn halkn memnuniyetsizliini kendi yedeklerine aln dengeleyebilmek iin, bir resmi snnilii, znel olarak buna hi bir yaknlk duymasa da destekler devlet snflar. Kendi egemenliini srdrmek iin, Alevileri Snnilere yem eder. Sonra da yem ettiklerine kar onun koruyucusu olarak kar. Bylece Alevileri kendi yedeine alr. Bonapartizmin ezeli numarasdr bu.
310
TERSNDEN KEMALZM
Aleviler inanlarn, geleneklerini, i zerkliklerini bu ekilde yava yava yitirmeye balyor. Mslmanm ama Aleviyim, Aleviyim ama Mslmanm, Mslman Aleviyim, Alevi Mslmanm ibareleri bu ekilde ortaya kyor. Osmanlnn Aleviye kar tut umunun daha drste olduunu dnyorum167. nk Osmanl Aleviyi Alevi olarak gryor, ama fiziki olarak onu yok etmeye alyor. Aleviler de yok olmamak iin kendilerince nlem alyorlar. Cumhuriyet ise Aleviyi Mslman olarak gryor, fiili olarak M slmanlatrmaya, Alevilii yok etmeye alyor. Alevi kurumlarn, Alevi inanlarn, geleneklerini bozuyor, etkisiz klyor. Asimilasyon phesiz sadece Krtlere, Alevilere uygulanan bir politika deildir. Asuriler, Ezidiler, erkesler, Lazlar vs. de bu pol itikann etki alan iindedir. Bir zamanlar Krtler en iyi Trk biziz, esas Trk biziz, has Trk biziz derlerdi. 1960larda byle bir slogan vard. Bunun gibi zaman zaman en iyi Mslman biziz, esas M slmanlar Alevilerdir diyen Alevilere de rastlanmaktadr. Bu asimilasyonun younluu ve yaygnlyla ilgili bir gstergedir. 1994den nceki, yani Nelson Mandelann cumhurbakanlna seilmesinden nceki Gney Afrika ynetimini dnelim. Yerli halkn ve beyazlarn ayr ayr mahalleleri, ayr ayr okullar vard. Lokantalar, sinemalar, otelleri hep ayryd. Nfusun % 20 kadarn
167
Osmanlnn Aleviyle ilikisi sadece dmanca deildir. Osmanlnn kendisi bir uygarlama srece dolaysyla Aleviyle dmanlama sreci geirir. Burada drstlk deil, uygarlk komn elikisidir nemli olan. Cumhuriyete gelince sorun drstlk sorunu deil, bu fark aklamak gerekiyor. nk, normal olarak, glenen rticaya kar, Kemalizmin, (ki kendisinin dinle, slam'la pek ilgisi yoktur, hatta ittihat terakki, Bektailik, Melamilik kanalndan bir ok yaknlklar vardr), Alevilikle bir ittifak yapmas beklenirken, bunu yapmaz, aklanmas gereken budur. Bunun aklamasna nedense girmiyor. Soruyu byle de sormuyor. Bunun nedeni Hristiyan katliamlardr. Bana toplad cinleri datamayan durumundadr Kemalist Brokrasi, Mslman tefeci bezirganln ykselii karsnda. Aktan kar direnecek gc yoktur. Onu vesayet altna almak ve egemenliini yle srdrmek zorundadr, bunun sonucu olarak Trkiyede Alevilik bask altnda olur. Yoksa kendisinin Alevilii zel olarak bask altna almasnda bir kar yoktur. Aleviliin ezilen muhalefeti olmasyla falan isel bir balant yoktur. yle olsayd, Alevilii korumas, imtiyazl yapmas gerekirdi. Tek tek Kemalistler Alevilere ok sempatiyle bakarlar. Aslnda Beikinin tavr tam da bu Kemalistlerin Alevi deerlendirmelerinin bir ifadesidir.
311
oluturan beyazlar, yerli halk kendi ilerine almak istemiyorlard168. Yerliler Bantustan169 denilen dikenli tellerle evrili ok geni alanlarda, ok byk bir maduriyet iinde yayorlard. Kanalizasyon, elektrik, su, konut gibi temel hizmetler ok yetersizdi. Ama toplum kendi geleneklerini, kendi inanlarn yayordu170, Gney Afrika toplumu171 i zerklie sahipti, ite bu i zerklik giderek iktidar ya168
Asmilasyona kar olmak adna, neredeyse Apartheid'in vgsne varyor. ine almak istemiyor mu?, Ayr ayrm? Bu kavramlar onu insaniletirir. Sorun ayrlk, iine almamak deildi. Birinin btn haklar varken dierinin yoktu. Ayr yaam bunu rten bir ideolojik kavramdr. Ayr denen bir hapishanede tutmakt. Etnilere dayanan bir milliyetiliin varaca yer bu oluyor anlalan. En ac meyve burada: Apartheita neredeyse bir vg. 169 Bantustanlarn zerklii efsanesi, geleneklerin srd efsanesi bir yana, Gney Afrikada Siyahlarn mcadelesinin baarsnda esas merkez Bantustanlar deil, Townshiplerdir. Yani o kukla devletler deil; modern proletaryann yaad, byk ehirlerin kenarnda siyah iilerin blgeleridir. Oralarda ise Beikinin szn ettii ve Bantustanlarda var olduunu syledii zerkliin ve gelenein zerresi bulunmuyordu. Buna karlk Bantustanlar, Siyahlarn mcadelesinde genellikle blc ve gerici bir ilev grdler. Hem de tam da Beikinin yaklamna benzer yaklamlarla. Yani Beikinin dedii olgularla da uyumamaktadr. 170 Hangi inanc yayormu? Dine inan derseniz yle. Kald ki ou da Hristiyanlamt. Hangi gelenekmi bu? Kendi mahkemeleri mi vard. Av alanlar m vard? Gelenekler kendi bana bir hedef midir? Onlar insanlara mutluluk verirse bir anlamlar olur. Ama Beikide artk gelenei korumak kendi bana bir hedef ve ideal haline geliyor. (Kald ki o da gelenek deil.) A da kalsan, suyun da olmasa da Bantustan denen hapishanede yayorsun ve geleneklerini koruyorsun ya gerisi nemli deil. Temiz bir su ime, insan gibi beslenme geleneklere dahil olmuyor her halde. Sonra nasl bir i zerklikmi bu? Hibir eye karar verme yetkisi olmayan, mahkumlarn, akam saymn kimin vereceini semeleri zerklii gibi bir zerklik. Ama nemli deil. Gelenekleri koruyoruz ya. 171 Gney Afrika Toplumu mu? Apartheit rejimi, Siyahlar, Beyazlar, deil. Yine yumuatc bir ifade. Krtleri ve Alevileri u Kemalist iktidar da byle Bantustanlara kapasa iyi olacak. Onlar bylece asimile olmaktan kurtulacaklar. zerk olarak geleneklerini yaayacaklar ve bu zerklikten kendi iktidarlarn yaratacaklar. Halbuki bu Kemalizm Gney Afrikann apartheit rejiminden bile daha ktdr. O hi olmazsa Kurtulu iin Siyahlara olanak salamt onlar Bantustana tkarak. Kemalizm bu olana bile vermiyor. aka bir yana Beikinin dedii aa yukar bu anlama geliyor. Sorunu basknn ortadan kaldrlmas ve demokrasi deil, asimilasyona engel olmak koyunca, bunun kendisi bal bana bir hedef haline gelince, Beiki rklkta bile iyi bir eyler bulabilir hale geliyor. Engizisyon yargl; Apartheit vgs. Yaarsak daha neler greceiz bakalm.
312
TERSNDEN KEMALZM
ratt. 1994de yaplan ilk demokratik seimlerde Afrika Ulusal Kongresi iktidara geldi. Nelson Mandela cumhurbakanlna sei ldi172. Nelson Mandelay uzun yllar cezaevinde tutan, Afrika Ulusal Kongresini terr rgt ilan eden beyaz ynetimin Cumhurbakan, De Klerk ise Nelson Mandelann yardmcs oldu. 1990larn ortal arnda Dnyann en rk devleti denen Gney Afrikada byle bir sre yaand173.
172
Burada, Beikinin calana kar tavrna da deinmek gerekir. Eer uluslar aras bask olmasayd, Gney Afrika ekonomisinin Siyahlara ball olmasayd, Mandela veya o zerkliklerle bir yere ulalaca yoktu. Krt hareketinin ise maalesef byle bir destei yok. Bu gn calan, tpk Mandelann yaptn yapmaya alyor ok daha kt koullarda. Baarszln nedeni, geleneklerin korunaca Bantustanlarda yaamamak deil. Gcn yetmemesi. Siyahlar Gney Afrikann yzde doksanyd. Krtler ve Aleviler ise, Trkiyede aznlk. Trkiyenin dnya dengelerindeki yeri, ran ve Arap lkelerinin dnya dengelerindeki yeri, Gney Afrika rejimine yapld gibi bir bask yaplmasna olanak vermez. Btn bunlar ele alacak tartacak ve bu gszlkten nasl klacan tartacak yerde, niye Bantustanda yaayp, gelenekleri koruyup oradan zerk hareket yaratp oradan da zgrl kazanamyoruz diye hayflanmak. Beikinin yapt tam tamna bu. Bunu yapmaya alan calana kar Beiki tavr alyor. Mandela, beyaz ynetim kendisiyle grmeye oturduunda, en yakn arkadalarna bile uzunca bir sre sylemiyor. Yani rgtnn bilgisi olmadan Beyaz ynetim ile birlikte grmeleri rgtten gizleyip grmeye girdii iin, biimsel olarak, rgtten atlmas veya ihanetten cezalandrlmas gerekirdi. Trk solu hakl olarak Krtlere kar ifte standart izlemekle sulanmtr. Peki etnik milliyetilik, calana kar, PKKya kar ifte standart uygulamyor mu? calan ihanetle sulayanlar, btn dnyadaki kurtulu savalarn benzer iler yaptklar iin, rnein Mandelay da mahkum etmelidirler. Keza Saddamla pen Talabanileri de unutmamaldrlar. Gerek g ilikileri ve bunlar deitirmek iin politik program ve stratejiler zerine yazp tartacak yerde, bunlardan hi sz etmeden, bu konulara hi girmeden, nk bu konular bilim adam kimliini srdrmeyi salamaz, zerk blge dedii Bantustanlarn, gelenekleri srdrmenin kurtuluu getirdiinden sz etmek, her anlamda akl almaz bir gericilii savunmaktr. Eer bu eletirilerimiz etkili olmaz ve Beiki btn grlerini gzden geirmez ise, Beikinin varaca yer, herkeste korkun hayal krklklarna yol aacaktr. O zaman onun dndn kimse sylemesin. Hayr o bugnk izgisini srdrrse oraya varacaktr. Bu izgiden dnmesi, Marksizme ve hi olmazsa politik ve programatik olarak devrimci demokrasiye varmas; etniye, dile, tarihe, dine dayanan ulusuluktan kurtulmas; ters yz olmu Kemalizm'ini amas gerekmektedir. 173 Asimilasyona kar olmak, zerklik adna iyice gericilie, Apartheite bir vg noktasna sryor Beiki.
313
Ali Yldrmn Alevi retisi (talik, 2000) kitabnda ok ilgi ekici bir blm var. Bu blm Ya siz Snniletirin, ya biz iiletir elim baln tayor. (s. 176 -183) ranl dini liderlerden eriat Medari, dnemin Diyanet leri Bakan Sleyman Atele yapt resmi bir grmede Trkiyedeki Alevilerden ikayet ediyor, Alev ilerin ateistletiklerini sylyor. Ya siz ilgilenin Snniletirin, ya da bize brakn iiletirelim diyor. Bu szn babakanl dneminde Tansu iller iin hazrlanm Alevilik Raporunun ilk sayfasnda yer ald belirtiliyor. Trkiyede Alevilik, Aleviler ve Alevilerde Siyasal Yap, Siyasal Kltr baln tayan 107 sayfalk raporun 24 Aralk 1995 seimleri ncesinde Tansu illere sunulduu belirtil iyor. Raporun bir blmnn de, Diyanet leri Bakanl Ba Mfettii, Abdlkadir Sezginin hazrlad not ediliyor. ranllara ver ilen cevap aktr. Biz Alevileri Snniletiriyoruz buradaki Snniletirme Mslmanlatrma anlamna geliyor. Her Alevi kyne c ami yaplmas, cemevi yaplmsa bile muhakkak bir de cami yap lmas, camiye bir de imam, mezzin tayn edilmesi asimilasyonu yaygn bir yolu oluyor. Cemevlerinde resmi ideolojiyi glendirici konumalar yaplmas, bu ynde programlar oluturulmas yine k ararl bir ekilde yaama geiriliyor. ranla yaplan byle bir pazarlk Alevi kitlelerde nasl bir dnce, nasl bir duygu yaratyor acaba. Ya siz Snniletirin, ya biz iiletirelim ne anlama geliyor. Snn iliin ve iiliin Mslmanln iki yorumu olduunu dnrsek, asimile edilmek istenen kitlenin Mslman bir kitle olmad ak deil mi? Irakta Saddam Hseyin rejimi ktkten sonra ii Araplar ok byk bir hareketlilik iine girdi. Nisan, Mays aylarnda (2003) mam Hseyinin ehit edilmesinin yldnmnde on binlerce ii Kerbelada toplanmaya balad. iilerin ou buraya yryerek gi tmeye alyordu. Yzlerce ii demir zincirlerle srtn, ban dvyordu. Srtndan bandan kan karyordu. Binlerce ii srne srne mam Hseyinin Kerbeladaki trbesine, drdnc halife Alinin Necefdeki trbesine varmaya alyordu. Btn iilerin Hseyin ileleri ekmedii sylenebilir. Ama bu srete olan, bu ileleri eken on binlerce iinin olduu da gerektir. iiler, Hseyin ileleri ekerken, insan ister istemez Alevileri hatrlyor. Aleviler phesiz
314
TERSNDEN KEMALZM
Kerbelaya, Necefe filan gitmiyor. Alevilerde byle bir hac anlay, gelenei yok. Yukarda belirtildii ekilde Hseyin ileleri de ekilmiyor. Tm bunlara ramen baz Alevilerin kendilerini on iki imama bal hissetmeleri, bunu sk sk vurgulamalar, her Alevi evinde drdnc halife Alinin resimlerinin asl bulunmas irdele nmesi gereken bir durumdur. Halife Aliye, Hseyine, on iki imama ballk tamamen iilikle ilgili bir olaydr. Aleviliin bu adan i ilikle hibir ilgisi olmamasna ramen, Aleviler neden bunu aka ifade edemiyor. Aleviler elbette tarihte yaanm bir zulmle ilgil enebilir, byle bir ilgi Alevi inancyla, Alevi yaam biimiyle de uyuur. Hatta bir gereklilik olarak da ortaya kar. Ama sanki Alevi c emaatinin bir yesiymi gibi, Halife Aliye, Hseyine, on iki imama balanmak artcdr. On iki imam ileleri eken Aleviler acaba tarih boyunca srf Alevi olduklar iin kendilerine gsterilen iddeti biliyorlar m? Ali Yldrmn Osmanl Engizisyonu (teki, 1998) kitab bu iddetin, ikencenin, katliamn boyutlarn irdeleyen deerli bir almadr. 2 Temmuz 1993te, Sivasta Alevilere kar ok ar bir katliam gerekletirildi. Mart 1995de de stanbulda Gazi Mahallesinde ve mraniyede bir krm gerekletirilmiti. Daha nce de orumda (Temmuz 1980), Marata (Aralk 1978) yine Alevilere dnk z ulmler, katliamlar oldu. Bu katliamlarn Alevilerin yreklerinde ar yaralar at da bir gerektir. Acaba Alevilerin yreklerini yaralayan bu olaylara ranl iiler, Irakl iiler ne kadar zldler? Veya ranl iiler, Irakl iiler bu katliamlar kendilerine dert ettiler mi? Aleviler tamamen Araplkla, iilikle ilgili bir olay olduu halde, Hseyin ileleri ekerek 1400 yllk bir davay gnmzde de srdrmeye alyorlar. Acaba Alevilerin Sivasta, Marata, orumda uradklar zulmler iileri dertlendirmi midir? iilerin Kerbeladaki ile ekmelerini izlerken, insan ister istemez u konuyu da dnyor. Kerbela trenlerinde Alevi semahlarn a ndran hibir blm, hibir gsteri yok. Aleviler bunlar karlatr arak, Alevilik, iilik konusunda Aleviliin iilik olmad konusund a neden berrak bir dnce oluturamyor. uras ok aktr drdnc halife Ali hibir zaman Alevi olmamtr. O, slam Snnetine sk
315
skya baldr, kendinden nceki halife Osman, halife mer, halife Ebubekir gibi... Burada, acaba bilmediimiz bir sr m vardr?174 rnein Hasan Sabbah Alamutta yapt eitli konumalarda bu srr aklyor. (Wladimir Bartol, Fedailerin Kalesi Alamut, eviren Atilla Dirim, Yurt Kitap-Yayn, s. 166-173; s. 441 vd., s. 452-454) Burada bu srr ama gereini duymuyorum. Ama Hasan Sabbahn kavraynn ok dikkate deer olduunu dnyorum. Kanmca Tapnak valyelerinin de byle srlar vard. Acaba Alev ilerin de benzer srlar var m? Bu sr ne olabilir? uras ok aktr ki Alevilerin Alisiyle tarihsel kiilik olan Ali, yani drdnc halife olan Ali ok farkl kiilerdir. Alevilerin Alisi halktan herhangi bir kiidir, Alevilerin Alisi Doa -Tanr-nsan btnlnde yer alr. nsan Ali doann-Tanrnn kendisidir. Drdnc halife Ali ise yeryzn, gkyzn, btn canl ve cansz varlklar yaratm Allahn bir temsilcisi olarak kavranlmaktadr. slamiyeti yaymak iin evre halklara ok ar iddet gerekletirmitir. Alevilerde byle bir tanr anlay yoktur. Doa-Tanr-nsan bir btn oluturmaktadr. Doay gren insan, tanry da grr, tanr her insanda ayr ayr tecelli eder. Mslmanlardaki yani Snnilerdeki ve iilerdeki tanr anlayyla, Alevilerdeki Tanr anlaynn ok farkl olduun belirtmeye alyorum. 19 yzylda yaam Hilmi Dedenin Ayine tuttum yzme Ali grnd gzme Nazar eyledim zme Ali grnd gzme iirinde sz edilen rnek insan Alidir. Tanr Alinin kiiliinde gzlere insan niteliinde grnr. (Bu iir iin bak. smet Zeki Ey-
174
Anlatt btn olgular, Aleviliin komnn styaps olduunu; iilik ve Snniliin farkl uygarlklarn slam olduunu gsterir. Olgulardan gereken sonucu karamyor. nk tarihin ve toplumun bir sre olarak ele aln yok. Ali konusu da ayn, O slam iinde Mekke erafna kar pleplerin eilimlerini ifade ettii iin btn slam Aleminde, sadece Aleviler deil, btn Batni ve Rafzi tarikatlar, yani btn halk muhalefeti ve komn kendini Aliye balar. Burada Beikinin sandnn aksine bir yanlg yok, belli bir gelenee eilime bilinsiz de olsa bir sahiplenme vardr.
316
TERSNDEN KEMALZM
bolu, Trk iirinde Tanrya Kafa Tutanlar, Okat Yaynlar, sta nbul 1968, s. 119)
ALEVLKTE ELETR ZGRL Alevilik ile Mslmanlk arasnda ok derin bir fark vardr. Bu doann, toplumun ve insann kavranmas srecinde ortaya kan bir farktr. Mslmanlkta Kuran her eye egemendir. Doa, toplum, t arih insan hakknda en doru bilgilerin Kuranda yazld kabul ed ilir. Kuran eletirilemez. Kurandaki bilgilerin doruluundan ku ku duyulamaz. Bu bilgiler tartlamaz. Halbuki Alevilikte snrsz bir tartma zgrl vardr. Alevilikte doa, tarih, insan, Ali (drd nc halife Ali deil) her ey tartlr. slam teolojisinde varolu tanrnn yoktan var etmesidir. Yaratan -yaratlan ikilemi Mslman teolojisinin en nemli unsurudur. Alevilikte ise yaratanla yaratlann birl ii vardr. Alevi inancnda varolu Tanrnn kendi znden fkrmasdr. Alevi Tanry kendi iinde bilir. Alevi inancnda yer, gk, d eniz, her ey Tanr ile doludur. Alevilikte Doa-Tanr-nsan birdir, btndr. nsan Ali doann ta kendisidir. Hallac - Mansurun (9-10. yy.), Yunus Emrenin (13. yy.), Nesiminin (14 -15. yy.), Srurinin (16. yy.), Hilmi Dedenin (19. yy.), Edip Harabinin (19. yy.) iirl erinde bu nitelii grmek mmkndr. Kaygusuz Abdaln, Hakk ister isen demde iste Irakta, Mekkede, Hacda deildir deyii yine ayn anlama gelmektedir. Tanrnn bir paras olmas nedeniyle insan kendi geleceini kendi belirler. Fiillerinden sorumlu, her biri Tanrnn bir paras olan insan phesiz zgrlk bir dzeni seecektir175. slami teolojide ise insann kaderi Allah tarafndan
175
Beikinin bu satrlar Aleviliin tipik pozitivist ele alnnn rnei. Onlar bu gnk burjuva toplumunun kavramlaryla ve hedefleriyle deerlendiriyor. Halbuki Aleviliin kendisi iin, yani snfsz toplumun styaps iin, bir dzeni semek deildir sorun, var olan devam ettirmektir. zgrlk veya zgrlk dzen deildir.
317
belirlenir. slam inancnda insan Tanr anlay iinde kaybolur, yok olur. nsan Tanrnn varlnda eridii iin artk insandan eser ka lmaz. Alevi inancndaysa insan Tanry kendi iinde yourur, Ta nrya yeni bir ruh ve ekil verir. Alevi ozanlar her zaman yeri, g, insan, her eyi yaratan Tanr anlayna kar direnmiler senin ka rnda ben de varm, senden ayr ben de varm... demek istemilerdir. Alevilikte dogmatizm yoktur176. slamdaysa youn bir dogmatizm vardr. Kaygusuz Abdaln u athiye/yergisine bakalm. Kldan kpr yaptrmsn Gelsin kullar gesin deyu Hele biz yle duralm Yiit isen ge a Tanr Kaygusuz Abdaln 14. yy. sonu 15. yy. banda yaad bilinir. Bu iirde din ve Tanr eletirisi vardr. Tanrnn var olduu varsaylan gcn gstermesi istenmektedir. Byle bir eletiri ancak Alevi airlere has bir eletiridir177. Mslman bir kiinin byle bir Tanr eletirisinde bulunmas olas deildir. Bu iir 1950lerdeki lise ed ebiyat kitaplarnda iirin ruhuna aykr bir yorumla deerlendirilmektedir. rnein air,Tanrya ulamak iin insanlarn nefislerini ye nAlevi teolojisinin kavramlaryla da Aleviliin ne olduu anlalamaz. Beiki, komnn slama (yani uygarla) kar kendini savunabilmek iin niye byle bir tanr kavrayn gelitirmek zorunda olduunu aklayacak yerde bir Alevi propagandisti gibi yazyor. Bir sosyolog deil bir teologun satrlar Beikinin satrlar. Bir pozitivist teolog. 176 Bu da Aleviliin bir idealizasyonu. Nasl olmaz? Gelenee dokunmamak, onun kutsalldr btn Komn styaplarnn z. Bugnn Alevilii, Alevilii modern toplumun dininin bir bileeni, bir inan olarak gren Alevilerin, Alevilik hakknda syledikleriyle mi deerlendirilecektir? 177 Tipik Turan Dursun yaklam. Turan Dursun da slamn ne olduunu anlamayp, tabiri caiz ise onun hakiki deil zahiri anlam zerinden onu rtmeye kalkmtr. Allahn Allah, Cennetin Cennet olmadn hibir zaman anlamamtr ve Allahn veya Cennetin yokluunu kantlamaya kalkmtr. Halbuki, Allah doa ve toplum yasalar; Cenneti ilkel snfsz toplum olarak anlaldnda onlarn var olduunu anlarsnz. Beikinin yaklam aslnda tipik Kemalist yaklam olmaya devam ediyor. Tek tek her Kemalist Alevilere zel sempati besler. Ama Kemalizm onlar ezmek zorundadr. Beikinin sempatisi, Kemalizmin Alevileri bask altna almasyla elimez. Reason de Etat
318
TERSNDEN KEMALZM
meleri gerektiini belirtiyor. Tanrya ulamak iin nefsini yenme zahmetine katlanmayan insanlar yeriyor. nsanlarn Tanrya ulamak iin kldan ince kltan keskin srat kprsnden gemeleri gerektii anlatlyor... (Auh Srr Levent, Trk Edebiyat, Lise II, nklap Kitabevi, 1951, s. 63-64; Nihat Sami Banarl, Metinlerle Trk Edebiyat, Lise II, Remzi Kitabevi, 1951, s. 54 -55; Abdurrahman Nisari, Metinle Trk Edebiyat, Lise II, nklap, 1955, s. 55 -56; Cevdet Kudret, Trk Edebiyatndan Seme Paralar, nklap ve Aka, 1973, s. 72-73) Byle ters, iirin ruhuna hi uygun olmayan bu yorumlara ramen bu iir, bu atiye/yergi 1950lerde liselerde okutulan Trk Dili ve Edebiyat kitaplarna konabilmi. Gnmzdeki kitaplarda da bu iire, atiye/yergiye yer veriliyor mu acaba. 16. yy.da yaad sylenen Azmi Babann Yeri g ins- cin-i yarattn Sen ey mimar ba eyvanc msn? Ay, gn arhi, burcu varettin Ey mekan sahibi rahanc msn? eklinde balayan iiri de atiye/yergi kabul etmek mmkndr. (Bu iir iin bak. smet Zeki Eybolu, a.g.e., s. 78 -84) Yunus Emreye veya Mridi Molla Kasma atfedilen bir iir de, atiye/yergi kabul etmek mmkndr. Bu iir yledir. Srat kldan incedir kltan keskincedir Varp ann stne evler yapasm gelr Altnda gayya vardr ii nr ile prdr Varup ol glgesinde biraz yatasum gelr. (Nihat Sami Banarl, a.g.e., s. 55) Yunus Emrenin de, Ya ilahi ger sual etsen bana diye balayan kl gibi kpr gerersin ge deyi diye devam eden bir iiri vardr. Bu iirde de rnein Tanrnn terazi tutmas, ktlkleri tartya vurmas, eletirilmektedir. Terazi tutmak tacirlerin, bakkallarn iidir, denilmektedir. Terazi korsun hevesat dartmaa
319
Kastedersin beni oda atmaa Terazi ana gerek bakkal ola Ya bazergan, tacir- aktar ola (smet Zeki Eybolu, a.g.e., s. 42 43) Doann, tarihin, toplumun, insann kavranndaki bu ok farkl baklar, birbirlerine ok zt olan anlay lar elbette AlevilikMslmanlk farknn temelinde duran bir konudur. Btn bunlara ramen unu da belirtmekte yarar vardr. Drdnc halife Aliye ballk, on iki imama ballk gibi konular Alevileri de dogmatik bir dnceye doru ekmektedir178. Aleviler bu konular kolay kolay tartamamaktadrlar. Buysa Aleviliin temelindeki dnce ve ka vraya zttr. Bu ballklarla Alevilik kendi z deerlerinden yava yava kopmaktadr. Aleviler ocuklarna Ebubekir, mer, Osman gibi isimler verme zler. Bunu birinci halife Ebubekirin, ikinci halife merin, nc halife Osmann, drdnc halife Alinin haklarn yemelerine, Alinin haklarn vermek iin mcadele etmelerine balarlar. Bu s uretle Aleviler tarihsel bir davay 1400 yla yaklaan bir davay gnmzde de srdrrler. Halbuki slamiyetin kavranmas konusu nda, drdnc halife Ali ile nceki halife arasnda hi fark yoktur179. Nitekim halife Alinin ocuklarnn iinde isimleri Ebubekir,
178
Burada aslnda biraz nce syledii Alevilikte dogmatizm olmad nermesinin olgulara uymadn itiraf etmektedir. Ama bunun Alevilerdeki Aliye ballkla izah edep Alevilii bundan tenzih etmeye kalkmaktadr. Aliye bal olmayan bir Alevilik var mdr ve mmkn mdr? Beiki, Alevilii Snni slam'la ilgili her eyden kurtardka onun zne, o zgrlk ve demokratik ideale dneceini dnyor. Ama bir yaratc inancnn kendisi de yine slam ve uygarlklardan alnmtr. En iyisi onlardan da kurtulmaktr. Otantik biimde, btnyle btn varlklarn birer ruhunun olduu amanizme niye dnmeyelim ki? O daha da zgrlk klmaz m Alevilii. 179 Yani slamiyetin iinde snf mcadeleleri olmamtr demektir bu. Yine ayn eyler. Bir inancn i tutarlln salamaya alma. Ama bunu Beiki gibi bir pozitivist yapnca bu i tutarlln kayb olur. Tutarsz olan Aleviler deil, Beikidir. Ne yapp edip Alevileri slam ile ilgili her sembolden kurtarmal ki Aleviliin ayr bir din olduunu hi itiraz edilemez bir biimde kabul ettirebilsin ve de ayn zamanda btnyle zgrlk bir Alevilie ulalabilsin. Bunun iin de Alevilik iinde nce bu reformu yapmaya alyor. Aslnda yapmaya alt, Jakobenlerin Fransz Devrimi gnlerine
320
TERSNDEN KEMALZM
mer, Osman olanlar da vardr. Halife Alinin kzlarndan nceki halife ile Ebubekirle, merle, Osmanla evlendirilenler de vardr. Bu konuda Faik Bulutun Alisiz Alevilik (Doruk 1997, daha sonra Berfin) kitab nemlidir. Faik Bulutun Yol dergisinde akir Ke eliyle yapt tartmalar da dikkate deer. (Yol, say:5/2000, s ay:9/2001, say:10/2001) Alevi inancna ii unsurlarnn nasl kart incelenmeye deer bir konudur. 15. yzyln sonlar, 16. yzyln balar randa ah smailin ynetime gelmesi, Safevi Hanedanlnn kurulmas, Osmanlda ah Kulu Ayaklanmas (1509 -1510) Yavuz Sultan Selimin padiahl ve aldran Sava (1514) ayrntl bir ekilde incelenmesi gereken bir sretir. Alevi inancna ii unsurlarn karmas kanmca bu dnemde gereklemitir. Bu dnemden nce Alevi ina ncnda acaba Drdnc halife Aliye ballk, On iki imama ballk var myd? Yukarda Hacbekta Derghndaki caminin 1826 ylnda yapldn belirtmitim. rnein bu tarihten nce Alevi kylerinde, Alevi yerleim birimlerinde cami olup olmad aratrlabilir. Alevilik, Osmanl toplumunda zellikle mparatorluun ykselme dneminde dlanan bir inant. Aleviler de hep dlanan bir grup olmutur. iilik de genel slam anlay iinde hep muhalefette kalmtr, muhal efette kalan, dlanan gruplarn birbiriyle iliki kurmas doaldr. Ama iiliin Alevi inanc ve anlay iinde, Alevi gelenekleri iinde k urumlat grlmektedir. Bu kurumlamann Alevi inancnn geleneklerini bozduu da grlmektedir180. te iiliin Alevi inanc
yaratt trden bir akl dini. Beiki, Alevilii orasndan burasndan yontarak, bir akl dini haline getirmeye alyor. Tabii btn bu yaptklar hep bir inan olarak Aleviliktir. Yani burjuva toplumunun dininin ihtiyac olan bir Aleviliktir. Eer o Alevilik vergi vermemeye, okula ve askere gitmemeye kalkarsa, bana Dersimde olduu gibi gaz bombalar yaacaktr. zgrlkln zgrlkl bu kadardr. 180 Beiki Alevilii bozulmaktan kurtarmay i edinmiken bari u slama da el atsa da onu da bozulmuluundan kurtarsa. slam da ok bozulmutur. Hemen Muhammet'in ld gn balar bozulma. Yoksul Ali Muhammeti gmerken, Mekke Eraf alel acele Bekiri halife seer rnein. Hele Drdnc Halifeden sonra, Emeviler ile birlikte, o
321
iindeki bu kurumlama srecinin incelenmesi gerekir. Bu srete, Velayetname, Menakpname gibi eserlerin tahrip edildii, bozuld uu, bu eserlere yeni blmler eklendii, bu eserlerden baz blmler karld ok byk bir olaslktr. Yine bu srete Alevi ocaklarna, yeni Silsilenameler dzenlendii ok byk bir olaslk dahili ndedir. Menakb-i Hac Bekta Veli, Hac Bekta Veliyi on iki imamlardan Musa el Kazma balamaktadr. Halbuki Musa el Kazm 798 tarihinde lmtr. Hac Bekta Veli ise 1207 tarihinde domutur. Hacm Sultan Velayetnamesinde ise Hac Bektan dorudan doruya Ahmet Yesevinin rencisi olduu yazlmaktadr. Halbuki Ahmet Yesevi 1166 ylnda lmtr. Hac Bekta ise yuk arda deindiimiz gibi 1207 de domutur. Velayetnamelerin veya menakpnamelerin 1481-1501 yllar arasnda derlenip toparland, yazya geirildii sylenmektedir. (Nejat Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg Alevi Kltr Merkezi Yaynlar , 1990, s. 73-74, 96-97) Bu noktada Alevilerdeki bu sr kavramnn deerlendirilmesinde de yarar vardr. Alevi srr nedir? Bu sr kimde saklanmaktadr. Her durumda u sylenebilir: iiliin temel kavramlarnn Alevilie alanmas, Alevilerde giderek ok byk bir kafa karklnn yar atlmasna neden olmutur. Bu kafa karkl sadece Anadolu Alev ilerinde grlen bir durum deildir. Mezopotamya Alevilerinde, ran Alevilerinde, Suriye Alevilerinde, Nusayrilerde, Kafkasya Alevilerinde de rastlanan bir durumdur181. Alevi inancna baz ii unsurlarn kartn sylyoruz. Ya siz Snniletirin, ya biz iiletirelim nerisiyle ilgili baz somut geliykmaya altnn kendisi haline gelir slam. Bu bozulmalardan kurtulmu slam da epey zgrlk dr. 181 Btn dnya Alevilerinin kafas kark. Bir sosyolog ile mi yoksa bir teolog ile mi, retinin safln korumaya alan bir teolog ya da peygamber ile mi kar karyayz? Alevilik u iiliin ve slamiyet'in etkisi olan eylerden bir kurtulsa hem ok zgrlk olacaktr, hem de onun ayr bir din olduunu kabul ettirmek ok daha kolay olacaktr. Bir sosyolog iin ise, bir politik mcadele yrten iin ise, bu tutarlln veya tutarszln bir anlam olmamas gerekir. O neyse o olarak ylece ele alnmaldr. Beiki, sen yle olmamalsn diyor.
322
TERSNDEN KEMALZM
melere de dikkat ekmekte yarar vardr. rnein orum merkezindeki Alevilerin iilere benzemeye baladklar, kendilerine ait bir cami yaptklar, camiye gittikleri gzleniyor. iilerin Hseyinin Kerbeladaki, drdnc halife Alinin Necefteki trbesine srnerek vardklarn belirtmitim. Trbelere, dergahlara srnerek girme gelenein baz yerlerde, baz Alevilerde de grld gzlenmektedir. Bunlar iilemenin bir gstergesi olarak deerlendirmek mmk ndr. Aleviler-Trkler ilikisi ile Aleviler-Krtler ilikisinin ayr ayr deerlendirilmesi gerekir kansndaym. Ahmet kn ve Hatice Yaarn Alevi Genler Konuuyor rportajna yine iaret etmek g ereini duyuyorum. Baz genler Krt olduklarn ama Alevi kimlikl erinin her zaman etnik kimliin nnde olduunu sylyorlar. te bu kavraya, bu dnceye, bu duyguya ve bu tutuma iaret etme ger eini duyuyorum. Bu anlayn, bu srecin geliiminin incelenmesinde yarar vardr. Krt sorunu sz konusu olduu zaman bu anlay egemen gler tarafndan ynlendiriliyor olabilir. Etnik kimliin n plana karlmamas, gerilerde tutulmasn egemen deerlerle uyuan bir dnce ve tutum olduu aktr. Mehmet Bayrakn Alevilik ve Krtler (zge, 1997) kitab bu konuda deerli bir inceleme, aratrma ve belgeler kitabdr. Ali lger, 1990larn banda yaynlad Yeni Divan, 1990larn sonunda yaynlad Pir dergilerinde Alevi/Kzlba Krtlerin sorununu dile getirmeye almtr. Haim Kutlu Alevi Kimliini Tartmak, Kitap 1, Alawiydiler, Hem de Kzlba (Belge, 1997) ve Temel zellikleriyle Kzlba Alavilik, Talibin El Kitab (Tarihsiz) isimli kitaplar Alevilik ve Krtler k onusunda dikkate deer incelemelerdir. TRKYE LAK BR DEVLET MDR? Yukarda, Trkiyenin Alevilere kar asimilasyon politikas u ygulad, Alevileri Mslmanlatrmak iin ok youn bir aba iinde olduunu belirtmitik. Laiklik ise devletin en nemli sylemleri nden biridir. Alevi inancn, geleneklerini yok etmek, Alevileri M slman yapmak laiklik ilkesiyle rten bir davran mdr? Hi de323
ildir. Laiklik her eyden nce devletin btn inanlara eit mesaf ede bakmasn salayan bir ilkedir. Cami karsnda cemevinin hibir varlnn tannmamas laiklikle badaan bir durum deildir182. ran devlet yetkilileri Aleviler iin ya siz Snniletirin, ya biz iiletirelim diyorlar. Bu laiklik ilkesiyle badaan bir sre midir? Burada dikkate deer bir rnek vermek gereini duyuyorum. Yol dergisi 4. saysnda (Mart-Nisan 2002) Hac Bekta Dergahnn krokisini yaynlad. (s. 96) Hac Bekta Derghnda cemevi yannda bir de cami var. Dergah ziyaret edenler veya her yl 16 Austosta Hac Bekta Veliyi anma trenine katlanlar, caminin her zaman ak olduunu grrler. Dergh, cemevi ise mze gibidir, resmi alma saatleri dnda kapaldr. Bunun tesinde mzelere giri cretli olduu gibi, dergh ve cemevi de cretlidir. Hac Bekta Derghna bu caminin 1826 ylnda yapldn yukarda belirtmitik. Bu, camiye ve cemevine bakn ok farkl bir rneidir. Trkiyenin laik bir devlet olmadn tek bana bu rnek bile gstermektedir. Trkiye laik bir devlettir diye konuanlar, Alevileri Mslman kabul edenlerdir. Yani resmi ideolojinin Aleviler karsndaki dncesini sorgusuz sualsiz kabul edenlerdir. Resmi grn baka bir abas da Alevilii Trklerin dini, Trkmenlerin dini olarak kabul ettirmeye almasdr. Ak bir ekilde bilindii gibi Krtler arasnda da Alevi olan nemli bir kitle vardr. Laiklik Trkiyede ok sk konuulan bir ilkedir. Fakat bu konu daha ok trban, ba rts gibi, mam Hatip okullar gibi konularda dile getirilen bir ilkedir. Bu konuda yaplan tartmalarn, konumalarn daha ok teorik dzeyde yapld da grlmektedir. Alevilik Mslmanlk-Devlet ilikisi ise somut bir konudur. Ama bu konuda bir deerlendirme yaplmamaktadr. Halbuki sosyal bilimler ancak somut sorunlarn irdelenmesi srecinde geliir. Trkiyede teorik k onularda ok geni tartmalar yaplabiliyor. Ama somut konulara girmekten kanlyor. Somut konulara girmek kanlmaz olduu
182
Bunun neresi laiklik? Cemevini tanma laiklik olmaz. Sadece Alevlii de tanm bir resmi laiklik olur. Laiklik, her ikisini de tanmamamdr. Tanma diye bir durumun olmamasdr. steyen istedii mabedi kurar. Devlet bunlara zerrece karmaz.
324
TERSNDEN KEMALZM
zaman da bu ancak resmi ideoloji erevesinde yaplabiliyor. Btn bunlar dn zgrl olay ile ok yakndan ilgilidir183. Aleviler her yl 16 Austosta Hac Bekta Veliyi anma trenl erinde devlet ve hkmet yetkilileriyle bir araya gelmektedirler. Bu gnlerde bu laiklik anlay sorgulanabilmelidir. Aleviler dev let ve hkmet yetkilileriyle tartabilmelidir184. Bu, Alevilerin kanamayacaklar bir grevdir185. Alevilerin kafa karklndan kurtulmalar gerekir186, Alevilerin Alevilik konusunda berrak dnce ve duygulara sahip olmalar gerekir. Alevi Mslmanm, Mslman Aleviyim gibi sylemlerle Aleviler hibir yere yryemez. Bu gibi sylemlerle Aleviler kendi ayaklarn kendileri zincirlemektedir187. Kafas kark olann sadece
183
Yine her cmlenin yanl olduu bir paragraf. Laikliin mam hatipler, trban balamnda gelmesi ve bu balamda tartlmasnn neresi teorik? Tamamen politik bir tartma olarak yrtlmektedir bu. Burada Beikinin kafasndaki bir kavram ifti kyor ortaya. Teorik, soyut oluyor. nk, trban tartmalar teorik dzeyde kalyor diyor sonra buna kar Mslmanlk, Alevlilik, devlet ilikisi konusunun somut olduunu sylyor. Teoriin zdd somut deil pratik olduuna gre, ilk kullanmdaki teorik soyut anlamna sahip. Yok eer teorik anlam geerliyse, somut pratik anlamnda kullanlmaktadr. Bu bizlere Beikinin kafasndaki teori ve pratik; soyut ve somut ilikisinin ipucunu vermektedir. Teorik ve soyut olumsuz; pratik ve somut olumlu bir anlama sahiptir. Olumsuzluk trban, imam hatip konularnn tartmasna aittir. O halde Alevliin devlet ve slamla ilikisi ise olumlu olduundan ona da somut dmektedir. Bu bir yan. Aslnda bunlarn hepsi politik tartmalardr ve politik olarak tartlmalar gerekir. Aksine politik sonularn, yani Beikinin deyiiyle somut veya pratik tartmalarn olduu yerlerde sosyal bilimler zgrce tartamaz. Bu konuya eletiride uzun uzun deinmitik. 184 Aksine gerek bir laiklik mcadelesini yrtenler din cemaatlerin veya temsilcilerinin devlet ile bir araya gelmesine, oraya devlet grevlilerinin gelmesine kar kmaldrlar. Bunu ayrca btn inanlar iin talep etmelidirler. 185 Aleviler bu grevden kasalar iyi olur. 186 Alevi teolog Beiki Alevilii yabanc maddelerden arndrma savanda gene. 187 Beikinin temel dncesi: Devlete Aleviliin ayr bir din olduunu kabul ettirmek iin nce Alevilerin kendilerinin ayr bir din olmalarn kabul etmesi gerekir. Bunun iin de kafa karklndan, slam ve iilikle ilgili gndermelerden kurtulmalar gerekir. O zaman, kendilerinin ayr bir din olduunu kolayca kantlayabilirler ve kimse de onlara ayr bir din deilsiniz diyemez.
325
Aleviler olmad; basnn, sivil toplum kurumlarnn da kafasnn kark olduu da sylenmelidir. rnein, Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya lken, Sosyoloji Szlnde Alevilii yle tarif etmektedir. Peygamberin damad Ali ve nesline stn deer verenleri gst eren isimdir ki, genel olarak iyi mezhebinden olanlar bunu beni mser. Fakat Sunni tarikatlarnda da manevi nezheplerin (inabe) bir ksm Ebubekire, bir ksm Aliye ulat iin onlara zel anlamda Aleviye, Bekriye tarikatlar denir. Yaygn olan birinci anlamdr. Anadoluda Kzlba, Tahtac, Sara, Srek vb. adlarla tannan eitli kapal cemaatleri Alevi dirler. Fakat bunlardan zmir yaknndaki Dede dorudan doruya Esterabada bal olduu halde, tekiler Hacv Bektada elebilere balydlar. (Sosyoloji Szlg, M.E.B. Yaynevi, Devlet kitaplar, 1969, s.14) Profesr Hilmi Ziya lken, Alevilii, peygamberin Ali nesline yani Mslmanla balayarak byk bir hata ilemektedir188. Alevilik ile iilii kartrmas yine byk bir hatadr. Halbuki profesrn bir de 1924 tarihinde Mihrap mecmuasnda yaynlad bir yazs vardr. (Say 13-14, 1924) Bu yaznn bal, Anadoluda Dini Ruhiyat ve Mahadeleridir. Yol dergisinin 8. saysnda (KasmAralk 2000, s. 43-53) yeniden yaymlanmtr. Anadolu Tarihinde Dini Ruhiyat Mehadeleri, Barak Baba ve Geyikli Baba (Latin harflerine eviren Ahmet Tatan) Profesr lken bu yazy kaleme alrken akaik-i Numaniye isimli bir eserden sz etmektedir. Bu eserde Padiah Orhann (14. yy.n ilk yars) yararlklarndan dolay Geyikli Babaya vakfetmi olduu emlak yannda Baba Mayhordur diye iki kp rak ve iki kp arap gnderdii de belirtilmektedir. ki kp rak ve iki kp arap olgusu, Geyikli Babann bunlar tketiyor olmas irdelenmesi gereken bir konudur189. 1924de bu tr olgular dile getiren Prof. Dr. Hilmi Ziya
188 189
Aleviler bitti imdi de dierlerini dzeltiyoruz. Btn bunlar Osmanlnn Alevilik ile ilikisinin de deitiini, henz Bizans feth etmedii zamanlarda onunla i birlii iinde olduunu gsteriyor. Tabii ayn zamanda Babalarn birer aman olduunu; Aleviliin amanizmdeki kklerini de. Ama Beiki bu sonular karacak yerde, tamamen baka bir sorun balamnda, lkenin ideolojik
326
TERSNDEN KEMALZM
lkenin 1969da bunlara hi deinmemesi Alevilii Mslmanla balamas dikkate deer bir konudur. 1924den, 1969a olgularn ele alnmasnda ve deerlendirilmesinde ilerleme mi var, gerileme mi?190 Alevilerdeki kafa karkln, yazarlarda ve yayn organlarnda da izlemek mmkndr. rnein bu yazarlar, bu yayn organlar Prof. Dr. rene Melikofu vazgeilmez bir Alevi uzman olarak d eerlendirmektedirler. Halbuki Prof. Melikof Alievilii Mslmanlk iinde deerlendiren, Mslmanlk dnda bamsz bir Alevi kat egorisinden hi sz etmeyen bir aratrmacdr. Prof. Melikofa gre aman gruplar Orta Asyadan Horasana, rana, Anadoluya gelmiler. Burada slamla kararak yeni bir din yaratmlardr. Yeni dinlerinden, eski kltlerini de srdrmlerdir. Prof. Melikof, yeni din oluturulurken, Maniheizm gibi bir takm inanlarn etkilerinin de olduunu sylemektedir. Ama Maniheizmi Orta Asya kkenli bir inan gibi sunmaktadr. Prof. Melikof Aleviliin Krtlerle, Yezidilikle, Zerdtlkle ban kurmamaya zen gstermektedir. Bu bakmdan resmi gre ok yakn bir profesrdr. Prof. Melikof bu grlerini Uyur dik Uyardlar, Alevilik-Bektailik Aratrmalar Cem Yaynevi, stanbul, 1993, isimli kitabnda aklamaktadr. Hukuk felsefesi ve hukuk sosyolojisi profesr Dr. Niyazi ktende Orta Asya ve Alevilik yazsnda (Cem dergisi, 1993) Prof. Melikofun grlerini benimsediini belirtmektedir. Prof. kten Laiklik, Din ve Alevilik Yazlar (Der Yaynlar, gelitirilmi 2. basm, 1995) isimli kitabnda Aleviliin slamn Anadolu yorumu olduunu sylemektedir. Prof. kten yle demektedir. ... yan b amda olan, halka yaylan, yzyllardr sre gelen Anadolu Alevili ini grememitim. Anadolu Alevilii sanki bana sadece bir folklor gibi gelmiti. Gzel trkler, anlaml iirler, arada srada isyan etmi
evrimi balamnda rnek olarak zikrediyor. Ama onu da bu biimde deil, sanki bir ilerleme ve gerileme meselesiymi gibi ele alyor. 190 Sorun ilerleme gerileme deil, lkenin ideolojik deiimidir. Bu ise Alevilik ile ilgili bir konu deil, aydnlarn evrimi ile ilgili bir konudur. Bir zamanlar Ekim Devriminin etkileriyle Sosyalizmle flrt eden bir gen lken vardr, sonralar Tarihsel Maddecilie Reddiyeler yazm bir lken vardr.
327
Kzlbalarn slamn zgrlk, liberal, sevgiye dayal yorumu iinde olduunun bilincine varamamtm (s.6) O zaman Prof. Melikofa ve Prof. ktene sormak gerekir. Yavuz Sultan Selimin (1512-1520) eyhlislam Mft Hamzann, Kanuni Sultan Sle ymann eyhlislam Ebusuud Efendinin fetfalar slamn veya zgrlk slamn neresinde durmaktadr. Osmanl engizisyonu en ok kimlere kar almtr. 1978de Marata, 1980de orumda, 1993de Sivasta , 1995de stanbulda Gazi Mahallesinde ve mraniyede gerekleen Kzlba/Alevi katliam slamn veya zg rlk slamn neresinde durmaktadr? ran ile Irak 1980lerde sekiz yl savamlardr. Bunlardan hangisi slam veya zgrlk slam daha iyi temsil etmektedir. Prof. kten, yukarda belirtmeye altmz ifadesinde yan b amzda olan Anadolu Aleviliini tanmadn, bunu sadece folklor gibi algladn, daha sonra ise Anadolu Aleviliinin slamn zgrlk yorumu olduunun, sevgiye dayal yorumu olduunun b ilincine vardn, tandn sylyor. Bu nasl tanmadr? slamda veya zgrlk slamda saz-sz var m? Semah yryne benzer bir ibadet biimi var m? arap imek, rak imek var m? Kadn e rkek eitlii var m? Ama buna benzer ibadet biimleri Yezidilik de var. Prof. kten Yezidileri fark edebiliyor mu, tanyabiliyor mu?191 Prof. Mmtaz Turhan, Mecburi Kltr Deimeleri konusunu incelerken, ..mesela spanyollar Meksikada yerlileri kiliseye gi tmeye, Hristiyan merasimine itirake mecbur ederken, ayn zamanda putperest dinlerini de terk etmeye zorluyorlard. demektedir. (M mtaz Turhan, Kltr Deimeleri, Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir Tetkik, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1951, s. 102) Prof. Mmtaz Turhan, Meksika yerlileri ile ilgili dncelerini Ralph Linton isimli bir Amerikal antropologun Amer ikan Yerlisi Yedi Airette Kltrlenme isimli kitabna dayandrma ktadr. Bu aratrma da 1940 ylnda yaymlanmtr. (Bak. Emre Kongar, Trk Toplum Bilimcileri, Cilt 2, Remzi Kitabevi, stanbul
191
Sorun Yezidilik deil, bunlar btn komnlerde vardr.
328
TERSNDEN KEMALZM
1988, Emre Kongar tarafndan hazrlanan Mmtaz Turhanla ilgili blm, s. 239) Profesrlerin bu tutumu karsnda insan aryor. Prof. Mmtaz Turhan, Mecburi Kltr Deimeleri, konusunu incelerken Meks ika yerlileri ile ilgili bir almay dayanak yapyor. Peki, byle bir konu irdelenirken her Alevi kyne cami yaplarak, camiye imam tayin edilerek ve btn bunlar zorla yaplarak, Alevilerin Mslma nla asimile edilmeleri neden incelenmiyor. Trkiyede bu konu d inamik bir ekilde yaanrken, neden Meksika yerlileri sz konusu ediliyor. Amerikal bir antropologun Meksika yerlile ri ile ilgili bir almas, yerlilerin zorla Hristiyanlatrld konusu, yani sadece bu konu inceleniyor. Btn bunlar bilimin kavramlaryla, siyasetin kavramlaryla, bilim yntemiyle eletirilebilmelidir. Eletirilmeye en ok ihtiyac olanla rda kanmca profesrlerdir. Bilim snrsz bir dn zgrl ort amnda gerekletirilebilen bir dnce yntemi. rnein profesrlerin tutumlar, yazlar, kitaplar ayrntl bir ekilde eletirilebilmel idir. Ama bu eletirilerden dolay herhangi bir idari veya c ezai bir yaptrm gndeme gelmemelidir. Bu eletiriler elbette Krt sorunu, odak noktas yaplarak gerekletirilen eletiriler olacaktr. Bu no ktada zgr eletiri dinamik bir ekilde alabilmelidir. nk gizl enen, karanlklarda braklan, akla kavuturulmas istenmeyen o dur. Ermeni ve Asuri soykrm, Alevi sorunu, Alevilik Mslmanlk-Laiklik ilikisi yine bu erevede ele alnmas gereken sorunlardr. nk bilimin temel grevi gizleneni, karanlklarda braklan, bilinmeyeni, bilinmesi istenmeyeni aydnla kavuturmaktr. Kanmca profesrlerin tutumlar hakikati aratrmak erevesinde deerlendirilemez. Profesrlerin tutumlar kafa karkln daha da artran, yaygnlatran bir dorultuda geliiyor. Bu ise ancak resmi gre hizmet olarak alglanabilir. Halbuki bilim hakikati aratrmak tutumunda, endiesinde olan bir dn yntemidir. Btn bunlar b irinci planda resmi ideolojinin, resmi grn eletirilmesini gerekli klar192.
192
Bunlarn politik sonularnn olduu yerde bilimsel olarak tartlamazlar. Bilim adamlarnn tutarszl korkakl veridir. Herkesin Beiki gibi hapislerde rmesi is-
329
Deniyor ki snrsz bir dn zgrl olmaz, kiilere hakaret olmad srece, iddet zendirilmedii srece, her dnce, daha dorusu her dncenin aklanmas zgrce yaplabilir. Biz bilim ynteminden sz ediyoruz. Bilim yntemiyle dnenler neden bakalarna hakaret etsinler? Dncelerini, duygularn bilimin kavra mlaryla, siyasetin kavramlaryla ifade edenler, hakaret etmek gibi bir endie iinde olmazlar. Karsndaki kiiye hakaret; bilimin, siyasetin kavramn kullanamamaktan doan bir endienin yaratt gerginlik srecinde ortaya kan bir duygu aklamasdr. Terr iddi alarna gelince, insanlar elbette srf kiisel keyifleri iin daa kma ztenemez. stenebilecek ve urunda mcadele edilebilecek talep; bunlarn politik sonularnn olmamasdr. Bunun politik ifadesi ise, gerekten laiklik ve ulusun tanmndan dil, din, tarih, etninin dlanmasdr. O zaman btn bunlar bilim adamlar hibir bilim d kayg gtmeden tartabilir hale gelirler. Beiki ise ne tutarl bir laiklii savunuyor ne de ulusun tanmndan dilin, soyun, tarihin, dinin, etninin dlanmasn. Bunlar kabul ediyor ve ondan sonra da bilim adamlarndan bunlarn politik sonularnn olduu koullarda hi korkmadan gereken sonular karmalarn bekliyor. Bir demokrat deil, bir ahlak karsndayz. Bakn ben byle yaptm ve yllarca yattm siz yatmadnz, yapmadnz, buna cesaret edemeyen korkaklarsnz diyor. Btn bu dedikleri dorudur da ama biz korkaklara korkak olduklarn sylemek ve onlar aalamakla grevli olmamalyz: biz en korkaklarn bile korkmadan fikirlerini syleyebilecekleri; korkmalar iin hibir neden olmayaca bir sistem iin mcadele etmeliyiz. Beiki ise bunun iin mcadele etmiyor somut politik tavryla. Alevilerden ayr bir din olduklarna inanmalarn; bilim adamlarndan kendisi gibi hapislerde rmeyi gze almalarn istiyor. Beiki ok ahlakl olabilir, bir evliya da olabilir. Muhtemelen de yledir. Ama bize evliyalar deil, tutarl demokratlar lazm. Beiki politik olarak bir demokrat deildir. i dna evrilmi bir Kemalist'tir. Devletin kimin din olduuna karar vermesine deil, Alevilii ayr bir din olarak tanmamasna kardr. Ulusun dine, dile, soya, etniye, tarihe gre tanmlanmasna deil; Krtlerin ayr bir dilleri olmasna ramen niye ayr bir ulus olarak tannmadklarna kardr. Kemalizmi eletirirken onun btn anlaylarn savunmaktadr. Ve bunlar ezilen Alevi ve Krtler iinde yaygnlatrmaktadr. Beiki, Kemalizm'in laiklik ve ulusuluk anlaynn, Krtler ve Aleviler iindeki, Trkiyede demokrasi mcadelesinin bu iki nemli gc iindeki, en byk savunucusudur. Beikinin temsil ettii politik program ve anlayla kopumadan Alevi ve Krtler gerek bir devrimci demokrasi program gelitiremez ve mcadelelerini birbiriyle ve iilerin demokrasi mcadelesiyle birletiremezler.
330
TERSNDEN KEMALZM
lar, silahl mcadelelere girimezler. te terr denen bu olayn, maddi alt yapsnn da bilimin ve siyasetin kavramlaryla ilgilenmesi gerekiyor. nsanlar, gruplar yle bir mcadeleye sevk eden temel etkenler nelerdir? Mcadeleye kimler katlyor, toplumun hangi kesimleri katlyor? Katlanlarn ya ortalamalar nedir? Bu kiiler, gruplar kendilerini nasl tantyorlar? steklerini nasl ifade ediyorlar? Mcadeleye kadnlar da katlyor mu? vs. Bilim olgulardan hareket eder, bilimin hareket noktas olgulardr. Bu olguyu olduu gibi alglamak, onu deitirmeye, yok saymaya almamak, arptmamak anlamna gelir. Bu haliyle fizikteki, yani doadaki olgularn ele alnyla, sosyal bilimlerdeki olgularn ele alnnda fark yoktur. Doada rnein bir kaya nasl kaya olarak alglanyorsa, toprak olarak alglanmyorsa, sosyal bilimlerde de rnein Alevi, Alevi olarak, Mslman, Mslman olarak, Krt ise Krt olarak alglanmaldr. te bu noktada sylemeye altm ok aktr. Tarih, sosyoloji, siyaset bilimleri, antropoloji, iktisat gibi sosyal bilimler alannda; hukuk gibi normatif bilimler alannda; psikoloji gibi insan bilimleri alannda alan profesrlerdir. Profesrler veya profesrlerin ok byk bir ksm byle yapmyor. Hak ikati aratrmak, duygusuyla, endiesiyle deil resmi gre hizmet etmek endiesiyle hareket ediyor. rnein Krt Trk olarak alglyor, Krte Trk muamelesi yapyor. Aleviyi Mslman olarak alglyor, Aleviye Mslman muamelesi yapyor. Bylece olgulardan deil resmi grn bilgilerinden hareket etmi oluyor. Baka bir d eyile resmi gr, resmi ideolojiyi bir daha dorulamak, bu bilgiye meruiyet vermek, ciddi bir ynelme, ciddi bir hareket noktas oluyor. Kanmca sosyal bilimlerdeki tkanmann, sosyal bilimlerde g elime salanamamasnn temel nedeni budur. Btn bunlara ramen iyi olan gelimeler de var. Pir Sultan Abdal dergisinin, Yol dergisinin, Munzur dergisinin yaynlarn srdryor olmalar iyi bir gelimedir. Bu dergilerde bilim, kltr, sanat konul arnda aratrmalar yaymlanmaktadr. Munzur dergisinde Dersim yresiyle ilgili etnografya almalar da yer almaktadr. Pir Sultan Abdal derneinin, Hseyin Gazi derneinin, Kalan kltr grubunun fa aliyetini srdryor olmalar da nemlidir. Ayrca Haim Kutlu, Ali
331
lger, Mehmet Bayrak gibi birok yazar Alevilik konusunda kayda deer yaynlar yapmaktadr.
332

Demir Kucukaydin - Tersinden Kemalizm - Almanya Orjinal Kapakli PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Demir Kucukaydin - Tersinden Kemalizm - Almanya Orjinal Kapakli PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

Avrupa Basksna nsz

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

Engelsin bu kitab nternette u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/marks/koyluler.html

ALEVLK, DN, ULUS, BLM VE POLTKA ZERNE

Bu yaz u adreste bulunabilir: http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/dintr.html

Yaznn tamam u adreste var: http://f50.parsimony.net/forum202260/messages/677.htm