You are on page 1of 55

Krm ve kan sesleri

Resmi belgelere gre 1803ten 1914e kadar, Krdistanda 12 ayaklanma yaand. Ayaklanmalar katliamlarla karlk grd. Krdistan, Osmanl kabuunun altnda , Mirlerin ynetiminde zerkti. Osmanlya asker ve vergi vermiyordu. Adli ve eitim hizmetlerini de kendisi karlyordu. Osmanl, Krdistan zerkliine ilk kez, 1800lerin banda mdahale etmeye ve isyan ateleri yanmaya balad. Ksacas isyan sz, tedip ve tenkile meruiyet klf geirme abasdr. syan yok, tedip ve tenkil vardr. Ortaya kan manzara ise krm ve kan sesidir. Bu yaz dizisinde, Trk resmi sylem ve aydnlarnn kalemlerinde isyan diye nitelendirilen hareket ve olaylar irdeleyeceiz. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde dili, lkesinin ad, kltr, hatta kltrnn yansmas olan insan ve yer isimleri, zetle batan baa varl yasaklanm Krt halkna mal edilen isyanlarn says birden balayarak numaralandrlyor. PKK hareketi de eklenerek rakam 29a karlyor. Oysa gerein penceresi, bilimin 29 isyan rakamn dorulamyor, ezber sylemi yalanlyor. nk, bir halk hareketinin isyan olabilmesi iin planl, programl bir hazrlk srecini gerektiriyor. Oysa, byle bir hal, durum ve planl hazrla dayal eylem yoktur. PKKye kadar, yalnzca bir hareketin (Ar Da isyan) yarm yamalak bir n hazrl olduunu gryoruz. Trk resmiyetinin isyan adyla tarihe not dt olaylar, yine resmi sylemle tedip (terbiye etme) ile tenkil (yerinde sonuna kadar susturma), yani tepeleme hareketleridir. Ksacas isyan sz, tedip ve tenkile meruiyet klf geirme abasdr. syan yok, tedip ve tenkil vardr. Tedip ve tenkilin ardnda ortaya kan manzara ise krm ve kan sesidir. Bu yaz dizisinde, Krt isyanlarn irdelerken, tedip ve tenkilin tanklarn, geni lde Trk resmi belgelerinden seeceiz.

Rus, Pers ve Arap kaynaklarna gre kadim Krdistan tarihinin kkleri, Milattan nce 10 bin yla dayanmaktadr. Rus tarihi M.S. Lazarev, Krtlerin atalar olarak Hurrileri, Lulube, Kassi ve Karduklar gsteriyor ve unlar yazyor: Krt etnik sentezinin ilk kayna Kuzey Mezopotamyada, ada Krdistann tam merkezinde bulunmaktadr. Buras dnya uygarlnn en kadim merkezlerinden biridir. 8 bin yl nce, varln 600 sene srdren Halaf kltr, Krdistann bugnk Suriye topraklarnda ortaya kmtr. Yunanl General Ksenefonda sann doumundan 5. yzylda yazd Anabasis adndaki

kitabnda Krtlerin yaama biimlerini anlatmaktadr. Krtler Persler, Roma, Araplar ve Osmanllarla yan yana komuluk ilikileri iinde yaadlar. slam ncesinde, blgede yaygn olan Zerdtlkt, bal olduklar din. slamiyete geileri ise kolay ve kendiliinden olmad. Yaklak yz yl sren savatan sonra slamiyete getiler. Ama Zerdt inancnn pek ok motif, renk ve kutsaln da birlikte yaatarak...

Bu dnemde ulusal bilin, kavmi aidiyet nplanda deildi. Halklar birbirine kaynatran balca deer dini inant. Krtler dini ballk temelinde, slama nemli katklar yapt. Bugnk Kuzey Krdistann kuzey dousundan, Irakn bir ehri olan Tikrite yerlemi Revandi airetinin nderlerinden Eyubun olu Yusuf Selahaddin (Selahaddin Eyyubi) Hallarn istilasna kar slam ordularnn ba komutan olarak ortaya kp am ve Msr ele geirerek 1169 ylnda babasnn adyla anlan Eyyubi devletini ilan etti; Selahaddinin ordusunda Araplar ve baka halklardan askerler vard. Ama komutanlar Krtlerdi. Mesela, Akabeyi Hallara kar savunan, daha sonra Kuds valisi ve Eyyubi ordularnn ba komutan olan Ebul Hayca Hakkarili bir Krtt. Selahaddin, Kuds Hal igalinden kurtararak evrensel dzeyde adn duyurdu. Ama asl zellii adaletiydi. Adil karar ve uygulamarla dmanlarnn saygsn da kazand. Bir baka zellii ise kltr, sanat ve bilime verdii deerdi. Fakat, yukarda da belittiimiz gibi uluslama a deildi. O nedenle bu Eyyubi devletine Krt devleti demek mmkn deildir. Eyyubi, slam devletiydi. Selahaddinden sonra, Eyyubilerin egemenlii uzun mrl olamad. Sultanlk el deitirdi. Krtler kendi ynetimlerini Mirlikler (Beylikler) eklinde srdrdler. Krt mirlikleri

Krt beyliklerinin evrede bask grd balca unsur Seluklulard. Fakat Seluklular Krtlere boyun ediremediler. Uzun savalardan sonra taraflar arasnda saldrmazlk anlamas yapld. Fakat Moollar, 1219da Harzemah devletine saldrdlar. ah Celaleddin yenilince kap, Krdistana snd. Moollarn, dmanlarn teslim isteinin geri evrilmesi sava bahanesi oldu. Mool ordusu gl ve acmaszd. Krdistann savunmas yetersiz kalnca, Mool ordular 1231de Amed (Diyarbakr), Ahlat ve arezor ehirlerini ele geiriyor, harabeye eviriyordu. Bunun zerine Krtler, bakentlerini Bahardan Sultanabada tamak zorunda kalyorlard. kinci dalga Mool istilas 1258de tazeleniyordu. Cengiz Hann torunu Hlagu, Badat seferine karken, Krdistanda katliam yaparak ilerliyor, Kirmanehri yakp ykyor, Erbilde byk bir direnile karlayor, fakat Musul komutannn ihaneti sayesinde ehri ele geirip katliam yapyordu. Ertesi yl Hakyari airetini kltan geirip, Cizre ve Mardini ele geiriyordu. Fakat daha sonra, istila harekatna balayan Timurun ordusu, 1400de Krdistann sarp dalarnda adeta avlanyordu. Rus tarihi Minorski, Timurn ald darbelerin kiniyle katliam yaptn, Krt yazar erefhan, katliamlara ramen Krdistanda tutunamadn yazyor. Krt Mirlikleri Akkoyunlular, Karakoyunlulara kar da varlklarn koruyor, Osmanl ile yz yze geliyorlard. Krt Mirlikleri, 1500li yllarn hemen bandan itibaren birbiriyle ekien Perslerle (ran) Osmanllar arasnda skmaya baladlar. Krdistan, iki taraf iin de stratejik nemdeydi. ki taraf da, Krtleri holuk ve tatl dille yanna ekmeye abalyordu. Osmanl, Krt Mirlerini deerli hediyelere boarken, Pers Kral ah smail, kz kardeini Hasankeyf Miri Melik Halidle evlendiriyordu. Ama hemen sonra ani bir kla Krdistana yryor, Siirtten abakura, Palu kalesinden Maraa kadar pek ok yeri igal ediyor, ama Botan ile ekikezek yresinde durduruluyordu. Osmanl Sultan Yavuz Selim, Perslerin snrlarna dayandn grnce kar hamle ile sava ilan ediyor, iki ordu Van Glnn kuzey dousundaki aldranda karlayordu. Yavuz Selim, ah smaille kinli Krt Mirlerinin yardmyla dmann yeniyordu. Ancak bu sava, Krdistan tarihinde yeni bir balangt. Rus tarihi Minorskinin deyimiyle Krtler iki taraf da kullanp, tampon blge olarak kalacaklarna, blnmeye uruyor, bu da glerini andryordu. Bu arada Yavuz Selim yrede etkin bir Mele olan Bitlisli drisi bir heybe altn karlnda kullanp, Krt Mirlerini ikna yoluyla kar koyanlar da savaarak kendine balyordu. En byk direnii Amed (Diyarbakr) gsteriyordu. Gnlerce muhasara altnda tutulan Amed Surlar Eyll 1515te teslim oluyordu. zerk Krdistana ilk mdahale ve isyanlar Krdistan, Osmanl kabuunun altnda ama, Mirlerin ynetiminde zerkti. Osmanlya asker vermiyor, vergi de demiyordu. Adli ve eitim hizmetlerini de kendisi karlyordu. Osmanl devleti, Krdistan zerkliine ilk kez, 1800lerin banda mdahale etmeye ve isyan ateleri yanmaya balad. Sleymaniye Mirliinin nderi Babazade Abdurrahman Paa, yre airetleriyle birleip 1803te bamszlk istemiyle ba kaldryor, kar kan Osmanl ordusu yenilgiye uruyordu. Osmanl bunun zerine vasi olarak grd Britanyadan yardm istiyor, onun gcyle sivil krm yaplarak isyan bastrlyordu. Fakat krm Krtleri yldrmyor

isyan Soran, Behdinan, Hakkari, Mardin, Diyarbakr, Cizre, Mu, Akra, Zaho, Urfa yrelerine yaylyor, Revanduzlu Mir Muhammed 1833te Osmanl egemenliine son verildiini aklyor, kendi adna para bastryordu. Osmanl Sultan kinci Mahmut 1834te, Semih Paa komutasndaki bir orduyu Krdistan tepelemekle grevlendiriyor, ertesi sene de Reit Paann komuta ettii 40 bin kiilik bir ordu daha gnderiyor ve Krt krm balyor, 1836da Mir Muhammedin bulunduu Revanduz Kalesi kuatlyordu. Mir Muhammed halka ktlk edilmemesi kaydyla teslim oluyor, fakat hayatna dokunulmayaca szne ramen ldrlyordu. Fakat, isyan yaylm, Krdistan ate emberine dnmt. hanetler, kardein kardee kar satn alnmas ise dmandan daha ok zarar veriyordu. Mesela Botan Miri Bedirhan Paa, yeeni Yezdierin saf deitirmesi yznden, 1847de teslim olmak zorunda kalyordu. Ama ayn Yezdier 1855te Sryaniler, Asuriler, Yezidi Krtler, blgedeki Ermeniler, Rumlarn ve pek ok airetin desteiyle, bamszlk iin ba kaldryor. Erzurum, Van kuatlmken Britanya devreye giriyor, barl zm szyle Yezdier tuzaa ekilip tutuklanyor, basz kalan hareket duraklyor, ardndan yaylma geniliyordu. Mu, Bitlis ve Van yresinde balayan isyan byrken, Nakibendi eyhi Seid Tahann olu emdinanli eyh Ubeydullah ve 1925te aslarak idam edilecek olu Seid Abdlakdirin banda bulunduu hareket, 1880de ran ilerine kadar yryordu. Bu hareket de ran, Osmanl, ngiltere lsnn gcyle sndrlyordu. Trk resmi belgelerine gre 1803ten 1914e kadar, Krdistanda blgeleri kapsayan 12 ayaklanma yaand. Ayaklanmalar, soykrm niteliinde katliamlarla karlk grd. nl Msr Valisi Kavall Mehmet Ali Paa, Osmanlya ba kaldrrken Nizip, Suru yresinde kadn, ocuk, ihtiyar dahil 60 bin Krd kltan geirdi. PKKnin bugnk liderlerinden Murat Karaylann Berazi Aireti ve ailesi adeta soykrma urad. Hamidiye Alaylar 1891de kurulan Hamidiye Alaylar, Krdistan tarihinde, yeni bir dnm noktasdr. Rus tarihi M.S. Lazarev, Hayal Olan Krdistan ve Krt Sorunu isimli kitabnn 151. sayfasnda alaylarn kurulu gerekesini yle aklamaktadr: Hamidiye Alaylar ile, Krtleri Rusya karsnda gl bir askeri siper, rana kar saldr arac durumuna getirme amac yannda nemli amalarndan biri, Krtleri Trk idari makamlarnn sk gzetimi altnda durmaya altrmakt. Bununla birlikte, Hristiyan ulusal aznlklarn, zellikle de Ermenilerin ykselen zgrlk hareketlerine kar kullanmak amacyla kuruldu. Hamidiye Alaylar 1980lerde uygulamaya konan koruculuun balangcdr. Ama, Krdistan ulusalcln yine silahlandrlm Krtler eliyle bastrmakt. Ama, Krdistan basklara ramen bulgur kazan gibi kaynamaya devam etti. Krdistan ayaklanmalar ve yabanclar 1803den 1914e kadarki Krdistan mcadelesinde, Osmanlnn randan, Fransa, Rusya ve daha sonra da Almanyadan byk destek aldn gryoruz. (Bu destek, 1925ten sonra da devam edecek, buna ramen Trkiye Cumhuriyeti, yardm edenleri daha sonra dman ilan edecekti. Buna ramen destek yamuru durmayacak, son isyan olan 1984ten sonra da yamaya devam edecekti. Ama ayn Trkiye, ald destee ramen, zaman zaman Amerikay, Avrupay sulayacakt) te yandan ttihat ve Terakkinin rk ideolojisinin, Osmanl ordusunu yneten Alman generallerinin eseri olduu da gerektir.

ttihatlar ve onlarn devam Kemalistler, aranan Trk rkn bulmak iin Trk olmay kabullenmeyen Ermenileri krmdan geirecek, Rumlar yerlerinden edecek, Mslman herkesi Trk kabul eden kestirmecilie sapacaklard.

ttihatlar dnemi ve byk sava ve Sevr


ttihat ve Terakki Cemiyetinin, 1908de bir darbeyle Osmanl ynetimini ele geirmesiyle balayan rk uygulamalar ise bir krlmayd. Yrrle konan yasalarla, zerklik fiilen kalkyor, Krdistan ilhak ediliyordu. Okullarda (Medrese), ilk defa bu dnemde, Osmanlca resmi dil haline getirildi. Krtlerin askerlik yapmas ve vergi demesi zorunluluk sayld. Uygulama Krtlerin tepkisiyle karland. Krdistann drt bir yannda ayaklanmalar balad. ttihatlar, 1911de misilleme ile Krt rgt ve kurumlarn yasaklaynca isyan dalgalar yayld. Kuzeydeki Mli airetinin nderi brahim Paa liderliindeki ayaklanma ksa zamanda Erzinden Halepe kadar uzand. Barzan, Zibar airetlerinin de katlmyla Sleymaniye isyanclern ana ss oldu. Krtler, savaarak kurtardklar topraklarnda ynetimlerini kurarken dnya sava balad. Osmanl, Almanyann yannda sava balatm, ancak ordusu, silah patlatamadan Sarkamta donmu, Krdistan igale uram, Krtler baka trl can derdine dmlerdi. Krt aydnlar, daha savan duman tterken, Osmanlnn bakentinde rgtlenmeye balamlard. 1908de, srgnden dnen emdinanl eyh beydullahn olu Seid Abdlkadir, gsterilerle karlanyor, daha sonra Krt Tekavun ve Terakki Cemiyetinin, 1918de de Krt Teali Cemiyetinin bana getiriliyordu. Tekavun ve Krt Teali Cemiyetleri, Krdistan davasnn partisel dzeydeki ilk ciddi rgtleriydi. Trk Genelkurmaynn, Albay Reat Hall imzasyla yaymlad Cumhuriyet dneminde ayaklanmalar adndaki kitapta, Mustafa Zihni Paa, Emin Ali Bedirxani ve bakan yardmclklarn yrtt, Diyarbakr, Bitlis, Elaz, Mu ve Dersimde ubeleri bulunan Krt Teali Cemiyetinin amacn Bamsz Krdistan olarak tanmlyor. Krt Teali Cemiyeti, bu arada Ortadouyu yeniden ekillendirmek zere, Paris yaknlarndaki Sevr kasabasnda yaplan galipler toplantsna bir temsilciyle katld. Toplantda, 10 Austos 1920 tarihinde 13 blm ve 433 maddeden oluan bir metin kabul edildi. Anlamann 62. maddesi Krdistann kendi kaderini tayin hakk ve zerkliini n gryordu.

Lozan sreci
Sevr anlamasnn imzaland srete, ttihat ve Terakkinin B takm olan Kemalistler tarih sahnesindeydi. Krtleri ho tutmak iin sempatiyle yaklayorlard. Sevr anlamasna kar kma bir yana, benzer ilkeleri savunup, benzer haklarn teslim edileceini tekrarlayarak, destek alyorlard. Fakat sahne ile perde gerisi farklyd. Ermeni tarihi M. A. Gasratyann anlatmyla, Kemalistler 1922de Ortadounun yeni aktrleri Araplar, ran ve Rusya ile sk ilikiler kurup, onlarn araclyla Britanya ve Fransaya ulayor ve verdikleri tavize karlk Krdistann zerklii konusundaki tutumlarn deitirmeyi baaryorlard. (Nitekim, zerklik kavram Lozan anlamasnda yer almayacakt)

stanbuldaki Osmanl Meclisi Mebusana kar Ankarada oluturulan Mecliste Krtler, Krdistan mebusu sfatyla yer alyorlard. Galiplerin, svirenin Lozan kasabasndaki Ortadouyu kalc ekilde dzenleme toplants boyunca, Kemalistlerin Krtlere sempatik jestleri devam etti. Atatrk, Krtlere duyduu sempatinin somut delili olarak Dersim Mebusu Diyap Aay (Diyap Aann 35 kiilik ailesi 1938de topluca krlyor, sadece kk bir kz torunu kurtuluyordu) arabasna alp gezdiriyor, Krt temsilcilerine milli kyafetinizle meclise gelin telkininde bulunuyordu. (Ulusal kyafetle parlamentoya gelen Dersim temsilcisi Hasan Hayri 1926da idam edilecekti) Kemalistlerin Lozandaki delegesi smet nn, Trkler ve Krtlerin temsilcisi olduunu sylyor, kant olarak baz Krtlere ektirdikleri telgraflar gsteriyor, Krdistan temsilcisi eski Bykeli erif Paann masaya oturmas engelleniyordu. Atatrk de sz vermeye devam ediyor, zmite ard gazetecilere, kurulacak devlette Krdistann zerk olacan sylyordu. Krt liderler 1923te yeni bir araya geip Hizbe Azadiya Kurdistan kurdular. Seid Abdlkadir ve Hasenanl Halit Bey, Hac Musa Bey, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey partinin yneticileri arasndayd. eyh Saidin herhangi bir grevi yok, Krdistanca kabul grm lider konumundayd. 1924 k balamadan Yusuf Ziya, Mutkili Hac Musa ve Albay Halit Beyi tutukland, eyh Said de tuzaa ekildi ve beklenmeyen bakaldr yryne zorland.

eyh Saidin isyana zorlanmas ve tuzaklar


24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda imzalanan anlama, emlak alm diliyle Trkiye Cumhuriyetinin tapu senediydi. Gktrkleri hari tutarsak, Trkiye Cumhuriyeti, isminde Trk kelimesi geen tarihteki ilk devletti. Krtler de ilk defa bir Trk devletiyle kar karya geliyordu. Trkiye Cumhuriyeti dneminde kaleme alnan resmi tarih, Trkleri gmen, ana yurtlarn da, Orta Asya olarak tanmlyordu. Ama bu Orta Asya kestirmeceydi. Tam neresi olduunu kimse bilmiyor, tarif de edemiyordu. Efsaneye gre Trkler, tarihin her naslsa esip getii, onun iin byk felaketler arasna almad bir kuraklk ve ktlk yznden yurtlarn terk edip, dnyaya yaylm, bu arada yeryzne medeniyet as yapmlard. Okullarda okutulan tarih kitaplarndaki haritada, Trklerin Orta Asyadan kopuu oklarla gsteriliyordu. Onlar medeniyetin mucitleri, kaifleriydi. Onlar ateten yararlanan ilk yeryz insanlaryd. Hayvanlar onlar evcilletirmi, buday kefedip ekime gemi, yazy da onlar bulmu, btn bunlar dnyaya yayp armaan etmilerdi. Bu arada, baz in efsaneleri de, gerek Trk tarihi olarak sunuluyordu. Yeryz halklar da Trklerden tremeydi. Asurlular, Smerleri, Hititleri, Macarlar, hzlarn alamayarak Amerikan ktasnn yerlileri olan Kzlderilileri Trk yapyorlard. Moollar Trk boyu, Krt Selahaddin Eyubi ve Eyubi devleti, Seluklular, Osmanllar zaten Trk, Trkiye Cumhuriyeti yurttalar tarihin imbiinden gemi safkan Trkt. Cumhuriyet airleri, bu efsaneden yola karak ar soy zere, soyum rkm ycedir diye balayan rk ve klcmzn pasn dman kanyla sildik benzeri hamasi iirler, Krt Ziya Gkalp de Trkln Esaslarn yazyor, ardndan Trk olmayanlar kaynatan cad kazan dipten kaynamaya balyor, okullarda topluca haykrlan ne mutlu Trkm diyene haykrlar ar u alaya ykseliyordu. Oysa zaman geip, gerei kaplayan kl, 1990larda biraz savrulmaya balaynca, tarihisinden politikacsna kadar pek ok resmi, yar resmi az bu efsanenin karizmasn

yerle bir edercesine TC yurttalar 36 ayr etnik yapdan gelmektedir demeye balyorlard. Bunlardan biri de Kemalist tarihilerden Prof. Dr. Halil nalckt. nalck, 10 Austos 1995 tarihli Yeni Yzyl gazetesinde yaymlanan bir rportajnda, Trkiye Cumhuriyeti Trklerinin gmen olduunu kabul ediyor, ama Orta Asya efsanesini ve soy birliini yere ykyordu. Prof. nalck, Trkiye Cumhuriyeti Trklerinin kkenleri hakknda yle diyordu: Trkiye, gmenler memleketidir. Son yzyl iinde, kendini Osmanl Trk kltrne bal hisseden insanlar Krml Trk, Tatar, Kafkasyal Trk, erkes, Abaza, Grc, Balkanl Trk, Arnavut, Bosnal, Pomak, Giritli Mslman Trk yzbinlerce insan, ana vatana gelip yerlemilerdir. Osmanlnn Trk nefreti Osmanl tarihi konusunda balca kaynak ve Trk tarihileri iin de dayanak Prof. Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Kuruluu adndaki kitabdr. Prof. Wittek, kitabnda Osmanl ailesinin kklerini de irdelemektedir. Wittek, Osmanllarn Trk Ouz boyunun Kay airetine mensup olduu savn ise kesin bir dille yalanlamakta, Kaynn uydurma olduunu sylemektedir.. Wittekin grleri Osmanl tarihi konusunda uzman olan Prof. Mustafa Akda tarafndan da benimseniyordu. Tannm bir Kemalist olan Demirta Ceyhun, Ah Biz Kara Bykl Trkler adndaki kitabnda, deiik alntlarla Osmanllarn Trk nefretini anlatyordu. yle ki, ttihat ve Terakki rgtnn darbesine kadar Trk dili bile yasakt. Osmanllar Afganistan Farsas konuuyorlard. Daha sonraki aamalarda Arapa, Farsa ve yerli ile Avrupa dillerinden kelimeler karm bir dil oluuyor, buna Osmanlca deniyordu. Lozandan sonra

ttihat Terakki, Sultann yerinde kalmas nedeniyle, yine de Osmanl saylyor, yer yer imparatorluk hukuku iliyordu. Krtler, Trkiye Cumhuriyeti ile ilk defa Trklerle dorudan yz yze geliyordu. Trk devletinin efleri

ttihatlarn B takmyd. 24 Temmuz 1923 sabah Lozanda imzalanan anlama ile Trkiye Cumhuriyetinin varl resmiyet kazandktan hemen sonra, hukukta buharlama balad. Krtler bata olmak zere, halklarn varl bir anda buharlap havaya karyor, onun yerine din esasna gre herkes Mslman, Mslmanlar da ani bir deiimle Trk oluyordu. Krt olmak yasakt, artk. Krt Teali Cemiyeti kapatlyor, Krt dili, kltr, aidiyetine dair haklar da yasak altna... Hemen ardndan hazrlklarna balanan ve 1924te yrrle giren anayasa ile de Krdistan ve resmen Krt yoktu. Oysa, Lozan anlamas, her eye ramen Krtlere baz hak ve zgrlkler salyordu. Anlamaya gre Krtler, ksmi bir zerklikle dil ve kltrlerini gelitirme hakkna sahip olacak, mahkemelerde kendi dillerini kullanabileceklerdi. Hizbe Azadiya Kurdistan ve muhbirler a Krtler aldatlma hissiyle akn. Devletle olan balar, bsbtn erimi, Krdistan kaynama halindeydi. Krt liderler, hemen ardndan (1923) yeni bir araya getiler. Hukuki aklk imkan olmadndan, almalarn gizlilik iinde yrten Hizbe Azadiya Kurdistan (Krdistan zgrlk Partisi) kurdular. Seid Abdlkadir ve Krdistanda saygnla sahip Hasenanl Halit Bey, Hac Musa Bey, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey partinin yneticileri arasnda, eyh Saidin herhangi bir grevi yok, Krdistanca kabul grm lider konumundayd. Azadi Hareketi, Krt nde gelenleri, inan temsicileriyle grmeler, yer yer toplantlar yaparak yasaklar emberini anlatyor, buna karlk taknlmas gereken tavr konusunda grler alyorlard. Ankara, resmi ajan ve hareketin iindeki muhbirler a araclyla btn alma ve abalar yakndan izliyordu. Hareketin iindeki en nemli muhbir, gnmzn deyimiyle itiraf eyh Saidin bacana, ihbarndan sonra yakalanp idam edilen Albay Halit Beyin kayn biraderi, emekli Binba Kasm (Ata)d. Kasm, Vartonun Qulan kyndendi. Airet mektepleri proram iinde askeri okula alnp subay yetitirilmi, Binba rtbesindeyken emekli edilmi, o da Vartoya yerlemiti. Kasm hsmlk balar nedeniyle eyh Saidin ve hareketin askeri liderliine getirilmi, ancak henz elle tutulur hibir faaliyette bulunmam Albay Halit Beyin yakn evresindeydi. Toplad bilgileri, Ankaraya naklettii daha sonra anlalacakt.

eyh Saidin yargland Diyarbakr stiklal Mahkemesinde tank olarak dinlenen ve tanklyla en bata eyh, pek ok kiiyi idama gnderen Kasm, daha sonra devlet tarafndan, muhbirlikten kardeleriyle birlikte Skeye yerletirilmiti. Kasm, Skedeyken Ankara yeniden ifadesinin alnmasna ihtiya duymutu. Kasm, 1945 ylnda Ske kaymakamna verdii ifadede, eyh Saidi kandrp, tuzaa ektiini ve yakalayp teslim etmeyi baardn anlatyor, isyan hazrlklarn da dorudan Atatrke ilettiini sylyordu. Kasmn anlatmna gre, Atatrkn 1924 ylnda Erzuruma gelii srasnda, Varto heyeti iinde kendisini ziyaret etmi ve isyan hazrlklarn ihbar etmiti. Bunun zerine devlet isyan liderlerini takibe almt. kinci muhbir eski bir eitmen, sonra kk bir memur olan, Vartonun Qasman kynden Mehmet erif Fratt. Frat, Dou illeri ve Varto tarihi adndaki kitabnda, eyh Saidin Alevi destei iin kendisine mektup yazmas zerine isyan hazrlklarndan haberdar olduunu ve rendiklerini Ankaraya ihbar ettiini sylyordu. Ankara, hareketin liderlerini tek tek tesbit ettikten sonra, 1924 k balamadan baskna geiyor, ilk hamlede Bitlis mebusu Yusuf Ziya, Mutkili Hac Musa, daha sonra da Albay Halit Beyi tutukluyor, Bitlis hapishanesine konuyorlard. Ancak eyh Said ilk hamlede tutuklanmyor, bugn Hnsn bir mahallesi olan Qolhisar kyndeki evinde uzaktan kuatmaya alnyordu. Onu tank olarak ifadesi alnmak zere Bitlise gtrmek istediklerinde eyh, k artlarnda yolculuun zahmetini hatrlatyor ve istei zerine Hnsta sorguluyorlard. eyhin yry ve silah sesleri eyh Said tutuklanmyor, ancak yakn takibe, evi ve girip kanlar gzetim altna alnyordu. Her an tutuklanabileceini anlayan eyh, k artlarnn kar arlna ramen, kyn terk ediyor kylerde duraklaya, dinlene 12 ubat 1925 gn, bugn Dicle adyla Diyarbakra bal bir kasaba olan Piran kyne varyor ve kardei Abdurrahime misafir oluyordu. Amac k burada geirmekti. Bu arada, -be kiiyle yola kan eyhe katlanlarn says artm, yz kiilik rakama ulamt.

Fakat hemen ertesi gn (13 ubat 1925) kye gelen bir askeri birliin komutan, kendisine elik eden kalabalktan kiinin devlete aranan firarilerden olduunu sylyor, bunlarn teslimini istiyordu. Oysa Krt geleneinde, sulu da olsa, hi kimse kendisine snm, hizmetine girmi birini dmanna teslim edemezdi. Bylesi bir istek bile, kiiyi kmsemek, onurunu krmaya kalkmakt. eyh, subayn srar zerine, istein tepkisini ekip, sulu duruma drmeye ynelik bir tuzak olduunu anlyor, herhangi bir olaya yol amamak iin, subaya izin verin, ben kyden kaym, ardmdan ne isterseniz yapn cevabn veriyordu. Ancak subay, uzlamaya yanamyor, hemen imdi diyerek direniyor, tartma sinirli bir hal alyordu. Subay, dorudan eyhi hedef alan hareketlerde bulununca, silahlar patlyor, askerlerden bir ka lyor, gerisi kayordu.

Hesapta olmayan yry Yeni bir balangc tetikleyen beklenmeyen bir olayd bu. Bir bakma eyh Saidin yolu kesilmi, tuzaa ekilmi, kyde kalmas imkanszlamt. br yanyla beklenmeyen bir olayla, bakaldr yryne zorlanm eyh Said. Hibir plan, proram olmad halde olaylarn akna kaplmt. Piran kynden ayrldnda, arkasnda en az kii vard. lerinde bazlar silahlyd. eyhin saldrya urad haberleri yaylyor, drt bir yandan akan kyllerle, ardndan akan kalabalk oalyor, Trkiye Cumhuriyeti kurum ve simgeleri hedef alnyordu. eyh Said, olaylarn horlamasyla hareketin bana geiyor, birka gn iinde yredeki ynetim merkezlerinden Gen, Lice, Palu, abakur (Bingl), Hani ynetimleri ele geiriliyor,

bu arada Erzurum zerinden genileyecek dou cephesi alyor ve Elaz ele geirecek bat cephesi kuruluyor. Merkezde bulunan eyh Said de Diyarbakr zerine yryordu. Sava deneyimi olmayan savalar Dnemin iletiim ann eksiklii yznden, Krdistann pek ok kesi, hzla yaylan hareketten habersizdi. Savalarn durumu ise farklyd. Tamamna yakn sava deneyimi ve askeri disiplinden yoksun sradan kylyd. Kimileri, hayatnda ilk defa eline silah alyordu. Elde sopa harekete katlanlar, Trk askerlerinden ele geirilen imkanlarla silahlanmlard. Trk ordusundan ele geirilen ar silahlar kullanmasn bilen olmad iin tahrip ediliyordu. eyh Said bu durumu gryor, gereklerin farknda, ama mermi bir kere namludan kmt. Geriye dn imkanszd. Buna ramen, Trkiye Cumhuriyeti glerinin direnii krlm, Elaz ve Varto ele geirilmi, yaylma alan bymt. Trk ordusu, Diyarbakr elde tutmak iin, yredeki btn gcn toplam, kadim surlarn iine ekilmi, savunmaya gemiti. smet nnnn damad da olan Metin Toker, kaynpederinin salnda yazd eyh Said ve syan adndaki kitabnda, Diyarbakr kuatan Krtlerin ok az silaha sahip olduklarn anlatyor. Metin Toker, av tfekleri, mavzerler ve bir ksm da, sadece sopalarla silahlandrlmt diye yazyor. Buna ramen Krtler, surlar savunan Trk ordusunu zorluyordu.

Geri ekilme
Trkiye Cumhuriyeti gleri setler oluturmu, d destekle yardm yollar kesilmiti. Sz gelii gneyin en etkin gc Barzaniler, yardma kalknca, o dnem Iraka olan Britanya engel olmu, hatta uaklarla bombalamlard. Fransa da dayanma iine girmi, Suriye snrn tutmu, Krtlerin yardm abalarn kesmilerdi. Bu arada, Krtler asndan beklenmeyen baka bir gelimeyle, baz kii ve airetler devlet saflarna gemi, hareketi arkadan vurmaya balamt. Diyarbakr kuatan dzenli orduya kar, cepheden taarruz ederek surlar kuatan Krtler, iki ate arasnda kalmlard. Buna ramen, 7 Mart 1925 gn Trk savunmasn zorladlar. Ertesi gn (8 Mart) ehrin gneye bakan surlarn delip ieriye girmeye baladlar. Fakat gl bir top at ve makinal tfek taramasyla karlatlar. Dou ve bat cephesinde de durum farkl deildi. Sopa, namludan dolma, av tfekleriyle saldran, ordudan ele geirilmi pek az silaha sahip olan Krtlerin kayb bykt. stelik lme gidenlerin, hibir sava deneyi de yoktu. Bu yzden kayplar, insan krmna dnyordu. eyh Said, arkadalaryla grtkten sonra, silahlar edinmek ve savalar eittikten sonra, genel ayaklanmay balatmak zere geri ekildi. Herkes, imdilik evine kyne dnebilecekti.

eyhin esir dmesi

eyh Said, Diyarbakr muhasarasnn kaldrlmasndan sonra, yannda yz kadar atlyla Lice ve Gen zerinden, Erzurum cephesinin komutan damad eyh Abdullahn etkin olduu Solhana gemi, burada toplantlar yapm, sonra etkin Krt nderlerden Nuh Beyle birlemek, gerekirse rana gemek zere ayrlmt. Emekli Binba Kasm (Ata) eyhin damadn da yanna alarak, bu aamada devreye giriyor, erevdin Dann karl olmas nedeniyle dorudan Mu Ovasna inmenin gln anlatyor, kestirmeden Varto zerinden gidilerek Murat Nehrini gemeyi neriyordu. eyh Abdullahda bu neriyi onaylyordu. eyh Said biri damad, teki bacana olan bu ikiliden kukulanmadan, nerilerine uyuyor ve farknda olmadan tuzaa ekiliyordu. Ancak, Vartonun arbhr kynde Murat Nehrini geecei srada Kasm teslim olmasn istiyor, eyh silahna davrannca, namlular dorultularak esir alnyor, sonra Trk glerine veriliyordu.

Krtler daraacnda... Sra eyh Saide geldiinde, dudaklarnda belli belirsiz bir kprdamayla dualar mrldanarak, diri admlarla yryor, boynuna lm hkm asldnda, eref tribnne dnyor ve son szlerini baryordu: Dnyadaki hayatmn sonuna gelmi bulunuyorum. Halkm iin kendimi feda ettiimden dolay, pimanlk duymuyorum. Yeter ki torunlarmz dman karsnda bizi mahup etmesin.

Krtler daraacnda...
Trk basn denetim altndayd. Yalnzca rejimin holand haber ve yorumlar yaymlanyordu. eyh Said hareketi, rejime bakaldr, dolaysyla duyulmas sakncalyd. O nedenle Trk kamuoyu, olup bitenlerden habersizdi. Rejimin yar resmi szcs konumundaki Cumhuriyet ile resmi yayn organ Hakimiyeti Milliye gazeteleri 16 ubat 1925 tarihinde, ilk defa Krdistanda bir hareketliliin varln haber verdiler. Ama gerek olay kmseyen, ieriiyle doru olmayan yorumsuz birer haberle... Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan ksack haberde yle deniliyordu: ubatn 13. gn Erganinin Piran kyndeki jandarma mfrezesi ile civara gelen eyh Said avanesi arasnda atma olmu, telefon ve telgraf hatlar tahrip edilmitir. Yetien kuvvetler zerine eyh Said ve avanesi kamlardr. Telefon ve telgraf tamir edilmitir. Hakimiyeti Milliye ise nemsemedii atmadan sz ediyor, iki jandarmann ldn belirtiyor, saldrganlar idetle takip ediliyor diye yazyordu. Hepsi bu kadar... Trk kamuoyu yaklak bir ay sonra, Babakann parlamentodaki konumasyla Krdistanda bakaldry andran olaylarn yaandn duyuyor, ancak gerein dinamii olan ayrntlar asla... Sava hkmeti ve ark Islahat Plan eyh Said hareketi, Kemalistler iin bulunmaz bir frsatt. Atatrkn okul arkada, zor zamanlarnda elinden tutan dostu bir asker olan, ama mulayim hatta ben elimi kana

bulamam dedii ne srlen Fethi Okyar, 2 Mart 1925 tarihinde Babakanlktan alnm, yerine, demir yumruk diye nitelenen Atatrkn sadk adam smet nn atanmt. Bu bir bakma sava hkmetiydi. Baka bir deyile tedip ve tenkilin yrtcs. nn, bir sre sonra parlamentoda yapt konumada Krtlk hareketinin bitirilmesi iin, skynetim ilan edildiini, stiklal mahkemelerinin iba yaptn, tedip (terbiye etme) ve tenkil (yok etme, susturma) harekatna geildiini aklyordu. Yeni hkmet, hemen ardndan rejime muhalefet eden btn kesimleri susturmay, hatta vgye durmayanlar cezalandrmay n gren Takrir-i Skun Yasasn yrrle koyuyor, tutuklamalar balyordu. rnein rejimi vmeme suu ileyen yazarlar Ahmet Emin Yalman ile Hseyin Cahit Yaln da, Krt hareketini zendirme sulamasyla tutuklanyor, yarglanp, cezalandrlmak zere Elaz stiklal Mahkemesine gnderiliyor, iki yazar pimanlk ve Atatrkten bildirimden sonra affediliyordu. Ardndan, gizlilik iinde ark Islahat Plan yrrle konuyor, Krtlere ilikin btn hak ve zgrlkler ortadan kaldrlyor, onlarn aslnda var olmadklar ilan ediliyordu. Plann 41. maddesinde yle deniliyordu: Malatya, Elaz, Diyarbakr, Bitlis, Van, Mu, Urfa, Ergani, Hozat, Erci, Ahlat, Palu, arsancak, emigezek, Ovack, Adyaman, Besni, Arga, Hekimhan, Birecik, ermik vilayet ve kaza merkezlerinde, hkmet ve belediye dairelerinde ve dier kurulularda, okullarda, ar ve pazarda Trkeden baka dil kullananlar, hkmet ve belediyenin emrine aykr davranmakla sulanacak ve cezalandrlacaktr. Islahat Plannda n grlen suu ileyenler, sokakta dolaan sivil ve askerler tarafndan dvlyor, para cezasna arptrlyor, paras olmayanlarn mallar haczediliyordu.

eyh Said Diyarbakrda Bu arada, eyh Said, 15 Nisan 1925 tarihinde yakalanm, Vartoda sorgulanm, sonra teki esirlerle birlikte Diyarbakra gtrlmek zere, ata bindirilip, bir muhafz ordusunun

eliinde yola karlmt. eyh Said, uzun bir yolculuktan sonra 5 Mays 1925 tarihinde Diyarbakrdayd. Fakat, bir sre nce almak zere kuatt ehirde onu, dmanlarnn zafer enlii bekliyordu. Eski Umumi Mfetti Behet Cemal (Bardak) eyh Said syan adndaki kitabnda, Diyarbakrdaki zafer enliini yle anlatyor: Saat, akamn beine varmasna ramen, eyh ve avanesinin ehre getirildiini duyan halk, vatan hainlerini grmek iin, sokaklara dkld. Saidi getiren kafile yle oluturulmutu: En nde bir askeri mfreze, arkada eyh Said, damad eyh Abdullah, eyh erif, Binba Kasm ve br 28 asi geliyordu. TC arivleri sunularak, Atatrk adnda kitap sipari edilmi Britanyal yazar Lord Kinross ise eyhin getirili enliini yle anlatyor: eyh Said, yannda 30 kadar atl asi, nnde ve arkasnda atl, yaya hkmet kuvvetleriyle Diyarbakra getirildi. Halkn zerine, uaklardan havai fiekler atlyordu. Hkmet konann nnde 3. ordu komutan General Kazm Orbay, Kolordu komutan General Mrsel, Diyarbakr Valisi Mithat, stiklal Mahkemesi Bakan Mazhar Mfit Kansu, ye Ali Saip Ursava ve Ltfi Mfit zde ve sivil ile askeri erkan bulunuyordu. Behet Cemalin anlattna gre, Diyarbakr komutan General Mrsel, esirler geerken eyh Saide seslenerek, yolculuk nasl geti? diye soruyor, ancak eyh de kinaye ile sefer zahmettir cevabn veriyordu. Krt isyan demek yasak Babakan nn, bu arada basna bir genelge gnderiyor ve Krt isyan demenin yasak olduunu bildiriyordu. Babakan meydana gelen olaylarn, irticai (dinci) bir hareket olarak adlandrlmasnn, d dnya zerinde daha etkin tesir yaratacan sylyordu. Trk basn, bu genelgeden sonra Krdistan sorunundan bahsetmiyor, eyh Saidin Halifelii geri getirmek iin ayaklandn iliyordu. Halka dokunulmayacak sz nn, eyh Saidin esir dmesinden nce yaymlad bir baka bildiri ile de, eyhin teslim olmas halinde, silahn brakp evine dnenlere dokunulmayacan, halktan kimsenin rahatsz edilmeyeceini aklamt. Ancak, ksa sre sonra verilen sz uuyor, vaad unutuluyor, tutuklamalar balyordu. eyhin ele gemesinden gn nce de Krt Teali Cemiyetinin bakan, eski Ayan Meclisi yesi ve Dantay Bakan Seid Abdlkadir ve olu Muhammed, Krt Teali Cemiyetinin genel sekreteri Palulu Abdullah Sadi, Avukat Hac Ahdi, Krt aydnlar Ahmet Cemil, Nazif Bey, Kemal Fevzi ile Dr. Fuat tutuklanyor, iki gn sonra stiklal Mahkemesinde yarglanmak zere Diyarbakra gnderiliyorlard. eyhin mahkemesi

stiklal Mahkemeleri, Seid Abdlkadir ve arkadalarnn idamndan bir gn nce, eyh Said ve arkadalarnn davasn grmeye balad. Yer de, sinema salonundan bozmayd. Revanduzlu bir Krt olan mahkeme yesi Ali Saip (Ursava), duruma ncesi ve sonrasnda, sk sk hcrede yalnz tutulan eyh Saidi ziyaret edip, telkinlerde bulunuyor, Krdistan sorununu gndeme getirip, siyasi savunma yapmad takdirde, mahkemeden sonra serbest braklacan, hatta gelecek baharda Hnsta birlikte kuzu eti yiyeceklerini sylyordu. Ali Saip sylediklerinin devlet ve Krt geleneinde de namus sz olduunu belirtiyordu. Nitekim mahkeme sresince, Krdistan meselesi almyor, sorgulama dini temel zerinde yrtlyor, yalnzca aklanan kararda, hareketin bamsz Krdistan kurma amac gtt belirtiliyordu. Ancak, hareketin lideri olup olmad, ya da hareketin neresinde yer ald sorusuna cevap verirken, ne nde, ne de arkadaydm, ortasndaydm diyordu. Behet Cemal, eyh Said syan adndaki kitabnda, mahkemeyi anlatrken, eyhin elleri kelepeli, ayaklar prangal olarak salona getirildiini, btn durumalarn filme alndn yazyor. Behet Cemalin anlattna gre eyh vakar iinde korkusuz, ilerlemi yana ramen din admlarla salondaki yerini alyordu. Huzurlu grnl ve kt. Dalgal ve uzan apak sakal knal, dnemin bakml Krt erkekleri modasna uygun olarak, gzlerinin alt srmeliydi. Omuzlarn rten harmaniyenin altna, Halep ii krk dmeli bir yelek ve kabardin bir alvar giymiti. eyh sorgusu srasnda mahkeme bakannn Trkler de Mslmandr, neden Mslmana bakaldrdnz? sorusuna, imam eriattan (hukuktan) saparsa, kyam (isyan) vaciptir cevabn veriyor, ama dava iin amacn bakaldrmak deil, Krdistan meselesi konusunda parlamentoya gr sunmak olduunu sylyor ve Piranda olaylar kt, nn alamadk diyordu. Bu arada tank olarak dinlenen bacana Binba Kasm, eyh ve arkadalarnn bamsz Krdistan kurma dncesiyle rgtlendiklerini, bu amala yemin ettiklerini sylyordu. Btn sanklarn ayr ayr sorgulanmas ve savunma niyetine szler sylemesinden sonra

karar 28 Haziran 1925 tarihinde akland. eyh Saidle birlikte 47 kii hakknda idam hkm verilmiti. 47 daraac Ayn gn, Diyarbakrn Dakap Meydannda, yan yana 47 tane daraac kurdular. Tam karsna da, davetliler devlet prokolnn oturarak, huzur iinde, idamlar seyredebilecei bir tribn ina ettiler. 29 Haziran 1925 afanda, idam mahkumlar, tek tek ipe ekildiler. Fransa, ngiltere, Amerika ve dnyann baka lkelerinden gazeteciler, idamlar grmeye davet edilmiti.

Sra fieyh Saide geldiinde, dudaklarnda belli belirsiz bir kprdamayla dualar mrldanarak, diri admlarla yryor, boynuna lm hkm asldnda, eref tribnne dnyor ve son szlerini baryordu: Dnyadaki hayatmn sonuna gelmi bulunuyorum. Halkm iin kendimi feda ettiimden dolay, pimanlk duymuyorum. Yeter ki torunlarmz, dman karsnda bizi mahup etmesinler ngiliz yazar Lord Rinross, eyh Saidin son anlarnda, eine rastlanmayan bir cesaretle lme gittiini anlatrken, onun asanlarla akalatn yazyor ve devam ediyor: ou, cesaretli bir ekilde ld. eyh Said, sonuna kadar istifini bozmad. Sehpaya karken, mahkeme bakanna glmseyerek, senden holandm dedi. Ama kyamet gn hesaplaacaz. Askeri komutanla akalaarak, Paa dedi. Dmannla vedala. dam gmlei zerine geirilirken, kmldamadan durdu. Behet Cemal ve daha sonra Metin Toker, eyhin son anlarn anlatrken idam sehpasna gitmeye hazrlanrken, hcresine doluan gazetecilerle akalap, skunet iinde sorularn cevapladn yazyorlard. eyhin en kk olu, yeni doan Ahmetti. Yarglanma srasnda, hareket iindeki konumunu ne nde, ne de arkada, iindeydim diye tanmlayan eyh, lme giden 47 kiilik kafilenin ortasnda yryordu. Hareket gnlerindeki yardmcs Feqi Hasan en ndeydi. Mahkumlar kelepeli, ayak bileklerinden birbirine prangalyd. Yrrken, zincirler betona arpp ngrdyordu. lm kafilesi, seyre gelmi Trk elitinin sraland tribnn nnden geerken, mahkeme yeleri ve generaller eyhe sz atp, diyaloa giriyorlard.

Krt Ali Saibin sz atmas zerine, eyh yalann yzne vurmak iin hani ya baharda Hnsta kuzu yiyecektik diye sesleniyor. Ali Saib, ne yapalm, olmad diyor, ardndan dklen Trk kanndan sz ediyor, eyh ona, boynuzlu keinin ahn boynuzsuzdan alyorlar, seninle maher gn hesaplaacaz karln veriyordu. Kolordu komutan, bu cevaba sinirlenip, Krtlerin zgr olduunu, kimseye mdahale edilmediini, bundan byle daha zgrce yaayacaklarn syleyince, eyh ona u cevab veriyordu: Gelecek gecelerin, geen gecelerden fark yok. Bu arada daraalarnn sraland meydana gelmilerdi. Hanili Mustafa Bey, gencecik olu Mahmutla yan yana yryor, yksek sesle ilahi okuyordu. Hanili Salih bey, Bugn erkeklik gndr, dostlarmz da dmanlarmz da lme nasl gittiimizi grsnler diye barnca, eyh Said de Allah u Ekber diyerek ilahiye katlyor, mahkumlar ona uyuyor, meydan ilahi sesiyle doluyordu. Bu arada sehpalarn karsna dizilen mahkumlarn aslmasna geiliyordu. Hanili Musafa Bey, olundan nce aslmak istedii ricasnda bulunuyor, onu ipin ucunda grmek istemiyorum diyordu. Ama istei glmsemeyle karlanyor, olu Mahmuttan sonra onu asyorlard. Sra eyhe geldiinde, dudaklarnda belli belirsiz bir kprdamayla dualar mrldanarak, diri admlarla sehpann altna yryor, stne lm gmlei geirilip, mahkeme karar boynuna aslrken, eref tribnne dnyor ve son szlerini baryordu: Dnyadaki hayatmn sonuna gelmi bulunuyorum. Halkm iin kendimi feda ettiimden dolay, pimanlk duymuyorum. Yeter ki torunlarmz, dman karsnda bizi mahup etmesinler. Protokoln sraland eref tribnnde, heyecanl bir hareketlilik balyor, kadnlardan biri ayaa kalkp, eyhe el sallayarak geber diye baryor, generaller ve mahkeme yeleri alka balyor, bu srada eyhin ayann altndan tabure ekiliyor, ince uzun bedeni ipin ucunda dnenerek sallanyor, knal apak sakal, sabah esintisi nnde belli belirsiz titreiyordu.

Terr Mahkemeleri
stikla Mahkemeleri zel mahkemelerdi. Bu mahkemeler kurulurken, nce 1789daki Fransa ihtilali sonrasnn terr dnemiden esinlenmeyle, Terr Mahkemesi ad verilmek istenmi, fakat daha sonra bundan vazgeilmi, stiklal Mahkemesi adnda karar klnmt. eitli illerde kurulu bu mahkemelerin 2012 ylnda da faaliyet gsteren zel yetkili mahkemelerden farkl olarak, bu mahkeme grevlilerinin hukuk eitimi alm kiilerden seilmesi art deildi. Rejim, milletvekillerini ayn zamanda mahkeme yeliine seebiliyordu. Bir baka fark, mahkemeyi gereksiz yere megul edecekleri ve zaman kaybna sebep olacaklar gerekesiyle savunma avukatlarnn grev yapmasna yer yoktu. Ayrca mahkemelerin ilk karar kesindi. Yarglananlarn itiraz edebilecekleri bir st mahkeme, makam yoktu. dam kararlar derhal uygulanyordu. Avukat savunmasna yer yok, kararlar da

kesindi. Diyarbakrda grevlendirilen mahkeme heyetinin yeleri Mazhar Mfit Kansu, Ltfi Mfit zde, Krt Ali Saip Ursava ve Sreyya rgeevren Atatrk tarafndan seilmi birer milletvekiliydi. lerinde, yalnzca savc rgeevren hukuk eitimi grmt. Mahkeme ilk i olarak Seid Abdlkadir ve arkadalarnn davasn ele ald. Sorgular, savunmalar dahil, mahkemenin ileyii bir ay bile srmedi. 23 Mays 1925 gn Seid Abdlkadir, olu Muhammed, Krt Teali Cemiyetinin genel sekreteri Palulu Abdullah Sadi, Avukat Hac Ahdi, Krt aydnlar Ahmet Cemil, Nazif Bey, Kemal Fevzi ile Dr. Fuatn idam cezasna arptrld akland. Mahkumlar, 27 Mays 1925 gn afak patlarken, Diyarbakrn Dakap Meydannda aslarak idam edildiler. Osmanldan kalma yasaya gre, 60 yan gekinler idam edilmiyordu. Ama bu yasa da geerli deildi. dam edilen Seid Abdlkadir 75 yandayd. Seid Abdlkadir, idama giderken, nce beni asn ricasnda bulunmutu. Fakat tersi yapld. Seid Abdlkadir, olunun lmn grdkten sonra idam edildi.

dam edilenler
29 Haziran 1925 sabah aslarak idam edilen Krt liderler unlar: eyh Said, Melekanl eyh Abdullah, Tokliyanl Kamil ve kardei Baba, eyh erif, Feqi Hasan Fehmi, Valirli Hoca Sadk, anl eyh brahim, Harputlu eyh Ali, Harputlu eyh Celal, eyh Hasan, Garipli zzet ve olu Mehmet, Hanili Mustafa ve olu Mahmut, Hanili eyh Salih, anl eyh Abdullah, eyh mer, Hanili eyh Adem, Madenli Kadri Bey, Piranl Mele Mahmut, Silvanl eyh emsettin, Termili eyh smail, Termili eyh Abdullatif, Balkal Emin, Hanili Hasan, Arab Abdi, Kargapazarl Halil ve olu Mehmet, Sinikli Sleyman, Musyanl Cemil, Az aireti reisi Demir olu mer, olu Sleyman, erif olu Sleyman, Feqi Hasann katibi Tahir, eyh Musa olu eyh Ali, Mulu Mehmet, Sleyman Bey, Bahri Bey, Zoraval eyh Cemil, abakurlu Sleyman olu Yusuf, Yamak airetinden Ali Baban, Mehmet olu Tahir, Bucak mrd Tayyip Ali, erkes jandarma Halit, Salih olu Hasan.

Olmayan isyan bastrma seferleri


Trkiye Cumhuriyetinde, toplumsal olaylar karsnda, ben ne yaptm, suum ne? diye dnmek yok, her eyi d etkenlerin tahrik ve desteine balanmak gelenektir. Bu gelenein kayna Osmanl ve zellikle de ttihatlardr. Krdistanda meydana gelen btn tepkiler ve tabii ki eyh Said hareketi (1980lerde de hep tekrarland gibi) bu ezber zerine mesele d destek ile tahriklere baland. Resmi syleme gre, Trt Devleti o dnem Musul ve Kerkk snrlarna katmak istiyor, ama Britanya vermiyor, dahas stn rtp, Trt Devletinin blgedeki gcn krmak, glenmesini nlemek iin eyh Said hareketini balatyordu. Oysa, aradan bu kadar yl gemesine ramen, sylemi doru karacak hibir kant ortaya kmam, ama Britanyann Krtlere destek verdii hayalhane rn kmtr.

Ayrca blgeyi hesaplayp, planlayarak parselleyen, Osmanl kabuu haritasndan Trk Devleti dahil, 24 ayr devlet karan Britanya idi. izilen haritada Musul ve Kerkk Iraka aitti. Trk Devletini kurup, haritasn, stne ek olarak i hukukunun nasl ileyeceine dair dzenlemeyi de teslim eden Britanya, ne olmutu da aradan iki yl gemeden yaptna piman olmu, kurduu devletin glenmesini istemez hale gelmiti? Bu sorunun cevab tarih belgelerinde yok, ama Britanya ve Fransann eyh Said hareketi srasnda Trk Devletine destek verdii gerei var. Irak yneten Britanya, yardma komak isteyen Barzanilerin stne uaklarla bomba yadrarak engellemiti. Ayn destek Fransadan da gelmiti. Fransa, Suriye Krtlerinin nn kesmi, ama Krtlerin ardna asker nakli iin, Suriye demir yolunu aarak, Trk Devletiye paha biilmez deerde askeri yardm yapmt. Garip, fakat btn bu gereklere ramen, Trk Devleti srarla eyh Saidin Britanya ve Fransann desteiyle ayaklandn, resmi tarih sylemi haline getiriyordu. rktmeden tutuklamak Trk Devleti toparlanm, Krdistan fethedercesine yaylm, her yere ordu birlikleri ylm, kendince gedikler tutulmu, bu arada sram sram idam iin stiklal Mahkemeleri kurulmutu. Ankara, artk kendini gl hissediyordu. Kimseye dokunulmayacak sz, umu, hatrlanmamak zere unutulmutu. Baskn, gcnd artk. Olacaklarn ilk ayak sesleri, 13 Haziran 1925 tarihinde duyuldu. nn hkmeti, Skynetim komutanlklarna gnderdii bir genelge ile slahat harekatna balanacan buna gre hazrlklara balanmasn bildiriyordu. Genelgede, Douda slahata azmetmi hkmetin yaknda gerekleecek esas amac iin halktan silah toplanrken, hkmete sadakat gstermi kiilerin rktlmemesi isteniyor, insanlarn skunet iinde, yava yava yakalanmas emrediliyordu. Silah arama birlikleri iba yapp, tutuklamalar balaynca, nder konumundaki Krtler, Ermenilere yaplanlar hatrlayarak ortalktan ekilmeye, frsatn bulan yurtdna kamaya balamlard. Ermeniler konusunda da nce, askerlik hizmetine denilerek erkekler, ardndan akya varana kadar silahlar toplanm, ardndan harekat balamt. Yeni ynetim ttihatlarn B takm ve ilerinden pek ou Ermeni harekatnn eylem adamlaryd. Yas gnlerinde olmayan isyan bastrma eyh Said idam edilmiti. Krdistan, devleti kzdrmamak iin acsn saklyor, gizlice eyhin yasn tutuyordu. Dalar kprtsz ve sessizdi. syan ve dada isyanc yoktu. Ama devlet, olmayan isyan bastrma seferindeydi. Kk birliklere ayrlm askeri kollar, kylere dalm isyanc olmayan isyanclar, silahtan arndryordu. Ama Ankaradan gelen emir zerine, gler yzlydler. nsanlar tedirgin edip, korkutma, dvme, onlara svme yok, ldrme hi yoktu. Genelgede kesici alet diye tarif edilen akdan, aa kesmede kullanlan balta, ot bime arac trpan ve kazmaya kadar, gerektiinde silah yerine geebilecek ne varsa el

konuyor, rica ile istenen av tfekleri balyalanyordu. Fakat, bir sre sonra, ark Islahat Plan uygulamaya konuyor, gler yzl askerler birdenbire atk kal kesiliyor, dalar arasnda krm ve srgn rzgarlar esiyordu. Islahat Plan geni kapsamlyd, eyh Said hareketine katlmam, gnlden destek vermemileri de kapsyordu. Islahat (iyiletirme) Plan uygulamasnda, Ermenilerin krm ve srgnle yerlerinden sklp atlmas gibi btn Krtler hedefti. Uygulamaya tedip (terbiye etme), tenkil (susturma, yok etme) ad veriliyordu. Kyler baslyor, muhbir, milis ve klavuzlarn gsterdii erkekler toplanp, yaban hayvanlar gibi birbirine balanarak gtrlyor, ldrlyorlard. Bu haliyle, her askeri birlik, birer bamsz adalet datcyd. nsanlar sorguya ekilip, adlar, kimlikleri deftere geirilmeden ldrlerek adalet yerine getirilmi oluyordu. simlerin kayd bile yaplmad iin, ka kiinin katledildii hibir zaman anlalamad. nsanlar diri diri yakmak lmle adalet damnn en korkun ekli diri diri yakmayd. Geri, 1990larda da tekrarlanyor, ancak bu dnemde Krtlerin diri diri yaklmas olaylar seyrekti. Genel olarak insanlar, ikence edilerek ya da kurunlanp ldrldkten sonra yaklyordu, 1990larda. nsanlarn, 1925ten itiraben hayali isyanlar bastrma adna, kurunlama yerine snglenerek ldrlmesi, kurun tasarrufuna balayanlar var. te yandan snglenerek ya da sapasalamken diri diri yaklanlar... nsanlarn diriyken yaklmasnda ama, korkuyu hcrelere kadar yaymak, dehet salp insanlar terrle titretmek mi, mermi tasarrufu mu bilemiyorum, ama 1925te insanlarn diri diri yakld saysz olay var. Ha Hitler Almanyas ile benzerlik mi? Hitler rejimi, kurbanlar kendiliinden ldkten ya da odalara katpatp gazla zehirleyerek ldrdkten sonra, yani cesetleri yakyordu. 1990larda, Krt syanlar adndaki kitabmn hazrlk almalarn srdrrken, bu konuda pek ok tank dinledim. Bunlardan biri de, Bingll bir ihtiyard. Ailesine zarar verirler endiesiyle adnn aklanmasn istemeyen ihtiyar adam, Bingle bal Valer ve emsan kylerinde yaananlar anlatt: ki ky, ayn gn baslp, evler ve insanlarn st aranarak soyuluyor, parasal deeri olan ykte hafif ne varsa alnyor, sonra kyle yaklyordu. ki kyden seilen 22 kii, bir ahra kapatlp, kap darda kilitleniyor, sonra kapsna ot ylarak atee veriliyor, ieride kapal tutulan insanlar feryad figan ede ede yanyor, ruhlarn teslim edince sesleri kesiliyor, askerler de kyden ekiliyordu. Milisler Trk ordusunun btn unsurlar, Krdistana doldurulmutu. htiyaca gre takviye ediliyor, eksiklikler tamamlanyordu. te yandan, yerlilerden ibirliki ebekeleri kurulmu, milis alar oluturulmutu. Milisler muhbir ve dalarda klavuz olarak kullanlyorlar, gcn Aa, Bey ya da eyh payesi verdii, ancak 1980lerde oluturulan korucubana benzer yetkilere sahip kiiler ynetip,

ynlendiriyordu.

Feyzullah Ko anlatyor: 13 yandaydm, o zaman. Her eyi hatrlyorum. 1925 ylnn yazyd. Hepsi gzlerimizin nnde oluyor, net gryorduk. Askerler, emir zerine, tfeklerinin namlusuna sng, kasatura geirip, ahra dolutular. Askerler, rastgele snglyor, ieriden armalar ykseliyordu. Sonra askerler darya ktlar. Kapsna ot yp, ahr atee verdiler. Duman iinde kalm ahrdan, feryatlar duyuluyordu
Krtler, en byk zarar bunlardan grdler. Bunlar, sevmedikleri aileleri, soyunu kuruturcasna ortadan kaldrarak, yrenin egemeni oldular. Daha sonraki srete, bir bakma PKK hareketine kadar, dokunulmaz olarak kaldlar. Korucuba niteliinde olan kiiler, verdikleri gvenin gcyle daha sonra halkn temsilcileri sfatyla parlamentoya tayin edildiler. ok partili sisteme geildiinde kimileri CHPde kald. Ama ounluk olarak dzenin teki partilerine daldlar. lerinden pek ok bakan kt. Bunlardan bazlarnn torunlar, 2012de AKPde milletvekiliydiler. Hayali Rakotan ve Raman isyanlar Kurmay Albay Reat Hall tarafndan yazlan ve 1977de, darbe hazrl iinde olduu gerekesiyle emekli edilerek ordudan atlan General Namk Kemal Ersunun Korgeneral rtbesiyle Harp Tarihi Bakan olduu dnemde n sz yazd, Genelkurmay Bakanl yayn Cumhuriyet Tarihinde Ayaklanmalar adndaki kitapta, 1925 ylndaki olaylardan biri Rakotan ve Raman tedip harekat (9-12 Austos 125) balyla yer almaktadr. Ancak, Genelkurmayn yaynna baktmzda tedip (terbiye etme) var, ama isyann var olmadn gryoruz. nk, Genelkurmay tedipin sebebi olarak unlar aklyor: Her ne kadar Bitlis, Urfa, Malatya, Mardin, Erzurun ilinin K, Hns ileleri lml grnmekte ve buralarda kayda deer olaylar olmamakla beraber, hkmet otoritesinin tamamyla yolunda olduu anlalmamal idi. Diyarbakr, Siirt, Mu, Gen, Dersim illeri ise daha ciddi ekavet (ekyalk) hassiyet ve ayaklanma belirtileri bakmndan daha ciddi bir durum arzediyordu. zellikle Beiri, Silvan, Garzan, Kulp, Gen ve Lice hl hassas ve faal durumda, devlete kar ykmllklerini yerine getirmemekte, ekavet hadisleri devam

etmekteydi. stelik, hkmetin silah toplama, hkmlleri yakalama ve grme propagandas karsnda, kendilerini ok tehlikeli bir durumun beklemekte olduu dncesi iledir ki, birbiriyle balamak ve birlemekte idiler. Beiri blgesinde Raman aireti, Garzan ve Rakotan airetleri Silvan ve Kulpn Bkran airetleri hl direniyorlard. (...) Silahlarnn, dmanlarna kar varlklarn korumak iin lazm olduunu ileri sryorlar ve silahl kuvveti ile imdiye kadar altklar zerk idareyi ellerinden karmamak, ii olurunda yrtmek ile vakit geirmek, bir ksm airetler ise baz olaylarda hkmete gsterdikleri fiili yardmlarla elde ettikleri zorbalk ve nfuzu brakmamak, i ve d siyas akmlara alet olmak isteinde olduklar iindir ki, ne maksatla olursa olsun silahtan arndrlmalar ve zellikle hmml ve sanklarn hkmete teslimi keyfiyeti, bunlar direnmeye sevk ediyordu. Genelkurmayn yaymlad kitapta bile (ki her sulu, kendini hakl gstermek iin geerli bahaneler uydurur) Garzan, Beiri, Silvan, Kulp ve Sason blgesinde isyann var olduu ne srlemiyor. Ama bu blgelerin Tedip ve Tenkil edilmeleri gerekiyor. Karar bu. nsanlar, 1980 darbesinde tekrarland gibi, satn aldklar silahlar teslim ediyor, buna ramen kurtulamyorlard.
Genelkurmayn kitabna gre Tedip ve Tenkil iin hazrlanan plan yleydi:

iddetli bir tedip hareketi yaplacak. Direnme olursa, tedip yok etme derecesine varacak. Genelkurmayn resmi tarih yerine geen belgeye gre, 41. tmen Raman blgesindeki 16 kyde hibir direnile karlalmadan tedip gerekleiyordu. Ama, bu terbiye taarruzunda ka kyn yakld, ka kiinin ldrld kitapta yer almyordu. Bu arada, Trk ordusunun genel taarruza getiini duyan kyller, srleri ve tayabildikleri varlklaryla dalara snp, gizlenmeye alyorlard. Raman airetinin nde gelenlerinden Emin ve kylleri, aileleriyle birlikte, 11 Austos 1925 gn, ayr birlik tarafndan, Hasankeyf yaknlarnda kuatlyor, bunlardan kurtulan oldu mu resmi tarih kaydetmiyordu. nk Emin ve akrabalar direnmilerdi. Ayn gnlerde Viranehirde Haneran ve Emir Feddale kabileleri, Genelkurmayn deyimiyle tard ediliyordu. Sonbaharn ilk karlarna kadar Siirt, Garzan, rnak, Sason, Mutki, emdinli, Botan, irvan, Hizan, Midyat blgeleri muhasara altna alnyor ve tedip ile tenkil hareketine giriiliyordu. Yine ldrlen insan ve ky says kayda gemiyordu. Bu arada, ban ba diye nitelendirilen Dersime harekat planlar ve ynaklar, ayn yl yaplmaya balanyor, ertesi yl harekete geiliyordu.

Babasnn yakldn seyreden ocuk


1912 doumlu Feyzullah Ko, 1925 ylnda babasnn yaklmasna tank oluyor. Ko, Elaza bal Palu ilesinin daha sonra ad Gkdere olarak deitirilen Erdrk kyndendi. Onunla,1990 ylnda konutum. En son 2000 ylnda haber aldm. Elazda yayordu.
Feyzullah Koun anlattklarn zetleyerek sunuyorum:

13 yandaydm, o zaman. Her eyi hatrlyorum. 1925 ylnn yazyd. Askerler uzaktan grndklerinde, kyllerden kimse kap, saklanmad. Buna gerek de yoktu.

nk bizim kyden kimse, eyh Said hareketine katlmamt. Babam, yalnz kyn deil, yakn evrenin de nde gelenlerindendi. Askerler geldiinde, bir sopann ucuna beyaz bez balayp, kyden birka kiiyi de yanna alarak, karlamaya kt. Btn ky uzaktan seyrediyordu. Gelen askerlerin yannda, baka kylerden toplanm, urganlarla birbirine balanm, kalabalka bir grup Krt vard. Ky iine geldiler. Silah istiyorlard. Kyller ellerinde ne varsa teslim ettiler. Sonra, babam ve amcamn da aralarnda bulunduu kyn nde gelenlerini yakaladlar. Onlar da urganlarla birbirine baladlar. Bal tuttuklar esir says, en az 200 bulmutu. Hepsini, koyun srs gibi nlerine katp, kyden ktlar. Ne yapacaklar, gtrdklerinin akibeti ne olacak endiesi ve merakla, uzaktan takip ederek pelerinden gittik. Hor kyne gittiler. Esirlerden bazlarn burada serbest braktlar. tekileri, topluca bir ahra doldurdular. Babam ve amcam da ahra kapatlanlar arasndayd. Gizlendiimiz tepe ahra yaknd. Hepsi gzlerimiz nnde oluyor, net gryorduk. Askerler, emir zerine, tfeklerinin namlusuna sng, kasatura geirip, ahra dolutular. Askerler, rastgele snglyor, ieriden barmalar, yalvarma feryatlar ykseliyordu. Sonra askerler darya ktlar. Kapsna ot yp, ahr atee verdiler. Sng darbesi almam ve yaral kalm olanlar vard, ieride. Duman iinde kalm ahrdan, feryatlar duyuluyordu. Askerler bekledikleri iin gidemiyor, alayarak bakyorduk. Ahr yanp, sesler kesilince askerler ekilip gittiler. O zaman koup, gittik. Kyn havas yank et, ya kokuyordu. eriye kapatlanlardan bazlar, duvarlar elleri, trnaklaryla delip, darya kmlard. Yar yanm, ama darya kmay baarm ve hl yaayanlar vard. Babam da km, duvar dibinde lmt. Yanm, dam km ahrn enkazndan duman kyor, ama sessizdi. Bizler, llerimizi toplayp, kye dndk ve onlar gmdk. Feyzullah Ko, annesi ve kardeleriyle, birka gn sonra Nideye srgne gnderilecekti. Nidede Rum ve Ermenilerden kalma ok bo ev vard. Bize bir ev verdiler. Ama yerliler bizden uzak duruyordu. Scak ilgi gstereni grmedik diyordu.

Krm tekerrr ediyor


1925 yl yaznda, iletiim alar kstl dnya byk, Krdistan yasak blgeydi. nsan feryatlar, bir kyden tekine, yolu den bir yolcunun azndan ulaabiliyordu. Uzak kelere eriim aylar alyordu. nsanlar birbirinden habersizdi. Kylerin daryla balar kesik, yaylalara g, her trl seyahat yasak, yasaa uymayanlar iin vur emri geerliydi. syan atei, dalarda savaan birlikleri yok, ama Krtlerin ad isyancya km, epeevre sarlmlard. Kimi tevekkl iinde kaderini bekliyor, kimileri kurtuluu dalara snmakta aryordu. Bir, iki, yz, bin kii deil, insanlar, eperleri kurt srlerinin hcumuna ak allara kapatlm koyun srleri gibi akbetlerini bekliyorlard. Ordu birlikleri, sonsuz topraklar parsellemiesine dalm, her birlik kontrol teslim edilmi blgede tedip ve tenkil rzgarlar estirerek ilerliyor, olmayan isyanlar bastryor, kadn, ocuu, genci, yalsyla insanlar, aru alaya akan, sonsuzlukta yanklanan yakarlarla kurtulu mucizesi aryordu.

1925-1940 arasndaki

srete, isteyen ynetici kendi isyann balatyor ve bastr emri zerine, ordu birlikleri, kadnlara, ocuklara kar harekete geiyordu. 1980lerde Olaanst Hal Valiliinin ad, 1925lerde Umumi Mfettilikti

Mesela Trk resmi tarihinde, 1925ten 1930a kadar sren diye kayt altna alnm bir Sason Ayaklanmas ve bastrma seferleri vardr ki, tmyle olmam, kokusu bile kmam uydurmalardr. Ama o karanlk dnyada, masum ve mazlumlara kymayn diye haykrsanz duyan kim!.. Ankara bir kere isyan var demi, gerisi nafile lk. Resmi tarih yerine geen Genelkurmay yazmna gre, sergerde kyller itaatkarlk ediyorlard. Nasl bir itaatszlk, kime, neye o da belli deil. Ama itaatsizleri, itaat altna almakla grevli ordu sefer halindeydi. Remi tarih, 1925 ylnda olmam, ama var kabul edilmi isyann bastrlmasn yle anlatyor: Blgenin taranmasnda, 2002den fazla silah toplanm ve varlabilen kyler, evler tahrip edilmi, kn bastrlmas nedeniyle harekat durdurulmutu. Yine resmi tarihe gre Sasonun bir ky, hayvan saymna giden, (tavuklar hari, her hayvan ba iin devlet vergi alyordu. Koyuna, kei, eek, katra sahip olmak vergiye tabiiydi) kaymakam vekili, durup dururken itaatsizliin silahl ayaklanma ekliyle karlam, kan atmada vurularak ldrlm, kyllere dini telkinde bulunarak hak yoluna davet iin yanna ald mft de yaralanmt. Oysa, resmi tarihin kaydettii gibi deildi, hibir ey. General Cemal Madanolu bile resmi az yalanlyor, sylediine uydurma diyordu, nk... Madanolu ve Sason isyannn gerek yz Cemal Madanolu, Sason tedip ve tenkil harekatnda, yzba rtbesinde kol bayd. Sonra, Dersimde krma katlacak, yllar iinde rtbeler alp ykselecek, Korgeneral rtbesiyle 27 Mays 1960 darbesinde yer alacak, ama saf d kalacakt. Daha sonra Cumhurbakan Cevdet Sunayn Senatrle atad Madanolu, 12 Mart 1971 darbecileri tarafndan, darbe hazrl iinde olmakla sulanacakt. MT ajan olduundan habersiz, manevi evladm diyerek yanndan ayrmad, bugn, AKP iktidarnn serden vazgemi kalem muhafzlarndan Mahir Kaynak muhbiri, bu davada yazarlar lhan Seluk ve Doan Avcolu da su orta krssndeydi. Madanolu, 1983 ylnda cumhuriyet gazetesinde tefrika edilen, ancak devlet srrn ifa ettii gerekesiyle yasaklanarak yaym durdurulan, gazetede yaymlanan ksm daha sonra kitap haline getirilen anlarnda, Sason isyan denilen olayn, kyllerin tecavz giriimine tepkiden ibaret olduunu sylyordu.

Madanolu, kaymakam vekilinin yanna sivil memurlar da alarak, bir yzbann komutasnda, Harbak kyne gittiini, muhafzlarna komuta eden yzbann kyde, Teteri Bedike misafir olduunu belirtiyor ve devam ediyor: Teteri Bedikin evinde erkek yok. (Korkudan ky terk edip, kam olmallar. A. K.) Gelin, harl harl akam yemei hazrlyor. Tam bu srada yzba geline yaklamak isteyince, olay kyor. Kadn direniyor. Balyor barmaya. Yzba kayor. Peinden koanlar korkutmak iin, birka el ate ediyor. Tepeye yerlemi birliin yardmyla cann kurtaryor, ama olaydan habersiz kaymakam vekili ve dierleri Harbakllar tarafndan ldrlyor. Jandarma yzbas sonra olay rapor ediyor. Ama gerei yazmyor. syan kt, diyor. Sleyman Demirelin Doru Yol Partisinden, 1980lerde Diyarbakr milletvekilli ailesi de tedip ve tenkilden gemi Mahmut Altunakar, aslnda tecavzcnn yzba deil, ldrlen kaymakam vekili olduunu aklyordu. Ama hangisi tecavzc tartmas bir yana, bir tecavz giriimine gsterilen tepki hayali isyan saylyor, sonra, btn bir blgede tecavzc de olsa itaatkarlk harekat balatlyor, ele geen insanlar ldrlyor, mallar talan ediliyor, ta stnde ta kalmamak zere kyler yaklp, yklyordu. lm ya da srgn Ancak Sasonun tedip ve tenkili, yllara yaylarak 1936ya kadar sryordu. Bu arada Bakanlar Kurulu kararyla 2 bin 400 kii de, aileleri de paralanarak, topraklarndan koparlp Eskiehir, Bursa, zmit, Zonguldak, Bolu, ankr, Afyon, Balkesir, Denizli, Aydn, Manisa, Isparta ve Mula illerine srlyordu. Kap, dalara snanlar tenkil ediliyordu. Resmi tarih, ldrlenlerin saysn rakamlardan tasarruf edercesine sunuyordu: Harpak, Kozik, Norn, Melefan, kuzeyi Silent, Kerho blgelerinde tarama yaplm ve asi halktan 36s imha edilmiti. Trk Genelkurmayn yazd resmi tarihe gre, srgn ve yerinde susturulanlara ramen, dalarda itaatsizlik direnme eklinde devam ediyordu. Trk Genelkurmay bu konuda, tarihe u notu dyor: Yaplan harekatta, jandarmadan 14 yaral, nizamiye birliklerden 21 ehit, iki yaral, halktan iki ehit (klavuz) be yaral verilmi, bir hayvan lm, iki hayvan yaralanmt. Ekyadan da (o zaman terrist denmiyordu) 155 l, 24 yaral verdirilmi, 39 kii yakalanm, 879 kii kendiliinden teslim olmu, bu arada 52 tfek toplatlmt. 1991de, 1925e dn Kemalist devlet ideolojisinden (ttihat ve Terakkiden de diyebilirsiniz) Trk aydnlarnn azna gemi, bir ezber tekerleme vardr: Tarih, tekkerrrden (kendini tekrardan) ibarettir. nsan olunun korkun yanl kabul ettii olgu, bunlarn dorusudur. Oysa insan olu kabulne gre tarih, hatalarndan ders alp, ktl mahkum edilen, bir daha asla tekrarlanmamas iin topraa gmlen olaylar, durumlar sahnesi btndr. O nedenle, evrilmi yer yz, tarihten dersler karp kendini yeniledi. Bir bakma dnyalarn yaanr hale getirdi. zellikle rkl bataklkta rterek... Almanya, Hitler rklnn tekrarna, almaz duvarlar ekerek dnyayla btnleti. talya Mussolini dnemini topraa gmd. spanya ve Portekiz de diktatrlerin yolunu, lanetli ilan ederek yeryzn, yeni bir yzle selamlad.

Britanya, yz yllarn rlanda sorununu kalc bara evirerek, Fransa Korsika, spanya Bask lkesi konusunda tarihin kt mirasn reddedip, ple atarak, huzur buldu. Krdistan meselesi, bu Avrupa lkelerinin kendi etnik gruplarn ret sreciyle balar. Krtler reddin aclarnn akt 1925-1940 kprsnden getiler. Krtler, kanl nehirlerden getiler. Kan nehirleri saysz aileyi yuttu. Ama geride kalan yaral halk sevdasndan vazgemedi. Bu arada ezenler, vicdan olan kullanlmlardan, saysz ruh yarals yaratt. Kuaklara aktlan kan, Krtlere ektirilen ac bir sulular toplumu da yaratt. Onlar, ellerinden akan kanla nasl yaadlar bilemiyorum, ama 15 Austos 1984 tarihinde PKK tarafndan tetiklenen isyandan sonra, diyalog ve insanca zm mantnn eksikliinden, tarih tekrarland.

Tekrar insanln kaybyd sadece... 1983 ylnda Babakan, daha sonra Cumhurbakan Turgut zal, tarih tekrardan ibarettir ezber yolunun yolcusu bir Trk sacsyd. Vurup, ses kararak toplumu korkutacak, ldrerek gerillay yok edecekti. Yardm ve yataklk ediyor gerekesiyle, sivilleri hedef alan ilk faili mehul denilen, faili ak cinayetler onun dneminde balad. Ardndan Sansr ve Srgn kararnamesi geldi. Sleyman Demirelin 1991de Babakan olmas, Trk milliyetisi mthi ikilinin iddet rzgarlarna kural tanmazl ekledi. Devlet partisi CHP ikiliye katlnca, gen tamamland. Seimde, Krdistan yarasnn derdindeki partiyle ibirlii yapm, Krt temsilcileri parlamentoya tanmt CHP. Bir sre sonra, Krtlerin kendileri olarak parlamentoda bulunmalar fazlalk saylacak, polise yakala emri verilecekti. Onlar ikencehane ve hapishaneye srklenirken, CHP tarih tekkerrrcs olarak, iddet sistemiyle btnlemi dilsiz, sar, kr kalmt. Bu arada dalarda top, tank ve uak sesleri, tfek cayrtlar kesintisizlemi, sivil Krtler de hedefe oturtulmutu. Artk, devleti devlet yapan hukuk kurallar, hatta rejimin kanunlar da yoktu.

Gizli kararlardan fkran emirler dnemiydi. Gece yatandan kaldrlan, gndz yolunda evrilen, polis kimlii, simgeleri gsterilerek iyerinden alnan Krtlerin cesetleri yol boylarnda, dalarn kuytuluklarda toplanyor, insanlar ehir sokaklarnda enselerine sklan tek kurun, boynuna vurulan tek satr darbesiyle katlediliyor, kovalanan katiller, devlete ait binalara girip, orada gelmedi, grmedik oluyorlard. Oysa onlar herkes biliyor, tetikileri birebir tanyordu. Arabalarn gren, kan azrailin cellad geliyor diye bararak, saklanmaya kouyordu. Onlar devletten maal, devlete silahlandrlm zel lm timi personeliydi... 2012 ylnda, 1925in tekerrr 1990lar baka trl yaanyordu. Ama uygulama farkllyla... Tetikiler, insan avnda deildi. Bu kez evinden, iyeri ve seildii makamdan alnan Krt kadnlar, erkekleri, okulda olmas gereken ocuklar, polis ve adliye ringinden sonra terrist damgal dosyalar eliinde toplama alanlarna dolduruluyor, yeni eklenenlerle, binlerle ifade edilen saylar her gn artyordu. Bu arada kla, karakol ve karargah arazileri kazlnca, 1990lardan kalma cinayetlerin kalnts, insan kemikleri ortala salyor, gnn hkmet szcleri o dnemde mafyann da devlet imdadna arldn yadsyp, zekamzla alay edercesine, kim yapt diye aratryoruz? diyorlard. 1990lara gre gze arpan bir fark daha: nk, yeni dnemde, ileri demokrasiye ileri naralar atan bir Babakan vard. Bu Babakan, ierideki teferruatla ilgilenemeyecek kadar, Araplara demokrasi getirmekle meguldu. Kafas attka, Suriye Devlet Bakanna sesleniyor, Devlet vatandan bombalamaz diyordu. Bu srada, Anl een adndaki bir Hukuk Fakltesi profesr Krt gstericileri havadan bombalayn nersinde bulunuyor, yine de ehirlerde zehirli gazla yetiniliyor, ama Uluderede, snr ticareti yapan ocuklar, vadide bir araya toplayp uaklarla, tepelerine napalm bombalar boca ediliyor, 34 kii parampara ediliyordu. Evet, tarih tekerrrclerin dnyasnda, dalarda hl silah sesleri yanklanyor, Krt yaras 1925teki gibi kanyordu. Hayali isyana bir rnek Mahmut Altunakar, ayn zamanda tarih derlemecisi. Yani doup, byd topraklarn bir amatr tarihisi. Altunakar Midyat syannn da hayali olduunu sylyor. Yani nce insanla kar su ileniyor, sonra gerekesi uyduruluyor. Altunakarn anlattklarn, Evrensel Yaynlarnca yaymlanan Krt syanlar adndaki kitabmdan aktaryorum: Sene 1935. Midyatta Nahiye mdr, airetler aras ekimeleri frsat bilip ykn tutmu. (Soyulan) bir airet, ya Ankaraya ikayet edilecek veya ldrlecek diye hakknda karar vermi. Karar Nahiye mdrnn kulana gitmi. Tek are var: Kendini kurtarmak iin, Ankaraya telgraf ekiyor: syan var. Nahiye mdrnn balatt hayali isyan zerine, Ankara isyann ibret verici ekilde bastrlmasn emrediyor, Trk ordusu gcn gsterip, gerekeni yapyordu. Blgede, bebeinden ihtiyarna kadar insanlar, devletin ibret verici hmna uruyor, ac yangn ve kan sesi oluyordu. Bir hayali isyan daha 1990larda, Krtlere mr bime, kaderlerini belirleme adaleti avulara, onbalara, kiralk

katiller, mafya etelerinin tetikilerine kadar inmiti. Mafya etelerinin reisleri, insan kan akan topraklarda nemli ahsiyetlerdi. JTEM, MT hesabna tetik eken biri il gvenlik (Bingldeki toplantya katl, parlamento faili mehul cinayetleri aratrma komisyonu tutanaklarna da geti) toplantsna katlyor, bir teki Tambural Paa lakapl Blge asayi komutan Hasan Kundak ile sofraya (Abdullah atl) oturuyor, sofrada ekilen hatra fotoraf gazetelerde de yaymlanyordu. 1925-1940 arasndaki srete, isteyen ynetici kendi isyann balatyor ve bastr emri zerine, ordu birlikleri, kadnlara, ocuklara kar harekete geiyordu. 1980lerde Olaanst Hal Valiliinin ad, 1925lerde Umumi Mfettilikti. Mahmut Altunakar, dnemin Umumi Mfettii Abidin zmenin, Diyarbakrn nl ailelerinden Piriniolu ile Cemilolu arasndaki bir anlamazlktan, nasl isyan retip, bastrma emrini verdiini yle anlatyor: Abidin zmen, bunu (anlamazlk, ekime) frsat biliyor. Askeri harekatn gereki olduuna Ankaray da inandryor. Gerekeni yap, talimat alnca da dman olduu kiileri ortadan kaldrmaya balyor. Diyarbakr Milletvekili Mustafa Ekincinin tesbitlerine gre 93 kii, fakat benim tesbitlerime gre 700-800 kii sorgusuz sualsiz ekilde yok ediliyor. Diyarbakrdaki insanlar, mahkemede sorun var diyerek Mardine, Mardindekileri Diyarbakra nakledip, yok ediyorlar. Krmn gerekesi isyan, yalandr 1925 baharnda balanan, 1927 yl sonbaharna kadar kademe kademe uygulanan Mutki tedip ve tenkiline de isyan bastrma diyor, Trk resmi tarihi. Oysa Trk Genelkurmay bile doru drst bir gereke uyduramam, buna. Genelkurmay tedip ve tenkilin, baka bir deyile blgeyi insanszlatrmay hakl gstermenin sebebini yle anlatyor: Sasonda yaplan Mehmet Ali Yunus tedibat srasnda, bunlara yardmda bulunan Hersan ve Silent ekyasnn silahlar toplanamamt. Bu arada Bitlis valilii, Mutkideki 35 kyn naklini uygun grmekteydi. Resmi sebep bu. Ama sylem, isyan kt diyemiyordu. Trk ordusu, bu arada btn bir blgede yaayan insan saysn 15 bin kii olarak tesbit ediyor ve 2. tmene bal tugaylar, alay ve taburlar, seyyar jandarma alaylaryla takviyeli olarak tedip ile tenkile balyor. Tmen komutanlnn emrine gre ekili ekinler tahrip ediliyor, kyler yaklyordu. teki tedip ve tenkillerde olduu gibi sivil taarruzlarda uaklar da kullanlyor, dalara, maaralara snan insanlar, ember iine sktrlp, imha ediliyordu. Trk Genelkurmay Bakanl, sivil halka kar balatlan Mutki harekatnn 25 Austos 1927 tarihinde, baaryla tamamlandn haber veriyordu. Genelkurmay, tedip ve tenkil harekatnn banda, kadn, ocuk, ihtiyar dahil blgedeki insan saysn 15 bin olarak veriyor, taarruz sonrasnda ise ounun imha edildiini aklyordu. Genelkurmayn, baarsn anlatan aklamas yle: Birliklerin, emir esaslar dahilinde ve ekya muharebeleri taktiine uygun yaptklar harekatta, asiler ksmen kam, ou yok edilmi ve bir ksm da yakalanm, ayaklanma blgesinde taranmam yer kalmamt.

Krdistan krmla fethediliyor


eyh Said hareketinin balayp, yayld Murat vadileri, Dicle havzas ile tepeleri, adeta kin ve intikam duygusunun hedefiydi. Ynak ve kyler tek tek kuatma altna alndktan sonra, balatlan tedip ve tenkil vuruu 1927 yl gznde tamamlanyordu.

Bu konuda da, artk saylar tkenen tanklarn dnda, elimizdeki balca belge ve bilgiler, dnem muktedirlerinin gazetelere gemi konumalar, kendince sebepler, dayanak gerekeleri yaratp tenkilin tarihini yazan Trk Genelkurmaydr. Bakaca kaynak yok. Doru ve gerekler, bir bakma gnllerinden kopanyla, kar ve grlerine uygun olarak, kendi insaflarna tabii. Ama, kabul etmek gerekiyor ki bu sylem ve tarihi kaytlar, 1984ten sonrakiler ne kadar gerek, ne oranda doru ise bunlar da o kadar hakikate uygun. Trk Genelkurmay bu havzadaki vurua Bicar tenkil harekat adn veriyor. Kapsad blgeyi de Mu, Solhan, Karlova, Varto, Bicar, Lice, Piran, Silvan, Gkdere, Hani, Gen, abakur (Bingl) Palu diye aklyor. Ama harekatn olmas iin, bir isyann icat edilmesi gerekiyordu. Oysa, eyh Saidin Diyarbakr nlerinden ekilmesinden sonra, katlanlar kylerine dnm, dalar sessizlik ve hareketsizlie brnmt. nce aranan isyan icat ediliyor, sonra tenkil balyordu. Resmi tarih 1927 ylndaki tenkilin sebebini, 1925 ve 1926 yllarnda yksek dalar ve sarp geitlere ulaamamak olarak aklyordu. Yani bastrlacak isyan yok, sindirilecek insan vard. Bu ama iin 7 ve 8. kolordular grevlendirilmiti. Genel taarruz, baladnda pek ok kyl, srlerini de yanlarna alp, dalarn korunakl sarplklarna ekiliyordu. Trk resmi tarihine gre, kyllerin youn olarak ekildikleri alanlardan biri de Lis Dayd. Fakat, kyller zerlerine akan lm alayna direniyordu. Genelkurmay, 5. jandarma alaynn Lis Dana yapt ilk saldrnn sonularn yle aklyor: Alay asilerin pususuna uram, bir avu ekya karsnda perian bir halde dalm, subay ve erlerden ehitler vermi, birok malzeme de asilerin eline gemiti. Genelkurmayn aklamasna gre Hveydan blgesine gnderilen tabur da eyh Fahri ve Fevzi ile arkadalar karsnda yenilgiye uram, baz askerler isyanclara katlmt. 1943te Vann zalp ilesinde 33 Krt kylsn kuruna dizecek, tutuklanp hapse atldktan sonra delirerek lecek General Mustafa Mulal, Kogiri Katliamndan sonra ilk defa burada, albay rtbesiyle katliam sahnesine kyordu. Mulal, tenkile (gnn anlatm diliyle krma da diyebilirsiniz) yreleri gezip, her aile hakknda ayr ayr bilgiler topluyor, Krt memurlar filiyor, muhbir ve klavuz alar kuruyordu.

Kkleri kurutulanlar Bu arada Ankaradan gnderilen krm plan, ember yava yava daraltlarak, bunlar bunlar tamamyla imha etme fikri, esas kabul edilmiti diye aklanyor. Trk resmi kaynaklarna gre Lice, Hani, abakur, Gen ve Hazro blgelerinde sarldklarn anlayan kyllerin bir ksm, emberi yarp baka dalara snyorlard. Genelkurmay emberi yarp, kamayanlarn akbetini zetle yle anlatyor: eride kalanlar, bunlara yataklk ederek hkmetin hkmranlna meydan okuyanlar (...) kamilen imha edilmek suretiyle, kkleri ve kayna kurutulmak frsat elde edilmi oldu. Ancak kkleri kurutulanlarn ka kiiden ibaret ve bunlardan kann kadn, ocuk, bebek ve ihtiyar olduu belirtilmiyor, bu konuda hibir rakam verilmiyordu. Diri diri yanan insanlar Genelkurmay kattlarnda Botyan, Mrtezan, Zengazor diye adlandrlan blgedeki 22 ky yaklyordu.
Trk Genelkurmay anlatyor:

Yanan kylerde birok fiek ve bombann infilak ettii grlyordu. Kl haline gelen saman ynlar arasnda, mukadder akbetine urayan birok ekya avanesinin cesetleri tehis edildii gibi, takip mfrezeleri buraya yaklat srada silahn atan birok kii hemen imha edildi. nsan deil sivrisinek sanki Trk Genelkurmaynn dili, insan deil sanki sivrisinek imhas gibi. Oysa yok edilenler insan. stelik, kinle ekya diye tanmlanyor, beenilmyen herkes. Ama onlar silahsz, masum insanlar. Sular Krt olmak myd? Hepsine birden ekya ya da ete diyorlard. 1980lerden itibaren hedefteki herkesin terrist olmas gibi...

Trk ordusu, Krdistan kar kar fethe km gibi yerden ve havadan, btn gcyle taarruz halindeydi. Ama isyan bastrma deniyordu, ama aradan aylar getii halde, hl eyh Said hareketinden haberi olmayan blgeler vard. eyhin saflarna komak isteseler bile, birleecekleri gruplar kalmamt. Ama isyana destek, isyanclara yataklktan sulu grlyor, sulularn cezalandrlmas iin bahane aranyor, gereke yoksa yaratlyordu 1926 baharnda byk bir gle Dersime giriliyordu. Dersimliler, teslim olma yerine, yer yer direniyorlard. Direnme alanlarndan biri de efsanevi Ali Boazyd. Garip, 1926 ylnda ilk defa uaklarn hcumuna urayan Ali Boaz fethedilememi olmal ki, 2000lerde hl, uaklarla en ok bombalanan Krdistan yrelerinden biriydi
Genelkurmay dalara snm kadn, ocuk, ihtiyar, ou silahsz her yatan insana kar kazanlan zaferi anlatmaya devam ediyor: Hartali Sabri de mfreze tarafndan yakalanp ldrlm, Splk danda mer Zaro etesine mensup 49, Emin Miko etesine mensup 6 silahl, 39 silahsz, Kanevare ormannda

4 silahl, 12 silahsz aki (ekya) tutularak ldrldler. 6O ky yaklyor, 450 kii katlediliyor 1927 ylnn Ekim aynda, Murat ile Dicle nehri havzalarnda srdrlen 13 gnlk basknda, teki harekatlarda olduu gibi insanlarla birlikte, btn yer yz paras hedef alnyor, ormanlar, otlar, yaban hayvanlar da yok ediliyordu. Bu arada ele geen silahsz sivil insanlar, sorgusuz sualsiz kuruna diziliyor, ya da sngden geiriliyordu. Faso Danda, Bicarl Mustafa Beyin 29 akrabasnn katledilmesi, fetih seferinin zafer sava olarak tarihe kaydediliyordu. Trk ordusu adeta yan yana dizilmiesine btn bir blgeyi aratrarak ilerliyor, nne kan spryordu. Sulu, susuz ayrm yoktu. Sorguya da gerek duyulmuyordu. Btn bir blge insan asi, ekya, ekyann kyleri, tek tek evleri dman hedef, mallar da el konulmasn bekleyen, vaaddedilmi ganimetti. Trk Genelkurmay sonrasn anlatyor: etelo dann en yksek tepelerine kadar yaplan taramalarla, btn meskn yerler aratrlm, asilere yataklk ettikleri kesinlikle anlalan 60 kadar ky yaklm, 450ye yakn aki ldrlm, bunlara ait btn srler ele geirilmiti. Krdistann fethi Trk ordusu, Krdistan kar kar fethe km gibi yerden ve havadan, btn gcyle taarruz halindeydi. Ama isyan bastrma deniyordu, ama aradan aylar getii halde, hl eyh Said hareketinden haberli olmayan blgeler vard. Ar Dann yaylalar, Eruh tepeleri, Cudi Dann doruklar hareketi duyduklarnda, eyh Said oktan muhasaray brakp, Diyarbakr nlerinden ekilmi, sopalarla savamaya koan kyller dalmlard. Hatta eyh idam bile edilmiti. Dolaysyla eyhin saflarna komak isteseler bile, birleecekleri gruplar kalmamt. Ama isyana destek, isyanclara yataklktan sulu grlyor, sulularn cezalandrlmas iin bahane aranyor, gereke yoksa yaratlyordu. Maksat fetih tamamlansn diye miydi? Mesela 1926 yl baharnda, balatlan Ar (Ararat-Agir) da harekat iin aranan gereke, bu yrede barnan ekya zerk ve bamsz Krdistan hayali kurmalaryd. Ayrca 1926 Mays ay balarnda Yunus Tao ve arkadalar bir miktar hayvan alp, dan ykseklerine kmt. Devlet, adalet ve hukuka ballnn gereini yerine getirmeli, Taoyu yakalamal, hayvanlar da sahibine teslim etmeliydi. Adalet araycs Trk askeri alay, 17 Mays gn, grd bir gruba saldrm, ancak silah seslerini duyan bir grup, hatta randa oturan Sakanl, Kzlba airetleri hcum edince, verdii kayplarla perian hale dmt. Ordu daha sonra takviye gle hcuma geecek, 1927 ylnda da, 9. kolordu kendisine bal tmen, tugay ve alaylarla Agir blgesinde taarruz tazeliyordu. Ancak daha sonra Ar syannn balca liderlerinden olacak Bro Hussk Telle, artk dadayd. Silah var ve savamasn biliyordu.

Dolaysyla Ar Danda tedip ve tenkil mmkn deildi. Ama dzlkler, yaylalarda yaayanlar, o kadar ansl deildi. Ama ldrlen insan ve yaklarak yok edilen ky says kaytlara gemedii iin bilinmiyor. Ali Boaz 2012 ylnda hl bombalanyordu 1927 ylnda, kara ve hava gcyle btn trk ordular Krdistan dalarna ylmt. Ancak fetih hamleleri tamamlanmam olacak ki 1984 Austosundan itibaren ayn blgelerden, yeniden silah sesleri duyulmaya balayacakt. Mesela halk itaat altna alnacak hedeflerden biri de, Dersimdi. 1926 baharnda byk bir gle Dersime giriliyordu. Dersimliler, teslim olma yerine, yer yer direniyorlard.

Direnme alanlard an biri de efsanevi Ali Boazyd. Garip, 1926 ylnda ilk defa uaklarn hcumuna urayan Ali Boaz fethedilememi olmal ki, 2000lerde hl, uaklarla en ok bombalanan Krdistan yrelerinden biriydi. Bu arada igal edilen gomlar, ahrlar, kylerin, bayrak dikilen tepelerin, kontrol altna alnan geitlerin isimleri tek tek saylyor, ele geen ganimet hayvanlarn miktar da not ediliyor, ama ldrlen insanlarn saysndan sz edimiyordu. Trk ordusu kar ya ile Dersimden ekilirken, Genelkurmay Bakanl elde edilen baary rakamsal olarak yle aklyordu: 31 er ehit, bir subay, 53 er yaral verilmi, ayrca 10 er kaybolmu ve buna karlk asilere hayli zaiyat verilmi ve 1084 kk ba, 342 byk ba hayvan ganimet alnmtr. Bir isyan da Tendrekte Krdistann tarumar edildii birinci vuru yllarnda ef devlet, devlet efti. Buna ramen tenkile gereke bulup, isyan vard, vurduk, bastrdk demeye gerek var myd? Yoktu tabii ki... Ama yine de, tarihe isyan notunu dmler. Tpk Ermenilere yaplanlarn manzarasna yaptrlan, ancak daha sonra ie yaramayan etiket gibi... Ve olmam, ama kanla bastrlm bir isyan da Tendrek dalarnda patlam. syan ve sebebi mi?

Yazn Tendrek yaylalarnda yaayan eyh Abdlkadir, devlete itaatsiz davranlarda bulunuyormu. eyh Abdlkadiri itaate zorlamak iin hazrlanan ve hcum alay ile taburlarna verilen emirnamede yle deniliyordu: Trkiye Cumhuriyeti hkmeti ve kanunlarna vefas ve itaati olmayan Kandil, Tdeki Ulya, Hac Halit dolaylarndaki Abdlkadir ve airetini tamamyla dalm bir hale getirip ezmek ve ellerinde tek silah brakmamak ve kimsenin firarna meydan vermemek... eyh Abdlkadir, krm nlemek iin olunu, Karaksedeki (Ar) karargahna gnderiyor, fakat karar da yazlm vuruu nleyemiyordu. Tendrek yaylalarndaki adrlar, iinde kim var, kimler yayor denmeden uaklarla bombalanyor, sonra karadan taarruz balyordu. Kyller ellerindeki imkanla direnie geiyor, bu arada frsatn bulan srlerini brakp rana snarak kurtuluyor, bir ksm da ordunun girmeyi gze alamad sarplklara saklanyodu. Ordu, 27 Eyll 1929 gn yaylalardan ekiliyor, ama kazanlan zaferde kadn ve ocuun ldrld asla aklanmyordu. 1925te balayan fetih harekatlar, terbiye etme ve yerinde sonuna kadar susturma olarak btn Krdistan kapsyordu. Topluca ya da tek tek katledilen insan says, ok seyrek olarak ordu raporlarnda yer alyordu. Genel olarak, katliama uram insan ve yaklan ky says kaytlara gemiyordu. Ar Da direniinden sonra tarihinin en vahi katliamlarndan birinin yaand Zilanda ldrlenlerin gerek says da mehul.

zel Arama

Ana Sayfa

Dosya

Ahmet KAHRAMAN

HAYAL SYANLAR GLGESNDE KRT KIRIMI 7


Ahmet KAHRAMAN Gncellenme : 04.02.2012 09:11

Zilan Deresi kan alyor...


1925 baharnda, karlar eriyip, yollar ve rmaklar geit verdiinde, balatlan taarruz, merkez tarafndan ayrntlaryla planlanm Krdistann fethiydi. Trk ordusunun btn kara ve hava gcyle katld harekat, Sivastan balam, yaylarak dou snrlarna dayanm, bu arada topyekn Trklemeye engel grlen herkes hedef haline gelmiti. Savur, Oramar, emdinli, Colemrgde de, daha dne kadar rejime hizmet eden, Celali

Airetinin nde gelen adamlarndan Bazidli (Doubeyazt) Biro brahim Hussik Telle gibi gemite, Rus igaline kar destanms kazanmlar elde etmi kiiler de tenkiline karar verilen kiilerdi. Osmanl ynetimini, bir darbeyle ele geiren rk ttihat Terakki rgt, 1914 ylnda Almanya saflarnda Birinci Dnya Savan balatm, bu arada Rusyay fethedip, Kzl Elmaya erierek, Turan dedikleri Trk imparatorluunu kurma hayaliyle Sarkama 120 bin kiilik ordu ymt. Ancak, beslenip k artlarna uygun gidirilemeyen ordu, durduu yerde bit istilas, salgn hastala uram, buna ramen 22 Aralk 1914 gn Rusyaya hcum emri verilmiti. Fakat askerlerin 90 bini gece donarak lm, bylece hcuma geerken kendiliinden imha olup, saf d kalan, yer yznn ilk ordusu olmu, engelsiz kalan Rus ordusu da Krdistan igale balamt. Komutan Bironun bana gelenler

Ancak Krtler, Ruslar iek ve armaanlarla karlamadlar. Ellerindeki imkanlarla rgtlenip, direndiler. Bu direni srasnda, destanms bir ne kavuan Zipkan Airetinin nderi Mecit Bey, olu Halis Bey (ztrk), teki Bazidde Celali airetinden Biro Hussk Telleydi. Halis Beyle Bironun yolu, daha sonra Trk ordusuna kar, Ar (Agir) direniinde kesiecekti. Trk ordusunun, her bahar ayn gn, arpa arpa Beyazd Rus igalinden kurtarlmas kutlanyor. Ama gerek yle deildir. Ordu hi grnmemi, dolaysyla arpmam, olmayan arpmada Beyazd da kurtarmamtr. Varsa kurtarc Biro ve akrabas Gur Husendir. kili halk rgtleyerek, Ruslarn Bazide girmesini engelliyor, daha sonraki bir atmada,

Hussen hayatn kaybediyor, komutan Biro ise koruduu ehri, yllar sonra Osmanl niformal askerlere teslim ediyor, ticaretle uramaya balyordu. Biro ve aireti Celaliler, eyh Saide arka kmadklar gibi, rana geen eyhin olu Ali Rzaya da engel olmaya almt. Sonrasn, Ar Da direniinin lideri hsan Nuri (Paa), anlarnda anlatyordu: Trk devleti, Krt nderleri aileleriyle birlikte, Bat Anadoluya srgn etmeye balad. Bironn dostlar, kendisinin de listede olduunu sylyorlard. O, sylenenlere kulak asmyor, devletin dostuyum, beni niin srsnler ki diyordu. Fakat dnmyordu ki, Trklerin gznde Krtler, ister hizmetkar ister asi olsun, yine de Krtt. hsan Nurinin anlattna gre, Bironun biri kyde, biri de Bazidde iki evi vard. 1926 ylnn ilk aylarnda Biro kydeyken, Baziddeki evi, bir askeri mfreze tarafndan baslyordu. Artk, kendisini neyin beklediini biliyordu. lm ya da srgne teslim olma yerine, da tercih ediyor, elde tfek Arya kyordu. Teslim olmayanlar

avu Dursun akrolu, katld bir katliam anlatyor: Komutanmz Deli Kemal Paa. O askere, k emri verdi. Diz ktk. Deli Kemal Paa, ate serbest diye bard. Rastgele verdik kurunu. Feryat, figan, kouan vard. Her ey ok ktyd. ok kanl oldu. ok kii ld. Drt saat taradk. Sonradan 600 l dediler. Bence daha oktu. Bebekler, ocuklar, kadnlar, ihtiyarlar sra sra lyd. Yayladakilerin suu neydi bilmiyorum. Krt diyorlard lenen zulmler artk biliniyor, her yerde konuuluyordu. Teslim olmak, lm ya da srgne raz olmakt. ki seenein tesi daa kmakt. Karakse (Ar), Beyazt, Malazgirt, Bulank ve bu yrelerin evresinde saysz kii ve aile, korunma aresi olarak dalara kmt. Dalara ekilenler arasnda en rgtl olanlar ise daha nceki saldrlara direnip teslim olmayan eyh Abdlkadir ile Sipkan, Heyderan, Milan, Hesenan, Zirkan, Cibran airetleriydi. Bu airetlerden silah olanlar, zaman zaman atmaya da giriyorlard. Xoybun

1925de krm ve srgn balaynca, pek ok tannm Krt Irak, Suriye, ran, rdn ve Lbnana snmlard. Eski valilerden Memduh Selim, eyh Saidin olu Ali Rza, kr Sekban, eski yzba hsan Nuri, Berazi airetinden Mustafa, Haco Aa, Pariste yaayan eski elilerden erif Paa, Msrda bulunan Celadet ve Kamran Bedirxan kardeler bunlardan bazlaryd. Bu kiilerden bazlar, 1926 ylnda Krdistann geleceini konumak zere bir araya geliyor, katlmlar oalnca 5 Ekim 1927 tarihinde, Lbnann Bihamdun kasabasnda Krdistan kongresini topluyordu. Kongrede Xoybun adyla partileme karar alnyor, bakanla da Celadet Bedirxan getiriliyordu. Bu arada Krdistann kurtarlmas amacyla ordulama karar alnyor, Yzba hsan Nuri komutanla Paa rtbesiyle ba komutan atanyordu. hsan Nuri, bir grupla birlikte dnyor, Biro brahim Hussk Tellenin s tuttuu Ar Dana yerleiyor. Biro, Halis Bey, Ferzende gibi airet nderleri, Hamidiye dneminin tannm kiilerinden, ama saf deitrmelerle Krtler nezdinde gvenilmez adam olan, TCnin sipariiyle sonra ldrlen Kr Hseyin Paann oullar Nadir ve Memonun aralarnda bulunduu bir komuta heyeti kuruyordu. Ankara harekete geiyor Ankara, 1927de slenmeyi haber alnca derhal harekete geiyor, tedip ve tenkil harekatlarnn en deneyimli komutanlarn, 19 blgeye gnderiyordu. Daha sonra Genelkurmay Bakan olacak General Salih Omurtak ba komutand. 1920deki kanl Kogiri olaylarndan sonra, 1937 ve 1938deki Dersim katliamyla tarihin kaydettii unutulmaz zalimlerden biri haline gelen General Abdullah Alpdoan, bir baka zulmkar yz olan Mustafa Mulal buradayd. Arap brahim Tali ngren de sivil komiser niteliinde umumi mfetti...

Trk ordusu, Ar Dan karadan ve havadan bombalarken brahim Tali, kyllerden destek almak iin Krt kyafeti iinde yreyi dolayor, daha sonra direniileri teslime ikna abalarna giriyor, karlkl sulama ve propaganda bildiri savalar balyor, yer yer atmalar yaanyordu. Trk hkmeti, ertesi yl bar grnyor, brahim Tali, hsan Nuri ile buluup, direniten vazgemeye karlk para, paye ve rtbe teklif ediyordu. Ancak hsan Nuri sunulanlar reddediyordu. Hkmet, bu arada Krtlerin direniilere desteini krmak iin yurtdnda olanlar da kapsayan bir genel af ilan ediyor, ancak dnenlerden Kr Hseyin Paa ldrtlyor, eyh Saidin olu Ali Rza dahil, birok kii tutuklanyor, eyh Said hareketinde ne kanlardan Bingln Karlova ilesine bal Sanisli Said Telhe idam ediliyordu. Affn tuzak olduu

ortaya kyordu. rana toprak veriliyor Trk hkmeti, 1929 ylnda, blgede ynak yapmaya arlk veriyor, bir yandan da Emin Karacann Ar Eteklerindeki Ate adndaki kitabnda ayrntlaryla yazd zere, askeri destek iin ran ve Rusya (dnemin Sovyetleri) ile grmelere balyordu. vuruyordu. Sovyet lideri Stalin Krtlerin ezilmesinden yanayd. ran da ikna iin aba gsteriyor, tehdit ediyordu. Fakat ran, askeri destee karlk, Ar Dann dousundaki verimli ovalar istiyor, pazarlk rann istedii biimde yryp sonulanyordu. Moskova, destek iin Ermenistan snrna askeri ynak yapyordu. Bu birlikler daha sonra Aras Nehrini geip, dorudan atmalara katlacak, ran da top atlaryla dorudan saldracakt. Irakta ynetimi elde bulunduran Britanya, Suriyedeki Fransa da snrlar tutup, Krtlerin irtibatn ve yardm yollarn kesecek, Trk ordusu 1930da topyekn hcuma geecekti. Yeri gelmiken, benzer ittifaklar 1990larda da kurulacak, Amerikann nclnde NATO lkeleri ve onun dndaki srail de TCye askeri yardm sunacakt... Sivil katliama ramen lk atmalarda Krtler stnlk salyordu. Ermeni asll Garo Sasoni, Ulusal Krt hareketleri ve Ermeni-Krt likileri adndaki kitabnda yazyor: Trkler, temel glerini Zilan ve Erci blgelerinde topladlar. Sava kzt. Krtler, 7 Trk uan drdler. Binlerce kurban verdirttiler. Fakat cephaneleri bitince Ar Dana dndler. Trkler, lerini silahsz sivil Krtlerden aldlar. 5 bin kadar kadn, ocuk ve ihtiyar katlettiler. 200 kadar ky, talandan sonra yaktlar. Yzlerce Krd toplayp, Van Glne dktler. arpmalar bir yerde snerken, bir baka yerde patlak veriyordu. Hkmet, erimi birliklerini takviye iin ksmi seferberlik ilan etti. Avrupa basn, 15 Temmuz 1930 tarihinde, Ar Da evresindeki blgede 60 bin kiilik ordu ve 100 uan toplandn yazyor. Trkler temmuz aynda Beyazt, Idr ve ran snrlarndan taarruza getiler. Fakat, byk kayplar verip yenildiler. Krtler, zaman zaman Idra hakim oluyor, Trk birliklerini Sovyet Ermenistanna snmaya mecbur ediyordu. Trkler aresiz kaldlar. ok sayda uak kaybettiler. Salih Paann birlikleri, Beyazt yaknlarndaki bataklkta ksmen yok edildi. Ksmen de esir alnarak byk bir yenilgiye uratld. Bunun dnda Van, atak, Hakkari, Hns ve Malazgirt blgelerinde arpmalar sryordu. eyh Barzani (Mele Mustafa) snr geerek, Hakkari arpmalarna hz verdi. Ankara-Moskova ibirlii uzun zaman gizli kalamad. Kzlordu birlikleri Aras Nehrini geip, Krtleri bomak zere Trklere yardma kotu. Moskova bununla da kalmad. ran, Trkiye ile ibirliine zorlad ve ikna etti. Salih Paa zaferini ilan ediyor Garo Sasoninin yukarda anlatt temmuz ayndaki manzarasna karlk General Salih (Omurtak) yaymlad bildiri ile zaferini ilan ediyordu. General 15 Temmuz 1930 tarihinde Trk kamuoyuna yaymlad bildiride yle diyordu: Ekya eteleri, ok perian ve mnhezin (hazin) bir halde Zilan ve Hacdr derelerine snmlarsa da; ordumuzun bu dereler etrafnda tedricen skan emberi iinde, hi kurtulmamak artyla yok edilmitir. Generalin kurtulamayanlar dedii, Sasoninin szn ettii sivil katliam olmal. Zilan Deresi cesetle dolmutur Moskova, ran ve TC ittifak, eyll ay balarnda, koldan Ar Da ssne saldryordu.

Biro brahimin direni liderlerine, unutulmayan gzmzn arkada kalmamas iin kadnlarmz vuralm, sonra hepimiz arpa arpa lelim nerisini bu srada yaptn yazyor, hsan Nuri Paa. Fakat, bu neri reddediliyor, arpa arpa dadan ekiliniyor, bu yenilgi oluyordu. hsan Nuri Paa, daha sonra yaymlanan anlarnda, Ar Dan 300 kiiyle savunup, direndiklerini yazyor, 500 kiilik ek gcmz olsayd, Trk ordusuna yenilmezdik diyor. Avrupa ve Amerikan basn Trk ordusunun 100 bin kii ve 1400 uakla saldrdn yazyor. 16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesi yazyor: Ar eteklerinde ekyaya katlan kyler yaklarak, ahalisi Ercie sevk ve orada iskan olunmutur. Zilan harekatnda imha edilen ekya miktar, 15 binden fazladr. Yalnz bir mfreze nnde lenler, bin kii tahmin ediliyor. Zilan Deresine svan 5 aki teslim olmutur. Buradaki harp, ok mthi bir tarzda devam etmitir. Zilan Deresi lebalep, cesetlerle dolmutur. Gelide sivil katliam Zilan sylendii gibi bir dere deildir. Onlarca kilometre boyunca daralp, genileyerek uzanan, yer yer derinlii yzlerce metreyi bulan, sarp bir Kanyon (Geli)dur. Buras Osmanl dneminden beri, saldrlarda binlerce kilometre karelik alanda yaayan Krtler iin tabii snak, korugan ve savunma mevzii idi. Ar direniinden sonra, tarafsz kalmlar, genleri savaa gidenleriyle saysz ky korunup, saklanma dncesiyle Geliye snmt. Geliye akan insan saysn kimse bilmiyor, ama oklukla kadn, ocuk, savaacak gc olmayan yallard. ran ve Rusyann yardmyla 25 Eyll 1930 tarihinde (Trk Genelkurmay 16 Eyll diye kaydediyor) balayan ve Ar Dann dmesiyle sonulanan taarruzdan sonra Geliy Zilan ak hedef haline geldi. Geli havadan uaklarla bombaland. Karadan top atna tutuldu. Girilebilen her yerdeki insanlar mitralyzlerle tarand. Bu tarihteki en byk sivil katliamlardan biriydi. Ama katledilen insan says gerei mehul kald. Sivil soykrm yalnz Gelide yaanmad. Btn direni blgesini kapsad, krm ile kann sesi. Mu, Malazgirt, Bulank, Hns Van, Zilan, Erci Karakse, Idr yayla ve kylerini... Bir karikatr ve Atatrkn kutlamas Ar Dann dmesinden sonra, dnemin yandalarndan Cumhuriyet gazetesinde daa ilenmi bir mezarn tana, Krdistan hayali burada yatyor cmlesi yazlm, bu arada Cumhurbakan Atatrk, Genelkurmay Bakan Fevzi akmaka bir kutlama mesaj gndermiti. Atatrk yle diyordu: Dou snrlarmzda genel asayii ve milli birlii bozmak iteyen aki ve asileri imha edenleri takdir ve tebrik ederim. Harekat, her zamanki yksek vukuf ve liyakatla yrten Genelkurmaymza ve kuvvetlerin sevk ve idaresinde gsterdikleri baardan dolay kolordu komutanndan kurmay heyetine, harekata katlan komutanlarla subaylarna ve erlere teekkrlerimin iblan (bildirilmesini) rica ederim. O gn ve bugn Atatrk de, bugnkler gibi birlik diyor ve birlii bozmak isteyen akilerden sz ediyor. Oysa o zaman da birlik yok, Krtlerin ayrlp kurtulma mcadelesi vard. O dnem, aki ekya diye tanmlanan Krtler, gnmzde terristti. Ve Atatrk yetkilerini elinde bulunduran Babakan Recep Erdoan, hl baarl vurular yapan generalleri kutluyordu.

Bir katliamc anlatyor


1906 ylnda Trabzonda domu Dursun akrolu, askerliini avu olarak yapmt. Zilanda sivil katliama km bir birlikte askerdi. Onu, bir dostumun araclyla, 1990 ylnda Ankarann Stz gecekondularnda buldum. Mahalle camiin mdavimlerinden. Cami arkada ihtiyarlar ona Laz Hoca diyorlard. Katledilen kadn, ocuk ve bebeklerin de Mslman olduklarn sylediimde, onlar gnahsz, ama biz de emir kuluyduk cevabn vermiti. Laz Hoca katliama ktklar yaylann adn bilmiyor, ama, Zilan Deresinin yukar tepelerindeydi diyordu. Ve ite anlattklar: Byk bir dzlk adrlarla doluydu. Yzden ok kara adr vard, srleri oktu. Atlar, eekleri de oktu. Onlarn hepsine el koyduk, sonra. Zaten koyun oktu oralarda. Her taraf sahipsiz koyunla doluydu. Asker et yemekten bkmt. Geceden sardk o yaylay. Sabah erkenden yaylada bir hareketlilik balad. Her naslsa bizi fark etmiler. Ge hazrlanyorlar. Grnrlerde ok az erkek vard. Kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar vard. Bizi karlarnda grnce bir feryattr balad. Komutanmz Deli Kemal Paa. O askere, k emri verdi. Diz ktk. Deli Kemal Paa, ate serbest diye bard. Rastgele verdik kurunu. Hi karlk veren olmad. Feryat, figan, kouan vard. Ktyd. Her ey ok ktyd. ok kanl oldu. ok kii ld. Drt saat taradk. Sonradan 600 l dediler. Bence daha oktu. Bebekler, ocuklar, kadnlar, ihtiyarlar sra sra lyd. Her yatan insan. Hangi yatan varsa ite. Yayladakilerin suu neydi bilmiyorum. Krt diyorlard. Devlete isyan etmilerdi. adrlara girdik ki, her taraf l. Bazlar birbirine sarl. yi deildi, tabii. Emir ite.

zel Arama

Ana Sayfa

Dosya

Ahmet KAHRAMAN

HAYAL SYANLAR GLGESNDE KRT KIRIMI 8


Ahmet KAHRAMAN Gncellenme : 05.02.2012 09:13

Dersim Krt olmann bedelini dyor!


Atatrkn ban ba olarak tanmlad Dersim, 1930larda kaderinden habersiz, Trk devletinin Krdistan fetih taarruzlarna tepkisiz, 1926 ylndaki vuruun aclarn da unutmuasna sessizdi. Oysa Dersim, Krdistanda fethi dnlen son kaleydi. Sadece planlamadaki srasn bekliyordu. Krdistann fethi projesindeki planlamada tasarlanan akbet bu, ama Dersimli nder ounluuna gre tedirgin olmaya gerek de yoktu. nk, Krdistan mcadelesinde, Trk devletini kzdrp, gazabn ekecek aktif rol stlenmemi, tersine yansz, kendi halinde sessiz kalmlard. Yansz kalan, hatta yardma koup, yanlarnda yer alanlarn bana gelenlere dair anlatlanlar, hatta yanbalarndaki Karakoanl Necip Aann akibeti pek ok kiinin umrunda deildi. Gn gelince, Dersimin de hedef tahtasna oturtulacan syleyenler, pek

ok Dersimli bilmi nder tarafndan boboaz, hatta bozguncu diye dlanyordu. Kabahatleri neydi ki, devlet sefere ksnd!..

Dersimde isyan, bir palavra, masa ba uydurulmu, yalandan bir su rtsdr. Dersim olaylar dediimiz, devlet tarafndan tasarlanp, inceden inceye planlanarak ilenmi cinayetler serisi, bir soykrmdr. Dersim Krt olduu iin krlmtr. Bakaca bir sebebi yoktur

Mesela eyh Said, Krdistann geleceini belirlemede yer almasn salamak iin, 1924 yl Austos aynda Dersime gitmi, arekanl Mustafa Paay Plmr dalarndaki Auyasini yaylasnda ziyaret etmi, burada Seid Rzann da aralarnda bulunduu nde gelenlerle toplant yapmt. Ama eyh, Seid Rza ve birka kiiden baka kimseden destek sz duymamt. Dersimin Kogiriye arka kmadn da, devlet biliyordu. O halde tedirgin olmak gereksiz, yersizdi. Kogiride katliam Kogiri olaylar, Kemalist rejimin Krtlere bak asnn ilk iaretidir. Bir ynyle balang... Kemalistler, Osmanlya alternatif olarak parlamento kurmaya karar verdiklerinde temsilcilerin seimle belirleneceini aklyor, ama buna ramen, birok yerde kendi adamlarn seilmi gsteriyorlard. Kogiri Krtlerinin nderi Mustafa Beyin oullar Haydar ve Alian Beyin kendi yrelerinde seimde direnmesi, Kemalistler tarafndan Krtlerin isyan olarak kabul ediliyor, daha sonra zmiri yakma ve gazeteci Ali Kemali askerlere lin ettirmekten baka trl nlenen, Dersim krmnn ba komutan Hseyin Abdullah Alpdoann kayn babas General Sakall Nurettin ile Karadenizde Rumlara kar ekyalk yaparken Binba rtbesiyle Atatrke ba yaver olan Topal Osman, isyan bastrmakla grevlendiriliyordu. kili, Kogiride adeta soykrm provas yapyordu. Nitekim, Erzincan Milletvekili Emin Bey, olayn parlamentoda konuulduu 3 Ekim 1921 tarihinde yle diyordu: imdi rica ederim. Biz asi diyoruz. Halbuki, hkmetin teslim ol arsn kabul etmiler. (Nurettin Paa) Tuttuunu ldrmeye, rza gemeye, namuslara taarruz etmeye kalkyor. Rica ederim bunlar yapanlara nasl kurun atmazsnz? Emin Bey, katliamda 18 milyon liralk talan yapldn, Topal Osmann tek bana 30 bin altn aldn sylyor, devam ediyordu: Servetine tamah edilerek kars cebren alnm, mal ve mlk yamalandktan sonra adam ldrlmtr. Dersim temsilcisi Mustafa (Mo) Bey de, ayn oturunda, ilenen cinayetleri, kylerin

yaklmasn anlatyor, Topal Osman ve etesinin talan ile hrszlklarn anlatrken, hallar Erzuruma doru gndermilerdir diyordu. Kogiri, Dersime bitiik, birok aile ve airet akrabayd. Ama Kogiri yanarken, katliamlar, talan yaplrken, Dersimden ok az yardm gryordu. Katliamdan kaanlar ise Seid Rzann israr zerine kabul gryorlard. Birok kii, Kogiri ve eyh Said hareketindeki tarafszlklar nedeniyle dokunulmaz olduklarn sanyordu. Ama yanldklarn katliamla reneceklerdi. Dersimi tedip raporlar

Dersim, 1925ten beri Ankarann gndemindeydi. 1926 ylnda, ilk vuruunu yapm, fakat o dnemde Ar Dann fethi nplanda olduu iin, sefer yarm kalmt. Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, Ar Dann dmesinden sonra, Krdistana verilecek ekil iin bir geziye km (1930), dnte Cumhurbakan Atatrk ve Babakan nnye verdii raporda, zellikle Dersim tehlikesi zerinde durmutu. akmaka gre, Dersim Krtleri (CHPli Kamer Gen ve yandalar Krtlklerini kabul etmese de akmaktan sonra Atatrk ve nn de Dersime Krt diyor, Krt tehlikesini nleme harekat balatyolard) Krtleri hzla oalarak Erzincan Ovasna yaylyordu. Vakit varken nlem alnmazsa, Erzincan yaknda bir Krt ehri olacak ve elden gidecekti. Atatrk ve nn, bundan sonra meseleye ncelik veriyor, Diyarbakr Valisi Cemal Bardakdan da yerinde inceleme rn bir rapor isteniyordu. Bardak raporunda, Dersimde Krt tehlikesi olduunu kabul ediyor, ama isyann szkonusu olmadn belirtiyordu. Bu rapor zerine ileri Bakan kr Kayadan, soruna zm olacak forml isteniyordu. Kaya gidip, yreyi dolatktan sonra, Atatrk ve nnye verdii raporda, Dersimin Trklemesi iin, ilk hamlede halkn elindeki silahlarn iyilik ve gzellikle toplanmasn, ikinci hamlede de bata Seid Rza 347 ailenin, geri gelmemek zere Dersimden srgn edilmesini neriyordu. Bu ailelerin nfus toplam, 3 bin 470 kiiydi. Bunlarn srgnnden sonra, basz kalan Dersimin tedibi (terbiye edilmesi) kolayd. nnnn insanszlatrma plan En son, Babakan smet Paa (nn) 1935 yl yaz aylarnda Van, Bitlis, Diyarbakr, Mardin, Urfa ve Elaz kapsayan bir inceleme gezisine kyor, Atatrke 21 Austos 1935 tarihini tayan raporunu sunuyordu. Bu rapor, Genelkurmay Bakan akmak ve ileri Bakan kr Kaya raporlarnn sentezi, br yanyla eylem planyd. Akas Dersim iin vur emri...

Raporun dikkat ekici bir baka zellii ise rk grleri uygulamaya koymasyd. Paa, Mu, Van ve Erzincan ovalarnn Krt yaylmasna ak ve kar nlemlerin kanlmaz olduunu sylyordu. Paaya gre Erzincal toprak beyleri, Dersimlileri altrmakla hem himayelerine giriyor, hem de yaylmalarna yardmc oluyorlard. nn yle diyordu: Az zamanda, Erzincann Krt merkezi olmasyla, asl korkun Krdistann meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir. nnnn raporu bandan itibaren rk bak ve bu bakn nerileriyle doludur. nn, Krtler iin okul yaptrmada yarar deil, zarar grdklerini sylyor, ilkokullarn, ocuklar Trkle ekmek iin kullanlmasn istiyordu. nn, Dersim iin n grd program, Dersimin slah diye adlandryor, aama aama yaplacaklar sralarken, olacaklar haber veriyor, yle diyordu: Dersim vilayetini, yeni yntemle yaplandracaz. Bir kolordu komutan vali ve niformal subaylar ile kaymakam olacaktr. Memurlardan hibiri yerli olmayacaktr. Askeri valilik, kolordu karargah gibi alacak, fakat aayi, yol, maliye, ekonomi, adliye, kltr, salk ubeleri olacaktr. (Dersim, vurulurken yaplanma byleydi) dama kadarki infazlar valilikte bitecektir. Yarglama usul basit, zel ve kesin olacaktr. Valiliin emrinde en az yedi seyyar jandarma taburu olacaktr. 1935 ve 1936da karayollar yaplacaktr. 1937 ilk baharna kadar hazr olursa, dzenlenmi ve seferber iki frka (asker birlik) kuvvet, valilik emrine verilecektir. Btn Dersim silahtan arndrlacak, valiliin planlad icraat yaplacaktr. Bundan sonra Dersime verilecek eklin safhas balayacaktr. Btn tasavvurlar (planlar) gizlidir. Atatrk onaylaynca nnnn raporu, akmak ve Kayann grlerini zenginletiren taaruz planyd. Atatrkn onayndan sonra yrrle konuyor ve Zilan Katliamndan tandmz Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan, idamlar onaylama dahil, her trl olaanst yetkiyle donatlm olarak karargahn kurup grev ba yapyordu. 1935 ylnda, dalar, geitleri aan askeri yollar, kprler, klalarn inaatna balanyordu. Dersimliler inaat seferberliini, devletin Dersime medeniyet getirme iyilii olarak gryorlard. nk yle anlatlmt. Yollar, kprler blgeleri birbirine balayacak, binalar da okul ve fabrika olacakt. Ad medeniyet getirmeydi. Yollar, insanlarn geii iindi. Binalar da okul ve fabrikayd. Dersimde sevin vard. Devletin efkatli eli, scak kuca sayesinde yoksulluun beli krlyordu. Hatta, kimi Dersimliler, kendi yrelerinde az yatrm yapldn ikayet eden dilekeler vermilerdi, Trk devleti yetkililerine. Bir yandan da, mfreze kollar kyleri dolayor, halkn elinde silaha benzer ne varsa topluyordu. Kimde ne varsa itirazsz teslim ediliyordu.

Seid Rza lmn ayak seslerini duyuyor Seid Rza ve yakn dostu Alier, Krdistann dier paralarnda, taarruzdan nce giriilen hazrlklarn benzeri uygulamadan rahatszd. Yaplanlarn Dersimin iyiliine olmadn, lmn ayak seslerini duyar gibi olduunu sylyor, tuzaa dikkatleri ekiyorlard. Fakat, pek ok Dersimli yol ve bina inaatnda alt, hatta Seidle birlikte idan edilenlerden bazlar taeron olarak i aldklar iin, ounlua sz geiremiyordu. 1936 ylnda yollar, binalar tamamlanacak, asker ve cephane yna yaplacak, 1937nin bahar (Dersimli yerel tarihilere gre Krtlerin Newroz gn 21 Martta) Seid Rzann Tujik Da eteklerindeki Adat kynde bulunan evi, havadan bombalanarak taarruz balatlyordu. Karadan yrtlen taarruz ann yannda, Elazdaki Vertetil havaalanndan kalkan uaklar, Dersim kylerini bombalyordu. Atatrkn manevi kz (Hrant Dink onun Hatun adnda bir Ermeni yetimi olduunu aklayacakt) Sabiha Gken, sava pilotu olarak bu dnemde basnda, Trk Amazonu lakabn alyordu. nk Atatrk tarafndan yolcu edilen ve uann dmesi halinde Krtlere esir dmektense, intihar etmesi iin zel tabancasn verdii Sabiha Gken, basnn yazdna gre kylere 50 kiloluk bombalar atyordu. Atatrk Bakanlar Kurulunda

te yandan TC, askeri personeli artrmak iin, genel seberberlik ilan etmiti. 4 Mays 1937 gn yaplan Bakanlar Kuruluna ise Atatrk bakanlk ediyordu. Babakan nn, toplantdan sonra General Alpdoana ektii telgrafta, taarruzun geniletilmesini istiyor, u notu iletiyordu: Sadece taarruz hareketiyle ilerlemek ile iktifa ettike, isyan ocaklar daimi olarak yerinde braklm olur. Bunun iindir ki, silah kullanm olanlar ve kullananlar yerinde ve sonuna kadar zarar vermeyecek hale getirmek, kyleri btnyle tahrip etmek ve aileleri uzaklatrmak lzumlu bulunmutur. Seid direniyor Seid Rza, ailesiyle daa kyor, taarruzlara direniyordu. General vali ise Seidin teslim olmas halinde, Dersim harekatnn duracan ve dalara skun geleceini ilan ediyordu. Birok Dersimli, bu nedenle Seidi sorumlu tutuyor, hatta kimileri dl iin peine dyordu. Bunlardan biri de z yeeni Reberdi. Reber, amcasnn kafasn koparamayacak, ama sunduu hizmetlerden tr gven iinde gittii askeri klada, bana uval geirilerek ldrlecekti. Seidin en yakn dostu, Alier ise Kirvesi tarafndan vurulacak, ba dlle deitirilecekti. Seid, kck torunlarnn dahil, ailesinin krlmasndan sonra, Atatrkle grtrlecei ve Dersimde kann duraca sz zerine teslim oluyordu. Fakat verilen sz tutulmuyor, Seid Rza tutuklanp cezaevine konuyor, daha sonra da doru drst yarglanmadan, annesi tarafndan tedavi edilmek zere teslim ettii olu Reik Hseyin ve alt arkadayla birlikte Elazda idam ediliyordu. Krm yl Seidin idamndan sonra, kan sesinin duraca umulmutu. nk, istedikleri Seid Rzann hayatyd. Onu da almlard. Ama, her ey tam tersineydi. 1938 baharnda balatlan taarruz, bir nceki yl aratyordu. nsan duygu ve dnceleriyle vicdann donduran bir uygulama vard. nsan canldan saylmyordu. Bebek, ocuk, kadn, ihtiyar, dost, dman, yardm eden ya da kart ayrm da yoktu. Btn Dersim akbetini hak etmi Krtt. Sz gelii, Diyap Aa Dersim eski Milletvekiliydi. Atatrk, otomobiline alp gezdirecek ve bu srada ekilen fotoraf okul kitaplarna girecek kadar rejim yanlsyd. Ama ailesi bebei, ihtiyaryla kuruna dizilerek yok edilecek, bir tek Perihan adndaki torunu kurtulacakt. O da

o srada evde olmad ve dada saklanmay baard iin... Perihan hanm hl yayor. Dedenizin Atatrke yaknlna ramen dedim ona. u cevab verdi, Perihan hanm: Dedem, 1935te ld. Aslnda Atatrk, lmnden nce ona, aileni al ve Dersimden k demi. Ama dedem, zulmn bu kadar olacan hesaplayamam. Yaban hayvanlar gibi birbirine balanan her yatan insanlar, tepelerin ard, derelerin iinde kuruna diziliyor, lleri kurda, kua, ylana yem olarak braklyor, kurtulu umuduyla maaralara snm insanlar, dnemin polis eflerinden hsan Sabri alayangilin deyimiyle fareler gibi gazlarla zehirlenerek ldrlyor, maara girilerine beton dklerek, dimanitle da kertilerek ierdekiler yok ediliyordu. Dersimin kzlar, kadnlar, hayvan, ev eyasyla btn varl ganimetti. Ganimet kzlardan bazlar, 2012 ylnda hl hayatta ve insann hibir canlya reva gremeyecei vaheti anlatyorlard. Dersimin gerek nfusu hakkndaki bilgiler net deildir. ldrlen insan says da... Kimine gre aile oca sndrlen, soyu kurutulan insan says 50 bindir, kimine gre 70 bin... Babakan Erdoan, en son yaklak olarak 14 bin diye aklad. Ama bir gerek var: Krm durduunda Dersim dalarnda kalan insan says 15 bin kadard... Yazarn notu: Dersimde isyan, bir palavra, masa ba uydurulmu, yalandan bir su rtsdr. Dersim olaylar dediimiz, devlet tarafndan tasarlanp, inceden inceye planlanarak ilenmi cinayetler serisi, bir soykrmdr. Dersim Krt olduu iin krlmtr. Bakaca bir sebebi yoktur. Dersim adnn, rejim dokunulamaz, yanna yanalamaz yasaklarndan, ad anlmaz tabularndan biriyken, soykrmn ayrntlarn aratrp, yetiebildiim belge ve bilgileri Evrensel Yaynlarca da yaymlanan Krt syanlar adndaki kitabmda anlatmtm. nsan insan olmaktan utandran trajediler zincisi ayrntlarda, ama bu yaz dizisinin dar erevesine sdrmam mmkn deildi. Sadece krmn tasarlanm, inceden inceye planlanarak yrtlm bir devlet projesi olduunu anlatmakla yetindim.

zel Arama

Ana Sayfa

Dosya

Ahmet KAHRAMAN

HAYAL SYANLAR GLGESNDE KRT KIRIMI 9


Ahmet KAHRAMAN Gncellenme : 06.02.2012 09:16

ncsn bulmu halkn bakaldrs

Trk kaynaklar ve Krtlerin edinebildikleri rakamlarla, krmn insani boyutlar tesbite alld. En son Nuri Frat, Xoybun cemiyetinin verilerine dayarak soykrmn bir tablosunu kard. Xoybunn aklamasna gre, yalnz bir ylda (1930) 15 bin 206 kii katledildi, 213 ky yaklp, ykld... 2012 ylna gelindiinde, hareketin kitle taban meydan gsterilerinde yz binleri buluyor, Krdistani parti 3 milyon semenin oyunu alyordu. TC, son are olarak bir yanda dalara kimyasal bombalar boca ediyor, br yanda deitirdii taktikle artk mafyann da kullanld insan kararak cinayetler ileme yerine, toplu tutuklamalar yapyordu
Sekiz gnlk yaz serisinde, bir halk, planl bir kaos ve krm darbeleriyle sindirerek, susturmay amalayan, 1920de Kogiride balayp, Krdistan batan baa dolatktan sonra 1940da Dersim toprana dklen 20 yllk kanl bir nehri zetlemeye altm. Kanl nehir, planl bir Krdistan fethi projesiydi. syan yalanyla rtl ve iinde soykrm

barndryordu. nsanlar kurunlayarak, sngden geirerek, yakarak bitirmeye kalkmak soykrmdr. Ama ar cezalarn dayatmyla bir halkn dilini yasaklamak da soykrmdr. Krtler, disiplinle rgtlenmi, a teknolojisinin son rn silahlarna sahip, donanml bir ordu tarafndan kuatlmt. nsanl utandran bir lm ayd. Kuatlmlk iindeki her ky, dan her kvrm yangn yeriydi. Yanan, tek tek insan ve giderek insanlkt. Hl sorgulanmam, hesap defteri almam...

Yirmi yl boyunca akm kan nehrinin altlar, yeni domu bebeklerin, henz konumaya balamam ocuklarn, analar, babalar, ihtiyarlarn son iniltileridir. Domam bebeklerin ruhu rpnd yzeylerinde... Sekiz gnlk krm tarihi zetinde, insanlk yangn kurbanlarnn trajedisini rneklerle ifade etmek imkanszd. Bu anlatm, daha ok romanclara dyor. zellikle, kan kokan havada doan, dalara sinmi aclarn adn ilerinde hisseden Krt yazarlara... Diri diri yakma Daha nceki blmlerde de deindik. Krdistan taarruzu bir sava deildi. Sivil krmd. Savalar, teden beri valyelik kabul ediliyordu. Kar karya gelen savalar boazlasalar da, elinde silah olmayan sivil insanlar sava d, bebekler, kadnlar, ihtiyarlar dokunulmazd. Hatta, savalarn da bir kural, hukuksal vicdan vard. Ama Krdistan krmnda vicdann sesi de yoktu. Doa dman, insan bsbtn dmand. Trk Genelkurmaynn yaymlad kitapta yaklan evlerin alevleri arasndan frlayan insanlarn kurunlanarak ldrldkleri yazlyor. Birinci ve kinci dnya savalarnn

tarihinde, benzerinin yaand kaydedilmiyor.

Hitler mi? Hitler rejimi kurbanlarn ldrdkten ya da gazla zehirledikten sonra cesetlerini yakyordu. nsanlarn diri diri yakld notu, burada da yok. Vagonlar Yerlerinden yurtlarndan edilerek, dilini bilmedikleri, geleneklerine, yaama biimlerine yabanc olduklar uzaklklara srgne gnderilen ailelerin, insanlarn says da bilinmiyor. Srgn kafileleri bir araya toplanp, yazn scakta, kn soukta bazan gnlerce tutulduktan sonra, penceresiz, kapsz, tuvaleti olmayan kara vagonlara doldurularak, gnlerce sren yolculuklarla naklediliyordu. Alk bir yana, kadn, erkei, bebeiyle bir arada olan insanlarn tuvalet sorunu utan, ama varsa onuru bakasna aitti, bu. Bunlarn srgn yerlerinde huzur bulduklar, vicdann scaklyla karlandklar sylenemez. Alay ediliyor, hakaret gryorlard. eyh Said ailesinden Melik Fratn anlatmyla, baz yerlerde paralaryla ekmek bile alamyorlard. Rakamlarn dili te yandan, sistematik krm kurbanlarnn tam da deil, yaklak says hep mehul kald. nk katledenler, saysz yerde insanlar rakam olarak da kayda gemeyi deersiz buldular. Tutulan rakamlar ise geneli ifadeden yoksundur. Baz blgelerdeki kurban says hi kaytlara gemedi. Daha sonraki aamalarda Trk kaynaklar ve Krtlerin edinebildikleri rakamlarla, krmn insani boyutlar tesbite alld. En son Nuri Frat, Xoybun cemiyetinin verilerine dayarak soykrmn bir tablosunu kard. Xoybunn aklamasna gre, yalnz bir ylda (1930) 15 bin 206 kii katledildi, 213 ky yaklp, ykld.

Dizi srecinde, eyh Saidin idamndan hemen sonra krma geildiini sylerken, hareketin balad blgeden adeta intikam alndn yazmtk. Nuri Frat, Xoybun cemiyetinin verilerini dayanak yapp, Lice rneini vererek sylediklerimizi doruluyor Licenin isimleri tek tek sralanan 30 ky 1925ten 1928e kadar saldrya uruyor, toplam 6 bin 803 kiinin yaad bu kylerde, yalnzca 239 kii kurtulabiliyordu. Bitet, Herak, Matmor, Derem, Cemala, Ftetir, Engul, Marki, Gulli ve Ferhat kylerinde ise bir tek insan canl kalmyordu. Hanide ldrlen insan says bin yz elli yedidir. Elyanda 1706, Gente ise 1094tr. Yanm yklm Krdistanda terr kinci Dnya Savann ayak sesleriyle, Krdistanda taarruzlar durdu. Fetihilere gre zaten halk ezilmi, ldrlmesi gereken yok edilmi, her yer yaklmt. Fethedilmi Krdistan duman tten enkazd. lke yasak blgeydi. Askeri kollar dolayordu. Dvme, svme var ama, artk krm sesi yoktu. Geride kalanlar, kayplarnn yasn tutarak, hayata yeniden tutunmaya baladlar. Artk Krt yoktu. Sz bile ar cezalk su, ama olmayan Krtler sk takip altndayd. Krt sz ilk defa, Musa Anter tarafndan, 1958de Diyarbakrda yaymlanan leri Yurt gazetesinde telafuz edilince, Trk basn tehlike anlar almaya balad. Basnn Krtlk uyanyor yaynlar zerine, DP iktidar, rastgele bir hamleyle, ou birbirini de tanyaman 50 Krt gencini Krt devletini kurmaya kalkma sulamasyla tutukluyor, bunlardan biri cezaevinde lyor, dava 49lular olay olarak tarihe geiyordu. Bu devlet terrnn yeni yzyd. 1962 ylnda, nn bakanlndaki koalisyon hkmetinde, Diyarbakrl Yusuf Azizolu Salk Bakanyd. Ayn hkmetin ileri Bakan CHPli Hfz Ouz Bekata, Azizolu Krt rencilerinin kurduklar derneklere yardm ederek, Krt illerine yatrm yaparak Krtl tevik gerekesiyle suluyor, yeni bir terr dalgas blklanyordu. Bu arada, Trk rklnn teorisyenlerinden Nihal Atsz, Krtlere snr tesini gsterince, niversiteli bir grup Krt, kar bildiriyle protesto ediyordu. Ama bu dnemde Krt kelimesinin telafuz edilmeye balamas Trkiye i Partisi (TP) ile oldu. lk defa (1968) Dou Mitingleri dzenlendi. Bu mitinglerde, cezaevi deil fabrika sloganlarnn yannda, Krte kelimeler de duyulmaya baland. lk kitlesel kaynamayd, bu. Demirel hkmeti, ertesi yl komando harekat ile cevap verdi. Ordu birlikleri silah toplama ad altnda kyleri ablukaya alyor, evleri aryor, insanlara eziyet ediyor, dvyordu. htiyarlarn rlplak soyulup, erkeklik organlarna ip balayarak ky meydanlarnda dolatrlmas, bu dnemde yaand. Bu olaylar, zellikle niversitede okuyan Krt renciler arasnda, yeni devinmelere neden oldu. Devrimci Dou Kltr Derneinin kurulmas bu sretedir. Artk Krdistan meselesi Trk sol rgtlerinin iinde de tartlyordu. TP, kongre bildirisinde Krtlerin varln kabul ediyordu. (Parti, bu yzden daha sonra mahkemece kapatlacakt) Ve PKK

1970lerin banda, niversitelerde okuyan Krt genleri, daha ok Trk sol rgtleri iinde aktifti. Yeri geldiinde, ya da frsatn bulduklarnda Krdistan meselesini dillendiriyor, ama genel olarak sosyalizm gelecek Krtler de baskdan kurtulacak cevabyla susturuluyorlard. Daha sonra Tansu illere danman olacak kadar savrulan, isteyen btn rk partilere danmanlk hizmeti veren, eski dostumuz Erhan Gksel, o tarihlerde TPliydi. Kemalist izgiye daha yakn olan Behice Boran fraksiyonundayd. Erhan Gksel anlatmt: Bizler, Ankara Devrimci Yksek renci Derneindeydik. Abdullah calan da bizimleydi. Fakat toplantlarda Krt meselesini devaml olarak gndeme getiriyordu. Bunun zerine, Behice Boran onu dernekten atn dedi. Attk. Krdistan meselesini, Trk solunun iinde de zgrce ifade etme imkan yoktu. Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi rencisi Abdullah calan, bundan sonra yanndaki bir-iki

kiiyle, ayr bir rgtlenme iin araya geiyor, bir araya getirilebilen bir avu renciyle, 1974 ylnda ilk toplanty gerekletiriyordu. Bu ilk nve, ekirdek kadro ve balangt. Daha sonra Ankara dna tayor, dar kapsaml da olsa, bulunan taraftarlarla, Krdistanda rgtlenme balyor ve 1978 ylnda kongre yaplyor, Partiya Karker Kurdistan (PKK) ekilleniyordu. PKK, 1978 ylnda kn ilan ediyor, ama Krtler mesafeli bakyor, hatta uzak duruyorlard. nk, Trk sol hareketleri rnei vard. Onlar yanp snen kvlcm niteliinde kalm, Krtlere bak alaryla da olumlu bir izlenim brakmamlard. Acaba PKK de bunlarn bir

versiyonu muydu? te yandan devlet, Krtlerin ilgisini kreltmek amacyla, dini ve rk motifler de kullanarak, basn yoluyla ar bir karalama propagandas yrtyordu. Ermeni rgt ASALAnn ortaya kt sreti. Ermenilik, hakaret ve kfr unsuruydu. PKKyi ASALA ile badatryorlard. Bir yandan da mezhep olgusunu ne karyor, Snni Krtlerin ilgisini kesmek, hatta Alevi Kemalistleri bile kar kmaya iten sylemle calan Alevidir diyorlard. 12 Eyll rejimi ise uaklarla yadrd propaganda afi ve brorleriyle, PKKnin dinsizliini iliyor, ASALA ile btnletiriyordu. Oysa PKK hareketi, eyh Saidin el atp, baarmaya frsat bulamad bir olguyu ilk defa gerekletirmi Alevisi, Snnisi, Yezidisiyle her inantan Krtleri bir araya getiren Krdistan ats altnda toplamay baarmt. Ancak kar propaganda, 15 Austos 1984 tarihinde Eruhta patlayan ilk tfek ve onu izleyen srete etkisini kaybetmeye balad. Krt genleri ilgi duyuyorlard, artk. Katlmlar oalyor, sradan Krtlerin ilgisi deiiyordu. Trk Devleti, beklenmeyen byme karsnda adeta aknd. Umutsuz bir rpnla, sivil halk da hedef alan 1925 uygulamalarna dnm, 1925in Umumi Mfettiliini, Olaganst Hal Valilii adyla geri getirmi, yine o dnemin benzeri Asay Blge komutanlklarn ihdas etmiti. 1990a gelindiinde PKK, binlerce gerillay barandran, kitle taban yer edip, yaylm bir hareketti. Bir bakma bu, ncsn bulmu halkn isyanyd. Genel bakaldr... Trk Devleti ise kendi kanunlarn da geersiz klm, Anayasadaki mlkiyet hakkn ortadan kaldrmt. Krt kyleri atee verilip, insanlara nereye isterseniz gidin denilerek yol gsteriliyordu. 2000 ylna gelindiinde enkaz haline gelmi ky says 4 bindi. 4 milyon Krt kendi lkesinde, ya da dnyann drt bir yannda mlteciydi. Ama mcadele yaylarak sryordu. Bu arada mafyann da devreye sokulduu, lm timlerinin ehir ve kasaba sokaklarnda insan avlad dnemdi. Faili mehul adyla sokaklarda cinayetler ileniyor, evlerden, iyerlerinden alnan Krtler ikenceden sonra katlediliyor, kimilerinin cesedi de bulunmuyor, ama halk desteinin nne geemiyordu. Trk Devleti, dalarda ise gerillann tfeine karlk top, tank, uak ve helikopterlerle savayor, buna ramen, hedefledii mevzileri ele geiremiyordu. te yandan TC, yaylan bakaldry bastrmak iin, bata Amerika ve NATO lkeleri olmak zere uluslararas destek alyordu. srailden de destek satn alnyor; hareketin lideri Abdullah calan, bu sayede ele geiriliyordu. Btn Krt hareketleri, liderle snrl kalmt. Ba koparldktan sonra, hareket snmt. Yine yle sanlarak, liderin peine dnm, ancak bu defa hesap tutmam, hareket canlln srdrmt. 2012 ylna gelindiinde, hareketin kitle taban meydan gsterilerinde yz binleri buluyor, Krdistani parti 3 milyon semenin oyunu alyordu. TC, son are olarak bir yanda dalara kimyasal bombalar boca ediyor, br yanda deitirdii taktikle artk mafyann da kullanld insan kararak cinayetler ileme yerine, toplu tutuklamalar yapyordu. 2012

ylnn banda seilmii, harekete destek vereniyle 8 bin Krt toplama kamplar niteliinde cezaevlerinde toplatlmt. Dalar hl bombalanyor, ama Krtler iin kazanmsa eer, artk Krdm demek su deildi. Krdistan ve Krtlerin statsnde henz hukuksal bir deiiklik yok, ama Trkler bile istemeseler de Krte avazlar, klamlar dinliyorlard... BTT

You might also like