OFICYNA WYDAWNICZA

Zdzisaw Gowacki

Chemia
Poziom podstawowy. Zestawy zada egzaminacyjnych przygotowujcych do nowej matury
z modelami oceniania i rozwizaniami

Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, amanie i przygotowanie do druku:

Robert Ciechanowski, RC PRO [www.rc-pro.eu]

Projekt okadki:

Mirosaw Godkowski, Zdzisaw Gowacki

Korekta

Iwona Cielak

Copyright by Oficyna Wydawnicza Tutor

Wydanie I. Toru 2007 r. Oficyna Wydawnicza Tutor ul. Warszawska 14/2 87-100 Toru tel./fax (0-56) 66-408-66 e-mail: tutor@tutor.torun.pl Wysykowa Ksigarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl

ISBN 978-83-89563-32-3

Spis treci
Wstp
Zestaw 1.

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi

Zestaw 2.

5 111

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi

Zestaw 3.

21 121

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi

Zestaw 4.

39 133

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi

Zestaw 5.

57 147

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi

Zestaw 6.

73 159

Arkusz egzaminacyjny I Odpowiedzi Tablice chemiczne

89 169 107

Wstp

Chemia. Poziom podstawowy. Zestawy zada egzaminacyjnych to seria szeciu arkuszy egzaminacyjnych, odpowiadajcych pierwszemu arkuszowi maturalnemu, przygotowana z myl o modziey uczcej si chemii w szkoach rednich, a zwaszcza uczniach, ktrzy przygotowuj si do egzaminu maturalnego. Kolejna publikacja bdzie zawieraa zestawy zada egzaminacyjnych przygotowujcych do nowej matury z chemii zdawanej na poziomie rozszerzonym. Nowy egzamin maturalny stawia przed zdajcymi zmienione oraz ujednolicone wymagania. Najwaniejsz zmian w nowej maturze jest fakt, e jest to egzamin zewntrzny. Nie jest ju tak, e ten sam nauczyciel ksztaci swoich uczniw, a potem ukada maturalne zestawy egzaminacyjne i jest dla nich egzaminatorem wystawiajcym ocen. Oceny wiadomoci i umiejtnoci maturzysty dokonuj zewntrzne komisje egzaminacyjne. Zamieszczone tu zadania zostay starannie dobrane i opracowane w oparciu o standardy wymaga egzaminacyjnych z chemii obowizujce na zewntrznej maturze w roku 2007 i w latach nastpnych. Samodzielne rozwizywanie zestaww egzaminacyjnych i ich analiza w oparciu o autorskie odpowiedzi jest doskonaym treningiem przed zewntrznym egzaminem maturalnym, ktry bdzie jednoczenie egzaminem wstpnym na wiele kierunkw studiw. Zebrane w tej ksice zestawy zada maturalnych zostay opracowane przez dowiadczonego nauczyciela, prowadzcego od wielu lat zajcia przygotowujce uczniw do egzaminw zarwno maturalnych z chemii, a wczeniej rwnie do egzaminw wstpnych na wysze uczelnie. yczymy wszystkim uczniom wytrwaoci w przygotowaniach i zadowalajcych wynikw na maturze.

www.szkolna.pl

dysleksja Miejsce na naklejk z kodem

Zestaw 1. MF-W1A1-051
EGZAMIN MATURALNY Z CHEMII Arkusz I
Czas pracy: 120 minut

Arkusz I

Instrukcja dla zdajcego

1. Sprawd, czy arkusz egzaminacyjny zawiera 16 stron. Ewentualny brak zgo przewodniczcemu zespou nadzorujcego egzamin. 2. Moesz korzysta z wybranych tablic chemicznych doczonych do arkusza (w tej ksice znajduj si na kocu). 3. Rozwizania i odpowiedzi przy kadym zadaniu zapisz czytelnie, w miejscu na to przeznaczonym. 4. W rozwizaniach zada rachunkowych przedstaw tok rozumowania prowadzcy do ostatecznego wyniku oraz pamitaj o podaniu jednostek obliczanych wielkoci. Uwaga! W miejscu przeznaczonym na rozwizanie nie musisz zapisywa wszystkich oblicze wystarczy, e przedstawisz porednie i kocowe wyniki. 5. W trakcie oblicze moesz korzysta z kalkulatora. 6. Pisz czytelnie. Uywaj dugopisu/pira tylko z czarnym tuszem/atramentem. Nie pisz owkiem. 7. Nie uywaj korektora. 8. Bdne zapisy wyranie przekrel. 9. Pamitaj, e zapisy w brudnopisie nie podlegaj ocenie. 10. Obok kadego zadania podana jest maksymalna liczba punktw, ktr mona uzyska za jego poprawne rozwizanie.

Twj wynik:

PUNKTW

PROCENT

Za rozwizanie wszystkich zada mona otrzyma cznie

yczymy powodzenia!

60
punktw

(Wpisuje zdajcy przed rozpoczciem pracy)

PESEL ZDAJCEGO

KOD ZDAJCEGO

www.szkolna.pl

Zestaw 1. Poziom podstawowy

Zadanie 1.

W poniszym schemacie przedstawiajcym rwnania reakcji chemicznych:

O] O] a + H 2 O b [ c [ d

b + d octan etylu

litery a i b oznaczaj:
a A. B. C. D. etan eten etanol etyn b etanol etanol kwas octowy kwas octowy
3

Zadanie 2.

Wyznacz wspczynniki stechiometryczne x, y i z dla reakcji:

yMnO 4 + x NO 2 + 2 z..... 2+ x NO 3 + z H 2 O + y Mn

Wpisz je do tabeli oraz ustal rodowisko, w ktrym zachodzi ta reakcja chemiczna poprzez uzupenienie lewej strony rwnania o jony H+ lub OH-, podaj wzr i nazw: reduktora i utleniacza. x y z rodowisko

utleniacz: reduktor:

www.szkolna.pl

Zestaw 1. Poziom podstawowy

Zadanie 3.

W produktach przemian promieniotwrczych stwierdzono wystpowanie dwch izotopw pierwiastka o liczbie atomowej 84. Nastpnie wyznaczono ich zawarto procentow. Lejszego izotopu o liczbie masowej 212 byo 75%, reszt stanowi ciszy izotop posiadajcy w jdrze o 4 neutrony wicej od lejszego izotopu. Na podstawie podanych zawartoci izotopw oblicz redni mas atomow dla tego pierwiastka. Podaj nazw tego pierwiastka oraz uzupenij ponisz tabel.

izotop lejszy liczba atomowa liczba masowa zawarto procentowa w prbce liczba protonw w jdrze liczba neutronw w jdrze

izotop ciszy

Zadanie 4.

a) Uzupenij tabel, wpisujc jaki rodzaj wizania czy atomy w czsteczce, oraz podaj, jaka jest krotno wizania.
Lp. czsteczka rodzaj wizania chemicznego krotno wizania

1.

H2

kowalencyjne

pojedyncze

www.szkolna.pl

8 Lp. czsteczka

Arkusze egzaminacyjne z chemii

rodzaj wizania chemicznego

krotno wizania

2. 3. 4. 5.

O2 N2 HBr NaCl

b) Uzupenij tekst. Wizanie pojedyncze pomidzy dwoma atomami jest zawsze typu . Wizanie podwjne jest zbudowane z jednego wizania typu oraz z jednego wizania typu W skad wizania potrjnego wchodz: jedno wizanie typu oraz dwa wizania typu . W przypadku dwch wiza typu .

gsto elektronowa skupiona jest w paszczyznach prostopadych do siebie przenikajcych si wzdu osi czcej oba atomy. Z uwagi na rozmieszczenie adunku poza t osi wizania typu s

sabsze i powoduj, e czsteczki zawierajce je s podatne na reakcje chemiczne.

Zadanie 5.

W ukadzie okresowym w miar wzrostu liczby atomowej elektroujemno pierwiastkw:

A. w grupach ronie, w okresach maleje B. w grupach i okresach maleje C. w grupach i okresach ronie D. w grupach maleje, w okresach ronie

www.szkolna.pl

dysleksja Miejsce na naklejk z kodem

Zestaw 4. MF-W1A1-051
EGZAMIN MATURALNY Z CHEMII Arkusz I
Czas pracy: 120 minut

Arkusz I

Instrukcja dla zdajcego

1. Sprawd, czy arkusz egzaminacyjny zawiera 16 stron. Ewentualny brak zgo przewodniczcemu zespou nadzorujcego egzamin. 2. Moesz korzysta z wybranych tablic chemicznych doczonych do arkusza (w tej ksice znajduj si na kocu). 3. Rozwizania i odpowiedzi przy kadym zadaniu zapisz czytelnie, w miejscu na to przeznaczonym. 4. W rozwizaniach zada rachunkowych przedstaw tok rozumowania prowadzcy do ostatecznego wyniku oraz pamitaj o podaniu jednostek obliczanych wielkoci. Uwaga! W miejscu przeznaczonym na rozwizanie nie musisz zapisywa wszystkich oblicze wystarczy, e przedstawisz porednie i kocowe wyniki. 5. W trakcie oblicze moesz korzysta z kalkulatora. 6. Pisz czytelnie. Uywaj dugopisu/pira tylko z czarnym tuszem/atramentem. Nie pisz owkiem. 7. Nie uywaj korektora. 8. Bdne zapisy wyranie przekrel. 9. Pamitaj, e zapisy w brudnopisie nie podlegaj ocenie. 10. Obok kadego zadania podana jest maksymalna liczba punktw, ktr mona uzyska za jego poprawne rozwizanie.

Twj wynik:

PUNKTW

PROCENT

Za rozwizanie wszystkich zada mona otrzyma cznie

yczymy powodzenia!

60
punktw

(Wpisuje zdajcy przed rozpoczciem pracy)

PESEL ZDAJCEGO

KOD ZDAJCEGO

www.szkolna.pl

Zestaw 4. Poziom podstawowy

Zadanie 1.

Podane nuklidy mog tworzy rne grupy izotopw i izobarw (nuklidy posiadajce jednakow liczb nukleonw w jdrze). Poniej wypisz tylko te nuklidy, ktre tworz najwikszy zbir izotopw i najwikszy zbir izobarw.
33 37 32 36 36 32 40 34 36 16 Ax, 17 Bx, 16 Cx, 18 Dx, 19 Ex, 16 Fx, 18 Gx, 16 Hx, 17 Ix

izotopy izobary

Zadanie 2.

W czterech soikach bez etykietek znajduj si sole: BaCl2, SrCl2, NaCl i CaCl2. Podaj prosty sposb zidentyfikowania tych soli.

Zadanie 3.

W kwadraty obok symboli pierwiastkw wpisz, ile elektronw walencyjnych zawiera dany atom: Na Br Si Be Al O

www.szkolna.pl

CHEMIA. wiczenia dla licealistw

Zdzisaw Gowacki

Zdzisaw Gowacki

Chemia. wiczenia dla licealistw

wiczenia i zadania z chemii zawarte w kolejnych czciach tej serii wydawniczej zostay opracowane zgodnie z podstaw ksztacenia oglnego dla szk ponadgimnazjalnych. Mog by one pomocne podczas realizacji dowolnego programu nauczania chemii dopuszczonego do uytku szkolnego. Niektre zadania zawieraj treci interdyscyplinarne problemy typowo chemiczne poczone s z fizyk, biologi czy z matematyk. Ma to na celu rozszerzenie i uzupenienie wiedzy, ktra jest przedstawiana w podrcznikach szkolnych. Zrnicowane, w formie i w treci, wiczenia ucz rozwi

zywania problemw chemicznych, krtkiego definiowania stosowanych poj, wyszukiwania informacji, opracowywania i graficznego przedstawiania danych, wycigania wnioskw z opisw przemian chemicznych, analizowania tekstw popularnonaukowych itp. Stopie trudnoci wicze jest zrnicowany nauczyciel bdzie mg je wykorzystywa w pracy z uczniami liceum a take przygotowujc gimnazjalistw do udziau w konkursach chemicznych. Do kadej czci wicze zosta opracowany poradnik dla nauczyciela, ktry zawiera rozwizania zada i problemw oraz komentarze do zagadnie bdcych treci pyta.

Wszystkie czci wicze wraz z poradnikami s doskona pomoc dla uczniw samodzielnie przygotowujcych si do zmaga konkursowych w gimnazjum i dla licealistw powtarzajcych zagadnienia z chemii przed sprawdzianami i do egzaminu maturalnego.

Treci zestaww wicze

wiczenia z chemii rekomendowane dla:
Cz 1 Cz 2b Chemia organiczna 1. Alkany 2. Wglowodory nienasycone (alkeny, alkiny, dieny i cykloalkeny) 3. Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne 4. Fluorowcopochodne (halogenopochodne) wglowodorw 5. Alkohole i fenole Cz 2a zakres podstawowy i rozszerzony 1. 2. 3. 4. Reakcje chemiczne Podstawy oblicze chemicznych Roztwory i mieszaniny Reakcje w roztworach wodnych elektrolitw 6. Aldehydy i ketony 7. Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze 8. Zwizki organiczne zawierajce azot 9. Cukry 10. Chemia na co dzie

! uczniw ambitnych ! kandydatw na studia medyczne ! uczestnikw konkursw chemicznych

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Budowa atomu Ukad okresowy pierwiastkw chemicznych Mol, masa molowa i objto molowa gazw Wizania chemiczne Waciwoci wybranych metali i niemetali Systematyka zwizkw nieorganicznych Chemia w Internecie

Pen ofert znajdziesz na www.tutor.edu.pl

Zestaw 4. Poziom podstawowy

59

Zadanie 4.

W tabeli podano w procentach masowych zawartoci wybranych pierwiastkw w skorupie ziemskiej.

O Si Al Fe Ca 46,1% 28,2% 8,2% 5,6% 4,2% Na Mg K H P 2,4% 2,3% 2,1% 0,14% 0,11%

a) Dla pierwiastkw wymienionych w tabeli (z wyjtkiem tlenu, krzemu i wodoru) wpisz odpowiednio do tabeli wzr jego tlenku, w ktrym pierwiastek wystpuje na swoim najwyszym stopniu utlenienia. tlenki kwasowe tlenki zasadowe tlenki amfoteryczne b) Jaki jest stosunek masy tlenu do masy wodoru w skorupie ziemskiej?

c) Oblicz, ile atomw tlenu przypada w skorupie ziemskiej na dziesi atomw wodoru. Wynik podaj w zaokrgleniu z dokadnoci do jednego atomu.

www.szkolna.pl

60

Arkusze egzaminacyjne z chemii

d) Zamy, e krzem zawarty w skorupie ziemskiej wystpuje tylko w postaci krzemionki SiO2. Oblicz, jak mas miaaby krzemionka oraz jaka byaby masa zwizanego z krzemem tlenu znajdujca si w 1 tonie skorupy ziemskiej.

Zadanie 5.

Wpisz w odpowiednie prostokty wzory chemiczne dwch przykadowych czsteczek dwuatomowych, w ktrych wystpuj typowe wizania.
jonowe I. II.

kowalencyjne I. II.

kowalencyjne spolaryzowane I. II.

Zadanie 6.

Wyznacz wspczynniki stechiometryczne dla podanej reakcji:

aS 4 O 2 dSO 2 6 + b Br2 + c ...... 4 + e Br + f H 2 O

www.szkolna.pl

Zestaw 4. Poziom podstawowy

61

Wpisz je do tabeli oraz ustal rodowisko, w ktrym zachodzi ta reakcja chemiczna, poprzez uzupenienie lewej strony rwnania o jony H+ lub OH-. Podaj wzory: reduktora i utleniacza. a b c d e f rodowisko reduktor utleniacz

Zadanie 7.

a) Podaj pen konfiguracj elektronow (rozmieszczenie elektronw na poszczeglnych orbitalach) dla atomu chloru oraz dla jego prostego jonu. Elektrony walencyjne przedstaw w zapisie klatkowym.

b) Wpisz do tabeli, na ktrym stopniu utleniania wystpuje atom chloru w podanych zwizkach chemicznych.
zwizek chemiczny stopie utlenienia chloru
3

HCl

AlCl3

Mg(ClO3)2

NaClO2

HClO

Zadanie 8.

a) Wska grup soli, ktra zawiera tylko sole nieulegajce hydrolizie.

A. NaCl, CH3COONa, K2CO3 C. FeCl3, K2S, KCl B. K2SO4, LiNO3, CaCl2 D. NaNO3, K2SO4, Na2CO3

www.szkolna.pl

62

Arkusze egzaminacyjne z chemii

b) Spord podanych wyej soli wybierz jedn sl, tak ktra hydrolizuje zasadowo, i zapisz dla niej czsteczkowo i jonowo rwnania reakcji hydrolizy.

Zadanie 9.

a) W roztworze kwasu fluorowodorowego znajduje si 0,4 mola jonw H+ i 1,6 mola czsteczek niezdysocjowanych HF. Ile procent wynosi w tych warunkach stopie dysocjacji tego kwasu?

b) Aby zwikszy stopie dysocjacji tego elektrolitu naley:

A. doda stonego HF do roztworu B. zmniejszy stenie roztworu C. obniy temperatur roztworu D. odparowa wod
2

Zadanie 10.

W trakcie wicze na lekcji chemii uczniowie badali wskanikami kwasowo-zasadowymi odczyny wody destylowanej i roztworw wodnych rnych substancji: HCl, KCl, NH4Cl, CH3COONa, CH3COOH, K2CO3, etanolu oraz wody z mydem i soku jabkowego.

www.szkolna.pl

Zestaw 4. Poziom podstawowy

63

Badane substancje przedstawiono na rysunku.

II

III

IV

woda destylowana

5% HCl

5% KCl

5% NH4Cl

5% CH3COONa

VI

VII

VIII

IX

5% CH3COOH

5% K2CO3

etanol

woda z mydem sok jabkowy

Wpisz do tabeli numery kolb stokowych z substancjami zgodnie z wartociami pH, ktre zmierzyli uczniowie.
pH > 7 pH = 7 pH < 7

Zadanie 11.

Oblicz, jak objto bdzie mia w warunkach normalnych gaz, ktry powstanie podczas dziaania wod na 8,5 g stopu zawierajcego 54,1% sodu oraz 45,9% potasu. Zapisz rwnania chemiczne zachodzcych reakcji.

www.szkolna.pl

64

Arkusze egzaminacyjne z chemii

Zadanie 12.

Ustal, jakie zwizki mog by substratem A w reakcji addycji zapisanej poniszym schematem. Podaj wzory i nazwy co najmniej dwch wglowodorw, z ktrych w tej reakcji mona otrzyma zapisany produkt. CH3 A + HBr CH3 CH CH2 CH Br CH3

Zadanie 13.

Jakie kolejno reakcje naley przeprowadzi, eby z benzenu otrzyma produkt przedstawiony wzorem pstrukturalnym? Narysuj schemat przemian chemicznych, podajc wzory pstrukturalne reagentw.

www.szkolna.pl

Zestaw 4. Poziom podstawowy

65

NO2 NH2 + O2N NH2

1

Zadanie 14.

Dokocz zdanie, wpisujc nazw grupy zwizkw naturalnych. Naturalne estry kwasw tuszczowych z alkoholami jednowodorotlenowymi o dugich acuchach wglowych to
2

Zadanie 15.

Uczniowie analizowali przebieg reakcji chemicznej, opisanej poniszym rwnaniem, zachodzcej w fazie gazowej w zamknitym reaktorze cinieniowym. CO + Cl2 COCl2 DrH = -109 kJ

Kady z nich poda swoje wnioski dotyczce przebiegu tej reakcji w rnych warunkach. Wnioski przedstawili w postaci 10 punktw. Nie byli jednak zgodni co do prawidowoci podanych stwierdze. Wpisz do zestawienia numery prawidowych wnioskw. 1. Reakcja jest endotermiczna. 2. Staa rwnowagi tej reakcji ronie ze wzrostem temperatury. 3. Staa rwnowagi tej reakcji nie zmieni si po podwyszeniu cinienia w reaktorze. 4. Energia w formie ciepa jest przekazywana z ukadu do otoczenia. 5. Wzrost temperatury powoduje przesunicie rwnowagi w lewo. 6. Wzrost temperatury powoduje wzrost wydajnoci tej przemiany.

www.szkolna.pl

66

Arkusze egzaminacyjne z chemii

7. Obnienie cinienia powoduje wzrost wydajnoci tej przemiany. 8. Zwikszenie cinienia chloru spowoduje wzrost wydajnoci tej reakcji. 9. Zmiana cinienia w reaktorze nie ma wpywu na przebieg reakcji. 10. Wzrost cinienia powoduje przesunicie rwnowagi w lewo. Prawdziwe s zdania oznaczone numerami:

Zadanie 16.

W wyniku hydrolizy pewnego estru o masie czsteczkowej 116 u powsta kwas karboksylowy oraz alkohol. Po utlenieniu alkoholu otrzymano ten sam kwas, ktry powsta w procesie hydrolizy. Zapisz za pomoc wzorw pstrukturalnych przebieg hydrolizy tego estru.

Zadanie 17.

Tlenek wgla(II), nazywany popularnie czadem, jest gazem palnym. Zapisz rwnanie reakcji spalania czadu. Oblicz, jaka objto powietrza jest niezbdna do cakowitego spalenia 20 dm3 czadu.

www.szkolna.pl

Oficyna Wydawnicza
ul. Warszawska 14/2, 87-100 Toru, tel./fax 56 65-999-55, tel. kom. 603-929-227
Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw gimnazjalistw i licealistw to obszerny wybr zagadnie i zada dla uczniw zamierzajcych szerzej pozna chemi. Intencj autora byo wypenienie luki wystpujcej pomidzy chemi szkoln a wiedz chemiczn niezbdn do udziau w konkursach i w olimpiadzie chemicznej oraz do podjcia studiw obejmujcych przedmioty przyrodnicze, takie jak: chemia, biochemia, farmacja czy medycyna. W kolejnych rozdziaach mona znale zagadnienia i zadania obejmujce takie tematy, jak: powstawanie pierwiastkw we Wszechwiecie, izomeria i analiza konformacyjna, aktywno optyczna zwizkw chemicznych i ich biomolekularna homochiralno czy aromatyczno wglowodorw. W odrbnym rozdziale przedstawiono osignicia chemikw uhonorowane nagrodami Nobla. S tu te zadania, ktrych tre jest oparta na historycznie wanych odkryciach chemicznych. Ucze znajdzie tu rne teorie budowy i dziaania kwasw i zasad oraz soli i roztworw buforowych. Cao ksiki zamyka kilka anegdot o chemikach. Do wikszoci pyta, zada i problemw doczono odpowiedzi i komentarze. Na kocu autor zamieci zestawienie ksiek, po ktre powinien sign kady ciekawy otaczajcego go wiata ucze, nie tylko ten interesujcy si chemi.
Jest autorem kilkunastu prac naukowych z zakresu zastosowa NMR do oznaczania skadu enancjomerycznego zwizkw organicznych oraz ksiek, m.in. Po naszej stronie lustra. Zamana symetria Wszechwiata oraz Chemiczna dialektyka. Testy egzaminacyjne z chemii dla gimnazjalistw i cyklu zbiorw zada Chemia. wiczenia dla licealistw. Jest wspautorem ksiek: Odlotowa matematyka. Zadania dla najmodszych olimpijczykw uczniw szk podstawowych i gimnazjw i Pewniaki. Prbne egzaminy gimnazjalne. Interesuje si szeroko pojtymi dyscyplinami matematyczno-przyrodniczymi. Wypoczywa w wiejskim domku pracujc w ogrodzie. Jego hobby to geograficzne i historyczne wdrwki ladami przodkw.

Autor ksiek Zdzisaw Gowacki jest doktorem nauk chemicznych, absolwentem Politechniki Gdaskiej. Studiowa fizyk i chemi. W latach 1982-93 pracowa w Katedrze Chemii Organicznej PG. By nauczycielem i wykadowc w Medycznym Studium Zawodowym w Toruniu oraz adiunktem na Wydziale Chemii UMK. Od 1991 roku jest dyrektorem Studium Owiatowego Tutor w Toruniu m.in. prowadzi zajcia dla licealistw przygotowujcych si do egzaminw na studia medyczne. W 1993 roku zaoy Oficyn Wydawnicz Tutor wydawnictwo o profilu edukacyjnym, nakadem ktrego ukazao si kilkadziesit tytuw.

www.szkolna.pl www.tutor.torun.pl