Michał Nowosielski, Odradzanie Się Społeczeństwa Obywatelskiego. Rozwój Polskiego Trzeciego Sektora W Latach 1989-2008

NR 2(I)
IZ Policy Papers
INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS
Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008

Micha Nowosielski
Rozwj polskiego trzeciego sektora po 1989 r. hamowany by przez brak podstawowych zasobw (ludzkich i finansowych), prawodawstwo niedostosowane do zmieniajcych si warunkw oraz sab wspprac z administracj publiczn. Lata 1989-2008 przyniosy wiele pozytywnych zmian w jego funkcjonowaniu, wrd ktrych naley wymieni takie, jak: rozwj organizacji parasolowych i infrastrukturalnych, profesjonalizacj, zintensyfikowanie wsppracy z administracj publiczn (coraz czciej rodki publiczne zasilaj trzeci sektor) oraz biznesem. Przyjto take ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Mimo tych pozytywnych zmian przed polskim trzecim sektorem stoj nadal istotne wyzwania: pobudzenie aktywnoci spoecznej, poszukiwanie nowych rde finansowania oraz dalsze zwikszanie wpywu organizacji pozarzdowych na decyzje administracji publicznej.
IZ Policy Papers
W serii ukazay si: Nr 1 (I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949.
W przygotowaniu: Nr 3 (I) Midzynarodowa solidarno. Operacje pokojowe ONZ - NATO - UE. Nr 4 (I) Polska i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009): problemy i wyzwania. Nr 5 (I) Nowa strategia NATO. Perspektywy dla Polski.
Micha Nowosielski
Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008
INSTYTUT ZACHODNI
Seria wydawnicza: Redakcja serii:
IZ Policy Papers nr 2 (I) Joanna Dobrowolska-Polak (red. naczelna) Piotr Cichocki Marta Gtz
Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:
Hanna Ranek Ewa Wsowska
Copyright by Instytut Zachodni Pozna 2008 (wersja elektroniczna) Pozna 2009 (wersja drukowana)
Wydawca:
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-02-8
Druk:
SOWA Sp. z o.o. ul Hrubieszowska 6a 01-209 Warszawa
Spis treci
I. II.
Wprowadzenie .................................................................................. 7 Spoeczny kontekst rozwoju trzeciego sektora w Polsce ...................... 8
III. Prawny kontekst rozwoju trzeciego sektora w Polsce.........................14 IV . V . Rozwj i kondycja trzeciego sektora w Polsce . ................................. 20 Ekonomia spoeczna w Polsce ......................................................... 27
VI. Filantropia w Polsce ........................................................................ 29 VII. Wolontariat ..................................................................................... 37 VIII. Wsppraca midzy trzecim sektorem a administracj publiczn i biznesem .............................................. 41 IX. Podsumowanie i wnioski ................................................................ 54 X. Aneks.............................................................................................. 58
Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...
I. WPROWADZENIE
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie rozwoju polskiego trzeciego sektora po 1989 r. Odrodzenie si polskiego spoeczestwa obywatelskiego, jego profesjonalizacja i specjalizacja to zjawiska, ktre ilustruj jeden z wanych aspektw demokratyzacji Polski i wpisuj si w procesy europejskiej konwergencji spoecznej i politycznej. Gdy w 1989 r. w Polsce rozpoczynay si wielkie polityczne, ekonomiczne i spoeczne przemiany na fali entuzjazmu wywoanego upadkiem komunizmu wydawao si, e stabilna demokracja i dojrzay kapitalizm s na wycigniecie rki. Z czasem okazao si, e transformacja to proces mudny , trudny i nioscy za sob liczne spoeczne koszty . Mimo to po 20 latach od pocztku przemian demokratycznych moemy miao powiedzie, e udao si w Polsce wprowadzi instytucje rynku i demokracji. Jednym z filarw polskiej demokracji jest trzeci sektor, ktry tworzony jest przez organizacje pozarzdowe. Mona wymieni przynajmniej kilka istotnych funkcji, jakie we wspczesnych spoeczestwach demokratycznych peni organizacje pozarzdowe. Po pierwsze, peni rol rzecznicz reprezentuj interesy niektrych grup spoecznych lub caego spoeczestwa w dialogu z wadz. Po drugie, peni rol ekspresyjn wyraaj specyficzne spoeczne wartoci, normy lub, w niektrych przypadkach, take interesy, przyczyniajc si w ten sposb do rozwoju debaty publicznej. Po trzecie, s rdem innowacji. Organizacje pozarzdowe dziaajc poza sztywnymi strukturami pastwa i nastawionym na zysk rynkiem, poszukuj innych, nowych rozwiza wielu spoecznych problemw. Po czwarte, trzeci sektor (szczeglnie ten zakorzeniony w spoecznociach lokalnych) ma zdolno do budowania i wzmacniania wsplnot oraz solidarnoci spoecznej. Ostatnia, cho nie najmniej wana, funkcja organizacji pozarzdowych to funkcja kontrolna przede wszystkim wobec administracji publicznej, ale take wobec biznesu. Czy polskie organizacje pozarzdowe s w stanie wypeni te funkcje? Czy kondycja trzeciego sektora jest wystarczajco dobra, by sta si on znaczcym partnerem dla instytucji pastwa i rynku? Odpowied na te pytania nie jest jednoznaczna. Z jednej strony mamy do czynienia z wieloma syndromami saboci sektora pozarzdowego w Polsce. Z drugiej jednak da si obserwowa powolny, cho cigy rozwj organizacji pozarzdowych. W cigu niemal 20 lat swego rozwoju polski trzeci sektor przeby dug i nieatw drog. Lata komunistycznych rzdw w Polsce sprawiy , e brak byo podstawowych zasobw potrzebnych do swobodnego dziaania spoeczestwa obywatelskiego i organizacji pozarzdowych. Praca spoeczna kojarzya si z obowizkami wobec pastwa, a obywatele nieufnie podchodzili do rnego rodzaju organizacji spoecznych. Prawo regulujce dziaanie trzeciego sektora oraz jego stosunki z administracj publiczn praktycznie nie istniao. Silne pastwo zamiast postrzega organizacje pozarzdowe jako potencjalnego partnera, ktry mgby pomc w realizacji niektrych zada, patrzyo na nie niechtnie, za klasa polityczna do trzeciego sektora miaa stosunek czsto lekcewacy .
IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl
Micha Nowosielski
Te przeszkody nie powstrzymay licznych aktywistw przed zakadaniem nowych organizacji i budowaniem trzeciego sektora. Na pocztku transformacji powszechny entuzjazm wywoa lawinowy proces powstawania nowych organizacji. Pniej ich liczba ustabilizowaa si na pewnym poziomie i przyszed czas na wewntrzn konsolidacj sektora. Dziki zapaowi dziaaczy oraz rnego rodzaju rodkom pomocowym zaczy pojawia si organizacje infrastrukturalne dostarczajce innym organizacjom wiedzy i innych zasobw koniecznych do funkcjonowania. Wyksztaca si zaczy take organizacje parasolowe, ktre jednoczyy sektor i sprawiay, e stawa si coraz silniejszy. Dziki zmianom w prawie udao si nawiza wspprac midzy organizacjami pozarzdowymi a administracj publiczn. Coraz czciej pojawia si take dialog midzysektorowy z biznesem. By opisa polski trzeci sektor, najpierw konieczne jest zarysowanie kontekstu, w jakim przyszo mu dziaa. Wyznacza on bowiem w duym stopniu moliwoci jego wzrostu. Przedstawione zostan w zwizku z tym tradycje samoorganizacji oraz kapita spoeczny (rozdzia II) oraz ramy prawne funkcjonowania polskich organizacji spoecznych (rozdzia III). Rozdzia IV powicony zostanie oglnemu opisowi rozwoju trzeciego sektora w Polsce oraz jego kondycji: liczbie organizacji, zakresom dziaa, zasobom finansowym i ludzkim. Kolejne rozdziay omawia bd wybrane problemy dotyczce sektora pozarzdowego w Polsce: rozwj ekonomii spoecznej (rozdzia V), filantropii (rozdzia VI), wolontariatu (rozdzia VII). Ostatnia cz (VIII) powicona zostanie wsppracy midzy trzecim sektorem a administracj publiczn oraz biznesem.
II. SPOECZNY KONTEKST ROZWOJU TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

Kondycja trzeciego sektora i organizacji pozarzdowych w duej mierze zaley od kontekstu spoecznego. Tradycja spoeczna wyznacza moe zakres zainteresowa i dziaa organizacji, a take powszechno zaangaowania jednostek w dziaalno sektora. Kapita spoeczny czyli specyficzne wartoci i normy wsplne dla czonkw okrelonej spoecznoci umoliwiajce im skuteczn wspprac wywieraj bardzo silny wpyw na gotowo do spoecznego angaowania si, wolontariatu czy te pomocy potrzebujcym1. To wanie kapita spoeczny warunkuje umiejtno kooperacji zarwno w obrbie organizacji, caego sektora jak i z innymi partnerami (np. administracj publiczn czy biznesem). Tradycja i historia spoeczna wydaje si mie niekorzystny wpyw na rozwj polskiego spoeczestwa obywatelskiego. Spoeczestwo polskie podlegao procesom modernizacyjnym z pewnym opnieniem i przez dugi czas po1
F . F u k u j a m a, Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, Warszawa Wrocaw 1997.
zostawao typowym spoeczestwem tradycyjnym, w ktrym najistotniejsze byy wizi rodzinne. W zwizku z tym funkcje, jakie mogyby spenia organizacje wchodzce w skad trzeciego sektora (przede wszystkim wsppraca i wzajemna pomoc), byy przez dugi czas realizowane przez wsplnoty rodzinne i ssiedzkie. Oczywicie nie oznacza to, e aktywno stowarzyszeniowa si nie pojawiaa; wrcz przeciwnie, czsto wskazuje si, e tradycja dziaania rnego rodzaju organizacji siga w Polsce XV w.2 Jednak naley pamita, i inicjatywy takie zarwno w Polsce przedrozbiorowej, rozbiorowej, jak i w okresie midzywojennym miay stosunkowo ograniczony zasig spoeczny. Ponadto przebieg procesu tworzenia si trzeciego sektora podlega silnym zakceniom. Brak wasnej pastwowoci, rne kulturowe i polityczne wpywy w okresie rozbiorw, wyniszczajca tradycyjnie najbardziej aktywne elity spoeczne II wojna wiatowa, wielkie migracje ludnoci, przerwanie cigoci osiedlenia i cigoci historycznej tradycji3, bdce rwnie konsekwencj wojny oraz 45 lat trwania PRL-u, powanie zahamoway rozwj spoecznej aktywnoci. Niedemokratyczny ustrj oraz silne pastwo zablokoway moliwoci bardziej ywioowego rozwoju polskiego trzeciego sektora. Dopiero przemiany polityczne zapocztkowane w 1989 r. umoliwiy nieskrpowany rozwj spoeczestwa obywatelskiego. Okazao si wwczas jednak, e stworzenie formalnych moliwoci partycypacji i zaangaowania spoecznego nie musi si przekada na zmiany w wiadomoci spoecznej Polakw. Dao si zaobserwowa powszechne zjawisko spoecznego bezruchu, czyli dominujcego w spoeczestwie polskim sposobu radzenia sobie z rzeczywistoci, polegajcego na odrzuceniu dziaa opartych na kooperacji i samoorganizacji spoecznej na rzecz strategii indywidualnych4. Podstawowych rdem spoecznego bezruchu jest niski poziom kapitau spoecznego. W spoeczestwach o wyszym poziomie kapitau spoecznego zazwyczaj obserwuje si czstsze przypadki wsppracy midzy jednostkami, wiksz gsto sieci spoecznych oraz, co za tym idzie, liczb stowarzysze. Za wskaniki kapitau spoecznego uznamy tu przede wszystkim zaufanie (zarwno uoglnione jak i osobiste), przynaleno do organizacji oraz prac na rzecz spoecznoci. Polska jest spoeczestwem o niskim poziomie zaufania. Badania Europejskiego Sondau Spoecznego (European Social Survey)5 wskazuj, e Polacy s wrd badanych spoeczestw najmniej skonni do darzenia zaufaniem innych ludzi. W 2002 i 2004 r. jedynie okoo 18% badanych Polakw stwierdzio, e wikszoci ludzi mona ufa. Mimo e w kolejnym badaniu (2006 r.) zanotowano
M. Z i k o w s k i, Spoeczestwo obywatelskie, transformacja i tradycja we wsplnotach lokalnych, w: K. B o n d y r a, M. S. S z c z e p a s k i, P . l i w a, Pastwo, samorzd i spoeczestwo lokalne, Pozna 2005, s. 38. 3 Ibidem, s. 40. 4 M. N o w a k, M. N o w o s i e l s k i, Od prni socjologicznej do spoecznego bezruchu Uwarunkowania ewolucji spoeczestwa obywatelskiego w Polsce lat 80. i 90. XX wieku, w: K. B o n d y r a, M. S. S z c z e p a s k i, P . l i w a, Pastwo, samorzd i spoeczestwo lokalne, Pozna 2005, s. 292. 5 European Social Survey, http://www.europeansocialsurvey.org/.
2
Micha Nowosielski
niewielki wzrost osb ufajcych innym (23%), nadal mamy do czynienia ze znacznym deficytem zaufania i w konsekwencji take kapitau spoecznego. Wyranie ilustruje to tabela 1. Tabela 1 Poziom zaufania w spoeczestwach europejskich w latach 2002-2006
Pastwo Austria Belgia Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Niemcy Norwegia Polska Portugalia Sowacja Sowenia Szwajcaria Szwecja Ukraina Wgry Wielka Brytania Wochy 2002 2004 2006
42,9 40,2 28,6 74,6 70,9 28,1 21,3 41,5 58,1 51,0 37,3 34,3 72,3 18,3 24,8 24,2 51,1 61,1 23,3 42,4 32,5
44,4 39,8 29,7 72,1 42,5 71,8 29,1 23,0 39,5 62,8 56,9 37,5 38,0 73,2 17,9 21,8 19,8 27,7 53,5 61,2 30,2 24,6 42,8 30,9
44,0 42,3 77,2 44,3 72,7 29,1 41,2 61,5 47,8 38,0 77,2 23,4 26,7 27,9 28,1 53,2 66,5 28,2 30,2 46,9
R. Jowell and the Central Co-ordinating Team, European Social Survey 2002/2003;2004/2005;2006/2007: Technical Report, London: Centre for Comparative Social Surveys, City University (2003); (2005); (2007).Dystrybutor danych: Norwegian Social Science Data Services (NSD).
10
Bardziej szczegowych informacji dotyczcych zaufania i skonnoci do kooperacji dostarczaj polskie badania. ledzc zmiany, jakie zaszy w poziomie tzw. uoglnionego zaufania6, mona zauway, e w zasadzie pozostaje on na podobnym, niskim poziomie wahania s niewielkie i zazwyczaj chwilowe. Dane pochodzce z Polskiego Generalnego Sondau Spoecznego oraz Diagnozy Spoecznej przedstawione w wykresie 1 wyranie to potwierdzaj. Wykres 1 Poziom zaufania w Polsce w latach 1992-2007
16 14 12 10 8 6 4 2 0 1992 1993 1994 1995 1997 1999 2002 2003 2005 2007 10,3 10,3 9 8,1 8,1 13,8 12,4 10,5 10,5 11,5
rdo: Dla lat 1992-2002: Polski Generalny Sonda Spoeczny, dla lat 2003-2007: Diagnoza Spoeczna. Dane za: J. C z a p i s k i, T. P a n e k, Diagnoza Spoeczna 2007, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2007.
Innych danych opartych na innej grupie wskanikw dostarczaj badania Centrum Badania Opinii Spoecznej (CBOS). W latach 2002-2008 CBOS zaobserwowao pewien istotny statystycznie wzrost uoglnionego zaufania. O ile w 2002 r. jedynie 19% respondentw zgodzio si z twierdzeniem, e oglnie rzecz biorc wikszoci ludzi mona ufa, to w 2008 r. odsetek ten by ju wikszy o 7 punktw procentowych. Szczegowe dane widoczne s w tabeli 2. Tabela 2 Poziom zaufania w Polsce w latach 2002-2008
Ktra z dwch opinii dotyczcych ycia spoecznego w Polsce jest blisza Pana(i) pogldom? Oglnie rzecz biorc wikszoci ludzi mona ufa W stosunkach z innymi trzeba by bardzo ostronym Trudno powiedzie 2002 2004 % 19 79 2 17 81 2 19 79 2 26 72 2 2006 2008
rdo: B. W c i r k a, Zaufanie spoeczne w latach 2002-2008, Komunikat CBOS BS/30/2008, Warszawa 2008.
6
Mierzonego zazwyczaj stosunkiem respondentw do twierdzenia, e wikszoci ludzi mona ufa.
11
Micha Nowosielski
Bardziej optymistyczne s dane dotyczce zaufania do osb bliskich. Istnienie spoecznych wizi oraz czstsze kontakty sprawiaj, e badani Polacy darz je znacznie wikszym zaufaniem. Jak ilustruje tabela 3, im bliszy jest kontakt i wi, tym wyszy poziom zaufania. Tabela 3 Poziom zaufania prywatnego w Polsce 2002-2008
Czy, oglnie rzecz biorc, ma Pan(i) zaufanie czy te nie ma Pan(i) zaufania do: 2002 2004 % 97 2 86 11 82 11 72 21 98 1 87 10 79 13 74 19 99 1 88 10 89 7 80 15 75 20 99 1 90 8 88 7 85 10 76 20 2006 2008
najbliszej rodziny - rodzicw, dzieci, maonka(i) Mam zaufanie Nie mam zaufania dalszej rodziny Mam zaufanie Nie mam zaufania swoich znajomych Mam zaufanie Nie mam zaufania osb, z ktrymi Pan(i) na co dzie pracuje Mam zaufanie Nie mam zaufania ssiadw Mam zaufanie Nie mam zaufania
rdo: Opracowanie wasne na podstawie B. W c i r k a, Zaufanie spoeczne w latach 2002-2008, Komunikat CBOS BS/30/2008, Warszawa 2008. Skumulowano odpowiedzi Zdecydowanie mam zaufanie i Raczej mam zaufanie oraz Zdecydowanie nie mam zaufania i Raczej nie mam zaufania. Pominito odpowiedzi Trudno powiedzie.
Wyranie pokazuje to przywizanie Polakw raczej do bliskich wsplnot ni uoglnionych zwizkw z innymi, obcymi ludmi. Ta rnica midzy zaufaniem do bliskich i obcych moe wskazywa na przyczyn niechci do kooperacji, ktra wywouje niech to stowarzyszania si i dziaania na rzecz organizacji pozarzdowych. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w danych dotyczcych rnych form uczestnictwa w trzecim sektorze. Z bada CBOS wynika, i poziom zaangaowania Polakw w dziaalno organizacji pozarzdowych jest wzgldnie stay i oscyluje w okolicach 20% populacji. Wikszo z osb uczestniczcych w dziaaniach trzeciego sektora angauje si w nie raczej wsko jedynie w jednej dziedzinie. W 2008 r. zaobserwowano niewielki spadek aktywnoci w organizacjach jest jednak zbyt wczenie, by mwi o tendencji spadkowej.
12
Tabela 4 Odsetek osb pracujcych spoecznie w Polsce w latach 1998-2008

Praca spoeczna w organizacjach obywatelskich Osoby nie pracujce spoecznie Osoby pracujce spoecznie w tym: w jednej dziedzinie w dwch dziedzinach w trzech lub wicej dziedzinach 15 4 4 13 5 6 15 4 2 14 5 5 14 4 5 12 4 4 1998 1999 2002 2004 2006 2008
77 23
76 24
79 21
76 24
77 23
80 20
rdo: B. W c i r k a, Polacy o swojej aktywnoci spoecznej, Raport CBOS BS/20/2008, Warszawa 2008.
Polacy najczciej (4,8% w 2008 r.) angauj si w dziaalno organizacji dziaajcych na rzecz szkolnictwa takich, jak np. komitety rodzicielskie, rady rodzicw czy szkolne fundacje. Kolejn kategori organizacji s zwizki zawodowe (3,2% w 2008 r.), organizacje religijne i kocielne (2,8% w 2008 r.), organizacje sportowe (2,8% w 2008 r.), charytatywne dziaajce na rzecz dzieci (2,4% w 2008 r.) oraz charytatywne dziaajce na rzecz osb potrzebujcych (2,4% w 2008 r.)7. Na takim samym poziomie jak praca na rzecz organizacji pozarzdowych ksztatuje si zaangaowanie Polakw w prac spoeczn na rzecz swojego lokalnego rodowiska. Wane jest, e nawet w sytuacji, kiedy badani podejmowali jakie dziaania na rzecz swojego rodowiska, kocioa, osiedla, wsi, miasta czy osb potrzebujcych, w wikszoci przypadkw byo to zaangaowanie powierzchowne, krtkotrwae nie trwajce duej ni dwa tygodnie w roku. wiadczy to o tym, e nawet osoby, ktre dziaaj na rzecz innych, czsto robi to sporadycznie, co wicej, jak wskazuj dane z tabeli 5, odsetek osb silniej zaangaowanych systematycznie spada. Tabela 5 Liczba dni powicanych na prac spoeczn w Polsce w latach 2002-2008
Ile w ubiegym roku byo takich dni, kiedy pracowa(a) Pan(i) spoecznie? od 1 do 13 dni 14 dni i wicej 2002 2004 % 67 32 71 29 70 28 73 25 2006 2008
rdo: Opracowanie wasne na podstawie B. W c i r k a, Polacy o swojej aktywnoci spoecznej, Raport CBOS BS/20/2008, Warszawa 2008. Skumulowano odpowiedzi od 1 do 6 dni i od 7 do 13 dni oraz od 14 do 20 dni i 21 dni i wicej. Pominito odpowiedzi Trudno powiedzie.
7
rdo: B. W c i r k a, Polacy o swojej aktywnoci spoecznej, Raport CBOS BS/20/2008, Warszawa 2008. Szczegowe dane na ten temat znajduj si w tabeli 26 w Aneksie.
13
Micha Nowosielski
Z przytoczonych danych wynika, e kontekst spoeczny rozwoju polskiego trzeciego sektora nie jest korzystny. Specyfika rozwoju spoecznego Polski zarwno dominujce wartoci wsplnotowe i rodzinne, jak i liczne niecigoci w rozwoju demokratycznego pastwa prawa sprawia, e tradycja stowarzyszeniowa jest w Polsce raczej saba. Zdecydowana mniejszo Polakw podpisaaby si pod stwierdzeniem Alexisa de Tocquevillea, i nie ma (...) takiej rzeczy, ktrej wola ludzka nie byaby zdolna osign przez dobrowolne dziaania jednostek poczonych we wsplnym wysiku8. Kapita spoeczny jest rwnie sabo rozwinity poziom zaufania do innych ludzi jest niski, a ch do dziaania w organizacjach, jak i na rzecz swojego rodowiska stosunkowo maa. Wymienione czynniki sprawiaj, e organizacje pozarzdowe i cay trzeci sektor natrafiaj na bardzo istotn barier rozwojow niski poziom spoecznego zaangaowania i poparcia, czyli podstawowych, koniecznych do ich dziaania zasobw.
III. PRAWNY KONTEKST ROZWOJU TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

Mimo zapisanej w konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej swobody zrzeszania si moliwoci organizowania si obywateli w PRL byy cile reglamentowane. Nie oznacza to, e uniemoliwiano cakowicie przynaleno i dziaanie w ramach rnego rodzaju organizacji spoecznych. Brak natomiast byo moliwoci swobodnego tworzenia oficjalnie dziaajcych stowarzysze. Dopiero przemiany jakie zaszy w 1989 r. demokratyzacja ustroju politycznego oraz faktyczne uzyskanie przez Polakw swobd demokratycznych, pozwoliy na nieskrpowany rozwj organizacji pozarzdowych i trzeciego sektora. Ramy prawne wyznaczajce procedury zakadania oraz sposoby dziaania organizacji pocztkowo oparte byy na ustawie z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach9 oraz uchwalonym 7 kwietnia 1989 r. prawie o stowarzyszeniach10. Przepisy dotyczce organizacji pozarzdowych pojawiay si w rnych aktach normatywnych uchwalanych po 1989 r. Podstaw stanowi zapisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. dotyczce wolnoci i praw politycznych. S to art. 12 w brzmieniu: Rzeczpospolita Polska zapewnia wolno tworzenia i dziaania zwizkw zawodowych, organizacji spoeczno-zawodowych rolnikw, stowarzysze, ruchw obywatelskich, innych dobrowolnych zrzesze oraz fundacji oraz art. 58 goszcy, i: 1. Kademu zapewnia si wolno zrzeszania si. 2. Zakazane s zrzeszenia, ktrych cel lub dziaalno s sprzeczne z Konstytucj lub ustaw. O odmowie rejestracji lub zakazie dziaania takiego zrzeszenia orzeka sd.
A. de T o c q u e v i l l e, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976, s. 149. Dz.U. 1984 Nr 21, poz. 97. 10 Dz.U. 1989 Nr 20, poz. 104.
8 9
14
3. Ustawa okrela rodzaje zrzesze podlegajcych sdowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami11. Jak zauwaaj autorzy raportu Biaa ksiga prawa dla organizacji pozarzdowych12, Konstytucja RP w preambule wprowadza take wany dla organizacji pozarzdowych zapis dotyczcy zasady pomocniczoci: (...)ustanawiamy Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla pastwa oparte na poszanowaniu wolnoci i sprawiedliwoci, wspdziaaniu wadz, dialogu spoecznym oraz na zasadzie pomocniczoci umacniajcej uprawnienia obywateli i ich wsplnot. Ponadto o organizacjach pozarzdowych lub spoecznych mowa jest midzy innymi w ustawie z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu trjstopniowego zasadniczego podziau terytorialnego pastwa, ustawie z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, ustawie o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnieniu osb niepenosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997r., Kodeksie karnym z dnia 6 czerwca 1997 r. i wielu innych aktach. Naley take pamita, e szereg organizacji pozarzdowych dziaa na podstawie odrbnych aktw prawnych, np. organizacje samorzdw niektrych grup zawodowych (lekarzy, adwokatw, rzemielnikw, aptekarzy itp.), organizacje religijne czy kocielne, a take specyficzne organizacje takie, jak np. Aeroklub Polski, Fundacja Narodowy Zakad im. Ossolinskich, Polski Czerwony Krzy, Polski Zwizek Dziakowcw itp. Mnogo rnorakich przepisw dotyczcych dziaalnoci organizacji pozarzdowych nie oznaczaa, e byy one kompletne przeciwnie wiele problemw wanych dla trzeciego sektora nie znajdowao swego odzwierciedlenia w przepisach. Jak jednak zauwaa Magdalena Arczewska, akty te nie reguloway wszystkich podstawowych kwestii, zarwno ze wzgldw proceduralnych, jak i rozwiza systemowych13. Brak byo midzy innymi zapisw dotyczcych uregulowania relacji midzy trzecim sektorem a administracj publiczn czy te statusu wolontariuszy. Dynamiczny rozwj polskiego trzeciego sektora sprawi, e konieczne stao si opracowanie systemowego uregulowania kwestii zwizanych z dziaalnoci organizacji pozarzdowych. Zmiany w prawie postulowane byy bardzo czsto przez przedstawicieli trzeciego sektora oraz przez instytucje zajmujce si t problematyk. wczesny stan prawa zosta w nastpujcy sposb opisany przez autorw Biaej ksigi prawa dla organizacji pozarzdowych: Generalnie rzecz ujmujc polskie prawo stwarza ramy prawne dla tworzenia i dziaania organizacji pozarzdowych, lecz nie jest dla nich przyjazne, a przede wszystkim nie stymuluje rozwoju sektora spoecznego. Nie okrela przede wszystkim miejsca tego sektora w yciu publicznym, jest niespjne, niejasne oraz niedostosowane zarwno do
11
12
Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483. M. witczak, K. Dbrowska, K. Kopciska, T. Schimanek (red.), Biaa Ksiga Prawa dla Organizacji Pozarzdowych. Analiza prawno-finansowych uwarunkowa dziaalnoci organizacji pozarzdowych w Polsce, Warszawa 2002, s. 7. 13 M. A r c z e w s k a, Nie tylko jedna ustawa. Prawo o organizacjach pozarzdowych, Warszawa 2007.
15
Micha Nowosielski
potrzeb i uwarunkowa spoecznych, jak te poziomu rozwoju organizacji pozarzdowych w Polsce14. Prace nad now ustaw regulujc dziaalno organizacji pozarzdowych rozpoczy si w 1995 r. z inicjatywy Jerzego Hausnera wczesnego podsekretarza stanu w Urzdzie Rady Ministrw rzdu Jzefa Oleksego dyskusjami na seminarium organizowanym przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Zaoenia proponowanych zmian zostay opracowane w 1996 r. Rok pniej prace nad projektem podj Zbigniew Woniak penomocnik Prezesa Rady Ministrw do spraw kontaktw z organizacjami pozarzdowymi w rzdzie Jerzego Buzka. Jednak w 1999 r. w zwizku z licznymi opnieniami oraz dymisj Z. Woniaka prace nad ustaw zostay zawieszone. Wznowio je ponownie rok pniej Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej (MPiPS). W zwizku z tak du zwok rodowisko organizacji pozarzdowych skupione wok Forum Inicjatyw Pozarzdowych zdecydowao si przygotowa niezaleny projekt ustawy. Dopiero jednak prace MPiPS pod kierownictwem Jerzego Hausnera w rzdzie Leszka Millera podjte w 2001 r. i ukoczone w 2002 r. doprowadziy do skierowania projektu pod obrady Sejmu15. W zwizku z pracami nad ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (UDPPW) zwraca si czasem uwag na ich wyjtkowe jak na polskie warunki uspoecznienie. Grzegorz Makowski nazywa UDPPW ustaw bardzo obywatelsk: (...) jest to bodaje jedyny przypadek aktu prawnego, nad ktrym prace byy uspoecznione w tak duym stopniu. By to co prawda rwnie jeden z czynnikw, ktry spowodowa, e przygotowywano j tak dugo. () Niemniej uwaam, e sposb procedowania, ktry przyjto opracowujc UDPPW, jest wartoci sam w sobie. Poza tym dziki pracy nad ustaw przedstawiciele organizacji pozarzdowych zdobyli ogromne dowiadczenie w rozmowach z rzdem, a decydenci () zaczli dostrzega w rodowisku pozarzdowym cennych partnerw16. Ostatecznie Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontaria17 cie zostaa uchwalona 24 kwietnia 2003 r. Rwnoczenie wprowadzono ustaw Przepisy wprowadzajce ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie18. Do najwaniejszych kwestii regulowanych przez UDPPW nale: 1. Wprowadzenie niewystpujcych wczeniej w polskim prawodawstwie definicji: - organizacji pozarzdowej ktr s niebdce jednostkami sektora finansw publicznych, w rozumieniu przepisw o finansach publicznych, i nie dziaajce
M. witczak, K. Dbrowska, K. Kopciska, T. Schimanek (red.), op. cit, s. 140,141. H. I z d e b s k i, Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Komentarz, Warszawa 2003; R. S k i b a, Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Poradnik dla organizacji pozarzdowych, Warszawa 2004. 16 G. M a k o w s k i, Ewolucja, rewolucja czy degeneracja? Krtka historia prac nad zmianami w ustawie o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, w: G. Makowski (red.), U progu zmian. Pi lat ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie, Warszawa 2008. 17 Dz.U. 2003 Nr 96, poz. 873. 18 Dz.U. 2003 Nr 96, poz. 874.
14 15
16
w celu osignicia zysku osoby prawne lub jednostki nieposiadajce osobowoci prawnej utworzone na podstawie przepisw ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia (art. 3 ust. 2). Z definicji tej wykluczono szereg specyficznych organizacji takich, jak partie polityczne, zwizki zawodowe i in. - wolontariusza czyli osoby, ktra ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje wiadczenia na zasadach okrelonych w ustawie (art. 2 ust. 3); - dziaalnoci poytku publicznego ktr jest dziaalno spoecznie uyteczna, prowadzona przez organizacje pozarzdowe w sferze zada publicznych okrelonych w ustawie (art. 3 ust. 1), czyli midzy innymi pomocy spoecznej, dziaalnoci charytatywnej, podtrzymywania tradycji narodowej, dziaalnoci na rzecz mniejszoci narodowych, upowszechniania i ochrony praw kobiet, nauki, edukacji, owiaty i wychowania, ekologii i ochrony zwierzt, upowszechniania i ochrony wolnoci i praw czowieka, upowszechniania i ochrony praw konsumentw, promocji i organizacji wolontariatu i in. 2. Okrelenie zasad wsppracy midzy organizacjami a administracj publiczn. Ustawa nakada na organy administracji publicznej obowizek wsppracy z waciwymi organizacjami pozarzdowymi: Organy administracji publicznej prowadz dziaalno w sferze zada publicznych, o ktrej mowa w art. 4, we wsppracy z organizacjami pozarzdowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3, prowadzcymi, odpowiednio do terytorialnego zakresu dziaania organw administracji publicznej, dziaalno poytku publicznego w zakresie odpowiadajcym zadaniom tych organw (art. 5 ust. 1). Ponadto wsppraca ta odbywa si na zasadach: pomocniczoci, suwerennoci stron, partnerstwa, efektywnoci, uczciwej konkurencji i jawnoci (art. 5 ust. 2). Proponowane przez ustawodawc formy wsppracy to midzy innymi: zlecanie organizacjom pozarzdowym zada publicznych, konsultowanie z organizacjami pozarzdowymi projektw aktw normatywnych w dziedzinach dotyczcych dziaalnoci statutowej tych organizacji, tworzenie wsplnych zespow o charakterze doradczym i inicjatywnym. 3. Wprowadzenie instytucji organizacji poytku publicznego. Ustawa wprowadza obok organizacji pozarzdowej jej szczegln odmian organizacj poytku publicznego, ktra posiada wyjtkowe prawa oraz obowizki. Organizacj poytku publicznego mog sta si organizacje pozarzdowe, ktre midzy innymi prowadz dziaalno statutow na rzecz ogu spoecznoci lub okrelonej grupy podmiotw, pod warunkiem, e grupa ta jest wyodrbniona ze wzgldu na szczeglnie trudn sytuacj yciow lub materialn w stosunku do spoeczestwa (art. 20 ust. 1), nie prowadz dziaalnoci gospodarczej albo prowadz dziaalno gospodarcz w rozmiarach sucych realizacji celw statutowych (art. 20 ust. 4) oraz ktrych dziaalno statutowa w caoci zawiera si w sferze zada publicznych okrelonych w art. 4 ustawy. Ubieganie si o status organizacji poytku publicznego jest dobrowolne. Organizacja uzyskuje status organizacji poytku publicznego z chwil wpisu do Krajowego Rejestru Sdowego.
17
Micha Nowosielski
Organizacja poytku publicznego ma wiksze ni inne organizacje pozarzdowe uprawnienia. Nale do nich midzy innymi: prawo do zwolnienia z niektrych podatkw i opat (np. podatku dochodowego, podatku od nieruchomoci), prawo do uytkowania na szczeglnych warunkach nieruchomoci bdcych wasnoci skarbu pastwa lub jednostek samorzdu terytorialnego, prawo do wykorzystywania pracy poborowych skierowanych do suby zastpczej, uatwionego i nieodpatnego dostpu do mediw publicznych oraz prawo do pozyskiwania od obywateli 1% podatku dochodowego. Status organizacji poytku publicznego pociga za sob nie tylko korzyci, ale take dodatkowe obowizki, ktre przede wszystkim zwizane s ze sprawozdawczoci i nadzorem. 4. Powoanie Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego. Na mocy ustawy powoano Rad Dziaalnoci Poytku Publicznego, ktra jest organem opiniodawczo-doradczym oraz pomocniczym Ministra Pracy i Polityki Spoecznej (art. 35 ust. 1). Jej kompetencje ograniczaj si gwnie do wyraania opinii w sprawach dotyczcych stosowania ustawy oraz na temat projektw przepisw dotyczcych poytku publicznego i wolontariatu. Rada moe take wpywa na wspprac midzy organizacjami poytku publicznego i administracj publiczn. Mimo tak niewielkich w gruncie rzeczy uprawnie Rada pozostaje jednym z niewielu przykadw faktycznego realizowania zasad dialogu obywatelskiego w Polsce. 5. Uregulowanie sytuacji prawnej wolontariuszy. Oprcz zaproponowania jednolitej definicji wolontariusza ustawa uregulowaa take status prawny wolontariatu. Okrelono podmioty uprawnione do korzystania z pracy wolontariackiej (organizacje pozarzdowe, organy administracji publicznej oraz jednostki organizacyjne im podlege) i wprowadzono konieczno zawarcia porozumienia midzy wolontariuszem a korzystajcym (art. 44.). Ustawodawca okreli take obowizki korzystajcego wzgldem wolontariusza, midzy innymi prawo do zawiadczenia o wykonanej pracy czy zapewnienie wolontariuszowi bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy . Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie bya aktem prawnym bardzo oczekiwanym przez trzeci sektor, ktry wczeniej natrafia na liczne problemy i bariery rozwojowe wynikajce z niejasnoci statusu prawnego organizacji pozarzdowych. Realizacja ustawy spowodowaa szereg pozytywnych dla caego sektora zmian. Na bieco realizowany jest monitoring dziaania ustawy i jej realizacji zlecany przez Departament Poytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej19. Najnowsze badania realizowane przez Instytut Spraw Publicznych wskazuj, e do najwikszych zalet ustawy mona zaliczy20: 1. Umocnienie pozycji organizacji pozarzdowych w kontaktach z administracja publiczn.
19
20
Departament Poytku Publicznego, http:// www.pozytek.gov.pl/. G. M a k o w s k i, Jaki mamy poytek z ustawy o dziaalnoci poytku publicznego? Wnioski z najnowszych bada, Warszawa 2007.
18
2. Coraz czstsze tworzenie rnego rodzaju cia konsultacyjnych bdcych narzdziem dialogu midzy organizacjami a administracja publiczn. 3. Wymuszanie wikszej samoorganizacji sektora pojawia si konieczno wyonienia reprezentacji organizacji pozarzdowych na rnych poziomach (lokalnym, regionalnym, krajowym). 4. Wprowadzenie czytelnych i przejrzystych zasad konkursw na dziaania poytku publicznego. 5. Zwikszenie prestiu wolontariatu oraz klarowno procedury angaowania wolontariuszy. Najczciej za wymieniane wady ustawy to: 1. Relacje midzy organizacjami pozarzdowymi a administracj publiczn sprowadzaj si w wielu przypadkach do kwestii finansowych. 2. Konieczno sformalizowanych kontaktw z administracj publiczn spowodowaa nadmiern profesjonalizacj i biurokratyzacj niektrych z organizacji. 3. Procedury konkursowe oraz sama administracja publiczna s czsto bardziej przychylne wikszym organizacjom, co niekorzystnie wpywa na kondycj tych mniejszych. 4. Istnieje tendencja do coraz wikszego profesjonalizowania si wolontariatu oraz zbliania tej formy zaangaowania do pracy, stau czy praktyki zawodowej. Naley zauway, e wprowadzenie czytelnych zasad prawnych funkcjonowania trzeciego sektora w Polsce (cho nie zawsze idealnych), jest jednym z wanych czynnikw normalizujcych jego dziaalno. Organizacje pozarzdowe funkcjonujce w ramach pastwa prawa staj si wanym podmiotem, aktorem sceny nie tylko spoecznej, ale take w niektrych przypadkach politycznej. Zwiksza to zakres wpyww trzeciego sektora. Wprowadzenie ustawy o dziaalnoci poytku publicznego byo bez wtpienia kamieniem milowym rozwoju polskiego trzeciego sektora. Zmiany, jakie wprowadzono w polskim prawodawstwie, pozwoliy organizacjom rozpocz wspprac z administracj publiczn oraz uregulowa stan prawny wolontariatu. Obecnie trwaj prace nad nowelizacj ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie, ktre, by moe, pozwol na jej napraw i jeszcze bardziej wzmocni status polskich organizacji pozarzdowych.
19
Micha Nowosielski
IV. ROZWJ I KONDYCJA TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

Rok 1989 mona uzna za kluczowy dla rozwoju polskiego trzeciego sektora. Mimo e wczeniej istniay pewne formy zrzeszania si, to jednak dopiero uzyskanie peni swobd politycznych i obywatelskich, jakie nastpio w Polsce pokomunistycznej, umoliwio nieskrpowane powstawanie organizacji pozarzdowych. Piotr Gliski wymienia dwa gwne czynniki sprawcze warunkujce powstanie i rozwj polskiego trzeciego sektora21: mechanizm samorozwoju oraz pomoc zagraniczn. Ten pierwszy polega na dziaaniach na rzecz organizacji pozarzdowych i szerzej caego spoeczestwa obywatelskiego niektrych grup spoecznych i jednostek szczeglnie zainteresowanych samoorganizacj. Wziy one na swoje barki trud tworzenia trzeciego sektora praktycznie od podstaw. Bardzo wanym elementem tej pionierskiej dziaalnoci by nurt dziaa kognitywnych, obejmujcy rnorakie zjawiska samoedukacji, profesjonalizacji, samorefleksji, samoregulacji czy, wreszcie, autoanalizy22. Pomoc zagraniczna polegaa na wspieraniu rozwoju polskiego trzeciego sektora przede wszystkim przez zapewnienie zasobw finansowych, wiedzy, ale take za pomoc naciskw politycznych. Jednak mimo duego wkadu pracy twrcw polskiego trzeciego sektora oraz pomocy zagranicznej jego pocztkowy rozwj, cho dynamiczny (w sensie ilociowym), by raczej trudny i mozolny. Przyczyn byy opisane ju wczeniej warunki spoeczne i kulturowe (saba tradycja samoorganizacji, niski poziom kapitau spoecznego) oraz prawne (brak ram prawnych dla rozwoju trzeciego sektora). Kolejne bariery tkwiy take w niechci czy nieufnoci polskich elit politycznych do spoecznej samoorganizacji. Gliski mwi dosadnie o zdradzie elit po tym, kiedy wizja budowania spoeczestwa obywatelskiego, jeden z trzech (obok demokracji i wolnego rynku) celw reform wprowadzanych w 1989 r., zostaa zepchnita na margines, jest omieszana, traktowana jak nieszkodliwa zabawa dla nawiedzonych oszoomw czy w najlepszym razie harcerzykw23. Zdrada elit skutkowaa lekcewaeniem spoeczestwa obywatelskiego oraz niedostrzeganiem koniecznoci wspierania rozwoju trzeciego sektora i wsppracy z nim. Wszystko to powodowao, e organizacje pozarzdowe miay sab pozycj. Dopiero na przeomie wiekw zaczto obserwowa symptomy zmiany tej sytuacji. Krzepnicie polskiego trzeciego sektora byo wynikiem przemian samych organizacji i caego sektora oraz zmian warunkw dziaania i otoczenia. Po pierwsze, wraz z upywem czasu dao si zaobserwowa, e cz polskich
P . G l i s k i, Style dziaa organizacji pozarzdowych w Polsce. Grupy interesw czy poytku publicznego? Warszawa 2006, s. 31, 32. 22 Ibidem, s. 31. 23 P . G l i s k i, Podstawowe saboci niektre sukcesy trzeciego sektora, w: P . Gliski, B. Lewenstein, A. Siciski (red.) Samoorganizacja spoeczestwa polskiego: trzeci sektor, Warszawa 2002, s. 246, 247.
21
20
organizacji pozarzdowych staje si coraz silniejsza. Rosa liczba organizacji dobrze zarzdzanych, silnych, potraficych zdoby rnego rodzaju zasoby konieczne do funkcjonowania. Zwizane to byo midzy innymi z postpujc profesjonalizacj czci sektora pozarzdowego. Organizacje uczyy si zasad postpowania, zarzdzania, umiejtnoci zdobywania rodkw i kontaktowania si z otoczeniem. W wyniku wysikw duej czci sektora poprawi si take spoeczny wizerunek aktywnoci spoecznej i organizacji pozarzdowych. Po drugie, postpowaa coraz wiksza integracja caego sektora. Co prawda badania Klonu/Jaworu wskazuj, e w 2006 r. do organizacji parasolowych naleao 34% polskich NGO, warto jednak zwrci uwag na niektre z inicjatyw majcych na celu koordynacj i integracj caego sektora. Do najwaniejszych organizacji parasolowych24 nale midzy innymi: Sie Wspierania Organizacji Pozarzdowych SPLOT, Wsplnota Robocza Zwizkw Organizacji Socjalnych WRZOS, Zwizek Stowarzysze Polska Zielona Sie, Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS. Jednym z waniejszych przykadw dziaa integracyjnych jest take Forum Inicjatyw Pozarzdowych organizowane co trzy lata25 spotkania przedstawicieli polskich organizacji pozarzdowych, ktre maj na celu omwienie najwaniejszych problemw i wyzwa, przed ktrymi stoj organizacje, wymian dowiadcze oraz nawizywanie wsppracy z przedstawicielami administracji publicznej, sektora gospodarczego oraz mediw 26. W latach 2002-2003 powstaa take jednolita reprezentacja caego sektora Oglnopolska Federacja Organizacji Pozarzdowych, ktrej celem jest dbanie o dobre otoczenie spoeczno-prawne dla dziaalnoci III sektora27. Oprcz dziaalnoci integracyjnej i powstawania organizacji parasolowych naley te podkreli wan rol organizacji infrastrukturalnych28 dziaajcych na rzecz rozwoju trzeciego sektora takich jak Stowarzyszenie Klon/Jawor, Stowarzyszenie Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywnoci Lokalnej i in. Wszystkie te organizacje i inicjatywy przyczyniy si do wzrostu siy i znaczenia caego sektora poprzez dostarczanie zasobw finansowych, wiedzy (szkolenia, publikacje, portale internetowe), refleksji i wewntrznych regulacji. Promowane s take standardy etyczne w organizacjach pozarzdowych. W 1997 r. stworzono Kart Zasad Organizacji Pozarzdowych29, ktra jest dokumentem w zaoeniach majcym regulowa dziaalno wszystkich polskich organizacji.
Pen list organizacji parasolowych, forw i sieci organizacji mona znale w bazach danych Stowarzyszenia Klon/Jawor, http://bazy.ngo.pl/. 25 Do tej pory odbyy si spotkania w 1996, 1999, 2002, 2005 oraz 2008 r. 26 Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarzdowych, http:/ www.fip.ngo.pl/. 27 Oglnopolska Federacja Organizacji Pozarzdowych, http://www.ofop.engo.pl/. 28 Pen list organizacji infrastrukturalnych mona znale w bazach Stowarzyszenia Klon/ Jawor, http://bazy.ngo.pl/. 29 Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarzdowych, http://www.fip.ngo.pl/x/69529/. Wicej na temat etyki w polskich organizacjach pozarzdowych: Etyka w organizacjach pozarzdowych. Standardy w praktyce funkcjonowania organizacji pozarzdowych, Warszawa 2005.
24
21
Micha Nowosielski
Po trzecie, dokonaa si zmiana klimatu wok organizacji pozarzdowych i caego sektora. Stopniowo zarwno spoeczestwo jak i klasa polityczna zaczo przykada wiksz rol do spoeczestwa obywatelskiego. Trzeci sektor powoli zacz stawa si bardziej ni do tej pory znaczcym aktorem. Bez wtpienia bardzo duy wpyw na ten fakt miay zmiany legislacyjne: najpierw reforma administracyjna z 1999 r., zwikszajca kompetencje samorzdw lokalnych, nastpnie uchwalenie ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, co w konsekwencji spowodowao rozwj wsppracy midzy administracj publiczn a trzecim sektorem. Akcesja Polski do Unii Europejskiej rwnie nie postaa bez znaczenia30 konieczno dostosowania do unijnych standardw partnerstwa sprawia, e nastpowaa zmiana instytucjonalna i mentalna wrd przedstawicieli administracji publicznej. rodki finansowe z funduszy europejskich (najpierw przedakcesyjnych, a potem strukturalnych) w pewnym stopniu take wpyny na popraw nie tylko kondycji finansowej sektora, ale rwnie na jego wizerunek i rol w spoeczestwie. Pierwsze lata po 1989 r. to okres duego wzrostu liczby nowo rejestrowanych stowarzysze i fundacji. Pocztkowa bardzo wysoka dynamika wzrostu zacza male ju w drugiej poowie lat 90., cho cigle utrzymywa si wzrost liczby rejestrowanych organizacji pozarzdowych. 30 czerwca 2008 r. zarejestrowanych byo 83 166 stowarzysze i organizacji spoecznych oraz 10 119 fundacji31. Naley jednak poczyni pewne zastrzeenia. Prezentowane dane statystyczne odnosz si do zarejestrowanych organizacji. W wielu przypadkach organizacje formalnie zarejestrowane s albo nieaktywne albo nie istniej cho faktu tego nie odnotowuj oficjalne statystyki. Stowarzyszenie Klon/ Jawor szacuje, e jedynie 58% z zarejestrowanych organizacji prowadzi aktywne dziaania32. Wikszo (69%) organizacji dziaa na terenie miast, za jedynie 19% na terenach wiejskich. Charakterystyczna jest take koncentracja organizacji w duych miastach 40% z nich dziaa w 16 najwikszych miastach Polski, 11% za w Warszawie33. Polskie organizacje s stosunkw mode. Co zrozumiae, zaledwie 13% dziaajcych dzi organizacji powstao przed 1989 r. Okoo jedna trzecia to organizacje dziaajce nie duej ni trzy lata. Obserwujemy wic do du rotacj dua cz z zakadanych organizacji dziaa stosunkowo krtko, co moe wiadczy o tym, e utrzymanie organizacji pozarzdowej w Polsce jest
R. Kolicka, Unia Europejska wobec organizacji pozarzdowych: konsekwencje dla trzeciego sektora, w: P . G l i s k i , B. L e w e n s t e i n , A. S i c i s k i , Samoorganizacja spoeczestwa polskiego: III sektor i wsplnoty lokalne w jednoczcej si Europie, Warszawa 2004, por. take P . Glisk i, Style dziaa organizacji pozarzdowych w Polsce, s. 36-28. 31 Dane rejestru podmiotw gospodarki narodowej REGON Gwnego Urzdu Statystycznego, www.stat.gov.pl/. 32 M. Gumkowska, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych. Raport z badania 2006, Warszawa 2006, s. 19-20. 33 Pozostae 12% to organizacje dziaajce w miejskich czciach gmin wiejsko-miejskich. Por. M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit. s., 13.
30
22
trudnym i wymagajcym wysiku zadaniem, ktre nie zawsze koczy si sukcesem. Dobitnie wiadczy o tym fakt, e spord organizacji, ktre powstay w okresie pocztkowego boomu w latach 1990-1992, do dzi przetrwao zaledwie 10,5%34. Wikszo, bo niemal 40% polskich organizacji skupia swoj dziaalno na sporcie, turystyce, rekreacji i hobby. Znacznie mniej okoo 13% dziaa na polu kultury i sztuki. Kolejne kategorie to: edukacja i wychowanie (10,3%), usugi socjalne i pomoc spoeczna (9,9%), ochrona zdrowia (8%) oraz rozwj lokalny (5,9%). Inne pola dziaa byy wskazywane przez mniej ni 5% organizacji. Taki rozkad, tylko w pewnym stopniu pokrywajcy si z danymi dotyczcymi tego, w jakich organizacjach dziaaj Polacy (patrz tabela 28 w Aneksie), wiadczy przede wszystkim o tym, e dziaalno organizacji pozarzdowych skupiona jest wok zagospodarowywania wolnego czasu. Cho oczywicie jest to wana dziedzina, to pozostae istotne pola dziaa, np. pomoc spoeczna, ochrona praw czowieka, wydaj si zaniedbane. Taki rozkad moe si przekada na status spoeczny caego sektora. Jego rola w Polsce w wikszoci przypadkw nie jest zwizana z wypenianiem istotnych dla spoeczestwa funkcji (opieki spoecznej, ochrony zdrowia, obrony praw konsumenckich, obrony praw czowieka). W zwizku z tym czsto dziaania organizacji pozarzdowych kojarz si ze sfer hobby, ktre nie ma specjalnego spoecznego znaczenia. Ponadto niezbyt dua liczba organizacji zajmujcych si usugami socjalnymi oraz ochron zdrowia moe wiadczy, e zasada pomocniczoci nie jest jeszcze w Polsce w peni realizowana. Sfera pomocy spoecznej i suby zdrowia nadal pozostaje zdominowana przez pastwo. Dla kondycji trzeciego sektora due znaczenie maj rda i wielko finansowania. Z danych zawartych w tabeli 7 wynika, i w 2007 r. nieco ponad 40% wszystkich organizacji zanotowao roczny przychd w wysokoci mniejszej ni 10 tys. zotych. Ta niewielka suma wskazuje na to, e w wielu przypadkach mamy do czynienia z bardzo maymi organizacjami, ktre z duymi trudnociami mog realizowa zaoone przez siebie cele. Niewielkie przychody ograniczaj moliwoci organizacyjne, administracyjne czy te moliwo zatrudnienia pracownikw . Przekada si to moe na skuteczno organizacji. rednie organizacje o przychodach w przedziale 10-100 tys. z stanowi obecnie okoo 35% caego sektora, za organizacje due, ktrych przychd roczny przekracza 100 tys. z, to nieco ponad 22% wszystkich organizacji.
34
Ibidem, s. 18.
23
Micha Nowosielski
Tabela 6 Pola dziaa organizacji pozarzdowych w Polsce w 2006 r.

Pola dziaa Procent wskaza na jedno, najwaniejsze pole dziaa (2006) 39,2 12,8 10,3 9,9 8,0 5,9 2,3 2,2 1,9 1,8 1,3 1,0 Procent wskaza na wszystkie pola prowadzonej dziaalnoci (2006) 46,7 23,1 35,6 20,5 16,8 13,4 8,8 8,8 3,9 6,9 5,6 9,0
Sport, turystyka, rekreacja, hobby Kultura i sztuka Edukacja i wychowanie Usugi socjalne, pomoc spoeczna Ochrona zdrowia Rozwj lokalny w wymiarze spoecznym i materialnym Rynek pracy, zatrudnienie, aktywizacja zawodowa Ochrona rodowiska Sprawy zawodowe, pracownicze, branowe Prawo, prawa czowieka, dziaalno polityczna Badania naukowe Wsparcie instytucji, organizacji pozarzdowych i inicjatyw obywatelskich Religia Dziaalno midzynarodowa Pozostaa dziaalno
0,8 0,6 2,0
3,0 7,0 4,7
rdo: M. Gumkowska, J. H e r b s t , Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych. Raport z badania 2006, Warszawa 2006, s. 22.
Przygldajc si dynamice zmian przychodw organizacji w latach 20012007 mona zauway, e po spadku poziomw przychodw (widocznym w szczeglnoci w przedziaach 10 - 100 tys. z oraz 100 tys. - 1 mln z) w 2005 r. obecnie obserwujemy wzrost liczby organizacji z przychodami w wymienionych przedziaach. Oznacza to odwrcenie niekorzystnych zmian, jakie dotkny polski trzeci sektor bezporednio przed i po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej (m.in. likwidacja funduszy pomocowych, zawieszenie finansowania przez cz rde pozaeuropejskich). Poprawa sytuacji moe by tumaczona odoonymi w czasie konsekwencjami przystpienia Polski do UE, zwizanymi zarwno z dostpnoci rodkw dla organizacji, jak i z politycznym klimatem sprzyjajcym partnerstwu publiczno-spoecznemu35.
35
Wypowied Jana Herbsta w: Klon/Jawor, Wychodzenie z doka, Civicpedia, http://civicpedia. ngo.pl/ngo/392537.html/.
24
Badacze ze Stowarzyszenia Klon/Jawor obserwuj take rosnce rozwarstwienie ekonomiczne polskiego trzeciego sektora. Szacuje si, e okoo 4% organizacji skupia w swoich rkach a 70-80% ogu przychodu caego sektora. Ronie wspczynnik Ginniego obrazujcy poziom tej nierwnoci. W 2003 r. wynosi on 0,8936, podczas gdy w 2005 r. mia warto 0,9137. Rozwarstwienie to jest jednym z elementw wyaniania si z caego trzeciego sektora najsilniejszych i najwikszych organizacji, ktre skupia bd w sobie wikszo przychodw sektora. Taki podsektor w ramach caego sektora pozarzdowego bdzie mia prawdopodobnie tendencj do monopolizowania nie tylko rde przychodw, ale take wpyww, kontaktw z administracj publiczn i ogem spoeczestwa oraz najlepszych pracownikw. Tabela 7 Przychody organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2001-2007
Wielko przychodu poniej 1 tys. z 1 - 10 tys. z 10 - 100 tys. z 100 tys.- 1 mln z 1 mln i wicej 2001 15,3 26,6 35,6 17,5 4,9 2003 21,6 26,0 31,4 17,4 3,6 2005 20,4 29,8 30,3 15,4 3,9 2007 18,2 23,9 35,5 16,7 5,6
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych. Raport z badania 2006, Warszawa 2006, s. 35; Klon/Jawor, Wychodzenie z doka, Civicpedia, http:// civicpedia.ngo.pl/ngo/392537.html/.
Wrd wymienianych przez badane w 2005 r. organizacje rde dochodw najczciej pojawiaj si: skadki czonkowskie (59,5%), rodki pochodzce od samorzdw (43,3%), darowizny (35,5% od osb fizycznych, 34,5% od firm i instytucji) oraz rodki rzdowe (19,6%). Dochody z dziaalnoci gospodarczej zadeklarowao jedynie 6,9% organizacji, za mechanizmu 1% podatku 6%. Zagraniczne rodki publiczne (w tym fundusze unijne) stanowiy rdo dochodu dla nieco ponad 5% organizacji38. Warto jednoczenie zauway, e badania z 2007 r. wskazuj, i najwikszym rdem przychodu caego sektora s krajowe i zagraniczne rda publiczne, ktrych udzia w dochodach sektora wzrs z 33% w 2005 r. do 56%39. Analizujc zasoby ludzkie polskiego trzeciego sektora rzuca si w oczy fakt, e po pierwsze, wikszo (74,5% w 2006 r.) organizacji nie zatrudnia w adnej formie patnych pracownikw. Po drugie, w porwnaniu z 2004 r. odsetek organizacji zatrudniajcych pracownikw zmniejszy si w sposb znaczny. Jednoczenie bez zmian pozostaje szacunkowa liczba pracownikw
W skali od 0 pena rwno do 1 pena nierwno. M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit., s. 37, 38. 38 Ibidem, s. 38-42. 39 Klon/Jawor, op.cit.
36 37
25
Micha Nowosielski
trzeciego sektora, ktra wynosi okoo 120 tys. osb. Jest to kolejny argument za tez postawion przez badaczy ze Stowarzyszenia Klon/Jawor dotyczc rozwarstwienia polskiego trzeciego sektora40. Patny personel organizacji zwykle pozwala na realizacj ambitniejszych celw oraz na skuteczniejsze zabieganie o fundusze konieczne do prowadzenia dziaalnoci organizacji. Przekada si to na profesjonalizacj dziaa polskiego trzeciego sektora. Tabela 8 Pracownicy w organizacjach pozarzdowych w Polsce w latach 2004 i 2006
Organizacje 2004 % Organizacje nie zatrudniajce pracownikw Organizacje zatrudniajce pracownikw w tym: 1-5 pracownikw 6-20 pracownikw powyej 20 pracownikw 24,1 7,5 1,6 18,1 4,9 2,4 66,8 33,2 74,5 25,5 2006
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych. Raport z badania 2006, Warszawa 2006, s. 27
Stosunkowo niewielka liczba patnego personelu rwnowaona jest spoeczn prac na rzecz organizacji jej czonkw oraz wolontariuszy. Szacuje si, e w skali caego sektora nieodpatn prac na rzecz organizacji podejmuje okoo 1 mln czonkw41 oraz 600-700 tys. wolontariuszy. To oni szczeglnie w przypadku mniejszych organizacji s podstawowym rdem pracy trzeciego sektora. wiadczy to o tym, e polski sektor pozarzdowy nie jest jeszcze wysoce sprofesjonalizowany. Ma to swoje negatywne strony pociga za sob liczne kopoty z funkcjonowaniem, ale jednoczenie ma podstawow zalet sprawia, e praca w organizacji pozarzdowej pozostaje dziaalnoci spoeczn, spontaniczn i przez to bardziej obywatelsk. Polski trzeci sektor rozwijajcy si od 1989 r. osign bez wtpienia stan rwnowagi. Cho jego pozycja zarwno spoeczna, polityczna jak i ekonomiczna nie jest wielka, to miao mona powiedzie, e jest stabilna. Co prawda dua cz organizacji pozarzdowych boryka si z rnego rodzaju problemami szczeglnie z brakiem zasobw materialnych i ludzkich lecz peni one jednak w spoeczestwie istotne funkcje. Mona take stwierdzi, e ich rola ronie i z pewnoci bdzie rosa. Postpujca federalizacja sektora sprawia, e gos trzeciego sektora jest coraz wyraniej syszany. Profesjonalizacja niektrych organizacji prowadzi do tego, e cay sektor staje si coraz bardziej atrakcyjnym partnerem nie tylko dla administracji publicznej, ale take dla biznesu.
40 41
M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit., s. 27, 28. Ibidem, s. 31, 32.
26
Jednoczenie organizacje pozarzdowe nie trac ducha aktywnoci i obywatelskoci, ktry czyni trzeci sektor podstaw spoeczestwa obywatelskiego, koniecznego do dalszego rozwoju demokracji.
V. EKONOMIA SPOECZNA W POLSCE

Jednym z elementw rozwoju trzeciego sektora w Polsce jest wzrost zainteresowania ekonomi spoeczn. Ekonomia spoeczna to wszelkie rodzaje dziaalnoci gospodarczej prowadzonej przez przedsibiorstwa, gwnie spdzielnie, stowarzyszenia i towarzystwa wiadcze wzajemnych, ktre w swoich normach etycznych przestrzegaj nastpujcych zasad: 1. przedkadanie suby czonkom lub wsplnocie ponad zysk; 2. autonomiczne zarzdzanie; 3. demokratyczny proces decyzyjny; 4. prymat ludzi i pracy nad kapitaem przy dystrybucji dochodw42. W niektrych ujciach caa ekonomia spoeczna tosama jest z trzecim sektorem. Jak zauwaa Jan Herbst: Co do samej ekonomii spoecznej, mona powiedzie tyle, e tworzy j w gruncie rzeczy ten sam zbir instytucji i dziaa, ktre dotd zwyko si opisywa za pomoc terminu trzeci sektor. Jedynym istotnym elementem, ktry r ni te dwa pojcia, jest akcent, jaki kadzie si na ekonomiczny charakter i ekonomicz ne 43 znaczenie dziaa spoecznych . Rozwj ekonomii spoecznej w Polsce nie rozpoczyna si oczywicie na pocztku XXI w., cho dopiero wtedy rozpocza si na jego temat powana dyskusja. Wywoana ona zostaa z jednej strony widoczn tendencj, czy te mod, w obrbie wiatowego dyskursu wok przyszoci sektora pozarzdowego, z drugiej za specyficznymi polskimi warunkami midzy innymi pogbiajc si marginalizacj niektrych kategorii spoecznych i spoecznoci lokalnych oraz saboci finansow sektora pozarzdowego. Nie bez znaczenia jest te implementacja europejskich programw promujcych ekonomi spoeczn (np. priorytet Rozwj gospodarki spoecznej w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL czy priorytet Przeciwdziaanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii spoecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki) Do typowych dla Polski form przedsibiorstw spoecznych nale44: Organizacje spdzielcze i spdzielnie pracy ok. 13 tys. spdzielni w kilkunastu branach spdzielczych (np. mieszka niowe, spoywcw, pracy, uczniowskie).
J. Defourny, P . Develtere, Ekonomia spoeczna: oglnowiatowy trzeci sektor, w: Trzeci sektor dla zaawansowanych. Wspczesne teorie trzeciego sektora wybr tekstw, Warszawa 2006, s. 26. 43 J. Herbst, Wstp pole przedsibiorczoci spoecznej, w: Od trzeciego sektora do przedsibiorczoci spoecznej wyniki bada ekonomii spoecznej w Polsce, Warszawa 2008, s. 7. 44 H. Izdebski, M. Maek, Formy prawne przedsibiorczoci spoecznej w Polsce, w: T. Kamierczak, M. Rymsza (red.), Kapita spoeczny, ekonomia spoeczna, Warszawa 2007, s. 194,195; por. W . K wa n i c k i , Gospodarka spoeczna z perspektywy ekonomii liberalnej, Trzeci Sektor nr 2, 2005, s. 34. Wicej szczegowych danych na ten temat w: Od trzeciego sektora do przedsibiorczoci spoecznej wyniki bada ekonomii spoecznej w Polsce, Warszawa 2008, cz.1: Podstawowe dane o podmiotach szeroko rozumianej ekonomii spoecznej, s. 12-124.
42
27
Micha Nowosielski
Bankowo spdzielcza okoo 3 tys. placwek. Spdzielcze Kasy Oszczdnociowo-Kredytowe (SKOK) okoo 1,4 tys. oddziaw i ponad 1,1 mln czonkw. Towarzystwa Ubezpiecze Wzajemnych (TUW) w Polsce dziaa 8 towarzystw. Organizacje pozarzdowe ponad 40 tys. zarejestrowanych stowarzysze i fundacji45. Warto wspomnie o przynajmniej dwch odrbnych orodkach promujcych ekonomi spoeczn. Pierwszym jest Instytut Spraw Publicznych, ktry wraz z Akademi Rozwoju Filantropii oraz Wsplnot Robocz Zwizkw Organizacji Socjalnych (WRZOS) i partnerami lokalnymi w latach 2005-2008 wdraa projekt W stron polskiego modelu gospodarki spoecznej budujemy nowy Liskw. Jego celem byo rozwijanie polskiego modelu przedsibiorczoci spoecznej, przez wypracowanie i sprawdzenie w praktyce strategii mobilizowania spoecznoci lokalnych do tworzenia przedsibiorstw spoecznych46. By on realizowany midzy innymi poprzez: zawizywanie lokalnych partnerstw, animacj spoecznoci lokalnych na rzecz przedsibiorczoci spoecznej oraz tworzenie zakorzenionych w spoecznociach lokalnych przedsibiorstw spoecznych. Oprcz dziaa praktycznych projekt jest realizowany take poprzez promowanie wiedzy o ekonomii spoecznej47. Drugim przykadem s dziaania podejmowane w latach 2005-2008 przez Fundacj Inicjatyw Spoeczno- Ekonomicznych w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii spoecznej. We wsppracy z midzy innymi Bank DnB NORD Polska S.A., Fundacj Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego, Stowarzyszeniem Klon/ Jawor oraz Ministerstwem Pracy i Polityki Spoecznej podejmowano takie dziaania, jak: edukacja, promocja oraz badania nad stanem ekonomii spoecznej48. Oba programy zostay sfinansowane ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL. Dyskusje nad ekonomi spoeczn oraz prby jej wdraania w Polsce wydaj si interesujcym przykadem witalnoci i aktywnoci polskiego
W zalenoci od przyjtej definicji, odsetek tzw. ekonomizujcych si organizacji pozarzdowych wynosi od 7% biorc pod uwag wycznie organizacje uzyskujce dochd z formalnie prowadzonej dziaalnoci gospodarczej, natomiast gdyby uwzgldni take te, ktre prowadz dziaalno odpatn dla zysku, ich udzia zwikszyby si do 17,4%, a do prawie 40%, gdy w sposb nieco uoglniony wemiemy pod uwag organizacje pobierajce opaty za usugi w jakiejkolwiek bd formie (np. w postaci skadek czonkowskich, darowizn stanowicych de facto opat za usugi czy te kontraktw publicznych, zob. J. J. Wygnaski, Ekonomizacja organizacji pozarzdowych. Moliwo czy konieczno?..., s. 48. 46 T. Kamierczak, Budujemy nowy Liskw, Warszawa 2007. Wicej informacji na stronie projektu W stron polskiego modelu gospodarki spoecznej budujemy nowy Liskw,http:// www.liskow.org.pl/. 47 Spis publikacji Instytutu Spraw Publicznych jest dostpny na stronie projektu W stron polskiego modelu gospodarki spoecznej budujemy nowy Liskw,http:// www.liskow.org.pl/. 48 Wicej informacji na stronach internetowych projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii spoecznej, http://es.ekonomiaspoleczna.pl/ oraz na portalu internetowym Ekonomiaspoeczna.pl, http://ekonomiaspoleczna.pl/.
45
28
trzeciego sektora. Poszukiwanie nowych drg i kierunkw rozwoju, sposobw finansowania oraz pomocy potrzebujcym ludziom to wszystko wskazuje na potencja rozwojowy organizacji pozarzdowych. Za pomoc finansowania z funduszy Unii Europejskiej i przy zaangaowaniu organizacji i ich beneficjentw by moe uda si zbudowa nowy, finansowy potencja caego sektora.
VI. FILANTROPIA W POLSCE

Historia filantropii w Polsce pocztkowo bya cile zwizana z instytucjami Kocioa katolickiego, pniej, wraz z laicyzacj pastwa i spoeczestwa zacza si od niego czciowo przynajmniej uniezalenia. Dziaania dobroczynne coraz czciej podejmoway osoby i instytucje wieckie. Szczeglny rozwj organizacji zajmujcych si dobroczynnoci nastpi w XIX i na pocztku XX w. Okres PRL to czas zahamowania filantropii z jednej strony idea miosierdzia leca u jej podstaw obca bya ideologicznie rzdzcym, z drugiej strony dziaalno organizacji zajmujcych si dobroczynnoci bya podejrzana politycznie. Dopiero przemiany, jakie nastpiy w Polsce w 1989 r., spowodoway rozwj filantropii i organizacji zajmujcych si tym obszarem dziaa49. Rozwin si take zakres dobroczynnoci samych Polakw. Mimo e w oglnej liczbie organizacji pozarzdowych te, ktre zajmuj si szeroko rozumian pomoc spoeczn a wic take i filantropi nie stanowi znaczcej kategorii50, ich rola i miejsce w polskim spoeczestwie s due. Wskazuje na to midzy innymi fakt, e Polacy deklaruj, i to wanie organizacje charytatywne i pomocowe s bardziej znane od pozostaych rodzajw organizacji (w tym popularnych organizacji religijnych czy gonych organizacji ekologicznych).
Wicej informacji na temat historii filantriopii w Polsce: E. Le, Zarys historii dobroczynnoci i filantropii w Polsce, Warszawa 2001. 50 W przytaczanych tu badaniach Stowarzyszenia Klon/Jawor pole dziaa organizacji usugi i pomoc spoeczna, ktre w 2006 r. byo gwnym przedmiotem dziaalnoci 9,9% polskich organizacji, obejmowao takie szczegowe kategorie, jak: pomoc osobom skrajnie ubogim, pomoc osobom bezdomnym, w tym prowadzenie schronisk, pomoc osobom uzalenionym lub ich bliskim, profilaktyka uzalenie, pomoc uchodcom, pomoc osobom niepenosprawnym lub chorym, pomoc osobom starszym, pomoc ofiarom klsk ywioowych i wypadkw losowych, w tym ratownictwo poarnicze, grskie, wodne itp., zorganizowana dystrybucja darw rzeczowych, odziey i ywnoci (w tym np. Banki ywnoci) oraz wsparcia finansowego (poyczki, zasiki etc.), a take prowadzenie lub wspieranie domw dziecka, rodzin zastpczych, usugi adopcyjne, pomoc sierotom, inne usugi socjalne adresowane do dzieci i modziey oraz dziaania wspomagajce rodziny (w tym osoby samotnie wychowujce dzieci) niewydolne wychowawczo, znajdujce si w trudnej sytuacji materialnej, pomoc rodzinom wielodzietnym, interwencje w przypadku przemocy w rodzinie. Nie wszystkie wic z nich zajmuj si typow pomoc charytatywn. W bazach danych Stowarzyszenia Klon/Jawor znajduj si dane 3090 organizacji, ktre jako gwne pole swojej dziaalnoci podaj dziaalno charytatywn; por. http://bazy.ngo.pl/.
49
29
Micha Nowosielski
Tabela 9 Znajomo wybranych organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2005-2006

Wybrane organizacje pozarzdowe, z ktrymi zetknli si badani Organizacje zajmujce si pomoc charytatywn dla osb najuboszych, bezdomnych Organizacje zajmujce si pomoc humanitarn, pomoc ofiarom klsk ywioowych w kraju i zagranic Ochotnicza Stra Poarna, GOPR , WOPR, inne organizacje ratownicze itp. Organizacje i ruchy religne, wsplnoty parafialne, misje Organizacje zajmujce si ochron zdrowia lub rehabilitacj osb niepenosprawnych (w tym wspieranie placwek medycznych) Organizacje edukacyjne, owiatowe, zajmujce si wychowaniem i opiek nad dziemi i modzie Organizacje zajmujce si ekologi, ochron rodowiska, opiek nad zwierztami Organizacje sportowe (np. kluby, towarzystwa i zwizki sportowe) 2005 % 38,0 29,2 24,2 21,5 19,2 15,4 14,8 12,5 33,1 19,9 19,3 17,8 10,7 12,5 11,1 10,6 2006
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007.
Organizacje charytatywne s take tym rodzajem organizacji, z ktrych usug i pomocy Polacy korzystaj najczciej. Tabela 10 Kontakt z wybranymi organizacjami pozarzdowymi w Polsce w latach 2005-2006
Wybrane organizacje pozarzdowe z ktrych dziaa korzystali badani Organizacje zajmujce si pomoc charytatywn dla osb najuboszych, bezdomnych Organizacje i ruchy religijne, wsplnoty parafialne, misje Organizacje edukacyjne, owiatowe, zajmujce si wychowaniem i opiek nad dziemi i modzie Organizacje sportowe (np. kluby, towarzystwa i zwizki sportowe) Ochotnicza Stra Poarna, GOPR , WOPR, inne organizacje ratownicze itp. Organizacje zajmujce si ochron zdrowia lub rehabilitacj osb niepenosprawnych (w tym wspieranie placwek medycznych) Organizacje zajmujce si ekologi, ochron rodowiska, opiek nad zwierztami Organizacje zajmujce si pomoc humanitarn, pomoc ofiarom klsk ywioowych w kraju i zagranic 2005 % 5,1 3,0 2,8 2,4 2,5 3,0 1,8 1,7 9,0 3,5 2,9 2,7 2,2 1,7 1,7 1,4 2006
rdo: M. G u m k o w s k a , J. H e r b s t , Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007.
30
Tabela 11 Wspieranie wybranych organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2003-2006

Wybrane organizacje pozarzdowe, ktre rzeczowo lub finansowo wsparli badani Organizacje zajmujce si pomoc charytatywn dla osb najuboszych, bezdomnych Organizacje i ruchy religijne, wsplnoty parafialne, misje Organizacje zajmujce si pomoc humanitarn, pomoc ofiarom klsk ywioowych w kraju i zagranic Organizacje edukacyjne, owiatowe, zajmujce si wychowaniem i opiek nad dziemi i modzie Organizacje zajmujce si ochron zdrowia lub rehabilitacj osb niepenosprawnych (w tym wspieranie placwek medycznych) Organizacje zajmujce si ekologi, ochron rodowiska, opiek nad zwierztami Organizacje sportowe (np. kluby, towarzystwa i zwizki sportowe) Ochotnicza Stra Poarna, GOPR , WOPR, inne organizacje ratownicze itp. Wybrane organizacje pozarzdowe, na rzecz ktrych nieodpatnie pracowali badani Organizacje zajmujce si pomoc charytatywn dla osb najuboszych, bezdomnych Organizacje i ruchy religijne, wsplnoty parafialne, misje Organizacje edukacyjne, owiatowe, zajmujce si wychowaniem i opiek nad dziemi i modzie Organizacje sportowe (np. kluby, towarzystwa i zwizki sportowe) Organizacje zajmujce si ekologi, ochron rodowiska, opiek nad zwierztami Ochotnicza Stra Poarna, GOPR , WOPR, inne organizacje ratownicze itp. Organizacje zajmujce si pomoc humanitarn, pomoc ofiarom klsk ywioowych w kraju i zagranic Organizacje zajmujce si ochron zdrowia lub rehabilitacj osb niepenosprawnych (w tym wspieranie placwek medycznych) 2003 2004 % 16,1 9,2 1,0 20,3 7,9 1,4 19,7 11,2 10,7 16,7 7,3 5,1 2005 2006
4,4 6,1
2,7 6,8
4,1 5,8
3,4 2,8
1,8 0,6 1,7
1,3 1,2 1,3
1,8 0,6 2,6
1,8 1,2 1,0
2003
2004 %
2005
2006
3,3 2,3 4,3 1,4 1,4 1,9 0,2
2,5 2,9 2,2 2,4 1,3 2,2 0,1
4,3 3,7 1,7 1,3 1,8 3,3 1,3
7,8 3,2 2,2 1,9 1,8 1,7 1,4
1,2
1,2
1,4
0,8
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007.
31
Micha Nowosielski
Organizacje zajmujce si dobroczynnoci s najbardziej przez Polakw wspierane prac wolontariack oraz darami (zarwno rzeczowymi jak i finansowymi). Szczeglnie w przypadku wsparcia materialnego obserwuje si du dysproporcj midzy organizacjami charytatywnymi a pozostaymi kategoriami beneficjentw (por. tabela 11). Przekada si to na rda finansowania tej czci sektora pozarzdowego. W 2004 r. a 55% organizacji tego typu otrzymao darowizny od osb fizycznych i 50% od firm i instytucji. Oznacza to, e w porwnaniu z innymi typami organizacji te, ktre zajmuj si pomoc spoeczn, w wikszej mierze korzystaj ze wsparcia spoeczestwa oraz instytucji i firm51. Jak wida , w Polsce najbardziej popularne jest rzeczowe wspieranie dziaalnoci organizacji. Szczeglnie spektakularnym przykadem jest dziaalno Fundacji Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy , ktra w cigu jednego dnia w roku podczas Wielkiego Finau Orkiestry witecznej Pomocy zbiera ogromne sumy pienidzy przeznaczone na opiek zdrowotn dzieci. W sumie w cigu 16 finaw zebrano ponad 73 mln dolarw52. Podobnie Caritas od 13 lat (wrd innych swoich akcji) wsporganizuje Wigilijne Dzieo Pomocy Dzieciom, polegajce na sprzeday wiec. W 2006 r. udao si w ten sposb zebra 19 mln z. Kwoty, ktre na dziaalno organizacji s przekazywane przez indywidualnych Polakw, nie s jednak due. Nieco ponad poowa badanych deklaruje, e w 2006 r. przekazaa na ten cel kwot nie przekraczajc 50 z Warto zwrci uwag (i wskazuj na to take dane z tabeli 12), e finansowa pomoc ze strony Polakw zmniejsza si w czasie. W 2006 r. mniej Polakw ni w poprzednich latach deklaruje, e wsparo rzeczowo jak organizacj. Jednoczenie zmniejsza si te wielko tej pomocy. Poza najwysz (1001 z i wicej) i najnisz (do 50 z) kategori wszystkie inne zanotoway spadek w 2006 r. w porwnaniu do 2005 r. i lat wczeniejszych. Tabela 12 Wielko kwot przeznaczanych na organizacje pozarzdowe w Polsce w latach 2003 - 2006
Kwota 2003 2004 % do 50 z 51 - 200 z 201 - 600 z 601 - 1000 z 1001 z i wicej 44,0 29,4 7,6 1,8 0,9 51,0 32,0 5,0 1,0 0,8 46,3 30,6 8,3 2,7 1,8 50,3 26,4 2,4 b.d. 2,1 2005 2006
rdo: Opracowanie wasne na podstawie M. Gumkowska, J. Herbst, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007, s. 22, 23. Pominito odpowied nie wiem/trudno powiedzie. J. Herbst, Wewntrzne zrnicowanie sektora. Podstawowe fakty o branach sektora organizacji pozarzdowych w Polsce pomoc spoeczna, usugi socjalne, Warszawa 2005. 52 Szczegowe dane na temat iloci pienidzy zebranych podczas wszystkich finaw dostpne s na stronie Fundacji Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy, http://wosp.org.pl/.
51
32
Przygldajc si sposobom, w jaki Polacy przekazuj pienidze potrzebujcym, mona zauway, e najbardziej popularne s metody bezporednie wrzucenie pienidzy do puszki (55,1% w 2006 r.) lub przekazanie pienidzy bezporednio osobie potrzebujcej (37,3%). Mimo opisanego wczeniej sukcesu akcji Wigilijnego Dziea Pomocy Dzieciom coraz mniej Polakw dokonuje zakupw przedmiotw, z ktrych pienidze przeznaczone s na cele dobroczynne. Z nieufnoci badani podchodz do nowoczeniejszych form dobroczynnoci wpata z karty kredytowej czy staa dyspozycja w banku na rzecz jakiej organizacji s cigle bardzo rzadko wybierane. Wyjtek stanowi tu dobroczynnoci za porednictwem systemw audiotele i SMS z tej formy wsparcia finansowego skorzystao w 2006 r. 23,5% darczycw. Tabela 13 Odsetek darczycw, ktrzy w okrelony sposb przekazywali pienidze na cele charytatywne w Polsce w latach 2001-2006
Sposoby przekazywania pienidzy Puszka, skarbonka, zbirka na ulicy lub w instytucji Przekazanie pienidzy bezporednio potrzebujcej osobie Audiotele / SMS Zakup przedmiotw, z ktrych dochd przeznaczony jest na cele spoeczne (np. wieca Caritasu, aukcje na cele dobroczynne itp.) Wpata dokonana bezporednio w siedzibie organizacji lub grupy Przekaz pocztowy lub bankowy Inne Wykupienie wstpu na imprez charytatywn (bal, koncert itp.), z ktrej dochd przeznaczany jest na cele dobroczynne Systematyczne potrcenie z wypaty w zakadzie pracy, staa dyspozycja w banku Wpata z karty kredytowej dokonana za porednictwem Internetu 2001 2002 2003 % 59,0 42,7 72,6 38,8 63,0 50,3 67,9 40,6 63,9 36,8 55,1 37,3 2004 2005 2006
3,5 24,0
4,3 22,7
16,5 21,5
16,2 17,3
28,4 14,8
23,5 13,1
b.d.
b.d.
b.d.
6,1
7,3
9,3
11,0 7,0 2,3
6,8 6,8 3,1
8,2 3,9 4,8
5,6 4,1 5,2
9,0 2,8 2,2
6,2 5,2 2,8
0,6
0,9
2,5
0,7
0,9
1,5
b.d.
0,4
0,7
0,6
0,7
1,0
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007, s. 22, 23.
33
Micha Nowosielski
Interesujcy jest profil spoeczny statystycznego polskiego darczycy. Nieco czciej jest nim kobieta (27,9%) ni mczyzna (22,9%). Bardziej istotne statystycznie rnice pojawiaj si, gdy wemiemy pod uwag wiek odsetek osb wspierajcych rzeczowo dziaalno charytatywn jest najwyszy w grupie osb powyej 55 roku ycia i wynosi 27,2%. We wszystkich innych grupach wiekowych odsetek ten wynosi mniej ni 20%. Dochd szczeglnie w ostatnich latach odgrywa stosunkowo niewielk rol. Daje si natomiast zauway spadek dobroczynnoci wrd osb najlepiej zarabiajcych (spord osb majcych dochd powyej 1000 z na gow w rodzinie) z 46% w 2003 r. do 26,9% w 2007 r.53 Specyficzn form filantropii jest mechanizm 1% podatku. Z formalnego punktu widzenia nie jest on przykadem dobroczynnoci za jego porednictwem podatnik nie przekazuje bowiem rodkw prywatnych, a publiczne (1% swojego podatku). Dua cz spoeczestwa uwaa jednak alokacj 1% za dziaanie charytatywne54. Ponadto, jak zauwaa Grzegorz Makowski, wspczesny, wschodnioeuropejski mechanizm procentowy to wynalazek pastwa, ktre widzc niewystarczajcy impuls filantropijny w spoeczestwie, postanowio stworzy co w rodzaju substytutu tradycyjnej filantropii55. Mechanizm ten zosta wprowadzony w Polsce wraz z zapisami ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Pierwszy raz mona byo skorzysta z tej formy wsparcia organizacji w 2004 r. W porwnaniu z podobnymi mechanizmami dziaajcymi na Wgrzech i na Sowacji w Polsce pojawiay si przynajmniej dwie wane rnice. Po pierwsze, podatnik moe dokona alokacji 1% swego podatku tylko na rzecz organizacji poytku publicznego. Po drugie, w pocztkowym okresie, mechanizm ten wymaga od podatnika pewnego wysiku. Podatnik samodzielnie oblicza kwot 1% z nalenego podatku, nastpnie przekazywa jej rwnowarto na konto organizacji po to, by po pewnym czasie uzyska zwrot nadpaconego w istocie podatku. By moe to wanie ta skomplikowana procedura sprawia, e w pierwszym roku dziaania mechanizmu 1% z takiej moliwoci skorzystao zaledwie 0,35% podatnikw. W kolejnym 2005 r. ich liczba wzrosa do 5,03%. Od 2007 r. obowizuje nowa, uproszczona procedura naliczania 1% podatnik musi jedynie w zeznaniu podatkowym wskaza organizacj poytku publicznego, ktrej nastpnie naczelnicy urzdw skarbowych przekazuj naleny 1% podatku. Spowodowao to wzrost liczby i patnikw przekazujcych 1% podatku o 504,08% oraz sumy uzyskanej w ten sposb przez organizacje poytku publicznego o 176,56%. Dynamik zmian obrazuj wykresy 2 i 3.
Por. Profil darczycy kim s darczycy, http://civicpedia.ngo.pl/. Por. G. Makowski, Wiele twarzy jednego procenta, Warszawa 2007. 55 Ibidem, s. 12.
53 54
34
Wykres 2 Liczba podatnikw, ktrzy przekazali 1% podatku na organizacje poytku publicznego w Polsce w latach 2003-2007
6 000 000 5 134 575 5 000 000 4 000 000 3 000 000 2 000 000 1 000 000 80 320 0 2003 2004 2005 2006 2007 683 780 1 156 510 1 606 996
rdo: Ministerstwo Finansw, http://www.mf.gov.pl/.
Wykres 3 Kwoty przekazanego 1% podatku na organizacje poytku publicznego z opodatkowania w formie ryczatu od przychodw ewidencjonowanych w Polsce w latach 2003-2007
350 000 000 z 300 000 000 z 250 000 000 z 200 000 000 z 150 000 000 z 100 000 000 z 50 000 000 z 0 z 2003 2004 2005 2006 2007 41 616 000 10 365 000 62 332 000 105 438 000 291 594 000
rdo: Ministerstwo Finansw, http://www.mf.gov.pl/.
Mimo tak znaczcego wzrostu zarwno liczby patnikw, jak i alokowanych sum naley stwierdzi, e nadal mechanizm 1% podatku pozostaje niezbyt popularny. Wedug bada Stowarzyszenia Klon/Jawor w 2007 r. jedynie 58,7% Polakw deklarowao, e syszao o takiej moliwoci wsparcia organizacji pozarzdowych. W 2005 r. odsetek ten wynosi 49,9%, a w 2006 r. 53,2%56. Wskazuje to na fakt, e cigle prawie poowa Polakw nie wie o takiej moliwoci.
56
A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2007, Warszawa 2008, s. 44, 45.
35
Micha Nowosielski
Konieczne wic s dalsze akcje promocyjne prowadzone zarwno przez same organizacje, jak i przez pastwo. Naley jednoczenie zauway, e skonnych do przekazywania 1% ze swoich podatkw jest jeszcze mniejsza liczba Polakw w 2007 r. zaledwie 30% wszystkich badanych stwierdzio, e chce skorzysta z mechanizmu 1%, w 2006 r. odsetek ten wynosi 18%, w 2005 r. 23%, za w 2004 r. 19%. Wystpuje jednak znaczna dysproporcja midzy deklaracjami a faktycznym przekazaniem 1% podatku, ktr ilustruje wykres 4. Pocieszajce jest, e dysproporcja ta ma tendencj do zmniejszania si w czasie.
Wykres 4
Odsetek osb deklarujcych przekazanie 1% podatku oraz osb, ktre faktycznie go przekazay w Polsce w latach 2004-2007
35 30 25 20 15 10 5 0 2004 2005 Deklaracja przekazania 1% 2006 2007 Faktyczne przekazanie 1% 2,88 4,85 6,7 19 23 18 19,82 30
rdo: A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2007, Warszawa 2008, s. 46-48.
Interesujce s przyczyny, dla ktrych badani nie przekazali 1% swoich podatkw na rzecz organizacji poytku publicznego. W badaniu przeprowadzonym w 2007 r. najczciej pojawiay si takie wskazania, jak: zbyt duo formalnoci i kopotw zwizanych z alokacj 1% oraz brak wiedzy na ten temat 36,3% badanych, przekonanie, e 1% z podatku jest zbyt nisk kwot, by organizacja miaa z niej poytek 12%, brak zainteresowania i potrzeby przekazania czci podatku 9,5%57. Odpowiedzi te sugeruj, e duo jest jeszcze do zrobienia, jeli chodzi o poinformowanie spoeczestwa o zasadach dziaania mechanizmu 1%. Podsumowujc, mona stwierdzi, e najgoniejsze i przycigajce najwicej uwagi oraz spoecznego zaangaowania akcje organizowane przez organizacje pozarzdowe to przede wszystkim dziaania filantropijne. Ogromny
57
Ibidem, s. 53, 54.
36
finansowy sukces Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy pokazuje, e Polacy potrafi by hojni. Blisza analiza dobroczynnoci Polakw pokazuje jednak, e jest to zaangaowanie powierzchowne, okazjonalne. Trwae wsparcie dziaa pomocowych trzeciego sektora nie jest zbyt popularne. Wpywa to bez wtpienia negatywnie na kondycj organizacji pozarzdowych oraz ich moliwoci niesienia pomocy potrzebujcym.
VII. WOLONTARIAT
Nieodpatna praca spoeczna ma w Polsce dug tradycj. Zarwno w Polsce przedrozbiorowej, jak i w II RP wrd niektrych warstw spoecznych czsta bya postawa spoecznikowska, polegajca na podejmowaniu dziaa na rzecz innych, bardziej potrzebujcych, ludzi. Jednak okres PRL doprowadzi do dewaluacji pojcia pracy spoecznej liczne obowizkowe czyny spoeczne wpisujce si w ideologi komunistyczn i majce by w istocie wyrazami poparcia dla systemu sprawiy, e dua cz Polakw zacza traktowa tego typu dziaania z du podejrzliwoci. Jest to jedn z podstawowych przyczyn, dla ktrych budowa nowoczesnego wolontariatu w Polsce po 1989 r. trwa tak dugo. Drug przyczyn jest bez wtpienia trudna droga do legalizacji wolontariatu. Pierwsze zapisy w polskim prawie dotyczce wolontariatu pojawiy si dopiero w 2000 r. w rozporzdzeniu Ministra Pracy i Polityki Spoecznej, regulujcym zasady pracy wolontariuszy w placwkach opiekuczo-wychowawczych. Obecnie w Polsce wolontariat najczciej definiuje si jako bezpatne, wiadome i dobrowolne dziaanie na rzecz innych ludzi, ktre wykracza poza wizi rodzinno-koleesko-przyjacielskie58. Jego rozwj jest cile zwizany z rozwojem trzeciego sektora w Polsce59, jednoczenie wolontariusze s jednym z gwnych filarw duej czci organizacji pozarzdowych. Statystyki pokazujce zaangaowanie Polakw w prac wolontariack wskazuj, e jego poziom nie jest duy. Badania Stowarzyszenia Klon/Jawor obrazuj dodatkowo kryzys, ktry moe grozi wolontariatowi w Polsce. W latach 2001-2008 obserwuje si bowiem pocztkow tendencj wzrostow liczby osb deklarujcych nieodpatn prac na rzecz organizacji pozarzdowych, ruchw spoecznych oraz religijnych, ktra osigna swoje apogeum w 2005 r. (wzrost z 10% w 2001 do 23,2% w 2005 r.). Po tym czasie tendencja wzrostowa zostaa odwrcona tak ,e poziom liczby wolontariuszy osign w styczniu 2008 r. zaledwie 13%. Zmiany te obrazuje wykres 5.
58 59
Centrum Wolontariatu, http://www.wolontariat.pl/. Mimo i w myl zapisw ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie z wolontariatu moe take korzysta m.in. administracja publiczna.
37
Micha Nowosielski
Wykres 5 Odsetek wolontariuszy wrd dorosych Polakw

25 23,2 18,3 16,9 15 10 11,1 17,9 14,2 12,6 13
21,9
20
10
0
X 2001 X 2002 VI 2003 X 2003 XII 2004 XI 2005 XI 2006 XI 2007 XII 2007 I 2008
rdo: A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2007, Warszawa 2008, s. 46-48.
Zmiany te znajduj odzwierciedlenie take w danych pochodzcych z organizacji pozarzdowych, ktre rwnie odnotoway spadek chtnych do nieodpatnej pracy na ich rzecz. W 2002 r. 47% organizacji deklarowao, e ich dziaania wspieraj wolontariusze, w 2004 r. 45%, za w 2006 r. odsetek ten wynis tylko 40%60. Dua cz z polskich wolontariuszy (33,1%) pracuje na rzecz organizacji lub osb indywidualnych w sposb stay i regularny. W pojedynczych, jednorazowych dziaaniach brao udzia 28,1% badanych. Stosunkowo najrzadszym sposobem pracy wolontariackiej by udzia w zbirkach pienidzy lub darw rzeczowych 12,4%61. Daje si take zaobserwowa zwikszenie czasu, jaki wolontariusze powicaj na prac na rzecz organizacji. Pozwala to na wycignicie wniosku, e niska liczba wolontariuszy zostaa zrekompensowana ich jakoci aktualnie wicej jest osb gbiej zaangaowanych w wolontariat62. Profil spoeczny polskiego wolontariusza pokazuje, e prawdopodobiestwo podjcia pracy wolontariackiej zwiksza si wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia. W badaniach z 2007 r. w grupie osb z wyszym wyksztaceniem 32,4% badanych zadeklarowao, e podejmowao nieodpatn prac na rzecz organizacji. Wrd osb z wyksztaceniem podstawowym odsetek ten wynis 17,6%. W grupach wiekowych nie dao si zaobserwowa takiej prawidowoci w wikszoci kohort (poniej 25. roku ycia, midzy 26. a 35. oraz 36. a 45. rokiem ycia) wolontariusze stanowi okoo 22%. Niewielka rnica pojawia si wrd osb w wieku 46-55 lat, gdzie wolontariusze stanowi
Bardziej szczegowe dane na ten temat: M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit., s. 32, 33. A. Baczko, A. Ogrocka, op. cit., s. 18. 62 Ibidem, s. 19.
60 61
38
26,3%. Zdecydowanie rzadziej prac wolontariack podejmuj osoby starsze, powyej 56. roku ycia. W tym wypadku odsetek zaangaowanych wynosi zaledwie 18%63. Tabela 14 Ilo czasu, jaki wolontariusze powicili na prac na rzecz organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2001-2007
Czas pracy wolontariuszy w ostatnim roku 1-5 godz. 6-15 godz. 16-50 godz. powyej 50 godz. Trudno powiedzie 2001 2002 2003 2004 % 21,5 15,1 18,0 20,7 24,7 26,7 20,4 22,5 18,0 12,5 29,2 20,5 21,5 13,7 15,0 17,7 22,7 18,5 29,6 11,5 21,2 22,7 12,6 23,3 20,4 25,3 12,4 11,2 9,3 41,7 15,7 27,3 18,2 19,8 18,2 2005 2006 2007
rdo: A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2007, Warszawa 2008, s. 19.
Pytani o powd zaangaowania w wolontariat, badani najczciej odpowiadali, e pomoc innym wynika z ich przekona (nieco ponad 60% wskaza w 2007 r.). Poza t dominujc aksjologiczn motywacj pojawiay si take inne. Szczeglnie interesujce wydaj si motywacje spoeczne moi znajomi i bliscy te to robi (17,3%), daje mi to moliwo bycia midzy innymi ludmi, nawizania kontaktw (22,8%) oraz racjonalne chc zdoby nowe umiejtnoci (11,6%). Tabela 15 Motywacje do podejmowania wolontariatu w Polsce w latach 2005-2007
Powody angaowania si w wolontariat 2005 2006 % Uwaam, e powinno si pomaga innym (mam takie moralne, religijne lub polityczne przekonania) Uwaam, e jeli ja pomog innym, to inni pomog mnie Sprawia mi to przyjemno, interesuj si tym Nie potrafi odmawia Moi znajomi i bliscy te to robi Chc zdoby nowe umiejtnoci, nauczy si czego nowego Daje mi to moliwo bycia midzy ludmi, nawizania kontaktw, pozwala poytecznie wykorzysta czas Mam do spacenia dug, kto kiedy pomg mnie 63,9 32,8 36,9 21,5 18,4 16,2 21,9 5,5 49,5 26,9 20,8 20,6 11,2 10,2 8,8 3,8 60,8 36,5 33,7 21,6 17,3 11,6 22,8 3,6 2007
rdo: Wolontariat zmiany w czasie, Stowarzyszenie Klon-Jawor, Civicpedia, http://civicpedia. ngo.pl/x/322486/.

63
Wolontariat zmiany w czasie, Stowarzyszenie Klon-Jawor, Civiicpedia, http://civicpedia.ngo. pl/x/322486/.
39
Micha Nowosielski
Przywoywane badania Stowarzyszenia Klon/Jawor nie uwzgldniaj motywacji zwizanej z robieniem kariery czy te traktowaniem wolontariatu jako elementu dowiadczenia przydatnego pniej w zawodowym yciorysie. Jednak coraz czciej zauwaa si, e tego typu motywacje pojawiaj si szczeglnie wrd modszych wolontariuszy. Jest to zwizane z nieco szerszym zjawiskiem profesjonalizowania si wolontariatu w Polsce. Tomasz Kasprzak wspomina o dwch obecnych w polskich organizacjach pozarzdowych wizjach wolontariatu64. Pierwsza z nich to wizja wolontariatu jako suby, pracy spoecznej wynikajcej z motywacji aksjologicznych, niezorientowanej na adne (nawet pozafinansowe) zyski. Ten rodzaj postrzegania wolontariatu charakterystyczny jest dla organizacji mniejszych, w domyle take mniej sprofesjonalizowanych. Drugi rodzaj wizji to wizja wolontariatu jako sposobu wejcia na rynek pracy. Wolontariat suy tu jako substytut lub szczebel kariery zawodowej. W pierwszym przypadku chodzi o sytuacj, w ktrej wolontariat jest metod aktywizacji zawodowej osb spoza rynku pracy (dugotrwale bezrobotnych, osb modych etc.) W drugim przypadku dowiadczenie zdobyte podczas pracy w organizacji staje si elementem profesjonalnego CV . W niektrych przypadkach tego typu motywacje mog sta si dysfunkcjonalne szczeglnie, gdy sytuacja na rynku pracy poprawi si i okae si, e dowiadczenia zawodowe mona zdobywa w innych sektorach. Naley take wspomnie o zwizanej z profesjonalizacj wolontariatu coraz czciej obserwowanej w niektrych, szczeglnie wikszych, organizacjach negatywnej tendencji do wyszukiwania rnego rodzaju zacht dla wolontariuszy, bdcych ekwiwalentem wynagrodzenia. Tego typu dziaania bez wtpienia odzieraj wolontariat z jego spoecznikowskiej natury. O pozytywnej stronie i zaletach zrwnowaonej profesjonalizacji wolontariatu pisze Marek Rymsza: (...) warunkiem wzmacniania potencjau ekonomicznego trzeciego sektora w taki sposb, by nie doprowadzi do jego zdeformowania, jest upowszechnianie koncepcji zarzdzania zasobami ludzkimi w organizacjach pozarzdowych, ktra zakada, e obecno patnego personelu jest czynnikiem sprzyjajcym rozwijaniu profesjonalnego wolontariatu. Polega to () na starannym przygotowaniu i dobrej obsudze przez patny personel wolontariackich miejsc pracy. W przeciwnym razie patny personel wypycha wolontariuszy na peryferyjne pola aktywnoci organizacji () lub wrcz ich zastpuje. Wwczas profesjonalizacja dziaalnoci prowadzi do rwnoczesnej komercjalizacji organizacji, co z kolei zabija jej spoeczny charakter65. Wolontariat to jeden z waniejszych filarw trzeciego sektora. Szczeglnie wany w przypadku polskich organizacji, ktre ze wzgldw finansowych czsto nie mog sobie pozwoli na zatrudnianie personelu. W takiej sytuacji
T. Kasprzak, Czy prawo pomaga pomaga? Wolontariat w wietle Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, Trzeci Sektor nr 3, 2005, s. 24-26. 65 M. Rymsza, Uwarunkowania i konsekwencje wzrostu zatrudnienia w trzecim sektorze, Trzeci Sektor nr 4, 2005, por. take: J. Krasnodbska, Zarzdzanie wolontariatem rady praktyka, Trzeci Sektor nr 4, 2005.
64
40
to wolontariusze przejmuj na siebie wiele istotnych obowizkw. Mimo uregulowania statusu wolontariusza od pewnego czasu daje si zaobserwowa niepokojc tendencj do zmniejszania si liczby osb zainteresowanych nieodpatn prac na rzecz trzeciego sektora. Moe by to zwizane z malejcym w Polsce bezrobociem. By moe taka zaleno wskazywaaby na fakt, e wielu z dotychczasowych wolontariuszy nie kierowao si motywami aksjologicznymi, ale raczej szukao substytutu pracy zarobkowej lub dowiadcze, ktre mog si przyda w pracy zawodowej. W chwili obecnej bez wtpienia mamy w Polsce do czynienia z kryzysem wolontariatu, ktry moe negatywnie odbi si na rozwoju polskiego trzeciego sektora.
VIII. WSPPRACA MIDZY TRZECIM SEKTOREM A ADMINISTRACJ PUBLICZN I BIZNESEM

Jednym z istotnych elementw wpywajcych na kondycj trzeciego sektora s jego stosunki z szeroko rozumianym otoczeniem instytucjonalnym. Najwaniejszymi skadnikami tego otoczenia s bez wtpienia administracja publiczna i biznes. Specyfika trzeciego sektora czcego w sobie pewne cechy dwch pozostaych sektorw66 sprawia, e przynajmniej teoretycznie moe on uzupenia niedostatki kadego z nich. By tak si jednak stao, midzy tymi trzema sektorami musi istnie wsppraca. W przypadku Polski moemy mwi dopiero o jej rozwoju. Powojenna PRL-owska tradycja pastwowoci oparta bya na modelu silnego pastwa, sprawujcego nieograniczon wadz nad wikszoci z aspektw ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego. Mimo zaamania si tego modelu w 1989 r. i demokratyzacji systemu politycznego pastwo polskie w niektrych przynajmniej sferach wydaje si funkcjonowa wedle starych zasad. Przekonanie o omnipotencji pastwa i koniecznoci sprawowania kontroli nad wieloma aspektami ycia w sposb oczywisty ograniczao moliwoci rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Mimo e istniay formalne moliwoci rozwoju trzeciego sektora (skwapliwie wykorzystane przez inicjatyw spoeczn Polakw) pastwo polskie niechtnie chciao si dzieli odpowiedzialnoci za sfery, ktre uznawao za swoje domeny, takie jak np. opieka spoeczna, opieka zdrowotna, edukacja itp. Dopiero ostatnie lata przyniosy popraw tej sytuacji.
66
Amitai Etzioni twierdzi, e to nie pastwo (rozumiane tu jako pierwszy sektor) i nie rynek (rozumiany tu jako drugi sektor) s wyjciem dla wspczesnych spoeczestw, ale trzeci, alternatywny sektor [lecy] pomidzy pastwem i rynkiem, ktry stanowi w pewnym sensie mieszank cech dwch pierwszych sektorw, poniewa z jednej strony jest prywatny (poniewa nie jest pastwowy), a z drugiej strony nie jest (podobnie jak sektor rzdowy) nastawiony na zysk; A. Etzioni, The Third Sector and Domestic Missions, Public Administration Review, nr 33, 1973, s. 314.
41
Micha Nowosielski
Analizujc ewolucj polityki pastwa polskiego wobec trzeciego sektora, Marek Rymsza wymienia jej trzy fazy67. Pierwsza, ktra nastpia bezporednio po przemianach 1989 r. i trwaa do 1993 r., to faza budowania przestrzeni dla inicjatyw obywatelskich68. Obejmowaa ona midzy innymi tworzenie zrbw formalnych warunkw dziaania organizacji (przede wszystkim chodzi o ustaw Prawo o stowarzyszeniach). Dziki wielkiemu spoecznemu entuzjazmowi miodowego miesica transformacji oraz efektowi zdjcia pokrywki nastpi gwatowny rozwj organizacji pozarzdowych w Polsce. Warto jednak zauway, e poza stworzeniem moliwoci dziaania nowe demokratyczne pastwo nie uczynio wiele, by wspomc rozwj trzeciego sektora. Zastosowano jedynie liberaln zasad niewtrcania si. Czsto wic rodki, dziki ktrym rozwijay si polskie organizacje pozarzdowe, nie pochodziy z kraju, ale z zagranicy pocztkowo szczeglnie z USA. Jednoczenie pastwo nie respektujc zasady pomocniczoci, utrzymywao kontrol nad wikszoci sfer, w ktrych organizacje pozarzdowe mogyby je wspomc. Nie byo wic w stanie wykorzysta potencjau dynamicznie rozwijajcego si trzeciego sektora. Druga faza, ktra trwaa od 1993 do 2001 r., to czas deklaratywnego wspierania przez pastwo trzeciego sektora przy faktycznym marginalizowaniu jego znaczenia69. Mimo e spoeczestwo obywatelskie i organizacje pozarzdowe byy popierane w sferze retoryki politycznej, faktyczne dziaania pastwa pokazyway, e trzeci sektor nie jest podanym partnerem do wsppracy. Zarwno rzdy lewicowe (koalicja SLD-PSL) jak i prawicowe (AWS-UW) nie wspieray rozwoju trzeciego sektora. Wida to wyranie na przykadzie czterech wielkich reform spoecznych przeprowadzonych przez rzd Jerzego Buzka: administracji publicznej, edukacji, ochrony zdrowia i ubezpiecze spoecznych w adnej z nich nie uwzgldniono trzeciego sektora jako istotnego partnera pastwa. Mimo decentralizacji wadzy i przeniesienia czci kompetencji administracji rzdowej na administracj samorzdow wszystkie w zasadzie uprawnienia pozostay w rkach administracji publicznej. Brak moliwoci rozwoju spowodowa stagnacj wzrost liczby organizacji pozarzdowych zosta zahamowany. Ostatnia z opisanych przez Rymsz faz okrelania zasad midzysektorowej wsppracy przy prbach biurokratyzacji i kontroli organizacji podejmujcych wspprac oraz urynkowienia mechanizmw wspierania ze rodkw publicznych dziaalnoci organizacji pozarzdowych w sferze poytku publicznego70 rozpocza si w 2001 r. i najprawdopodobniej trwa do dzi. Jej pocztkiem byo nowe otwarcie w sferze relacji pastwo trzeci sektor zwizane z pracami nad ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o woM. Rymsza, Polityka pastwa wobec sektora obywatelskiego w Polsce w latach 1989-2007, w: M. Rymsza, G. Makowski, M. Dutkiewicz, Pastwo a trzeci sektor. Prawo i instytucje w dziaaniu, Warszawa 2007. 68 Ibidem, s. 23. 69 Ibidem, s. 23. 70 Ibidem, s. 23, 24.
67
42
lontariacie. Jednak wkrtce okazao si, e stworzenie moliwoci wsppracy i jej rozpoczcie pociga za sob take ch coraz wikszej kontroli ze strony pastwa. Jednoczenie pojawia si take tendencja do ograniczania kompetencji samorzdw, ktre (mimo licznych wad czy wrcz poczucia zagroenia ze strony organizacji pozarzdowych) zawsze byy bliszymi sprzymierzecami trzeciego sektora. Obserwuje si ponadto denie do polaryzacji trzeciego sektora. Z jednej strony mamy silne organizacje, ktre s czsto sprofesjonalizowane oraz zbiurokratyzowane i ktre monopolizuj wspprac z administracj publiczn. Z drugiej strony za mamy sabsze organizacje, ktre nie s atrakcyjnym partnerem dla administracji choby z racji odmiennej logiki dziaania. Tak wic rodki publiczne (zarwno pochodzce ze rde krajowych jak i europejskich) wspieraj rozwj jedynie czci sektora. Ze wzgldu na specyfik trzeciego sektora (przede wszystkim zakorzenienie w rodowisku lokalnym) najbliszym partnerem organizacji pozarzdowych w ramach administracji publicznej s samorzdy. Administracja samorzdowa, szczeglnie po wejciu w ycie ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, czsto wsppracuje z organizacjami pozarzdowymi. Cz bada wskazuje, e a 9 na 10 polskich samorzdw podjo wspprac z trzecim sektorem71. Wsppraca ta moe mie dwojaki charakter. Po pierwsze, finansowy samorzdy mog powierza lub wspiera wykonanie zada publicznych. Po drugie, wsppraca moe mie charakter pozafinansowy, polegajcy na tworzeniu wsplnych zespow o charakterze doradczym i inicjatywnym, konsultacjach przygotowywanych aktw prawnych, wzajemnym informowaniu si o planowanych dziaaniach oraz przekazywaniu na szczeglnych warunkach prawa do uytkowania nieruchomoci. Wanym elementem wsppracy pozafinansowej jest tworzenie tzw. rocznych programw wsppracy. Z bada monitorujcych realizacj ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie wynika, i w 2006 r. 64% samorzdw gminnych podjo wspprac finansow i pozafinansow z organizacjami pozarzdowymi, dalsze 12,6% wsppracowao z organizacjami tylko finansowo, za 11% tylko pozafinansowo. Wrd samorzdw gminnych 12,3% nie podjo w ogle takiej wsppracy72. Nieco inaczej wygldaj dane dla administracji na szczeblu powiatowym. Wrd miast na prawach powiatu a 98,2% podjo wspprac zarwno finansow, jak i pozafinansow z trzecim sektorem. Nieco niszy jest ten odsetek w przypadku powiatw. Wszystkie z badanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej Urzdw Marszakowskich podjy finansow i pozafinansow wspprac z organizacjami pozarzdowymi. Szczegowe dane na ten temat przedstawia tabela 16.
J. Herbst, Wsppraca organizacji pozarzdowych i administracji publicznej w Polsce 2008 bilans czterech lat, Warszawa 2008. Badaniem zostay objte samorzdy gminne i powiatowe. 72 A. Strzaa, J. Diakonow, Sprawozdanie z funkcjonowania Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie za 2006 rok, Warszawa 2008, s. 212, 213.
71
43
Micha Nowosielski
Tabela 16 Odsetek organw administracji samorzdowej wsppracujcej z organizacjami pozarzdowymi w Polsce w 2006 r.
Typ administracji Wsppraca finansowa Wsppraca pozafinansowa Wsppraca finansowa i pozafinansowa % Urzdy Marszakowskie Miasta na prawach powiatu Powiaty Gminy 1,2 12,6 1,8 13,6 11,0 100 98,2 82,9 64,0 2,3 12,3 Brak wsppracy
rdo: A. Strzaa, J. Diakonow, Sprawozdanie z funkcjonowania Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie za 2006 rok, Warszawa 2008.
W 2006 r. warto wsppracy finansowej midzy organami administracji samorzdowej a trzecim sektorem wyniosa okoo 883mln z Ze sfer poytku publicznego, ktre byy najczciej wspierane przez administracj samorzdow, naley wymieni upowszechnianie kultury fizycznej i sportu, kultur, sztuk i ochron dbr kultury i tradycji oraz pomoc spoeczn73. Tabela 17 Warto wsppracy finansowej administracji samorzdowej z trzecim sektorem w Polsce w 2006 r.
Typ administracji Urzdy Marszakowskie Miasta na prawach powiatu Powiaty Gminy Suma 102776546 z 458059233 z 74008728 z 248202312 z
Z bada monitorujcych realizacj ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie wynika, i w 2006 r. najczstszym sposobem pozafinansowej wsppracy midzy administracj samorzdow a organizacjami pozarzdowymi byo tworzenie programw wsppracy oraz wzajemne informowanie si o dziaaniach. Zdecydowanie najrzadziej administracja samorzdowa wspieraa trzeci sektor poprzez przekazywanie na szczeglnych warunkach prawa do uytkowania nieruchomoci.
73
Szczegowe dane dotyczce sfer poytku publicznego wpieranego przez administracj samorzdow dostpne s w tabeli 27 w Aneksie.
44
Tabela 18 Odsetek organw administracji samorzdowej wsppracujcej z organizacjami pozarzdowymi pozafinansowo w Polsce w 2006 r.
Rodzaj wsppracy pozafinansowej Urzdy Marszakowskie Miasta na prawach powiatu % Prawo do uytkowania na szczeglnych warunkach nieruchomoci Wsplne zespoy o charakterze doradczym i inicjatywnym Konsultacje projektw aktw prawnych Wzajemne informowanie si o planowanych dziaaniach Program wsppracy 6,25 1,6 1,2 Powiaty Gminy
87,5
73,7
51,8
16,6
87,5 100
87,7 89,5
60 79,4
30,4 62,5
100
96,5
86,4
71,9
Wsppraca midzy trzecim sektorem a administracj rzdow moe si odbywa na trzech poziomach. Po pierwsze na poziomie ministerstw i Rady Ministrw, pod drugie, na poziomie urzdw centralnych (np. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii, Krajowe Centrum ds. AIDS, Rzecznik Praw Dziecka), po trzecie, na poziomie urzdw wojewdzkich. Podobne jak w przypadku administracji samorzdowej s formy wsppracy midzy organizacjami pozarzdowymi a aparatem pastwowym. Jedyna wyrana rnica polega na tym, e administracja rzdowa nie ma ustawowego obowizku opracowywania programw wsppracy. Z danych zebranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej (tabela 19) wynika, e wikszo (65%) ministerstw podjo finansow i pozafinansow wspprac z trzecim sektorem. Odsetek ten jest jeszcze wikszy w przypadku urzdw wojewdzkich (93,3%). Natomiast urzdy centralne czciej angaoway si we wspprac pozafinansow z organizacjami pozarzdowymi (53,1%). W 2006 r. organy administracji pastwowej powierzay lub wspieray wykonanie zada publicznych przez organizacje pozarzdowe na kwot niemal 718 mln z 74.
74
Szczegowe dane dotyczce sfer poytku publicznego wpieranego przez administracj pastwow dostpne s w tabeli 28 w Aneksie.
45
Micha Nowosielski
Tabela 19 Odsetek organw administracji rzdowej wsppracujcej z organizacjami pozarzdowymi w Polsce w 2006 r.
Typ administracji Wsppraca finansowa Wsppraca pozafinansowa % Ministerstwa i Urzd Rady Ministrw Urzdy centralne Urzdy wojewdzkie 30,0 65,0 5,0 Wsppraca finansowa i pozafinansowa Brak wsppracy
53,1 6,7
22,4 93,3
24,5 -
Tabela 20 Warto wsppracy finansowej administracji rzdowej z trzecim sektorem w Polsce w 2006 r.
Typ administracji Ministerstwa i Urzd Rady Ministrw Urzdy centralne Urzdy wojewdzkie Suma 532 823739 z 173 005990 z 11 789032 z
Poza powierzaniem zada publicznych administracja rzdowa wspiera finansowo trzeci sektor za pomoc rnego rodzaju funduszy, z ktrych najwaniejszym jest Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (FIO), powoany uchwa Rady Ministrw z dnia 11 sierpnia 2004 r. i dziaajcy od 2005 r. FIO powsta w celu pobudzania oraz wspierania rozwoju inicjatyw obywatelskich z udziaem sektora organizacji pozarzdowych75. Fundusz suy pocztkowo finansowaniu zada z zakresu zabezpieczenia spoecznego, integracji i aktywizacji spoecznej, praw i wolnoci czowieka, nauki, kultury, edukacji i wychowania oraz bezpieczestwa publicznego i obrony narodowej. Od 2009 r. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich bdzie prowadzony jako program operacyjny. Zmieniaj si take jego cele najwaniejsze to: zwikszenie aktywnoci i wiadomoci obywateli i wsplnot lokalnych, rozwj potencjau III sektora, zwikszenie zaangaowania III sektora na rzecz usug spoecznych w zakresie integracji i aktywizacji spoecznej oraz zabezpieczenia spoecznego i wspieranie rozwoju polskiego modelu ekonomii spoecznej. W latach 2005-2007 wysoko dotacji dostpnych w ramach FIO wyniosa w sumie 30 mln z rocznie. W 2008 r. suma ta wzrosa dwukrotnie.
75
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, Departament Poytku Publicznego, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, http://www.pozytek.gov.pl/.
46
Jednak jak wynika z najnowszych informacji, planowana na 2009 r. suma 60 mln z moe, w zwizku z kryzysem finansowym, zosta zmniejszona do 30 mln z76. Mimo e konkursy FIO byy do powszechnie krytykowane za brak przejrzystoci oraz niejasno kryteriw wyboru77, naley uzna, i jest to bardzo wany element wsppracy midzy administracj rzdow i trzecim sektorem. Jak zauwaa Tomasz Szimanek, pomimo rnych wtpliwoci zwizanych z dziaaniem FIO waciwie nikt nie kwestionuje do tej pory, e ten program jest naprawd bardzo potrzebny . Zwaszcza e s tam takie obszary, na ktre gdzie indziej ciko bdzie znale pienidze78. Wzory wsppracy pozafinansowej w przypadku administracji pastwowej s niejednolite. Ministerstwa i Urzd Rady Ministrw rwnie czsto powoywa zespoy o charakterze doradczym, konsultoway z organizacjami pozarzdowymi akty prawne, jak i informoway o planowanych dziaaniach. Urzdy centralne zdecydowanie rzadziej ni pozostae instytucje tworzyy zespoy doradcze. W przypadku urzdw wojewdzkich najmniej popularn form wsppracy z organizacjami byo konsultowanie projektw aktw prawnych. Tabela 21 Odsetek organw administracji rzdowej wsppracujcej pozafinansowo z organizacjami pozarzdowymi w Polsce w 2006 r.
Rodzaj wsppracy pozafinansowej Ministerstwa i Urzd Rady Ministrw Urzdy centralne % Prawo do uytkowania na szczeglnych warunkach nieruchomoci Wsplne zespoy o charakterze doradczym i inicjatywnym Konsultacje projektw aktw prawnych Wzajemne informowanie si o planowanych dziaaniach Program wsppracy 5 4 Urzdy wojewdzkie
70 80 75 15
32,7 73,5 49 12,2
93,7 40 100 46,7
G. Makowski, Kryzys uderzy w FIO, Wiadomoci ngo.pl, http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/420746.html/. 77 Zdarzay si sytuacje, w ktrych dofinansowanie przyznawano niezgodnie z ocenami ekspertw na podstawie arbitralnej decyzji odpowiedzialnego ministra, por. M. Borowska, Takie FIO, jaka wola ministra, Wiadomoci ngo.pl, http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/304039.html/. 78 M. Dobranowska-Wittels, Nie ma pienidzy na FIO wywiad z Tomaszem Szimankiem z Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego, Wiadomoci ngo.pl, http://wiadomosci.ngo.pl/ wiadomosci/310954.html/.
76
47
Micha Nowosielski
Szczegln form wsppracy trzeciego sektora i administracji publicznej jest Rada Dziaalnoci Poytku Publicznego (RDPP) powoana do ycia przepisami ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. W skad Rady wchodzi piciu przedstawicieli administracji rzdowej, piciu przedstawicieli samorzdu lokalnego oraz dziesiciu przedstawicieli organizacji pozarzdowych, zwizkw i porozumie organizacji trzeciego sektora. Hubert Izdebski wspomina o trzech podstawowych funkcjach Rady. Po pierwsze, jest to funkcja doradcza. Po drugie, RDPP jest swoistym forum dialogu spoecznego i wsppracy midzy administracj publiczn a trzecim sektorem. Po trzecie, powinna ona stymulowa samoregulacj sektora pozarzdowego w zakresie dziaalnoci poytku publicznego79. Wedug Anny Stokowskiej zakres kompetencji rady jest w gruncie rzeczy do oglnikowy. Z jednej strony jest to korzystne, poniewa w pocztkach funkcjonowania RDPP wielu rzeczy nie da si przewidzie od razu, ale z drugiej tak okrelone kompetencje nie stanowi dla administracji i rzdu do wyrazistego sygnau, czym rzeczywicie jest Rada i jakie jest jej znaczenie. Jeli nie bdzie si dyo do doprecyzowania przynajmniej niektrych zada RDPP , moe to doprowadzi do jej stopniowej marginalizacji80. Oprcz tej zapisanej w ustawie oglnikowoci kompetencji Rada natrafia na szereg praktycznych problemw w trakcie jej funkcjonowania od 2004 r. By moe najwaniejszym z nich s kopoty w komunikacji zarwno midzy czonkami Rady, jak i midzy Rad a administracj rzdow. Ponadto istotny jest take problem dotykajcy zreszt do czsto polskiej administracji duej rotacji urzdnikw bdcych czonkami Rady . Wszystko to wpywa negatywnie na jako jej funkcjonowania. Nie podwaa to jednak faktu, e RDPP pozostaje jednym z waniejszych forw wsppracy midzysektorowej w Polsce. Drugim po administracji publicznej potencjalnym partnerem organizacji pozarzdowych jest biznes. Wsppraca midzy trzecim sektorem a biznesem w Polsce to dziedzina, ktra dopiero zaczyna si powanie rozwija. Podstaw do podejmowania przez przedsibiorcw kooperacji z organizacjami pozarzdowymi jest tzw. spoeczna odpowiedzialno biznesu (Corporate Social Responsibility CSR). CSR to jeden z elementw strategii zarzdzania, ktry polega przykadaniu szczeglnej wagi nie tylko do rozwoju przedsibiorstwa i pomnaania zyskw, ale take do kwestii wanych spoecznie: kapitau spoecznego, rodowiska, praw czowieka, standardw pracy etc. Z jednej strony ma on na celu poprawienie konkurencyjnoci przedsibiorstwa (w zaoeniach pozycja przedsibiorstw odpowiedzialnych spoecznie jest lepsza), z drugiej za ma si przyczynia do zrwnowaonego rozwoju spoecznego i ekonomicznego. Rozwj spoecznej odpowiedzialnoci biznesu w Polsce jest zwizany z dwoma czynnikami. Po pierwsze, z dziaalnoci duych midzynarodowych korporacji przenoszcych standardy etyczne, ktre w przynajmniej
79 80
H. Izdebski, op. cit. A. Stokowska, Rada Dziaalnoci Poytku Publicznego jako ciao konsultacyjne, w: M. Rymsza, Organizacje pozarzdowe. Dialog Obywatelski. Polityka pastwa, Warszawa 2007, s. 194.
48
niektrych przypadkach s wysze od tych obowizujcych wrd polskich przedsibiorcw. Po drugie, w zwizku z dziaaniami Unii Europejskiej, ktra w ramach realizacji Strategii Lizboskiej aktywnie promuje CSR. Jednym z przykadw takich dziaa byy prowadzona w 2005 r. Europejska Kampania na Rzecz Odpowiedzialnego Biznesu oraz regionalny projekt Przyspieszenie wdraania praktyk CSR w nowych pastwach czonkowskich UE i w krajach kandydujcych jako instrument harmonizacji, konkurencyjnoci i spjnoci spoecznej w UE, realizowany od 2006 r. przez Komisj Europejsk i Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)81. Jednym z elementw CSR jest wsppraca z organizacjami pozarzdowymi. Powinna ona polega nie tylko na wspieraniu trzeciego sektora przez przedsibiorcw i ich pracownikw, ale take na budowaniu dialogu midzysektorowego. Marek Rymsza i Rafa Zaski opisujc przenikanie si sektorw drugiego i trzeciego, wyrniaj pi podej w ramach CRS82. Po pierwsze, jest to CSR defensywny polegajcy na podejmowaniu rnego rodzaju tymczasowych dziaa, ktre maj jednak na celu tylko chwilow popraw wizerunku firmy. Tego typu podejcie jest w istocie swego rodzaju gr midzy przedsibiorstwem a opini publiczn, w ktrej spoeczne zaangaowanie jest tylko narzdziem. Po drugie, jest to biznes spoecznie zaangaowany, czyli sytuacja, w ktrej firma dostosowuje produkcj do spoecznych oczekiwa i etycznej wraliwoci konsumentw83. Po trzecie, autorzy wspominaj o marketingu spoecznie zaangaowanym (cause related marketing CRM), ktry ma na celu popraw wizerunku firmy oraz wzrost sprzeday pewnych produktw. Polega on na promowaniu zakupw produktw, ktrych sprzeda przynosi take korzyci spoeczne, np. firma odprowadza procent ze sprzeday na cele filantropijne. Po czwarte, wyrnia si tzw. fundacje korporacyjne, czyli fundacje zakadane i finansowane przez firmy dla prowadzenia dziaalnoci spoecznej. Pitym podejciem jest CSR zintegrowany. Jego istot jest fakt, e element prospoeczny przedostaje si () do podstawowej strategii zarzdzania firm i to wanie ma jej zapewni () przewag konkurencyjn84. Jednym z wanych elementw strategii CSR zintegrowanego jest staa i intensywna wsppraca z sektorem pozarzdowym, ktry moe by swego rodzaju kanaem komunikacji midzy przedsibiorstwem a spoeczestwem. Biorc pod uwag bardziej ju konkretne dziaania biznesu wobec organizacji pozarzdowych formy pomocy organizacjom to pomoc finansowa i rzeczowa czyli przekazywanie finansowych albo pozafinansowych (sprzt, lokal, produkty firmy) zasobw na uytek organizacji. Tego typu dziaania wystpuj zdecydowanie najczciej by moe ze wzgldu na to, e jest to najatwiejsza forma wsppracy. Firma moe te wiadczy na rzecz organizacji bezpatne usugi, np. usugi ksigowe, reklamowe etc. Poza takimi formami wsppracy
Acelerating CSR in new Europe, http://www.acceleratingcsr.eu/. M. Rymsza, R. Zaski, Spoeczna odpowiedzialno biznesu, Trzeci Sektor nr 12, 2007/2008, s. 3-5. 83 Ibidem, s. 4. 84 Ibidem, s. 5.
81 82
49
Micha Nowosielski
moliwe jest take zaangaowanie do wsplnych dziaa pracownikw firmy. Rwnie w tym wypadku mamy do czynienia z moliwoci finansowej jak i pozafinansowej pomocy. W tym pierwszym przypadku chodzi o tzw. odpisy z pensji (pay-roll) polegajce na tym, e cz pracownikw firmy dobrowolnie deklaruje ch przekazywania czci swoich dochodw na rzecz wybranej organizacji. Ta druga forma wyraa si przede wszystkim w wolontariacie pracowniczym85. Z bada nad odpowiedzialnym biznesem prowadzonych w ramach programu Newsweek - Biznes Odpowiedzialny, w ktrych w 2007 i 2008 r. przebadano 325 polskich firm wynika, i najbardziej popularnym rodkiem dziaalnoci spoecznej przedsibiorstw jest wparcie finansowe lub rzeczowe przede wszystkim w formie dotacji (nieco ponad 70% firm), darowizn nadwyek produkcji (nieco ponad 30% firm) oraz udostpniania sprztu i urzdze (25% firm). W deklaracjach przedsibiorstw najrzadziej pojawiay si takie formy dziaalnoci, jak prowadzenie doradztwa (10% firm), wolontariat pracowniczy (8% firm) oraz programy grantowe (6% firm). Tabela 22 Odsetek przedsibiorstw stosujcych wybrane formy dziaalnoci spoecznej w Polsce w latach 2007-2008
Formy dziaalnoci spoecznej Dotacje Darowizna nadwyek produkcji Udostpnianie sprztu, urzdze Szkolenia Fundusze celowe Stypendia Uyczanie pomieszcze Prowadzenie kampanii spoecznych Doradztwo Wolontariat pracowniczy Programy grantowe Inne % przedsibiorstw 71 31 25 16 15 15 14 12 10 8 6 17
rdo: Podsumowanie cyklu regionalnych bada spoecznego zaangaowania biznesu, Dobry Biznes, http://www.dobrybiznes.info/.
Podobne wyniki pokazuj wczeniejsze badania prowadzone przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Bank wiatowy oraz Akademi Rozwoju Filantropii, podczas ktrych przebadano 170 z 500 najwikszych przedsibiorstw w Polsce. Potwierdzaj one, i angaowanie si firm w dziaalno spoeczn w wikszoci wypadkw ogranicza si do wsparcia finansowego (okoo 75%
85
Por. Projekt Odpowiedzialny Wolontariat Biznesu, http://www.wolontariatpracowniczy.pl/.
50
badanych przedsibiorstw) lub rzeczowego (okoo 65% badanych przedsibiorstw) organizacji pozarzdowych. Znacznie rzadziej w mniej ni 25% przypadkw firmy prowadz z organizacjami wsplne projekty. Te dane pokazuj, e wsppraca midzy organizacjami a firmami zazwyczaj jest jednowymiarowa i ograniczona do aspektu finansowego. Narzuca to specyficzne relacje ofiarodawca beneficjent, ktre nie sprzyjaj dialogowi midzysektorowemu. Najrzadziej stosowan form wsppracy jest wolontariat pracowniczy, stosuje go zaledwie okoo 10% z badanych firm86. Skoro wsparcie finansowe jest najwaniejsza form wsppracy z organizacjami, naleaoby zastanowi si nad jego wielkoci. Z bada Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, e w 2007 r. 43% organizacji pozarzdowych otrzymao darowizny od instytucji i firm87. Nie oznacza to jednak, ze s to przychody wane w budetach organizacji. W 2005 r. przychody z tego rda stanowiy niecae 5% przychodw caego sektora88. Bardziej szczegowe dane, zaprezentowane w tabeli 22. wskazuj, ze zaangaowanie drugiego sektora w finansowanie organizacji pozarzdowych nie jest due. Tabela 23 Darowizny od instytucji i firm jako procent i wysoko przychodu organizacji pozarzdowych w Polsce w 2005 r.
Darowizny jako procent przychodu 0,1% - 20% 20,1% - 40% 40% - 60% 60,1% - 80% 80,1% - 100% Brak danych Wielko darowizn do 10 tys. z 10-100 tys. z 100 tys. - 1 mln z powyej 1 mln z Brak danych % organizacji pozarzdowych 20,3 5,6 4,0 1,4 3,0 27,0 % organizacji pozarzdowych 15,8 7,0 0,9 0,1 10,7
rdo: M. Gumkowska, J. Herbst, Wolontariat, filantropia i 1 %. Raport z bada 2006, Warszawa 2007, s. 40, 41.
Menederowie 500 i odpowiedzialny biznes, Raport Forum Odpowiedzialnego Biznesu opracowany we wsppracy z Bankiem wiatowym i Akademi Rozwoju Filantropii, Warszawa 2003. 87 Skd organizacje maj pienidze? Jak nimi zarzdzaj? Podstawowe dane o finansach sektora (2008), Stowarzyszenie Klon/Jawor, Civicpedia, http://civicpedia.ngo.pl/x/328113;jsessionid=22671FE10176CEE693CE66E9E5B34380/. 88 M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit. s. 42,43.
86
51
Micha Nowosielski
Podobnie dane pochodzce z firm sugeruj, e wikszo z nich finansujc dziaania spoeczne, powica na ten cel raczej niewielkie sumy. Niemal 30% badanych w ramach programu Newsweek - Biznes Odpowiedzialny przedsibiorcw zadeklarowao, e wsparo je sum do 10 tys. z Tabela 24 Warto wsparcia finansowego udzielanego organizacjom pozarzdowym w Polsce przez firmy w latach 2007 - 2008
Wielko finansowania do 10 tys. z 11-50 tys. z 51-100 tys. z 101-500 tys. z ponad 500 tys. z Brak odpowiedzi % przedsibiorstw 29 25 10 8 7 22
Wielko finansowania wyranie zaley od wielkoci firmy. Due przedsibiorstwa, zatrudniajce ponad 250 pracownikw, znacznie czciej od innych, bo w 19% przypadkw, przekazyway pomoc finansow wiksz ni 500 tys. z Odsetek ten dla firm rednich (od 51 do 249 pracownikw) i maych (od 11 do 50 pracownikw) wynosi ju tylko 6%. Badane mikroprzedsibiorstwa zatrudniajce od 1 do 10 pracownikw w ogle nie przekazyway na cele spoeczne rodkw wikszych ni 100 tys. z Wykres 6 Wielko przedsibiorstwa a kwota przeznaczona na dziaania spoeczne w Polsce w latach 2007 - 2008
Mikroprzedsibiorstwo 86%
r.
7%
7%
Mae przedsibiorstwo
57%
26%
11%
6%
rednie przedsibiorstwo
42%
41%
10%
6%
Due przedsibiorstwo
13%
31%
17%
19%
19%
do 10 tys. z
11-50 tys. z
51-200 tys z
101-500 tys. z
ponad 500 tys. z
52
Dziaania spoeczne firm, mimo e do ograniczone w swoich formach , obejmuj zrnicowany zakres tematyczny . Najczciej wpieranym przez przedsibiorcw obszarem dziaa jest pomoc spoeczna i usugi socjalne (niecae 70% firm), sport i rekreacja (61% firm) oraz edukacja (57%). Stosunkowo najmniej wsparcia przedsibiorcy udzielili organizacjom dziaajcym na polu nauki oraz bada (20% firm) i wpierania inicjatyw obywatelskich (14% firm).
Tabela 25
Odsetek przedsibiorstw podejmujcych dziaania spoeczne w wybranych obszarach w Polsce w latach 2007 - 2008
Obszary dziaa spoecznych Pomoc spoeczna i usugi socjalne Sport i rekreacja Edukacja Kultura i sztuka Rozwj lokalny Ochrona zdrowia Pomoc humanitarna Ekologia, ochrona rodowiska Rynek pracy i aktywizacja zawodowa Nauka, badania i rozwj Wspieranie inicjatyw obywatelskich Inne % przedsibiorstw 69 61 57 46 34 33 27 26 26 20 14 7
Jednym z czynnikw, ktre maj wpywa na rozwj CSR w Polsce, a w konsekwencji take na wspprac midzy biznesem a organizacjami pozarzdowymi, s konkursy na najbardziej hojnych darczycw takie, jak np. organizowany od 1997 r. oglnopolski konkurs o tytu Dobroczycy Roku89. Od 2000 r. organizatorem konkursu jest Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Ponadto Akademia Rozwoju Filantropii wpiera take rozwj CSR przez przygotowywanie publikacji dotyczcych form wsppracy90. Naley take wspomnie o licznych inicjatywach i programach promujcych CSR i wspprac z organizacjami: CSR Info91, Forum Odpowiedzialnego Biznesu92, Wolontariat Biznesu93, Dobry Biznes94 i inne.
Dobroczyca Roku, http://www.dobroczyncaroku.pl/; Dobroczyca Roku 2006 Raport, Warszawa 2006. 90 Wsppraca firm z organizacjami pozarzdowymi formy prawne, Warszawa 2004; Odpowiedzialny biznes perspektywa lokalna. Praktyczny przewodnik dla przedsibiorcw, Warszawa 2007. 91 http://www.csrinfo.org/. 92 http://www.odpowiedzialnybiznes.pl/. 93 http://wolontariatpracowniczy.pl/. 94 http://www.dobrybiznes.info/.
89
53
Micha Nowosielski
Dobre funkcjonowanie pastwa zarwno w sferze gospodarczej jak i spoecznej jest uwarunkowane wspprac midzy trzema sektorami. W przypadku Polski wsppraca ta dopiero zaczyna si rozwija. Wida to wyranie, gdy analizuje si kooperacj midzy trzecim sektorem a administracj publiczn i biznesem. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze swego rodzaju relacj wadzy . Administracja publiczna, szczeglnie pastwowa, musi zrezygnowa z czci swych uprawnie na rzecz organizacji pozarzdowych. W Polsce ten proces przebiega powoli i bez wtpienia nadal nie zosta zakoczony . Co prawda zapisy ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie nakadaj na administracj publiczn obowizek wsppracy z trzecim sektorem, ale nadal nie jest ona doskonaa. Mimo to rozwija si dialog midzy tymi dwoma sektorami i by moe za jaki czas wsppraca bdzie bardziej harmonijna i mniej oparta na zasadach klientyzmu. Rwnie biznes nie jest atwym partnerem dla polskich organizacji pozarzdowych. Maa spoeczna wraliwo oraz wiadomo dotyczca zasad CSR wrd polskich przedsibiorcw powoduje, e niewielu z nich wcza si we wspprac z trzecim sektorem. Wyjtkiem s tu korporacje midzynarodowe, ktre maj bardziej rozwinite standardy w tym zakresie. Mona jednak obserwowa pozytywne zmiany, ktre wskazuj, e biznes moe si mocniej zaangaowa we wsplne dziaania z organizacjami pozarzdowymi. Moliwe take, e czstsza stanie si rzeczywista wsppraca oparta nie tylko na finansowaniu dziaalnoci trzeciego sektora. Aby jednak tak si stao, konieczne jest poprawienie wizerunku organizacji pozarzdowych wrd biznesmenw tak by trzeci sektor postrzegany by jako bardziej profesjonalny .
IX. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Ostatnich 20 lat funkcjonowania polskiego trzeciego sektora przynioso wiele istotnych zmian zarwno dla samych organizacji, jak i dla pastwa i spoeczestwa. W wikszoci opracowa, ktre dokonuj oceny kondycji i rozwoju polskiego trzeciego sektora, dominuj oceny pesymistyczne. Szczeglnie ci z autorw, ktrzy dokonuj porwna ze spoeczestwami Europy Zachodniej, czsto dochodz do wniosku, e kondycja i spoeczna waga polskiego trzeciego sektora jest niewielka. Rzeczywicie wiele cech polskich organizacji pozarzdowych moe wskazywa na pewn niedojrzao. Nie oznacza to jednak, e mamy do czynienia z przypadkiem maldevelopment. By w peni zrozumie specyfik rozwojow polskiego trzeciego sektora, naley uwanie przyjrze si specyfice polskiego spoeczestwa, pastwa oraz polskiej transformacji. Czy w okrelonych warunkach moliwy by inny, bardziej dynamiczny rozwj polskich organizacji pozarzdowych? Co byo czynnikiem, ktry najbardziej negatywnie wpyn na opisywane tu procesy? Wydaje si, e mona mwi o przynajmniej trzech czynnikach hamujcych rozwj organizacji pozarzdowych w Polsce: specyfice spoeczestwa polskiego, roli pastwa oraz problemach wewntrz sektora.
54
Niska aktywno spoeczna Polakw jest jedn z waniejszych barier, ktre blokuj rozwj trzeciego sektora. Stosunkowo niewielki poziom zaufania spoecznego, brak cigoci w tradycji zaangaowania spoecznego sprawia, e uczestnictwo w dziaaniach organizacji pozarzdowych nie wydaje si oczywistym elementem stylu ycia. Przeciwnie czasem spoeczne zaangaowanie postrzegane jest jako strata czasu lub, w najlepszym razie, dziwne hobby. Niech do kooperacji z innymi ludmi jeszcze bardziej pogbia ten stan. Pastwo i, szerzej, administracja publiczna przez dugie lata nie byy promotorami spoecznej samoorganizacji. Trzeci sektor nie by take przez nie postrzegany jako wany partner. Mimo instytucjonalnej saboci istniao przekonanie, e wiele zada ze sfer takich, jak pomoc spoeczna, opieka zdrowotna czy edukacja, ktre w wielu innych pastwach wykonywane s przez organizacje pozarzdowe, powinno pozosta w domenie pastwa. Istotne znaczenie miay take wewntrzne problemy trzeciego sektora. Mona wskaza na przynajmniej kilka przykadw barier wewntrzsektorowych. Pierwsz jest na pewno nieumiejtno kooperacji. Federalizacja polskiego trzeciego sektora nadal jest niewielka. Czsto midzy organizacjami zamiast wspdziaania pojawia si konkurencja szczeglnie, gdy w gr wchodz starania o rodki finansowe. Innym przykadem mog by problemy z szeroko rozumian pozycj lidera. Cz organizacji, szczeglnie tych z silnym typem przywdztwa, nie jest w stanie wytrzyma prby czasu. Zaoyciele i liderzy czsto dominuj w organizacji, nie pozwalaj na wymian pokoleniow. Mode kadry nie mog w takiej sytuacji liczy na awans, co nierzadko skutkuje zakadaniem przez nich nowych organizacji. Ponadto cz organizacji ma charakter fasadowy s powoane do ycia w celu realizacji interesw ograniczonych grup spoecznych. Szczeglnie z tymi organizacjami zwizane s takie negatywne zjawiska, jak korupcja, klientyzm, nepotyzm itp. Ostatnim problem jest rosnce rozwarstwienie polskiego trzeciego sektora, polegajce na wyodrbnianiu si osobnego podsektora skadajcego si z duych, sprofesjonalizowanych organizacji, majcych tendencj do skupiania w swoich rkach znacznej czci z dostpnych zasobw zarwno finansowych, jak i ludzkich. Osabia to nie tylko mniejsze organizacje, ale take potencja caego sektora. Mimo pewnych barier utrudniajcych rozwj polskiego trzeciego sektora jest on do dynamiczny. W cigu 20 lat udao si dokona wielu zmian, ktre s podstaw do dalszego wzrostu. Naley zwrci szczeglna uwag na rozwj organizacji infrastrukturalnych, nioscych pomoc innym organizacjom. Przekazuj one bardzo wane zasoby: przede wszystkim wiedz, refleksj, ale take pienidze, ktre pomagaj innym dziaa. Zarwno na szczeblu krajowym, regionalnym, jak i lokalnym dziaaj organizacje, ktre wiadcz tego typu usugi. Powstaj strony internetowe, publikacje, organizowane s konferencje i szkolenia, ktrych celem jest podnoszenie umiejtnoci czonkw organizacji i w konsekwencji zwikszenie ich skutecznoci i profesjonalizacja dziaa. Polski trzeci sektor jest take autorefleksyjny w jego obrbie tocz si dyskusje nad przyszoci organizacji, kierunkami dziaania, skutecznoci
55
Micha Nowosielski
etc. Warto tu podkreli, e wrd instytucji badajcych trzeci sektor dwie bez wtpienia najwaniejsze to wanie organizacje pozarzdowe: Stowarzyszenie Klon/Jawor i Instytut Spraw Publicznych. Polski trzeci sektor jest take silny si ludzi, zaangaowanych w jego dziaania. Cho cierpi on na niedostatki finansowe jak i niedobory kadrowe to w pewnej mierze problemy te s niwelowane dziki aktywnoci czonkw organizacji, wolontariuszy i sympatykw, ktrzy swoim entuzjazmem i zapaem s w stanie przezwyciy trudnoci. Specyficzna pozarzdowa tosamo95, zwizana midzy innymi z poczuciem profesjonalizmu, wsplnotowoci, chci kooperacji, przywizaniem do misji etc. sprawia, e organizacje pozarzdowe w Polsce rozwijaj si. Zmienia si take klimat instytucjonalny. Z pewnymi oporami pastwo powoli zaczyna rozumie, e trzeci sektor moe by wanym partnerem. Zmiany w prawodawstwie, mimo e nie idealne, id w dobrym kierunku. Bardzo wane jest dopuszczanie przedstawicieli trzeciego sektora do dyskusji nad nowymi pomysami. Rozwija si take codzienna wsppraca midzy organizacjami a administracj publiczn. Coraz czciej rodki publiczne zasilaj trzeci sektor, ktry w zamian za nie realizuje istotne spoecznie zadania. Rwnie wsppraca z biznesem bdzie si coraz bardziej rozwija. Podnoszenie standardw funkcjonowania polskich firm wymusza na przedsibiorcach wiksze wspdziaanie z organizacjami. Niezalenie od pobudek takiej wsppracy (realizacja strategii CSR, praca nad wizerunkiem etc.) bdzie ona stawaa si czci codziennego funkcjonowania przedsibiorstw. Zmienia si take klimat w mediach. Pomoc innym, wsplnota obywatelska, wartoci zwizane z kooperacj coraz czciej staj si przedmiotem publicznej dyskusji. Niekiedy take promowane s w mediach postawy prospoeczne. Coraz czciej przedstawia si rwnie dziaalno niektrych organizacji, przybliajc spoeczestwu problemy trzeciego sektora. Wane jest take, e polski trzeci sektor poszukuje nowych rozwiza i do tej pory sabo zagospodarowanych nisz. Przykadem takiego obszaru dziaa jest ekonomia spoeczna, ktra moe sta si przyczynkiem do finansowego usamodzielnienia si czci organizacji. Moe take sta si skutecznym narzdziem w walce z problemami spoecznymi takimi, jak wykluczenie czy bieda. Mimo tego optymistycznego spojrzenia trzeba te podkreli, e przed polskim trzecim sektorem stoj wane wyzwania. Najprawdopodobniej najwaniejszym jest pobudzenie aktywnoci spoecznej. Mimo i jej niski poziom wynika w duej mierze z uwarunkowa kulturowych, ktre nie s atwe do modyfikacji, naley bez wtpienia wicej jeszcze uwagi powici promocji postaw aktywistycznych. Wydaje si, e moliwe s przynajmniej trzy kierunki rozwoju. Pierwszy z nich to oczywicie edukacja obywatelska, ktra powinna w sobie zawiera take promocj aktywnoci spoecznej,
95
Por. P . Gli s k i , Style dziaa organizacji pozarzdowych w Polsce, s . 266.
56
wraliwoci, umiejtnoci wsppracy. Drugi to konieczno aktywizacji spoecznej osb starszych, ktre w Polsce s ogromnym niewykorzystanym potencjalnym zapleczem organizacji pozarzdowych. Aktywizacja seniorw w Polsce jest nowym tematem i wiele jeszcze zostao w tej dziedzinie do zrobienia. Trzeci kierunek rozwoju to zacienienie wsppracy z firmami w zakresie wolontariatu pracowniczego. W obecnej chwili jedynie due firmy podejmuj tego typu dziaania. Wydaje si, e wsppraca midzy trzecim sektorem a biznesem w tej dziedzinie mogaby by szczeglnie przydatna dla rozwoju aktywnoci spoecznej w Polsce. Kolejnym wyzwaniem jest profesjonalizacja polskiego trzeciego sektora. Entuzjazm spoeczny i zaangaowanie czonkw i wolontariuszy musi przekada si na efekty tak by ich wysiek nie zosta zmarnowany. Wymaga to sprawnego zarzdzania oraz know-how na temat dziaania organizacji, prawa, ksigowoci etc. Konieczne jest dalsze rozwijanie bazy wiedzy dotyczcej trzeciego sektora i sucej jego rozwojowi. Jednoczenie naley podkreli, e powinna by promowana zrwnowaona profesjonalizacja, ktra nie zagrozi odejciem od misji i specyfiki dziaalnoci spoecznej na rzecz realizacji zaoonych celw. Umiejtno poczenia celw, misji i etosu spoecznikowskiego jest w tym przypadku spraw kluczow. Reasumujc mona powiedzie, e polski trzeci sektor przez ostanie 20 lat przeby dug drog do normalnoci. Mimo stosunkowo niewielkiej siy ekonomicznej czy spoecznego znaczenia zajmuje wane miejsce w polskim systemie demokratycznym. Cho nadal stoi przed nim wiele wyzwa, sta si on ju czci europejskiego sektora pozarzdowego.
57
Micha Nowosielski
X. ANEKS
Tabela 26 Odsetek dorosych Polakw, ktrzy angaowali si w prac wybranych organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 1998-2008
Rodzaj organizacji II 1998 XII 1999 I 2002 % Organizacje dziaajce na rzecz szkolnictwa, owiaty, np. komitet rodzicielski, rada rodzicw, fundacja szkolna, uczelniana, Spoeczne Towarzystwo Owiatowe Zwizki zawodowe Organizacje, ruchy religijne, kocielne, wsplnoty parafialne Organizacje (zwizki, kluby i stowarzyszenia) sportowe Organizacje charytatywne dziaajce na rzecz potrzebujcych dzieci Organizacje charytatywne dziaajce na rzecz osb potrzebujcych starych, ubogich, bezdomnych, chorych, niepenosprawnych, ofiar klsk ywioowych, ofiar wojen itp. Organizacje modzieowe, np. harcerstwo, kluby modzieowe, zwizki i stowarzyszenia studenckie Stowarzyszenia, zwizki dziakowiczw, hodowcw, wdkarzy, myliwych Ochotnicza Stra Poarna, Grskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe itp. Organizacje emerytw, kluby seniorw Organizacje, stowarzyszenia turystyczne Organizacje kombatantw, weteranw, ofiar wojny Stowarzyszenia mionikw miasta, regionu, np. zajmujce si ochron zabytkw, rozwojem kultury regionalnej Organizacje kobiece, np. koa gospody wiejskich Stowarzyszenia, kluby kolekcjonerw, zbieraczy, hobbystw 4,5 5,5 3,2 4,2 4,8 4,8 I 2004 I 2006 I 2008
3,2 3,6 2,2 1,2 1,5
4,8 3,9 3,1 2,9 2,8
3,3 2,0 2,7 1,0 1,3
3,8 3,9 4,8 2,4 2,4
3,9 3,4 3,5 3,5 2,1
3,2 2,8 2,8 2,4 2,4
1,5
2,0
2,1
2,3
2,3
1,8
2,4
3,1
1,8
2,9
2,5
1,6
3,0 1,4 1,6 1,4 0,7
2,0 1,4 2,0 1,3 0,8
3,0 1,2 0,6 0,9 0,4
2,2 1,8 1,3 1,4 0,6
3,4 1,8 0,9 1,2 0,8
1,4 1,2 1,1 1,0 1,0
1,0 0,5
1,5 0,7
0,8 0,7
1,2 1,2
0,8 0,7
1,0 1,0
58
Organizacje dziaajce na rzecz ochrony rodowiska naturalnego Organizacje wspierajce placwki suby zdrowia Samorzdy dzielnicowe, osiedlowe, np. rady mieszkacw, komitety domowe Organizacje, stowarzyszenia artystyczne, np. chr, orkiestra, zesp taneczny, teatralny Organizacje samopomocowe, np. stowarzyszenia osb niepenosprawnych, samotnych ojcw, anonimowych alkoholikw, osb bezrobotnych Samorzdy gminne Samorzdy wojewdzkie i powiatowe Towarzystwa naukowe Stowarzyszenia i samorzdy zawodowe Samorzdy pracownicze (rady pracownicze) Partie lub stowarzyszenia polityczne Towarzystwa przyjani z innymi krajami, narodami Komitety starajce si o zaatwienie jakiej konkretnej sprawy (np. parkingu), grupy protestu Towarzystwa przyjaci zwierzt, opieki nad zwierztami Inne organizacje, stowarzyszenia, ruchy, kluby lub fundacje
0,9 0,7 1,0
1,5 1,2 1,2
0,3 0,6 0,3
1,2 0,8 1,0
1,8 1,5 1,2
0,9 0,9 0,9
0,9
1,8
0,9
1,9
1,6
0,8
0,6
1,1
0,4
1,0
1,3
0,8
1,1 0,6 0,7 0,4 0,3 0,1 0,5
1,3 0,4 1,4 0,8 0,3 0,8 0,7 1,2
0,2 0,1 0,8 0,5 0,2 0,6 0,1 0,3
1,1 0,5 1,4 0,9 0,8 0,7 0,7 0,4
0,9 0,2 1,2 0,5 1,1 0,7 0,6 1,0
0,8 0,7 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4
1,1 0,2
1,1 0,9
0,7 0,2
0,8 0,3
1,6 0,9
0,3 1,7
rdo: B. Wc i r k a , Spoeczestwo obywatelskie 1998-2008, Opinie i diagnozy nr 8, Warszawa 2008, s. 27.
59
Micha Nowosielski
Tabela 27 Wybrane sfery poytku publicznego wspierane przez administracj samorzdow w Polsce w 2006 r.
Sfery poytku publicznego Urzdy marszakowskie Miasta na prawach powiatu % Kultura, sztuka, ochrona dbr kultury i tradycji Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu Pomoc spoeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji yciowej oraz wyrwnywanie szans tych rodzin i osb Ochrona i promocja zdrowia Dziaania na rzecz osb niepenosprawnych Krajoznawstwo oraz wypoczynek dzieci i modziey Nauka, edukacja, owiata i wychowanie Podtrzymywanie tradycji narodowej, pielgnowanie polskoci oraz rozwoju wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej Porzdek i bezpieczestwo publiczne oraz przeciwdziaanie patologiom spoecznym Dziaalno wspomagajca technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub finansowo organizacje pozarzdowe, stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego oraz podmioty kocielne i wyznaniowe 100 100 93,8 91,1 100 92,9 65,1 78,6 44,7 29,6 90 24,2 Powiaty Gminy
93,8 93,8 93,8
94,6 89,3 87,5
36,3 50,7 34
27,1 24 26
75 68,8
60,7 32,1
32,1 21,4
21 10,5
68,8
67,9
19,3
43,8
32,1
60
Tabela 28 Wybrane sfery poytku publicznego wspierane przez administracj rzdow w Polsce w 2006 r.
Sfery poytku publicznego Ministerstwa i Urzd Rady Ministrw Urzdy centralne % Kultura, sztuka, ochrona dbr kultury i tradycji Dziaania na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktw i wsppracy midzy spoeczestwami Ochrona i promocja zdrowia Dziaalno na rzecz mniejszoci narodowych Pomoc spoeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji yciowej oraz wyrwnywanie szans tych rodzin i osb Dziaania na rzecz osb niepenosprawnych Promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osb pozostajcych bez pracy i zagroonych zwolnieniem z pracy Krajoznawstwo oraz wypoczynek dzieci i modziey Nauka, edukacja, owiata i wychowanie Podtrzymywanie tradycji narodowej, pielgnowanie polskoci oraz rozwoju wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej Dziaalno wspomagajca rozwj gospodarczy, w tym rozwj przedsibiorczoci Dziaalno wspomagajca technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub finansowo organizacje pozarzdowe, stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego oraz podmioty kocielne i wyznaniowe Promocja i organizacja wolontariatu Ratownictwo i ochrona ludnoci Dziaalno wspomagajca rozwj wsplnot i spoecznoci lokalnych 38,5 30,8 28,6 Urzdy wojewdzkie
23,1 -
30,8 -
35,7 92,9
30,8 -
30,8 30,8
78,6 -
38,5 61,5 30,8
30,8 -
28,6 28,6 28,6
23,1
23,1
23,1
28,6
28,6 28,6 28,6
61
KSIKI INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2006 Zbigniew Mazur, Centrum przeciwko Wypdzeniom (1999-2005), 355 ss., cena 28 z Instytut Zachodni w dokumentach. Wybr i opracowanie Andrzej Choniawko i Zbigniew Mazur, 470 ss., zdjcia, cena 45 z Bogdan Koszel, Trjkt Weimarski. Geneza dziaalno perspektywy wsppracy, 243 ss., cena 20 z Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Pnocne 1945-2005 60 lat w granicach pastwa polskiego. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona, 431 ss., cena 42 z Czy spoeczny bezruch? O spoeczestwie obywatelskim i aktywnoci we wspczesnej Polsce. Praca zbiorowa pod red. Marka Nowaka i Michaa Nowosielskiego, 263 ss., zdjcia, cena 22 z 2007 Przemiany pamici spoecznej a teoria kultury. Praca zbiorowa pod red. Bartosza Korzeniewskiego, 244 ss., cena 24 z Dostosowania do wymogw Unii Europejskiej Przykad Polski. Praca zbiorowa pod red. Piotra Kalki, 394 ss., cena 30 z Die Anpassungen an die EU-Erfordernisse. Beispiel Polen. Herausgegeben von Piotr Kalka, 400 ss., cena 30 z Maria Wagiska-Marzec, Bayreuth powikana spucizna. Spory wok teatru Wagnera, 360 ss.+24 ss. z fotografiami, cena 30 z O nowy model historycznych bada regionalnych. Praca zbiorowa pod red. Krzysztofa A. Makowskiego, 158 ss., cena 20 z Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec (GRUNDGESETZ FR DIE BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND). Wydanie tekstowe w wersji niemieckiej i polskiej. Redakcja, wprowadzenie i weryfikacja Lech Janicki. Redakcja wydania III Ryszarda Formuszewicz, 356 ss., cena 30 z Zimna wojna (1946-1989) i jej konsekwencje dla adu midzynarodowego. Praca zbiorowa pod red. Bogdana Koszela i Sebastiana Wojciechowskiego, 230 ss., cena 25 z 2008 Bogdan Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, 278 ss., cena 27 z Narodowe i europejskie aspekty polityki historycznej . Praca zbiorowa pod red. Bartosza Korzeniewskiego, 160 ss., cena 20 z lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona, 436 ss., cena 49 z. Declining Cities/Developing Cities: Polish and German Perspectives . Edited by Marek Nowak and Micha Nowosielski, 208 ss., cena 25 z Maria Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940). Seria Documenta Occupationis. Tom XVI. Streszczenie w jzyku niemieckim, 662 ss., cena 49 z CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko Biuletyn Instytutu Zachodniego
ZESZYTY INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2005 36/2005 - Maria Tomczak, Dwa terroryzmy: regionalny i midzynarodowy 37/2005 - Maria Wagiska-Marzec, Wok federalizmu w sferze kultury w Republice Federalnej Niemiec 38/2005 - Jadwiga Kiwerska, Neokonserwatywna polityka Georgea W. Busha. Zaoenia, realizacja i skutki 2006 39/2006 - Maria Wagiska-Marzec, Penomocnicy ds. kultury i mediw w Republice Federalnej Niemiec 40/2006 - Marcin Tujdowski, Asymilacja a tosamo mniejszoci narodowej. Przypadek Serbouyczan 41/2006 - Micha Nowosielski, Trzeci sektor w Polsce i w Niemczech 42/2006 - Bogdan Koszel, Partnerstwo z rozsdku? Stosunki Francji ze zjednoczonymi Niemcami (1999-2006) 43/2006 - Jadwiga Kiwerska, Odwrt od rewolucji? Nowe elementy w amerykaskiej polityce zagranicznej 2007 44/2007 - Krzysztof Malinowski, Nauka i polityka zagraniczna. Dyskurs o midzynarodowej roli Niemiec (1990-2005) 45/2007 - Witold Ostant, Europejski Urzd Policji (Europol). Instytucja europejskiego systemu bezpieczestwa wewntrznego i wymiaru sprawiedliwoci 46/2007 - Bartosz Korzeniewski, wita polityczne w zjednoczonych Niemczech 2008 47/2008 - Joanna Dobrowolska-Polak, Niemiecka polityka dziaa humanitarnych 48/2008 - Marta Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej 49/2008 - Piotr Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005) 50/2008 - Jadwiga Kiwerska, Osabione supermocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea W. Busha 2009 51/2009 - Ilona Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej 52/2009 - Bogdan Koszel, Integracja Turcji z Uni Europejsk z perspektywy RFN
Cena 1 egzemplarza archiwalnego wynosi 8 z, od 2006 r. 15 z
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-02-8

Michał Nowosielski, Odradzanie Się Społeczeństwa Obywatelskiego. Rozwój Polskiego Trzeciego Sektora W Latach 1989-2008

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Michał Nowosielski, Odradzanie Się Społeczeństwa Obywatelskiego. Rozwój Polskiego Trzeciego Sektora W Latach 1989-2008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NR 2(I)

INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008

W serii ukazay si: Nr 1 (I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949.

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008

Seria wydawnicza: Redakcja serii:

Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:

Hanna Ranek Ewa Wsowska

SOWA Sp. z o.o. ul Hrubieszowska 6a 01-209 Warszawa

Wprowadzenie .................................................................................. 7 Spoeczny kontekst rozwoju trzeciego sektora w Polsce ...................... 8

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

II. SPOECZNY KONTEKST ROZWOJU TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

F . F u k u j a m a, Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, Warszawa Wrocaw 1997.

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

Mierzonego zazwyczaj stosunkiem respondentw do twierdzenia, e wikszoci ludzi mona ufa.

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

Tabela 4 Odsetek osb pracujcych spoecznie w Polsce w latach 1998-2008

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

III. PRAWNY KONTEKST ROZWOJU TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IV. ROZWJ I KONDYCJA TRZECIEGO SEKTORA W POLSCE

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Tabela 6 Pola dziaa organizacji pozarzdowych w Polsce w 2006 r.

0,8 0,6 2,0

3,0 7,0 4,7

Wypowied Jana Herbsta w: Klon/Jawor, Wychodzenie z doka, Civicpedia, http://civicpedia. ngo.pl/ngo/392537.html/.

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

M. Gumkowska, J. Herbst, op. cit., s. 27, 28. Ibidem, s. 31, 32.

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

V. EKONOMIA SPOECZNA W POLSCE

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

VI. FILANTROPIA W POLSCE

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Tabela 9 Znajomo wybranych organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2005-2006

rdo: M. G u m k o w s k a , J. H e r b s t , Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z bada 2006, Warszawa 2007.

IZ Policy Papers nr 2(I) www.iz.poznan.pl

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora ...

Tabela 11 Wspieranie wybranych organizacji pozarzdowych w Polsce w latach 2003-2006

1,8 0,6 1,7

1,3 1,2 1,3