TEHNIKA KOLA ZENICA

KOLSKA 2012/'13

MATURSKI RAD Predmet: Konstrukcija alata Tema: Obrada metala livenjem

Uenik:

Mentor:

Lui Ibrahim

Jahi Jasminka dipl. ing.

SADRAJ
1. UVOD.....................................................................................................3 2. GLAVNI DIO.........................................................................................4 2.1. Svojstva materijala za livenje..............................................................4 2.2. Tehnoloki postupci livenja................................................................4 2.3. Livenje u pjeanim kalupima............................................................4 2.3.1. Materijali za izradu pjeanih kalupa.............................................6 2.4. Livenje pod pritiskom.........................................................................7 2.5. Gravitaciono livenje............................................................................8 2.6. Centrifugalno livenje.........................................................................10 2.7. Neprekidno livenje.............................................................................12 3. ZAKLJUAK........................................................................................13 LITERATURA..........................................................................................14

1. UVOD
Za maturski rad dobio sam temu obrada metala livenjem. Livenje je postupak obrade metala bez skidanja strugotine. Livenje predstavlja tehnologiju oblikovanja metalnih predmeta livenjem rastopljenog metala u uraene kalupe pomou modela, da bi se tako, poslije hlaenja dobio odlivak. Livenje je veoma pogodan postupak izrade mainskih dijelova iji je oblik komplikovan sa unutranjim konturama i nepravilnim kanalima. Livenje se takoe koristi i za ekonomniju izradu mainskih dijelova i elemenata. Savremena tehnologija i modernija oprema za livenje omoguava dobijanje odlivaka razliitih dimenzija, tanosti i kvaliteta povrine, ime je potreba za naknadnom mehanikom obradom sve manje prisutna.

Sl. 1. Primjer livenja

2. GLAVNI DIO
2.1. Svojstva materijala za livenje Gotovo sve vrste metala i njihovih legura mogu da se oblikuju livenjem. Ipak, najiru primjenu imaju metali i njihove legure ije osobine i karakteristike odgovaraju procesu livenja. Najvanije osobine metala i legura koje do laze do izraaja pri livenju jesu stepen livkosti i promjena zapremine pri hlaenju. Naroito dobru livkost imaju sivo liveno gvoe, cink, kalaj i olovo, kao i veina legura obojenih metala. Slabije se liju elik, aluminijum i bakar. Mnogi metali i legure znatno mijenjaju zapreminu prilikom prelaska iz tenog u vrsto stanje. Zato su kalupi za livenje uvijek za onoliko vei za koliko se dotini materijal sakuplja pri hlaenju: za sivo liveno gvoe 1%, bijelo liveno gvoe do 2,5%, elik 2%, bronza i mesing 1,5%, legure lakih metala 1,25% itd. 2.2. Tehnoloki postupci livenja Tehnoloki postupci livenja koji se primjenju u procesu proizvodnje su: 1. 2. 3. 4. 5. Livenje u pjeanim kalupima Livenje pod pritiskom Gravitaciono livenje Centrifugalno livenje Neprekidno livenje

2.3. Livenje u pjesanim kalupima Za izradu kalupa potrebni su modeli koji se izrauju u modelarnici najee od drveta i metala. Najee i najkvalitetnije drvo za izradu modela je lipa. Ako odlivak ima unutranju upljinu, koriste se jezgrenici za izradu jezgara. U odjeljenu za kalupovanje livnice, pomou modela i jezgrenika izrauju se kalup i jezgro koje je uglavnom od pjeska odreene vrste i kvaliteta, uz jo neki dodatak. Na ploama za kalupovanje se postave odgovarajui modeli, koji se zaprae prahom koji se zove likapodijum. Zapraivanje se vri da se vlaan pjesak ne bi zalijepio za model. Zatim se kalupna mjeavina runim nabijaima ili pomou kaluparskih maina sabija u metalne okvire tzv. kalupnike. Nakon sabijanja pjeska obezbjede
4

se kanali za odvoenje gasova iz kalupa (zvani oduci) koji mogu da prouzrokuju poroznost odlivaka i samim tim ga uine neupotrebljivim. Tako sabijen jedan dio kalupa se okree, na njega se postavlja drugi dio ili dijelovi modela, ulivni sistemi, sistemi za prikupljanje ljake i sistemi za hranjenje odlivaka koji obezbeuju dotok tenog metala prilikom hlaenja odlivaka. Slijedea operacija je sabijanje pjeska u gornjem delu kalupa. Kada se i ova operacija zavri kalupi se rastave i iz njih izvade modeli. Ako odlivak ima i neku unutranju upljinu u kalup se ulae jedno ili vie prethodno pripremljenih jezgara. Pri nalivanju rastopljenog metala kalup se mora potpuno sklopiti, tako da obrazuje vrsto nalijeganje. Tada se kroz au i kanale ulivnog sistema liv uliva u ulivnu upljinu kalupa.

Sl. 2. Livenje u pjeane kalupe Karakteristike procesa: produktivnost: od 1-60 kom/h, zavisno od veliine odlivka, priprema procesa: nekoliko dana do nekoliko nedelja, veliki je gubitak materijala (20-50%), ali se otpadak moe iskoristiti, koristi se i za pojedinanu i maloserijsku (drveni modeli), srednjeserijsku i velikoserijsku proizvodnju (metalni modeli),

 trokovi alata: niski, cijena opreme: niska trokovi radnika: umjereni do visoki, rad je naporan, naknadna obrada: po pravilu ide ienje odlivka i mainska obrada. Konstrukcione karakteristike dobijenog predmeta: veoma sloeni predmeti, vano je pravilno oblikovanje ulivnog sistema i postavljanje podione ravni, dodaci za mainsku obradu: 1,5-6 mm, teina odlivaka: od 20 g do 400 t, kvalitet povrine: lo, srednja povrinska hrapavost: 3,2-50 m Ra, ostvarene tolerancije mijera: od 0,5 mm do nekoliko mm, zavisno od dimenzija odlivka i vrste materijala. 2.3.1. Materijali za izradu pjeanih kalupa Za razliku od metalnih kokila, koji mogu izdrati i do 100.000 ulivanja, peani kalupi se koriste za jednokratnu upotrebu. Kalupi za jednokratnu upotrebu izrauju se od mjeavine pjeska, veziva i dodataka. Za izradu kalupa najee se upotrebljava mjeavina kvarcnog pjeska i gline. Dodatkom vode mjeavini dobijaju se traene osobine od kojih su najvanija: propustljivost, vrstoa, vatrostalnost na temperaturi od 1300 do 1600C, i kalupljivost. Ove osobine omoguuju oblikovanje i zadravanje oblika. Za izradu kalupa koriste se slijedee vrste pijeska: kvarcni pijesak, olivinski pijesak, hromitni pijesak i cirkonski pijesak. Glina vezuje zrnca pijeska i daje kalupnoj mjeavini vrstou i plastinost. Vrste glina koje se upotrebljavaju u livnicama kao vezivo su vatrostalne gline i bentoniti. Takoe se za vezivanje i mjeavinu koriste voda, gips, beton, drvena piljevina, ugljenini prah itd.

2.4. Livenje pod pritiskom Rastopljeni metal se ulije pod visokim pritiskom u tano izraenu upljinu elinog alata koju u otpunosti ispunjava. Metal se nalazi sve vrijeme pod dejstvom visokog pritiska sve do stvrdnjavanja. Odlivci imaju glatku povrinu, dobru strukturu i tane dimenzije. Livenjem pod pritiskom odlivci se izrauju brzo jedan iza drugog i tako se dobije serija odlivaka koji po karakteristikama i dimenzijama kao i po obliku meusobno ne razlikuju.Maine za livenje pod pritiskom mogu biti: 1. Sa toplom komorom (topljenje metala je u sklopu maine) pritisna komora se nalazi uronjena u liv. Pritisak se u komori prizvodi pomou klipa ili komprinovanim vazduhom, koji potiskuje liv u kokile. U ovakve maine tope se legure kalaja, cinka, olova i drugih, ije temperature ne prelaze 450C. 2. Sa hladnom komorom (kada je topljenje metala odvojeno) nemaju toplotnu komoru, pa se rastopljeni metal moe ohladiti i prei u testasto stanje. Liv ulazi pod velikim pritiskom u ulazni kanal u kokilu, zatim se potiskuje testasti liv u kokilu, pa se nakraju pomou izbacivaa i klipa vadi odlivak iz kokile. Legure sa niskim temperaturama topljenja (legure Zn i Pb) liju se najee na mainama sa toplom komorom, dok ostale legure (legure Al i Cu) se liju na mainama sa hladnom komorom. Karakteristike procesa: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. produktivnost: do 200 kom/h, priprema procesa: nekoliko mjeseci, iskoritenost materijala visoka, otpadni materijal se moe pretopiti, koristi se za velikoserijsku proizvodnju; najmanje koliine su 10.000 komada, proces je sloen, visoka temperatura topljenja nekih metala moe izazivati tekoe u procesu i poveano habanje alata, trokovi alata: visoki, cijena opreme: visoka, trokovi radnika: niski do srednji, naknadna obrada: mala.

Konstrukcione karakteristike dobijenog predmeta: 1. 2. 3. 4. 5. 6. sloenost oblika velika, vano je pravilno postaviti podionu ravan, mehanike osobine dobre, teina odlivaka: od 10 g do 50 kg, obino do 5 kg, kvalitet povrina odlian, srednja povrinska hrapavost: 0,4-3,2 m Ra, ostvarene tolerancije mjera: od 0,05 mm do 1 mm, zavisno od dimenzija odlivka ivrste materijala.

Sl. 3. Livenje pod pritiskom 2.5. Gravitaciono livenje Gravitaciono livenje u kokile (ulivanje u metalne kalupe) ima veoma iroku primjenu u izradi aluminijumskih odlivaka. Odlivci liveni gravitaciono primjenjuju se u svim granama mainstva (motori sa unutranjim sagorijevanjem, gasna tehnika, brodogradnja itd.). U odnosu na druge postupke livenja imaju odreene prednosti, te veoma su rasprostranjeni. U poreenju sa ulivanjem u peane kalupe ulivanje u kokile ima sledee prednosti: 1. Bolje mehanike karakteristike - (bre odvoenje toplote omoguuje hlaenje za krae vrijeme i formiranje sitnozrnaste strukture)
8

2. Tanost dimenzija i oblika je vea, kao i kvalitet povrine (manji dodaci za obradu) 3. Ekonominija proizvodnja U poreenju sa livenjem pod pritiskom prednosti su: 1. Jednostavniji i jeftiniji alati - prema tome primjena i kod manjih serija je ekonomina 2. Bolje mehanike osobine materijala - (sitnozrnasta bez upljina od ukljuenih gasova) 3. Nisu ograniene dimenzije i masa odlivaka 4. Komplikovanost oblika zbog mogunosti kombinacija pjeanih i metalnih jezgara su neograniene. Nedostaci livenja u kokilama: 1. Izrada alata je opravdana samo za dovoljan broj komada 2. Izrada metalnog kalupa (kokile) vie puta je dua od izrade modela za kalupovanje u pijesku 3. Trokovi ostvarenja proizvodnje su relativno veliki. Karakteristike procesa: produktivnost: od 5-100 kom/h, priprema procesa: nekoliko nedelja, iskoritenost materijala visoka, malo je otpadnog materijala, koristi se za velikoserijsku proizvodnju; najmanje koliine su 500-1000 komada, trokovi alata: srednji cijena opreme: srednja, trokovi radnika: niski do srednji, naknadna obrada: mala do srednja. Konstrukcione karakteristike dobijenog predmeta: sloenost oblika ograniena mogunou lakog vaenja iz kokile,
9

dodaci za mainsku obradu: 0,8-1,5 mm, teina odlivaka od 100 g do 300 kg, najpovoljniji su mali odlivci do 5 kg, kvalitet povrine dobar, srednja povrinska hrapavost: 0,8-6,3 m Ra, ostvarene tolerancije mera: od 0,25 mm do nekoliko mm, zavisno od dimenzijaodlivka i vrste materijala.

Sl. 4. Gravitaciono livenje 2.6. Centrifugalno livenje Centrifugalno livenje je postupak kojim se liju rotaciona tijela koritenjem principa centrifugalne sile. Centrifugalna sila nastaje obrtanjem kokile, i tada dolazi do raspodjela rastopljenog metala po zidovima ulivne upljine. To omoguava izradu upljih rotacionih tijela ija je osa simetrije osa rotacije. Za stvaranje centrifugalne sile koriste se kalupi koji se okreu ili oko svoje horizontalne ili oko svoje vertikalne ose. Maine kod kojih se kokile obru oko vertikalne ose slue za dobijanje manjih odlivaka kod kojih je visina manja od prenika. Kod maina kod kojih se kalup okree du svoje horizontalne ose, dobija se odlivak vee visine sa relativno malim prenikom. Centrifugalno livenje ima odreene prednosti kao to su: nema potreba za jezgrima prilikom izrade upljine u odlivku, utroak materijala je smanjen na minimum, dobra struktura odlivka, dodaci za mehaniku doradu su minimalni i cijena odlivka je nia u odnosu na druga livenja to pospjeuje ekonominiju potronju i poveanje reproduktivnosti.
10

Karakteristike procesa: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. produktivnost: i do 50 kom/h, priprema procesa: nekoliko nedelja, iskoritenost materijala visoka, jer nema ulivnog kanala i napojnika, koristi se za velikoserijsku proizvodnju, ali moe i za manje serije, trokovi alata: srednji, cijena opreme: srednja do velika, trokovi radnika: niski do srednji, naknadna obrada mala, obavezna obrada unutranjih povrina.

Konstruktivne karakteristike dobijenog predmeta: 1. 2. 3. 4. 5. 6. sloenost oblika ograniena, dodaci za obradu: 1,5-6 mm, dobre mehanike osobine, veliina odlivka: od 0,25 m do 1,8 m, kvalitet povrine dobar, srednja povrinska hrapavost: 1,6-12,5m Ra, ostvarene tolerancije mjera: od 0,1 mm do 1 mm, zavisno od dimenzija odlivka.

Sl. 5. Centrifugalno livenje

11

2.7. Neprekidno livenje Pri postupku neprekidnog livenja rastopljeni metal se neprekidno i ravnomjerno uliva iz lonca u metalni kalup koji je sa jedne strane hlaen vodom. Rastopljeni metal se u obliku ovrslog metalnog proizvoda izvlai sa druge strane kalupa. Ovaj postupak obezbjeuje izradu odlivaka razliitih oblika. U metalurgiji a naruito pri proizvodnji valjkastog proizvoda koritenjem ovog postupka postie se velika uteda materijal i vremena. U savremenim elianama primjenjuje se neprekidno livenje. elik se iz metalurke pei odmah odliva u poluproizvode. Neprekidno livenje se u praksi naziva i kontinualno ili kont-livenje. U metalurgiji i livarstvu postupak neprekidnog livenja se sve vie primenjuje. Neprekidnim livenjem moe se ostvariti vea produktivnost i vea ekonominost u poreenju sa drugim postupcima livenja.

Sl. 6. Proces neprekidnog livenja

12

3. ZAKLJUAK
Livenje je postupak obrade koji se i danas koristi u mnogim tvornicama za dobijanje proizvoda jednostavnog i sloenog oblika. To je obrada koja se odvija bez skidanja strugotine. Ponekad zbog nepravilnosti izraenosti kalupa moe doi greke pri izradi gotovih proizvoda tj. mogu da budu upljine i nepravilnosti. Primjene livenja su razliite pa npr. imamo primjenu livenih dijelova u brodogradnji gdje se postie pojednostavljenje konstrukcija, u automobilskoj industriji liveni dijelovi se koriste kao blokovi, glave i klipovi motora itd.

13

LITERATURA:
Tehnologija obrade: za II razred srednjih mainskih strunih i srodnih kola ; Autori: Smajo orovi, Miralem Andelija, Mehmed Kijamet

14