TTAD, VI/15, (2007/Gz), s.s.

325-346

ERDE DIARIDA KEMALZM TARTIMALARI VE DI DNYANIN KEMALZM ZMLEMES

hsan TAYHAN* zet
Trkiye Cumhuriyetinin kurulu felsefesi olan Kemalizm, uzunca bir sredir ieride ve darda tartlmaktadr. Demokratik bir dzende, herhangi bir dnce sistemi de kukusuz tartlabilir ve tartlmaldr. Ancak, tartlacak kii veya konu -eer maksatl deilse- ncelikle eksiksiz bir biimde incelenmeli ve felsefi derinlik yakalanmaldr. Atatrk ve Kemalizme ynelik eletirilerin bylesi bir boyutu olmad gibi, belirli evrelerden sistematik olarak gelmesi de dikkat ekicidir. Bu almada, sz edilen eletirilerin topland noktalar sergilenmi, yzeysel ve maksatl yaklamlar, yine d dnyadan olan, gerekten bilgi sahibi, saygn evrelerin grleri ile rtlmeye allmtr. Atatrk Dnce sisteminin andrlmas, iinin boaltlmas Trkiye Cumhuriyetinin gelecei asndan tehlikeli bir sreci balatm bulunuyor. almada bu tehlikeye de dikkat ekildi.

Anahtar Szckler: deoloji, Kemalizm, Eletiri, Dhi, Lider.

THE KEMALISM DISCUSSIONS INSIDE OUTSIDE AND THE ANALYSIS OF KEMALISM OF THE OUTER WORLD Abstract
Kemalism, which is the formation philosophy of the Turkish Republic has been a matter of debate inside and outside for a long time. In a democratic order, any thought system might be definitely debated or should be debated, as well. But first, the person or the subject that will be debated- if it is not intentional- should be examined completely and the core of the philosophy should be grasped. The criticisims directed towards Atatrk and Kemalism have no such extension, and it is noteworthy that the mentioned criticisms come from the known social environments. In this study, the points on which the criticisms made have been exhibited. In addition, superficial

Yrd. Do. Dr., Lefke Avrupa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Gemikona Lefke /KKTC.
*

325

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

and purposeful approaches have been tried to be disproved with the views of prestigious outer environments who really have knowledge. Having been worn and torn of Kemalism, and having been made meaningless of it have initated a dangerous period for the future of the Turkish Republic. In this study, we have drawn attention to this danger, as well.

Key Words: Ideology, Kemalism, Criticism, Genius, Leader.

Giri Milli mcadele srecinde, eylem ierisinde olutuktan sonra, 1923 ylnda iln edilen Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Felsefesi olan Kemalizm, uzunca bir sredir ieride ve darda tartlmaya devam ediyor. Demokrasilerde sz ve dnce zgrlnn doal bir uzants olarak, her ey tartlabilecei gibi, kukusuz Kemalizm de tartlabilir. Ayrca, Kemalizmin dn babas olan Mustafa Kemal Atatrk, Ben manevi miras olarak hibir yet, hibir dogma, hibir donmu ve kalplam ilke brakmyorum. Benim manevi mirasm, ilim ve akldr1 dediine gre, dnce sistemi dokunulmaz ya da eletirilemez deildir. Sorun, Atatrk ve dnce sistemini anlayp-anla(ya)mama ve/veya bilinli bir andrmaya ynelip-ynelmeme, giderek bir saldr oda haline getirip-getirmeme sorunudur. Sz konusu talihsiz tartmalar gndeme tayanlarn profilindeki eitlilik ve dnem dnem benzer eletirilerin ezamanl oluu ise dikkat ekicidir. lerinde yerli ve yabanc devlet adamlar, politikac, bilim adam, diplomat, teknokrat veya st dzeyde bir brokrat, yazar, yorumcu hatta bir ajan bile grlebiliyor. Uur Mumcunun nitelemesiyle Bilgi sahibi olmadan, fikir sahibi olanlar ayklarsak, dnyada hakknda en ok aratrma yaplan, makale ve kitap yazlan bir lideri ve onun dnce sistemini anlamamakta srar edenlerin ok zel bir nedeni/nedenleri olmaldr. Eitim sistemimizde ise genellikle felsefi derinlikten yoksun, ii boaltlm, ekilcilie indirgenmi bir yaklamn srdrlyor olmas, snrl miktarda var olan zn ders kitaplarndan sistematik bir biimde ayklanmas ve bu yneliin giderek ivme kazanmas da yine son derece dndrcdr. Bu almada; Kemalizmin bir ideoloji olup olmad, eletirilerin hangi noktalarda topland, Atatrkn askeri kimlik ve kiilii ile ulat salt ulusal kahramanl deil, asl onun dehs, dnrl, devlet adaml, siyasi nderlii ve bilgelii tartlacaktr. Sz konusu tartma, geni bir yelpazedeki yabanc devlet adam, politikac, bilim adam, dnr ve yazarn deerlendirmeleri ekseninde yaplacaktr. Anlan deerlendirmelerin topland, byk bir emek rn olan Prof. Dr. zer Ozankayann Dnya Dnrleri Gzyle Atatrk ve Cumhuriyeti adl almas ile Muzaffer Enderin Btn Dnyada Atatrk adl almasn temel bavuru kayna olarak alacaz.

smet Giritli, Atatrkn 100. Doum Yldnmnde Kemalist Devrim ve deolojisi, stanbul, 1980, s.13.

326

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

1.Kemalizme Ynelik Eletirilerin Topland Noktalar Trkiyenin Avrupa Birliine giri sreciyle balayan ve 2002 ylndaki siyasi iktidar deiiklii ile birlikte ivme kazanan eletiriler, imdilerde srarla srdrlyor. rnein Prof. Dr. Atilla Yayla, 18 Kasm 2006 tarihinde, zmirde dzenlenen bir panelde, unlar sylemiti: Kemalizm ilerlemeden ok gerilemeye tekabl etmektedir. Cumhuriyet soyut bir znedir, soyut bir nesneyi yceltmek anlamszdr. 1925 1945 dnemi ve 1950den sonraki sreler bir birinin panzehiridir. lk dnemde snrlanmaz siyaset varken, dnce ve fikir zgrl yoktu. rnek zmirde Serbest frkann bana gelenler. Kemalizm medeniyeti zc bir unsurdur. Kemalizm nasl dier grleri gericilikle suluyorsa, kendisi de buna hazrlanmaldr. Kemalizm ezeli ebedi hakikat deildir2. Sz edilen konumasnn kamuoyundaki yanklar devam ederken, 14.12. 2006 gn Fatih Altaylnn ATVdeki Teke Tek adl programna kan Yayla, ileri srd grnn arkasnda durmu ve 1925 1945 arasnda baz paradigmalarn geriye gidi olduunu, dnce zgrl, oulculuk bakmndan 1950den sonra kendi paradigmas asndan bir ileri gidi olduunu vurgulam ve Kemalizmin de bir ideoloji olup olmadn bilmediini"3 belirtmiti. Yayla, 2007 yaz aylarnda getirilen sivil anayasa tartmalarna da katlm ve dzenlenen bir panelde; Kemalizmin anayasadaki yerine ilikin tartmalarn faydal olaca grn savunarak Anayasada Kemalizm olmamaldr. Bence Kemalizm ideoloji deil, nk blgesel bir dnce sistemi4 diyerek ierisinden Atatrk dnce siteminin aykland anayasa taslak almalarna da destek vermiti. 18 Kasm 2006 gn zmirde yapt sz geen konumasndan tr ise zmir 8. Asliye Ceza Mahkemesi tarafndan tutuksuz yarglanm ve yarglama 28 Ocak 2008 gn sonulanmt. Mahkeme, indirimler de uygulayarak sana 1 yl 3 ay hapis cezas vermi, anlan ceza iki yl sreyle bir uzman denetiminde kalmak suretiyle ertelenmiti. Biz, bu kararn dnce zgrln zedeleyen bir karar olmasndan endie duyarken, karardan bir yl sonra Atilla Yayla, 13 Ocak 2009 gn Mehmet Gndeme verdii bir rportajda; Kemalizmin ne olduunu tam olarak tespit etmek zor. Yerine gre bir iktidar paylam haritasna, yerine gre bir zihniyet dnyasna verilen bir isim. Bazen sekler- politik bir din olarak, bazen de devlet marifetiyle yeni bir insan ve toplum yaratma projesi olarak karmza kabiliyor5 eklindeki szleriyle, sz syleme ve dnce aklama balamnda deil, fakat ierik balamnda bir deerlendirme yapyor ki, biz de bu ynyle ilgileniyoruz. Yine ayn rportajda; Kemalizm darbe mi, devrim mi? diye soruyor ve Kemalizmin ideolojiler literatrndeki yerini ise u szlerle sorguluyor: deolojiler zaman ve mekn snrllklarn aan, her toplumu ve her dnemi ilgilendiren nermeleri ve formlleri olan tutarl ve sistematik fikirlerdir. Kemalizmde bu zellikler bulunmaz. Sosyalizm veya Liberalizm bir Alman, inli, ya da Afrikal iin de anlam tar. Kemalizm ise arlkl ksm
Yeni Asr, 19 Kasm 2006. ATV, Teke-Tek Program (Fatih Altayl), 14.12.2006. 4 Atilla Yayla, Cumhuriyet, 16 Eyll 2007. 5 Mehmet Gndem, Yeni afak, 13 Ocak 2009.
2 3

327

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

itibariyle daha ok belirli bir topluma ve bir dneme mahsus grnmektedir. Bu yzden Kemalizmi olsa olsa ideolojimsiler grubuna dhil edebiliriz. Bu bakmdan dier baz mahalli ideolojimsilerle, zellikle Baaslkla karlatrabiliriz6. Kemalizm zerinde fikri, felsefi bir tartma yapt iddiasnda olan Yayla, anlan rportajnda; Laikliin iyi ve gerekli olduuna inanyorum ama dev bir soru burada bizi bekliyor: Hangi Laiklik? zgrln ve barn arac olan demokratik laiklik mi, yoksa pozitivist felsefeye dayanan, bir dine dnen ve zgrl boan totaliter laiklik mi?7 sorusunu gelitirerek Kemalizmin bir din olduu yargsna ulayor. Rportaj, Kemalizmi sadece tarihin ve kltrn bir paras sayyor ve 21. yzyl Trkiyesini tayp, tayamayacan sorgulayp, Kemalistleri sulayarak srp gidiyor. Baka bir almann konusu olabilecek lekteki eletiriler dikkat ekicidir. nk daha sonra dile getirilecek olan d dinamiklerin Kemalizme ynelik eletiri, yaklam ve hatta saldrlar ile ilgin bir biimde rtmektedir. Yine akademik evreden, Atlm niversitesi retim yesi Prof. Dr. Levent Kker, 10.11.2005 gn habrerx.coma den Kemalizm zerine balkl bir yazda, Kemalizme artk almas gereken bir tarihi fikirler btn olarak bakmamz gerekir8 vurgusunu yaptktan sonra, Kemalist Trkiyenin siyaset ve sosyal bilimciler tarafndan vesayet rejimi veya vesayet ideolojisi olarak adlandrlm olduunu da hatrlatmak lazm9 diyor. Zaman Gazetesi ke yazarlarndan, ayn zamanda bir akademisyen olan hsan Da da, 4 Ocak 2008 gnl ke yazsnda, Gnmzde Kemalizm nasl anlamlandrlabilir? Artk almas gereken bir tarihi fikirler btn olarak bakmamz gerektiini sylememiz lazm10 diyerek, Prof. Dr. Levent Kkerin yukarda alntladmz szleri ile ilgin bir rtme salyor. Da, sz konusu saptamay yaptktan sonra, Yenilendii zaman Kemalizm, Kemalizm olarak kalr m? Kalmazsa da kalmaz. yle de bir derdimizin olmamas gerektiini dnyorum. Trkiye AB srecinde eer ilerleyecekse, bu olacak ve hatta olmak zorundadr. Gemite ok tartld. Nathalie Tocci adnda bilim insan, Kemalizm olduu srece Trkiyenin Avrupayla entegrasyonu gereklemez trnden bir yargy temellendirecek baz almalar ve raporlar yaynlad. Haksz deildi. Bugn de ayn noktadayz11 diyerek szn ettii bilim insan ile ittifak kuruyor. Da, yine her biri ayr ayr tartlmas gereken Kemalizme ynelik eletirilerini yle sralyor: Kemalizm tarihin, yani hayatn akna yenik dmtr12 Toplum, devletin denetiminden, yani devlete hkim olan ideolojinin kontrolnden ilelebet kt. 13 Devam ediyor; Devlet memurlar ideolojisi olan Kemalizm pazar ekonomisinin iine smyor,

Gndem, a.g.g. Gndem , a.g.g. 8 http://www.haberxcm., 10 Kasm 2005. 9 A,g.h., 10.11.2005. 10 hsan Da, Zaman, 4 Ocak. 2008. 11 A.g.y. 12 A.g.y. 13 A.g.y.
6 7

328

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

smaz14. Kemalizm bugnk dnyann ruhuna aykrdr; piyasa ekonomisi, demokrasi ve oulculuk ortamnda hayat bulamaz15 Kemalizm, dnyadan kopuk bir Trkiyenin ideolojisi olabilir16. Kemalizm dnyay korkutuyor olabilir. Kendi halkna, komularna, dnyaya meydan okuyan, maceraperest ve otoriteryen ada neo-Kemalist hareketler gerekten korku salyor etrafa17 szleri ile de gerekleri bir kalem darbesiyle alt st ettikten sonra , Kemalizm ile nereye kadar? Piyasa ekonomisine, demokrasiye ve ak topluma kadar18 eklindeki szleriyle son noktay koyuyor. Yine bir akademisyen olan Prof. Dr. Eser Karaka ise, 16 Kasm 2008 gnl Star Gazetesinde; ada demokratik bir hukuk devletinde milletvekillerinin greve balarken Atatrk ilke ve nklplar zerine yemin etmesi, yksekretim kanunun drdnc maddesinde yksekretimin Atatrk ilke ve inklplar erevesinde yaplacann yazlmas, Siyasi Partiler Kanununda tm partilerin Atatrk ilke ve nklplarndan ayrlmayacann yazlmas. Dorusu 2008 senesinde, AB ile katlm mzakereleri yrten bir lkede kabul edilebilir eyler deil19 diyerek Cumhuriyetin temel felsefesinden vazgeilmesini neriyor ve Atatrkn hatras hepimizin ortak tarihi, hatras demek ve bu ortak hatraya saygl olmalyz; ama bu sayg birilerinin uydurduu Kemalizm denen ve ne anlama geldii bile belli olmayan bir ideolojinin devlet ideolojisi olarak dayatlmas anlamna gelmemeli20 diyerek Kemalizmi kmsyor, yok sayyor ve Atatrk kimimizin daha az ya da daha ok takdir ettii devlet kurucumuz ve birinci Cumhurbakanmz; nokta21 szleriyle Atatrk salt ulusal kahramanla indirgeyerek tarihin sayfalarna gmyor. Kemalizme ynelik saldrlarn yapld geni yelpazede yer alan gazeteciler de var kukusuz. ster bilim adam, ister politikac, isterse gazeteci olsun biri, dierini referans alyor, yer yer benzer cmleleri kullanyorlar!.. Aralarnda bu balamda ilgin bir dayanma var. Abdurrahman Dilipak da, Vakit Gazetesinde Kemalizm Nedir? balkl yazsnda: Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Cumhuriyetilik, nklplk, Devletilik gibi kavramlar 1. Dnya sava yllarnda kald. Trkiyeyi Hitler, Musollini ve Stalinin biimlendirdii bir dnyada oluan kavram ve kurumlara, devlet anlayna kimse daha uzun sre mahkm brakamaz. Paradigma iflas etti. Kemalistlerin artk bunu grmeleri gerek 22 diyor ve Prof. Dr. Levent Kkeri referans gstererek onun Kemalizm bir din deildir. Kendisini iten ve dtan eletiriye tabi tutarak yenilemesi gerek. Yeniledii zaman Kemalizm, Kemalizm olarak kalr m? Kalmazsa da kalmaz23 szleri ile beklentisini dile getiriyor. Dilipak yazsn, Evet, eer Kemalizm bir din, ya da dogma, btn zaman ve meknlarda geerli tek

A.g.y. A.g.y. 16 A.g.y. 17 A.g.y. 18 A.g.y. 19 Eser Karaka, Star, 16 Kasm 2008. 20 A.g.y, 21 A.g.y, 22 Abdurrahman Dilipak, Kemalizm Nedir?, Vkit, 26 Austos.2007. 23 A.g.y.
14 15

329

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

doa st bir gse o zaman bu bir inantr ve o zaman laiklik kuramna gre, bu yapy siyasetin dna ekmek gerekir 24 diyerek sonlandryor. 1.1. Siyasi Kanattaki Kemalizm Eletirileri Siyaset dnyasndaki Kemalizm eletirileri bir kitapta toplanacak kadar kapsamldr. Eer bilinli bir ykm etkinlii deilse, bilimsel bir dzlemde tartlyorsa, daha nce vurguland gibi demokratik bir toplumda siyasi yelpazedeki eletiriler de kukusuz doal karlanmaldr. 1. 2. D Dinamiklerin Kemalizm Eletirisi Trkiye Cumhuriyetinin yap ta olan Kemalizm, zellikle AB Trkiye masas temsilcileri tarafndan da hedef alnyor. Belirli srelerle grev stlenen komiserlerin, isimleri sk sk deimekle birlikte, Atatrk ve Kemalizme ynelik eletirileri deimiyor, hemen hemen ayn noktalarda toplanyor. CIA eski Orta Dou masas efi Graham Fuller veya Paul Henzeden balayp, Lagendijklere, kadar uzanan geni bir yelpaze burada da var. rnein gazeteci Ufuk Gldemirin rportaj yapt Graham Fuller; 1990 ylnda Atatrkn dnceleri a iin son derce gl dncelerdi. Ama Trkiye artk ulusal kimliini, yrngesini, dnyadaki roln, hatta slmn gnlk yaamdaki yerini yeniden dnmelidir25 diyor ve bu tarihten on yl sonra ABDde Ulusal Yarar adyla ayda bir yaymlanan bir dergide; Trkiye, Balkanlar, Ortadou ve Mslman dnyasnda en baarl lkelerden birisi olmasna ramen, hl Avrupa Birliine tam yelik kriterlerini yerine getirmekte ciddi problemlerle kar karyadr. Bu problemlerin znde Kemalizm yatmaktad r26 eklindeki vurgusuyla Kemalizmden kurtulmak gerektiini belirtiyor; ayn yazda, Kemalist Cumhuriyete ynelik u eletiriyi getiriyor: Eski Kemalist deyimle Cumhuriyetilik artk ada, liberal, demokrasi erevesinde ele alnmaldr27. Fuller, zaman dizinsel olarak benzer deerlendirmeler yapyor ve gelen eletiriler zerine nihayet kendisini u szlerle savunuyor: Zorunlu batllama Trk toplumunda baz yaralar brakt. Kendi Osmanl tarihini, slm geleneklerini sevenler vard. Batllama slm aalayan bir hle dnnce bu bir honutsuzlua yol at. Kemalizmin sonuna geldiini ve belki de sonuna gelmesinin iyi olduunu syledim28. Graham Fuller, 2008 ylnda Tima yaynlarndan kan, Yeni Trkiye Cumhuriyeti: Ykselen Blgesel Aktr isimli, Mustafa Acarn eviri kitabnda da genel olarak yukardaki tezini pekitirici nitelikte deerlendirmeler yapyor ve Atatrk Cumhuriyetinin formatn deitirme misyonunu srdryor
A.g.y. Ufuk Gldemir, Cumhuriyet, 26 ubat 1990. 26 Graham Fuller, Atatrk and After, The National Interest 61, Fall 2000, USA, p.p.198-203. 27 A.g.d., p.203. 28 Poyraz, a.g.e., s.111.
24 25

330

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Hollandal Hristiyan Demokrat Parlamenter Arie Oostlander ise, 2003 yl Mart aynda Avrupa Parlamentosu Dileri Komisyonuna sunulan ve 19 Mart 2003 tarihinde onay gren raporunda; Trk devletinin temel felsefesi olan Kemalizm, Trk devletinin btnlne ynelik lsz endie kayna oluyor. Kemalizm Trk kltrnn ve milliyetiliinin homojenlii zerinde duruyor. Devletilik, ordunun gl rol, dine kar ok kat bir tavr gibi yaklamlara ncelik veren Kemalizm felsefesi, Trkiyenin ABye katlmna kstek oluturuyor29 diyor. AB Trkiye Karma Parlamento Komisyonu E bakan Joost Lagendijk, 2007 ylnda zmirde Bat Anadolu Sanayici ve adamlar Dernei (BASFED) tarafndan dzenlenen Mzakere Sreci ve Sivil Toplum Kurulular konulu panelde; Trkiyede ordunun rolnn deitirilmesi gerektiini ileri sryor30 ve Kemalizmin yap ta olan laiklik prensibinin sulandrlmasnn kapsn aralyor. Grld gibi d dinamiklerin, Trkiyenin Avrupa Birliine giri srecinde ilerleme Raporlar kapsamndaki Kemalizm eletirileri, sistematik bir biimde ve hemen her ortam kullanarak devam etmektedir. 2. Kemalizm Bir deoloji Midir, Deil Midir? almann bu blmne kadar sergilenen eletirilerde, bata kimi akademisyenler olmak zere szn ettiimiz hemen her kesimde bir kafa karkl olduu grlyor. Bu nedenle, nce bilimsel bir ideoloji tanm getirmekte yarar gryoruz. Antonhy Downs, ideoloji kavramn, iyi bir toplumun szel ifadesi ve bylesi bir toplumu ina etmenin temel aracdr.31 eklinde tanmlamaktadr. Zaman ierisinde tanma farkl anlamlar yklenmi ve sonuta kavram; bir kiiye, gruba, topluma ait zel karlar hakllatrmaya (merulatrmaya) yarayan sistem anlamnda kullanlmaya balanmtr. Anlan anlam ykleri balamnda bakldna, Kemalizmin, hepsinde tanmn bulan bir ideoloji olduu grlr. Kemalizm, Ulusal Kurtulu Sava ve Byk Trk Devriminin teorisi ve pratiini ortaya koyan fikirleri, dnceleri inceleyen ve bunu Trk Ulusunun yaam ve gelecei asndan bilimsel bir temele oturtarak ilkeler btn haline getiren, sonucu da alnan bir ideolojidir. Kemalizm; dnyaya, topluma ve insana ynelik duygular, tutumlar ve dnceler sistemi saylmas bakmndan da bir ideolojidir. nk Kemalizm, devrimin nderi Mustafa Kemal Atatrkn ve onun bayapt, laik- demokratik Trkiye Cumhuriyetinin ve Trk ulusunun dnyaya, topluma ve insana ynelik duygularn, tutumlarn ve dncelerini temsil eden bir dnce ve eylem btndr. Kemalizm, bir ideolojidir; nk Byk Trk Devriminin ve Trk Ulusunun ulusal karlarn, somut olarak Lozanda masa banda merulatrmtr.
Hrriyet, 21 Mart 2003. Yeni Asr, 3 Mart 2007, s.16. 31 Akt. Michael G Roskin, Robert L. Cord, James A. Medeiros, Walter S. Jones, Political Science: An Introduction, Pearson Prentice Hall Publishing, New Jersey USA, 2006, p.93.
29 30

331

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Kemalizmi en doru bir biimde yorumlayan ve anlatan, bedelini de sinsi bir tuzak sonucu hayat ile deyen Klal ise, Kemalizmi akla ve insancl deerlere dayal ada bir toplum zlemine yant veren, geri kalmlktan kurtulma istencini yanstan bir ideoloji32 olarak tanmlar. Kemalizm, ulusun ve bilimin egemenlii ideolojisidir. Bu nedenle de ulusal ve bilimsel egemenliin bulunmad ezilen ve geri tm uluslara yn veren bir ideolojidir. Kemalizmin Tunustan ine kadar eitli lkelerde etkili olmas da, ite onun bu uluslar aras niteliinden ileri gelmektedir33. 2.1. deoloji Olarak D Dnyann Kemalizm Algs Fransz anayasa hukuku uzman ve siyaset bilimcisi Maurice Duverger, Kemalizmin ideolojik boyutuna ilikin u deerlendirmeyi yapmaktadr: kinci Dnya Savana kadar Mustafa Kemalin eseri, Trkiye apnda deerlendirildi, Eski bir lkenin modern bir millet haline gelebilmesi iin harcanan abay takdir etmeyen yoktu. Sz konusu eser 1945ten bu yana bir rnek deeri kazand. Kemalizm, Trkiye tarihinin bir paras olmaktan kp politik bir sisteme nderlik etmeye balad. nk yeryznde henz Moskova ya da Pekin timarna girmemi olan nc eit devletlere yol gstermektedir. Bu sitem, Marksizmin karsna dikilen ikinci bir alternatiftir34. Duvergerin bu yaklam, Kemalizmin belirli bir evreden sonra snrlar aarak, mazlum uluslara da rneklik eden bir ideoloji olduunu gstermektedir. Sorbonne niversitesi Sosyoloji Blm Bakan Prof. Pierre Ansartn bu konudaki deerlendirmesi ise yledir: Eer Kemal Atatrk zamansalmeknsal kilometre talarn, bavuru iaretlerini deitiriyorsa, bunu her eyden nce siyasal eylemiyle, bir topra savunma ve ona dokunulmaz bir nitelik kazandrma kararl ve hrs ile gerekletiriyor. Meknsal bavuru kilometre talarnn iaretlerindeki bu deimeyi o, 1915 Nisannda Gelibolu yarmadasnda ve her muharebenin, her zaferin, snrlarn dramatik niteliini, milli topran dokunulmaz karakterini yourup, biimlendirdii btn i sava ve d savalar srasnda gerekletirmitir. Kemalist ideoloji bu yeni siyasal duyarlln reticisi olarak da ele alnabilir. Nitekim 1924 Anayasasnda yer alan nl ilkeler, ayn zamanda bu deiiklikleri dorulayan arlardr. Milliyetilik ve Halklk ilkeleri, artk geleneksel ideallere deil fakat birinci olarak bamszl iinde millete ve kendi kimlii ile halka sayg gstermeyi gerektirmektedir. nklplk ilkesi, reformlarn mmkn olduunu, arzu edilir olduunu ve bylece gelecein gemie gre bir ilerleme olabileceini gstererek zamansal yapnn dntrlmesini merulatrr. Kemalist ideolojinin alt ilkesi tm ynleri ile siyasal duyarllklarn bu bilinli dnmne katlrlar35.
Ahmet Taner Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, mge Kitapevi, Aralk 1995, Ankara, s.15. Osman Bahadr, Bilim ve Kemalizm, CBT 1029/14, 8 Aralk 2006. 34 Muzaffer Ender, Btn Dnyada Atatrk, Milli Eitim Bakanl Yyn., stanbul, 2005, s.95. 35 A.g.e., s.114.
32 33

332

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Ansartn yukardaki zmlemesi de, Kemalist ideolojinin eylem ierisinde olutuunu ve Klalnn dedii gibi ne gemiin bekilii ne de kalplam bir inan sistemi olmadn, gelecein ncs olduunu36 ok yaln bir biimde sergilemektedir. Landau ise, The Spectator Dergisinde yer alan bir makalesinde Kemalizm iin unlar sylyor: Modern Trkiyenin temeli olan Kemalizm, ne yalnz politik ve sosyal bir sistem ne sadece bir hayat felsefesidir. O, bunlardan daha fazla bir eydir. Kemalizm, Trkiyenin modern ilim ve ilerlemeye almas, yeni sanayi, yeni, retim ve eitim demektir37. Varova niversitesi retim yesi Prof. Dr. Jerzy J Wiatr da Kemalizmin ideolojik boyutuna ilikin u deerlendirmeyi yapmaktadr: Tarihte, kendilerinden sonra etkileri de kaybolan saysz byk adam yannda, daha az olmakla beraber kalc izler brakanlar da vardr, fakat etkileri kendi milletlerinin tarihlerini ap, beynelmilel olay olanlar zellikle ok enderdir. Kemalizmin inklp ideoloji olarak hem birok Asya ve Afrika, hem de bir yere kadar Latin Amerika lkelerinin siyasi gelimelerindeki etkisinden dolay Kemal Atatrkn son kategoridekilerin nde gelen bir rnei olduudur. Popler gazetecilik ve siyasal bilimler dilinde sk sk Msr veya Arjantinde, Nijerya veya Brezilyada, Endonezya ve Iraktaki gen Trklerden bahsedilir. Bu terimin altnda yatan Kemalizmin yalnz Trkiye de deil, genelde gelimekte olan lkelerdeki etkisinin takdiridir. Kemalizmin niin baarl olduunu kendimize sormalyz. Onu Trkiyedeki ilerici gelimenin yaayabilen ve etkisini srdren ideoloji ve gelien dnyadaki dier biroklarna cazip bir model yapan nedir? Kemalizm, benzeri ilk defa gelimekte, olan bir lkede grlen ve tarihi deneyimden gemi bir gelime ideolojisidir. Samuel P. Huntington, birok lkenin modernleme sorunlaryla mcadele ettikleri yolun rastlant ve talihin eseri olduuna karlk, Trkiyedeki deiiklik srasnn Kemal tarafndan bilinli olarak plnlandn ve birlik-otoriteeitlik rneinin en etkili modernleme sras olduunu yazmaktadr. Trk inklbnn mnas, Kemalizm alt prensibi iindedir; bunlar milliyetilik, cumhuriyetilik, laiklik, halklk, devletilik, reformculuk. Bu alt ilke Trkiyenin yeni siyasal kltrnn en esasl grn tekil etti. Gelecein reformcular kendi almalarnn ideolojik atsn aradklarnda Kemalizmde millet yaratma, modernleme ve sosyal reformlarn rneklerini grdler. Nasrn nklbn Felsefesi ideolojik birletirmenin ilgin bir rneidir ki burada Kemalizmden faydalanma ok nemli bir rol oynamaktadr. nemli olan gerek udur ki. Kemalizmin alt ilkesinden be tanesi gelimekte olan lkelerin ilerici programlarna hemen hemen evrensel kabul edilen ilkelerdir; yalnz bir tanesi sk sk bilhassa koyu slm geleneklerine bal lkelerde reddedilmektedir ki bu da Laiklik ilkesidir.

36 37

Klal, a.g.e., s.15. Ender, a.g.e., s.138.

333

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Trkiye byk tarihi tecrbeden geerken Kemal Atatrk gibi bir lideri olduu iin talihliydi. Buna ans denilebilir38. Wiatrn Kemalizmin ideolojik boyutuna ilikin yukardaki szleri, almamzda sz edilen ierideki Yayla, Karaka veya Da gibi akademisyenlerin eer kastl deillerse- kafa karkln giderecek ierik ve derinliktedir. Hem Kemalizm, hem de onun gncellii konusunda Gorbaov ise unlar sylemektedir: Atatrk belli bir eyi kendisine doma olarak kabul etmemitir. Atatrk yeni ve gen topluma belli bir yn vererek, kendine zg bir yolda yrmesini deil, toplumun istedii bir rejimi bulmasn istiyordu. Mustafa Kemal Atatrk akllca davrand, ancak zaman yetersizdi. Yaptklar onun ne kadar byk bir insan olduunu gsteriyor. Atatrkn mirasna sayg gstermeye deer. Zira onun ilkeleri sadece Trkiye iin deil, bugn karmza kan problemlerin zmnde de nemini yitirmemitir. Atatrk dncesi yalanmad. O, sadece gemi deil, ayn zamanda gelecektir de. Bence Atatrkn bu ilkeleri gnmzde daha da gnceldir. Sovyetler Birliinin dalmas, Sovyetler Birliinde totaliter rejime son verilmesi, komnizmin yenik dmesine ilikin knamalar faydasz knamalardr. Aslnda yenik den Sosyalizm deil, Sovyetler Birliinde uygulanan totaliter, dikta modeli idi. Herhangi bir lkenin refah iin liberal deerlerin yan sra, sosyal deerlerde ihtiya vardr39. Gorbaovun szleri, Atatrk bir diktatr olarak deerlendirip, dnce sistemini de totaliter bir dnce sistemi olarak grp, gsterme abasnda olanlara yant niteliindedir. 2.2. Devlet ve Siyaset Adam Olarak Atatrk Salt ulusal bir kahraman motifine indirgenen Atatrkn, devlet ve siyaset adam ynnn de, zellikle eitim izlencelerinde yine perdelendii kansn tayoruz. Biz burada Atatrkn bu ynn dnyann, saygn bilim, sanat ve devlet adamlarnn deerlendirmeleri ile anmsatmaya alacaz. Bu konuda Amerikann Trkiye eski Bykelisi General Charles H Sheril, u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bugn hibir yerde, kendisinden stn devlet adam bulunmayan Mustafa Kemal kadar byk, liykatl bir ahs Trkler nadiren yetitirmilerdir Dnyay kendine hayran brakan bu Trk, Trklerin gsn Trk olduklarndan, tarihlerinden ve dillerinden dolay bir daha kabartm ve Trkiyenin gelecei iin gemi yzyllarn toplayamadndan daha fazla bir kudret toplamtr40. General Douglas Mac Arthur ise, Atatrkn devlet adamln u szlerle deerlendiriyor: AskerDevlet adam, amzn en byk liderlerinden biri idi, Kendisi, Trkiyenin dnyann en ileri lkeleri arasnda hakettii yeri almasn salamtr. Yine O, Trklere, bir milletin byklnn temel ta olan kendine gvenme ve dayanma duygusunu vermitir. Ben, Atatrkn yakn arkadalarndan biri olmakla byk eref duyuyorum41.
A.g.e., s.s.186-188. zer Ozankaya, Dnya Dnrleri Gzyle Atatrk ve Cumhuriyeti, Nisan 2000, s.32. 40 Ender, a.g.e., s.23. 41 A.g.e., s.22.
38 39

334

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Yine ayn konuda Prof. Gotthard Jaeschke, u deerlendirmeyi yapyor: Atatrk, byk bir diplomat ve ayn zamanda sras gelinceye kadar dikkatle kendini tutmasn bilen iinde inklp atei yanan esiz ve byk bir devlet adam idi42. Eski Fransz babakan Edouard Herriot da Atatrkn devlet adamln u szlerle anlatyor: Onda hayran olduum iki olaanst nitelik var: Biri, alev gibi parlayan yurt sevgisi, dieri, eserine mutlak bir mantk ve birlik salayan kendine gven Bir tek adam, her eyi tasarlam, her eyi gerekletirmitir. Onun kazand n ve grd saygnn ycelii, esizlii kolayca anlalr. Tanyanlarn hibiri, ona, Byk devlet adam nvann vermekten kendini alkoyamaz43. nceki ngiliz Genelkurmay bakanlarndan Neil Cameron ise unlar sylyor: Btn ngiliz subaylar, anakkale Savalar srasndaki baarlar ve Modern Trk Devletinin kuruluundaki abalar dolaysyla Atatrk ok iyi tanr ve ona hayranlk duyar. Atatrk, dnyann grd en byk komutan ve devlet adamndan biridir44. ngiliz yazar ve gazeteci Herbert Sideabotham Atatrkn devlet adaml konusunda u ilgin deerlendirmeyi yapmaktadr: Bugnk Avrupann en gl devlet adamdr diyebileceimiz Atatrk, hi phesiz devlet adamlarnn en cesur ve en orijinalidir45. svireden Prof. Eugene Pittard ise unlar sylyor: Atatrk, gerek bir devlet yaratcs olmutur. Devlet kuranlarn Pantheonunda O, hak ettii yeri alacaktr. 1911 ylndan itibaren Trkiye tarihini ylece bilmek bile Atatrk tarafndan yaplm olan deiikliklerin derinlik, genilik ve etkisini anlamak iin yeterlidir. Mbalaasz Trk Mucizesi diyebileceimiz hamlenin ne olduunu, Bat, gereince bilmiyor. Hlbuki kendisi iin bunda birok ders bulabilir46. 2.3. Atatrkn Dehs Atatrkn dehsn ve dnrln grmek iin, on be yl gibi ksa bir zaman dilimine sdrd o nefes kesici alm ve atlmlara bakmak yeterlidir. nk batnn yz yllarla ifade edilen, uzun bir srecin sonunda ulat noktaya Trk toplumu, ok ksa bir srede ulamtr. Prof. Dr. Herbert Melzig, Atatrk asrn (20.y.y) gerek nderi olarak grdn vurguladktan sonra Onun dehsna ilikin baka hibir sze gerek kalmayacak biimde u deerlendirmeyi yapyor: Byk Yunan Filozofu Platonun: Krallar filozof olsa ve filozoflar krallarn tahtlarna otursayd eklindeki dilei, iki bin yllk tarihte meydana gelmedi. Hlbuki yirminci yzylda ilk defa olarak Atatrkn ahsnda Platonn istedii gibi, kelimenin tam anlamyla bunu grmekteyiz. O bir dhi, bir fikir adam olarak bir milletin, yani Trk Milletinin mukadderatn ele alm ve bu milletle atld Kurtulu Sava, bu milletin medeni durumunu deitiren bir inklp ve dier milletlerin haklarn da koruyan bir bar ile insaniyete muhteem bir rnek vermitir47.
A.g.e., s.43. A.g.e., s.87. 44 A.g.e., s.132. 45 A.g.e., s.137. 46 A.g.e., s.156. 47 A.g.e., s.s.38-39.
42 43

335

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Oxford niversitesinden dil bilimci, Prof. Dr. Geoffrey Lewis de Atatrkn zeks konusunda unlar sylyor: Kukusuz Atatrk ok stn zekya sahip bir insand. Kendisinin asker olduunu biliyorum ama znde bir bilgin olduuna inanyorum ankaya ve Antkabirdeki kitaplna bir bakn. Ne kadar ok okuyan bir insan olduunu grrsnz48. Trk ordusu 1922de dman Akdenize dktkten sonra ngiliz i Partisi Lideri olan Mac Donaldn, Ulusal Kurtulu Sava yllarnda emperyalist ngilterenin babakan, Trk ve Atatrk dmanl ile nl Lloyd Georgeu, yenilgi zerine parlamentoda Hazineden bu kadar para harcand. Hani Anadolu taksim edilecek, hani boazlar bizim olacakt?... Gelsin hesap versin szleriyle sorgulaynca, Lloyd Georgeun; Yzyllar, ok seyrek deh yetitirir. u talihsizliimize bakn ki, o byk dhi amzda Trk Milleti iinden kt. Mustafa Kemlin dehsna kar elden ne gelebilirdi49 eklindeki cevab son derece gerekidir. Atatrk ldkten sonra, 1938 ylnda Sofyada kan Dness Gazetesinde ise u satrlar yer alyor: O her tarafta dhi bir asker, esiz bir nklp ve yurdun kurtarcs olarak kabul edilmektedir. Bu ycelikteki insanlar, yzyllar iinde, yalnz bir defa grlr. imdiki Trkiyenin tarihi bu esiz devlet adamnn tarihidir50. Atatrkn aramzdan ayrlmasndan sonra Mucize Yaratan Adam!.. maneti ile Kopenhagda kan National Tidence Gazetesi de, u satrlara yer veriyor: Atatrk, kiilik ve stnln dev bir rnei idi. O, yirminci yzyln en byk mucizesini yaratan adamd51. Fransz Milli Meclisi Bakan Edouard Herriot, 1952 ylnda meclisteki Trk milletvekillerini kabul treninde Atatrkn dehsna ilikin u deerlendirmeyi yapyor: Atatrkn askerlik tarafna hayret etmiyorum. Her meslekte deh sahibi insanlar vardr, buna almaz. Fakat, svire Medeni Kanununu kabul etmek ve Trkiyede yrrle koymak!.. Bu deta dehnn da stnde bir ey Hukuktan anlayan ve insan haklarna inanan, biri sfatyla sylyorum, ite buna hayranm52. Eski Fransz elisi Albert Kammerer ise, Exelisor Gazetesine verdii, Atatrke ilikin uzun demecini u szlerle bitiriyor: Atatrk ok byk bir adamdr, bir siyaset dehsdr53. Yine 1938 ylnda, Pariste kan LIlustration Dergisindeki u satrlar dikkat ekicidir: Tarih ok bykler grd. skenderleri, Napolyonlar, Washingtonlar grd. Fakat yirminci yzylda byklk rekorunu, Atatrk, bu Trkolu Trk krd54. 21 Kasm 1938 gnl Tahran Gazetesi ise, Atatrkn dehsn u satrlarla teslim ediyor: Bu gibi dehlar ancak grnte lrler. nk gerekte milletlerinin dn
Ozankaya, a.g.e., s.182. Enver Behnan apolyo, K. Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Ekicigil Matbaas, stanbul, 1958, s.508. 50 Ender, a.g.e., s.72. 51 A.g.e., s.82. 52 A.g.e., s.88. 53 A.g.e., s.s.92-93. 54 A.g.e., s.112.
48 49

336

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

tarznda derin ve silinmez izler brakan eserleriyle daima hayattadrlar. Byle insanlar bir nesil iin domadklar gibi belli bir devre iin de domazlar. Bu gibi insanlar, bu nimetler kaynandan devaml faydalanmalarna imkn sunmak suretiyle asrlarca milletlerinin tarihlerine hkim olacak insanlardr55. Atatrkn lm zerine, Lozan Trk renci Derneinin Lozan niversitesi Toplant Salonunda dzenledii bir trende konuan Prof. Morff da rencilere unlar sylemektedir: Siz Trk genleri, bugn byk efinizi kaybettiinizden dolay ne kadar alasanz haklsnz. niversite sizin bu byk acnza katlmaktadr. Atatrkn, bu byk adamn hayatn burada az bir zaman iinde anlatmaya imkn yoktur. Bu dhinin, vatannn tarihinde kaplad parlak sayfalar size hatrlatmak isterim. Trkiyeyi yaratan, tarihin bu en byk adamn, bam en derin sayg ile eerek selamlarm56. Yine ayn toplantda Prof. Sekretan da, Yalnz bir asker deil, ayn zamanda asrmzn bir daha gremeyecei bir dhi idi. Trk rencilerine candan basalklar sunarm57 szleri ile gerei teslim etmektedir. amda yaymlanan Elifba Gazetesi de Atatrkn dehsn u satrlarla aktaryor: Atatrk, yzylmzn yetitirdii en byk ahsiyetlerden ve en esiz deh ve fazileti kendisinde toplam nderlerden birisi idi. O, mcadelesinin, almasnn, ahlknn ve yaratclnn verimini milleti iin kullanmtr58. Yugoslavyada yaymlanan Novosti Gazetesi, 500 Yl Silen Deh bal altnda yer verdii; Atatrkn dehs, mparatorluun 500 ylda yapamadn yapt59 eklindeki tek bir cmle ile Trk Devriminin, byk bir dehnn eseri olduunu vurgulam oluyor. 12 Kasm 1938 gn Atinada yaymlanan Katimerini Gazetesi, yalnzca Atatrkn dehsn teslim etmekle kalmyor, almamzda yer verdiimiz gibi imdilerde- Atatrk heykellerinden rahatsz olduunu dile getirenlere de dersler veriyor: Her lke, milleti zafer mutluluk ve rahatlk yolunda ilerleten byk adamlarna heykeller dikecektir. Fakat Trkiyenin Kemal Atatrkn heykelinin yaplmasnda kullanlacak ta bulmak iin dalarn demesi, kartrmas gerekecektir. Zira Trkiye, herkesin kskand bir adama, dostlarnn ve dmanlarnn hayran olduu bir deh adamna, kayb yalnz Trkiye iin deil, btn medeniyet ve dnya iin kayp olan bir adama sahip bulunmak bahtiyarlna erimitir60. Gazeteci David Barchard, Atatrk sradan bir adam deildi. O gerekten bir dehyd. O, dehsnn bir dinamizmi vard, deiik yan vard. O dnemden beri sa olanlar, Atatrkn sradan adamlardan daha farkl olduunu kabul ediyordu. Deh kavramn biz ender olarak kullanyoruz. Bu kavramn kkn bilmeliyiz. Atatrk, tarihin dehlarndan biriydi61.
A.g.e., s.149. A.g.e., s.156. 57 A.g.e., s.157. 58 A.g.e., s.208. 59 A.g.e., s.213. 60 A.g.e., s.s.219-220. 61 Ozankaya, a.g.e., s.231.
55 56

337

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

2.4. Atatrkn Dnrl Atatrkn sz ve eylemlerinin btn bir dnce adam olduunu gstermeye yeterlidir. Onun bu yann grmek iin ciltlerde toplanabilmi lekteki Sylev ve Demeleri ne bakmak gerekir. Atatrkn dnrlnn dier bir kant da askerlik mesleinden tutun, geometriye kadar uzanan bir izgide yazm olduu kitaplardr. Atatrkn sz edilen dnr yann da grp, itenlikli bir biimde dile getiren yabanc gzlemcilerin says olduka fazladr. Burada kimilerine yer vermekle yetineceiz. Alman tarihisi Emil Ludwig unlar sylemektedir: Cumhurbakan Gazi hazretleri tarafndan kabul olunmak erefine erdim. Byk adamla iki saat kadar konutum. Gazi Hazretleri bana Goethenin bir szn hatrlatt: nsanlar ayn zamanda dnrler ve harekete geerler. Gazi ile konuma o kadar kymetlidir ki, bunu kelimelerle anlatmaya imkn yoktur. Btn dnya, Gazinin yalnz almalarn bilir. Fakat ben, kendileriyle grrken dnyann bilmedii dier byk zelliklerini kefettim. Gazi hazretleri, alkan olduklar kadar da bir fikir adam idiler62. Fransa eski babakan Edouard Herriot, 1933 ylnda unlar sylyor: Sizlere unu syleyeyim ki, ben Atatrke sekreter olmak isterim. Sebebi de, Onun akam sofrasnda bulunup, yksek fikirleriyle beslenmek dileinde oluumdur. Bylece yeniden bir niversite bitirmi olacam63. Atatrkn dnrl konusunda bu kez sz Arjantinli diplomat Jorge Blanco Vilattaya brakalm: Atatrk insanlk tarihinin kaydettii zafer taklarnn altndan, asl olarak btn zamanlarn en byk komutanlarnn biri zellii ile deil, bir ulusu bamszlna kavuturup, yeni, ada ve gnenli bir devlet kurucusu nitelii ile deil, asl olarak siyaset kuramnn en byk filozoflarndan biri olarak gemitir64. Atatrkn vefatndan sonra 11 Kasm 1938 tarihinde Barcelonada kan Vanguardia gazetesinde ise u satrlar gryoruz: Blnm, hakarete uram, can ekimekte olan Trkiyeyi kuvvetli, ileri ve btn bir millet haline getiren adam lmtr. Sakaryann gazisi, igalcilerin galibi ve zmirin fatihi tarihte en ok hayranla lyk rneklerden biri olarak kendisini gsterecektir. Atatrk, sahasnda askeri deh ile devlet adam ve filozof dehasn toplamt65. 2. 5. Atatrkn Devrimcilii Atatrk kendi dneminde evresinde bulunanlardan ayran en belirgin zellii, Onun devrimci olmasdr. Bu nedenledir ki, birlikte yola ktklar en yakn arkadalar arasnda dahi zaman zaman duraksamalar olmutur.
A.g.e., s.40. Ender, a.g.e., s.87. 64 Ozankaya, a.g.e., s.112. 65 Ender, a.g.e., s.150.
62 63

338

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

1923 Trk devrimi, bylesi bir karakter yapnn yaama geirdii eylemin addr. 20. yyn balarnda gerekleen bu eylem, 18. yzyldaki 1789 Fransz Devrimi ve kendisinden nce gerekleen 1917 Bolevik Devrimi gibi etkili olmutur. Kendi toplumunu, daha nce de vurguland gibi ok ksa bir zamanda deitirip, dntrerek aa tad gibi, mazlum uluslara da rneklik etmitir. Devrim, antiemperyalist ve anti - kapitalist bir ze sahiptir. yimser bir yaklamla, topluma en az iki yz yllk bir srama olana sunan Trk Devrimini sradanlatran ve Atatrkn devrimciliini kmseyen, Kemalizm darbe mi? Devrim mi? Gibi inanlmas g sorular gelitiren Atilla Yayla ve dierlerine yardmc olmak iin yine d dnyann deerlendirmelerine dnelim: 1936 ylnda in Elisi General Ho-Yao-Su, Trk Devrimi konusunda unlar sylyor: Trk nklbnn btn Dou dnyasnn ilerleme ve gelimesindeki rol, Bat dnyasn kltr ve uygarlk yoluna ynelten Fransz ihtilli kadar nemli ve etkilidir. nklbnzn kvlcmlarndan kacak olan ate, btn Dou milletlerini aydnlatacak, kamatracak ve gerek nru yaratacaktr66. Fransz Akademisi yesi Georges Duhamel, Trk Devriminin rnn gz kamatrc bir eser olarak niteliyor ve u deerlendirmeyi yapyor: Bu eser ngiliz, Fransz ve Rus htillcilerinin baardklarndan bambakadr. rnein hi biri dil, yaz gibi konulara el atmamtr. Ne Cromwel, ne Robespierre, ne Lenin, ne de Ondan sonra gelenler, ekip evirdikleri uluslarn bilim felsefesini, dnce metotlarn, ksacas btn bir milletin aln yazsn deitirme ykn omuzlarna alamamlardr67. Hindistan Milli Meclis Bakan Subash Chandra Bose ise, Atatrkn devrimciliini u szlerle aklyor: Mustafa Kemal, yalnzca Anadolunun sava alannda bir inklp deil, milletini yeniden yaratrken de bir inklpyd. Byk bir general, byk bir diplomat, byk bir sosyal reformcu, byk bir devlet adam, byk bir sava, byk bir mimar olan Mustafa Kemal; hi kukusuz, yzyln en byk adamlarndan biridir. lkesini, Avrupal glerin penesinden kurtarma, yeniden zindelik kazandrd Trkiyeyi Osmanl mparatorluunun klleri zerinde ina etme erefi Ona aittir68. Aligar slam niversitesinden, Hintli retim yesi Prof. Dr. S. A. Haqq, Atatrkn devrimciliine ilikin unlar sylyor: Atatrk, kendi kiiliinde gzleri alm milletinin ama ve emeklerini toplam, halknn ksa bir sre iinde kendilerini, yeniden bulma yolunda yaptklarn heyecanl ve zorlu almann balatcs ve rehberi, Rnesansn, Reformasyonun ve aydnlanmann z olmutur; dehs Asyadaki Bat egemenliine kar silkinitir69. ngiliz tarihisi Prof. Dr. Arnold J. Toynbee de ayn konuda u saptamay yapyor: yle bir an dnnz ki, Bat dnyamzda Rnesans, Reform. XII. yzyl sonunun bilimsel ve kltrel ihtilli, Fransz ihtilli ve endstriyel ihtilllerin hepsi bir insan hayatnn iin e
A.g.e., s.76. A.g.e., s.95. 68 A.g.e., s.121. 69 A.g.e., s.124.
66 67

339

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

sdrlm olsun ve bunlar kanunla zorunlu klnsn. te Atatrk 1920 ile 1930 arasnda, bu kadar ksa bir sre iinde ve hibir lkede uygulanmam en ihtillci bir program gerekletirdi70. talyan yazar Ezzio Bartelini, Atatrkn devrimcilii konusunda bir kyaslama yaparak arpc bir gerei gzler nne seriyor: Savalklar ve hrriyet iin gsterdikleri aba ynnden yalnz Cromwell, Washington ve Garibaldi ile Atatrk arasnda bir karlatrma yaplabilir fakat bunlarn hibirinin yeniliki, inklp olmadklar tarihe de kabul edilmitir. Atatrk, gerekten insanlk tarihinde bo yere aranlacak olan hrriyet saval dnda, eski bir Asya imparatorluundan en yeni bir Avrupa Cumhuriyeti ortaya koyan yaratcdr71. Makedonya skp niversitesi, Tarih ve Edebiyat Profesr Hamza Yusuf unlar sylyor: Atatrk ok deerli reformlar yapt. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra Atatrkn yapt reformlar btn dnyada yanklar uyandrd. En byk reformu Trkiye Cumhuriyetinin ve TBMMnin kuruluudur. Sonra hukukta, sosyal alanda, tarihte, dilde, ekonomide yapt reformlar ok deerlidir. Bu reformlar btn dnya milletleri iin ilhm kayna oldu72. Dilbilimci ve tarihi Jean Paul Roux, braknz devrimin bykl ve Atatrkn devrimcilii noktasndaki gerei teslim etmeyi, bunlarn tesinde dnyada ilklere rneklik ettiini u szlerle dile getiriyor: Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu yalnz Trk tarihi iin deil, bence dnya tarihi iin de temel nemde kurumlar oldular. nk dnya tarihinde ok byk bir atlm yaplmasn olanakl klmtr. ok eski ve ok geni bir ulusun, rnein kendi dilini incelemek, onun kkenlerini aratrmak zere bir bilimsel kurum kurduunu gsteriyordu. Oysa baka lkelerde dilin yaps, kkenleri zerine byle bir bilimsel aratrma kurumu grlm deildi. Atatrk bylece bu alanda bir ders vermitir73. The London Times Gazetesindeki u satrlar da dikkat ekicidir: Latin harflerinin kabul, kadnlara hrriyet verilmesi, ynetimin batanbaa deitirilmesi, ulam, haberleme, maliye, milli tarm durumunun gelimesi, yeni ve insancl kanunlarn kabul, toplumu arkasnda bulan birtakm reformlardr. Kendisi tarafndan hazrlanp, ynetilmi olan Trk nklb, kadn-erkek btn yurttalarna, Trkiyenin nceki kuaklarndan hibirine nasip olmayan hrriyet ve gven dolu bir hayat salamtr. Baarlar Trkiyeyi Avrupa devleti yapt, Dounun tarihini deitirdi74. Milletvekili ve Slova Gazetesi Mdr Kojuhofun deerlendirmesi ise yledir: Dman ordusunun igalini bir yldrm darbesi gibi savmak; bar antlamalarn bir kl vuruuyla yok etmek; Halifenin yzlerce yllk taht ve tacn bir yumruk darbesi ile ortadan kaldrmak: lkeyi dzeltmek ve sonra mitsiz hle dm olan bir milletin milli duygularn uyandrmak; modern ve medeni bir devlet yaratmak ite gzlerimizin nndeki mucizeler bunlardr.

A.g.e., s.135. A.g.e., s.161. 72 Ozankaya, a.g.e., s.242. 73 A.g.e., s.107. 74 Ender, a.g.e., s.145.
70 71

340

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Buna dayanarak Gladston gibi unlar sylemekte haklyz: Dnya, bu derece esiz olan bu adamn lmnden sonra artk eskisi kadar enteresan deildir75. Fransa ileri Bakanl st dzey yneticisi olan Alexandre Jevakoff; Atatrkn bata gelen kalc etkisi Trkiyedir; Trkiyenin varln srdrm olmasdr. Bana gre eer Atatrk olmasayd, ok byk olaslktr ki, Trkiye olmayacakt; en azndan bamsz, nemli roller oynayan bir devlet, Avrupayla Asya, slm gelenekleriyle Hristiyan Avrupa gelenekleri arasndaki konumunda bir devlet olarak varolmayacakt76 eklindeki szleri ile Trk Devriminin ne demek olduunu sergileyip, Atatrkn devrimciliine ilikin son noktay koyuyor. 3.Trk Devriminin Mazlum (Zulm grm) Uluslara rnek Oluu Trk devriminin arkasndaki itici g, bir ulusu yok etmeye ynelmi olan emperyalizme kar bakaldrdr. Bu dorultuda uzun sren kanl bir savam verilmi ve Atatrkn benzetmesiyle ulusun barna saplanan haner, sklp atlmtr. Eylem, emperyalizme kar verilen bir bamszlk sava olup, dnya siyasal tarihinde ilk rnektir. Ulusal Kurtulu Savann nderi Mustafa Kemal, Trk ulusunun verdii bu soylu savamn evrenselliini, tm mazlum milletler adna verilen bir savam olduunu aadaki zl szleriyle dile getirmektedir: Trkiyenin bugnk mcadelesi yalnz kendi nm ve hesabna olsayd belki daha ksa, daha az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Trkiye, byk ve mhim bir gayret sarfediyor. nk mdafaa ettii btn mazlum milletlerin, btn dounun davasdr ve bunu nihayete getirinceye kadar Trkiye kendisiyle beraber olan dou milletlerinin beraber yryeceinden emindir77. Byk Atatrk, 1922 ylnda yapm olduu bu deerlendirmeyi, 24 Mart 1933 tarihinde ziyaret ettii Msr eliliinde veciz bir biimde yinelemitir. Dnemin Msr Bykelisi Ahmet Remzi, o gn u szlerle anlatmaktadr: Gnlerden Pazar idi. Zaman gece yarsn gemi sabah yaklamt. afak skmek zereydi. Bu mddet zarfnda Lider, Trk htillinin prensipleri ve milletin ruhunda beliren uyankl anlatmt. Doudan imdi doacak olan gnee baknz dedii zaman, ufuktan gnein klar belirmiti. Bu srada gne, btn klarn kayna olan Doudan yava yava ykseliyordu. O anda byk adam unlar syledi: Bugn gnn aardn nasl gryorsam, uzaktan btn Dou milletlerinin de uyanmalarn yle gryorum. Kurtulu ve bamszlna kavuacak daha ok karde millet vardr. Onlarn yeniden doular, phesiz ki gelime ve mutlulua ynelik olarak meydana gelecektir. Bu milletler, btn glklere ve btn engellere ramen bunlar yenecekler ve kendilerini bekleyen gelecee ulaacaklardr. galcilik ve smrclk yeryznden yok olacak yerlerine, milletler arasnda hibir renk, din ve rk fark gzetmeyen yeni bir dzen ve ibirlii a geecektir. Atatrk, szlerine birka saniye ara verdikten sonra yle devam etti: Size bu szleri syleyen,

A.g.e., s.68. Ozankaya, a.g.e., s.s.67-68. 77 M. Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri II(I-III), Ankara, 1997, s.40.
75 76

341

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Cumhurbakan deil, yalnzca Trk Milletinin bir ferdi olarak Mustafa Kemaldir. Bu noktaya nemle dikkatinizi ekerim 78. Byk Atatrkn ngrs, izleyen yllarda gereklemi ve Trk ulusunun verdii bamszlk sava, birok dou ve nc dnya lkeleri ve onlarn liderlerinin esin kayna olmutur. imdi sz Msr devlet bakan Enver Sedata brakalm: Atatrk yzylmzn en byk devlet adamlarndan biridir. Hrriyet ve emperyalizme kar sava veren milletler iin bir k olmutur. Nitekim biz Msr ihtillini yapan gen subaylar, Onu iyice okuyarak, anlayarak bu ihtilli gerekletirdik. Bize rehber olmutur79. Msr rneinde olduu gibi, Bamszlk savan rnek alan kimi lkelerin daha sonra devrimi, Kemalizmi de model aldklar biliniyor. Ancak, baba ah Rza Pehlevinin ynetimindeki ran ve Muhammed Ali Cinnahn ynetimindeki Pakistan rneklerinde olduu gibi, Trk devrim modeli btncl olarak uygulanamamtr. nk randa baba ah Rza Pehlevi ve Pakistanda Muhammed Ali Cinnah, kendi lkelerinin hukuksal yapsn dzenlemede Mustafa Kemalin devrimci tavrn sergileyememilerdir. Dier Mslman lkelerde de durum ayndr. Bu nedenle K verilerine gre dnyadaki 57 Mslman lke ierisinde, Laiklik prensibini yaama geiren Trkiye, ayrcalkl bir konuma sahiptir. Kukusuz bunu Atatrke borludur. Trk Devriminin, mazlum uluslara rneklii konusunda, yine d dnya deerlendirmelerine dnecek olursak; Feroz Ahmadn u deerlendirmeyi yaptn grrz: Kemalizm baarl olunca bu yol, II Dnya Sava sonrasnda nc dnya denilen lkeler iin bir tr model oldu. Hindistanda, Arap dnyasnda birok ocua Mustafa Kemal ad verildi. Mustafa Kemal ve giriip baard hareket bir esin kayna oldu80. inli tarihi Prof. Chi Tzu-Hsi (i-Suzi) ayn konuda unlar sylyor: Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, Dounun yeni gnei ve yeni nderidir. Evet, bir daha ksa ve ak bir ekilde tekrarlarm ki, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, Dounun yeni gnei olup dnya tarihini ikiye blm, eski devirleri kapatarak drdnc bir devir amtr81. Tarihi Robert Mantrann yine ayn konudaki deerlendirmesi ise yledir: Siyasal bakmdan bir Cumhuriyetin kurulmas. Bu daha nce hi grlmemi bir hareketti. Trkiye Cumhuriyeti gerekten bir slam lkesinde kurulan ilk lik, demokratik devletti. Bu, dier Mslman lkelerdeki siyaset adamlarnca rnek alnd. rnein Burgiba, Atatrkn yapt devrimlere ilgi duymutu. Ben Tunusa gittiimde Habib Burgiba benden Atatrkn yapt reformlar zerine bir rapor yazmam istemiti. Kendi lkesinde bu reformlarn hangilerinden yararlanabileceini bilmek istiyordu. Gerekten de kendi lkesinde kadnlarn toplumsal konumu iin Atatrkn yaptklarn temel ald. Bence Cemal Abdllnasr da Atatrklkten esinlenmitir. Bunun gibi Irak ve Suriyedeki Baas Partileri de snrl lde de olsa laik, cumhuriyeti ve demokratik zelliklerini Atatrkln etkisi altnda edinmilerdir. Bu gerekten

Ender, a.g.e., s.s.176-177. A.g.e., s.176. 80 Ozankaya, a.g.e., s.48. 81 Ender, a.g.e., s.77.
78 79

342

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

Mustafa Kemalin dncelerinin kendi lkesindeki baarsnn etkisiyle, slm dnyasna yaylmasnn bir sonucudur. Bugn de birok siyaset adamnn kafasnda bu dnce vardr. Demek oluyor ki Atatrk, siyasal, plnda cumhuriyeti, parlamenter sistem yaratmtr. Bunun balangta biraz otoriter olmas koullarn kanlmaz kld bir durumdur82. Pakistan Devlet Bakan Muhammed Ali Cinnahn deerlendirmesi de yledir: O, Trkiyeyi kurmakla btn dnya milletlerine Mslmanlarn seslerini duyuracak kudrette olduunu ispat etti. Kemal Atatrkn lmyle Mslman dnyas en byk kahramann kaybetmitir. Atatrk gibi bir nder, nlerinde bir ilhm kayna olarak dikildii halde, Hint Mslmanlar bugnk durumlarna hl raz olacaklar m?83. Pakistan Cumhurbakan Eyp Han da, Atatrkn mazlum uluslara rnekliini u szlerle anlatyor: Kemal Atatrk, yalnz bu yzyln en byk adamlarndan biri deildir. Biz Pakistanda Onu gelmi gemi btn alarn en byk adamlarndan biri olarak gryoruz. Askeri bir deh, doutan bir lider ve byk bir vatansever olan Kemal Atatrk, lkenizi yeniden byklk yoluna koydu. O yalnz sizin milletinizin sevgili lideri deildi; dnyadaki btn Mslmanlar gzlerini sevgi ve hayranlk duygularyla Ona evirmilerdi. O, Msl man dnyasnda yeniden siyasi uyan ynnde ileriye doru cesur bir adm atan bir avu insandan biriydi84. Pakistann Milli airi kbl ise Mustafa Kemlin mazlum uluslara rnek oluunu iirsel bir dille anlatyor: Bizim aslmz, rengi umu bir kvlcm iken, Onun bakyla, cihan kaplayan ve aydnlatan bir gne haline geldik85. Atatrk ve Onun nderliindeki ulusal mcadele, genel olarak Trk Devrimi daha birok Asyal ve Afrikal uluslara da rnek olmutur ve evrensel bir boyut kazanmtr. nk Trk Devrimi, totaliter rejimlere olduu kadar, smrgecilie, yaylmacla, salt anamalc bir yntemle ve iddet yoluyla kalknmaya ve bunlarn gelitirdii, gelitirecei her trl davran ve giriimlere de kardr86. Bu nedenledir ki, Ulusal Kurtulu Mcadelesinde Onun rakibi olup, ar bir yenilgiye urayan Yunanistan babakan Venizelos bile, Atatrk hayatta iken 12 Ocak 1934 tarihinde Norve Nobel Komitesi Bakanlna bavuruda bulunarak Mustafa Kemal Paay Nobel Bar dlne aday gsterebilmitir. Venizelosun bavurusu yledir: Norve Nobel Komitesi Bakanlna, Yaklak 700 yl boyunca Orta Dou ve Orta Avrupa kanl savalara sahne olmu fakat Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla blgedeki istikrarsz durum sona ermitir. Bir milletin hayatnda, bu kadar ok ksa bir sre iinde bu denli kkl deiikliin gerekletirilmesi hakikaten

Ozankaya, a.g.e., s.168. Ender, a.g.e., s.181. 84 A.g.e., s.181. 85 A.g.e., s.182. 86 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001. s.15.
82 83

343

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

pek enderdir. Teokratik bir rejimle yaayan din ve hukuk kavramlarnn birbirine kart kme devrindeki bir imparatorluun yerini g ve hayat dolu, modern ve milli bir devlet almtr. Bar davasna bu deerli katk, Trkiye Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa sayesinde yaplabilmitir. Bu nedenle Yunanistan Hkmeti bakan sfatyla Mustafa Kemal Paann Nobel Bar dlne adayln takdim etmekten eref duymaktaym87. Bir tarafta, Mustafa Kemalin eylemli dman olan bir devlet adamnn bu erdemli ve yce giriimi, te tarafta Atatrk sayesinde yurt sahibi olan, kendi toprann- Atatrkn nitemi ile- gaflet, dallet veya hyanet iindeki kimi szde yurttalar. Szn bittii yer buras olsa gerek Sonu Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu, Trk Devriminin nderi Mustafa Kemal Atatrk, erevesi snrl bylesi bir almada btn ynleri ile irdelemenin gl bilinir. Atatrk, liderlik zellikleri, insan sevgisi, sanatseverlii, doa ve evre tutkusu gibi ayr ayr ele alnmas gereken ve daha da oaltlmas olanakl dier birok zellii zerinde toplam olan ok ynl bir liderdir. Bu almada, Atatrke ve Atatrk Dnce Sistemine(Kemalizm) yneltilen eletiri ve/veya andrma giriimleri, d dnyadan olan, erdemli ve drst, bilim ahlk ile donanm, kiilikli, gerekten fikir sahibi insanlarn grleri ile rtlmeye alld. Batnn ve Bat dnyasndan kimi evrelerin Kemalizme kar duruu bir lde anlalr; nk ilki Birinci Dnya Sava srecinde anakkalede, ikincisi de Milli Mcadelede olmak zere iki kez yenilgiye uradlar. Bu yenilgiyi ilerine sindiremiyor olabilirler Ayrca, Kemalizm, bugn yeni bir smr dzeni olduu iyice anlalan kreselleme olgusunun nndeki en byk engeldir. Anlan nedenlerle Trkiye Cumhuriyetinin imentosu olan laiklik prensibini ve Atatrk Milliyetiliini andryorlar. eitli mekanizmalar kullanarak bir hayli yol aldklar da grlyor!.. Kurtulu Sava srecinde elde edemediklerini imdi elde ediyorlar denilebilir. Ancak, Atatrk ve Onun yaama geirdii cumhuriyet kazanmlarn, deerlerin aktan ya da gizliden bir ama gderek telenmesi ve yadsnmas pek anlalr deildir. Her tez, anti tezini yaratt gibi, her devrim de kar devrimini yaratyor. Ne yazk ki, 1923te balayan cumhuriyetle hesaplama, bugn de devam ediyor. Hesaplaan evrelerin ayr ayr kendi kar hesaplar olduu gibi, i ve d dinamiklerin topyekn hesaplamasnn birer dilisi de olabiliyorlar. Ortak amalar Kemalizmden kurtulmaktr. Avrupa Birliine giri srecinden yararlanp, evrensel ve nesnel gereklilikleri yerine getirilmeden, toplumun demokratikletirilmesi bahane edilerek, her ortam ve
87

Ender, a.g.e., s.215.

344

erideDarda Kemalizm Tartmalar

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

frsat kullanlmak suretiyle hedefe kouluyor. Atatrk Cumhuriyeti format deitiriyor. Bunu grmek iin plak gzle topluma bakmak yeterlidir. Ilml slam projesi adm adm yaama geiriliyor. Daha da rktc olan, eitim izlencelerindeki maniplasyonlarla ve daha birok arala Atatrke, cumhuriyetin kurulu felsefesine ve cumhuriyetin esiz kazanmlarna aykr anlamlar ykleyen veya ykleyecek olan kuaklar yetitiriliyor; toplumun dinamik gleri ise reflekssiz braklyor

KAYNAKA I.Sreli Yaynlar A.Gazeteler Cumhuriyet. Hrriyet Milliyet Sabah Star Vkit Yeni Asr Yeni afak Zaman B. Dergiler Cumhuriyet Bilim ve Teknik The International Interest II. Resmi Yaynlar Resmi Gazete III. Kitaplar ATATRK, Mustafa Kemal, Sylev ve Demeler II(I-III), Ankara, 1997. ELK, Hseyin, Trkiyede Deiim, Demokrasi ve Aydnlar, Da Yaynclk, stanbul, 2002. 345

hsan TAYHAN

TTAD, VI/15, (2007/Gz)

ENDER, Muzaffer, Btn Dnyada Atatrk, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2005. GRTL, smet, Atatrkn 100. Doum Yldnmnde Kemalist Devrim ve deolojisi, stanbul, 1980. KILALI, Ahmet Taner, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, mge Kitapevi, Ankara, Aralk 1995. KL, Suna, Trk Devrim Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007. OZANKAYA, zer, Dnya Dnrleri Gzyle Atatrk ve Cumhuriyeti, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, Nisan 2000. POYRAZ, Ergn, Musann ocuklar Tayyip ve Emine, Togan Yyn., stanbul, Nisan 2007. ROSKN, Michael G., Cord, Robert L., Medieiros, James A., Jones, Walter S., Political Science: An Introduction, Pearson Hall Publishing, New Jersey USA, 2006. APOLYO, Enver Behnan, K. Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Ekicigil Matbaas, stanbul, 1958. IV. Grsel Yaynlar ATV, Teke-Tek Program( Fatih Altayl), 14.12. 2006. Haberx.com., http://haberx.com., (10.11.2005).

346