IG
8
ONDAREA
2006ko apirilaren 2a
Pilotaren azken monumentua
XIX. mendearen bukaeran makina bat pilota partidaren lekuko izan zen Madrilgo Beti Jai
pilotalekua. Orain kolokan dago haren etorkizuna. Eraikina erortzeko zorian dagoen arren
arkitektura aldetik «ikaragarrizko balioa» duela diote haren aldekoek. P Testua: Iñaki Gurrutxaga
Beti Jai pilotalekuaren argazkia. Ezker aldean autoentzako tailerraren teilatua ikus daiteke, eta eskuin aldean, harmailak, egoera tamalgarrian.
M
unduan ez da beti jai, inoiz tris-
tea ere bai». Xabier Amurizak
idatzi eta Imanol Larzabal zenak
errezitatutako olerkiaren hasie-
rak ondo baino hobeto islatzen
du Madril erdigunean dagoen
Beti Jai pilotalekuaren historia
gorabeheratsua. XIX. mendea-
ren bukaeran, euskal pilota joko-
ak Espainiako hiriburuan izan
zuen garai loriatsuaren lekuko
zuzena izan zen, eta egun, gizal-
di oso bat baino gehiago igaro
eta gero, hondakin artetik bere
burua azaleratu nahian dabil.
Eta ez nolanahi gainera, polemi-
Kantxaren gainean eraiki zuten tailerra ikus daiteke 1999ko argazki honetan. JUAN ANGEL MONREAL
ka eta interes askoren sorburu
bihurtu baita. Espainiako Onda-
re Nazionalak interes kulturale-
ko ondasun izendatu zuen
1991n. Harrezkero, Eduardo
Gras kirol gaietako aditua eta
Fernando Larunbe pilotari ohi
eta pilota munduaren ikertzai-
lea dira pilotaleku horren defen-
datzaile sutsuenak.
Euskal pilota jokoak eta Ma-
drilek izan duten harremanaz ja-
betzeko, XIX. mendeko azken
hamarkadara egin beharra dago
jauzi. Peña Goñi kronikagile eza-
gunak «pilota jokoaren hamar-
kada miresgarri» gisa deskribatu
zuen sasoi hura. Kronikagile
hark idatzietan jaso zuenez,
munduko pilotalekurik onenak
eta dotoreenak Madrilen zeu-
den, eta garaiko pilotaririk ospe-
tsuenek jokatu izan zuten ber-
tan, gehienak euskaldunak. «Pi-
lota jokoa estimu handia zuen
ikuskizuna zen. Klase sozial guz-
tietako jendea joaten zen pilota
partidak ikustera», diote artxi-
boetako artikuluek.
Sona horren adierazle dira ga-
rai hartako egunkari eta aldizka-
riek pilotari eskaintzen zioten
tartea. Madrilen, Bartzelonan
eta Donostian jokatzen ziren
partida garrantzitsuenen kroni-
kak egunero irakur zitezkeen
prentsan. Kirol agerkari ugari
zeuden: Gaceta del Sport (1873),
El Campo (1876), El Sport
(1889), Cronica del Sport
(1889), El Pelotari (1893), Ma-
drid Sport (1896), La Cancha
(1897)… Eta kronikariak ere
itzal handikoak ziren. Peña Go-
ñiz gain, Andrade, Leinad, Se-
pulveda eta Pascual Zulueta ar-
duratzen ziren pilota mundua-
ren berri emateaz. Peña Goñiren
esanetan, XIX. mendeko azken
hamarkadan, zezenketekin ba-
tera, Madrilgo ikuskizunik na-
barmenena euskal pilota zen.
Pilota partidek zuten etenga-
beko arrakastaren ondorioz,
makina bat pilotaleku eraiki
zuten Madrilen: Jai-Alai Madri-
leño (1891), Fiesta Alegre
(1892), Euskal Jai (1893), San
Francisco (1893), Beti Jai
(1894), Fronton Central (1889).
Inguruetako auzo eta herrietan
beste horrenbeste pilotaleku
eraiki zituzten: Fronton Madri-
leño (1891), Fronton del Retiro
(1892), Fronton Santa Engracia
(1892), Fronton Academia
(1893)…
APUSTUEN
DEKRETUAK ITXIA
Madrilgo Beti Jai pilotalekuaren
proiektua Joaquin Rucoba arki-
tekto kantabriarrak egin zuen
1983an, Donostiako Beti Jai pi-
lotalekua zenaren planoetan oi-
narrituta. Arkitekto berak disei-
natu zuen Bilboko Arriaga an-
tzokia. 1894ko maiatzaren 29an
inauguratu zuten pilotalekua.
Hiru partida jokatu ziren. Arra-
tsaldeko bostetan zen hitzordua.
Partida nagusia Portal-Pasiegui-
El Pelotari aldizkariaren 1894. urteko bi ale. Ezkerrekoan, garaiko bi pilota-
ri ageri dira, eta eskuinekoan, Beti Jai pilotalekuaren kanpoaldea.
tok eta Beloki-Tandilerok jokatu
zuten. Lehenek irabazi zuten
(50-49).
Peña Goñiren esanetan, eus-
kal pilota jokoak bi arrazoi nagu-
sirengatik lortu zuen arrakasta
Madrilen; batetik, ikuskizun pa-
regabea zelako, eta bestetik,
ikuskizun hori apustuak egiteko
lekua zelako. Madrilen biltzen
ziren enpresa eta pilotari gehie-
nak Euskal Herritik joanak zirela
nabarmentzen du. Hasieran,
joko garbian jokatzen zuten pilo-
tariek, zumitzezko saskiekin,
baina denbora gutxian zesta-
punta nagusitu zen. Erremontea
eta pala urte batzuk geroago sar-
tu ziren.
Horren guztiaren ikerketa egi-
na du Fernando Larunbe pilotari
ohi eta ikertzaileak. 1892-1895
urteen artean Madrilen «lau pi-
lotaleku industrial zabalik» zeu-
dela aipatzen du Larunbek, eta
ia egunero partidak jokatzen zi-
tuztela: «Fiesta Alegre eta Beti
Jai pilotalekuetan lau mila ikus-
le inguru sartzen ziren, eta garai
hartan, Madrilen, milioi erdi la-
gun eskas bizi ziren». Orduko pi-
lotari ospetsuenen zerrenda lu-
zea du Larunbek: Portal, Elizegi,
Pedros, Enbil, Barriola, Sarasua,
Matxin, Abandoko Txikito, Belo-
ki, Ganborena, Muchacho, Tan-
dilero, Pasieguito, Irun…
Hamabost urte inguru iraun
zuen Beti Jai pilotalekuaren egu-
nerokoak. «Ez dut datu zehatzik,
baina, nire ustez, 1909. urtetik
aurrera oso tarteka jokatzen zi-
ren pilota partidak Beti Jain», ze-
hazten du. 1919. urtean, esatera-
ko, autoentzako tailer bat egite-
ko baimena eskatu zuen Juan
Antonio Araluzek, eta Madrilgo
Udalak oniritzia eman zion. «Au-
rretik zetorren gainbeherak eta
erabilera aldaketa horrek gal-

Goiko irudian, kapitelaren xeheta-
sunak ikusten dira, eta behekoan,
atondoko sabaiaren marrazkiak.
bidera eraman zuten Beti Jaik pi-
lota munduarekin zuen harre-
mana», argitzen du Larunbek.
Hala ere, azken kolpea Miguel
Primo de Rivera diktadoreak
eman zion, «Espainia osoan
apustuak egitea debekatu zuen
dekretu bat kaleratu zuelako».
Gerora hainbat erabilera eman
zaio Beti Jai pilotalekuaren oru-
beari. Gaur egun, erabat honda-
tuta dago, utzita.
HARRIBITXI
ARKITEKTONIKOA
Pilota munduaren ikertzailea
izaki, Fernando Larunbek ingu-
ruetako hainbat artxibo arakatu
zituen 1987-1992 urteen artean.
«Bozas Urrutiak hasitako bideari
jarraitu nahi nion, eta orduan
izan nuen Beti Jai pilotalekuaren
berri. Arkitektura aldetik altxor
bat zela ohartu, eta mugitzen
hasi nintzen», azaltzen du. Beti
Jai pilotalekua Madrilgo Chan-
beri auzoan dago, Fortuny, Jen-
ner, Montesquinza eta Marques
de Riscal kaleen etxadian. Fatxa-
da nagusia Marques de Riscal ka-
leko 7. zenbakian dago. Etxau-
rrea 39 metro da luze, trapezoi-
dal itxurakoa da, laukizuzen
baten antzekoa.
Honelaxe deskribatzen du La-
runbek garai hartan pilotale-
kuak zuen itxura: «Orubeak
3.420 metro koadro hartzen zi-
tuen, eta horietatik 1.708 kan-
txak. Kantxaren luzera 67 me-
trokoa zen (hamazazpi koadro
eta erdi), 11 metroko zabalera
zuen, eta frontisaren garaiera
ere 11 metrokoa zen. Pilotale-
kuak ez zuen erreboterik. Gutxi
asko, 4.000 ikusle sartzen ziren
pilotalekuan».
Eduardo Gras kirol gaietan
aditua da, eta ahalegin handia
egin du pilotaleku hori lehengo-
ratzeko. Bide horretan guztian
txosten eta idatzi asko egin be-
har izan ditu, eta asko errepara-
tu dio Beti Jai pilotalekuaren ar-
kitekturari. «Kanpoaldeak itxu-
BETI JAI PILOTALEKUAREN ETORKIZUNA
Izaera eta
bideragarritasun
ekonomikoa
adrilgo hedabi-
M deek azken urte-
etan Beti Jai pi-
lotalekuaren au-
ziari dezenteko jarraipena egin
badiote ere, gaia ez da erabat
gizarteratu Madrilgo Udaleko
PSOEko taldeak aireratu duen
arte. Beti Jai Pilotalekua elkar-
tea da egun pilotalekuaren ja-
bea. Elkarte hori kudeatzen
duen enpresaburu taldeak ho-
tel bat eta gimnasio bat egiteko
proiektua aurkeztu zion Ma-
drilgo Udalari 2001. urtean.
Fernando Larunbe pilota iker-
tzaileak azaldu duenez, talde
horren hasierako asmoa Beti
Jai pilotalekua berritzea eta
Madrilen pilota partidak jar-
tzea zen. «Zaharberritze
proiektua oso garestia da, eta
dirutza hori pilota partidekin
berreskuratzea ez litzateke bi-
deragarria izango», onartu du.
Hala ere, enpresaburu talde
horren jarrera denborarekin
«asko aldatu» dela uste du. Beti
Jai Pilotalekua enpresaren ger-
Donostiako Beti Jai pilotalekua zenaren planoetan oinarrituta egin zuten
Madrilgoa. Bi irudiek ederki islatzen dute pilotalekuaren handitasuna. DV
tuko iturrien arabera, «orubea-
ren jabeek ez dute auzi horren
inguruan hitz egin nahi, sortu
den zalapartarekin gaizki pa-
satzen ari direlako».
2005eko abenduaren 29an
zen onartzekoa Beti Jai pilota-
lekua behin betiko desagerra-
raziko zuen proiektua. PP al-
derdia proiektua onartzekoa
zen, baina azkenean atzera
egin zuen, Beti Jai pilotalekua
interes kulturaleko ondasun
izendatu baitzuen Espainiako
Ondare Nazionalak 1991n.
Beste zenbait kultur elkartek
monumentu nazional izaera
eman nahi diote pilotalekuari.
Hala ere, pilotalekuaren erabi-
lera aldaketa egiteko arriskua
dagoela ohartarazi du Larun-
bek: «Pilotan jokatzea bidera-
garria ez dela esaten badugu,
haren erabilera kirolera muga-
tu beharrik ez dagoela esaten
badugu, azkenean, arkitektura
aldetik zainduko dute, baina
beste erabilera bat eman die-
zaiokete, eta espekulazioari
ateak ireki». Madrilgo Udaleko
PSOEko taldea, berriz, pilota-
lekua erostearen edo desjabe-
tzearen alde agertzen da, eta
pilotalekuaren erabilera kiro-
lera mugatzearen alde.
Fernando Larunbe eta Eduar-
do Gras Beti Jai salba dezagun
kanpaina abiatu berriaren sus-
tatzaileak dira, beste hainbat
kiderekin batera. Larunberen
esanetan, Beti Jai pilotalekua-
ren «historia, edertasuna eta
berezitasuna» goraipatzen du-
ten hainbat txosten egin dituzte
Madrilgo zenbait elkargok:
«Beti Jai pilotalekua pilota
munduko Sixtoren Kapera da.
Demagun Kordobako mezkita
erortzeko zorian dagoela, za-
harberritze lanak egiteko ha-
ren erlijio funtzioa albo batera
uzten dugula eta barruan den-
da mordo bat egiteko proiektua
aurkezten dugula. Zer esango
genuke orduan?», galdetu du
Larunbek. Egoeraren larria
ikusita, Unescok Madrilen
duen egoitzarekin harremane-
tan jarri direla adierazi du, eta
Madrilgo ondare kulturala ba-
besteko hitzarmen bat sinatu
dutela. «Beti Jai pilotalekuaren
bideragarritasuna balio anizta-
sunean dago, aukera asko es-
kaintzen dituen eraikina bai-
ta».
ra xumea zuen. Zazpi balkoi zi-
tuen, marmol ilunez egindako
balustrada batez hornituak. Ba-
rrura sartzeko beirazko lau ate
handi igaro beharra zegoen.
Ikusleei erosotasuna eskaintze
aldera, txarteldegia eraikinaren
atondoan zegoen, eta oso zabala
zen. Gainerako fatxada guztiak
mudejar estilokoak ziren, leiho
askokoak. Eraikin airosoa zen,
artistikoa eta dotorea».
Eraikinaren barrualdea ere ai-
pagarria da, Grasen aburuz, ba-
tik bat harmailak atondu eta an-
tolatzeko eragatik: «Oinarrizko
egitura burdinazkoa da, baina
xehetasun guztiak forjarekin eta
burdinurtuarekin amaituak
daude. Kantxa eta kontrakantxa
gainerako pilotalekuetakoak
baino handiagoak ziren, estali-
tako eta estali gabeko harmailak
zituen, eta 50 palko. Xehetasun
guztiak ondo zainduta eraiki zu-
ten». Madrilgo Arkitektoen El-
kargoa, Arte Ederretako Akade-
mia, Ondare Historikoaren Ba-
tzordea, Fernando Larunbe eta
beste hainbat lagun ditu Eduar-
do Grasek bidelagun pilotale-
kuari eusteko zereginean.
«Munduan ez dago horrelako
beste pilotalekurik. Beti Jai le-
hengoratuta, kulturartekotasu-
na eta herri kirolak gustuko izan
dituen hiriburu baten oinarrie-
tara itzuliko ginateke».
ONDAREA IG
9
2006ko apirilaren 2a
KRONOLOGIA
112 urteko
historia
1893: Joaquin Rucoba arkitek-
to kantabriarrak egin zuen
proiektua, Donostiako Beti Jai
pilotalekua zenaren planoe-
tan oinarrituta.
1894: Octavio de Toledo eraki-
tzaileak egin zuen pilotale-
kua. Urte horretako maiatza-
ren 29an inauguratu zuten.
Pilotalekuaren jabetza Arana
Unibaso elkartearena zen.
1919: Juan Antonio Araluzek
Beti Jai pilotalekuaren kan-
txan autoentzako tailer bat
egiteko baimena eskatu zuen.
1923: Miguel Primo de Rivera
diktadoreak pilota jokoa eta
apustuak debekatu zituen,
dekretu bidez, «ikuskizun-
apustu» izaera zutelako.
1936-39: 36ko gerran polizia
etxe modura erabili zuten pi-
lotalekua. Gero, Espainiako
Falangearen korneta jotzaile-
en entsegu leku bihurtu zen.
1989: Lamplough Investiment
Services Limited elkarteak es-
kuratu zuen Beti Jai pilotale-
kuaren jabetza, irailaren 8an.
1.058 milioi pezeta —6 milioi
euro pasa— ordaindu zituen
talde frantziar horrek enkan-
tean. Hasierako prezioa 323
miloi pezetakoa —2 milioi eu-
rokoa— zen.
1991: Espainiako Ondare Na-
zionalak interes kulturaleko
ondasun izendatu zuen.
1994: Madrilgo Jai-Alai Pilo-
talekua elkartea sortu zen uz-
tailaren 17an, Madrilen luze-
an jokatzeko pilotalekua be-
rreskuratzeko helburuarekin.
1995: Apirilaren 20an, pilota-
lekuaren alde egiteko asmoa
zuten hainbat elkartek batza-
rra egin zuten Madrilgo Kirol
Fakultatean.
1998: Beti Jai Pilotalekua el-
kartea sortu zuten zenbait en-
presaburu euskaldunek,
maiatzaren 14an. Abendua-
ren 23an, pilotalekua 385 mi-
lioi pezetan (2,2 milioi euro)
erosi zutela zabaldu zen.
2001: Elkarte horrek hotel bat
eta gimnasio bat egiteko
proiektua aurkeztu zuen. Ra-
fael Moneo arkitekto nafarrak
egin zuen proiektua.
2005: Madrilgo Udaleko Hiri-
gintza Batzordea, PPren agin-
dupean, proiektuari oniritzia
ematekotan egon zen, baina
azkenean atzera egin zuen,
eraikina babestua zegoelako.
2006: Madrilgo Udaleko PSO-
Eko taldeak pilotalekua eros-
tea proposatu zuen. Egungo
jabeek saldu nahi ezean desja-
betzearen alde agertu ziren
urtarrilaren bukaeran.