URO BASLER

KRANSKA ARHEOLOGIJA
l i . IZ D A N JE

o k
C R K V A N A KAMENU M O STA R 1990.

UMJESTO UVODA
Starokranska k u ltu ra je religiozna ku ltu ra u p riva tn o j sferi ljudske svakida njice. Zbog toga samo kranstvo nije bilo prisiljavano na kom prom ise s la i kim in stitu cija m a , to mu je prualo zna tn u prednost u p rido b iva n ju lju d i. Kranska je obrazovanost bila p ris tu pana svakom o vje ku , nasuprot svjetov noj obrazovanosti koja je bila ograniena samo na odabrani sloj drutva. Njegova pisana rije bila je jednostavna, ali d u b o kog znaenja; je z ik je b io narodni, ali znakovit, a u m jetn o st neposredna ali su gestivna. Za dananje ljude rano kranstvo je jo uvijek starina vrijedna potovanja, venerabtlfs a n tiq u ita s , slina b is tro j vodi izvora, nezamuenoj kasnijim prito ka m a . isto n o kranstvo je u svom razvoju vre menom pojaavalo h ije ra ti k i karakter, ali je zadralo p rim a rn u nauku Otaca, svjee legende o m uenicim a i puni a u to rite t prvih sedam ekum enskih koncila^ Za padno kranstvo b ilo je, n a p ro tiv, iz lo eno b u rn im prekretnicam a. U njemu je po zavretku a n tik e dolo, istina, do umanjenja ope obrazovanosti, ali je G r gur V e lik i s potovanjem i ponosom is ti cao v e li in u rim ske p ro lo sti, svjestan da je Carstvo zauvijek pro p a lo , ali su se latin ita s i rom anitas sauvale kao tra jn o nasljedstvo novim narodim a. Raanje srednjega vijeka na Zapadu b ilo je teak proces, ali su mu plo d o vi b i li iv o tn iji nego kod krana na Istoku. Grgur V e lik i je osamostalio C rkvu, jedna ko u odnosu na Carstvo kao i barbarske narode k o ji su, prihvaajui kranstvo, d o bivali u zalog k u ltu rn u batinu an tike . Crkva, koja se u K on sta n tin ovo doba na la u tje sko b i da zajedno s u m iru im Car stvom i sama bude pregaena, spretno se oslobodila laikog tu to rs tv a pa pola vla stitim putem , d a ru ju i sirovim ali svje im i k u ltu ro m oskudnim narodim a sve blago svoje bogate riznice: k u ltiv ira n i je z ik i pism o, literarna djela visokog d o m e ta, uzore svojih m uenika i produhovljen ne obrede svoje velianstvene litu rg ije , a 1 uz sve to jo i a n ti k u m ud ro st, rim ski pojam reda, rim ske zakone, neoplatoniku m istiku i egipatsku askezu. Sve je to prenoeno pro p o vije d im a i sakramenta ln o m sim b o liko m d u b o k o u sr lju d i k o ji sa druge strane nisu m ogli neto s li no p rim iti, p o je bila najsjajnija misija kranstva u procesu stvaranja Evrope.

Politike i kulturne prilike na tlu rimske provincije D alm acije u doba ranog kranstva

A . R AN O CAR SKO D O BA Ratni po h od i Rim ljana p ro tiv Ilira re z u ltira li su u drugoj p o lo vin i posljednjeg stoljea a. Chr. n. n jih o vo m d e fin itiv n o m prisutnou na jadranskoj obali i d o n jo j Neretvi. U unutranjost zem lje o n i e p ro d rije ti te k za vladavine Oktavijana Augusta (27. god. a. Chr. n. 14. god. p. Chr. n.). T o su b ili p rije svih k o lo n is ti k o ji su pod zatitom vojske nosili u svijet c iviliza ciju rim skog tip a . Dvojica takvih kolonista, Gaj Papije Celso i Gaj Papije Kanus, dali su uklesati u kamen prvi pisa ni spom enik na tlu Hercegovine, onaj u dst Augustova ponovnog osvojenja S ici lije 36. god. a. Chr. n., k o ji je o tk riv e n u Tasoviim a kod apljine. Od vremena Augusta i T ibe rija rimska civiliza cija p ro dire na iro kom fro n tu prema u n u tra njosti. Ishodita tih utjecaja su Narona, Salona i Siscija koja je mnogo ranije nego se o b in o m isli postala uporite rim skih legija i trgovaca. R im lja n i donose Ilirim a relativno zna tan p rivredni napredak, istina ne to lik i kakav je bio u nekim drugim p ro vin cija ma. Rudarstvo i m etalurgija ine tada, m oda, glavninu privrednog prosperiteta zemlje. Na pogodnim prostorim a razvija se poljoprivreda uz upotrebu novih te h n i k ih pomagala i novih k u ltu ra , ali njeni kapaciteti ipak nee b iti vei od k o liin a to ih je konzum irala sama provincija. Glavni razlog ovoga skrom nog napretka mogla je b iti nepovjerljivost, pa i anta gonizam Rim ljana prema Ilirim a i Pano-

nim a. Domae stanovnitvo u in ilo je, naime, u samom p o e tku nove ere k a p i ta ln u pogreku na p o liti k o m p o lju . U asu kada je Rim nezadrivo uvrivao svoju vlast na k o n tin e n tu , Panoni, a vje rojatn o i sjeverni d io Ilira , p o b u n ili su se p ro tiv te vlasti god. 6. p. Chr. n., i to u vrijem e kada su ih R im ljani sm atrali ve svojim saveznicima. R im lja n i im to nevjerstvo nisu nikada o p ro s tili, pa e to b i t i razlog to su Panonija i Dalm acija d o i vjele manje fa vo rizira n i razvoj od onoga to je b io pruen G aliji ili A fr ic i. O dluka rim ske uprave da kod Ilira uve de plemenski c iv ite t bio je lo potez za budunost. Narodu se takva od lu ka u p r vi tre n u ta k mogla i in iti pogodnom , ali su se u buduem vremenu pokazale sve njezine nedae. Bio je to nonsens u d ra vi u k o jo j je graanstvo m un icipija i k o lonija b ilo nosilac p o liti k e m isli i sveu kupne civilne a ktivn o sti. Z ato je trib a ln i c iv ite t lju d i u p ro v in c iji D alm aciji, a moda i u dije lo vim a Panonije, sputavao stanovnike u uske granice m alih zajedni ca. L ju d i su, prema to m e , b ili te k re la tiv no slobodni, u nutar vlastitog plemena, d o k je preko tih granica n jih o v status bio dubiozan. Organizacija takvog tip a nije pogodovala razvoju m un icipija k o ji zato nisu b ili ni b ro jn i, ni znaajni, iako su ve zbog prisustva stranih ko lonista oni ondje m orali p o stojati. Plemenske orga nizacije sputavale su razvoj osjeaja rim skog civite ta a po to m e i svijest o p ripa d nosti ekum eni carstva. Plemena su sve do u o dm aklo II stoljee bila upravljana

na m o n a rh ik i nain, preko princepsa, zbog ega su p o je d in ci, su protno o b i a ji ma vremena, b ili p ra k ti n o isklju e n i iz javnog ivota. in i se da se u zaleu p ro vin cije Dal macije podiu spom enici o biljeeni o b li cim a a n tike samo d o te mjere k o lik o je to b ilo p o tre b n o za vanjsku prezentaciju prisustva rim ske vlasti. Svako m jesto m o ralo je ta k o im a ti svoj fo ru m , zgradu o p inske k u rije , svetite dravnih bogova i javno ku p a tilo no sve to je b ilo vie noeno od doseljenog ivlja i veterana, a manje od dom orodaca. Domai lju d i privo e n i su rim sko j k u l tu ri najveim d ije lo m slubom u vojsci. A li, to se o b i n o dogaalo negdje u p o g raninim provincijam a carstva, pa im je prualo te k k rn ju predodbu o rim skom nainu ivo ta , dakle i jednostrane nazo re o u m jetn o sti. O no to b i se u rim sko j um jetn o sti m o glo sm atrati tip i n im , to je, p rije svega a rh ite ktu ra s pripadajuom p rim ije n je nom um jetnou: z id n im slikarstvom , m ozaicim a i s k u lp tu ro m vezanom uz gra evine. A rh ite k tu ra je) naime, zbog svo je nepom inosti m nogo vie vezana za tlo nego slike i k ip o v i, vaze i n a k it. Ona se stvara s ta ti n o , na tlu s kojega je nije vie mogue p o m ic a ti. A k o su, dakle, u Rim ili nekamo u G aliju i H ispaniju d o voeni klesari iz Helade ili Male A z ije , on i su svoju vjetinu prilagoavali p o tre bama sredine za k o ju su ra d ili, dakle, u ko n kre tn o m sluaju p o d izali su graevi ne kon cip ira n e na rim s k i ili galski nain, m akar su ih u p o jedinostim a ukraavali stupovim a i friz o v im a prema uzoru d one senom iz svoje dom ovine. Za rim sku sakralnu um jetn o st tip i a n je hram na visokom p o s to lju , stilo b a tu , na kojem u je poivala cella. Prema n je govom p ro e lju vo d ile su stepenice o d mjerene za ovjeka. Tom e n a p ro tiv g r k i su hram ovi za htijevali slobodan p ro sto r k o jim su a u ta rh i n o vladali, poloeni na visokom trostepenom p o stolju , krepidom i, uz k o ju se o vje k mogao teko uzvera ti. G rki hram se zato mogao s nepro

m ijenjenom igrom stupova p ro m a tra ti sa svih strana, d o k je rim ski bio udeen sa mo sa fasade. Njegove bone strane b ile su daleko skrom n ije ob liko va n e, a stra n ji d io in io je skoro p o tp u n o zanema ren zid. R im ski hram uklapa se u p ro sto r oko sebe, pa ako je p o tre b n o , on e b iti p o stavljen i na sasvim podreenom m jestu, u k o lik o b i to nalagali urbanistiko-estetski razlozi. Taj p rin c ip je grad R im , pa i evropski zapad, zadrao sve do naih dana. Osnovna koncepcija rim skog hrama, shvaenog kao stanite bogova, odraava se i u p ro fa n o j, stambenoj a rh ite k tu ri. Za razliku od grke kue koja se bez o d re enog sistema o k u p lja u zatvorenom kva d ra tu o ko sredinjeg pe ristilno g prostora, rimska kua razvija se na osovini to ju in i potez od ulaznih vrata preko vestibula i a trija d o ta b lin u m a . Sve druge k om binacije su te k varijanta ovog ka nona. A m fite a ta r je ta ko e r tip i n o rimska a rhitektonska tvorevina, a teatar, inae kao in stitu cija razraen u g r k o m svije tu , d o b io je na rim skom tlu novo u o b li enje: njegovo gledalite cavea, pove zuje se u istoj visini sa zgradom scene. To je jedinstvena graevina, podignuta na ravnom ze m ljitu , ije p o lu k ru n o stepenasto gledalite poiva na sistemu stupo va i arkada kroz koje se prila zi u zgradu. Na m jestu o krugle orhestre kod Grka, p ro sto r pred scenom u rim skom teatru b io je polukruan i koriten kao o tm je n i d io gledalita. U strojstvo a rh ite k to n s k ih elemenata grke i rim ske ;antike4doputa!o je svo jo m racionalnou s kla d n o st u noenjutereta stupova i greda, a to je postignuto posebnim , m od u la rn im sistemom mjera od k o jih je d o n ji,p o lu m je r stupa graevi ne b io norm ativan za sve druge p o je d i nosti. A rh ite k tu ra se zato ne m oe zam i s liti bez ovog ustrojstva u kojem s e i? najraznovrsnijih elemenata, potivanjem m odula kao kanona, m ogu stvarati i:;jko m p lic ira n ije ko m binacije. R-imskasaSti-

SI. 1 . Veliko terasasto svetite n a brijegu povie Posukog Graca, I stolj.

ka otila je dalje od grke, pa je stvorila vlastite oso b itosti usvajanjem k o n s tru k c i je lukova i svodova. Na taj nain su f o r m irane Grcim a nedostine fasade a m fite atra, teatra i b a zilika . K o n stru kcijo m k r i nog svoda k o ji poiva na stupovim a i pregibim a greda, R im lja n i p o diu velike nadsvedene dvorane, viekatne kude i tr ijemove. Sto se ti e lik o v n ih u m jetn o sti, one su bile podreene a rh ite k tu ri. D ok su grke statue, slin o hram ovim a, stajale kao sa m ostalni o b je k ti, bez tendencija ka p o dreivanju nekom drugom o b je ktu u p rostoru, rim ski k ip o v i slue, p rije svega, kao dekoracija a rh ite k tu re za pojaanje njenog efekta. Za rim sku s k u lp tu ru tip i n i su kip o vi careva i p o rtre ti osoba. N jim a su u m je tn ic i nastojali iskazati sve osobne svojstvenosti predstavljenog lica, racionalno i do detalja realno. T o im uspijeva i na v r lo m alenim relje fim a kao to su carski p o rtre ti na novcim a. Izn im n o je O ktavijan August jo i u svojoj d u b o k o j starosti kao osamdesetgodinjak, pa i poslije sm r t i, prikazan u m ladalakom lik u . To idealiziranje je, m oda, odraz tatine samog vladara, ali i izuzetno jakog u tje caja klasine g rke um jetn o sti na Rim u doba dinastije Julijevaca (27. a. Chr. n. 6 8 . p. Chr. n.). Druga grana lik o v n ih u m jetn o sti s li karstvo, jo je vie podlona a rh ite k tu ri nego to je sku lp tu ra . Veinu sauvanih spomenika in i, naime, zid n o slikarstvo, pa se zato vezano za ovu um jetn o st go vo ri vie o d e k o ra c iji in te rijera . Sauvani spom enici p o tje u iz vrlo velikog raspo na vremena sve od grobnica iz re p u b li kanskog doba, pa do vremena kasne an tik e . U sreditu panje sto ji slikarstvo Pompeja, zapoeto negdje u sredini II sto lje a a. Chr. n., a p re k in u to eru p cijo m Vezuva god. 79. p. C hr. n. To slikarstvo je August Mau jo god. 1882. sistem atizi rao u poznata " e tir i s tila ", a ta podjela je i danas jo esta potapalica m nogih autora.
SI. 2. Posmrtni hram cara Marka A urelija i Faustine Mlade na terasastom svetitu u Posukom Gracu, 183. god. posl. Kr.

^ R im lja n i su k o ris tili dvije te h nike o sli kavanja zidova, t j. nanoenje boja na svjei (fre s c o j i suhi is e c c o j m a lte r^ K o ris tili su mahom m ineralne boje, tako oker, zelenu zem lju i m a la h it, no i boje vegetabilnog p o rijekla kao to je egipat sko plavo^jO sobito je ka ra kte ristin a bila specifina crvena boja, poznata i danas kao "p om p e jsko c rv e n a '^ i^U skupinu dekorativne u m jetnosti ubraja se i izrada m ozaika. Ova vrsta ukraavanja poda (a te k kasnije i zida) u I stoljeu je izra zitije geom etrijskog tip a , a od sredine II stoljea o n i su bog atiji figuralnim prikazim a. Ipak se ve u doba republike javlja ju takozvana "em blem at a " , tj. slike od viebojnih tessela, kao u m je tn i k o d jelo uloeno u podove. Takve slike su u m je tn i k o djelo preteno helenistikog p o rije kla , i kao pojava rije tk e na rim skom tlu y S lino kiparstvu i z i dnom slikarstvu, um jetnost mozaika podlona je svim o n im prom jenam a u s ti lu i ukusu, to su ka ra kte ristin e za epo he p o je d in ih careva i carskih dinastija. T ako je doba O ktavijana Augusta (27. a. Chr. n. 14. p. Chr. n.) vano kao epoha u k o jo j je dat novi pravac rim skoj um jetn o sti uvoenjem g r k ih klasinih o b lik a , a to e se za tim s prekidim a odrati kroz naredna t r i stoljea. Povre meno, naime, izbija u n jo j nem ir helenizma, ali ne kao odraz razvoja u m jetnosti uope, nego vie kao sluajnost u izboru klesara ili naklonosti po je d in ih careva. Postojali su, naime, p u n k to v i s radionica ma u ko jim a je tra d ic ijo m njegovan odre eni s til. N jih o vim angairanjem negdje na drugom kraju carstva, stvarana je naiz gled u m je tn i k a "a tm o s fe ra " koja je tra jala samo to lik o dugo k o lik o je ondje bio prisutan jedan ili drugi klesar. Z ato je za um jetnost rim skog doba oso b ito karakte ristin a privid na smjena klasinih i baro kn ih razdoblja, bez odreene za ko n itos t i. In ic ija to ri takvog stanja b ili su uglav nom carevi k o ji su svoju v o lju i raspolo enje nametali o k o lin i, a ta su raspoloe nja bila vrlo ra z li ita . Zbog toga je m ogu e g o v o riti o razdobljim a koja su vezana za jednog ili drugog vladara, odnosno je-

13

dnu ili drugu d in a s tiju , a sve je to bio o d raz ku ltu re dvora na Palatinu, ili pak sa m ovolje pojedinca ili stjecaja drugih o ko ln o sti koje su djelovale na sredinu.

TTITi J uTTTTTT

r 1

1 ---------------- 1
---------------------------------------------

Reeno je ve da su u doba O ktavijana Augusta b ili u prevazi klasini g r k i o b li ci. A rh ite k tu ra je tada obiljeena izu ze t nim skladom stupova i greda. Sve ono to bi se u svojoj b iti m oglo sm atrati rim skim , a to su svodovi i lu k o v i, u zgrada ma toga doba jo se ne vide na licu grae vina, nego su skriveni u n e v id ljiv im u n u tranjim ko n stru kcija m a zidova. Tako je za kra tko vrijem e stvorena u Rim u naiz gled grka atm osfera, a i ona samo na us kom p ro sto ru Augustova fo ru m a . G rad nja mostova i akvedukata irom carstva ipak daje do znanja da te h n i k a d o s ti gnua rim skog graevinarstva nisu ostala bez prim jene u a rh ite k tu ri. Izvjesna ba ro kn o st o b lik a zapaa se na N eronovoj palai poznatoj kao Domus aurea na E skvilin u, sagraenoj god. 64. p. Chr. n., a ve pravi barok predstavlja Hadrijanova vila u T iv o liju iz vremena o ko 120. godine. N em irni a kanti i nagla eno izvueni h e liksi k o rin ts k ih kapitela u T iv o liju , uz epistilne grede koje se pre tvaraju u p o lu kru n e lukove, najavljuju ve u p o e tku II stoljea ono to e p re vagnuti na D io kle cija n o vo j palai u S p li tu i ka sn o an tiko j a rh ite k tu ri uope. Ipak, helenofilske tendencije Nerona (54 6 8 ), Hadrijana (11 7 138), pa i Galijena (2532 6 8 ), to su nale svoj odraz u o b licim a a rh ite k tu re njihova doba, nije u h va tilo d u b oko g ko rije n a , pa je Rim u vije k iznova njegovao stroije klasine fo rm e dakako u smislu vlastite, sebi specifine a n tike . Treba ipak rei da ta k vi ekscesi nisu b ili samo p rivile g ij careva. Izraziti helenizam to d o m in ira na friz u hrama Marka A u re lija i Faustine Mlae u Posukom Gracu, sagraenom o k o go dine 183184., nije odraz samovolje ne kog ovjeka, nego umijee radionice k o ju je gradska uprava unajm ila za ovaj p o sao. A li, kada je, na p rim je r, u p ita n ju Leptis Magna u p ro v in c iji Afr.ica Proconsula-

ris, onda je poznato da je god. 206. Septim ije Sever doveo onam o ita vu vojsku kamenorezaca i um jetn ika iz A fro d iz ija u M aloj A z iji, k o ji su na rubu Sahare p o d ig li grad ravan R im u. T o je o it prim je r seljenja u m jetnika i um jetn o sti iz jednog kraja m editeranskog svijeta u drugi. U a n ti k o m svijetu bio je o b i a j da su fin e radove u p ro v in c iji, b ilo graevine ili nadgrobne spom enike, izradu kipova i oslikavanje zidova, izraivali p u tu ju i m ajstori fa b eri, m arm o ra ii, a rtife x i i imag in a rii, k o ji su se ako su stvarane p o vo ljne p rilik e m ogli vrlo dugo, pa i sav svoj ivo t zadrati u nekom m jestu. T a k vi m ajstori izuavani su u ve likim grado vim a u b liz in i: N aroni, Saloni ili S irm ium u, ali isto ta ko i u centrim a Ita lije , u M akedoniji, G r k o j i M aloj A z iji. A k o je C allim orphus, v ilik u rudnicim a eljeza o ko Sane, bio p o rije k lo m iz Leptis Magnae u p ro v in c iji A fr ic i, on je nai me b io roen kao ku n i rob u d o m u ca ra S eptim ija Severa, onda je isto ta k o iz onoga kraja mogao ovamo doi i neki a rtife x signarius, kipar ili statuarius, iz raiva kipova od bronze. Svaki takav o vje k bio je R im lja n in bez obzira da li p o rije k lo m iz H ispanije, G alije ili G er man ije. R im lja n in je b io prije svega v o jn ik i p ra vn ik, a u m jetnost mu je bila vie p re d m et mode i ;pnestia, dogovorene norm e k o jo j je sva ki4 m u n iji ovjek morao pla ati svoj o b o l. Inspiracije su zato b ile p o tisn u te na sporednost, pa lju b ite ljim a u m je tn o sti nije preostalo drugo nego da sakupljaju stare spom enike u m jetn o sti, to je d o v e lp ^ o o b ila te fa b rik a c ije k o p i ja g r k ih kipova, a tim e i do osiromae nja vlastitog ukusa. Ipak, R im ljanim a smo osobito zahvalni to su nam ostale sauvane b a n pH P n e *| e o d b e g r k ih originala, po zn atih inae po zapisima su vrem enika. R ezim irajui u c je lin i, moe se rei da je rimska u m jetnost preteno "p ro fa n a " u m jetn o st; njena velika ostvarenja su vie sluila realnim , nego a p s tra k tn im ,p o tre bama ovjeka. T o su term e, a k v a d a k ti.

1 ---------------- 1

---- 1
-------------------------------

imj

....,

SI. 3.

MOGORJELO tlocrt. Jedan o d najljepih prim jera rimske arhitekture na pragu Seobe naroda, oko 300. god. posl. Kr. Gospodar vile ograuje se zidom , a stambene prosto rije se sastoje od niza velikih dvorana povezanih hodnikom u ob liku portika.

-15

palae i vile, k o ji su proslavili Rim u c ije lom civilizira n o m starom svijetu. Za R im ljane su bogovi b ili zapravo slu benici drave, skoro sudionici u nasilju nad drugim narodim a. Oni zbog toga n i kada nisu im ali neku uzvieniju duhovnu sadrinu, pa su se lju d i ve u ranim sto ljeima Carstva po e li p rik la n ja ti raznim stranim k u lto v im a , o so b ito m isterijim a, a to je onda dolo do osobitog izraaja u kasnoantiko doba. Prva tr i stoljea nove ere mogu se na zvati klasinim do b om rim ske a n tike , da kako u saznanju da jo j je republikansko doba p re th o d ilo kao svojevrsna "a rh a ik a ", a kasno carstvo predstavljalo neku sasvim specifinu zavrnicu.

k o ji se ovdje d e fin itiv n o naseljavaju u p r vim godinama V II stoljea. T im naselja vanjem prekidaju se veze o vih krajeva s a n ti k im svijetom . P o liti k e i privredne reform e cara D io klecijan^ unijele su u rim sko d rutvo ne ke nove principe upravljanja. On je bio fp rv i car k o ji je odbacio titu lu princepsa Senata i dao se proglasiti D om inuso m , in ka rn ira n im bogom sinom Jupitera. Is to d o b n o je' vlast u carstvu oduzeo tra d i cio n a ln im nosiocim a, senatorim a i p a tri c ijim a , a predao in o vn icim a p rik u p lje n i m ^ provincijam a veinom iz redova odsluenih vo jn ika . Upravu je p o d ije lio s jo tro jic o m suvladara.\O n sam preuzeo je Istok s rezidencijom u N ik o m e d iji, da nanjem Ism itu kod Carigrada, Galerije je d o b io na upravu Ilir ik sa sjeditem u S ir m iju , M aksim in Ita liju sa sjeditem u Med io la n u m u , dananjem M ilanu, a Konstancije K lo r, je d in i R im lja n in u to j sku p in i, vladao je G alijom i B rita n ijo m iz Trevere, dananjeg T riera!) Isto n i dio carstva d o b io je sada na prevazi k o ju e onda i tra jn o zadrati do u srednji vijek. Vie od vanjskog, m aterijalnog i f o r m alnog preobliavanja znaajno je ono to se u doba kasne antike dogaalo u sa m im lju d im a , nosiocima k u ltu re . T i lju d i su b ili p ritis n u ti tekim gotovo beznad nim p o liti k im stanjem, svjesni nemoi s ko jo m se c iv iliz ira n i svijet opirao najez dama barbara, dakle lju d i na niem k u l tu rn o m stupnju. Proces sam po sebi nije nastupio spon tano, odjednom , je r su ve u doba d in a stije Severa, o tp rilik e od god. 200. p. C hr. n. u k u ltu ru i um jetnost rim ske an tik e poela p ro d ira ti nova estetska m je rila, praena i prom jenam a u izboru te m atike m otiva. R im je b io o ito preslab da sauva svoj presti u odnosu na p ro v in cije , to je dovelo do toga da su strani narodi po e li nam etati R im u svoje vie nje antike. in i se da je u to m previranju b io na ro ito o d lu a n , upravo socijalni momenat. U m jetnost je u III stoljeu prestajala b iti p rivile g ij vodee drutvene klase,, a

B. K A S N O A N T I K O D O B A Proces pretvaranja a n ti k e k u ltu re u nove o b like (poznate kao srednji vije k Evrope) odvijao se u vremenu dugom go to vo tr i stoljea^ On je o tp o e o p o liti kim i p rivre d n im reform am a cara D io k le cijana u p rvim godinam a IV stoljea) a zavrio tra jn im naseljavanjem Slavena u p o d ru jim a ju n o od Save pod konac V I i u prvoj p o lo v in i V II stoljea. Ta se epo ha naziva kasnom a n tik o m , a nju je m o gue p o d ije liti u (tri odsjeka: A) Doba kasnog carstva (28 4 4 80), kacla je te rito r ij Bosne i Hercegovine bio p odijeljen izm eu p ro vin cije Dalm acije i Panonije i d o d ije lje n u sklop Zapadnorim skog carstva. Od god. 437. Dalmacija se pripaja Isto n om carstvu (do god. 4 5 4 .), a zatim se osam ostaljuje; no ipak s priznavanjem rim ske ekumene. Takvo stanje traje do s m rti Ju lija Nepota (480). B) Doba prevlasti germanskih naroda (48 0 535). U p rvoj deceniji ovdje su vla dali vo jn ici O doakra, a u ostatku vrem e na Istoni G o ti pod T eo d o rih om . C) Doba Justinjanove "renovacije car stva" od godine SSS^Dalm acija je u to m razdoblju izloena stalnim napadima i pustoenjim a od strane Avara i Slavena

sve vie odraz n a ro d i) Ta d e m o kra tiza ci ja otila je ta k o daleko da je i sama apo teoza, do tada rezervirana samo za cara, dopala u d ip svakom graaninu. N o, ma se nisu b ile to lik o obrazovane da b i osje tile sve finese filo z o fije i teogonije, da bi, dakle, imale jasnu predodbu o svemu za im su posizale. Zbog to g a (filo zo fski sis tem i zapadaju u s in k re tiz a m j pa se, na p rim je r, c in ic i m ijeaju s p la to n icim a , a kao posljedica toga sinkretizm a sim boli ivota su isuvie esto zam jenjivani sa sim bolim a s m rti, (ta k o su na k u ltn im re ljefim a Nereide ili E ro ti, kao sim boli p ro laznosti, stavljani zajedno s lavovima k o ji su sim b oli s m rti^ /le ta fiz i k e p a rtije lju d ske svakodnevice nisu se, dakle, vie strogo d ije lile po svom znaaju, pa su, tovie, zapadale u p ro tu slo vlje .
u hipogej, I I III stolj.

nad sudbinom uzburkane drave i svoje vlastite egzistencije. Oni su izboranog e la, zam iljeni i s poneto u ko e n im po gledom u p ro sto r ispred sebe, bez nasto janja da uspostave k o n ta k t s p ro m a tra em. A li, vie od toga govori o svom vre menu^- um jetnost sarkofaga s reljefim a sim b oliko g sadraja na fro n ta ln o j strani.'; ( Za vrijem e od god. 190. do god. 220. sarkofazi su ukraeni predstavama b itk e (Jajce, fra n j. samostan)|>Nakon to g a, do god. 250., d o m in ira ju p rikazi lova na la vove, a od god. 250. do god. 280. tem a tik a im je iz po d ru ja filo z o fije 7 )T o je vrijem e G alijena^kada se za k ra tk o v rije me in te rp o lira ju klasini o b lic i/Iz m e u god. 280. i god. 310. prevladavaju m o ti vi iz svakodnevnog ivota o b in o g ovje ka scene s pastirim a, lovcim a i rib a ri ma. T o jo nisu o n i m is ti n i rib ari kr anske s im b o lik e !) (U m je sto Oceana kao om ilje lo g m otiva na nadgrobnim spomenicim a iz I i II stoljea, iz ije kose i brade tee besko nano m ore (Trbue kod Foe, moda II stoljee), u III stoljeu s im b o lik u sm r t i predstavljaju k rila ti ge n iji, sim b oli vre mena koje tee, s li n i carskim V ik to r ijam a koje nose m edaljone s poprsjem po k o jn ik a (tim p a n o n mauzoleja u ipovu, poetak IV s to lje a ))T o su p rvi znaci e nje za besm rtnou, ta k o shvaene kod obinog naroda. Zalee p ro vin cije Dalm acije nije ostalo gluho na sve one im pulse iz svjetskih cen tara, ali slaba ekonom ska snaga njenih stanovnika nije .dozvoljavala podizanje^ spomenika s bogatom s im b o lik o m u re lje fu ili s k u lp tu ri. Mauzolej u ipovu je izuzetarilU aj.jM nog'o su b ro jn iji reljefi s prikazom o rfi k e m istin e borbe, kao to je stela U lp ije Matere iz Miloevia kod Prijedora, i l i tovovi pored zabata edikule na nekim ^e te m a u P o d rin ju . T o su p rim je ri k o ji govore da su i do lju d i u ovim krajevima stizale pobude iz ve likih k u ltu rn ih centara Rimskog carstva. Ipak su upravo za Podrinje ka ra k te ris ti n i i re lje fi s p rikazim a osebujne funeralne sim-

TRBUE kod Foe luk nad ulazom

Zanatske vjetine i organski osjeaj za p ro p o rcije u a rh ite k tu ri p o in ju slabiti, osobito u gigantskim p ro je k tim a kao to su bile velike rim ske term e, ali i drugi o b je k ti. Carstvo se, naim e, uzalud upinjalo da graevinama i s k u lp tu ro m nadljudskih razmjera prikae svoju snagu, ali sve to nije im alo one u v je rljiv o s ti s ko jo m se to d oivljavalo i prihvaalo kod naroda u I i II stoljeu. Pobjede su poele izostajati, a n e p rija te lji su p ritis k iv a li R im ski im pe rij sa sjevera i istoka. Od vremena Marka A u re lija lju d im a je postalo jasno da rim ski svijet naginje svojem kraju, a to sa znanje postalo je osnova za ivotnu m ud rost, gorku ali is tin itu i neizbjenu. L ju de toga doba, naime, sve vie zanima p ro blem izbavljenja nakon sm rti. (Spas u ta kvo m beznau pruala je pitagorejskoplatonska nauka o besm rtnosti due, no vie kao neki surogat za carsku apoteozu. O rfej i D ionis doivljavaju zato u to k u III stoljea svoj v e lik i tr iju m f) je r lju d i si po zavretku ve ionako nestabil nog ivota ne ele jo i boravak u Hadu, nego u p ro sto rim a svjetla, u najm anju ru ku ruinjacim a Elisium a. i Za poznavanje psihe lju d i III stoljea ka ra kte ristin i su p o rtre ti. Lica tih lju d i su pom alo rastrgana i asim etrina, oni kao da su uplaeni, ili barem za b rin u ti

' SI. 5.

b o like , ta ko p rikazi dae, "slu a vke" i ko njanika; k o ji odiu trad icio n a lizm o m i naglaeno lo ka ln im k o lo rito m kod lju d i ko jim a je, kako se in i, bila uskraena p rilik a da upoznaju ivo t velikog svijeta i povedu se za njegovom m odom . N jim a su ostali nepoznati, no moda zbog s kro m nosti i n e d o ku ivi, k rila ti geniji i V ik to rije kao nosioci klipeja s p o rtre tim a . Samo za kra tk o vrijem e vladavine cara Galijena (25 3 2 6 8 ), pristalice Platonove nauke, vra tilo se vrijem e klasike, ali je to bio ipak samo njen labui pijev; sjaj s li an suncu ko je je nakon o lujnog dana jo jednom zablistalo na h o riz o n tu pred svoj zalazak. V ije k klasine a n tike kretao se, naime, svojem neu m itn o m zavretku. Znaci propasti nisu, ipak, ta k o naglo nastupili u svojim ekstrem nim ob licim a . t U prvoj p o lo v in i IV stoljea jo su se sla v ili tr iju m fi, a carevi su g radili m amutske palae i crkve) Posljednji pokuaj pogan stva da se re h a b ilitira , b io je vrlo k rata k: Ju lija n A postata, njegov p o b o rn ik i p o sljednji p o k lo n ik bogova, b io je ipak ve nakon trogodinje vlasti skrhan od g ro znice (god. 3 6 3 )^ ^Do vee nestabilnosti u zem lji dolo je zapravo te k za provale Huna u Panoniju god. 3 7 5ykada je centralna vlast gotovo p o tpu n o zakazala, pa se narod morao snalaziti sam za svoju zatitu. T ako su se p o jedini m u n ic ip iji po e li zatvarati u vla stite granice a u tarh in e privrede i poja ane samouprave. (U V stoljeu p rilik e su se onda do te mjere pogorale da je ita va provincija Dalm acija otkazala poslu nost b ilo kojem c a ru .; Za H unim a k o ji nisu naputali Panoni ju , uskoro su prispjeli^Zapadni G o ti, k o ji su samo u jednom naletu (god. 401) o p u stoili v e liki d io p ro vin cije Dalm acije.)Tada je mogla b iti razorena palaa na M ogorjelu i M itre j u K onjicu?) Ovi p ro d o ri p ro u z ro ili su znatne m i gracije stanovnitva, a u naputene d o move o d b jeglih starosjedilaca naseljavali su se novi lju d i nevezani tra d ic ijo m . P ri stalica starog reda i p o klo n ika bogova b i
SI. 6. P A N IK kod Bi/ee - mozaik s prikazom orfeja-K rista u kranskom oratoriju, oko 260. god.

valo je sve manje, pa su lju d i u V i V I stoljeu bez pijeteta razbijali spomenike iz ra n ijih vjekova, da bi ih k o ris tili kao graevinski m aterijal. Carevi su raznim zakonim a i propisim a nastojali ve ranije o s u je titi dem oliranje graevina, pa je(^>ioklecijan obn ovio stari Hadrijanov zakon o zabrani prodaje fasaddnog nakita odvojeno od same zgrade. K o n sta n tin je god. 320. zabranio p rije nos a rh ite k to n s k ih elemenata iz jednog grada u d ru g i, izuzev ako to in i sam vla snik, s ruevne svoje zgrade, da bi tim e o k itio novogradnju koja e s lu iti kao ukras o k o lic i. Ju lija n Apostata zabranio je god. 362. prijenos, pa i samo pom ica nje stupova i kipova. V a le n tin ija n i Valens obnavljaju god. 365. K onstantinov zakon o zabrani premjetanja a rh ite k to n skih ukrasa, a car Ju stin ija n I opetovao je k o n s titu c iju Aleksandra Severa iz god. 222 ., prema k o jo j je b ilo zabranjeno de m olira n je zgrade u svrhu preprodaje arhiteksto nskih elemenata izuzev u k o lik o to ne bi naruavalo lije p izgled grada>. Teko je vjerovati da su se svi ovi p ro pisi potivali. T o se, naime, n iu k o m slu aju ne odnosi na doba kada su ovdje vladali Isto n i G o ti (49 0 5 3 5 ), je r je ta da razbijanje spom enika klasine antike d o b ilo razmjere pandem ije, opeg unita vanja. Danas se vie ne zna tk o je unita vao te spom enike da li is k lju iv o G o ti, ili i dom ai " R im lja n i" , je r teko je vje rovati da je u D alm aciji b ilo jo mnogo starosjedilaca sa ivom tra d ic ijo m veza nom za rodnu grudu i spom enike na gro bljim a. B ro jn im em igrantim a k o ji su p rije toga ivjeli preko pola i vie stoljea pod Hunim a, m alo to je b ilo sveto, a p o g o to vo spom enici iz doba s k o jim a vie nisu b ili povezani. Danas je teko rei to je odm ah u p r godinam a IV stoljea dovelo do ta ko naglog opadanja kvaliteta radova i g o to vo to ta lno g nepoznavanja o b lik a kla si ne a rh ite k tu re . S tupovi iz p o rtik a vile u L ju sin i, kao i edikule na steli s e tiri f i gure u Z enici odaju samozvane m arm orarije, klesare k o ji nisu um jeli preslikati

vim

21

ni ono to su negdje m orali v id je ti. Oni, jednostavno nisu im ali osjeaj za o b lik i pro p o rcije . Ne m oem o se u to m sluaju za d o v o ljiti samo konstatacijom da je to "ra d domaeg u m je tn ik a ", jer se osnov no nepoznavanje pravila u a rh ite k tu ri an tik e ne moe n i im opravdati. Neto se m oralo d o g o d iti na p rije lo m u od III na IV stoljee, to je p ro u zro ko va lo nestaicu klesara u p ro v in c iji Dalm aci ji. /R a zlo g e b iti podizanje m am utskih graevina irom carstva to ih je inicirao D io kle cija n , a za tim nastavio K o n sta n tin , a koje s u , apsorbirale sve iole umjene m ajstore. N ije u p ita n ju samo palaa u S p litu ; tu je S irm iu m , Rom uia (Gamzigrad), Thesalonika, K onstanti no pol, Medio la n u m i Augusta T re ve ro ru rn j gdje su nali zaposlenja b ro jn i klesari, ^ignariji i p ik to ri. Provincija je pala na m ilo st o b r tn ik a tree kategorije, u k o lik o uope i p ostoji kategorija za spom enike kao to su o n i u L ju sin i i Z en ici. V lasnik vile u Lju sin i nije mogao nai pavim entarija za m ozaik, albarija za t'ukature, ni p ikto ra za izradu z id n ih slika. N jih su jednostav no progutala velika gradilita na kojjm a se n ije tedjelo na novcu i m aterijalu.iM auzolej u ipovu^ in i se zato kao oaza u ve lik o j p u s tin ji,Ik a o m jesto u kom e se, moda sasvim sldajno, zadrao neki um je tn ik , ne oso b ito vrstan, ali dovoljan p o znavalac o biaja svoga doba. N ije poznato da li se poslije m ajstora iz Ljusine i Zenice nalo jo klesara k o ji su u zaleu p ro vin cije Dalm acije o b n o vili stari kva lite t djela u smislu standardnih pravila an tike . Postoje pojedinani nala zi kapitela s don ekle ko re ktn o m p ro fila cijom , ali nije to n o poznato vrijem e kada su oni izraeni. U svakom sluaju ova dva spom enika kompleksa su malum om en, lo predznak za vrijem e na i jem pragu se nalaze. K u lto v i i m isterijska posveenja to su jo od ranog carskog doba prenoeni iz G rke, Prednje A z ije i Egipta na Zapad, n u d ili su u doba kasne a n tike , svaki na svoj nain, osebujne poglede na ivo t, i nadu u spasenje. iM eu tim k u lto vim a po

sebno su se isticali k u lt O rfeja-D ionisa, M itre , Kibele i Izide?)U eri filo zo fsko g sinkretizm a t i k u lto v i su se m eusobno isp rep lita li i p ro im a li, nadopunjavali, ali i g lo ili. Mnogo potovalaca b ilje io je k u lt Orfeja. Iz tem elja ra z li it od g rke o lim p ij ske religije, o r f i z a m se irio prven stveno pod njenim o k rilje m , oso b ito na kon to je b io obogaen filo z o fs k im d o k trina m a Pitagore i Platona, ija je zasluga bila to su ovaj, inae za G rke stran i, mete m p s ih i k i i ka ta ris ti k i m iste rij, p rila g o d ili g rko m obrazovanom drutvu.' IPitagora i Platon razvili su pod utjeca jem o rfizm a misao o boanskom p o rije k lu due, o njenoj bestjelesnosti i besm r tn o s ti. Za m ate rija ln i d io ovjeka, njego vo tije lo , tv r d ili su da je nastao iz pepela bezbonih T itan a , zbog ega je ve is konski b io uprljan pragrijehom tv a ri. Ka tarza, oienje due od zla grijeha, po stala je u III stoljeu b itn i d io ku ltn e pra kse veiikog broja lju d i. . P la to n iki fo rm u lira n o rfiza m stekao je u a n tiko m drutvu znatnu p o p u la r nost, ta ko da je od neko obin o g m ita s p e rife rije grkog svijeta ^vrem enom iz rastao ita v jedan filo z o fs k i pravac: n e o p l a t o n i z a m .^Z a t o je b io oso b ito zasluan filo z o f P lo tin , rodom iz A leksandrije, k o ji je izm eu god. 244. i god. 270. drao predavanja u R im u, gdje su ak car Galijen i njegova ena Salonin a jp rip a d a li krugu njegovih potovalaca. Polazei od Platonovih ideja, on j^ tu m a io svoje shvaanje postepenog oslobaa nja ljudske due od m aterije, tzv. apostasis, s ko n a nim cilje m pribivanja u d u h o vnom o k v iru Jedinog Neizrecivog. Neop la jo n i k i ovjek b io je za P lotina Hom o sp iritua lis ovjek duhaJ Pokret je svoju veliku renesansu d o i vio u doba kasne an tike kao g n o s t i c i z a m , pa je po svom dualizm u postao osnova za nauavanje m nogih sekti u ev ropskom srednjem vijeku.SHeretika Cr kva bosanska osnivala je'Svoje nauava nje upravo na Platonovoj, odnosno P loti-

novoj vjeka.

n e o p la to n i k o j

d v o b itn o s ti

P rvo b itn i o rfiza m nije tim e b io zabora vlje n , on je im ao mnogo p o klo n ika i m e u poganima u Bosni i Hercegovini, to se moe z a k lju iti po b ro jn im s im b o li nim predstavama na nadgrobnim spome nicim a. P io tin je, naime, bio filo z o f za dvo r i obrazovano d ru tvo , to je za p ro vin c iju b ilo jedva dostupno i shvatljivo, gdje su se lju d i zadovoljavali pop ularn im i svakome d o stu p n im m iste rija m a / Pri marna nauka o rfiz m a b ila je, naime, je dnostavna: due p o k o jn ik a odlazile su nakon sm rti u prostore vjenog svjetla, Uranus a; k ro z Sferu su ih nosile razne fa n tastin e ivo tin je kao to su hipokam pi, g rifo n i, d e lfin i i k rila ti k o n ji. O sobito znaajan je p rik a z Sfere kroz k o ju p ro la zi dua, a ona je predstavljena na spome nicim a kao lopta k o ju su u rukam a dra li p o k o jn ic i (stela s e tiri fig u re iz Z e n i ce, stela iz Skelana, p rik a z na im postu c r kve u Preelu kod Foe i si.). D jevojica A u re lija Prokula iz Zenice b ila je n a s te li prikazana s p tic o m u ru c i, to je isti sm i sao. Ugledne odrasle lju d e nosili su u ne bo o rlo v i, d o k je za P ro ku lin u duu bila d ovoljna i mala p ti ic a . . T on o g razgranienja meu skupinama p o klo n ika klasinoga o lim p ijsko g ku lta i sekte o rfik a nije b ilo . I je d n i i drugi k o ri s tili su u p o sm rtn o j sim b olici grifo n e i d e lfin e , samo to im je obrazloenje b ilo ra z li ito . V rlo popularan je b io i m i t r a i z a m. T o je b io k u lt Sunca u p erzijskoj varijan t i, k o ji je u III stoljeu p rodro na p o d ru je evropskog Zapada. Osnovna mu je ideja izbavljenje ovjeka, a sredinju k u l tn u radnju predstavljalo je ritu a ln o k la nje b ika , sim bola proljea, iz ije krvi treba da po tee spasenje.,M itrgs je p o d nevno sunce, SO L IN V I T U S J iv o tv o ran i nepobjediv. Tu misao e u IV s to lje u k o ris titi i krani, kao to je b io car K o n sta n tin I nakon pobjede na M ilvijskom m ostu 2 8 . listopada 312. M itraizam su rado prihvaali v o jn ic i, je r im je obeavao pobjede, no u doba

kasnog carstva ta su obeanja bila ilu z o r na. Pobjede su postajale sve rjee, a sa vjesti su sve ee zapadale u k riz u . Uz to je i socijalni program M itrin ih p ris ta li ca b io suvie kratko vid a n : on je p rizna vao zateene o b lik e robovlasnikog dru tva , a tim e i boanski status prisutnog cara. N ije zbog toga udo to je ovaj k u lt samo za relativno k ra tk o vrijem e zabljesnuo, a zatim se, u V stoljeu, nepovratno ugasio. Ono to je on n u d io , nije b ilo d i m enzionirano za dugi v ije k , pa je morao u s tu k n u ti pred naletom k r a n s t v a koje je a n ti k o m drutvu n u d ilo jedan sasvim novi svijet. Kranstvo je kao k u lt ta ko e r po teklo iz Prednje A z ije , ali iz m isterijam a krte i ik o n o k la s ti k i opredjeljene Palestine. U nastojanju da osvoji velika prostranstva Rimskog carstva i susjednih zemalja, ono se nuno prilagoavalo o b ia jim a grkog i rim skog svijeta, pa se zbog toga m oralo p re p u s titi vodama sinkretizm a. N o, ko liko g o d se riuno uklapalo u postojee p rilik e , kranstvo je u isti mah o p o nira lo osnovnim postavkama tada njeg drutva: carevima je o sp o rilo boanstvenost, a robovlasnikom d rutvu su pro tsta vilo ideju o m oralnoj jednakosti svih Iju d p Na taj n a in b ili su uzdrm ani te m e lji socijalnog ustrojstva starog svije ta. Za razliku od m itraizm a k o ji se sav stavio u slubu postojee vlasti, ono je pogansko Rim sko carstvo sistematski ra zvaljivalo. V rlo rano, ve u III stoljeu, kran stvo nastoji s tv o riti svoj v la s titi izraz u u m je tn o s ti. Ipak, p rilik e za to su isuvie skrom ne. O ra to riji iz toga doba su zapra vo dvorane u n u ta r p riv a tn ih zgrada, oprem ljene podovim a od m ozaika i o sli kanim zidovim a. U m jetnost sarkofaga, inae ka ra kte ristin a za III stoljee, os taje tada jo kranima nedostupna, ali se zato u katakom bam a njeguje poneto osebujno slikarstvo. Za kransku um jetnost toga vremena p re d o m in a ntn i su spom enici to su na stajali na uem p o d ru ju grada Rima, o so b ito u njegovu p o d zem lju . T i spome-

23

nici su, m e u tim /s a m o po temama " k r a n s k i'^ d o k u estetskofo rm a ln o m po gledu oni prate ope to k o v e um jetn o sti, ddkle su za je d n iki spom enicim a k o ji su nastajali sub d ivo u poganskom a m bi je n tu . Svi. su znaci da su ve u ovo rano doba u Bosni i Hercegovini postojala sastajalita p rvih krana, tada jo nepriznatih od strane vlasti. Ta sastajalita b ila su smje tena u p riva tn im stam benim zgradama i b ila su na neki nain, u te h n ic i m ozaika i z id n ih slika, ukraena ta jn im sim bolim a po ko jim a su- se o n i tada meusobno p repoznavali.\T a k v o m jesto in i se da predstavlja dvorana k ri n o g tlo c rta u v ili I n a P a n i k u kod Bilee . j l Iz istog vremena po tje e i tz v . "ku a s m oza icim a " (br. X IV ) u S t o c u, iji m ozaik u p ro s to riji b r. 4. stilski i liko vn o odgovara onom e u v ili na Paniku, a onaj iz sobe 2 u S to cu , m ozaiku iz sobe 17 na P a n ik u \ teta je to je srednje p olje m o zaika u ' p ro sto riji 4 u Stocu b ilo u asu otkriva n ja do te mjere oteeno da iro T ruhelka nije vie mogao re ko n stru ira ti p rvo b itn u sliku,, za k o ju se po svemu su dei moe pre tp o sta vlja ti da je takoer predstavljala Orfejai N edovoljno precizan izvjetaj o iskopavanju ove kue (Glasnik Zemaljskog m uzeja IV 1892, str. 3 5 6 358) dolazi inae o tu da to je ovo m je sto istraivano kada su ve zidovi b ili po tp u n o istrije b lje n i, a samo m ozaici ostali donekle sauvani. Stoiaka graevina, za k o ju se po ana lo g iji moe n a s lu titi da je u drugoj p o lo vin i III stoljea sluila kao o ra to rij, ne odaje sama po sebi stam beni k a ra k te r) P i tanje je, m e u tim , je li ondje otkopana kom pletna graevina, ili te k d io nekoga veeg kom pleksa, kao to se to dogodilo na Paniku. Spom enute graevine nisu se vanjskim izgledom odvajale kao posebno naglaen objekat. One su, n a p ro tiv, b ile podree ne m nogo veem kom pleksu (na Paniku), ili pak su stajale, kao neupadljiva kazalna aglomeracija od e tiri p ro sto rije bez po sebno istaknute fasade (u S tocu).
SI. 7. P A N IK kod Bilee - tlo c rt vile s dograer/im kranskim oratorijem. Vila je iz I - I I stolj, a oratorij iz 260. god.

no

G alerijevim e d ik to m Licet esse Christia(311) i K gn sta n tin ovim M ilanskim e d ik to m (3 1 3 ), j predstavlja za krane p re kre tn icu koja se osobito vid n o i tr a j no odrazila na p o lju a rh ite k tu re ali i li k o vn ih um jetn o sti.

U to j drugoj, kasnoantikoj etapi, njoj se nameu triju m fa lis ti k e am bicije, oso b ito od strane careva k o ji vanjskim o b li kom nastoje istai novu m oralnu snagu u svojoj dravi. A k o se, dakle, govori o u m je tn o s ti kasne a n tike , onda je to ve likim d ije lo m sakralna um jetnost kranskog usmjerenja. N jo j sada stoje na raspolaga nju b ro jn i u m je tn ici i o b rtn ic i, u k o lik o ih je jo mogue u to doba d o b iti. Ope opadanje kvaliteta i estetskog k rite rija je drugi problem , nevezan samo za kran stvo ili neku drugu zajednicu. Taj fe n o men je uvjetovan vrem enom kojem u je kranstvo, volensnolens m oralo p la titi svoj duni porez.

C. PRIJELAZ NA SREDNJI VIJEK

udna je injenica da povijest srednjeg vijeka na Balkanu p o in je p rije nego je na istom to m tlu epoha a n tik e zavrila svoj v ije k. Jo d o k su zem lje Ilirik a , nai m e, u V ! stoljeu priznavale vlast R im skog carstva koje je ve tada b ilo " r im s k o " vie po im enu nego po sadraju, u krajevim a sjeverozapadnog Balkana po eo je navirati jedan novi narod k o ji e se ovdje tra jn o zadrati. T o su b ili Sla veni. U rano carsko doba o Slavenima se znalo vrlo m alo. O ni su nastavali daleke i hladne krajeve u zem lji Hiperborejaca, kamo su po vjerovanju poganskih Grka, odlazile due p o ko jn ika na p u tu u Pod zem lje. Tek n e k o lik o geografa i h is to ri ara iz toga vremena, ta k o P linije , T a c it i P to lo m e j, k ra tk o su ih spom enuli kao Venede, dakle im enom k o jim su ih nazi vali n jih o v i germanski susjedi. Po to m e se moe z a k lju iti da stari R im lja n i nisu d o lazili sa Slavenima u neposredni d o tica j. T ek o ko sredine V I stoljea, a tada su

25

on i ve odavna iv je li na tlu Romejskog carstva, dva pisca P rokop i Jordanes, biljee prvi p u t n jih o vo origina ln o ime u poneto g r k o j v e rz iji: S kla vin o i. Slaven ( ili Sloven) je oznaka za ovjeka " k o ji u m ije g o v o riti" , za razliku od Nijem ca " k o ji ne u m ije g o v o riti" , k o ji je " n ije m " . Ta rije u kasnoj la tin tin i za m ijenit e izraz "se rvu s" kao oznaku za roba (kao to je " H rv a t" u tu rs k o m je ziku X V I sto ljea b io sinonim za ratnog zarobljenika). Od druge polovine V stoljea Slaveni se p ro b ija ju iz svoje pradom ovine u p o d ru ju Visle prema d olinam a sjeverno od D u nava, M olda viji i V la ko j, odakle god. 517. prvi p u t prelaze preko rijeke na jug, i ta k o dospijevaju na dohvat pogleda lju dim a u Isto n o rim sko m carstvu. Oni ta da je dnim d ije lo m zaposjedaju i prostore ju n o od Dunava, oso b ito one u kojim a su do god. 4 8 8 . ivje li Isto n i G o ti prije nego su se preselili u D alm aciju i Ita liju . Iz ovog prostora Slaveni polaze u p lja kake pohode na T ra k iju , M akedoniju i Tesaliju sve d o T erm opilskog klanca. Te provale se za tim ponavljaju gotovo svake godine. O sobito teko je opustoe na G rka god. 578. i god. 582 ., a sa z n a t nim razaranjim a je popraen i n jih o v p ro d o r od S e rvitiu m --a (Bos. Gradike) pre ma Saloni god. 5 9 7 ., kada je nastradala dananja Bosanska K rajina, zapadnobobosanksa velika polja i d io Dalm acije. Po sebno je na udaru b io Solun k o ji se s m u kom odupirao o vim navalama. Njegovi graani sm atrali su da ih iz te nevolje moe spasiti samo sveti D im itrije , i je su re likvije b ile ovam o prenesene iz Srijem ske M itro v ic e o k o god. 568. G rad ska straa u S olunu bila je vrlo slaba , vojska. Za razliku od germ anskih plemena, G o ta, Franaka, Langobarda i d u rg ih ,k o ji su se rado u k lju iv a li u ivo t i p rilik e u Rim skom carstvu, Slaveni su ostali dugo vremena is ti barbari, neskloni vezama s lju d im a vie civiliza cije i o d b o jn i prema latinskom je ziku i a n ti k o j k u ltu ri. Oni su uz to in ili nepresunu masu ljudstva, pa su p ro va ljivali u zemlje carstva na mnogo mjesta i u v e lik im skupinam a. N i

je jednostavno b ilo te vojske koja b i ih zaustavila u njih o vu nadiranju i pored t o ga to Slaveni nisu im ali nikakva vo jsko voe ni vladara, dakle ni organiziranu d r avu. D ok su Zapadni G o ti im ali svoga A la rih a , Isto n i G o ti T eodoriha a Vanda li Geiseriha, Slaveni su ivjeli u ro d o v skim zajednicama i bez ista kn u tih p o je dinaca kao voa naroda. U V stoljeu oni su priznavali vlast Huna, zatim jo nekih d rugih m ongolskih naroda, sve d o k se o ko sredine V I stoljea u prikarpatskom p ro sto ru nisu nali Avari. Ovaj narod se ubrzo nam etnuo Slavenima kao go spodar. Pojava Avara prim ljena je kod Bizantinaca bez osobitog uzbuenja. N itk o u K o n sta n tin op o lu nije tada ni s lu tio te g o be to e ih u narednom vrem enu d o n ije ti njih o vo prisustvo na granicama carstva, ak i onda kada su o n i jo za ivota cara Justinijana I doli u otar sukob s F ranci ma. Na n jih se gledalo kao i na sve druge barbare, o b i n o razbijene negdje u A z iji od d rugih naroda, pa zbog toga p o tis n u te u neredu prema zapadu. Nisu d ru k ije m is lili ni Langobardi, kada su uz njih o vu pom o u n i tili svoje takm ace Gepide. T ek kada su ih d o b ili u neposrednu b liz i nu, o n i su, vrlo kasno, doli do spoznaje da su d o b ili m nogo opasnijeg rivala. To ih je i p ris ililo da napuste Panoniju i da se presele u Ita liju . S tim iskustvom pro lo je i Isto n orim sko carstvo koje je na stojalo svoju vlast na sjevernoj p e rife riji odrati ta k o to je laviralo izm eu poje d in ih skupina barbara p o d u p iru i jedne p ro tiv drugih. N o, i o no je m oralo brzo u vid je ti da je rtvovanje Gepida b io slab potez: upadom Avara u Panoniju b io je b lo k ira n I lir ik , a tim e su prom etne veze izm eu istone i zapadne p o lo vin e car stva bije presjeene. V e lik e ceste, naime, to su iz K o n stantinopola vodile preko T ra k ije i Ilirik a u Ita liju , postale su ne prohodne zbog prisustva nep rija te lja . Me d ite ra n je jo, istina, b io u vlasti carstva, ta m o do sredine V II stoljea, ali je p u to vanje njim e zahtijevalo m nogo vie vre mena, a i kapaciteti brodova nisu b ili d o v o ljn i za masovne tran sp o rte . Od Kon-

SI. 8. STOLAC tzv. Kua s mozaicima, podni mozaik u sredinjoj dvorani kranskog oratorija, III stoljee. Um jetnik se elementima simbolike predstavlja kao kriptokranin. U centralnom oktogonu bio je p ri kazan Orfej Hi neka druga aluzija na Isusa. U medaljonima raznih oblika, oivienih vrpcom, prikazana su e tiri elementa kozmosa u tipino ranokranskoj kubinoj interpretaciji. Carstvo neba dato je u oktogonu (ali ne znamo to je prikazanoj, Raj predstavljaju ptice na granama, Zemlju simboliziraju etveronone ivotinje, dok je Voda data kao beskonana vrpca sa pletenicom.

27

stantinopola do Rima ili Ravenne trebalo je m orem o ko e tiri do est tjedana pu tovanja, a u zim sko doba prom et je p o t puno zamirao. T ako je carstvo b ilo pre sjeeno na dvije polovine: na latinski Za pad i g r k i Istok. Izm eu ovih svjetova k o ji su se, usput budi reeno, i sve vie udaljavali, zabio se k lin Avara i Slavena. T ako je velika Justinijanova zamisao o je d instvu neko prostranoga Rimskog car stva samo n e ko liko godina poslije njego ve sm rti postala u to p ija . Nakon to su p o k o rili sve narode i sku pine u dunavskoj k o tlin i, Avari su poli u napad na sve strane. Pri to m e su sve Sla vene, ma gdje o n i iv je li, sm atrali svojim podanicim a. To su o n i iz ri ito tv rd ili i carskim poslanicima k o ji su im ak o d o bravali kaznene pohode p ro tiv neposlu nih "S k la v in a " na te rito riju ju n o od S ri jem a. Slaveni su slu ili kao predstraa i zatita avarskoj sri drave u Panoniji, ali su od toga im ali i p ra k ti n e ko risti zato to su se ovim putem p rivikavali p o liti kom udruivanju na veem prostoru. Avarskog je, vje rojatn o , p orijekla i in sti tu c ija banova u Bosni i Hrvatskoj. Avarska drava odravana je snanom a u tarh ijo m kagana, meu kojim a se oso b ito istakao Bajan k o ji je vladao etrde setak godina p o tk ra j V I i p o e tko m V II stoljea. V elika je teta to g rki i fran a k i h is to ri a ri nisu gotovo nita vano zab ilje ili o to m vladaru, ta ko da su naa znanja o njemu i njegovom vremenu ba zirana vie na arheolokim o tk ri im a . Su vrem enici ga, po uhodanoj bizantskoj shemi, rado p rika zu ju kao neobrazova nog ovjeka, oni ga u udu prom atraju kada on glasno ja u e nakon to mu je u jednom danu kuga p o m o rila n e ko liko si nova. O b ia ji i navike u njegovu hringu svakako su se razliko vali od istananih cerem onija na carskom dvoru u Carigra du. Njegove reakcije na dogaaje o ko se be, b ile su uglaenim Bizantcim a strane i "p rim itiv n e ". S Avarim a je go tovo preko noi na sje vernoj granici Romejskog carstva izrasla nova sila k o jo j n itk o u K gnstantinopolu

nije u prvi mah u m io o c ije n iti snagu i ve li in u . L ju d i su se zanosili m ilju da je ta drava bila isto ono to su b ile i zajedni ce ran ijih barbara na to m p ro sto ru , a k o je su se uskoro nakon sm rti svojih stvara laca jednostavno raspale. S Avarim a je stvar ipak bila d ru k ija : o n i su postali neugodna p risutn o st koja je ugroavala Istonorim sko carstvo pune dvije sto tin e godina sve do njihove propasti god. 791. T o k dogaaja u prvim godinam a V II stoljea d o b ro je poznat. P rodori to su o tp o e li jo za Justinijanova ivota, a to je car M au rikije nastojao zaustaviti, opa sno su se pojaali u prvim godinam a V II stoljea: ju g o isto nu Evropu zaposjeli su Slavenida bi ondje za svagda ostali. Slaveni su gusto p re k rili p ro sto r sve do Soluna, a u pohodim a su stizali do na jug Peloponeza. Izid o r Seviljski kae u svojoj kro n ic i da su Slaveni ak o te li Rom ejcima cije lu G rku . Ni o to ci u Egejskom m oru nisu vie b iii od n jih sigurni: god. 623. o n i su m onoksilim a d o p lo v ili sve do Krete. Nastojanja Romejaca da ostvare vrh o v nitvo nad Slavenima b io je teak p o t hvat. P rilike su se, naime, dosta iz m ije n i le. I do tada su se u ovim krajevima nala z ili barbari, aii o n i nisu b ili ta ko b ro jn i, pa ih je b ilo mogue p rih v a titi, negdje naseliti i p rim iti u vojsku. Svi od ranije poznati ta k v i narodi, ta ko na p rim je r, G o ti, Bugundi, Franci i Langobardi, predstavljali su u Ita liji, G a liji i H ispaniji m an jinu , pa jo vie od toga: oni su se v r lo brzo a sim ilirali meu starosjedioce, prihvaajui o biaje i vjeru, kao i latinski je z ik , istina u izgovoru k o ji je b io p rila goen njih o vo j je zin o j praksi. N o, oni su na taj nain u d a rili tem elje dananjim rom anskim jezicim a: ta lija n sko m , fra n cuskom , panjolskom i drugim a. D ogodi lo se ta k o da je god. 560. jedan g r k i h i sto ria r zapisao da su Franci c ivilizira n i lju d i ko ji se jedva razliku ju od Rim ljana. To, uostalom , v id im o i iz "H is to rije Fra naka" to ju je god. 594. napisao Grgur iz Toursa.

P rilike sa Slavenima bile su d ru k ije . Oni su gusto naselili ogrom na prostran stva ju g oistone Evrope, a u tu masu su se jednostavno u to p ili m alob ro jn i prei vjeli starosjedioci. Bile su unitene sve in stitu cije rim ske vlasti, dakako i crkvena organizacija. B iskupije u Panoniji i D al m aciji, koje su k a k o ta k o izdrale sve ranije napade i prepade, pa se jo god. 591. neke od n jih spom inju u jednom pismu to je b io upuen caru M au rikiju , u prvim godinam a V II stoljea p o tp u no su se ugasile, ta k o da se za neke vie ne zna ni m jesto gdje su postojale. Z na mo te k za Duvno zbog sluajno sau vanog imena grada, d o k su se Baloie, Sarsenterum i Bistue izgubile u anonim nim ruevinama. S njim a su izbrisani s lica ze m lje i gradovi kao to je bila Domavia, Splonum , Pelva i D ilu n tu m . Kasnija na selja to e izn ii na dru g im m jestim a d o b it e druga, slavenska imena. Novi gospodari ivjeli su u p rim itiv n im rodovskim zajednicama, p ro iz v o d ili su hranu i robu za vlastite potrebe, a kao nastambe sluile su im zemunice ili rue vine starih rim skih zgrada koje su bile najnunije adaptirane kao zaklon od ne vremena. N ije tu b ilo jednog U lfile , G r gura Tourskog, Euricha, Gundobada ili Pavla akona, k o ji bi narodu p ru ili is kre civiliza cije ili za b ilje ili dogaaje k o jim a su b ili svjedoci. N ije to mogao u i n iti ni netko od starosjedilaca, je r su oni b ili jednostavno ugueni masom novopridolih lju d i. R im , kamo su spadali krajevi Bosne i Hercegovine, n ije tu mogao nita p o d u zeti da bi se situacija popravila. Pokuaji opata Ivana god. 64 1 . da prodre meu Slavene, zavrili su k ra tk im nonim p o hodom do ruevina starih salonitanskih bazilika, gdje su na b rzinu pokupljene re lik v ije svetaca, ta ko b rzo i nervozno da je jedan n jih o v d io ostao na m jestu. Ne zna se do ko je mjere su neka k u l tu rn a sredita, ta ko moda zajednica oko ba zilike u B istui, dananjem C ip u lji u kod Bugojna, ostala u ovom previranju poteena, pa ta k o sposobna da tra d icije

a n ti k e civiliza cije konzervira i prenese u naredna stoljea. Jo od vremena T eodozija V e likog te ri to rij dananje Bosne i Hercegovine nala zio se u zapadnoj po lo vin i carstva, pa je ta ko Rim ovdje trebao da reprezentira svojim a u to rite to m . No, d o k je Konstantin o p o l izrastao u sjajnu p rije s to ln ic u , R im je u V II i V I I I stoljeu to n u o u svo je ruevine on nije mogao nastupati vanjskim sjajem pred barbarim a k o ji ni inae nisu im ali predodbu o njegovoj staroj slavi. Nije tu b ilo vie niega to bi novopridole ljude m oglo fa scin ira ti i p o n u k a ti na oponaanje. Rim e se ak u V i l i stoljeu o k re n u ti novoj sili ro m a n i zira nih barbara na Zapadu, ka rolinkim Francim a, i tim e p o d u p rije ti izgradnju jednog novog svijeta Evrope. Prodiranje Avara i Slavena na Balkan mogue je te k fragm entarno p ra titi doga ajim a k o ji su ostali zabiljeeni. T ako je god. 6 0 2 . masa ljudstva krenula preko Save prema jugu. G od. 6 1 4 . razorena je Salona, a o ko god. 621. Narona, drugi v e lik i grad uz jadransku obalu. Prema tra d ic iji to ju je kasnije zapisao K o n stantin Porfirogenet, graani Epidaura, dananjeg Cavtata, napustili su pred to m najezdom svoj grad (639) i naselili se na stijenama Ragusiona, dananjeg D u b ro v nika. G od. 626. vojske Avara i Slavena po le su ta k o daleko da su poele opsjedati K o n sta n tin o p o l, ali su ondje doivjele poraz. T im e je b io p o lju lja n a u to rite t v o deeg sloja pred svojim podanicim a i sa veznicim a, pa su se pod tim d o jm o m i Slaveni prvi p u t poeli osipati iz avarske vojske. K ra tko poslije toga, god. 630. d o lazi i do nemira to ih je izazvala borba za nasljedstvo meu samim A varim a. D r ava je postupno slabila, ali se ipak o d r ala sve do pod konac V III stoljea. Isto n orim sko carstvo pokualo je , bar fo rm a ln o , uspostaviti pa tro n a t nad onim narodim a k o ji su se nali na te rito r iju ju no od Save. No, u igru su se ubrzo u k lju ili i Franci, pa su se slavenski nase-

29

Ijenici na ju g o isto ku Evrope nali u p ro cjepu izm eu starog Rom ejskog, tra d ic i jama zasienog ali v o jn i k i slabog car stva, i svjee fran a ke kraljevine, kasnijeg

carstva. Granica utjecaja izm eu ovih d r ava tekla je o tp rilik e istonom Bosnom, dakle nedaleko od stare granice izm eu Istonog i Zapadnog rim skog carstva.

I. UVOD
1, Pojam i svrha
Kranska arheologija je povijesna zna nost koja se zasniva na prouavanju spo m enika kranske provenijencije ranih stoljea poslije K rista. Ona treba da pre d o i ivo t i ob ia je p rvih krana i kr anskih zajednica. Srodne su jo j struke : /B ib lijs k a arheologija: Bavi se identifi-^ kacijom podataka to se navode u B ib liji. T o su, na p rim je r, lu ta n ja Z idova po p u s tin ji, veze Abraham a s H e titim a , to p o grafija Palestine, problem Sodom e i Gom ore. Opeg potopa i s li n o . Kasnoantika arheologija: Doba od IV do V I sto lje a )jb ilje e n o je znatnim p ro mjenama u K u ltu ri' a n tike . A rh ite k tu ra poprim a nove o b lik e (gradovi se opasuju zidovim a, kastrum i se grade na bregovi ma), pa se i liko vn a umjetnost, potpu n o preobliava. Sudjelovanje krana u f o r m ira n ju ku ltu re kasne antike o so b ito se odraava u p odizanju crkava i d rugih gra evina ku ltn o g karaktera. U (istraivaki kom pleks kranske ar heologije! u k lju e n o je n e k o lik o grana ljudske d je la tn o sti, oso b ito znaajnih za poznavanje ivota i shvaanja prvih k r ana. . T o su oso b ito: G roblja i nain sahranjivanja tovanje re likvija K u ltn i i p ro fa n i o b je k ti u slubi Crkve Kranska sim b olika U m je tno st > Za odreivanje vrem enskih o kvira sta rokranske epohe u uem smislu rije i ne postoje jasna opredjeljenja podjedna ko u svim krajevim aAN jen po e ta k ne bi mogao b iti sta riji od konca II, odnosno p o e tka III stoljea, im e se m isli na grad Rim kao centar m editeranskog svije ta, gdje je grob sv. Petra b io obiljeen ve u II stoljeu, i kao takav opisan u iz v o ri ma na prijelazu od II na III stoljee. To je moda najstariji kranski s p o m e n ik u zapadnoj hemisferi Rimskog carstva. ) p ro v in c iji Dalm aciji dosad najstariji p oznati spom enik je o ra to rij na Paniku kod Bilee, da tira n p rib li n o u vrijem e cara Galijena, odnosno u estu deceniju III stoljea. O ko istoga doba p o stoji i -'M aurov o ra to rij u Poreu j / Zavretak starokranske epohe ta k o er se odvija ra z li ito na raznim m je stim a. Na Zapadu se uzima p o n tifik a t Grgura V e liko g (5 9 0 -6 0 4 ) a to se u p ro v in c iji D alm aciji p rib li n o poklapa sa p ro d o ro m Avara i Slavena u p o d ru ja ju no od Save. Salona p ostoji jo kao slo bodan grad do 614. godine, ali samo u n u ta r zidina, d o k je sav slobodni pros to r oko nje u rukam a barbara. Razara nje Narone da tira n o je u 6 2 1 . godinu. M isija opata M artina 641. godine dogaa se ve u zem lji p o tpu n o zaposjednutoj _od barbara. / U Ita liji novo doba nadolazi provalom Langobarda (5 6 8 5 72). f Na istonom

SI. 9.

JAJCE - Crkva sv. Marije; natpis o dogradnji nekog objekta iz 1426. godine. Primjer epigrafskog spomenika.

30

31

M editeranu uzim aju se kao te rm in osva ja k i pohodi Arapa: o n i ve 635. godine zauzim aju Jeruzalem') i tim e dovode k r anstvo Prednjeg Istoka u sasvim nove p rilik e , nepodesne za razvoj. U m euvre menu se na to m p ro sto ru poela razvija t i rana bizantska kultura.^Razgraniavanje starokranske epohe prema b iza n t

skoj je problem k o ji nije decidirano f i k siran ali je ope prihvaena injenica da sa Ju stin ija n o m I (565} prestaje epoha Istonorim skog^carstva, a p o in je rano b i zantsko d o b a ^ T a godina bi zato mogla s im b o lizira ti p rekretnicu od starokran skog vremena ka srednjem vijeku.

n o s ty O n je to m stru k o m vladao na sves tran nain. Osim istraivanja u m je tn i kih djela on je b io i o d li a n epigrafiar. Njegovo ve liko , ali nedovreno djelo " L a Roma sotterranea c ris tia n a " b ilo je p rvi iscrpni pregled kranskih starina. Njegova istraivanja u katakom bam a bazirala su se na in te n zivn om s tu d iju p i sanih izvora, n a ro ito na izvjetajim a sta rih hodoasnika k o ji su b ili a u te n ti n i svjedoci stanja u kasnom a n ti k o m dobu i ranom srednjem v ije k u / De Rossi je svo ja istraivanja, m e u tim / ograniavao na grad Rim i starokransko doba.} Njegovi nasljednici nastavili su ra dove, prvenstveno u katakom bam a, ta ko Joseph W ilp e rt k o ji je sve do druge e tv rtin e X X stoljea vaio kao n a jb o lji p o znavalac kranske arheologije. Rimska kola nije pokazivala o so b it smisao za o t kria u udaljenim krajevim a, oso b ito na Isto ku i u A fr ic i, a to ju je u X X stoljeu odvelo u jednostranost. Na sreu su se u raznim krajevim a p o ja vili istraivai k o ji su te rito rija ln o i m eto d o lo ki p ro irili za nim anja za kransku arheologiju. Tako je Edm ond Le B la n t o tk rio boga te starokranske spom enike u d o lin i Rhone, u Provenci, a u Beu su se o so b i to ista kli A lo is Rieg! (1893) i Franz VVickhoff (1895) k o ji su panju, posvei vali estetskoj analizi spom enika1 ^ O ko n ji hovog doba stupio je na pozorm cu.doga a ja jjo n Frane B uliJ I ^ 4 6 1934Vj N je govo najvanije d je lo je istraivanje spo m enika a n ti k e SaloneJ)Gn je ondje o t k rio ve lik b ro j epigrafskih spom enika, starokransko g ro b lje , b a z ilik u sv. A n a stazija, gradsku b a z ilik u iz IV stoljea, biskupski stan i te rm e , v e lik i am fite a ta r i te a tar. Vano o tk ri e bila je kranska ba zilika iz V stoljea, k o ju su p o d igli salo n ita n ski b isku p i S im fe rije i Esihije, za tim bazilika krinog tlo c rta k o ju je u V I stoljeu podigao b isku p H o n o rije. Ova su o tk ri a pobudila zanim anje stranih s tru njaka, pa je B u li 1894. god. o rg a n izi rao kongres starokranskih arheologa u S p litu . Na osnovu t ih o tk ri a o b ja v ili su W. G erber, R. Egg#r i E. Dyggve poznate

pu b lika cije "Forschungen in S alona" i "Recherches a S alone". Ejnar Dyggve je sva ta saznanja rezim irao u k n jiz i " H is to ry o f Salonitan C h ris tia n ity " (Oslo 1951), u k o jo j pokuava dokazati da je Salona najvanije starokransko nalazi te poslije Rima.

2. Povijest kranske arheologije

Kranska arheologija je kao povijesna znanost utem eljena u drugoj polovici X IX stoljeai Poeci zanimanja za kranske starine d a tira ju od (vremena o tk ri a katakom bi, koncem svibnja god. 1578L)Tada. se nai lo na Coem eterium Jo rd a n o rum , a to je dalo povoda da se na terenu ponu tra i t i i ostale, iz lite ra tu re inae poznate, ka takom be. N jih o vo o tk riv a n je b ilo je ta da vie m o tiv ira n o pobonou. (Tako kardinal Federigo B orrom eo god. 1579. javlja da je sv. F ilip (N eri) p ro vo d io u ka takom bam a sv. Sebastijana dane i noi u m o litv u G o d . 1589. ulo je n e ko liko isu sovaca pod vodstvom Giuseppe Viala u Kalikstove katakom be^ Istraivanja u D o m itillin im katakorribam a otp oe o je god. 1593. A n to n io B osio'jkoji se zatim cijeloga ivota bavio njim a. Usporedno s arheologijom razvija se jo jedna istraivaka d is c ip lin a : epigrafika. \Osnivaem kranske epigrafike smatra se J. G ru yte r (1 5 6 0 1627) rodom iz A n tvverpena,: k o ji se p rvi bavi ita n je m nat pisa i n jih o vim tu m a e n je m ^ Rafaele Fab re tti je prvi sistematski sakupio i 1699. godine objavio starokranske natpise u gradu R im u) U X V III stoljeu je i inae objavljeno dosta studija o crkvam a Rima, ali su sve te p u b lika cije b ile proete po bonou, p jih o v i a u to ri se p rije svega bave te o lo kim p roblem im a. T ako je G iu stin o C iam pini 1690. godine objavio svoje d jelo "V e te ra M o n u m e n ta ",a li vie u apologetskom a m anje u arheolokom smislu. M. A . B o ld e tti stavlja ispod naslo va svoje knjige, objavljene 1720. godine, jo i podnaslov "R ifle ssio n i pratiche sopra ii c u lto delle sagre R e liq u ie ", to je bila i prim arna misao njegova djela. U X IX stoljeu stu d ij kranskih sta ri na dobiva nove im pulse, a p rv o b itn o apolo g e ti k o dogmatske tendencije p o in ju p o p rim a ti karakter povijesne i u m je tn i ke p o vijesti. (Kranskom arheologijom p o in ju se b a viti klasini arheolozi, lju d i izvan kie riko g reda. J. von Bunsen izda je 1829. godine svoje poznato d jelo "Beschreibung der S tadt Rom ju kojem on b a zilike opisuje kao arhitektonske s p o m e n ik e ,^ ne kao mjesta pobonosti. i.F. Piper, protestantski te o lo g, izdaje 1847. godine svoju krjjigu "M y th o lo g ie der christlichen Kunst'^Ju k o jo j on zastu pa pra vilno m iljenje da sefo kranskoj u m jetn o sti ne moe g o vo riti u a p ostol sko doba, nego te k od III stoljea. On je, osim toga, ve 1849. godine postavio na berlinskom U n ive rzitetu z b irku kran skih starina kao prvu javnu ustanovu ta k ve v rs te | P. Giuseppe M archi b io je p rvi o vje k k o ji se zauzeo za osnivanje Muzeja kr anskih starina u V a tika n u . Za p o n tifikata Benedikta X IV (1 7 4 2 -1 7 5 8 ) posta vljene su prve izlobe u V a tika n skim m u zejim a, ali su te zb irke po nalogu pape Pija IX (1854) prenesene u LateranJjTe izlobe snano su djelovale na razvoj sta rokranske arheologije. G iovanni Battista de Rossi (18 2 2 1894 b io je p rvi istraiva k o ji je kr ansku arheologiju uzdigao u rang zna-

\ O sobito vaan dogaaj predstavljaju o t kria u substrukcijam a ba zilike sv. Petra u R im u. Izveli su iskapanja A . Ferrua, B. A p o lo n ii G h e tti, E. Josi i E. Kirschbaum u vremenu od 1940. do 1949., a rezu lta t i su objavljeni 1951 .. U o vim istraivan ji ma panja je posveivana povijesti Crkve i svetaca, kao i potivanju m uenika. Ona su pokazala da se rijnska tra d ic ija u svojoj sri n ije prevarila:;dokazano je p o tivanje sv. Petra u V a tika n u jo od predko n stantinovskih vrem enaj a tim e je po tvreno i pismo prezbitera'TSaja iz vrem e na o ko 200. godine, u kojem govori o
tro p e jim a apostolskih prvaka u V a tika n u i na O stijskoj cesti.) Nedostatna iskopavanja ove etvorice istraivaa u p o tp u n ila je 19531965 Marguerfta G uarducci k o jo j je polo za ruko m da u nii "z id a g " o tk rije ko sti sv. Petra koje su b ile poloene na to mjesto u doba cara K onstantina. J U poslijeratnom vremenu nadalje su istraeni o b je k ti iz vremena cara K o n stantina V e liko g . Ustanovljen je do tada nepoznati t ip tro b ro d n ih b a zilika s amb u la to rije m , to su b ile m em orije m ue nika (S. Sebastiano, SS .M arcellino e Pietro , S. Agnese, S. L o re n z o n z a tim su ste ena nova saznanja o p rv o b itn o m izgledu Lateranske b a zilike , dakle i najstarijih m onum entalnih crkvenih graevina. D o kazano je, nadalje, da se tada u o lta rim a rim skih crkava nisu nalazili grobovi m u e n ik a j to je te k kasnije uvedeno kao obiaj. ; Novija iskopavanja u Jeruzalem u p ru i la' su nove podatke vane za re k o n s tru k c iju crkve sv. G rob a ,'o k o jo j su se dugo vremena vodile mnoge diskusije. Pokaza lo se, m e u tim , da je(danas postojea rotunda o ko sv. Groba jo uvije k ona stara

33

iz IV stoljea, i da je, prema to m e , osno vana jo u doba cara Konstantina^) No, nije se ostalo samo na ovo n e ko li ko p unktova. Istraivanjim a su obuhva ena velika prostranstva kranske E ku mene. T ako su dobiveni solidni podaci o p rilika m a na Iberskom p o lu o to k u , u Francuskoj, ju g o isto ku Evrope, u G r koj, M aloj A z iji, S iriji, Palestini, Egiptu i sjevernoj A fric i. ' Istraivanja starokranskih spomenika na tlu Bosne i Hercegovine d a tira ju od vremena osnivanja Zem aljskog muzeja (1 8 8 8 ).)T a k o su 1891. izvrena prva is kopavanja u Z enici i Sipragama kod K o to r Varoa. U Z enici je kopao C iro T ru helka (1 8 6 5 -1 9 4 2 ), a u Sipragama Vaclav R adim sky (1 8 3 2 1895). T ru h e ika je tada b io jo mlad arheolog, zapravo po vjesniar u m je tn o sti, ali je nastupio na kongresu za kransku arheologiju

u S p litu god. 1894. na kojem je referirao o svojim nalascima. Or^ istrauje o ra to riu m u V itin i (1893) i b a ziliku u T u rb e tu , kod Travnika (1893)?, .Svoje nalaze o b ja vlju je u asopisu "R o m isch e Quarta ls c h rift" (1895), a sve skupa sjedinjuje u svojim skriptam a za studente F ilo z o f skog fa ku lte ta u S ko p lju , to m u Drutvo sv. Jeronim a god. 1931. tiska kao poseb nu p u b lika ciju u Zagrebu pod naslovom "Starokranska arh e o lo g ija ". D im itrije Sergejevski (1 8 8 6 1965) je ta ko e r zasluan za kransku arheologi ju Bosne i Hercegovine. T ako on god. 1951. o b ja vlju je stu d iju o m auzoleju u T u rb e tu , nakon ega dolazi na red bazi lika u K lo b u ku (19 5 4 ), pa bazilika u Nerezima i Docim a (19 5 9 ), te u M okrom (1961). Osim toga, on o b ja vlju je kao m o nografiju svoj rad o b a zilici u Dabravi nama 1956. godine.1 ,

II. POKOPAVANJE MRTVIH

1. Opi dio
Kod prvih krana pokopavanje m rtv ih b ilo je daleko va n iji in , nego je to b ilo kod drugih vje rnika. O b in o se misli da su se krani pokopavali odvojeno od svojih poganskih sugraana, ali im to , bar u prva dva stoljea, nije b ilo mogue zbog opevaeih obiaja k o ji su b ili strogi i vezivali pojedince u sasvim o d re ene skupine drutvenih klasa, a da i ne g ovorim o o fa m ilija rn o j, k lije n te lsko j i kolegijalnoj p ripa d n o sti. U prva dva s to ljea krani nisu b ili u m ogunosti da se ukapaju na nekom odvojenom m jestu, pogotovo u R im u i drugim v e lik im gra dovim a. Takve m ogunosti stvorene su te k u o d m a klo m III stoljeu, a u IV u z i maju ve znatnog maha. Tada je vrlo r i jedak sluaj da se je d n i i drugi p o ko pa vaju u za je d n ikim g ro b ljim a . Nastojanje krana da se kod ukopa izo lira ju od pogana uvjetovano je vje ro vanjem u sudnji dan i uskrsnue tije la . T o je bio jo i razlog da krani nisu spa ljiva li svoje m rtve, to je kod pogana v r lo uhodan o b i a j d u b o k o u drugom sto ljeu p. Chr. n.' S vjerom u uskrsnue k r ani su vrlo p a ljivo zakopavali svoje m rtve, a grob nazivali depositus) sm atra ju i ga p o ivalitem do onoga dana ka da bude nastupio Posljedni sud. C rkve ne opine, dakle i sveenici, in ile su vrlo m nogo da b i svaki p re m in u li v je rn ik bio do stojno sahranjen, pa i najsirom aniji lan zajednice. ujem o to u prvoj p o lo vici II stoljea iz usta Aristeidesa: "U k o
liko netko od naih siromaha pode s ovoga svi jeta, a to opazi drugi, ta j neka se prema svojim imustvenim prilikam a pobrine za u k o p ." T o

je b io jedan od razloga da su u to k u vre mena pojedine opine organizirale vla sti ta pokopalita), a ta kvih je b ilo i u p riv a t nom posjedu. G robovi su njegovani i uredno odravani. (U k o p i su vreni izvan gradova, uz p ri lazne ceste, o b i n o zvane V ia sacra. U R im u su to bile poznate viae consulares (V ia Ostiensis, Via A p p ia , Via Latina, V ia Labicana, V ia T ib u rtin a , Via Nom entana, Via Flam inia, Via A urelia i d r.). , Pogrebni o b i a ji su u p o je d in im relig i jama ra z li iti, a osim toga su se i p o je d i ne drutvene klase nastojale pokopavati na sebi specifian nain. U III i IV s to ljeu krani p ra kticira ju 'sve o b lik e u k o pa kakvi su b ili i kod pogana. T o su prije svega bila coemeter.ia na o tvo re n o m pros to ru : s u b d i v o . ) Pored toga u k o p i se vre i u hipogejima, podzem nim prostorijam a, no i u k o m oram a koje se ponekad niu u redu po vezanom h o d n ik o m . U podzem nim p ro storim a m rtvaci su polagani slobodno ili u sanduku, na zidana leita, klin e . iZ a ukope sub d ivo postojalo je n e ko lik o naina. V rlo esto je grob b io u o k v i ren kamenim ploam a, pa p okriven b ilo ploam a, b ilo opekama (tegulama) p o lo enim na o b lik krova na d vije vode (alla cappina), a djecu se rado stavljalo u am fo re . G robnice (sepulchrum ) su b ile ukle-

SI. 10.

NAPULJ katakombe sv. Januari/a, prikaz oranta (posl. 400. god.).

34

sane u stijenu, ili pak ozidane a ponekad oslikane, a nazivane i tum bae. Od III sto ljea izgrauju se i sarkofazi!,! ali je to u veoj m jeri p riv ile g ij pripadnika viih drutvenih slojeva i crkvenih slubenika. fKod grobova k o ji su se nalazili pored ogradnih zidova spom enici su se o b lik o v a li kao konhe. T ako je, na p rim je r, prvo b itn i grob Sv. Petra na V a tika n sko m bre u ljk u bio obiljeen ko n h om u z id u '/ : N ije poznato da li su ve u III stoljeu podizani m auzoleji k o ji su u IV stoljeu raireni. Postojao je , m e u tim , i poseban nain pokopavanja m rtv ih k o ji je b io svojstven je d in o kranima a n tiko g doba: to su b ile k a t a k o m b e . N ajpoznatije se nalaze na p o d ru ju Rima, ali ih ima i drugdje, ta k o u N a p u lju , S irakuzi na S ici liji, H adrum entum u kod Kartage i na o to k u M e lo su .} .O biaj pokopavanja m rtvaca u p rosto rim a tip a ka ta kom b i b io je pra kticira n jo u starom E g ip tu , ali^i kod h e le n isti k ih G rka, pa i Etruana. Za krane su t i uzorci m ogli do i iz GalilejeJ)gdje je taj o b ia j b io rairen^ Pitam o se zato jesu li ta j ob ia j u R im u uveli judeokrani, ili je to posljedica sp e cifin ih p rilik a u sa m om gradu? U n u ta r njegova brojnog pro le ta rija ta kranstvo se p o tk ra j II sto ljea osobito p ro irilo . Budui da su b ili obavezni prema svakom u m rlo m lanu zajednice, krani su m orali nai naina da do stojno po ko pa ju svoje m uenike i najsirom anije lanove, a to se m oglo po stii samo unoenjem u d u b in u zemlje. Za to je b io pogodan geoloki sastav tla na kojem sto ji grad, a to je^meki v u lk a n ski tu f^u kojem je b ilo mogue ukopava t i se u o k o m ito m i vodoravnom pravcu.

podzem ne p ro sto rije ispod n jih nisu m o gle b iti osobito velike. T om u su, naproi m arije kranskih opina^ pa su se prema p o tre b i mogle beskonano iriti. Prema m jestu koje se zvalo ad catacu'mbas, a gdje su p rv o b itn o vreni ta k v i ukopi,)sva podzemna pokopavalita Rima nazvana su. katakom bam a. ( K atakom be su tip i a n kranski fe n o men a n ti k o g vremena/ nevezan na ne ku stariju pogansku tra d ic iju . Njihova pojava predstavlja novinu u k u ltu ri kasne a n tik e .iU III stoljeu one su v rlo m alene. osobito zbog nastojanja pojedinaca da svoje m rtve sahrane u b liz in i relikvija m uenika: p~o sahranjivanje je osciliralo prem a p o liti k im p rilika m a . T ako je god. 258. b ilo zabranjeno svako ukapanje u " katakom bam a, ali je t r i godine kasnije b i lo dozvoljeno. K oju godinu kasnije kata kom be su b ile konfiscirane, pa su te k 311. ponovno vraene u posjed kran skih o p in a ) G od. 410. Zapadni G oti p lja ka ju groboveTjpa su od tada u ko p i u njim a dosta rije tk i. Langobardski kralj A is tu lf to ta ln o ih je o p lja ka o god. 750.) poslije ega su obeaene re lik v ije pre nesene u rim ske crkve, a same ka ta kom be preputene zaboravu. Ponovno su o t krivene, kako je reeno, koncem svibnja 1578. / j Rimske katakom be k a ra k te n z jria iu jiu j j i podzemrirTiognTl U k o jim a se nalaze izdubljeni orobovi^-a m je s tim i n o i p ro s to rije sline m au zo le jim a ,'d a kle s vratim ajkoja su se mogla zatvarati. Kada je je dna etaa u njim a bila d o v o ljn o iskoriena, kopanje je nastavljeno za jednu etau nie, pa su se ho d nici opet granali u vo doravnom p ra vcu ./Z ido vi su u ka ta kom bama b ili esto osTikini m o tivim a v je r iT ispisani g ra fitim a kojim a_suJjlleJzraene ~razne~ p o m ke. M rtvaci su tu l e a l f in pace ili in d o m irio J z a ra z lik u od pogana k o ji su grobove smat iiTT~Tfnesfdm to je 5TTo posveeno bogovima M anima. Dugo vremena vladalo je miljenje'ra"le u katakom bam a zapoela kranska u m je tn o s t, ali se in i da to n ije istina. .U ka37

i U ostalom ur R im u se ve u l i l i stoifeu iskopavalo ispod mauzoleja h o d n i ke i p ro sto rije na o b lik kom ora, tz v . kub iku la (cubiculum ) j d a b i se tim e zado v o ljila potreba za u ko p om esto vrlo b ro jn ih lanova o b ite lji. No, budui da su m auzoleji b ili p riv a tn o vlasnitvo, ni
SI. 11. OBORCI - dvije grobne komore u bazilici.

takom bam a su se ouvale u m je tn ike tvorevine, k o jih je u isto doba m oralo b i t i i na drugim m jestim a, osobito u m o li tve n im p rostorim a. vVladalo je, ta k o er, m iljenje da su u katakom bam a vre ne ku ltn e radnje za ita v u jednu op in u , da je slavljena sv. euharistija. T o je tes le

ko p rih v a titi, je r prostora za to n ije b ilo d o vo ljn o . Ondje su slavljeni spomendani p o je d in ih m ue n ika , p ri em u je blagovana euharistija s o'granienim brojem p ris u tn ih , a za takav in je na samom m jestu bila postavljena privrem ena o lta r ska menza.

2. P okopavanje m rtvih u BiH

Od graevina nam ijenjenih k u ltu m rt vih kasnoantikog doba sauvalo se malo objekata k o ji su izgraeni u klasinom stilu . T u na prvom m jestu stoji/zgrada mauzoleja u ipovu kod J a jc a , 'm u n ic i p iju nama nepoznata imena J moda Spbnum ili Sapua. D etalji same graevi ne ostali su nepoznati, je r su se do danas sauvali samo fragm enti fro n to n a , nae ni u neredu pored rijeke, o ito p rip re m lje n i za gradnju nekog mosta u tu rs k o doba. Prema sauvanim d ijelovim a zabata , gesimsa i friz a m oem o p re tp o sta viti da je p ro e lje ovog mauzoleja b ilo izgra eno s m od u lo m o k o 25 cm , to je za cje lo ku p n o zdanje zajedno sa s tilo b a to m , dalo visinu od o k o 8,5 metara. Da li je p ro e lje b ilo o b lik o v a n o kao te tra s tiln i p rostilos, ili pak kao te m p lu m in antis, slin o nalazima na Paniku kod Bilee, to je, na te m e lju raspoloivih nalaza, teko rei. Sudei po natpisu, o b ite lj pokopanih osoba stekia je rim sko graansko pravo od jednog vladara iz dinastije K onstantina I, a imena na spom eniku {A p o llin a ris , H onorius, F ro n tin u s i M axim a) su i ina e kara kte ristin a za IV stoljee. U to doba moe se d a tira ti ovaj spom enik. Tabula ansata na friz u uokvirena je preple to m loze, m o tiv o m k o ji je u klasinoj a n tici bio u ovom o b lik u nepoznat, pa prema to m e , spada u novine koje je sa sobom d o n ije lo IV stoljee. Mnogo s k ro m n iji ali ne m anje za n im ljiv je m auzolej u V a ro lu ku kod T ravnika. T o je jednostavna cella s lezenama na vanjskom licu i hipogejem . On se znatno razliku je od spom enika u ipovu. D ok je ipovska graevina koncipirana uglavnom u klasinom s tilu , svojstvenom Zapadu, graevina u V aroluku ukazuje na novo vrijem e u kojem e tendencije Istoka d o i do prevage. Prije svega, lezene, koje ovdje im aju isto estetsku fu n k c iju , kara kte ris ti n e su za a rh ite k tu ru koja je pre ko S irije prim ana iz isto n ih p rovincija. Mauzolej u V aroluku ukazuje nadalje na utjecaje koje je na ove krajeve vrila Salo na, gdje su o tkrive n e sline graevine. Utjecaj S irije na a rh ite k tu ru u p rim o rju bio je pojaan i znatnim naseljavanjem orijentalaca u Saloni, gdje su se m eu p r vim biskupim a ovoga grada nala i dva Si rijca: D om nije (D u jm o ) i Primus. Mauzolej je sagraen u V stoljeu, pa k o n fro n tira n s neto sta rijim m auzolejem u ipovu rje ito govori o prom jenam a koje su se dogaale u ovom vrem enu. Brojne grobne ko m o re o tkrive n e su go to v o u svim krajevim a Bosne i Hercegovi ne. One su pravokutnog o b lik a , o ko 2,2 d o 2,4 m duine, i o ko 1,6 do 1,7 m i rin e, p o lu k ru n o su presvedene, a uz obje dune strane nalazi se po jedan le aj, klin e , neto povien u odnosu na us k i h o d n ik k o ji se nalazi izm eu n jih . U ko m o ru se u lazilo kroz e tvrta sti o tv o r v e liin e neto preko pola m etra jedne strane. Z ido vi su b iti o b u kan i. Dakako da se u p o je d in im sluajevim a odstupalo od ove sheme. T ako je klin a za polaganje m rtvaca u jednoj od kom ora ba zilike u O borcim a bila niska, oiviena zida nom ogradom , i d o v o ljn o iroka za dvije osobe postavljena u jednom kraju ko m o re , uz sjeverni zid. O ito je bila na m ijenjena za poivanje branog para. Na dalje se kod ovih kom ora, koje su se nalazile unu ta r graevina, ulaz sastojao od neto vee ploe uloene u podu. Ispod nje su se nalazile stepenice i m ali h o d n ik

SI. 12.

O B O R d - plan bazilike i karakteristini presjeci.

38

39

k o jim se p rila z ilo u k o m o ru , koja n ije b i la jo posebno zatvorena. M rtvaci su sahranjivani u drvenim san ducim a k o ji su b ili okovani eljeznim sponama. Nakon izvjesnog broja godina kom ore su otvarane, kosti m rtvaca i osta ci sanduka zbaeni su u h o d n ik , a na upranjenu k lin u poloen je slijedei m rt vac. U kopanim osobama nije u ovom sluaju podizan spom enik, n iti je grob b io obiljeen posebnom a rh ite k tu ro m . O biaj pokopavanja u kom ore podsje a na katakom be. U novije doba o t k r i ven je u G alileji vei b ro j podzem nih ho dn ika i p ro sto rija koje su sluile za ukop m rtvaca, pa nije iskljueno da su rimske katakom be zapravo nasljedstvo iz idov skoga ku ltu rn o g kruga. Ta ideja podzem nih u ko p nih p ro sto rija prenosi se zatim nakon Milanskog e d ikta u o b lik u kom ora kao m in ija tu rn ih ka ta kom b i na iroka p o d ru ja , a u krip ta m a rom anskih crka va doivljava svoju v e lik u renesansu. Ro m anika je i inae svjesno nastojala im i t ir a ti a n tik u . Paralelno s kom oram a te e i k u lt m ue nika. N o, b u d ui da Ilir i u BiH nisu dali m uenike u p rvim vjekovim a kranstva, to je u naim krajevim a izostalo osobito potivanje nekog ku ltn o g m jesta, kao to su, na p rim je r, M anastirine i Marusinac u S olin u . Zbog toga se u Bosni k o m ore nalaze ili u sporednim prostorijam a b a zilike (D o c i, O b o rci, Turbe, itlu k kod Jajca) ili na g ro b lju sasvim daleko od n jih (Blagaj na Ja p ri, V rd o lje kod K o n ji ca, Razii). Neto rje i nain ukopavanja predsta vlja ju sarkofazi izraeni od m u ljik e i vap nenca. Veina n jih po tje e iz vremena kasne an tike . Meu ukraenim p rim je rc i ma istie se sarkofag iz Baevia kod Mostara. N ainjen u o b licim a k o ji su b liski klasinom d o b u , on e ipak b iti proizvod kasnijeg vremena, sudei barem po prikazim a loze i grozdova na akroterijim a . Na je d n o j dunoj strani, koja kod sarkofaga predstavlja elo spom enika, is klesano je u o kvireno polje za natpis, ta-

bula ansata, ali je sarkofag ostao ipak anepigrafian. Neto m lai po o b lik u je sarkofag iz b a zilike na M ogorjelu, izraen v rlo ured no, ali bez ikakvoga posebnog ukrasa. L ijep p rim je ra k ukraenog sarkofaga p o tje e iz ruevine b a zilike u erinu, sa da smjeten u d vo ritu pored crkve. Tu je na eonoj strani u reljefu prikazan k ri u krugu (crux coronata), kom u se d o n ji krak produuje jo je dnim d ije lo m izvan kruga. V rlo zdepasti su sarkofazi iz M ujdia i Kom otina,sada u zb irci franjevakog sa mostana u Jajcu. Oni su tip i a n p rim je r proizvoda rustin e p ro vin cije koja esto u te n ji da im ponira prelazi u h ip e rto rfiju . M ajstor jednog od n jih n ije se, naime, p ri izradi poklopca zadovoljio samo p ri kazom zabata na uim b o n im stranama, nego je takve zabate stavio i na uzdunu stranu, meu a k ro te rije k o ji su zaprem ili gotovo preko polovine cjelokupne d u ine sarkofaga, a svojom visinom dosegli su vrh zabata. O vom vremenu pripadaju i d rugi nalazi, ta k o sarkofag iz argovca kod Banja Luke, iz Vinjana kod Posuja i dva fragm entirana p rim je rka iz Blagaja na Japri. K asnoantikom dobu pripadaju u ko p i u grobnicam a n ainjenim od tegula koje su poloene u o b lik u krova. Pored Mogorjela, na sedlu brijega, otkrivena je itava nekropola ovakvih ukopa, o ito robova na im anju. Dva groba pored samih sjever nih vrata svakako p o tje u iz vremena ka da je zbog provale barbara vrijem e b ilo nesigurno, pa su u ko p i vreni u ta jn o sti, a zbog toga i sasvim b lizu vrata. Probijanje sarkofaga zapaeno je samo kod prim jerka iz Baevia i u erinu. To o b ijanje tu m a i se na razne naine, no nije daleko od istine ako to dovede m o u vezu s T eo d o rih ovo m a kcijom p rik u p lja n ja zlata. Sarkofazi su esto b ili uzidani u graevine, pa se otuda nisu m o g li o tvarati podizanjem p oklopca, nego probijanjem eone strane. Moda je o v dje u p ita n ju otvaranje fenestella za k u lt

SI. 13. Nekoliko grobnih graevina: a) Varoluk, tlo c rt mauzoleja (V I s t.l; b i Varoluk, presjek mauzoleja; c) D oci kod Ljubukog, plan bazilike s grobnim komorama u ju n o j p rostoriji; d l ipovo, proelje mauzoleja, IV stolj.

41

m rtv ih , no za p re tp o sta viti je da bi u to m sluaju o tv o r morao b iti u re d n iji. to se o rije n ta c ije ukapanja ti e , u sta rijim razdobljim a (a u Bosni i Hercegovi ni sve do X IX stoljea), u ko p i su obavez no vreni ta ko da p o k o jn ic i gledaju licem

prema istoku, tam o odakle dolazi izlazee sunce, t j. K rist. Danas u to m e pogledu vie d o m in ira ju " u rb a n i" p rin ic p i, t j. p o stavljanje grobova prema kvadratu parce le odreene za ukop i prema strani od koje se pristupa ka g ro b lju .'

4. Mujdii kod Jajca. Sarkofag.

SI. 14.

E TIR I K A R A K TE R IS TI N A N A IN A O B IU E A VANJA POIVALITA 1. Spomenik u ob liku stele nad grobom. O bitelj je rimske poganske vjere to odaje kratica D(is) M(anibus) na gornjoj gredici edikule. Vinova loza iznad glave djeaka i tesarska sjekira iznad oeve glave u zabatu su esti sim boli u ovakvim prilikama. Isakovci na Glamokom po lju , I I I stolj. posl. Kr. 2. Sarkofag nekog prezbitera obiljeen je prikazom okrunjenog kria, crux coronata. Ime pokojnika nije valno. erin, ruevine bazilike iz V Hi V i stolj. 3. Kratak urezani epitaf na jednom loculusu sa imenom pokojnice i kratkom parolom IN PACE uz kristogram. Poruka ne moe b iti kraa. Rim, katakombe, poslije 313. god.

43

III. TOVANIE SVETACA

1. Opi dio
Borba p rvih krana za svoj id e n tite t bila je uporna, ali i krvava. Iz nje je p o te kao poseban k u lt: svjedoka vjere, Marty ra . Nad grobovim a ranih'krana ra zvio se poseban o b lik bogosluja: A n n iversarium , slavljenje godinjice sm r ti. Taj dan je sm atran n jih o v im roenjem za vjenost. T a ko je na gro b ljim a uvede no potivanje m uenika kao poseban o b lik ku lta . Razlog za to poneki istraivai trae u h e le n istiko m k u ltu heroja, ali to nema veze s kranskim poim anjem kulta m uenika. N a jstariji trag ku lta m uenika nalazi se u Ivanovoj. A p o ka lip si (6 ,8 11) u ko jo j s to ji: "K ad Janje o tvo ri p e ti peat,
opazih pod rtvenikom due zaklanih zbog Rije i Boje i zbog svjedoanstva koje su drati".

Na drugom m jestu Ivan govori s li n o :

"... Opazih i due pogubljenih zbog ISUSOVA

Poeci tovanja relikvija nisu poznati. O ko sredine II stoljea tovan je Sm irnj m ue n ik P olikarp. U do ku m e n tim a se spom inju " tr o p e ji" apostolskih prvaka sv. Petra i sv. Pavla, to mora da su bile neke graevine. N o, ta dva mjesta su je d i na u najranijem kranskom R ^ u , o k o jim a p o stoji bar neki podatak,/T ek u d ru goj p o lovici III stoljea u Rim u se iri k u lt m uenika slavi se sv. euharistija. S u d io n ici na tim sveanostima nisu b ili samo lanov'r ue o b ite lji p o k o jn ik a , ne go i ostali vje rnici, ne osobito m nogo b ro jn i, jer mjesta za vee skupove nije b i lo. Obred se sastojao od pjevanja h im n i i psalama, kao i slavljenja euharistije na uspomenu rtve Isusove i m uenika. Da vana je i daa, to je, m e u tim , podjed nako b io ob ia j i kod pogana. Sv. Petar je b io sahranjen na (pogan skom ) g ro b lju sjeverno od Neronova c ir kusa na b re u ljk u V a tika n u . N ekropola je vrem enom bila proirena na v e lik i p ro s to r, to lik i da je sredinom II s to lj. zahva tila i p o d ru je samog cirkusa. Ve od sre d in e II s to lj. postojala je nad grobom sv. Petra edikula k o ju krani nazivaju " t r o p a io n ". G rob je, m oda, i p rije toga bio obiljeen nekim znakom , ali se ta j nije sauvao.^O ko 160. god. sagraen je p ri zapad nom rubu groba zid obukan masom svjetlocrvene b oje, nazvan od arheologa m ura rossa, to jest crveni zid. U njemu su se nalazile dvije konhe, jedna iznad druge, odijeljene p lo o m koja je poiva-

svjedoanstva i R iiei Boje... "(O tkr 20,4).

M uenici su p rije d ru g ih krana p rihva eni u nebo, njim a nee b iti posebno su eno na Posljednjem sudu, o n i se ve na laze ispod nebeskog o lta ra . Ta b lizin a Bogu bila je razlogom to se m uenike po e lo m o liti za pom o i p reporuku kod Boga, pa je ta k o razvijena posebna pobonost prema svetima. M uenici su poka pani veinom u ko m u n a ln im gro b ljim a , zvanim coem eterium . T ako je p ra k tic i rano jo i u doba D io kle cija n o vih progo na god. 3 0 3 3 0 4 ., to se vid i po g ro b o vi ma prezbitera M arcellina i egzorciste P e t-, .ra u Rim u ijim su im enim a nazvane ka ta ko m b e na V ia labicana. Isto v rije d i i za grobove solinskih m uenika.

45

la na dva stupica. G ornja konha bila je u o b lik u edikule. T o je onaj ''tro p a io n '' o kom e govori u III s to lj. Euzebije Cezarejski u svom spisu "P o vije st C rkve ". Euze bije u njoj na jednom mjestu (2,25,7) d o slovce kae da je neki ugledni lan rim skog klera im enom Gaj, a k o ji je ivio u doba pape Z e firin a (199-217), rekao u svom dijalogu sa he re tiko m Proklusom : "M o g u t i pokazati trop e je apostola. Ako poe na V atikanske breuljke, ili na Ostijs k u cestu, nai e trop e je o n ih k o ji su osnovali ovu C rk v u ". U podu ispred nie nalazio se obiljeen trag groba k o ji je u doba istraivanja 1945. godine bio ve prekopan. Sredinom III stoljea je ovo po kopa Ii te postalo ve izra zito kransko. Tu je, izm eu ostalih, i o b ite lj Julijevaca podig la svoj m auzolej, izn u tra ukraen m ozai cim a na ko jim a su prikazani sim b o li vjere sa scenama iz B ib lije , a na stropu Isus kao Sol Invictus na kvadrigi, slian A p o lo n u . T akvi spom enici m ogli su b iti po d ig n u ti u doba tz v . longa pax, poslije Valerijanova progona 2 5 8 , pa do onoga to ga je inicirao car D ioklecijan 3 0 3 /3 0 4 godine. Predodba Isusa kao Nepobjedi vog Sunca podsjea na vrijem e blisko K onstantinu V e lik o m , a ovaj car je p ri prem ajui svoj v e lik i t r iju m f 315. godine, dao ne samo sagraditi poznati triju m fa ln i lu k , nego i u re d iti grob sv. Petra. O ko stare e dikule o n je dao po d ii zatitne z i dove, pa ih o b lo iti skupocjenim m aloa zijskim m ram orom . T im zahvatom bile su prezidane plohe zidova sa g ra fitim a hodoa sn ikih vjernika u ko jim a se spo m in ja lo prisustvo relikvija sv. Petra. Sedam godina kasnije (322 god.) car je o d lu io da na m jestu groba podigne bazi lik u . T om p rilik o m je breuljkasti teren V atikana poravnan, pa stara nekropola zatrpana zajedno sa svim m auzolejim a. Bazilika je postavljena proeljem prema gradu, a o lta r p o d ig n u t neposredno iznad groba sv. Petra. Po svoj p rilic i su re likvije tada, ako ne i ranije, iskopane iz zemlje, um otane u p u rp u rn u i zlatom p ro tka n u tk a n in u , pa poloene u o tv o r na zidu sa

sjeverne "z id g ".

bone strane trop a io n a , tzv.

U nepoznato doba grob i grobni spo m enik sv. Petra je zatrpan. Papa G rgur V e lik i (59 0 604) podigao je na m jestu starog oltara novi, a papa Kalikst II (11191124) ga je te m e ljito obnovio ta k o to je u tu novu graevinu ugradio G rgurov o lta r. Dananji o lta r p o digao je papa K lem ent V III (1592-1605) iznad Kalikstova o ltara. P riliko m iskopavanja tem elja za v e liki b ro n a n i Berninijev baldahin, 1626. god., nailo se na staru rim sku, ve zaboravljenu n e kro p o lu , a li se tada nisu vrila nikakva pose bna istraivanja. T ek je 1940. god. o tp o elo iskopavanje na prostoru izvan pa pinskih grobnica, s nam jerom da se o tk r i je grob sv. Petra. A k c ija je izvrena u dva navrata, 1 9 4 0 -1 9 4 9 i 19531965 g o d i ne. Prvu su vodila etvorica arheologa, Ferrua, A p o lo n iiG h e tti, Josi i Kirschbaum, ali sa nesigurnim rezu lta to m , d o k je u drugoj kam paniji M arguerita Guarducci uspjeno obavila svoj posao: A p o stolove re likvije leale su u nii zida " g " . Prema navodima Djela apostolskih. Sveti Pavao je po dolasku na suenje u Rim (budui da se prizvao na cara), sta novao na O stijskoj cesti. Tu je kasnije mogla b iti izvrena i sm rtna kazna. P ita nje da li se bazilika sv. Pavla "izva n z id i n a " nalazi na m jestu Pavlova prebivali ta ili groba nakon to je nad n jim b ila iz vrena sm rtna kazna. Kada jo nije b ilo te bazilike, p rezbiter Gaj navodi (po . III s to lj.) da se tro p e j sv. Pavla nalazi na O stijskoj cesti, dakle se m orao nalaziti na m jestu dananje bazilike. Ta zgrada je, m e u tim , p o tpu n o izgorjela 1823, pa u narednom vremenu obnovljena (1823 1854), ali nije poznato da li je to m p r i lik o m istraivana m ogunost o tk ri a apostolova " tro p e ja " o kojem u govori Gaj i Euzebije Cezarejski. T o pita n je je i do danas ostalo otvoreno. Jo jedno pitanje eka na svoje rjee nje. T o je d atum 29. lipnja kada se slavi sv. Petar i Pavao. Jedva je mogue da b i to mogao b iti dan njihova m uenitva,

n jih o v dies natalis. Prije e b iti da je to d atum nekog drugog dogaaja veza nog za n jih ; neki prijenos k o s tiju ili s li no. Kranska tra d ic ija ima na to pitanje te k d je lo m ia n odgovor. Prvaci apostola slavljeni su na dan 29. lipnja u jednom m auzoleju na A p ije vo j cesti, preko kojega je 320. godine bila podignuta Basilica A p o s to lo ru m , danas crkva sv. Sebastijana. Moda su na to m e m jestu slavljena refrig e rija za prvake apostola od vremena Valerijanove k o n fiska cije kranskih grobalja 258. g o d i ne. Da li su tada b ile privrem eno prene sene na ono m jesto i n jihove k o s ti, pa ka snije, kada su se p rilik e sm irile, ponovno vraene na svoja p rvo b itn a mjesta? Da li je poganski karakter ukopanih mjesta je dnog i drugog apostola ponukao krane da njihove re lik v ije prenesu u isto kr anski am bijent? Da li je, uostalom , i de p oniranje k o s tiju sv. Petra u " z id g " ispod konfesije u V a tika n u izvreno u doba kada su katakom be opljakane i dem olirane od strane barbara 410. i 750. godine. Tada su, naime, sve kosti m ue nika b ile izneene iz. ka ta kom b i i pohra njene u crkvama Rima. Prezbiter Gaj zna p o e tko m 111 stoljea da su kosti aposto la pohranjene u V a tik a n u i na O stijskoj cesti. One bi mogle b iti povraene na ta mjesta samo nakon to je b io osiguran kranski karakter n jih o v ih p rim a rn ih p oivalita, dakle najkasnije 315. godine. U svakom sluaju se d atum 29. lipnja vee za B aziliku A postola na A p ije vo j cesti, dakle i za neki prijenos, ili bar k ra t k o tra jn i boravak na to m m jestu.

Jeronim ski m a rtio lo g ij je sastavljen u A q u ile ji svakako p rije razaranja grada od strane Avara 452. godine. U njegovu uvo du navode se dva ap o krifn a pisma nekog H ro m a tija i H eliodora, k o ji se za svoje navode pozivaju na a u to rite t sv. J e ro n i ma k o ji im je, ta k o se navodi u pism ima, p ru io mnoge vane podatke. Moda su tim e m is lili na Jeronim ovo d jelo "D e v i ri illu s trib u s ". Z bog toga se ovaj M artirolog ij naziva M A R T Y R O L O G IU M H IER O N Y M lA N U M . Pored imena m uenika k o ji su b ili p o rije k lo m iz A q u ile je , u m a rtiro lo g iju se navode i imena koja su na b ilo k o ji nain vezana za ovaj grad, a za nae p rilik e oso b ito su znaajni oni za koje je v id ljiv o da su p o rije k lo m iz Panonije. Z ato se J e ro nim ski m a rtiro lo g ij grada A q u ile je moe sm atrati n a jiscrpnijim izvorom . Nadopunu mu ine tz v . A C T A SANCT l DON A T I, Donatova akta, sastavljena u C ividalu (edadu) u X II ili X I I I s to lje u, od k o jih je do naih dana d o p ro samo sastav Filipa della T o rre iz 1692. godine. Taj o vje k je, naime, sakupio podatke iz raznih " v rlo s ta rih " brevijara i ta k o sasta vio popis k o ji je d n im d ije lo m sadrava imena iz Jeronim skog m a rtiro lo g ija , ali i dodatna imena k o jih u njem u nema, ali su vana za nae p rilik e . Prema sv. Dona tu k o ji se u C ividalu smatra glavnim pa tro n o m , taj spis je nazvan njegovim im e nom . N ajsta riji poznati m ue n ik u Panoniji b io b i, prema Jeronim skom m a rtiro lo g i ju SV. E U Z E B IJ, biskup, i P O L IO N , prvi le k to r. Euzebije je b io p rvi poznati b iskup u Cibalama (V in k o v c i). M u en je za cara Valerijana (27. IV . 258). K u lt mu je odobren za akovaku i sri jem sku bisku p iju 1966. Polion je b io v o d ite lj lektorske kole u Cibalama. Spaljen je na lom ai 27. IV . 304. K u lt mu je odobren 1807. Veina m uenika je iz vremena D io klecijanova progona godine 303. i 3 0 4 . N jih je u S irm iju o tp o e o car ski nam jesnik 26. oujka 304., a prva r

A . M A R T Y R O L O G IU M P A N N O N IC U M Danas su uglavnom poznati o n i panon ski m uenici o k o jim a je god. 313. bila jo svjea uspomena. Zbog toga su m artiro lo g iji ogranieni samo na vrijem e koje nije starije od sredine III stoljea. Za pa nonske m uenike postoje dva kapitalna izvora. T o su M A R T Y R O L O G IU M H IE R O N Y M IA N U M i A C T A S. DON A T I.

46

47

tva je prezbiter M O N TA N U S i njegova supruga M A X IM A . Dva tjedna kasnije, 6. travnja vodi se proces p ro tiv biskupa IR E N E JA . Dne 9. travnja je najgori dan, je r tada podnose m u e n i k u sm rt: SE D AM S R IJE M S K IH M U E N IC A . U p rvim kranskim vrem enim a mnoge su djevojke ivjele u djevianstvu i m o li tv i u o in sko j k u i, a kasnije su osnivale male zajednice. Nazivali su ih "kanonske d je vice ". Sedam ta k v ih djevica iz zajed nice u S irm iju m ueno je za cara D io klecijana. D E M E T R IU S , akon Crkve u S irm iju ; FO R T U N A T U S , akon Crkve u Singidunum u, kojeg su radi suenja doveli u Sirm ij i DO N ATU S, akon iz Singidunum a. Nakon toga carski namjesnik odlazi u Cibalae i tu na dan sv. Eusebija, 28. tra v nja 304. vo d i proces i kanjava. Nam jesnik se tada vraa u S irm ij i na stavlja progone k o ji rezu ltira ju slijedeim m uenicim a: S A B B A T IA , nepoznata ena, muena 4. srpnja; A G R IP P IN U S , nepoznat mu karac, 15. srpnja; S E C U N D IA N U S , ne poznat mukarac, 15. V I I ; U R S IC IN U S, Panonac iz Basanta, asnik i trib u n lancija rija , m uen 14. kolovoza i B A H S IL L A 29. kolovoza, djevica. S irijski i Jero n im o v m a rtiro lo g ij svjedoe da je iv jela i m uena u S irm iju . Kasnije, nakon to su glavni progoni ve proli m uen je u kam enolom im a Fruke gore: S IM F R O N IA N U S i s njim e e tiri kamenoresca k o ji su o d b ili da rade k ip Eskulapa za hram u D eoklecijanovoj palai u S p litu . T o su p o zn ati: S A N C TI Q U A T U O R C O R O N A T I: C A S TO R IU S , C L A U D IU S , N IK O S T R A TOS iS IM P L IC lU S . O ni su b ili stavljeni u olovne sanduke, pa baeni u rije k u dne 8. studenog 306. Nisu u k lju e n i u ove skupine, dakle m u eni su p rije ili poslije: A N A S T A S IA , ne poznata ena, m uena 25, prosinca; SYNEROS, v rtla r doseljen iz G rke, muen 2 3 . veljae.

U D O N A T O V IM A K T IM A spom inje se, osim navedenih, jo jedan b ro j m ue nika, dne 21. kolovoza: "...passi sunt... sub die duodecim o Kalendas Septembris im peratoribus D iocletiano et M axim in o . T o su: S IL V A N U S , akon u S irm iju ; VE N U STU S, k le rik iz Singidinum a i H E R M A GO RAS, le k to r iz Singidunum a. I oni su m ueni u S irm iju . Budui da su Donatova akta pisana u Cedadu u X II i X I I I stoljeu d atum od 2 1. kolovoza mora se vezati za neki p ri jenos re likvija , a ne za dan sm rti k o ji e b iti 9 . travnja 304. u S irm iju . U drugim m jestim a progon nije b io t o lik o radikalan kao u S irm iju . T ako je u Petoviji pao kao rtva progona samo m je sni biskup V IC T O R IN U S , moda dosta kasno, god. 308. 4 lipnja 3 0 3 : m uen je K V IR IN , sisa ki biskup. Za drugoga D ioklecijanova progonstva sklo n io se iz grada, ali na po v ra tku je uhvaen i izveden pred sud, vo en od carskog namjesnika A m ancija u Savariji i Skarabanciju te je osuen na sm rt. Vezan mu je kamen o vrat i baen je u rije ku Sibaris. Za cara K onstantina sagraena je njem u u ast bazilika u Sa v a riji. Prudencije je opjevao njegovo m uenitvo. Krajem V . st. prenesene su mu re likvije u Rim (katakom be Sv. Sebastijana, a kasnije u b a ziliku sv. M arije preko T ibe ra ). Zagrebaki b iskup Petar 1627. g. nazivlje ga " p rv im zagrebakim b isku p o m ", je r zagrebaka biskupija je nasljed ila sisaku. Ne raunajui sv. Euzebija k o ji je stra dao sredinom III stoljea, vid im o da su D io klecijanovi progoni b ili provedeni s o so b itom estinom u S irm iju . V lasti su se ponijele dra ko n ski, osobito u o d n o su na kler. Poginule su, naime 33 osobe, a meu njim a biskup, prezbiter i dva a kona. Progonom su zahvaeni i d ije lo vi klera u S ingidunum u, ta ko prezbiter, dva akona i le kto r. Osim deset klerika ima tu jo i est o b r t nika (klesari iz Fruke gore i v rtla r

Syneros), od vojske asnik i v o jn ik . Os ta ta k su nepoznate osobe. V e lik b ro j rtava progona u Panoniji nije ostao bez odjeka. M uenitva su i tana i irena, ali su re likvije samo k ra tk o vrijem e krasile b a zilike u panonskim gra dovim a. Provalili su barbari prvo H uni, a onda jo m nogi d ru g i. Krani su, b je ei pred njim a, p o n ije li sa sobom i n ji hove relikvije , a slavne b a zilike sravnjene su sa zem ljom . Pjesnik Prudencije slavi 402. god. sv. Kvirina d o k su m u kosti jo leale u Pa no n iji. Kronograf od god. 354. bilje i u Rim u za 9. studenog svete frukogorske m uenike. Nakon to papa Damas u R i mu i biskup A m b ro z ije u M ilanu ire k u lt m uenika, Panonci popunjavaju mnoge lokalne kalendare p o je dinih c rk a va svojim im enim a. K u lt sv. D im itrija se li u Solun, gdje se zaboravlja njegova pra va povijest, pa on postaje a risto kra t i a snik, pravi g r k i nacionalni svetac. Kosti sv. Poliona prenesene su u Rim i sahra njene u Poncijanovim katakom bam a. Frukogorski kamenoresci sahranjeni su u Rim u na g ro b lju Ad Helenam na Via Labicana. K v irin je iz Savarije d o p re m ljen ta ko e r u Rim i sahranjen u kata kombam a na V ia A p p ia . O njegovu p ri jenosu zapisano je slijedee:
"Kada su barbari p ro d rli u Panoniju, utekao je narod iz Skarabancije i uzeo sa sobom kos ti sv. Kvirina, biskupa i muenika. Na Apijskoj cesti kod treeg miljokaza sahraniti su ga u Crkvi Apostola, u k o jo j su se nalazili sy. Petar, sy. Pavao i sv'. Sebastijan, na mjestu to se zove A d Catacumbas. Njemu u ast sagradili su do linu crkvu koja jo i danas po stoji " (Acta

d ina je te rm in kada Vandali pustoe Rim , pa su K virinove re lik v ije privrem e no smjetene u K alikstove katakom be. Posebno je za n im ljiv sluaj sv. Anasta zije, one nepoznate ene to je m uena u S irm iju 25. prosinca poblie neutvre ne godine p o e tko m IV stoljea. Anasta zija je p rv o b itn o bila sahranjena u S irm i ju u posebnoj bazilici istoga imena (poznata je kao Stoija, Stana, Stoja, Nasta). R e likvije su jo j u vrijem e patrijarha Genadija (4 5 8 471) b ile pre nesene u Carigrad i postavljene u crkvi sv. Uskrsnua (Anastasis), koja od tada nosi njeno ime. One su god. 804. po klo njene zadarskom biskupu Donatu od strane cara N ikefora I kao zalog za iz m i renje Bizanta sa Z adrom , a Donat ih je u Z adru pohranio u katedralnoj crkvi sv. Petra, koja se od tada naziva im enom sv. Stoije. K u lt sv. Anastazije dospio je ve u V I stoljeu u Rim, gdje je osobito slavljen u c rk v i Sancta Anastasia ispod Pala tin a , u ko jo j su pape na Boi sluile drugu misu, onu u zoru. Toga dana bio je njen anniversarium . Od tog vremena ostao je u K a to li k o j C rkvi o b i a j, sve do god. 1969. da se sv. Anastazija s p o m i njala u drugoj boinoj misi. Anastazija je u Rim u doivjela izvjesnu m eta m o rfo zu : proglaena je R im ljanko m , enom p a tricija Publija. Budui da je htjela ostati djevica m u ju je zatvorio u kunu ta m n ic u . Tu ju je tje io svojim pism ima sv. Krizogon (Krevan). Po sm r t i Publija ona p ra ti Krevana u A k v ile ju , prisustvuje njegovom m uenju i slijedi ostale m uenike (Irenu, Agapu, K o n iju i T eo d o tu ) u S irm ij, zatim u Solun i p o n o vno u S irm ij, gdje podnosi m uenitvo pod p re fe kto m Ilirik a F lo ro m , zapravo Probom , na o to k u Palm ariji. Ona je spa ljena na lom ai. Nakon prijenosa relikvija m uenika iz Panonije u nove p ostojbine, A kvileja je p rim ila sv. Donata, F ortunata, Venusta, Herm agoru, te Rom ula i Silvana. F ortunat i Hermagor proglaeni su, z a tim , sta rim graanima A k vileje, pa, ni manje ni vie, uenicim a sv. Petra apostola. Sv.

S anctorum , ed. Bollandistes, lu n ii 1,375).

Sv. K virina su, dakle, pon ije li sa sobom graani Skarabancija k o ji su bjeei iz svoga grada naili pored Savarije, pa odatle uzeli sveeve relikvije . Taj p rije nos se mogao d o g o d iti izm eu 402. i 455. godine. Naime, god. 402. njegov grob je vid io Prudencije u Savariji " in Basilica ad Srabantensem p o rta m ", a ona druga go

48

49

Hermagor je proglaen njenim prvim bis kupom . D io re lik v ija preneen mu je d n e 17. veljae u C o n c o rd iju , danas Portoguaro, gdje se toga dana i danas jo slavi nje gov DIES N A T A L IS . C ividale (edad) ima svoj " e x h ib itio re liq u ia ru m " panon skih m uenika dne 2 1 . kolovoza, a M ila no ih slavi dne 6. svibnja. A kvileja ih sla vi tr i dana: 12. srpnja, 22. i 2 5 . kolovoza, kada su one (re likvije ) god. 409. (ako ne i p rije) stigle onam o. O ko god. 45 0 . re li kvije su pred Hunim a prenesene u G rao, s razlogom , je r A tila uskoro zatim rui grad. Nakon p ro tje riva n ja Isto n ih Gota god. 555., Herm agorine kosti su ponov no u A k v ile ji, ali 56 8 . god. Langobardi napadaju grad, pa b iskup s relikvijam a bjei u Grao. Ova dva susjedna grada dolaze god. 5 9 0 , pod razne uprave: Grao pod vlast Bizanta, a A kvile ja ostaje pod Langobardim a, a kasnije se p rik lju u je Franakom kraljevstvu. God. 77 4 . biskupi A kvileje sele u Cividale. U Gradu se god. 810. spom inje neka graevina pod im enom
"k a p e la sy. H e rm a g o re i F o rtu n a ta

nonski svetac k o ji je, preseljenjem u da leku zem lju, p o tp u n o izgubio svoj p rvo b itn i in d e tite t. T o je sveti M a rtin , Njegovo p o d rije tlo i posebno aenje u Panoniji odaje da su re likvije leale ne ko vrijem e negdje u Panoniji, moda b li e limesu na Dunavu, pa b ile jo zarana, najkasnije o ko god. 375 ., prenesene u grad Tours u G a liji, gdje su o njem u ispredene razne legende: on je v o jn ik , slu i na granici gdje se vrlo b liz u nalaze ne p rija te lji barbari. Njegovim zagovorom i m o litv o m o n i se povlae s granice, a on tra i o tp u s t iz vojske, pa se povlai u sa m ou. Z a tim ga b ira ju za biskupa (u gra du T oursu), emu se on o p ire i sakriva, ali ga odaje neka guska. I jo neto: iako graani Toursa tv rd e da im je b io biskup, on se tuje u je d n o j sporednoj c rk v i, na p e rife riji grada, a ne u katedrali. Sv. M ar t in je panonski m u e n ik , k o ji je , slino sv. D e m etriju , nakon preseljenja u novu p o s to jb in u , proglaen v o jn ik o m , pa i bis kupom . Poznato je da je sveti D em etrije u S o lu nu proglaen asnikom , a risto kra to m , g r k im nacionalnim herojem , a ta k o bi i ostalo da se sluajno nije sauvala d ru k ija legenda. S lina legenda o sv. M artinu je izgubljena, a nova je sastavljena u X I ili X II stoljeu kada je ve sjeanje na njegovu povijest iz b lije d ilo .

God. 1031. p a trija rh A kvile je osvaja Gra o i preotim a kosti sv. Hermagore, pa on ta ko postaje ponovno patro n obnovljene A kvileje, s ijim se relikvija m a vri posve ta nove katedrale dne 13. srpnja iste go dine. God. 1044. G rao dobiva titu lu pa trija rh a , ali se ona ubrzo prenosi na C r kvu u Veneciji. V e lika zabuna u vezi sa sv. Hermagorom uvukla se u nae kalendare ta k o to je u C rkvi Cividala (edada) njegovo ime zabunom preinaeno u "H erm ogenes". Hermogen nije b io nikakav svetac, nego vra, p o k lo n ik lanih bogova, k o ji se u prvo apostolsko doba b o rio p ro tiv sv. Ja kova Starijeg (v id i; M aruli "P o u ke za e stit iv o t", Zagreb 1986, str. 120). Na hrvatskom govornom p o d ru ju sv. Hermagor se pojavljuje ta k o u e tiri ver zije: Hermagor, M ogor, M oh o r i H erm o gen. Izvorno im e je Hermagoras, na hrv. je ziku M ogor, a ostala dva imena ne o d nose se na na ui te rito r ij.
SI. 15. Dalmatinski i istarski muenici na mozaiku u oratoriju sv. Venancija u Rimu, sred. V II stolj. Gornji red: SS, Paulinianus, Teliius, Asterius i Anastasius; donji red: SS. Maurus, Septiminus, Antiochianus i Gaianus,

B. M A R T V R O L O G IU M D A L M A T IC U M V rio iva i plodna Crkva grada Salone dala je u d o b a D io kle cija n o vih progona svoj krvavi o b o l, pa su i uspomene na te m uenike b ile u asu stjecanja slobode god. 313. jo svjee, zbog ega su i dos to jn o zabiljeene. S alonitanskih grobalja sub d iv o b ilo je n e k o lik o , ali su t r i izm eu n jih bila o so b ito tovana. T o je, kao prvo , pokopalite " k o d pet m u e n ik a " u K a p lju u nedaleko od am fite a tra. Najvee je b ilo pored grobova sv. Dujm a na M anastirinama, a tree se nalazilo uz b a z ilik u sv. Anastazija u M arusincu.

Posebni pro b le m predstavlja jedan pa

51

Poznato je da su b ro jn i krani u staroj Saloni svojom k rv lju zapeatili vjernost svome Bogu u vie progcnstava, koja su poduzim ali rim ski carevi. Za neke je p o znato ime i datum m ue n ike sm rti, za druge se ne zna to n o d atum , a nekima se ne zna ni ime. Stoga je Splitsko-m akarska nadbiskupija uvela za je d n iki blag dan S V IH S V E T IH S O L IN S K IH M U E N IK A , meu ko jim a su poznati: Venancij i Duje, b iskupi, A s te rij, sveenik, Septim ij, akon, Anastazij, o b rtn ik , A n tio hijan, Gajan, T e lij i Paulinijan, vo jn ici i Feliks. Najei progon u Saloni za D io k le c ija nova vremena zbio se 10. ili 11. travnja god. 304., to se p rib li n o slae i sa s li nom akcijom u S irm iju . U to m progonu stradava kao najem inentnija rtva mjesni biskup D O M N IU S (hrv. D ujam ). O ko is toga term ina stradava jo 5 krana ko ji se sahranjuju u bazilici u K a p lju u . T o su: SV. A S T E R IJ (Salona, S o lin , oko 3 04), sveenik, m u e n ik . Na lateran skom m ozaiku prikazan je kao sveenik sa svitkom u ruci, a u S olinu na K a p lju u o tkrive n je njegov m ozaik, zatim na Manastirinama m ram or s njegovim im enom i u kapelici u a m fite a tru d io njegova im e na (4 slova). A N T IO H IJ A N , G A J A N , T E L IJ I PAUL iJ A N , vo jn ici dvorske strae. D io k le cijan ih je dao p o g u b iti zajedno sa sv. D ujm om . Pokopani su na Manastirinama. Splitska ih crkva slavi sa svim so linskim m uenicim a 15. svibnja. SEPTIM US, akon Salonitanske Crkve, slavi se 18. travnja, ali mu godina muenitva nije poznata, nego se te k p rib li n o stavlja u god. 304. On je sahranjen zajed no sa sv. D ujm om u Manastirinama. SV. A N A S T A Z IJ , o b rtn ik . Sauvan je opis njegova m uenitva. iv io je u A k v i leji i radio na bo ja n ju tk a n in a. eljan m uenitva doao je Salonu. Bio je ba en u more. M atrona A sklepija sahranila ga je u svom p o lju , a kasnije u m auzoleju, dananjem M arusincu. U V I. st. sagrae
SI. 16. Sv. Dujam prikaz na mozaiku u oratoriju sv. Venancija p r i lateranskom baptisteriju, sred. V II stolj.

na mu je divna ba zilika , gdje je naen natpis o uvaru njegova groba. Papa Ivan IV . (64 0 642) dao je p re n ije ti njegove m oi u Rim i pohranio ih u kapeli sv. Venancija u Lateranskoj b a zilici, gdje je na m ozaiku i njegov lik . U S p litu se asti pod im enom Sta. U Saloni je b ilo jo najmanje osam m u enika, k o lik o je arheoloki m oglo b iti id e n tific ira n o , ali su oni po im enu nepo znati. in i se da su t i m ue n ici, iz u 2ev sv. D ujm a, b ili u a kciji opata M artina (641) preneseni u Rim i pohranjeni u ne kadanjem konsignatoriju uz lateranski bap tiste rij k o ji od tada nosi ime o ra to rija sv. Venancija. R elikvije sv. Dujm a zadr ao je u S p litu prvi splitski nadbiskup Ivan Ravenjanin. Sv. F E L IK S , p ro p o vije d n ik i m isionar iz Epetium a Stobrea. Ne zna se to je bio po zvanju. N ije sigurna godina m ue nitva, a vjerojatan je dan. Pokopan je na m jestu "V rh o v n ik a " . U V . st. tije lo mu je prenseno na jugozapadni d io D io k le c i janove palae, gdje je b ilo starokransko groblje i tu je podignuta njemu posvee na kapelica. U X I. st. mu je sagraena c r kva. Danas se njegovo tije lo uva u crkvi sv. Frane na O bali.

C. SV. D U JA M Izvodei iskopine na m jestu koje se zo ve M anastirine, M. G lavini je god. 1876. o tk rio staro groblje i grobnu b a z ilik u . U podzem nim prostorijam a te b a zilike , u ko n fesiji ispod o lta ra , o tko pa n je tada v e lik i zidani grob na svod. Iskopavanje je god, 1 8831890. nastavio Frane Buli k o ji je dva koraka daleko od groba naao sakrofag biskupa Primusa, Dujm ova ne-, aka, uz. slijedei natpis: Depositus Prmus Episcopus X I Cal Febr. nepos Dom niones Martores. Nedaleko od zidanog groba naen je ulo m a k natpisa s im enom sv. Dujm a: (D e p o si)t(io ) D o m ni(o n is Episcopi di)e Ml ld{us) Apriles. G od. 1885. F, B uli je p retraio unutranjost zidanog groba i

53

naao da je im ao t r i kata, od ko jih je sva ki bio o d ije lje n od drugoga kam enim svodom. Uz grob se naao u zidu prozori (fenestella confessionis), kroz ko ji su vjernici gledali na krin je m u e n ika i bacali rupce i druge predm ete da o tp o inu na grobu, pa ih nosili kui kao posve ene stvari. U b liz in i je naena i olovna krin jica s to b o n jim relikvijam a sv. Pe tra apostola (u k o lik o to , de fa cto , nije b io neki drugi ovjek istoga imena, to je kasnije p ro u z ro ilo p o m u tn ju ). Dugogodinjim radom Frane Bulia starokransko gro b lje u Manastirinama postalo je jedno od n a jzn a m e n itijih sta rokranskih nalazita u E vropi. T u je na eno na s to tin e grobova lju d i i ena sva kog stalea i d o b i iz I do V I stoljea (p. Chr. n), te preko 3 00 natpisa. T o je dalo povoda znam enitim arheolokim raspra vama i za klju cim a . O sobito su b ile v r i jedne rasprave Frane Bulia god. 1 890 1894. te god. 1898. u ko jim a je opisao o tk ri a groba sv. Dujm a i njegova neaka Prima te u tv rd io da sv. Dujam nije bio u e n ik Petrov, nego m ue n ik za D io k le cijanovog progona god. 304. i_Ovdje se treba m alo potanje pozabaviti najstarijom pisanom vije sti o prenosu k o stiju d a lm a tin sko istarskih m uenika u Rim . 0 to m e govori knjiga s k ra tk im i votopisom rim skih papa, zvana Liber p o n tific a lis . U to m d jelu nalazi se k ra tki ivotopis pape Ivana IV (63 9 6 4 2 ), ko ji glasi ovako: "Iv a n , narodnou Dalm atinac, sin V e nancija S kolastika, sjedio je jednu g o d i nu, osam mjeseci i 19 dana. Ovaj je za svog vremena poslao po svoj Dalm aciji i Istri m nogo novaca po presvetom i prevjernom opatu M a rtin u radi o tk u p ljiv a nja suanja, k o ji su b ili zarobljeni od (p o ganskih) naroda. U isto vrijem e podigao je crkvu blaenim m uenicim a Venanciju , A nastaziju, M auru i m nogim drugim m uenicim a, od k o jih -je sm rtne ostatke naredio p re n ije ti iz krajeva Dalm acije i Istre i sahranio ih u gore spom enutoj c r kvi, kraj lateranske krstion ice , uz bogo m o lju blaenog Ivana Evaneliste, koju

je crkvu ukrasio i razne jo j darove p rik a z a o ...". Na p rvi mah upada u o i, da Liber p o n tific a lis sv. Dujm a ne spom inje meu m uenicim a ko jih su kosti b ile prenesene u Rim . Pisac je poznavao lateranski m o zaik. I, kad je pisao ivotopis Ivana IV , imao ga je pred o im a . On spom inje sa m o Venancija, Anastazija i Maura, ko ji su sva tro jic a stajali na m ozaiku jedan pored drugoga na najasnijim m jestim a iza sv. Dujm a. A k o pisac ne spom inje sv. D ujm a, ko ji je stajao na m ozaiku na p r vom m jestu, to n ije m oglo b iti slu a j no on je za to m orao im ati poseban ra zlog. Drugi p rih v a tljiv razlog nije mogue nai, osim taj da tije lo sv. Dujm a u istinu nije b ilo preneseno u R im , kao to to tv r d i splitska crkvena predaja od najstarijih vremena. Kako je dokazao T h . M om msen, onaj d io knjige L iber p o n tific a lis u kojem se nalazi ivotopis Ivana IV , na pisan je za vrijem e pape Konona (6 8 6 6 8 7 ). Tada je ivjelo, nema sum nje, vie kle rika i dvorjanika pape Ivana IV ko ji su znali iz usta opata M artina i samog pa pe koje su kosti m uenika prenesene iz Dalm acije i Istre u R im . Osim toga, u to vrijem e i Rim i Dalm acija stajali su u is to j upravnoj je d in ic i, u Ravenatskom egzarhatu, pa se lako m oglo znati u Rim u da su stanovnici Salone, biveg glavnog grada Dalm acije, osnovali novu naseobi nu u D io klecijanovoj palai i ta m o p re n i je li kosti sv. Dujm a m uenika. Po K on sta n tin u Porfirogenetu prvi s p lit ski nadbiskup je doao u S p lit p rije sm r t i cara H eraklija I (11. veljae 6 4 1 ). Pre ma to m e , prijenos tije la sv. Dujm a u n o vu splitsku stolnicu mogao se o b a v iti i p rije nego je doao opat M artin sredi nom god. 641. preko Istre u srednju Dalm aciju. U svakom sluaju prvi s p lit ski nadbiskup m orao se p o b rin u ti da t i jelo sv. Dujm a, prvoga biskupa i osnivaa bisku p ije solinske, koja se sada o b n o vila u S p litu , prenese u splitsku s to l nu crkvu, ako ne p rije , onda barem tada kada je opat M artin prenosio kosti osta lih m uenika u Rim . 0 prijenosu ko stiju

sv. Dujm a u S p lit o p a t M artin je obavije stio papu Ivana IV , i njegovu o k o lin u , pa radi toga pisac ivotopisa Ivana IV u L i ber p o n tific a lis ne spom inje da bi tije lo sv. Dujma b ilo preneseno u Rim. Splitska predaja, do b ila je snanu p o tvrd u u najn o vijim arheolokim isko p i nama u g robnoj b a zilici u Manastirinama. Beki arheolog R u d o lf Egger je poslije prvog svjetskog rata ponovno pom no pretraio i p ro u io spom enutu b a z ilik u . On je, osim p rije naenih arheolokih os tataka, kod zidanog groba u ko n fesiji na ao m ram ornu p lo u s t r i mala o tvo ra , kroz koje su vje rnici po starom o biaju lijevali ulje ili balzam na kosti m uenika. Nadalje, naao je pred istim grobom ka meni stupi s posudom za ulje i iak k o ji je gorio pred grobom . Taj stupi i da nas se nalazi na starom m jestu, in situ. Egger je u tv rd io , da je grobna bazilika u M anastirinama bila vie puta pregraiva na (posl. god. 313 ., o ko god. 400 ., te koncem V I stoljea), da su kod toga neki grobovi b ili zaputeni, ali zidani grob je svaki p u t obnavljan i ponovno ureen za tovanje vjernika. Sve to govori da je z i dani grob bio poivalite glavnog m u e nika u bazilici, odnosno da su se tu nala zile kosti zatitnika Salone i njezina p r voga biskupa sv. D ujm a. Na osnovi svih do sada o tk riv e n ih arheolokih ostataka i poje d in osti, Egger je u tv rd io , da je u najdonjem presvoenom prostoru lealo tije lo sv. D ujm a, a iznad njega da su lea li ostaci druge dvo jice m ue n ika , d o k su u e tvrto m , nadozidanom , katu b ile p o loene to b o n je m oi sv. Petra. U lom ak natpisa ko ji je uz taj grob naao B uli, Egger je ovako u p o tp u n io : Per manus... i e p (i)s(co )p i V Kal(endas) Januariis dep (ositio) m em oriae beati Petri A p o s to li A ... A rh e o lo ki ostaci i o b lik grobnice sv. D ujm a, kako ih je arheoloka znanost si gurno u tvrd ila , uvelike p o tvr u ju jezgru spisa o prijenosu k o s tiju sv. Dujm a u S p lit. Prema Treem iu (Gaudencijevu) to se do g od ilo ovako:

"P rv i splitski nadbiskup Ivan, kad je p o svetio crkvu sv. M arije u D ioklecijanovoj palai u S p litu , poao je s narodom do ruevina Salone, gdje se nalazila grobna bazilika solinskih m uenika. M jesto, u kojem su se krinje sa svetim kostim a na lazile, b ilo je ograeno podzem nim svo dom i, premda je nekima b ilo poznato, dra i ikare su ga posve skrivale. U k lo n i li su veliku k o li in u klaarde i kamenja. I kad su kopali do neke d ubine, o tk r ili su jednu krin ju k o ju su p re n ije li u S p lit za tvo re n u . Kad su vid je li da se u n joj ne na lazi tije lo sv. D ujm a, sutradan su se po v ra tili na isto m jesto i kopali dalje. Dok su kopali du b lje , pronali su sarkofag sv. Dujma i sa istom brigom i urbom preve zli ga u S p lit . " Ovo slaganje spisa o prijenosu tije la sv. Dujm a u S p lit s arheolokim nalazima kae da je taj opis u svojoj jezgri is tin it, te da je pisac izvornog opisa b io nazoan kod prijenosa. Inae ne bi mogao znati za sve p o je d in osti: da je nad D ujm ovim grobom b ilo vie svodova i da su u njim a leale krinje s kostim a drugih m uenika. K o n sta n tin P orfirogenet zabiljeio je u svom d jelu De adm inistrando im p e rio ,d a je solinska m e tro p o lija obnovljena u no vom naselju u S p litu za cara H eraklija I (61 0 6 4 1 ). S p litski arhiakon Tom a, nepoznavajui P orfirogenetovo d je lo , na pisao je na osnovi gradiva u starom s p lit skom nadbiskupskom a rh ivu , da je S p lit osnovan i u njem u nadbiskupija na elu s Ivanom Ravenjaninom , d o k je ivjelo m nogo stanovnika stare Salone, koja je b ila razorena god. 6 1 4 /6 1 5 . T o nas vodi u isto vrijem e. Sve ovo to je reeno: rana uspostava solinske m e tro p o lije u S p litu , h o tim i n a utnja suvremenog Liber p o n tific a lis , stari vje rod o sto jn i opis prijenosa tije la sv. Dujm a u S p lit, u tvr e n i arheoloki nalazi u vezi s grobnicom sv. Dujm a u konfensiji nadgrobne ba zilike u M anastirinam a, m eusobno se slae i d o punuje, te daje m oralnu sigurnost koja u povijesnom d o kazivanju in i p u n i dokaz da kosti sv. Dujm a uistinu nisu bile odnesene u Rim ,

54

55

nego da su prenesene u splitsku stolnu crkvu. T o je u novije vrijem e i dokazano. U dananjoj stolnoj crkvi u S p litu na desnu stranu glavnih vrata nalazi se o lta r sv. Dujm a. Kad je 1958. god. bila u kio njena olta rn a ploa i podnoje, doao jena vidjelo starokranski sarkofag s relje fo m Dobrog, pastira. Na rubu p o klopca stajao je natpis u kojem pie da je nadbiskup Kresencije god. 1103. slube no obavio pregled k o s tiju sv. Dujm a, k o je su se u to m sarkofagu nalazile. U nje mu je naen m anji sarkofag od bijelog m ram ora, a u ovom olovna krinjica s kostim a sv. Dujm a. Na p o klopcu u n u tranjega malog sarkofaga uklesan je latinski natpis, k o ji u hrvatskom p rije vodu glasi:
"Ovdje poiva tijelo BI. Dujma, solinskog nadbiskupa, uenika sv. Petra, poglavara apostolskog, preneseno iz Solina u S plit od Ivana, nadpastira iste stolice".

znai da su kosti tih m uenika ve prije n jih b ile ovamo prenesene. D .S V . V E N A N C IJ U unutranjosti Dalmacije nije b ilo c r kvenih sredita ravnih Saloni, pa je ta ko u ovim krajevima poznat samo jedan m a rtir: sv. Venancij. Taj m a rtir je vezan za crkvu u Naroni i D e lm iniju. Kako se in i, sv. Venancij je b io prez b ite r ili biskup grada Narone negdje u d rugoj po lo vici III stoljea. Poput veine svetaca iz naih krajeva ije su relikvije zbog provale Huna, Avara i Slavena iz starih bazilika odnesene daleko u strane zem lje, da bi p otom ondje ste kli veliku slavu sjetim o se sv. M artina, Dem etrija, Hermagore i Anastazije ta ko je i k u lt sv. Venancija, istina bez nazonosti re likvija , pod slin im oko ln o stim a stigao sve do Toleda u panjolskoj i u Camerino u Ita liji. Prema panjolskim hagiografijama bis kup to le tan ski (tj. salonitanski) sv. Venancije poao je iz Narbonne, tj. Narone u Panoniju u m isije Dalm atim a gdje je m u e n i k i zaglavio. T o se do g od ilo god. 270. Drugi m a rtiro lo g ij o sv. Venanciju ne to sigurnije locira njegovo m uenitvo u D e lm inium . To je K ro n ika grada Camerino u srednjoj Ita liji, sastavljena u X III stoljeu, a prema ko jo j se kao patron gra da navodi V e nanti m artyris a lm i, iji se dan slavi 1. oujka. U mjestu se ne uvaju nikakve relikvije na to ime, n iti je stanovnicim a i kron ia rim a neto vie poznato o njih o vu patronu. Ono " a lm i" v je ro ja tn o je ko ru m p iran o od " d 'A lm i" budui da je ta lija n ski sastavlja kron ike sloyo D na p o e tku rije i smatrao p re fik som za tv o rb u talijanskog genitiva. O b lik d 'a lm i la tin izira n je ta ko to je u njemu izostavljen onaj talija n ski " d e " . Ovakvim rjeenjem teksta kamerinskog m a rtiro lo gija Venancij je o ito duvanjskki m u e n ik , to je zbog b lizin e toga mjesta, p o lo enog nasuprot D alm aciji vje rojatn ije ne go geografski smuena verzija iz Toleda.

R elikvije sv. Venancija prenesene su u Rim god. 641. i pohranjene u kapeli pored baptisterija u Lateranu, p rv o b i tn o m konsignatoriju. Splitska Crkva slavi sv. Venancija 6. travnja, ali to te k od poetka X IX sto ljea, nakon to je Daniele Farlati u svom djelu " llly r ic u m sacrum " zam jerio S p li tu za ovaj propust. Dugo je vremena sv. Venancij smatran p rvim biskupom Salone. A li to je n e p ri h va tljivo , jer je to te k pobona legenda bez povijesne osnove. B it e prije da je on poao u m isije prema Duvnu i tu na stradao, a za Salonu se vee te k nakon to su ko sti, po stjecanju vjerske slobode god. 31 3 , ili pak pod konac IV stoljea kad su neki krajevi D alm acije b ili ugroe ni od barbara, one prenesene u ba ziliku m uenika Anastazija na Marusincu. Blijeenje ku lta sv. Venancija nije b ilo prouzrokovano samo p o tp u n im razara njem crkava i tra d ic ija u zaleu p ro v in c i je Dalm acije p o e tk o m V II stoljea, ne go i in je n ico m da on svojom djelatno u nije b io vezan uz Salonu, a k to m u je i um ro ranije od d rugih m uenika. Salonitanska crkva je samo preuzela i kod sebe pohranila sveeve re lik v ije , no u sjeni ne to m lae subrae sa sv. D ujm om na e lu. V je rn ike ove Crkve jae su zabljesnuli lo ka ln i m uenici iz 3 0 4 . god. ija je us pomena bila svjeija je r se m a rtirij dogo d io te k ko ju godinu p rije Milanskog edikta. Venancijevo m uenitvo b ilo je ne sa m o starijeg datum a, nego se odigralo u drugoj sredini, podalje od Salone. U samom Duvnu izgleda da se nije o u vala tra d icija o sv. V enanciju. A p u lski b i skup German, naime, posvetio je god. 519. novosagraenu b a z ilik u u Duvnu, ali u zapisu o to m e ne spom inje se ime patrona Crkve. Jo jedna in jenica utjecala je na b lije enje Venancijeva k u lta u Duvnu: b ilje enje legendi o svecima i m uenicim a d o biva zamaha te k od X I stoljea, a tada su se njegove re likvije ve nalazite v rlo dale ko od svoje d om ovine u R im u. N itk o ga, dakle, iz herezom preplavljene d o m o

vine nije vie mogao u Rim u is tic a ti, m a kar se njegov lik , izraen u m oza iku , na lazio na jednom od poasnih mjesta u apsidi lateranskog o ra to rija sv. V enanci ja t ik uz b a p tiste rij. U vakuum k o ji je na stao zbog p rilik a u Duvnu (doseljenje Slavena, h e re ti k i p o kre t) u s k o ili su T oledo i Camerino. E. M A R T Y R O L O G IU M H IS T R IC U M Rano kranstvo nalo je vrlo rano svo je sljedbenike u Is tri, osobito u Parentium u, dananjem Poreu. O ndje je ve u p re tko n sta n tino vo doba, moda koncem II ili u III stoljeu, postojala zajednica k o ju je kao biskup predvodio Maurus, m u e n ik u jednom od progona. Uz njega ili blisko njegovom d obu zabiljeeni su jo slijedei m a rtiri iz redova porekog klera: sv. E leuterije, sv. P ro je kt, sv. A k o lit, kao i laici Sv. D im itrije i Ju lija n . T ije lo sv. Maura preneseno je u IV sto ljeu iz groblja izvan zidina u mjesnu ba z ilik u . Kao dies natalis slavi se 21. X I, to b i b io dan toga prijenosa. Dio njego v ih relikvija prenesen je 641. godine u R im , pa poloen u o lta r o ra to rija sv. V e nancija pored lateranskog baptiste rija . U Poreu su i nadalje tovane kao prisutne njegove re likvije koje su Genoveani 1354. godine o te li Poreanima, pa te k 1934 p o v ra tili. S o b ziro m da se Maurove re lik v ije tuju i u R im u, izvren je 1962. godine pregled re likvija i u o ra to riju sv. Venancija, pa je to m p rilik o m ustanovlje no da je 641. godine mogao b iti prenesen iz Porea te k m ali d io re lik v ija , d o k je vei d io bio i nadalje zadran u Poreu. Veina p o re kih m uenika vezana je sa istoim enim svecima u drugim krajevim a svijeta. T ako se sv. M aur vee za nekog a fri k o g sv. Maura, a sv. E leuterije za Eleuterija " Ilir s k o g " k o ji se slavi 18. travnja. Sv. P rojekt se vee za istoim enog francuskog biskupa iz V II stoljea. Za Pulu je vezan SV . G E R M A N m ue n ik (oko 2 9 0 ). Bio je pulski graanin. Osuena na sm rt v o jn ic i su odveli do da nanje Kostanjevice i tu mu o d ru b ili gla

V anjski sarkofag, kako se vid i iz nje gove u m je tn i k e izradbe, po tje e iz IV . stoljea p. Chr. n., dakle iz doba kada je bio m uen sv. Dujam . I olovna krinjica je izvorno starokranska pa je sa sarkofa gom bila prenesena iz Solina u S p lit. Mali u n utranji sarkofag napravljen je te k kod prijenosa tije la sv. Dujm a u S p lit. Za to se u p o trije b ilo komad bijelog m ram ora, k o ji je negda sluio kao d io podnoja ne kom spom eniku cara Trajana u S olinu. Natpis ne nosi godinu nego je datiran, prema starem o b i a ju , s im enom tada i vueg nadbiskupa Ivana p rije god. 1103.; a u S p litu bila su ih tro jic a : Ivan I Ravenjanin, Ivan II, za kralja Tom islava, k o ji je odrao crkvene sabore u S p litu god. 925., te Ivan III (oko god. 1052 1060) za kralja Petra Kreim ira. G o rn ji natpis ne moe se o d n o s iti na Ivana II i III, jer crkveni sabor god. 925. te m e lji m e tro p o lijsko pravo S plitske crkve ug lavnom u to m u , to se u S p litu nalazi t i je lo sv. Dujma "ve od p a m tiv ije k a ". I vojvoda B ra n im ir (87 9 892) i vojvoda M u tim ir god. 982. splitsku katedralu zo vu crkvom sv. D ujm a i Anastazija, to

57

vu. S ta tu t grada Pule iz X IV , st. odreuje da se u gradu slavi njegov blagdan. I da nas p ostoji na B riju n im a njegova crkvica iz X V . stoljea. U katedrali u Puli uvaju se re likvije sv. Jurja, sv. Teodora, sv. D im itrija , Bazilija, sv. Flora i Salom ona, ugarskog kralja. Pulski sv. D im itrije slavi se, zaudo, is to ga dana kada i solunski, 8. listopada. to je, dakle, u p ita n ju : sluajna slinost imena, pa vea snaga solunskog D im itri ja, koja je zasjenila lokalnog sveca ili je to neka "p o s u d b a ", iz Soluna, prema k o jo j je u srednjem v ije ku sastavljen pulski m a rtiro lo g ij bez realne osnove. U Pianu se tuje sv. N ic e fo r, u N o vi gradu sv. Pelagije, u R ovinju sv. Eufem ija, a u Pazinu sv. L iberat. Svi o n i im aju negdje u svijetu svog d vojnika. istarski m a rtiro lo g iji su u m nogoem u nesigurni, to iziskuje njih o vu te m e ljitu reviziju. Pri tom e treba v o d iti rauna, da su m a rtiro lo g iji pisani u X I i X II stoljeu, kada je svako biskupsko sjedite toga p o d ru ja nastojalo do ka zati svoju visoku starost. U to m e pogledu je A quiieja o ti la ta ko daleko da je sv. Hermagoru, pa nonskom m ueniku iz 304. godine, p ri pisala apostolsku starost proglasila ga u e n iko m svetog Petra. Budui da vlasti tih m uenika nisu im a li, istarski gradovi p risv o jili su m uenike iz d rugih krajeva, odakle su d o n ije li i njihove ivotopise i dies natalis. Jedino je u Poreu arheo loki dokazana tra d ic ija sa spomenicim a k o ji su d a tira n i u III stoljee.

Povijest m andyliona (arap. rubac, m a ram ica), kasnije nazvanog sindone^m oe se saeti u n e ko liko reenica. [Godine 525. o tk riv e n o je u jednoj nii pdvie zapadnih vrata grada Edesse p la t no sa liko m Kristj, za koje se tada tv r d i lo da b i to b ilo ono isto platne to ga je prema tra d ic iji za vrijem e kralja Abgara (I stoljee) onamo d o n io jedan od apo sto la ..^a r Justinijan Prvi (52 7 565) dao je nakdn tog o tk ri a u Edessi sagraditi veliku crkvu u ast M andyliona, pa je taj u njoj uvan sve do vremena cara Rom a na 1 Lekapena (92 0 944]V uvladara cara Konstantina V II P o rfiro g e n e ta ,^ko ji je ovu re lik v iju dao p re n ije ti u Carigrad) U vrijem e pljake Carigrada za etvrte Kriarske vojske 1204. god. M an d ylio n je nestao. Tek 1367. pojavio se u F ran cuskoj, u m jestu L ire y,^p la tn o s liko m Krista, za koje se tv rd ilo da je upravo onaj to je neko bio u Carigradu. Njegov dotadanji vlasnik b io je G e o ffro y de C harny, k o ji je godinu dana prije toga poginuo u b itc i kod Poitiersa, pa se n je gova udovica o d lu ila da platno prikae ja vn o sti. Sm ru svoga mua ona je, nai me, ostala bez sredstava za ivo t, pa je na ta j nain pokuala rije iti svoje teko stan je /G o d in e 1453 M arguerite de Charny, d a lji p o tom a k G eoffreya, p o klo n ila je to Platno (koje se od tada poelo nazivati Sindon) p rincu Louisu S a vo jsko m ja taj ga je o d lo io u dvorcu Cham bery. Papa S iksto IV priznao je 1464. godine a u ten ti n o s t Sv, Platna) i o d o b rio hodoaa. Poar u kapeli 4; prosinca 1532. ote tio je d io Platna, a 1578. ono je preneseno u T urin!) (S tari M an d ylio n posluio je kao osno va za poznatu legendu o V e ro n ici, t j. sve to j eni koja je Isusu na pu tu prema G o l g o ti p ruila rubac da otare zn o j, p ri e m u je na platnu ostala njegova s lik a j Taj dogaaj nije opisan u kanonskim Evan e ljim a ^ a po tra d ic iji poznata Veronika dovodi %e u vezu sa dvije rije i: V E R A IK O N A , t j. "vjerna s lik a ", "is tin ita s li k a " ^ Legenda je nastala u Isto n oj crkvi}: J /

pa nema sumnje da se bazira na re lik v iji iz Edesse koja je smatrana vjernom s li kom Krista, a dogaaj je vrem enom, na

tem elju a p o krifn o g "N iko d e m o va evan e lja " uvrten kao jedna od etrnaest stanica Krinog p u ta /.

F. T U R IN S K O P L A T N O tjTurinsko p la tn q)je p rim je r re likvije k o je jo i danas izaziva mnogo-rasprave, a sa arheolokog je stanovita zanim ljiva jer se in i da je upravo ona Otjecala na o b li kovanje Kristova izgleda u u m jetnosti V ili V I stoljea. Do tada je, naime, K rist prikazivan kao g o lo b ra d i m la di, d o k se od tada prikazuje kao zreo ovjek s b ra dom i dugom kosomSTaj ob ia j potekao je iz Istone crkve.

58

59

IV. KRANSKA SIMBOLIKA

1. Klasini motivi u starokranskoj simbolici
U doba, kada su se prvi krani po ja vi li u Rim u, rimska ku ltu ra se nalazila na vrhuncu svojega cvata. Jo su bile ive tra d icije profinjenoga Augustova doba, n itk o nije mogao ni s lu titi da e ovu sna nu k u ltu ru z a m ije niti nova, kranska. Kranska je k u ltu ra bila duhovna, pa nije imala d o v o ljn o snage da preobrazi m aterijalnu k u ltu ru Rima, koja je bila graena to k o m vjekova, te je kroz gene racije ula u krv R im ljanim a. K to m u d o laze progonstva, te se o n i, da ouvaju glavu, m oraju k r iti pred svijetom i u to veoj ta jn o sti d ra ti svoje sastanke i vriti svoje obrede. Kranin se nije sm io istica t i pred ostalim R im ljanim a je r b i se m o rao podvrgavati rim skim k u ltu rn im f o r mama, da b i izbjegao ono to je b ilo u d i rektn o j opreci s njegovom vjerom . Na taj nain ulazi po g d je k o ji poganski m o tiv i u najraniju kransku u m jetnost, koja je pokuavala d a ti mu isto kransko o b i ljeje. Tako se izgrauje prvi tem elj kr anske um jetn o sti na klasinoj osnovi. ivei odvojeno od rimskoga poganskog ivota, kranstvo stvara iz ovih m otiva i iz svojih elemenata zasebnu um jetnost. Ta je u p o e tku jo vrlo jednostavna, ali, u opreci s kla sin o rim sko m , ona stalno napreduje. U nje je jaa ivotna snaga te raste i napreduje, d o k poganska postepe no obam ire. M e u tim , rim ska je ku ltu ra u to doba proela sve slojeve naroda, pa jo j se nisu m ogli o te ti ni krani, k o ji u svojim slikama i reljefim a nisu zabacili sve poganske m itoloke m otive, riego sa mo one, k o ji su b ili u d ire k tn o j opreci s kranskim nazorim a. Z ato su p ridra li i sve one razne d e lfin e , m orske konje, tritone, Nereide, Sirene, gorgone, lou, pan tera, jarca i mnoge druge, k o ji ve i u rim skoj um jetn o sti republikanskog doba im aju vie d e ko ra tivn i nego m ito lo g ijs k i karakter. I neki isto m ito lo k i m o tiv i, kao to su'Efo I Psiha, prihvaaju se kao kranski m o tiv i: Eros predstavlja nebesku'ITufeav. a Psiha duu, koja te i k raju. O m ilje n ..u m je tn i k i m o tiv bio je O rfe j, kako okruen od ovaca i drugih ivo tin ja svira na liri. Od p oznatih prikazivanja Orfeja samo ga m anji d io zamilja o p k o lje na raznim zvjerim a, kako to odgovara poganskoj tra d ic iji, dok je u veine o p k o ljen samo jaganjcima, dakle je pastir u k r anskom. smislu. Srodan ie m o tiv E n d im io n , po g rko m naziranju gospodar sm rti, k o ji vjeno spava a nikada ne um ire. Kao alegorija smrt i on se prikazuje i na kranskim spom enicim a ta k o na sarkofagu iz Salone. VrlQ.ran.Q_ss razvija tip D obrog Pastira, k o ji radi jedne zalutale ovce ostavlja svoje stado. Taj se boanski pastir p ri kazuje redovito s ja n je to m na ramenima i predstavlja alegorijski Isusa. Pa i ta j m o tiv im a, to se ti e vanjtine, svoje prete e u klasinoj u m jetn o sti, u Hermesu K r io fo ru . k o ji se razlikuje tim e da m jesto janjeta nosi ovna..Smisao alegorije posta je kranima jo jasniji" kada se D obri pastir pokae usred stada a o p k o lje n r i bama, koje nisu nita drugo no h ije ro g lifi imena Isusova. Ovaj se m o tiv p o ja vlju je u kranskoj um jetn o sti vrlo rano. Po Tertu lija n u b io je lik D obrog pastira oko god. 200. red o viti ukras euharistijskog kalea. Taj je m o tiv i s isto u m je tn i k o g gledita vrlo zahvalan: m ladenaki lik pa stira, kratka , o k o pasa zaukana tu n ik a , fasciae crurales, pedum (savijena palica), sy rin x (svirala) i m ulctra (m uzlica).

61

b ili su zgodni elem enti za oivljavanje m otiva. Jedan od najstarijih i ujedno najljepi p rim je r k o ji predstavlja Dobrog pastira nalazi se kao statua u lateranskom m uze ju . Mladenaka njenost, gracilno dra nje, savreni nabori tu n ik e i ljepota lica, podsjea na kipove A n tin o ja i odie n a j fin ijim duhom klasine um jetnosti. Posve je drugo shvaanje tip a Dobrog pastira na jednom m ozaiku u m auzoleju Gale Placidije u Raveni, Boanski Pastir prikazan je kao nebeski k ra lj: glavu o k ru uje zla tn i nim bus, o g rn u t je zla tn im platem, a preko njega je prebaena g rim iz na kabanica. U m jesto peduma u ijevici d ri v e lik i k ri , a desnicom m ilu je janje iz stada ko je ga o kru u je . Na jednom sarkofagu iz Ruinca kod Splita obraen je m o tiv Dobrog pastira isto alegorijski: k ri u vijencu je ieogram k o ji predstavlja K rista , a dvije o v ce do njega predstavljaju mu stado. Jedan relje f k o ji prikazuje Dobrog pas tira iskopan je na razvalinama b a zilike u Zenici. Sredinu ko m p o zicije zauzima ve lik i kri , tzv. c ru x gestatoria; desno je Isus kao pastir i d vije ovce, koje od kria trae zatitu p ro tiv paklenskih napasti prikazanih u o b lik u lava i zm ije. U m je t n ika je izradba upravo barbarski p rim i tivn a , ali uza sve to , radi svoga o rig in a l nog i jedinstvenog alegorijskog shvaanja ide taj spom enik meu n a jzanim ljivije ra dove starokranske u m jetn o sti. Stalan tip u starokranskoj um jetnos t i, osobito na freskam a katakom ba, jest tzv. orans, t j. p o k o jn ik prikazan u stavu m olitve. Gest m o litve u uspravnom stavu s u zd ig n utim rukam a, n ije tip i n o kr anski, nego je i to preko klasine u m je tn o s ti ulo u starokransku. O ranti u ka takom bam a odaju se kao kranski ne sa mo po mjestu gdje se nalaze, nego i po o b i n o p ribiljeenom imenu p o k o jn ik o vu s do d atko m i N PACE. Vrem enom se p rikazu ju u stavu oranta ne samo p o k o jn ic i, nego i pojedine b i blijske li n o s ti: Noa, A braham , Izak, Jona, D anijel, Suzana, a od novozavjetnih: Bogorodica, Zaharija, apostoli Petar i Pavao, kao i neki sveci posebno sv. Menas i sv. Cecilija.

Jedan od n a jza n im ljivijih starokran skih m otiva k o ji dokazuje kranskop o ganski p ro m is k u ite t na p o lju likovne u m je tn o sti, jest tzv. cena coelestis (nebe ska gozba) za ko ju se dralo da je to ne to tip i n o kransko, je r da sjea na Po sljednju veeru. M e u tim , kod ovih goz ba ne sudjeluje 13 m ukih osoba, nego mukarci i ene u neodreenom b ro ju . To je, dakle, o b i n i, n a ro ito u O rije ntu rasprostranjeni obiaj agape koja i u h to n i n o m k u ltu igra ve liku ulogu. G oz ba se sastoji od riba, kruha i vina, a nesu m njivo je is k lju iv o kranski m o tiv ako se na njim a, kao na fresci u Sta. Priscila, prikazuje fra c tio panis (lom ljenje kruha). Do koje m jere p ri u p o tre b i ovog m otiva ide p ro m is k u ite t, vid i se najbolje na c i klusu slika ko jim a je ukraena grobnica neke V ib ije . Prikazana je poljana puna cvijea. U pozadini je stol sa 6 g o stiju , a na njem u se razaznaju riba, k ru h i vin o . Sluga donosi vino a m ladi i djevojka be ru cvijee. Na scenu dolazi m atrona V ib ija u p ra tn ji anela. Pridruuje se gostima, ko jih je dosada b ilo samo 6 , to oznaa va ne p otp u n i b ro j. Prikazan je dakle V ib ijin onostrani ulazak u sreu: odrava se eshatoloki skup i vjena gozba. Eshatoloka gozba je, dakle, sprovodna goz ba. Kad netko um re, lju d i se o k u p lja ju na gozbu kao op ro ta jn i susret. T im se eli naglasiti da ovakva zemaljska gozba prelazi u vjenu gozbu. U ta kvo ivo tn o ozraje ulazi kranstvo s euharistijskim obredom . T ako se gozba o ku p lja n ja p o vezuje s euharistijskom gozbom . _ _ j Jo treba ista kn u ti jednu osobinu ko ju emo nai u kranskoj u m jetnosti je d nako kao i u pretkranskoj, a to je o b i aj da se sve pojave koje um jetnost nije kadra liko vn o p rika za ti, daju u o b lik u p e rso n ifika cija . T ako se nebo na sarko fagu Bassusa prikazuje kao neodjevena fig u ra s glavom zastrtom velom ; m ore prema to m u da li je u m je tn ik R im lja n in ili G rk (thaiassa je enskog roda) kao m ukarac ili ena; sunce i mjesec kao ljudske glave, okruene aureolom ili lun u lo m ; vjetar kao tru b lja k o ji pue u rog, a Hore kao ene s odgovarajuim a trib u tim a godinjih doba. I p e rso n ifika cije nekih vrlin a preuzeli su, m utatis m utandis, starokranski u m jetn ici od R i m ljana. Pietas Romana postala je m ate

rinskom lju b a vlju , Spes Publica m ir, Sophia m udrost, Eucharistia zahvalnost, Eirene duevni m ir, Agape gozba ljubavi. Polazei preko m nogih d rugih m otiva, k o ji su iz pretkranske um jetn o sti pre li u starokransku, spom enut emo sa mo od akcesorija jo nim bus ili osjenku o k o glave Isusa i svetaca. Ve su stari G r ci i R im ljani svoja boanstva svjetlosti, a n a ro ito Feba, p rikazivali s glavom o k ru enom zrakastim nim busom . Takav se nim bus davao i carevim a, k o ji su apote ozom postali bogovi. N im bus, dakle, kao nadljudska o d lik a pretkranskog je p o d rije tla , a u ra n ijo j kranskoj u m jetnosti

ona se daje, bez obzira na svetost, ista k n u tim lin o stim a. I, zato se nim busom ne p rikazu ju samo Isus, Bogorodica, a po s to li i sveci, nego i aneli, p ro ro ci pa ak i kraljevi kao Saul, David, Herod, Konsta n tin i drugi. Nim bus se ta k o pojavljuje ve u IV stoljeu, a te k kasnije postaje is k lju iv o znakom svetosti. N ajstariji o b lik nim busa u kranskoj u m je tn o sti jest o b in a krunica, esto podvostruena, a u V stoljeu ucrtava se u nju k ri ili m onogram Isusov sa slovima A lfa i Omega. Postoje e tiri tip a nim busa: Bog Otac ima tr o k u t, u o k ru g li nim bus Krista u cr ta n je k ri , kod svetaca je o b i n i krug, a za ive ljude stavlja se e tve ro ku t.

2. Kranski simbolizam
Krani kao sljedbenici jedne proga njane vjerske zajednice, m orali su se es to uvati da se vanjtinom ne razliku ju od ostalih graana. Z ato se n jih o v grobni spom enik ni po o b lik u ni po s tiliz a c iji ne razliku je u prvo doba od poganskih n i im to bi m oglo n a ro ito pasti u o i. S tilizacija je g ro b n ih natpisa jednaka kao i u poganskih natpisa. T ek se izostavlja ono po e tn o D M (D iis M anibus) kao p o ganska i kranskom duhu oprena fo r m ula. Prolazniku to nije ola ko padalo u o i, a ako jest, mogao je to lako p ro tu m a iti kao omaku klesaretfu. M eutim , ulaze u kranske napise p o je d in i, samo kranima ra zu m ljiv i znakovi k o ji grob odaju kao kranski. Jedan od najrasprostranjenijih kran skih sim bola prvog vijeka je r i b a. R i ba igra u religijam a a zijskih naroda ve li ku ulogu. U , In d iji je spasiteljica'praoca ljudstva, u S iriji je ona sp asila b o i cu A ra g a ti~ te "7 e "h a r itb potivaju u H elipolisu, a po H yginu, (A stronom ica, Poetica II, 4 1 ), nose zlatne i srebrene r i be kao a m ajlije: p i s c i u m s i m u l a c r a i na u r a t a p r o d i i s p e n a t i b u s c o l u n t . Svete ribe uzgajale su se u H ijerapolisu, okiene zla tn im grivnama ivjele su u rib n ja k u labrandijskog Zeusa u K a riji. One se u Egiptu sm atraju svetim to te m o m , a svetih je riba b ilo i u vrelu A re tu zi kod H alkide. Riba igra veli ku ulogu i u k u ltu Kabira i M itre , i prema to m e , ona u kranskoj sim b olici nije vanjtinom nova pojava, nego neto to se moe svesti na s irijs k i utjecaj. Novo je samo to da slova grkog naziva ribe i h t h y s predstavljaju in icija le imena lesous Hristos Theou Y ios Soter. Ta reenica bila je protest krana p ro tiv preuzetosti cara D om icijana, k o ji se na novcima, kovanim u A le k s a n d riji, na zvao sinom b o jim , Theou Y io s, a u je d no i zgodan sim bol za isprva ta jn o a po slije i javno propagiranje imena Isusova. I ta k o riba u starokraskoj sim b olici ima viestruko znaenje. N jom se k ris tija n iz i ra stari, u isto n o m svijetu d u b o k o u v ri jeeni m o tiv , ona dobiva po egipatskom i sirijskom , uzoru euharistijskp znaenje, ona je akro stih , ra zu m ljiv samo v je rn ic i ma. Riba, kao sim bol, upotrebljava se e sto od 1 1 do IV sto ljea a poslije sve r je e. N ju su urezivali u geme, peate, p r stenje, ertklopije a vrlo esto je na euha ris tijs k im slikarijam a u katakom bam a. esto se tu nalazi vie m alih riba p T s 'c T c u I a, a lu d ira ju i ha Klem enta Aleksandrijskog, k o ji je opjevao Isusa kao ribara, to iz b u rn ih valova hvata r i be da ih privede novom iv o tu . O b lik ribe isprva je raznolian, ali se pom alo ustaljuje u o b lik u d e lfin a kao, na p rim je r, riba uklesana na rubu jedne gro. bne p lo e s kasnolatenskog grobita u Jezerinam a kod Bihaa. Taj se spom enik

62

63

sm atralo da je poganskorim ski, ali da je uistinu kranski dokazuje to to pred im enom u natpisu nedostaje o b lig a tni praenomen i to je fo rm u la D M nado mjetena d e lfin o m . T o je moda najstari ji starokranski spom enik na te rito riju Bosne i Hercegovine, k o ji ide bar u II stoljee p. Chr. n. U .kalaJ<x>.mb.aoia_se prikazuje e s to rib a s .k o a ro ro k ru h a i 'katedm vina.te-se.tirrie_Euharistija.,izjed.nauje sa s im b o li k o m , rib om , dakle s. Isusom. Takve .se slike nalaze na grobnici Lucine u K a liksto vim katakom bam a. Kako sim bolizam u starom kranstvu dolazi sve jae do izraaja, upotrebljava se riba u raznim kom binacijam a: s dva goluba (= v je rn ic i), sa sidrom (= nada), i pa lm inim listo m -(= pobjeda), a ta k o m b i nacija znai: " K ris to v i vje rnici nadaju se pobjedi u Isusu K ris tu , Bojem Sinu, S pasitelju". Meu svim kranskim sim bolim a naj rasprostranjeniji je i u najveoj asti kri kao glavni in s tru m e n t Isusove m uke. Sam po sebi to je orn a m e n ta ln i m o tiv , kojem u p re th is to rija t see u prastaru da vninu. A li, nigdje nema podataka imade li k ri u ovim ku ltu ra m a neko s im b o li ko i sakralno znaenje, te k u Egiptu na lazimo pod im enom a n k h k ri u o b lik u slova T. Ova c r u x a n s a t a , kako su je prozvali e g ip tolozi, jest h ije ro g lif ko ji znai ivo t i, prema to m e , u egipatskoj in ko n o g ra fiji je d o b ila analogno znae nje. Taj ankh prelazi u ko p tsku u m je t nost kao ideogram za Isusa k o ji nas vodi vjenom ivotu pa je esto k o m b in ira n s pravim kriem ili s Isusovim monogram om . Pravi kri p ojavljuje se u starokran skoj iko n o g ra fiji u dva o b lik a : C r u x i m m i s s a s je d n a kim krakovim a, i c r u x c o m m i s s a s d u ljim d o n jim v e rtika ln im krako m . Onaj prvi p o javlju je se o k o god. 150. na tuku lokulusa u katakom bam a sv. Priscile, a odonda sve do poetka V stoljea ee, d o k ga na zapadu, n a p ro tiv , ne potisne onaj drugi o b lik ; ali se na istoku i dalje podraje. U doba progonstva slue za m askiranje kria o b i n i znakovi kao ve spom enuti egipatski a n k h / A m o ide i znak slian slovu T radi svoje slin o sti s
SI. 17. Osnovni tipo vi kria.

rim skim p a t i b u l o m n a kojem su osuenici razapinjani. I, zato ve Klem ent A ieksandrijski zove " T a u " slovom Gospodnjega znaka. Za maskiranje kria slui u doba p ro gonstva i c r u x g a m m a t a . T o je a p o k a iip ti k i t e t r a g a m m a t o n , zvan ovako, je r je sloen od e tiri slova g a m m a ukrte n ih u je d n o j to k i. To je ona ista s v a s t i k a koja se u itavom p re th is to rijs k o m k u ltu rn o m svijetu nala zi bezbroj puta prikazana sve od doba n e o litik a kroz sva slijedea razdoblja. U In d iji je ona sim bol sunca i vatre, te iv o tne snage koja iz n jih izvire, a na zapadu slui kao najrasprostranjeniji a p o t r o p a i o n (am ulet). N joj se davalo razno lik o znaenje, i radi slin o sti s kriem stari krani upotrebljavaju svastiku da njom na gro b n im stelama nadomjeste k ri . Ta se svastika naivala o b i n o kao c I a v u s na tu n ic i krana. P rim jer ta kve prim jene je grobna stela iz Zenice, gdje su prikazane e tiri osobe od k o jih su t r i sa svastikom na tu n ic i. Taj je spo m enik kao s p o I i u m b io uzidan u b a z ilik u . Konano slui i kosi k ri u o b lik u slo va X kao ideogram za Isusa i zove se c r u x d e c u s s a t a ; na lik je rim skom b ro ju 10. N akon uspostavljanja vjerskog m ira god. 313. nije b ilo potrebe k r iti k ri . On postaje pae dravnim grbom i okruen vijencem kao c r u x c o r o n a t a , sta vlja se, zam jenjujui rim skog o rla , na I a b a r u m (zastavu) rim skih legija, za tim na novce i n a k it. Vijenac o k o kria o b i n o je izraen od lovorovog lia, po vezan vrpcom , a li ga poslije zam jenjuje o b in a krunica. Usporedno s krie m upotrebljava se i k r i s t o g r a m . On se sastoji ili od k o m b in a cije p o e tn ih slova imena lesus H ristos ili, po g r k o j praksi, od prva dva ili t r i poetna slova imena i ta ko nastaju razne kom binacije. Od ovih varijanata je u doba Konstantin o v o na jo b in ija varijanta sa slovom X i uspravnim P koja se u spisima esto u potrebljava kao c o m p e n d i u m s c r i p t u r a e, ili kratica, te se u fo r m u li in C h r i s t o D e o ime Krista oznauje m onogram om . Na grobnim 65

CRUX

AN S ATA

CRUX

IM M IS S A

CRUX COMMISSA

spom enicim a, kao u Saloni, stoje ovakvi . m onogram i esto izvan teksta natpisa, o znaujui tim e da je grob kranina. K ratica I H (lesus) je mlaa od o v ih , a jo je kasnije ula u ob ia j kratica IXC (lesus Christos Soter). K ris to iik o m m onogram u dodaju se jo A lfa i Omega i ta k o nastaju kom binacije koje se upotrebljavaju uklesane u go rn ji prag ku nih vrata kao a p o t r o p a i o n . Odgovarajui sem itskom isputanju voka la, nastaju i u g r k im spisima za ime Isu sovo kratice IXC i XPC a po g r k o j p ra k si skraivanje n o m i n a s a c r a , koja se sastoji u to m e da se pie samo prvo i posljednje slovo rije i, nastaju kratice OC, KC, IC, XC m jesto. Theos, Kyrios, lesous, Hristos te g rke kratice ulaze u ovom o b lik u ve u IV stoljeu i u la tin ske pisane tekstove. Na starokranskim spomenicim a na laze se vrlo esto prikazane i neke iv o tin je koje im aju n a ro ito sim b o liko znaenje, a p o d rije tlo im je b ib lijska p o vijest. G o lu b , izaslanik N o in na vodenoj p u i ni, jest sim bol dua koje ive u vjenom p o ko ju i zato nosi u k lju n u maslinovu granicu. Kada se p rikau dva goluba ka ko sru iz kalea, onda je, osobito ako je ovaj obiljeen m onogram om Isusovim, jasno da predstavlja vjernike k o ji u Euha ris tiji sru zalog vjenog blaenstva. Sepulhrano znaenje goluba odaju nam ne samo g robni spom enici, nego i svjetiljke (I u c e r n a e) ko je esto im aju o b lik go luba. Janje sim b olizira vjerskog sljedbenika jer je Isus D obri pastir k o ji je vrhovni pasto ra t predao sv. Petru. Po rije im a : E c c e a g n u s D e i, q u i t o l l i t p e c c a t a m u n d i ( l v 1 ,29) pred stavlja janje i Spasitelja kao na grobnici Faustinijana u Sta Lucia, na freskam a u katakom bam a sv. D o m itile , sv. Petra i Marcelina i drugdje, ali je k o n cil god. 692. pre p o ru io da se u ovakvim p rik a zima janje nadom jesti lik o m Isusovim. Orao igra ve u m ezopotam ijskoj i egi patskoj sim bolici znatnu ulogu. U g rko j je stalni p ra tila c Zeusa, a R im ljanim a slu i kao b o jn i znak po je d in ih legija A n a lo gno to m u on i u kranskoj sim bolici predstavlja carstvo ali nebesko i K ristovu

vlast. Na jednoj ko p tsko j steli V11 sto lje a orao je prikazan rairenih k rila s k r i em u k lju n u a nad glavom s kriem ovjenanim vjencem. Na drugim k o p tskim stelama prikazuje se orao s b u lo m oko vrata u kojem u je urezan k ri . Na ulom cim a jednog pluteja iz b a zilike u D a b ra v i na m a u Bosni prikazana su dva orla na ram enim a kria. Paun, neko ptica Junonina, ulazi dos ta rano u kransku relig iju . Isprva m o da iz isto d e ko ra tivn ih razloga upotreb lje n postaje on s vrem enom sim bol raj ske ljepote. Na freskama katakom ba koje p rika zu ju raj, igra meu ivo tin ja m a koje ga oivljavaju vidnu ulogu. Radi svojega o b lik a paun je vrlo zgodan da ispunja k u to ve tim pana i ta k o se n jih po dva, s kaleom u sredini, upotrebljavaju na t im panim a k o p ts k ih stela, p rim je ric e na O gadijevoj koja je sada u m uzeju u K ai ru. Na grobnoj p lo i A u re lije Probe, posavljenoj od Elije V ik to rin e u k a ta k o m bama sv. Kaliksta, paun je prikazan s janjetom . Lav se prikazuje na kranskim kao i na poganskim sarkofazim a esto u lovu na druge zvije ri. Tu nema sim b olin og znaenja, ali u drutvu sa zmajevima (zmijam a) i baziliskom predstavlja pakle ne napasti. O sobito lije p p rim je r je plutej d obrog pastira iz b a zilike u Zenici. Neki brojevi im ali su kod krana sim b o lia n znaaj. T o je bila a n tika tra d ic i ja ko ju su krani preuzeli iz s ta rijih k u l tu ra . Broj t r i vaio je kao sveti b ro j grke filo z o fije a kod crkvenih otaca on je sim bol savrenstva trojednoga Boga. Nalazi m o ga svugdje, ali iz ri itih tekstova ko ji upu uju na njegovo prisustvo nalazim o, p rije svega, na trim a vratim a p ro e lja ba z ilik e . Vrata su, prema Isusovim rije i ma, IA N U A V IT A E , ali su na pro e ljim a veih crkava moda radi lake k o m u n ik a cije vjernika. Broj e t i r i vezan je ne samo za e tiri evanelja nego i za e tiri strane svi je ta . R im lja n i su rado o rije n tira li svoje graevine prema stranama svijeta, a to je preneseno i na e tiri evanelja iji su sim b oli (orao, d ije te , lav i b ik ) u starom Babilonu predstavljali strane svijeta.

SI. 18.

TROPHAEUM CRUCIS, Anastasis, dio sarkofaga, Rim,sred. IV st. Scena je puna simbolike u ko jo j sredinju ideju predstavlja prikaz sv. Trojstva. U vrhu svoda prikazan je orao, simbol ne beskih visina i Boga Oca. On d ri u kljunu lovorov vijenac sa ucrtanim kristogramom, a dva goluba na antenama donjeg kria sim boli su Duha Svetoga i svjedoe za Krista Pomazanika. Golub je p rv i poletio iznad kaosa Opeg potopa i donio maslinovu granicu kao znak novog ivota nakon velikog unitenja. Crux coronata u kom binaciji s donjim kriem, Patibulusom, in i znak Ankha, ivota. U k u to vima iznad nebeskog svoda prikazani su Sol i Luna, sim boli Svjetla i Tame, Raanja i Umiraranja, a p r i dnu scene dva rimska vojnika u posramljenom poloaju ratnih zarobljenika podsje aju na Uskrsnue Reljef je izraen kratko nakon proglaenja dogme o Presvetom Trojstvu na saboru u N iceji 325. godine, pa je jedan od najranijih pokuaja prikazivanja ove dogme likovnim elementima.

67

Broj e s t i d v a n a e s t b ili su osobito o m ilje n i. Oni su d ije lo vi k ru n i ce, dakle predodbe kozmosa ko ji su s 12 apostola d o b ili jo i naglaeno kran ski smisao. Otuda se ponekad susree dvanaest stupova izm eu laa bazilike. Ne smije se, m eutim , izg u b iti iz vida da je broj dvanaest osnova seksagezimalnog brojnog sistema, pa je i danas jo u u p o treb i izraz " tu c e " kao zamjena za de ci

m alni raunski sistem. Broj dvanaest d o lazi o b i n o i gotovo u pravilu kod cen tra ln ih graevina iji su tlo c rti o b in o osnivani ucrtavanjem estara. Broj s e d a m b io je vaan kod sljed benika m itraizm a, pa je samo d je lo m in o preuzet u kranskoj a rh ite k tu ri. Jedina bazilika sa sedam laa bila je Ciprijanova bazilika u K a rta g i.'

V ARHITEKTURA
1. O pi dio
N ajstariji spom enici kranstva osobito o n i iz I i II stoljea ne ra z lik u ju se oso b ito od spom enika poganskih sugraana. Sve je to spadalo u k u ltu ru rim ske a n ti ke, a razlika je postojala samo na re lig io znom , dakle duhovnom planu. T o se osobito odnosi na graevine koje su sluile k u ltu i u ko jim a su krani o d r avali svoje sastanke slavei E uharistiju, To se odravalo u p riva tn im kuama i prostorijam a koje se ni po em u nisu is ticale. Do sredine II stoljea n ije jo b ilo specijalno graenih o lta ra , jer se rtva prinosila na p o k re tn im stolovim a. Takav " p ro fa n i" izgled ran ih bogotovnih sasta jalita krana b io je upravo razlogom podozrenja kod poganskih gospodara. T o je b ila tip i n o idovska tra d icija p r vih judeokrana, ko ja je odgovarala k u l tn o j praksi kasnog idovstva (K o l 4,15}. Sinagoge su se svojim s tilo m rije tk o o d vajale od ostalih zgrada, a jeruzalem ski hram je ionako b io razoren jo god. 70., pa su se Z id o v i u tje ili idejom da e na Sudnjem danu s neba sii novi, Nebeski hram , u kom e se vie nee p rin o s iti rtve paljenice, nego samo kaene rtve. Ve je Isus u razgovoru sa Samarijankom (Iv 4 ,2 1 - 2 5 ) postavio pojam hrama na drugu, d u hovnu osnovu, ali je sv. Pavao svoje govore ipak drao u sinagoga ma. Razaranje hrama razbilo je kod Zidova pojam svetosti vezane samo za jedno m jesto. Ta svetost prela je na svaki skup vjernika dakle i na sastajalita u sinagoga ma. Tako su se i n a jsta riji krani poeli s ku p lja ti u sinagogama, u k o lik o su pre vladali u d o ti n o j zajednici. K u ltn e graevine kod ranih krana b i le su, dakle, o b in e profane graevine k o jim a ni vrenje k u ltn ih radnji n ije da valo svetost. injenica da nije postojala sakralna a rh ite k tu ra , svetost je posjedo vao is k lju iv o sam k u ltn i in . H ram , o d nosno svetite, shvaeno je samo kao v i zija, o tk riv e n je , kao o b je k t ezoterine spekulacije. Krani su, sku p lja ju i se u p ro fa n im zgradama, m is lili na nebesko svetite, na neku "d u h o v n u a rh ite k tu ru " , zanemaru ju i m jesto svoje fiz i k e nazonosti. U to m smislu ka ra kte ristin a je izjava Klementa Aleksandijskog: "N ije dobro n i
pravilno da m i Onoga koga-nije mogue obuhva titi, sputavamo na jedno mjesto. Onoga k o ji je posvuda, zatvaramo u graevine podignute ljudskom rukom. Zar je mogue da moe b iti sveto djelo to su ga podigli zidari, klesari i dru gi obrtnici? Zato ne bismo svetite nazvali Bo jom Crkvom koja je vrednija od proizvoda obrtnika, je r je .o d samoga Boga odabrana da bude hram? Kada govorim o Crkvi, ne mislim na neko mjesto, nego na zajednicu izabranika. To je najljepi hram za prihvaanje veliine i asti B oje" (Clem. A le x. S tro m 7,5).

K le m e n t je pom aio b io radikalan: o n , ne samo da nijee svetost k u lt nom^ m jestu, nego i ne dozvoljava da se o no zove crkvom (ecclesia). T o nam ipak dokazuje da se o ko god. 20 0 . p. Chr. n. rije " c rk v a " upotrebljavala i kao naziv za k u ltn u graevinu, za m jesto gdje su se sku p lja li krani. Takav naziv je ta da svakako bio preteno u uporabi kod o b i n ih vje rnika, no to nije b itn o , nego sama injenica da su na prijelazu iz II u III stoljee postojale graevine koje su

68

69

sluile isklju ivo k u ltu i koje su se kod naroda nazivale " c rk v a " . Kako je mogao izgledati taj najstariji tip crkve, m alo je poznato. U naim kra jevim a poznata su svega dva o ra to rija , da tirana u drugu p o lo vicu III stoljea: u Poreu, starom P arentium u i na Pani ku kod Bilee, starom Leusinium u. O ra to rij u Poreu je izduena p ra vo ku tna dvorana ukraena p o d nim m ozaikom na kojem su u ku to v im a prikazane ribe. T o je dokaz vie za k u ltn i karakter ove pro sto rije . Na Paniku j e pod konac I ili p o e tko m II stoljea izgraena vila s p o rtik o m i riza litim a . U drugoj p o lo v ic i III stoljea ona je znatno pregraena, ko jo m p r ili kom su jo j dodane neke nove p ro sto rije meu k o jim a i dvorana krinog tlo c rta s _ p rikazo m O rfeja u _sr(^BnjemjXLeda]ioxiy po3nog~moziTkaZXo je najstariji do sada poznati krsanski o ra to riu m u Bosni i Hercegovini. Kranstvo je tada b ila jo zabranjena, ilegalna organizacija, pa je o ra to rij b io poloen s unutranje strane dvorita, u p e ristilu u k o ji su im ale p ri stup samo odreene osobe. O rfej je za klasino obrazovane krane bio ta jn i sim bol Isusa, poistovjeen s D o b rim pa stirom . , S li n ih o ra to rija b ilo je bez sumnje m nogo u p ro v in c iji D alm a ciji, ali ih je te ko danas prepoznati meu ruevinama rim skih kua. K u lt je tije k o m III stoljea d o b io svoje u o b lie n je, pa su krani nakon stjecanja slobode god. 313. im a li sasvim odreene nazore u pogledu ob liko va n ja k u ltn ih prostora. T o se pokazalo p rilik o m grad nje katedrale u T iru (dananji Libanon) sredinom drugog desetljea IV stoljea, dakle o ko 31 5 . godine. Crkvena zajedni ca se tada sastajala u svom novom dom u ne samo da b i odrala slubu Boju nego da b i bila svjedok novog obreda tada ve javnog kojem je , pored slavljenja Eu haristije i m olitava, izvrena posveta m je sta i zgrade, p ri em u je biskup Euzebije Cezarejski odrao pro p o vije d u k o jo j je to svetite nazvao s lik o m Nebeskog J e ru zalema. T o novo svetite on je nazvao hram om ; k o lik o znam o, p rvi p u t u po vijesti kranstva, no i na pragu velike graevinske d je la tn o s ti k o ju e in ic ira ti car K o n sta n tin Prvi.

- Basilica urbana, pogied o d jugoistoka.

Crkva nije hram u poganskom smislu. Samo u prenesenom smislu ona se mogla nazvati hram om , ali je u b iti bila sveto m jesto, p ro sto r za obavljanje pobonosti, za prinoenje rtve. U apsidi k o jo m je za vravala pro sto rija , predsjedao je b isku p , o k re n u t narodu slin o rim skim nosioci ma vlasti k o ji su slubeno zasjedali u s li n o m prostoru zvanom exedra. U k a lo t i apside o b i n o je prikazivan Isus u ije ime je b iskup vrio svoju slubu. Crkva je tim e postala "k u a B o ja ", a stol na k o jem je slavljena Euharistija postao je o l ta r posveeno sredinje m jesto. P rijelom s god. 3 1 2 . ili god. 3 1 3 . (go d i na je sporna) b io je snaan i pravo je u do kako ga je kranstvo m oglo svladati. ekanje u ilegalnosti b ilo je zavijeno ne poznanicam a, je r javnih m anifestacija n i je b ilo , a M ilanski e d ik t, sam po sebi, sa m o je legalizirao kransku zajednicu, ne dajui jo j nikakvu prednost u odnosu na druge kultove. Ipak, kranstvo je p rip ravno doekalo p reokret, i jo za ivota careva. Crkva se vee za Carstvo, od p ro tiv n ik a se pretvara u p o b o rn ika , a za uz vrat dobiva velika ku ltn a zdanja k o lo salne ba zilike u ftim u i drugim sreditim a. Crkvene graevine od tada nisu vie b i le djela privatne in ic ija tiv e neke, u naj m anju ru k u , trp lje n e vjerske zajednice kao to su u kasnoj a n tici gradile razne s in k re tis ti k e zajednice. Od K o n sta n tinova edikta to le ra n cija kranske Crkve dospjet e na vrh ljestvice p rio rite ta onaj vrh k o ji je do tada uivao k u lt o lim p ijs k ih i k a p ito ls k ih bogova. U novonastalim p rilika m a tre b a lo je stvarati prostore k o ji b i odgovarali p ro p i sima k u lta fo rm ira n o g to k o m III stoljea u svojim b itn im elem entim a, s novom ulogom Crkve u rim skom d ru tvu , kom e se nam etnula kao vo d ite ljica . A dekvatno to m e b ilo je p o tre b n o , ve u samom p o e tk u , g ra d iti prostore k o ji su d o s to jn o reprezentirali m o nove zajednice. In ic i ja tiv a 'je potekla iz samog R im a, gdje su po carevu nalogu podignute velike bazi like. Po uzoru na R im , crkve u p ro v in c iji grade se na slian nain. Iz toga ranog razdoblja potjee crkva u ip u lji u kod Bugojna (kao katedrala Bistue Vetus) i na G radini (Kalvarija) povie M alog M ounja (grada Bistue Nova).

SI. 19.

SALONA

71

Crkvene graevine K onstanti nova vre mena mogu se p o d ije liti u dva osnovna tip a : u izduene i centralne. Jednostavni tip izduene dvorane jesu o ra to rg l, nam ijenjeni m anjim zajednica ma cenobita i za sline svrhe, pa ta k o i skrom no d im en zio n ira n i (V itin a kod Ljubukog), d o k se za heterogene zaje dnice razvio tip b a zilika . Njen klasini tip jest dvorana na vie laa rastavljenih k o lo n a d a m a (p o rtic im a ), s .tim da je sre dnja od n jih bila via od osta lih , pa je p ri mala svjetlo iz prozora k o ji su se nalazili povie krova sporednih laa. Srednja laa se gotovo u pravilu zavra vala apsidom u k o jo j se nalazio biskupski th ro n u s. U starokransko doba svaka crkva ne ke opine nazivana je "b a z ilik a ", d o k mi danas pod tim p o jm o m podrazum ijeva mo crkve s t r i ili pet laa i svjetlarnikom uvrh srednje. C e n tra ln ilip je p r e te r k a n k o d b a p tis te rija, m em orija i m auzoleja. Neto b o g ati je varijante im ale su am b u ia to rije , to o d govara sporednim laama kod baziiike. Pod ce n tra ln im tip o m o b i n o se podra zum ijeva graevina krunog, ali i krinog o b lika . P o d rije tlo o vih tip o va je problem k o jim se o so b ito bave te o re ti a ri a rh ite k tu re , no neke n a ro ite sloge nema. Os novno je pitanje je li kranska bazilika preuzeta iz klasine rim ske a rh ite k tu re ili je nova, isto kranska tvorevina. i ni se da su oba nazora na m jestu. Nema sumnje da su oba tip a , izdueni i ce n tra l ni, proiali iz a n ti k e a rh ite k tu re u nje nom postepenom o b lik o v n o m i te h n i kom razvoju do na prag IV stoljea, ali im je kranstvo dalo novi smisao i na m jenu. Veina detalja za koje m islim o da su kranski (apsida, th ro n u s , subsellia, septum , bema i d r.) nasljeeni su zapravo iz rim ske a rh ite k tu re , ali je znaajno na pom e n u ti da je veina n jih preuzeta iz profanoga, dravnog sektora. I sama "b a z ilik a " bila je sudsko-upravna tvorevina. Krani se, dakle, ne nadovezuju na pogansko bogotovlje, njihova svetita nisu izo lira n i stanovi bogova, nego sastajali te ivih , mjesta gdje se propovijeda Bo ja rije . U to m e fo rm ira n ju igralo je u lo gu n e ko liko m om enata k o ji se danas ne

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------- *

tzv. Bazilika II, zapravo svjetovna graevina, AULA

uzim aju podjednako u o b z ir. N ije, nai me, u to m e m jerodavan o b lik , fo rm a , ne go tu igra ulogu i sadraj, ope stanje drutva. H tje li ili ne h tje li, m i m oram o uzeti u o b z ir stanje Rimskog carstva od po e tka IV stoljea. Ono se kree svojoj propasti. A u to rite t Senata i svih drugih in s titu c ija je skren, a nita b olje nije b i lo ni s onim a k o ji su ga skrili, t j. s care vim a k o ji su, esto sumnjiva p o d rije tla , doli na k o rm ilo dravne aklamacijam a p o liti k i nezrelih masa, oso b ito vojske. Taj proces poeo je od sredine III s to ljea, a k u lm in ira o u samom p rije lo m u od III na IV stoljee. Iz svega tog nereda sijao je samo jedan a u to rite t, neokaljan i konsekventan: to je bila Crkva. Okaijena u b o rb i za pravdu i jedan novi odnos meu lju d im a , ona je graanima Rima i carstva nudila novi a u to rite t, ja i od k r h k ih obeanja nestabilne v la s tit Pobjedom K onstantina nad Maksencijem na M ilvijsko m m ostu i njegovim slav nim adventus-om, otvorena je nova epo ha rim ske povijesti i u m jetn o sti, osobito a rh ite k tu re , ali to je p rije svega ars christiana, u m jetnost koja se nala u slubi kranske zajednice. K o n sta n tin je rim skom biskupu p o k lo nio na uivanje veliku carsku palau DOMUS F A U S T A E u Lateranu, a onda je uz nju odm ah i sagradio velianstvenu b a z ilik u sv. Spasitelja, kasnije nazvanu sv. Ivana K rstite lja . Graevina je bila iz vedena u stilu raskone carske b a zilike . U skoro p otom 324. godine, zapoeto je graenje druge velike b a zilike , posve ene prvaku apostola sv. Petru, ko ju je dovrio te k K o n sta n tin II (3 3 7 340). On je otp oe o jo i treu b a z ilik u , sv. Pavla izvan zidina, na O stijskoj cesti gdje je A p o s to l naroda proveo u znike dane p rije pogubljenja, ali se tu ostalo samo na p o e tn im radovim a, je r se car okrenuo novim zadacima: osnivanju i izgradnji novog Rima Konstantinopolisa. G rad nja ba zilike sv. Pavla je zbog toga sporo napredovala i pod V a le n tin ija n o m II (37 5 3 92), pa se te k pod Teodozijem I (3 7 9 395) u in io najvei zahvat k o ji je d o b io svoju zavrnicu pod H onorijem (39 5 423). Galla Placidija dala ju je u kra siti m ozaicima. Pavlova b a zilika bila je, bez sumnje, najljepa meu p rvim rim skim graevina-

SI. 20.

BREZA

REGIA

z a vrenje civilnih

poslova IVI stol/./.

73

ma, i postala je p ro to tip za druge sline p othvate u narednom vrem enu. Imala je jo i sreu da nije bila pregraivana p o p u t prethodne d vije , ali je 1823. g o d i ne p o tpu n o izgorjela (izuzev apside), pa je 18241854. godine obnovljena blisko svom p rvo b itn o m izgledu, pa ta k o jo uvije k prua o d li n u sliku p ro sto rn ih o d nosa u ve likim starokranskim carksim graevinama. No, i pored svega toga je stara Lateranska b a zilika i do danas ostala "m a jk a svih crkava", ne samo zbog toga to je bila katedrala rim skih biskupa, nego i zbog in je n ice da su p rije njenog podizanja u kranskom svijetu postojale samo m ale ne sakralne dvorane u p riva tn im zgrada ma i katakom bam a, ko je su bile ne samo skrom ne po svojim dim enzijam a i u m je t n i k o j o prem i, nego i koncepciji p ro s to ra uope. Pothvat K onstantina I b io je, ta ko , prava eksplozija: u kranstvo je preko noi uvedena carska m on u m e n ta l nost, meu ljude k o ji su se te k k o ju g o d i nu ranije jo skrivali u ilegalnosti. Ta m o num entalnost nee se o g ra n i iti samo na grad Rim , nego e b iti preneena i u p ro v in ciju gradnjom episkopalnih katedrala i m onakih m o litv e n ih prostora. Ta a rh ite ktu ra n ije imala svojih prete a, je r su ve od III stoljea zamrle a m bi cije i kod gradnje poganskih hram ova. N jih se gotovo n ije ni podizalo. Isto ta ko nisu ni speleji m itra ik a , ni idovske sina goge b ili m onum entalna zdanja. in ilo se kao da se svijet priprem a na adventus k r anstva. Velianstvene peterobrodne bazilike Rima, sa iro kim transeptom i naglae nom apsidom , odaju snanu vo lju da se a u to rite t cara istakne. K ris t je nebeski car, a K on sta n tin zem aljski, pa zato o b o jica im aju pravo na t it u lu dom inus i na proskinezu. I jo neto: ovakva graevinska d je la t nost iz tem elja je p ro m ije n ila sliku rim s koga grada. K onstantinska bazilika je, naime, izra zito u n u tranjosti o k re n u ti p ro sto r. T o je izvana gotovo neugledna graevina. Poganski hram ovi b ili su ma lene graevine, je r su b ili samo stanovi boanstava. Oni su b ili s li n i samostoje im skulpturam a, p la s ti n im d jelim a k o ja su zraila svojom vanjtinom , svojim

stupovim a, friz o v im a i zabatim a. Kran ska b a zilika je, n a p ro tiv, nam ijenjena lju d im a , zbog ega su one m orale b iti d o vo ljno velike da b i u sebe prim ale mnogo naroda. Stupovi su im smjeteni u u nu tran jo sti, pa i sav ostali rasko slika i m ozaika. Prema vani one pokazuju samo gole zidove od opeka, moda tu i ta m o ukraene m ozaicim a, osobito na p ro e lju , da bi donekle pruile sliku o pravom bogatstvu koje se prikazivalo u unutra n jo s ti. T o je bila slika novog, kranskog ovjeka: jednostavnog po van jtin i, a b o gatog u n u trin i. Pet "p u te v a ", viae, izmeu stupova, k o ji e se u srednjem vije ku nazvati laa ma, jesu prava via sacra, sveta ulica. Pri kraju srednjeg pu ta, danas bism o re k li glavne lae, nalazio se arcus m aior, v e lik i lu k k o ji e se u srednjem v ije ku nazvati arcus triu m p h a lis . U crkvama Zapada is pod njega je stavljen o lta r u o b lik u m en ze na e tiri noge. Dno apside b ilo je na m ije n je no za biskupski th ro n u s , ka te d ru, o k o koje su se u p o lu kru g u nizala sje dala za prezbitere, zvana subsellia. T o je b ila neka vrsta kranskog synedrion-a. B azilika je trozn a a n p rostor, a ine ga: presbyterium , quadratum p o p u li i a triu m . Svaki od n jih nam ijenjen je je d noj od t r i kategorije vje rn ih : slubenici ma k u lta , v je rn i k o m puku i katekum enim a. Prezbiterij se ponekad nazivao i quadratum sacrum, pa i ecciesia coelestis, za razliku od ecclesiae k o ju je in io narod u quadratum p o p u li. K atekum eni k o ji su m ogli prisustvovati samo Slubi R ije i, nisu predstavljali punu zajednicu Crkve, pa su se zadravali u a triju . iro k i transept u K o nstantinovim v e lik im bazilikam a b io je odreen njegovim poloa jem izm eu "nebeske C rkve " u apsidi i svetog puka u naosu. U njim a su poslije Euharistije odravane agape, to je, m o da, b ilo isto ono to m i danas zovemo p rie st vjernika. U njemu su S lubi Bo joj prisustvovali in o v n ic i i careva v o j ska, pa odravani i carski p rije m i, a kada se nam noio b ro j klerika i pjevaa, tran septi su b ili n a jp rik la d n iji p ro sto r za n ji hov smjetaj, je r se tim e izbjeglo irenje p re zb ite rija i "scholae c a n to ru m " na ra un prostora za vje rnike. T v o rc i bazilika pokazuju izvjesnu aver z iju prema kipovim a je r su ih, m oda,

SI. 21. SI. 22.

Tlocrt stare bazilike sv. Petra u Rimu Popreni presjek bazilike sv. Pavla izvan zidina u Rimu.

75

podsjeali na poganski k u lt. T o ne znai da kipova u starokranskoj u m jetnosti nije b ilo , ali u ko n stan tin skim bazilikam a nije zapravo b ilo mjesta na kojem u bi mogao stajati k ip , izuzev na slobodnom prostoru u a triu m u ili ispred proelja graevine. Ondje b i imala svoje m jesto sku lp tu ra Dobrog Pastira ili pak Krista "am bulans super aspidem et b a siliscum ", to je b ila om iljena tem a u ovo doba. U b a zilici sv. Petra stajao je znam eniti A postolov k ip kako sjedi na p rije sto lju u vena Katedra sv. Petra. Danas se bazilikam a poasno nazivaju neke crkve koje su posebno vane b ilo zbog drevnosti, v e liin e ili neke druge izuzetnosti. R a zliku ju se d vije vrste: basilicae maiores i basilicae m inores, t j. ve e i manje b a zilike . Maiores su ujedno sjedita p atrijarha, ta k o je Sv. Ivan Lateranski "m a te r et caput o m n iu m ecclesiaru m ", sjedite zapadnog patrijarha, pape, Sv. Petar u V a tik a n u se smatra sjeditem carigradskog pa trija rh a ; Sv. Pavao izvan zidina sjeditem aleksandrijskog p a trija r ha, a S. Maria Maggiore sjeditem a n tio hijskog patrijarha. N jim a se katkada p ri braja i bazilika sv. Lovre izvan zidina kao rezidencija jeruzalem skog pa trija rh a . Pre ma svjetovnom , n e litu rg i k o m redu, Lateranska bazilika je "v la s n i tv o " fra n c u skih kraljeva, vatikanska bazilika je vla snitvo njem akog cara, t j. cara Svetog rim skog carstva njem ake nacije kakva mu je bila slubena titu la do 1806. g o d i ne, bazilika sv. Pavla izvan zidina je en gleskog kralja, a S. Maria Maggiore je u "p o s je d u " panskog kralja. U basilicae m inores b ro ji se osam rim skih crkava: Sv. K ri jeruzalem ski, Sv. Sebastijan, S. Maria in Trastevere, S. Lorenzo in Damaso, S. Maria in Cosmedin, SS A p o sto li, San Pietro in vin cu lis, S. Maria in M ontesanto. Naslov ba zilike ponekad se dodjeljCije i va n ijim crkvama izvan R im a, a kao znak te asti one do b iva ju povlasticu noenja u procesiji zvonia, s in ik ija , p o lu za tvo renog k i o b r a n a . T ako je katedrala u a kovu proglaena p rije n e k o lik o godina "m a n jo m b a z ilik o m ", b u d ui da ju se smatra nasljednicom velike S irm ijske metro p o lijs k e crkve, uvene po svojim m u enicim a iz IV stoljea. Isusovci u Zagre

bu nazivaju svoju m atin u crkvu B a z ili kom Srca Isusova. O rijentacija prvih rim skih b a zilika nije bila odreena geografskim stranama svi je ta , nego vie u pravcu urbanog razvoja grada. Krani se u prvo vrijem e okreu prema istoku samo za vrijem e anafore, prikazanja, podizanja, a te k od V stoljea se crkve na Zapadu p o in ju o rije n tira ti apsidom prema is to k u , a p roeljem pre ma zapadu. To je postepeno dovelo do prakse da se sveenik leim a o kre ta o od v je rn ik a , to je u IX stoljeu i potpu n o prevagnulo. K o lik o god je kranska a rh ite k tu ra mogla p re n ije ti u IV stoljee neke tra d i cije iz svoga ranijeg vremena (dom us ecclesia kao sjeanje na sastajalita u kuama, mem oria kao sjeanje na cemete rija ln e graevine) reprezentativne episkopalne graevine (bazilike) nastale su od sveanih dvorana u carskim palaama i upravnim zgradama veih gradova. Sto je kranska bazilika ralanjivana na ne k o lik o laa, to je p ro iste klo iz potrebe da se to veem b ro ju lju d i om ogui p ri stup. R ije "b a z ilik a " u IV stoljeu zna i op e nito dvoranu s b ilo ko jo m nam je nom i u b ilo kojem sklopu graevina. Da b i ih nekako iz d v o jili od osta lih , krani svoje b a zilike rado nazivaju B A S IL IC A D O M 1N IC A mi bism o to preveli "k u a B o ja ". Budui da je tre b a lo o m o g u iti p ristu p to veem b ro ju lju d i, lae u kranskoj b a z ilic i su fo rm ira n e po uzoru na trne b a zilike (Basilicae forenses). Taj obiaj ko m poniranja zgrade iz vie elemenata predstavlja jo i dodavanje a triu m a ispred b a zilike . Taj elem ent je preuzet iz grad ske stambene zgrade kao m jesto za p ri prem u gosta p rije nego e ga dom ain p rim iti u ta b lin u m , p ro s to riji nasuprot ulazu. Uvaavajui sve ovo m i d o la zim o na p o e tn u ko n stata ciju : kranske b a zilike su d ire k tn o nasljedstvo rim ske profane a rh ite k tu re , prilagoene potrebam a kr anskog k u lta . One su najizrazitija a rh i tekto nska kreacija krana. Za n ju bi kao osnovna znaajka va ili slijedei elem enti: 1. Dvorane za skupinu vjernika. U njoj p o s to ji h ije ra rh i n i red: biskup, kle r,

SI. 23.

IL ID A kod Sarajeva rimska zgrada, II I stolj. posl. Kr. u slinim prostorima obiavali su se sastajati p rv i krani, pa se iz toga razvio m olitveni prostor pod nazivom DOM US ECCLESIA. Tek Konstantin V eliki uvodi u kransku arhitekturu tip bazilike.

77

p u k, nekrteni narod. Biskup stoluje na thronusu u exedri, k le r je u p re z b ite riju , narod je u lai, a nekrteni u predvorju ili u a triju . 2. Katedra za predsjedavajueg b is k u pa postavljena je u exedri na p o d iju m na ko ji se ulazi preko t r i stepenice. Ona predstavlja apostolski a u to rite t, s nje se (ex cathedra) a u te n ti n o tu m a i sv. Pis m o. Naslijeena je iz rim skih sudskih dvorana i carske dvorane za audijencije. 3. P u lp it za ita n je sv. knjiga i predvo enje u pjevanju. Njem u je srodan am bon (od g rko g anabainein = uzla ziti, penjati se) to sim b olizira utje lo vlje n je a u to rite ta sv. Pisma. A m b o n je u rano doba b io prostrana trib in a na k o ju se uz lazilo stepenicama, a na njemu se nalazio p u lt za dranje knjiga. 4. S to l za slavljenje E uharistije. V rlo rano, u IV stoljeu to je ve o lta r. On je isto kranski elem enat b a zilike . Prvobi tn o je to stol s e tiri noge (stupia), na ko jim a poiva (u v ije k m ram orna) ploa. Zapanjujua je u n ifo rm n o s t bazilika u svim d ije lo vim a Carstva o ko god. 4 0 0 . tj. u doba kada je ve nastupila d ife re n c ija cija u litu rg iji, nakon to je kranstvo provelo u slobodi je d n o cijelo stoljee. Poslije toga su u pogledu unutranjeg ureenja razlike izm eu v e lik ih Crkava v id ljiv ije . T ako se u a n tio h ijs k o j C rkvi (u S iriji) o lta r nalazi u apsidi, katedra i p u l p it u lai. U A fr ic i (Crkva Kartage) o lta r se sve do sredine V I stoljea nalazi na sredini glavne lae. U rim skoj C rkvi o lta r se smjeta ispod triju m fa ln o g luka (k o ji je u ve likim rim s k im bazilikam a o d ije lje n od apside p oprenom laom ). M a rtiriji i m em orije postavljaju se pored lae ili p o red apside (Pore, Blagaj Japra). Nakon p rvih skrnavljenja grobova m uenika (god. 4 1 0 . za provale Zapadnih Gota pod

A la rik o m ), preseljavaju se re lik v ije iz cem eterija izvan grada u bazilike. T im e o l ta ri d obivaju novi sadraj: oni postaju s im b o li n im grobovim a m uenika. Pro sto ri p rezbiterija m oraju se p ro iriva ti na raun laa u o n im crkvama u ko jim a je bio znatno povean b ro j klera. Te p ro m jene su osobito izrazite u Crkvama pa njolske i Engleske. 5. B a p tiste riji su gotovo po pra vilu gra eni uz sjeverni b o k crkve. Jedan od ra nih objekata za ugledanje b io je baptiste rij uz ba ziliku sv. Spasitelja u Lateranu. Pri gradnji baptisterija osobitu ulogu je igrao b ro j osam. O ni su o b i n o graeni kao osm erokutne graevine, to je bila stara tra d ic ija rimska koja je u naim kra jevim a poznata u M auzoleju cara D io k le cijana u S p litu . Osmica je kod krana sim bol uskrsnua, besm rtnosti, sim bol Osmoga dana kao dana spasenja, pa konzekventno to m u i sim bol krtenja. E m i nentnu graevinu za kransko graevi narstvo predstavlja ve spom enuti baptiste rij kod Lateranske bazilike, to ga je podigao papa S iksto III (43 2 4 4 0 ), a od starokranskih b a zilika u naim krajevi ma takav je im ala bazilika u N erezim a.' Baptizm alne piscine bile su veinom u o b lik u kria, rije tk o o krugle ili o kto g o naine. 6. M auzoleji se o b i n o p rigrauju s ju ne strane crkve. Jedan od p rvih b io je m auzolej Konstancije, kerke cara Konstantina, to ga je ona dala sagraditi po red ba zilike sv. Agneze, god. 3 3 5 350. na via Nom entana. Bazilika je u m eu vrem enu postala ruevina, ali mauzolej jo p o stoji pod nazivom Santa Constanza. Na ju n o j strani b a zilike sv. Petra sta jala su dva velika okrugla carska m au zoleja.

SI. 24.

SA L ONA - baptisterium uz Gradsku baziliku, presjek i tlocrt.

79

mena na portale se stavlja i znak kria, jednog ili vie, da bi se ta k o naglasila sve to s t mjesta i snaga O tku p lje n ja . Kako su stari krani shvatili znaaj portala pokazuje naredno vrijem e sred nji vije k, u kojem su p o rta li ob liko va n i kao summa svega vjerovanja, osobito u g o ti k im katedralama. Spekulacije o sim b o lici crkvenih grae vina zapaaju se ve u p a tris ti k o j lite ra tu ri. T o se osobito odnosi na tum aenje crkvene graevine kao Tijela Kristova ili kao ivog tije la Crkve. B a ziliku se, ne bez razloga, usporeuje s laom k o jo j je k o r m ilar biskup (na th ro n u su u dnu apside). Crkva je kao graevina zemaljska slika a p o ka lip tiko g Nebeskog Jeruzalema, dakle Bojega grada. Elem enti bazilike preuzeti su iz elemenata a n tiko g grada (p o rtic i ko ji fla n k ira ju ulice, natkrivene trn ice ). S druge strane biskup Euzebije Cezarejski tu m a i b a z ilik u kao "O IK O S B A S IL E IO S ", kao kraljevsku kuu, to se moe shvatiti i kao Boja prijestolna dvorana, ali to je samo re to ri k a p rispo doba, je r carske aule (pa i papina u Lateranu, biskupska u Z ito m is li im a i T u rb e tu kod Travnika) nisu imale t r i lae, ne go te k jednu dvoranu. Isto vrije d i i za poprene lae: one su uvedene kao nunost u nastojanju da se p ro sto r za poveani b ro j crkvenog osob lja (pa i schola cantorum ) ne iri previe na tetu prostora za vjernike. Prihvatljiva je hipoteza da su baptisteriji (o kru g li ili p o lig o n aln i) proizali iz an ti k ih mauzoleja. P rim jer za to je D io k le cijanov mauzolej u S p litu . T o je opravda no rije im a sv. Pavla (1. Rim. 6 ,3 5 ):
"H i zar ne znate da smo svi k o ji smo krteni u Krista Isusa, u njegovu sm rt krteni? Dakle, s njim smo zajedno ukopani po krtenju u smrt, da bismo, kao to je K rist uskrsnuo od m rtvih Oevom slavom, i m i ivje li novim ivotom. Jer ako smo dakle postali jedno s Kristom smru slinom njegovoj, b it emo i uskrsnuem sli nom njegovu". Ta Pavlova misao dodata je

d n jo m posebnih baptisterija razvijena je Pavlova misao o sm rti i uskrsnuu. Carski vestibuli b ili su o k ru g li ili p o li gonalni (i n a tkrive n i kupolam a), ta ko e r i dvorane u term am a dakle p ro s to ri u k o jim a su vrena pranja, oienja. Pa, ipak, krani nisu m ogli nalaziti uzore u namjenama ovakvih graevina, ali se re m iniscencije na n jih ne mogu negirati. K r i je od IV stoljea postao sredi n ji sim bol kranstva i znatno je utjecao na ob liko va n je a rh ite k tu re . Graevine su izvoene na krin om tlo c rtu , a p rije svih m em orije i m a rtirija . K ri n i tlo c r t b ila je novost u a n ti k o j a rh ite k tu ri. U Saloni je pored gradske b a zilike lo n g itudinalnog tlo c rta bila (s june strane!) dograena jednako velika graevina krinog tlo c rta , moda kao ideja velikog mauzoleja ili m em orije posveene lo ka ln im m u e n ic i ma. U njoj su, bez sum nje, slavljeni anniversarii salonitanskih m uenika. U pogledu ukraavanja vanjtine, kr anski Isto k se znatno razlikuje od Zapa da. U M aloj A z iji, S iriji i A rm e n iji crkve se izvana ukraavaju (jer su od kamena), d o k su u R im u i ostaloj Evropi v rlo je d nostavne (jer su graene od opeke i lom Ijenog kamena, pa obukane). Na Zapa du se ta jednostavnost tu m a i idejom da je kranin svojom vanjtinom b io je d nostavan ovje k, ali tim bog atiji u svojoj u n utranjosti. U S iriji su ulazi u crkvu b i li sa svoja t r i portala slin i triju m fa ln im vratim a , d o k je na Zapadu ARC US T R IU M P H A LIS bio postavljen u unutra njost, iznad oltara ili na granici izm eu naosa i svetita. U bazilikam a grada Rima stupovi u sve ti tu b ili su bogatije ukraeni, a tr iju m fa l ni lu ko vi in ili su zavrnicu trije m o va sa stupovim a. Oprema apsida znatno se ra zlikovala od opreme laa, im e se nasto jalo naglasiti znaaj svetita. U z a k lju k u treba, ipak,- naglasiti da je starokranska a rh ite k tu ra bila m nogo v i e pod uplivom svoje pretkranske tr a d ic ije , nego si to m oem o p re d o iti na te m e lju tum aenja koja su kasnije o njoj b ila izricana. Sloboda je 313. godine do-

2. Z akonitost u kranskoj arhitekturi

Graevine nam ijenjene kranskom k u ltu dobivale su preneseni znaaj im su p o p rim ile sakralnu nam jenu. T o se po kazalo p rilik o m posvete katedrale u T iru sredinom druge decenije IV stoljea. Ka tedrala je b ila Boja kua, dakako u pre nesenom smislu; ona je predstavljala ne besko svetite nam ijenjeno sakupljanju ive Crkve opine vjernika. Njena p o sveta je shvaena transcendentalno, jer je, sama po sebi, bila slika Uzvienog i Nedokuivog. Dakle, ve od samog poe tk a gradnja crkava je bila nadahnuta te n dencijama sim b olike i alegoreze, koje su u ve liko j m jeri utjecale na njihovo o b li kovanje. Pri to m e nije b io neznatan ni utjecaj starih hramova ija je sim bolika nala s vrem enom p u t u kranski k u ltu r ni prostor. Tu moemo u prvom redu spom enuti o rije n ta c iju zgrada. V e lik e K onstantinove bazilike, pa i druge crkve njegova vre mena, nemaju jo odreenu o rije n ta ciju . Svaka od njih postavljena je drugaije u odnosu na strane svijeta, moda zbog u r b a n is ti k ih razloga, zbog uklapanja m e u zgrade i ulice svoga najblieg okolia. T ako je Lateranska bazilika svojim p ro eljem o krenuta od grada prema z id o vi ma i prila zno j cesti V ia Asinaria. O ko sredine IV stoljea p o in je prevla davati nazor da crkva mora b iti svojim o lta rskim d ije lo m upravljena k isto ku , a p roeljem k zapadu (S. Paolo fu o ri le Mura). T o k o m srednjega vijeka o rije n ta cija isto kzapad e b iti obavezna, pa se te k u doba renesanse, p o e tko m X V I stoljea, olabavila. e tiri strane svijeta igrale su ve i u pretkransko vrijem e znatnu ulogu, pa nije udo da je ta stara navika d o b ila i u kranstvu svoje m jesto. e tiri Evanelja dobivaju kao svoj znak stare babilonske sim bole strana svijeta d ije te , lav, b ik i orao. Jedan od ranih prim jera ovakve o r i jentacije je "Baptisterij pravovjernih" (V st.) u Raveni, ije su e tiri strane ukrae ne sim bolim a Evanelja, a tim e dovedene u ko zm ike relacije. Ova stara ko zm ika sim bolika zaodjenuta je sada u novo, kr ansko ruho. U a rh ite k tu ri je osobito prisutna sim b o lika brojeva. No, nije iskljueno da su u nekim sluajevim a isto estetski ili k o n s tru k tiv n i razlozi protum aeni kasni je kao sim b o lika uvjetovanost. T o se osobito odnosi na brojeve 3 (ulazni p o r ta li), 8 (centralne graevine) i 12 (broj stupova u lo n g itu dina ln o j b a zilici). Kupole u centralnim graevinama p o nekad su shvaene kao nebeski svod, pa ta ko i ukraavane (plava boja podloge i zlatne zvijezde, Sunce ili P a ntokrator u vrh u ), ali e one b iti vie rezultat a rh ite ktonskog ob liko va n ja prostora, nego na stojanja da se vjernicim a p redoi dojam kozmosa. U laznim vratim a u k u ltn i p ro sto r p o sveivana je posebna panja. Vrata su m jesto duboke prom jene: kroz n jih se iz grene svjetovnosti stupalo u posveeni p ro sto r, a za to je potrebna sabranost i potpuna preobrazba ovjeka. T u p re o brazbu pomae odgovarajua sim bolika, osobito znaci O tku p lje n ja , ali i Proroci kao njegovi daleki vjesnici, M udre d je v i ce koje ekaju Z aru n ika i d r. Podstrek za ta kvo tum aenje vrata svakako je predstavljala Isusova izreka (Iv. 10,9): Ego sum ianua vitae. Ve od ranog vre

znaenju krtenja te k u IV stoljeu, a p rije toga je krtenje b ilo samo obred ka tarze kupanja radi oienja. T ek s gra

80

81

la prenaglo, a k to m e su i ve liki inicijat o r i graevinske d je la tn o s ti, a da i ne qovo rim o o izvoaim a, b ili, m oda, u ve-

oj m jeri dob ro n a m jern i lju d i, a u m anjoj m je ri izgraeni krani,

3. Starokranske kultne graevine u BiH

Nalazi kranskih k u ltn ih graevina iz vremena IV do V I stoljea u Bosni i H er cegovini sm atraju se izvanredne vanim za poznavanje k u ltn ih p rilik a u zem lji t i je ko m kasne a n tike . N jihova izgradnja iz gleda da je posebno forsirana u vrijem e Isto n ih Gota u ovim krajevim a (49 0 5 35), to se moe z a k lju iti po nalazi ma k o ji prate ove graevine. T o ne znai da su Isto n i G o ti fo rs ira li gradnju, nego je to doba d o n ije lo ze m lji izvjesno sm ire nje i red, pa su ta k o stvoreni uvjeti za graevinsku dje la tn ost. H is to rijs k i izvori su vrlo oskudni. Podatak Tom e, splitskog arhiakona (+ 1268), da u Duvnu postoji bazilika koja je bila dovrena i posveena god. 519., zatim izjava A n d rije bestoenskog biskupa da mu se katedrala nalazi u tekoj situaciji (530) i t r i latinska imena ucrtana u jednom stupu u D oboju kod Kaknja i Dabravinama to je sve to bi od pisanih dokum enata m oglo d o p rin i je ti n>ihovu d a tira n ju . Vei d io bosanskohercegovakih ba z ilika p o d ig nu t je u doba istonogotske uprave u o vim krajevim a. Ipak treba im a t i u vidu da je ve sedamdesetih godina IV stoljea u S trid o n u (L ik a ili zapadna Bosna) ivio akon J u lija n , k o ji je svoju slubu vrio u nekoj k u ltn o j graevini. Nadalje, ne b i se upravo Isto n im G o ti ma i n jih o vo j vladavini m oglo pripisati osnivanje biskupija u Duvnu i Bistuama. Sto je god. 519. b a z ilik u u Duvnu posve tio jedan strani b isku p , sluajni p u tn ik , ne m ora zb u n jiv a ti, je r se u poneto ne sreenim odnosim a izm eu starosjedilaca i vladajueg sloja Is to n ih G ota moglo d o g o d iti da je duvanjska b iskupija bila privrem eno upranjena. J<asnciantike-bazilike u Bosni i Herce govini im aju n e k o lik o z a je d n ikih oso b i na koje se .mogu sm a tra ti tip i n im a . T a ko , na p rim je r, sve su one relativno m ale ne i go tovo kvadratine, s nizom nuzgred n ih p ro sto rija , ta ko da je p ro sto r za vjernike, tzv. quadratum p o p u li, vrlo m a len. Graene su veinom neuredno, ugla vnom od spolija sa sta rijih graevina i po ganskoga nadgrobnog kamenja. N jih o vi zidovi esto odstupaju od pravoga kuta. O rije ntira n e su o b i n o u pravcu is to k -z a p a d . U k o lik o j su m jeri na njihovu o rije n ta c iju utjecali u rb a n is ti k i m om en ti, to je teko rei u situaciji kada jo n i su izvrena iskopavanja ire o k o lin e , pa, prema to m e , nije fiksira n ni n jih o v p o lo aj u n u ta r jedne gradske aglomeracije. Od crkve na starom gradu Blagaju na Buni poznata su samo dva im posta koja su naena izvan zidova grada, ali postoje in d ic ije da se zgrada nalazila u njegovu d vo ritu , p o lu lije vo od ulaza. Posebno je za n im ljiv nalaz velike b a z ili ke u Blagaju na Japri kod Bosanskog N o vog. Pogoni za preradu eljeza uz staro rim sko naselje b it e da su in te n zivira n i za Teodoriha, odnosno .u a k c iji komesa Simona god. 508. Procvat su, m e u tim , d o ivje li pod Ju stin ija n o m , k o lik o se to moe p re tp o sta viti po b ro jn im graevina ma pogona, iji su zidovi izvedeni po sis tem u n aizm jenino koso poloenih redo va kamenja. Bazilika u naselju rudara, stjecajem o k o ln o s ti okrenuta svojim p ro eljem prema tv o rn ic i, svakako je izgra ena zahvaljujui obnovljenom pogonu. Graevina se sastoji od prostranog a t rija , iz kojega se ulazi u narteks, a odav de u veliku dvoranu koja se zavrava apsi d om . Uz oba boka glavne dvorane tekle su izduene b one p ro s to rije , a na is to nom kraju sjevernog niza p ro sto rija nala-

SI. 25.

BLA G A J-JA PR A , bazilika, pogled o d sjeveroistoka.

zio se bap tiste rij i uz njega naknadno iz graena p ro sto rija koja je zavravala apsi dom . T o je v je ro ja tn o biia m em orija. Proelje b a zilike b ilo je ukraeno m ozai cim a, a od namjetaja se ouvao jedino p lu te j s re lje fn im p rikazo m kria. Nada lje je ostao ouvan jedan im post, vje roja tn o iz neke b ifo re ili trifo re , i jedan kapitel manjeg stupa, ukraen reljefom izve denim u kosom rezu, to je, m oda, osta ta k stupa pergole o lta rske pregrade. Piscina u b a p tiste riju b ila je p rv o b itn o p ro strana i duboka, pa je nakon pregradnje uinjena p lio m i uom , ali jo uvije k is pod razine poda. U m je tnika oprem a blagajske b a zilike vodi bez svake sum nje u dom en b iz a n t ske u m jetn o sti, to nije udo s o b ziro m na p o liti k e p rilik e u ovim krajevima po slije god. 535. a pogotovu poslije god. 555. kada su se iz Istre i Ravenskog egzarhata irili ovi u tjecaji. Pojava je inae vrlo zanim ljiva ako im am o u vidu da se nakon pripajanja Dalm acije Carstvu ru darski pogon u Japri naao daleko istu ren, gotovo na samoj granici prema Langobardim a. A n ti k i Blagaj, k o ji je prema geografskim uvjetim a bio k u ltu rn o i p ri vredno povezan sa S iscijom , naao se u posljednjem razbuktavanju svoga p rivre dnog potencijala na granici Carstva, d o k se njegov partner Siscia zatekao meu sa m im barbarim a. Snoljiv odnos Carstva prema Langobardim a svakako je om ogu avao napredak eljeznih rudnika u po g raninim krajevim a, pa je d io p ro izvo d nje nesum njivo o dlazio i preko granice. K o lik o god bismo m ogli p re tp o sta viti da je eljezo iz Japre sluilo kao znaajan trin i a rtik l u razm jeni dobara izm eu Carstva i Langobarda, d o tle nalazi rane bizantske ku ltu re ukazuju na v ita ln o st te k u ltu re i na ovako isturenim poloajim a, na ko jim a bism o p rije m ogli o e kiva ti m rtvu strau na posjedu k o ji je jo samo ekao slijedei val barbara. Nalazi, nai me, govore upravo o b rn u to : usred bo rb i koje su punih 20 godina (53 5 555) razdirale Dalm aciju, pa i u ostatku vremena do provale Avara, u d o lin i Japre nije b ilo predaha, to p o tvr u je o ko 20.000 tona

eljezne troske na halditim a. V e lik i d io te ostave potjee upravo iz toga vremena. O ra to rij u Borasima kod V itin e svojom izvana m no g o ku tn o m apsidom izgleda da predstavlja samo d io vee cjeline koja n i je do kraja pretraena. Poligonalnost vanjskog lica apside podsjea na b iz a n t ske gradnje u V I stoljeu. U C im u , sjeverozapadnoj p e rife riji Mos tara, nalaze se ostaci b a zilike koja se sa stojala od narteksa i naosa s p re zb ite rijem o kru e n im trim a apsidama. Uz naos su se sa sjeverne i ju n e strane zgrade na lazile jo neke p ro sto rije , od k o jih je ona na sjeveru sluila kao b a p tis te rij. Juno od zgrade, odvojeno od nje, nalazila se m em orija. K roz natkrivena vrata ulazilo se u narteks k o ji se pruao cije lo m iri nom zgrade, a iz njega se p ro la zilo u sve t r i p ro sto rije . Naos je b io relativno m a len. U ruevinama crkve o tkrive n e su dvije ko m p le tn e oltarske pregrade, stils k i vrlo ra z li ite . Bazilika je, prema to m e , u neko doba bila dem olirana, takoer i o lta r, pa su razlupani frag m e n ti b ili o dloeni u p o sebnu p ro s to riju , nakon ega je izraen novi namjetaj. Menza i stupovi starije oprem e b ili su izraeni od sivkastog m ra m ora, d o k je druga garnitura bila od lo kalnoga mekog kamena. Ispod oltarske menze nalazila se grobnica usjeena u i vu stije n u , a u n jo j su b ili deponirani relik vija ri s m oim a svetaca. Prvobitna oprem a crkve bila je izvede na u stilu b liskom klasici, d o k je druga po m nogoem u slina oprem i "bosans k ih " b a zilika u Z en ici, Lepenici i d ru g i ma. U dekoracijam a starije faze prevladava ju ,re la tiv n o re a lis ti k i p rikazi akanta i v i nove loze. Za ovu fazu je, dakle, karakte ristia n neto iz ra z itiji a n ti k i naturalizam i upotreba svrdla, to je znak rela tiv n o ranog vremena, moda IV stoljea ili prva polovina V stoljea. Druga faza je vje rojatn o p o d rije tlo m iz vremena istonogotske vladavine u ovim krajevim a ( 4 9 0 -5 3 5 ).

SI. 27.

B LA G A J-JA P R A - atrium bazilike.

T.
KTJ SE V

\
>

%
1

SI. 26.

B L A G A J -J A P R A -b a z ilik a , priblina rekonstrukcija tlocrta.

0
SI. 28. MOGORJEL 0 - tlo crt bazilike.

SI. 29.

MOGORJELO

pogled na baziliku od sjeverozapada.

85

Meu izra zitije kasnoantike spom eni ke spada svakako ba zilika u Dabravinama. Graevina je podignuta u sredini k o ju je sainjavalo rom ansko ili rom a n izira no domae stanovnitvo. Plan b a zilike i te h n ike osobine graevine, kao to su nain zidanja i upotreba m aterijala, in a e je zaje d n iki veini starokranskih ba zilika u Bosni i Hercegovini. S til i sadr aj o rnam entalnih m otiva govori ta ko e r da je b a zilika graena u sredini koja je pripadala a n ti k o m dru tvu . Sama grae vina smjetena je, s li n o o n o j u Lepenici, na brijegu. Zatiena je zid o m , a na zaravnatom p ro sto ru o k o nje nalazi se n e ko lik o m alih graevina s li n ih elijam a m o naha, tzv. laurama. M anastirski am b ijen t pojaava i injenica da uz b a ziliku nema na blizu nekoga istovrem enog naselja, iz u zev 6 km udaljene Breze. Raspored ba zilike je uo b ia je n: uz re la tivno maleni naos k o ji zavrava apsi dom (na e tvrta sto j po d gra d n ji), nalazi se narteks, uz sjeverni b o n i bapstisterij i neto nie poloen je ko n sig n ato rij, a uz ju n i b o k naosa s to ji u svoj njegovoj d u in i p ro sto rija nepoznate namjene. G otovo in situ sauvan namjetaj b a z ili ke in i bogato ukraena oltarska pregra da, koja svojom izvedbom odudara od p rili n o rustin e graevine, iako nema sumnje da je sve skupa nastalo u isto d o ba. Ta pregrada u in ila je ovu b a ziliku posebno za n im ljivo m i vrije d no m za p o znavanje k u ltu re naih krajeva u V I s to ljeu. Upravo ova oprem a u osam ljenoj crkvi pojaava pretpostavku da je ovdje u p ita n ju neka manastirska crkva, to su je o p re m ili lju d i k o jim a je njegovanje u m jetn o sti b ilo uneseno u regule. O ltarsku pregradu sainjavalo je est stupova, od k o jih su e tiri to rd ira n a a dva s reljefom loze. Izm eu n jih stajala su e tiri p lu te ja , dva vea i dva m anja. i rina naosa dozvoljavala je septum od e tir i stupa i dva plu te ja prema dvorani za narod, d o k su ostala dva stupa i dvije plo e zatvarale svetite s b o n ih strana. Stupovi su p o iva li na izduenim bazam entim a, ukraenim lozom koja izrasta
SI. 30. CIM - MOSTAR tlo c rt bazilike.

iz kantarusa s postranim u to rim a za p ri dravanje ploa pluteja. M ajstorske ruke koje su izradile ove kantaruse u dnu bazamenta gotovo su id e n tin e s -ru k o m koja je radila im poste u Lepenici. Na p lo ama su prikazana dva sveca s kn jigom u lijevoj ru c i, d o k im je desna podginuta na blagoslov. Druga polovina ploa ukrae na je kriem na ijim krakovim a s to ji po jedna ptica rairenih k rila , a na podnoju sa svake strane sto ji po jedno janje uspravljeno pema kriu . Svaka od o vih p re d o d b i uokvirena je d vo stru kim astragalom. K a p ite li stupova sadre na kalatosu p ri kaz iv o tin ja (volova, ovnova i orlova) iz m eu k o jih se nalaze male ljudske glave (poprsja osoba) s m onakom kapicom . E pistil pregrade b io je ukraen g e o m e trij skim orn a m e n to m , dobivenim presjecanjem krunica na o b lik rozeta. Prikazi apostola na p lu te jim a iz Dabravina, moda se ovdje m islilo na sv. Petra i sv. Pavla, ne doputaju suvie rano d a ti ranje ba zilike . N a p ro tiv n jih o v postanak mogao bi se lako d a tira ti i u kasnije d o ba, na p rim je r, u o d m a klo V I stoljee, pa i kasnije. Kako se ovdje upravo sp o ti e m o o h istorijske injenice i preko njih pokuavam o nai rjeenje, ne sm ijem o g u b iti iz vida odnos cara Justinijana I prema sv. B enediktu (4 8 0 547) i m ona kom redu kojem u je on dao regule. Na vo d i M ontekasinske kro n ike da je Justinijan darovao B enediktu u D alm aciji ne ke posjede: Pons T ilu ri (T rilj) B ilu d iu m (jugoistona D alm acija), Lauslnium (Pan ik kod Bilee) i S a lluntum (u C rnoj G o ri), doputaju vrlo dalekosene pretpos-;. tavke ne samo u vezi s Dabravinam a, Lepenicom ili M ogorjelom kao lo k a lite ti ma, nego i u vezi s razvitko m u m je tn i kih zanata u naim krajevim a, ije p o e t ke, izm eu ostalog, predstavlja septum iz Dabravina. N ije mogue o p o vrg n u ti a n tik v iz ira ju i ka ra kte r jednog dijela oprem e u dabravinskoj b a z ilic i, ali ne treba da g u bim o s uma vrlo jake barbarske natruhe, im ajui u vid u osebujne kapitele. N ije zato ni u do to poneki ukras iz bosanskoherce-

87

govakih bazilika ostavlja dojam m lae tvorevine, jer, ako smo naistu s tim e da je neki ornam enat ili nain ukraavanja karakteristian u Evropi za V II ili V III stoljee, onda jo u vije k nije mogue ne g irati njegovu' pojavu u ovim krajevima ve u o d m a klo m V I stoljeu. Nalaz avar ske strelice u ruevinama bazilike u Dabravinama in i granicu vremena poslije kojega ne treba raunati s postojanjem ove zgrade. Na Gradcu u Lepenici bazilika je bila izgraena na brijegu, u prostoru nekog refugija ili zidom ograenog m onasterija. Zbog oskudnosti prostora raspored bazi like poneto odstupa od uobiajenog t i pa; ta ko je_b a piisterijjzg ta e n kao-samostalni o b je k t ispred zapadnog proelja. G radnju p rvo b itn e b a zilike moemo sta v iti u V stoljee. S o b ziro m na pregradnje koje su naknadno izvoene na o b je k tu , m oem o p re tp o sta viti da je graevina u meuvremenu stradala, pa je u V I sto ljeu dograena i zn a tnije ukraena. T o me vremenu bismo rado pripisali izgrad nju oltarske pregrade, im posta i plu te ja s prikazim a iv o tin ja , u k o lik o upavo t i p ri kazi ne po tje u iz jo neto kasnijeg vre mena. Od est stupova, k o lik o je zatee no u ruevinama b a zilike , dva stupa slu i la su kako se in i za noenje tr iju m falnog luka, d o k su e tiri manja stupa sa injavala pergolu oltarske pregrade. Neto izdueni k a p ite li stupova septuma izvedeni su u p rili n o j m jeri u a n tici slin im ob licim a . Oni su ukraeni lisnatim ornam entom , rozetam a i volutam a. Kas n o a n ti k i elem enti ovih kapitela b it e da predstavljaju neto m lai produetak uobiajenih o b lik a u zabaenoj p ro v in c i ji. V odoravno p ro filira n a debla stupova, k o ji se neposredno nadovezuju na kapitele (po emu su s tru k tu ra ln o b liski s tu povima iz Zenice), predstavljaju to ka rski rad kakav vid im o u Brezi, Z enici i K lo b u ku. S tup je, isto ta k o , in io cjelinu s e t vrtastim bazam entom . P luteji pregrade b ili su ukraeni raznim ivotinjam a, to ta ko e r povezuje ovu ba ziliku u krug za je d n i k i s Brezom i Zenicom . Jo jedan detalj je ka ra kte ristia n za ovu vezu, a to
SI. 34. ZA L OJE
-

je ornam ent k o ji se nalazi na uim stra nama im posta, gdje vegetabilni m o tiv i (loza, rozete) izrastaju iz kantarusa k o ji je gotovo id e ntian onim a s bazamenta u Dabravinama. Crkveni namjetaj, znatno razbijen i razbacan, nije stils k i jedinstven. Blie klasinim o b licim a izvedeni kap ite li o l tarske pregrade izgledaju sta riji od frag menata na kojim a su prikazane d iv lje i v o tin je , ptice i s li n i anim alni m o tiv i, to je izvedeno na nain k o ji je u znatnoj m jeri pod uticajem barbarskog ukusa. Fragm enti od najmanje t r i im posta, u k raeni vinovom lozom i cvijeem u kantarusu, vode nas donekle u svijet m otiva s oprem e b a zilike u Dabravinama. V rlo d u boka p rvo b itn a piscina baptisterija pre graena je kasnije u p litk i ko ta o za k r tenje polijevanjem . Vie zanimanja izazivaju dvije bazilike u d o lin i Vrbasa: u M ajdanu kod M rkonji Grada i O borcim a kod Donjeg V a k u fa. Izvanrednost tih bazilika su tzv. k rila , tj. pofnone p ro sto rije sline transeptu, a koje se nalaze izm eu apside i naosa. U tim bazilikam a nije naeno postolje za o lta rsku m enzu, n iti b a ptisterij JDba m je sta, sudei po halditim a eljezne troske u n jih o vo j b liz in i, im ala su razvijenu e ljeznu p ro izvo d n ju , im e se, pre tp o sta vlja m o , bavilo domae stanovnitvo. Tu se, dakle, po svoj p rilic i susreemo sa spom enikom k o ji je nikao u p a trija rh a l noj sredini. V e lik i stupovi triju m fa ln o g luka, kao i stupovi m alog baldahina u je dnoj od nuzgrednih pro sto rija majdanske b a zilike , predstavljaju vrlo m o d ific ira n e derivate k o rin ts k ih kapitela, pojednosta vlje n ih do te mjere da samo jo svojim obrisim a d je lu ju kao tvorevine an tike . U jednom grobu b a zilike u O borcim a naen je, izm eu ostalog, i ko stu r m la d i a, a uz njega kopa od opasaa, srebre ni stilos i eljezni noi. To slui kao d o kaz za opredjeljivanje vremena u kom e je bazilika postojala, t j. u V I stoljee. Kopa koja inae predstavlja k u ltu rn o d o b ro Isto n ih G ota, zapravo je samo si gnal za vrijem e, je r k u ltu ra Seobe naroda

SI. 31.

TURBE kod Travnika - tlo c rt bazilikalnog kompleksa.

oltarska pregrada.

89

nije strogo o d ijeljena po p o je d in im e n tikim grupam a. Opasa i kope postali su predm et m ode u rim skom svijetu a ne sp e cifin o st jednog naroda. Bazilike u M ajdanu i O borcim a g radili su, go tovo bism o m og li rei, isti m ajstori. Nije tu , naime, u p ita n ju samo gotovo id e n tin o tlo c rtn o rjeenje i dim enzije o bjekata, k o lik o i p o tp u n o istovjetna graa, drveni krov, iz b o r kamena i njegov nain slaganja u zidove, smjesa m altera, p o d ni namaz, pa ak i obnavljanje poda nakon jednog poara. Izuzetno je majdanska bazilika b ila oprem ljena kamenim namjetajem, to je u O borcim a b ilo vje rojatn o izvedeno u d rve tu . Bazilika na C rk v in i u M alom M ounju kod T ravnika svakako zasluuje posebnu panju. Iskopana je sluajno, p rilik o m gradnje kapelice god. 1914., naalost bez potrebnoga znanstvenog aparata, pa je ta ko njen plan i raspored p ro sto rija ostao nepoznat. Zna se samo da je _gissina-za krtavanje bila d u b o k o ukopana u pod i obloena x w s tim k re n im m a lte ro m T u kojem je b ilo tucane opeke, te da se u n ju silazilo stepenicama. V e li in a jo j je data nestruno, a T F fikovito: "kao kotao za peenje rakije". Njen o tv o r je kasnije zatrpan o sip in o m , a za tim je preko svega naljeven novi pod. Izgleda da je graevi na u nepoznato vrijem e b ila restaurirana. Od kamenog inventara ove b a zilike sa uvalo se podosta z a n im ljiv ih komada, osobito bazament stupa iz oltarske pre grade s p rikazo m kantarusa, vinove loze, p tice koja zoblje grozdove i ribe uvrh udubljenog polja s p ro filira n im o k v iro m . R e a listiki nain prikazivanja, pa i p ro fi lirani o k v ir ove scene, odaju a n ti k i rad, ist od b ilo kakve natruhe p ro v in c ija liz ma i barbarstva. Ovako fin rad ne b i se gotovo smjelo d a tira ti izvan IV stoljea. Postoji izvjesna s lin o st ovog ornam enta s p rim jercim a iz ba zilike na M ogorjelu i Potocim a, no d o k kod pluteja u P o to ci ma dolazi znatno do izraaja izvjestan ornam entalni horror vacui, d o tle je lice ovog bazamenta isto u klasinom sm i slu.

SI. 35.

MA L / MOUNJ - re lje f iz bazilike, / V stolj. U gornjem dijelu prikazano stvaranje Eve, a u do njem Adam i Eva u Zemaljskom raju.

Drugi m ounjski spom enik po tje e iz m nogo kasnijeg vremena, svakako onog kada je duboka piscina baptisterija bila ve zatrpana, a krtenja novih lanova zajednice vrena u m nogo m anjim posu dama. Na jednom u lo m k u p lo e , moda plu te ja oltarske pregrade, prikazana je u p litk o m reljefu povorke od e tiri osobe. Scena je uokvirena astragalom. Kao pre d v o d n ik povorke prikazana je muka osoba, obuena u potpasanu i bogato na branu h a ljin u s rukavim a, koja see do koljena. Osoba d r i u desnoj ruci pred m et slian tapu, moda procesioni kri. G o rn ji dio plo e je, naime, o b ije n , ta k o da se ne v id i kako se zavrava. Ostale osobe obuene su u neto duu nabora nu h a ljin u , ali bez opasaa. Ovaj re lje f po nainu obrade znatno podsjea na ploe p lu te ja u Dabravinama. N iz osoba, ita va mala povorka, isto kao i tre tira n je lju d skih fig u ra , izazivaju dojam da se tu radi o spom eniku iz ranoga srednjeg vije ka, no ipak je teko o d lu iti se za ovako kasno njegovo da tira n je . Opasa na m u karcu b liza k je o b ia jim a iz vremena Is to n ih G ota, a pojava astragala u o k v iru p lo e u srednjoj Bosni nee b iti mlaa od V I stoljea, jer dolaskom Slavena ovi krajevi zapadaju u znatnu k u ltu rn u izola c iju u odnosu na a n tik u . Sakralni kom pleks na M ogorjelu sasto jao se od d vije graevine, koje su b ile iz graene istodobno i po jednom planu. Sjeverna je bila neto ira. P o rtik na za padnom p ro e lju odgovarao je narteksu june zgrade, a taj p o rtik produavao se i uz sjevernu b o in u zgrade, gdje je prera stao u b a p tis te rij. Baptizm alna piscina b i la je u prvo doba izgraena u podu b a z ili ke, udeena ta ko da slui krtavanju o d raslih osoba. Kasnije je nad njom izgra en o kto g o n a ln i fons. U bazilici su zate ene osnove dvaju v rlo jednostavnih s tu pova i nad vra tn ik s prikazom loze i ptice koja zoblje grozd. Juna zgrada bila je je dnostavna. Ime lo k a lite ta navodi na misao da je ova crkva bila posveena sv. Hermagori (M ogoru) iji je k u lt u ranom srednjem vije ku b io propagiran iz A kvileje.

SI. 36.

M A L I MOUNJ

bazilika, ulomak ploe, IV stolj.

91

Bazilika u M okro m biia je u up o tre b i n e ko liko stoljea. Namjetaj ove bazilike je v rlo raznorodan, pa je njegovo d a tira nje vrlo iro ko . Njegovi o rn a m e n ti poka zu ju ra zliite estetske koncepcije i te h n i ku obradu, a- to navodi na pomisao da su poneki kom adi p o d rije tlo m iz epoha koje doputaju pretpostavku o postoja nju crkve jo i u X stoljeu. Meu izrazitije p rim je rke spadaju re lje fi s prikazom lozice akanta, to je b io o m ilje n m o tiv ve u klasino doba a n tik e , no to je v r i jeme o d m ica lo , to je prerastao u o rn a m ent slian rozetam a. Polazei od akantove vitice , kako je zateena u M o kro m , slijedeu fazu o b lik o v n e m etam orfoze ovog m otiva pokazuje o k v ir parapetne p lo e u Potocim a kod Mostara, gdje p o suda u uglu ploe o p o m in je da je tu jo uvije k u p ita n ju loza, m akar ve p re tvo rena u is ti ornam enat k o ji je iz o b li io p rv o b itn i b iljn i prikaz. M o tiv akantove lozice u M okro m ne moe se preciznije d a tira ti je r se on javlja na raznim m jestim a u rasponu od !V do V I stoljea. T om vrem enu pripadaju i m o d ific ira n i k o rin ts k i k a p ite li, v je ro ja t no s pergole oltarske pregrade. Jedan im post ukraen je kriem u o k v iru od o rn a menta na o b lik testere, izvedenog u te h nici kosog reza. Stjee se dojam da je o v dje dola do izraaja narodna rezbarska um jetn o st, no i pored toga b i se ovaj predm et mogao d a tira ti u V stoljee. Za n im ljiv i su nalazi m alih stupia s kubusnim kapitelim a, na k o jim a su plastinom lin ijo m prikazani ravn o kra ki krievi. Ne ma sumnje da su tu u p ita n ju o b je k ti iz ranoga srednjeg vijeka. U Nerezima kod Tasovia u p o d ru ju rim ske naseobine postojala je bazilika uobiajenog "b osa n sko g " tip a , s tro d je l nim predvorjem , naosom, o kto go n a ln im baptisterijem , m e m o rijo m i pom onim p rostorom uz ju n i b o k zgrade (lae). Bila je sagraena od p rib li n o pravo k u tn ih , grubo obra e n ih , komada kam e na. V rije m e njene gradnje m oem o uzeti u dosta iro kom rasponu vremena od provale Zapadnih G ota (god. 401) do V ! stoljea.
SI. 38. POTOCI kod Mostara rekonstrukcija dijela oltarske pregrade.

Bazilika u Potocim a kod Mostara nije jo iskopana, iako se njeni obrisi vrlo jas no naziru meu ruevinama rim skog m u n icip ija na G rinam a. ip a k su poznate neke p o je d in osti ove graevine, ta k o p lo a uokvirena v iro v itim rozetam a, a u unutranjem p o lju p rik a z vinove loze s p tic o m koja zoblje groe. Osim toga, na ruevinama bazilike naen je i jedan de generirani k o rin ts k i ka p ite l, dva im posta i osnova stupa. Sav ovaj namjetaj p o tje e iz V stoljea. Iz ba zilike u T u rb e tu kod T ravnika n i su p oznati frag m e n ti ukrasne a rh ite k tu re, po emu b i se o b je ka t uzeo u o b z ir na razm atranje. Nalazi iz ove b a zilike p o tje u iz V I stoljea, im e, m e u tim , nije d a t te rm in za njenu izgradnju. Bazilike u Z alo ju , isto kao to je slu aj s onim a u Skelanim a, predstavljaju p rim je r dvaju isto d o b n ih i s li n ih ob je ka ta u jednom naselju na raznim lo ka cija ma. M eutim , to se ti e unutranjeg ureaja, sjeverna troapsidna zgrada bila je je d in o oprem ljena kam enim namjeta jem s bogatim uresom. Ovaj ukras znatno se razliku je od onoga to se susree u sre d n jo j Bosni. Izrazito a n ti k i ka ra kte r o r namenata znak je, p rije svega b liz in e k u l tu rn ih centara na Zapadu, oso b ito Salo ne. Bazilika u Z en ici, u irem p o d ru ju m u n ic ip ija Bistue Nova, postala je po znata iz vie razloga. Ne samo to je tip graevine dosta rije d ak, nego su kao gra a za ovu zgradu up o tre b lje n i spom enici iz ra n ijih epoha, a meu njim a i vrlo v r i jedni p rim je rci a n ti k e u m jetn o sti. K o nano, sjeverna ku ltn a dvorana b ila je ukraena namjetajem k o ji zauzima pose bno m jesto u um jetn o sti Seobe naroda. Graevina se sastoji od dvije dvorane, podijeljene zid o m , a povezane p re d vo r jem d u cijeloga zapadnog p roelja, isto ta k o se izm eu o b iju apsida nalazi p ro sto rija koja ta ko e r zavrava apsidalnim po lu kru g o m , a kroz ko ju se m oglo k o m u n ic ira ti u obje dvorane. Uz ju n i bok predvorja i dijela ju n e graevine nalazi se prigraen niz od t r i pro sto rije .

93

SI. 39.

ZENICA rekonstrukcija unutranjosti bazilike.

SI. 41. ZE N IC A rekonstrukcija proelja bazilike.

SI. 42.

ZENICA piu te j s prikazom Dobrog pastira.

SI. 43. ZENICA

dva pluteja iz oltarske pregrade.

SI. 44.

ZENICA -kapiteli iz oltarske pregrade.

50

SL 45. ZENICA bazamenti iz ograde oko krsnog zdenca.

SI. 46.

ZENICA

pluteji iz ograde oko krsnog zdenca.

Dvorane su po sebi bile jednostavne, ali se u sjevernoj nalazila bogato oprem ljena oltarska pregrada, a u p re zb ite riju o lta r, subselija i biskupska katedra. Iz b ro jn ih ulom aka ukraene a rh ite k tu re to su u p o lo m ljen o m stanju o tk riv e n i t i predvorju b a zilike , mogue je, iz d v o jiti dvije kamene ograde: jedna od n jih je o ito potjecala od beme, ograde o k o o l tara, a druga od nekog m nogokuta, vje ro ja tn o oktogona k o ji je mogao o k ru i vati krsni zdenac. No, d o k su u sjevernoj dvorani o tk riv e ni te m e lji oltarske pregrade, dakle o p i p ljiv i konkretan trag na k o ji je mogue p ostaviti sasvim odreeni d io namjetaja, m jesto na kojem je p rv o b itn o stajala ona poligonalna ograda nije o tk riv e n o . Ono se, m oda, nalazilo u nekoj posebnoj dvorani uz sjeverni b o k zgrade ili kao o d vojena graevina. Da zenika bazilika n i je bila p o tp u n o iskopana, p o tvr u je i k ra tk i izvjetaj Karla Patscha u kojem go vo ri o naknadnim o tk ri im a nekog trga okruenog graevinama ju n o uz b a z ili ku, poto je Truhelka sm atrao sav pros to r istraenim . Da se sluajno zakopalo i u prostoru sjeverno od b a zilike , moda b i se o tk rio i b a p tis te rij, a po to m e i m je sto na kojem je mogla stajati oktogonalna ograda. Baptisterij je mogao b iti relativno p ro strana dvorana o ktogonalnog tlo c rta , u ijo j sredini je stajao krsni zdenac o k ru en ogradom . S line su p rilik e zateene u Z ito m is li im a , a neto skrom n ije i na M ogorjelu. Jedna stranica te ograde bila je izmeu 85 i 100 cm duine, k o lik o izn o si duina d v iju ploa, k o jih je ve liin e b i lo mogue p re tp o sta viti na te m e lju re ko n stru kcije ornam entalnog sistema. S ta k v im ploam a dobiva se p ro sto r od oko 220 do 240 cm vanjskog prom jera. R azum ljivo je zato, da su bazamenti sa svojih 15 cm irine b ili relativno uski jer nisu podravali nikakav o s o b iti te re t.S tu povi k o ji su je d n im svojim d ije lo m in ili s njim a m o n o litn u cje lin u b ili su takoer ta n ji od o n ih stupova k o ji su nosili pergo-

lu septum a. B ili su, naime, svega 10 cm prom jera i nii od onih. Pregib lica bazamenata ne uklapa se idealno u tu p i k u t k o ji po pravilu treba da zatvara o kto g o n on je neto vei od 1 3 5 , k o lik o b i u pravilu trebao izn o siti. M ajstoru se, ipak, ne smije to za m je riti. Nije, nadalje, b ilo mogue p ro v je riti da li su b one strane bazamenata, one na k o ji ma se nalaze usjeci za u to r, zatvarale s li cem pravi k u t. M ajstori kasnoantikog doba nisu b ili odvie precizni sljedbenici svoga o b rta , to ipak nije ilo na utrb es te tskih efekata i pravog ugoaja u a m b i je n tu . Na pita n je kako je u cje lin i izgledala ova poligonalna ograda za ko ju s m nogo razloga pretpostavljam o da je kao o k to gon okruivala krsni zdenac, mogue je samo p o lo vin o o d g o vo riti, la ko se od nje sauvalo m nogo fragm enata, n ije o t krivena osnova na ko jo j su o n i p o iva li, a po to m e ostaje o tvoreno pita n je kako je ona stajala u odnosu na samu p ro s to riju , a i prema krsnom zdencu. Nema izgleda da e se to ikada i d o zn a ti, je r preko m je sta na kom e se nalazila bazilika danas pulsira, p ro m e t s tekim prije vozn im sredstvim a, e lje n ikim i cestovnim . Od oltarske pregrade b ili su in situ sauvani te m e lji, ta ko da je bila mogua reko n stru kcija njenoga osnovnog izgleda. Parapetne ploe iz zenike crkve za n i m ljive su po svom izgledu i sadraju, ali one nisu usamljene u ovom p o d ru ju . Na vrlo slian nain bila je, naime, ukraena crkva u Lepenici, a sudei po nekim p o je d in o stim a , iste ornam ente pokazuju plo e iz Dabravina, Breze i D ikovae kod Im otskog. Ovi lo k a lite ti predstavlja ju ta ko cje lin u , to je od znatne pom oi za njih o vu id e n tifik a c iju . Oprema ze n i ke ba zilike je najko m p le tn ija , pa jo j za to pripada ast eponim nog nalazita za sakralnu u m jetnost kasne an tike u zale u p ro vin cije Dalmacije. Nuno je zbog toga da se bar u kratko m pregledu prui opis nekih ploa k o lik o se nakon iskopa vanja m oglo sastaviti.

Dva pluteja su o so b ito poznata zbog m otiva k o ji je na njim a predstavljen. Je dan od n jih poznat je kao p lu te j " D o b rog pa stira ". Tu je u jednostavnom o k v i ru od dvije urezane crte prikazan u sredi ni kri s proirenim kracima. S lijeve strane prilazi mu lav o k re n u t udesno, a iznad i ispod njega je po jedna zm ija, d o k je ostali p ro sto r popunjen lozicom srcolikog lia. U desnoj p o lo v in i plo e nalazi se lik ovjeka u k ra tk o j h a ljin i k o ji u l i jevoj ruci d r i tap, a desnu je stavio na prsa. Njega prate dva janjeta. Srodan plu te j ta k o e r je kriem p o d i je lje n u dvije p o lovine. U lijevoj se nala zi lav o kre n u t udesno u b o rb i sa zm ijo m , d o k je o k o ln i p ro s to r popunjen b iljkam a. Polje desno od kria pop un je n o je b iljk a ma od ko jih jedna izrasta iz posude, a druga je data u slobodnoj s tiliz a c iji. Trei p rim je ra k u okviren je bo rd u ro m od listova i cvjetova tra k o m od ispreple tenog lia i cvjetova. Na jednom od po lja prikazana su dva ko n ja n ika , ustrem ljena ko p ljim a jedan na drugog, a povie njih vepar u trk u nalijevo. Ljudske fig u re, o ito barbari, prikazane su uopeno, d o k je neto vie panje posveeno p rik a zu ivo tin ja . Druga polovina ove p lo e nije se sauvala, ali se prema shemi na njoj moe o e k iv a ti onaj " m ir n i" d io , sim b olizira n o b i n o cvijeem. Ovaj maleni izb o r ilu strira p rib li n o te m a tiku zenikog septum a. N ju u p o tp u njuje i znatan b ro j bazamenata i ne to m anje korpusa k o lu m n i, pa i k a p i tela. Veina n jih je ukraena b iljn im o r nam entom sli n im on im a to se p o ja vlju ju i na parapetnim ploam a. T o su sim e tr i n o oblikovane loze koje izrastaju iz kalea, a lie im se zavraa prema do lje . Pet uskih greda ukraeno je lozom s lis tovim a. One su poivale na parapetnim ploam a kao zavrni vijenac. Broj o tk riv e n ih kapitela je srazm jerno malen. O sobito je z a n im ljiv uski i izdue ni p rim je ra k, s e tiri strane ukraen nesi m e trin o poloenim b iljka m a koje se is pod kutova p lin ta savijaju s lin o ko rints-

kim heliksim a. T ri p rim je rka ukraena su u d o n jo j zo n i izvraenim listovim a, a gor nju ine po dvije zm ije na svakoj strani, koje se savijaju p o p u t vo lu ta jonskog ka pitela. Pitanje je kada je u ze n i k u b a ziliku bio unesen ovaj z a n im ljiv i namjetaj, da kle, u ko je vrijem e i u k o jim u vjetim a je ova zgrada smogla kamenu oprem u za svoj p re zb ite rij. Nee b iti daleko od istine ako se t i re lje fi d a tira ju u V I stoljee. G ra fiti s v ije n ca pluteja u Dabravinama o p re d je lju ju kameni namjetaj ove b a zilike ne samo u doba kasne a n tik e , nego i u d rutvo koje se osjealo rom anskim , pa se o b z iro m na p o liti k e p rilik e njihova izrada ne b i m o gla d a tira ti kasnije od V I stoljea. Tegule u o sip in i posljednjeg ruenja ove ba zilike ne mogu ta ko e r b iti mlae od V I stoljea. Prikazi apostola u Dabravinama podsje aju na ukus e p ia n ti k e u m je tn o s ti Langobarda i franakog kruga, a tu se in i se o p e t susreemo s idejom "b a rb a r s k ih " udjela i m onakih zasada, k o je su u ovo vrijem e b ile jed n a ko mogue. Na C rk v in i u Z ito m is li im a kod M osta ra o tk riv e n je kom pleks ba zilike s episkopijem i hospicijem . Bazilika je, je r se na lazila na slobodnom p ro sto ru , b ila zajed no s rezidencijom biskupa ograena u ve lik o dvorite. Sastojala se od dvorane za k u lt ko ja je prema istoku zavravala p o lu k ru n o m apsidom , a u nju se ulazilo kroz narteks. Sjeverno uz dvoranu b io je prigraen b a p tiste rij u k o ji se u la zilo iz katekum eneja kroz e tvrta sti a p o d ite rij u kojem je vrena priprava za in krte nja. Uz b a p tiste rij se prema isto ku nala zio ko n signatorij u o b lik u manjeg p ro s to ra k o ji je zavravao apsidom. Baptizm alna piscina bila je o k o m etar d u b o k a , a u nju se silazilo preko t r i stepenice. O ko piscine postojala je oktogonalna ograda, slina o n o j u Z enici. D vije p ro sto rije ju n o od b a zilike , pre ma episkopalnoj auti sluile su za p rijem darova, prothesis, a istona diaconicon.

101

Prostor sjeverno uz b a p tis te rij b io je ogra en zidom i sluio je za o k u p lja n je i p o uku nekrtenih kandidata za p rijem u za jednicu krana, tz v . cathecum eneum . U njem u se, uza zid b a z ilik e , nalazio m anji podij s kojega su odravane p ro p o vije d i nam ijenjene n e o fitim a . A'rea zapadno ispred ba zilike i episkopija sluila je za sku pljanje vje rnika, a p ro sto r iza b a zilike kao hortus. Sjeverno u d vo ritu nalazila se zgrada za smjetaj p u tn ika i hodoasnika, h o sp itiu m . Sasto jao se od p ro s to rije za dnevni boravak s ognjitem za sprem anje hrane, neto vee spavaonice, d o rm ito rija i la trine , p ris lo njene sjeverno uz zgradu. Lice prema ba z ilic i im alo je u svoj d u in i zgrade o tv o reni trije m u kojem se ta ko e r nalazio ambon. *** Stare bosanskohercegovake b a zilike izvedene su dosta neuredno. Zanati su ve u IV stoljeu zn a tno opadali pa su ta ko i zidarske usluge dospjele u k riz u . Po gotovo u zabaenoj p ro v in c iji g ra d ite lj stvo s vrem enom gubi sve one kva lite te solidnog rada kakav nam je poznat iz ra n ijih carskih vremena. Z id o v i su b ili na oba lica o b u kan i. Neke ba zilike b ile su izn u tra oslikane, ali veina n jih je bila je dnostavno b ije lo okreena. Vrata i p ro zo ri b ili su od drveta i jednostavno osta klje n i. K ro v je u m nogo sluajeva b io od tegula, no ponekad i od d rvenih letvica. Neke od b a zilika su im ale i neku vrstu drvenih prigradaka u o b lik u p o rtik a . Sistem neuredno sloenog kamena u lice zidova izgleda da se poeo p rim je n ji vati u to k u druge p o lo vin e IV stoljea. Tek u doba Justin ija n o ve restauracije Carstva dravne gradnje izvode se po je dinstvenom n o rm a tiv u , vje rojatn o pod nadzorom dravnih g ra d ite lja , a po p ro pisima k o ji su vladali u tadanjem car stvu. K v a lite t zidarskih radova nalazi se to k o m V I stoljea o p e t u znatnom nap re tku . T ehnika zidanja je izm ijenjena uvoenjem sistema n a izm jen in o koso poloenih slojeva kamena, s tendencijom k pravilno o b raenim , ali grubo pritesaSI. 47. IT O M IS LI I

n im p ra vo ku tn icim a raznih dim enzija na licu zidova. Takva te h nika obrade lica z i dova p rim ije n je n a je i na b a z ilik u u K lo b u ku , Nerezima i u D ocim a, to je izuteta k u odnosu na druge b a zilike ko je su graene neuredno i bez sistema. Ovaj sis tem , k o ji je inae p rim je n jiva h samo na dravnim gradnjam a, naao se na o v im ne u o b ia je nim m jestim a. Prim jena novog sistema bila je dvojaka: u nekim sluajevi ma kamen je na izm jen in o koso polagan samo u unutranjosti zida d o k je lice oblagano pravilno obraenim b lo ko vim a . T ako je p ra k tic ira n o na debelim z id o v i ma, kao to je sluaj na obram benom to rn ju na Bobovcu. Drugdje su koso p o loeni redovi prekriveni b u ko m , a u svjei namaz zarezivane su m is trijo m vo doravne lin ije u visini slojeva kamena, a za tim su isto ta k o zarezivane n a iz m je n i no kosine izm eu tih slojeva. Zarezivanje fuga u svjeoj buci postaje o b i a j te k u IV stoljeu, pa te e do d u b o ko u V I s to ljee. Osim toga, u Justin ija n o vo doba d o nekle se sm anjuju i mjere zidova. Um jesto rim ske klasine stope od 29,57 cm d u i ne ja vlja se kao ka ra kte ristin a (grka) m jera d a k tilo s (1,848) s trid e s e tim u m nokom (55,44 cm ). D akako da su po o vim norm am a izvoene dravne grad nje, d o k se u p riv a tn o j dje la tn osti u p ro v in c iji zadrala jo i stara stopa, a u slu ajevim a loih gradnji i m je rn i sistem k o j i se nije uklapao ni u k o ji sistem. Uz barbarizirano graevinarstvo zapaa se to k o m IV stoljea, a pogotovu u V sto lje u , znatno opadanje graevinskih vjetina, a s tim u vezi posvemanja neu jednaenost te h n ik e izvoenja zidova. T lo c rti bosanskohercegovakih b a z ili ka n i u jednom sluaju ne p o kazuju pra v iln o s t, a o n i planovi to su nam p oznati iz starije lieterature rezu lta t su nepreciz nog premjeravanja o tk riv e n ih tem elja. R eviziono iskopavanje ba zilike u Dabravinama god. 1956. pokazalo je znatno odstupanje stvarnog plana od onoga to ga je ob ja vio R adim sky god. 1892. Kameni namjetaj, uglavnom oltarske pregrade, iako izgleda da je v rlo ra z li ito k o m p o n ira n , ipak povezuje sve graevine

tlo c rt bazilikalnog kompleksa.

103

u jednu cje lin u . D io dekoracija potjee iz repertoara a n tik e , kao to su predstave vinove loze, kantarusa, ptica koje zo b lju grozdove i slin o . A n ti k o g su p o d rije tla i oni m o tiv i na bazam entim a u Z enici, gdje se um jesto n a tu ra lis ti k o g prikaza loze i kantarusa javlja geom etrijski ornamenat k o ji na svoj nain oponaa p ri rodu. No bez obzira na to to se ondje susreemo s derivatim a a n ti k ih m otiva, ne moe se g o v o riti o ko n tin u ira n o m ra zvoju ukusa i o b lik a . Barem se to ne m o e tv r d iti za neke m otive , kao na p rim je r, za pojavu lju d skih i iv o tin js k ih likova na plu te jim a iz Dabravina, M ounja i Z e n i ce. M iljenje da se u o vim sluajevim a ra di o srednjovjekovnim tvorevinam a nema osnove je r su ove zgrade drugi (i poslje d n ji) p u t b ile razorene u vrijem e kada su jo b ile pokrivene tegulam a, to svakako nije m oglo b iti u ta k o kasno doba. To je svakako samo jedan od razloga za d a tira nje ukraenog namjetaja u vrijem e prije dolaska Slavena. N ije iskljueno da su re lje fi na p lu te ji ma bosanskohercegovakih b a zilika b ili premazani raznim bojam a. Kada se ima u vidu kako je tenja arenilu prevladala u d rutvu kasne a n tike , ne moe se vjerova t i da bi i ovi laporasti re lje fi u ta m i interiera b ili preputeni samo efe ktim a osku dnog svjetla. Z a n im ljiv i su oni d ije lo v i ukraene a rh i te k tu re k o ji se ne m ogu vezivati za b ilo kakve uzore. T o su ka p ite li stupova pergole u Dabravinama, Z en ici i Duvnu. M a lo je, naime, izgleda da bi se t i m o tiv i m ogli p ripisati nekoj izgubljenoj " p ra ilirs k o j" u m je tn o sti u d rv e tu , je r za takvu tv rd n ju nema ni posrednih dokaza. T im prije bi se uzorke za ove o b lik e m oralo tra iti na iro kom p la n u , jednako u slo enoj, n o rm ira n o j, u m jetn o sti ranobizan-

tskog carstva, k o lik o i meu Is to n im G o tim a . Stapanje po je d in ih e tn i k ih sku pina postalo je ob ia j vremena. Preko svih tih barbara kao b a tin ik a n tik e javlja se Crkva, koja se nije odricala svojih tra dicija ni onda kada je od jedne ili druge skupine p rihva tila neku te ko vin u . K o lik o god su "g o ts k e " kope od opasaa nale ko risnike i meu dom aim stanovnicim a, to lik o kom binacije rom anogenih m otiva na septum u u Dabravinama, u k o m b in a c iji sa z o o m o rfn im ka p ite lim a , d o vo d i do istog za k lju k a : Is to n i G o ti i starosjedi oci nisu b ili dva izolirana svijeta, nego je dno drutvo u kom e su dvije raznorodne skupine pokuavale da zadre neke samo svojnosti; Ilir i u uvjerenju da su nosioci stare a n ti k e civiliza cije , a G o ti svjesni da su gospodari zemlje. Za razliku od barbara na Zapadu, k o ji su se, ulazei u C rkvu, lake prilagoavali tekovinam a vie c iviliza cije , u Bosni i Hercegovini je taj proces tekao m nogo sporije zbog ra z li ite vjerske pripa d n o sti. O tuda n e tr peljivost um jesto m irnog stapanja, pa i poraz G ota u sukobu s carstvom , koje inae ne bi im alo uspjeha da nije b ilo p o m oi samih starih stanovnika Dalm acije. Ne smije se, ipak, g u b iti iz v i a i in je nicu da su z o o m o rfn i tzv. p ro to m a i ka p ite li b ili o b i a jn i u a rh ite k tu ri V I s to ljea i u ostalim krajevim a. O ni, dakle, nisu ovdje is k lju iv o u p o tre b lje n i, nego u zajednici s b iljn im ukrasim a i prikazim a lju d i ine osebujnost bosanskih b a zilika . Tu osebujnost treba po svoj p rilic i za h v a liti sim biozi Ilira i G ota. 0 n jih o v im m eusobnim odnosim a, u negativnom smislu, govore sporovi k o ji su nastali iz m eu starosjedilaca i G ota, no iz toga se moe z a k lju iti da su isto ta k o postojali i k o n ta k ti k o ji su se o d v ija li u p o z itiv nom sm islu.

SI. 48. Pregled kasnoantikih crkava u Bosni i Hercegovini.

105

VI. LIKOVNA UMJETNOST

Slikarstvo i s ku lp tu ra kasne an itke , a tim e i starokranskog doba, u znatnoj je o p re n o sti prema staroj h e le n isti koj u m jetn o sti, a po to m e i rim sko j. To nisu vie odrazi p riro d e , nego uzori za nasljedovanje. U m je tn ic i se ne tru d e da prue vjernu sliku lik a , nego to tim p ri kazom ele rei. N jim a nije vaan in d iv i dualni ka ra kte r li n o s ti ili idealiziranje p riro d e , nego p oruka, ne to lik o o b lik ne go smisao; teite je preneseno od f o r malnog k sadrajnom . L judski lik o v i ne p rik a z u ju se vie u njihovu p riro d n o m o k v iru i ve liin skim odnosima. O ni se redaju po h ije ra ti n im principim a . P lasticitet kod s ku lp tu ra se gubi. One tee k plosnatnosti i lin e a rn o sti, a tim e i gubljenju p ro sto rn o sti. O rnam enat se l i ava svojih p riro d n ih uzoraka, ta k o i lie i loza, pa se g e o m e trizira ju . Figure se l i avaju svojih in d iv id u a ln o s ti za raun ne ke geom etrizirajue cjeline. U to m opem rasulu ukusa i zanatske vjetine ja vlja ju se kao a nakornizm i djela koja oponaaju, ili se bar tru d e da opona aju klasine o b lik e . Razlog to m u je ne dovoljna izobrazba za n a tlija , je r savren stvo o b lika nije b ilo o b lig a tn o , pa se neki stvaralac, sua sponte, moe ugledati na neki uzor i ta k o u vaiti i u v la iti u ko m p o ziciju neki a rh a izira ju i element k o ji se zbog svojih kla sin ih o b lika in i kao spolium iz neke starije epohe. Ta d vo jn o st ukusa i vjetine osobito je prisutna u nekadanjim h e le n istikih gradskim centrim a. K lasicistika struja nja i p o k re ti za revita lizacijom starih o b lika esti su u kasnoj a n tic i. L ju d i se u v i je k vraaju njim a, jednostavno se o tim a ju i opoj poplavi neukosti i neukusa. To je, uostalom , bila uvijek karakteristika rim ske u m jetnosti koja je e k le k tic io n is ti k i grabila iz g rke i he le n istike u m je t nosti jedan ili dru g i m o tiv ne ob a ziru i se na tre n u ta k ili vrijem e. O sobito je ka ra kte ristia n za ovo v rije me lju d ski p o rtre t. D ok je u vrijem e Rim ske rep u b like i rano carsko doba (p rin c ip a t) p o rtre t vjerno odraavao li nost do u najmanje p o je d in osti i bez ik a kva idealiziranja, u kasnoj a n tici nije vie mjerodavan pojedinac sa svojim osobnim potezim a lica, nego ovjek u svojoj fu n k c iji na m jestu koje mu odreuje boan ski red. Nije mogue g o v o riti o nekom " s t ilu " ili stilsko m razvoju u kasnoj a n tic i, je r to je um jetn o st zbunjujue vieznana. U njoj su oso b itu ulogu igrale lokalne tr a d i cije, kako se to o d li n o moe zapaziti na terenu Bosne i Hercegovine gdje se od V stoljea razvija sp e cifin i "bosanski s til" sa svojom osebujnom plastinom d e k o racijom koja se nigdje drugo u Ekum eni ne p o ja vlju je i ne ponavlja u to m o b lik u . D ok se um jetnost kasne a n tike u nekim krajevim a pokazuje kao zavretak dugog razvoja, sve od arhajskog i klasinog vre mena, u Bosni i Hercegovini ona se vie pokazuje kao poetak jedne nove u m je tn o s ti, kao fenom en na samom pragu predrom anike. Moe se slobodno rei da su u ranoj k r anskoj u m jetnosti te k li usporedno raz ni " s t ilo v i" , kao odraz jednog svijeta k o ji

107

SI. 49.

Umjetnost IV stoljea u Bosni i Hercegovini;a) nadgrobna stela iz Zenice; b) p o rtre t mezejskog rudara sa nadgrobnog spomenika iz Blagaja na Japri.

SI. SO .

SALONA

- starokranski sarkofag, IV s to lj.

je b io u previranju je r je te k nastajao. P ri sutna su bila "p ra v o v je rja " i " k riv o v je r ja " , a m b ije n ti zasieni tra d icija m a rim s kog Zapada i helenistikog Istoka, sku pine s ju d a is ti k im ik o n o k la s ti k im te n dencijama nasuprot gnosticim a s osebuj nim nazorim a o te o g o n iji uope, a pose bno o samom Isusu K ris tu . Teko je p re tp o sta viti da se u vrijem e d o k su m eu kranima d o m in ira li lju d i idovskog p o rije kla , m ogla razvijati re li giozna um jetn o st ^ .o n a Ukovna.-Zabrana. izreena u K n jiz i izlaska; "n e pravi sebi urezana lika n iti kakve slike onoga to je gore na n e b u ..." (E xodus 2 0 ,4 ), bila je usaena u m e n ta lite tu Izraela, [Da je sa n jim prenesena i u kranstvo. S paganokranim a p rilik e su b ile dru g a ije : u njim a je b io razvijen ivi osjeaj za lik o v nu prezentaciju a p stra ktn ih pojm ova; za predodbe bogova, alegorija, m is ti n ih sadraja i slin o . Iz toga b i se m oglo za k lju iti da se u apostolsko i prvo postapostolsko doba a to p ra k ti n o znai u l i l i stoljeu ne m oe rau n a ti na spo m enike lik o v n ih u m je tn o s ti kranskog nadahnua. Ik o n o k la s ti n e tendencije p ri sutne su kod nekih kranskih zajednica jo dugo vremena, pa su u V I I I stoljeu doivjele u Bizantu svoju k u lm in a c iju , ali i brzu propast. S tarozavjetni nazori o sakralnoj liko v n o j u m je tn o s ti b ili su, da kle, vrlo ivi i kod G rka, a li od toga nisu b ili im u ni ni Iberci, pa i d ru g i neki naro d i. U E lviri je, naim e, ve 306. godine, dakle uskoro po zavretku D io kle cija n o vih progona, a p rije M ilanskog e d ikta , za klju e n o da se na zidove k u ltn ih p ro sto rija ne sm iju stavljati slike i dru g i o b je k ti ko jim a bi se iskazivala pobonost. Prvi krani ju d a i k e tra d ic ije nisu b ili sklo n i slikarstvu. T ako je jo u doba cara Konstantina Euzebije Cezarejski b io o t-. voreni p ro tiv n ik slika, a b iskup Epifanije Salaminski op o m in ja o je narod jo god. 400: "Zapam tite da ne treba u crkvama i na
grobovima (grobljima) slika ti svece; Boga drite u svojim srcima, je r kraninu nije dozvoljeno da se uzbuuje gledanjem i l i zamagljivanjem m i sli, nego sve to se tie Boga, treba da je zacrta no u vaim srcima, u ovjeku Na drugom

m jestu on nastavlja: "T ko god b i pokuao da zemljanim bojama predoi Boga k o ji je preu zeo ljudski lik - neka je p ro kle t (anathema)". in i se da je ik o n o k la s ti k i p o k re t u B i zantu V I I I stoljea im ao svoje korijene jo na p o e tk u V stoljea; on je zapravo tin ja o na Istoku od samih poetaka. T o , dakako, nije sm etalo kranima rim ske tra d ic ije da svoje prostore ukrase slikam a iji su sadraji b ile alegorije n ji hovih vjerskih predodbi. M eu najstarije mogu se u b ro jiti slikarije u nekim podzem nim m auzolejim a (cubicula), k o ji su b ili p rivatn o vlasni tv o , a uskoro poslije toga slike u kata kom bam a. Dosad najstarije freske u Bos ni i Hercegovini o tk riv e n e su na Paniku kod Bilee, a d a tira ju iz vremena o ko 26 0 . godine. K a ra kterisitin a im je , kao i u rim skim spom enicim a, upotreba crve ne, crvenosmee i zelene boje, a kao m o tiv ja vlja ju se uokvirena polja u k o jim a su smjeteni m ali m o tiv i: cvijee, maske, p tice , d e lfin i, vaze, girlande i si. Ovo s li karstvo bazira se na takozvanom drugom pom'pejanskom s tilu . Taj m anir se k o n stantno p ro vla i kroz rim sku um jetn o st, ali je postao osobito izra zit od ranog III stoljea. T ip i n a mu je linearna s tru k tu ra i podjela na zidne plohe, a oso b ito ka ra k te ris ti a n m o tiv su ilu z io n is ti k e pred stave a rh ite k tu re . Tem e kranskih slika su D o b ri pastir, Jona s m orskom nem ani, D anijel s lavovim a, Noa, M ojsijevo udo s vodom iz stijene, a od novozavjetnih m otiva : krtenje u Jordanu, Lazarovo us krsnue, Sam arijanka na zdencu. S like na Paniku samo su n e k o lik o decenija m lae od o n ih u Rim u. U vrijem e cara Konstantina I oivio je tzv. dru g i pom pejanski s til u oslikavanju zidova. On je u Pom pejima i H erkulanu/n u b io uobiajen u vrijem e Ju lija Cezara i Augustova Principata, dakle u drugoj p o lovici I stoljea a. Ch. n. Ova u m jetnost pokazuje i pored znatnih odstupanja od p rv o b itn o g reda, niz s tils k ih osobina koje su na svim m jestim a s trik tn o provoene. Najea je im ita cija inkrustacija, im ita -

SI. 51. IV A N EVAN ELIST, prikaz na sarkofagu, Rim, oko 3 3 0 -3 4 0 . g. Umjetnik je, bez sumnje, kolovan u najboljoj rim skoj tradiciji, zato to nije isti reljef, nego gotovo slobodna skulptura, prislo njena uz fiksnu pozadinu. Prikazana osoba predstavlja mladia prijaznog osmijeha, ali ozbiljna, to je tipina shema, poznata i kod Isusa kao " Dobrog pastira". Realnost reprodukcije lika sada ve nije b it na, nego tek poruka koju on eli saopiti. Uvuena donja usna nije osobina klasinog profila kojem ovaj prikaz inae tei, pa je i to dokaz vie za kasno vrijeme postanka. Tenja za klasicistikim forma ma je svjea, a li to ne iznenauje je r je i u ovo kasno doba poneki um jetnik posizao za starim uzorima, stvarajui na taj nain anakronistike ugoaje. Taj svojevrsni eklekticizam p rati, naime,, rimsku um jetnost jo od vremena njenog najvieg uspona u doba cara Oktavijana Augusta, pa ne iznenauje n i u doba ope dekadencije. Tek od vremena cara Teodozija I 1379 395) Isus i apostoli poinju se prikazivati kao zreli lju d i s bradom. Nije poznato odakle potjee ovaj obiaj. Moda je tada ve b ilo poznato "Turinsko p la tn o "n a kojem se odraava lik bradata ovjeka duge kose.

",

111

SI. 55. ZENICA - tzv. stela s etiri figure, IV stolj. Primjer

SI. 52.

TURBE, zlatni medaljoni iz grobnice. Ogrlica od zlatnih ploica apliciranih na tkaninu t i pian prim jer ranobizantske um jetnosti VI stoljea. Personifikacija M ilosti (HARIS) aludira na Isusa koga p ra ti 8 (moda 9) anela, to je simbol nebeskog carstva, i 11 (vjerojatno 12) ja ganjaca kao simbola apostola. Na ogrlicu je jo b io objeen k ri s 5 almandina (alema), to su sim boli p e t rana Isusovih. DABRA VINE, dio ploe iz oltarske pregrade. Ulomak ploe pluteja s prikazom jednog od dvojice apostolskih prvaka, si/. Petra i Pavla. Domai rad bez oslonca na neku "kolu", pa za to u stilskom pogledu atipian. Datiran je prema prateim elementima: avarskoj strelici koja je otkrivena u ruevinama bazilike, a to je dokaz za vrijeme "postquem no n", tj. ob je kt je mogao b iti izraen samo prije poetka V II stoljea.

SI. 53.

SI. 54. M A LA RUJiKA ko d Bos. Novog - k ip Jupitera, I I / I I I stolj. Primjer klasinog poimanja skulpture.

cija m ra m o rn ih polja i stupova. Nasuprot sasvim ne a ntiko m crvenozelenom i li nearnom stilu na b ije lo j osnovi k o jim su prekrivene sve plohe u je d n o j p ro s to riji, dakle i tavanica, od vremena cara Konstantina zidovi se ralanjivaju vodorav no pom ou ukrasnih traka na vrlo izrazit sokl, povie njega na pojas glavnih slika, a povie toga friz . Dakle, naputeno je globalno prem azivanje zidova bijelom b o jo m kako se jo rad ilo u III stoljeu. Osnovne boje su crvena, uta, plava ali i zelena. Problem s k u lp tu re je neto d ru k iji. P o ru ite lji su s jedne strane lju d i iz viih drutvenih slojeva za koje se rade p o rtre t i i statue, ali i skupocjeni sarkofazi. N ji ma n a p ro tiv p o stoji i narodna um jetnost koja se o itu je kao jednostavna nadgro bna i ku ltn a um jetn o st u p ro v in c iji. U m je tn i k i spom enici starokranske p rovenijencije, re lje fi i sk u lp tu re , sauva li su se do danas u relativn o m alenom b ro ju . Oni su, naime, b ili vie izloeni ra zaranju od strane barbara, je r su se na n jih izlila osjeanja m rnje i n e p rija te lj stva u veoj m jeri nego na ruevine iz paganskog doba. V rlo m nogo spomenika raziom ljeno je da bi b ilo ugraeno u o b je k te ranog i zrelog srednjeg vijeka. Bronzane sku lp tu re bacane su u ta lio n ic e da bi se od n jih m ogli izra ivati razni pred m eti za dnevnu u p o tre b u , a m nogi m ra m o rn i spom enici zavrili su u kreanama. Carske rezidencije za koje se iz starih opisa zna da su b ile pune spom enika, da nas su' pusta mjesta. T o oso b ito vrije d i za Carigrad k o ji je 1204. i 1453. godine d o ivio teka pustoenja. Ne manja raza ranja d o ivio je i R im , A leksandrija, Antio h ija , Efez i drugi bogati a n ti k i gra dovi. No, treba im a ti na um u da je kiparstvo u doba kasne a n tike b ilo ve u znatnom opadanju. N ije b ilo potrebe da se poje d in ci aste postavljanjem kipova: duh kasne an tike teio je a p s tra k c iji, a tjeles nost je dospjela u d ru g i plan. Broj poruilaca je zn a tno opao, on je b io saet na uski krug lju d i oko carskog dvora i nepo sredne o ko lice .
SI. 58. B A E V I I kod Mostara sarkofag II i I I I stoljJ.

SI. 57.

B A E V I I kod Mostara sarkofag I.

Najvea panja p o klonjena je ureiva nju u n u tranjosti crkava, a u to m e p o gledu na prvom m jestu u oltarske pregra de. U IV stoljeu p lo e o lta rskih pregra da se izrauju kao tranzene sa g e o m e trij skim m o tiv o m (G rudine u ip u lji u kod Bugojna, Crkvinam a na K a lva riji u M a lom M ounju). U V stoljeu to su ve p u ne p lo e , p lu te ji, ukraene u p litk o m re ljefu sim bolim a vjere, meu ko jim a je oso b ito est kri . U vrem enu p rije p ro p a sti Z apadnorim skog carstva (476) ukras ni m o tiv i jae se oslanjaju na uzore uzete iz p riro d e , pa je tu oso b ito esto p ris u t na vinova loza, brljan i akant, no to je vrijem e vie odm ica lo , t i se m o tiv i pre tvaraju u geom etrijske fig u re . Na tanzene podsjea ukras jednog pluteja iz Bre zeSra. D rai tranzena i pluteja o b lik o v a n i su kao pergole: n jih ine bazamenti kvadrati n o g presjeka, visoki kao i plo e , a na tfim a p o iva ju stupovi koje povezuje arh:;ravna greda. Lice bazamenata ukrae no je u IV i V stoljeu vegetabilnim m o tiv im a u p ro filira n o m o k v iru (Z ito m is lii, Cim , P otoci), d o k u V I stoljeu pre vladava geom etrijski ornam enat (Zenica). Posebno m jesto zauzim aju sarkofazi. Radionice koje su ih izraivale, pogotovo u R im u, ubrajaju se sve do konca IV s to ljea m eu najznaajnije klesarske rad io nice. V rhunac predstavljaju porudbine za lanove K onstantinove carske o b ite lji, ali one su raene u Egiptu od tvrdo g p o r tira . U p ro v in c iji D alm aciji su rije tk e p o ru dbine sarkofaga s bogatim ukrasima. Izuzetak in i Salona, d o k je njeno zalee u to m e pogledu vrlo siromano o so b i to u o d m a klo m IV stoljeu. Sarkofazi iz Baevia kod Mostara vjerojatno su iz III stoljea, d o k bi je d in o onaj iz erina, u k raen sa c ru x coronata, mogao p otjecati iz IV ili V stoljea. Posebnu skupinu predstavljaju jednos tavni sarkofazi kranske provenijencije kod k o jih se kao je d in i ukras, u k o lik o ga uope im a, javlja ju sim boli ili pak imena p o k o jn ik a u jednostavno p ro filira n o m

115

o k v iru . Izuzetno su u to doba ukraavani samo sarkofazi u glavnim gradovim a Car stva, u Carigradu i Raveni. U Rim u je jo uobiajeno da se na ploam a za p o kriva nje grobova i lu k u la u katakom bam a, osim natpisa, urezuju i sim b o li, najeekristogram i. Kanelirani sarkofazi s relje fo m filo z o fa u sredini spadaju u razvijeni t ip kr anskog sarkofaga. U n jih o vim kutovim a o b i n o stoje orans ili pastor bonus. Iz ovoga tip a razvija se tip s o k ru g lim meda ljo n o m u sredini, tzv. imago clipeata. P rvobitno je takav o b lik b io namijenjen samo carevima, ali s propau carskog au to rite ta u m edaljonu moe b iti prikazan svaki kranin. Clipeus se, m e u tim , ne nalazi usred sim bola s m rti, nego meu pastirim a. N a jb ro jn iji s k u lp tu ra ln i spom enici u p ro v in c iji b ili su nadgrobni spomenici u o b lik u uspravnih p lo a , tz v . stela. Iz IV stoljea po tje e n e ko liko nadgro b nih stela, a meu njim a su poznatije one iz Zenice, Putieva kod Travnika i iz Ribnika kod K lju a . One su zadrale svo je osnovne ka ra kte ristike : e d iku lu s pred stavom p o k o jn ik a i (u donjem dije lu ) natpisno polje u o k v iru . Ipak, umijee majstora tih stela je ve na vrlo niskom stupnju klesarske vjetine: vrlo ploan re lje f ne moe se p o h v a liti ni najosnovnijim poznavanjem anatom ije ljudskog o b lik a . Nezgrapna tije la i lica bez osob nog izraza gledaju pred sebe in d ife re n t no u prazni prostor. A tr ib u ti p o ko jn ika kao to je svitak testam enta (R ib n ik i Putievo) ili d ip tih o n i pisaljka u ruci (Zenica) odaju njegovu pripadnost rim skoj c iv iliz a c iji, ali same fig u re ne poka zuju nikakvu slin o st s a n ti k o m um je tnou u klasinom sm islu. Biskupske katedre su rije tk o ukraava ne. Izuzetno u Z enici i Dabravinama episkopalni tro n u s i b ili su bogato ukraeni relje fim a , a sauvali se je r su b ili od ka mena, to je inae rije tk o s t. Veina tro nusa b ila je , naime izvedena od drveta. Statuam a plastika je u doba kasne an tik e zapostavljena. Izn im n o se izrauju

kip o vi careva, ponekad u n a d prirodnoj ve liin i (dim enzijam a) kao to je b io k o losalni k ip cara Konstantina u Bazilici kod Koloseja u R im u. Daleko b ro jn ija je sitna plastika religioznog sadraja, o so b i to kip o vi Dobrog pastira, O rfeja i drugi. Njeguje se i um jetnost p o rtre ta , ali o n i po d lije u tip iz a c iji i s tiliz a c iji, je r u m je t nici se vie ne trud e da p rikau osobu, nego id e ju , njen duhovni ivo t, njegovu odanost novim idejama. U doba te tra rh ije , dakle, u prvoj dece n iji IV stoljea, na novcima je jo m ogu e ra zliko va ti likove careva: D io k le c ija na, K onstantina i drugih. M e u tim , to je vrijem e o d m ica lo , likove careva nije vie mogue prepoznavati na p rvi pogled, ne go te k po insignijam a, natpisu ili drugim po p ra tn im elem entim a. in i se da je zbog stalne ugroenosti panonskih regija Bosne od strane Huna, Langobarda, Gepida, Herula i d ru g ih bar bara, gradnja bazilika bila u neto veem b ro ju omoguena te k u vrijem e vladavine Isto n ih G ota (4905 3 5 ), kada a rh ite k tu ra poprim a izra zito barbarizirane o b li ke. U d o lin i Neretve koja je bila manje preplavljena d iv ljim narodim a, stupovi pergola se sve do u V stoljee izvode na klasian n a in , s bazom od jednog to ru sa, g la tk im korpusom zadebljanim na d o njoj tre in i i s kapitelom k o ji oponaa ko rintske uzore (P otoci, C im starije faze, M og orjelo). U Bosni go tovo da toga ni nema. Tu se javlja ju stupovi raeni na t o karskom strugu u prstenastoj p ro fila c iji koja nema veze s a n tik o m . Baze i ka p ite li ta kvih stupova znatno odstupaju od klas lin ih o b lik a . Na Cim u, u Z ito m is li im a i K lo b u k u takav se tip oprem e ja vlja te k u d rugoj fa z i, u V I stoljeu, kada su i ovi krajevi Hercegovine podlegli barbarim a. Veze s rim skom E kum enom poslije Renovacije carstva 555. godine, o so b ito 'su za m jetljive na bazilici u Blagaju na Sani koja podsjea na Eufrazijanu u Pore u , ali je to ve posljednji izdisaj kasno a n tiko g kranstva. Jo za ivota cara Justinijana I horde Avara i Slavena p ro d iru na te rito r ij ju n o od Save, ostavlja ju i za sobom ruevine i pusto.

DODATAK
1. K ranski spom enici srednjeg vijeka u BiH
A . P R E D R O M A N IK A < 7 0 0 -1 .0 5 0 ) Istraivanje p rvih stoljea srednjeg v ije ka u Bosni i Hercegovini slin o je tum aranju u sumraku u kojem se stvari vie nasluuju nego to b i se jasno ocrtavale. Zalee stare rim ske p ro vin cije Dalmacije nalo se, naime, u V II stoljeu u p rocje pu izm eu umirueg Rimskog carstva i Evrope u nastajanju, a u zagrljaju jednog novog naroda Slavena k o ji se n ije d nim svojim gestom ne pokazuje sklonim p rih v a titi i dalje razvijati kasnoantiku, zapravo ve p rili n o barbariziranu c iv ili zaciju. Treba razum jeti psiholoko raspoloe nje kod n o vo prid o lih lju d i k o ji su se, p o d rije tlo m iz iro k ih i m ekih k o n tin e n ta ln ih ravnica istonog d ije la srednje Ev rope nali u sasvim novom ekolokom am bijentu u krevitim planinam a s po tp u n o ra z li ito m k lim o m i privrednom stru k tu ro m . Pridolice ne pokazuju naklonost pre ma zateenim ostacima a n ti k e k u ltu re . O ni, tovie, ive u zemunicam a, u k o lik o nisu naili na ruevine vrstih graevina pa ih is k o ris tili na sasvim p rim itiv a n na in gradnjom ognjita u nekom od k u to va i podizanjem p rim itiv n o g krova da bi se za titili od nevremena. U prvom nale tu sve je b ilo srueno: i kue, i crkve a ta kvo stanje m oglo je p o tra ja ti ita vu je d nu ili dvije generacije. Stari k u ltu rn i ce n tri civitates a s njim a i biskupska sjedita, ugasili su se. iv o t je b io zaustavljen. L ju d i an tike b ili su o ito rezignirani i zbunjeni prisus tv o m novih doseljenika, meu ko jim a su se neto jae isticali m ongolski A vari k o ji su d ali svoj osobit peat svirepostim a. Nalazi strelica avarskog tip a u ruevina ma spaljenih gradova i graevina, dakle i kranskih b a zilika , moda su n a jb o lji dokazi za p rilik e u kakve je zapala zemlja u osvitu V II stoljea. Romansko stanovnitvo ovih krajeva n ije, pretpostavljam o, b ilo p o tpu n o uni te n o, no ipak onemogueno da b ilo to poduzm e za poboljanje p rilik a . Ono je te nove gospodare doekalo s b lije d o m pretpostavkom da Rim sko carstvo i na dalje negdje p o s to ji, i da e u po vo ljn o m tre n u tk u doi i o s lo b o d iti ih. N o, ovoga puta nada je bila isprazna: Carstvo se i samo s ve liko m m ukom odhrvavalo ne p rija te ljim a k o ji su ga p ritis k iv a li sa svih strana: Saraceni iz Male A z ije , Bugari iz Tracije, a A vari pod samim zidovim a p ri jestolnice. Sauvano je n e k o lik o spomenika iz t r i najstarija stoljea srednjeg vijeka, iji p o etak se u ovim krajevim a stavlja p rib li no u god. 600. posl. K r. U Zavali na Popovu p o lju postojala je crkva ija je skulptorska oprem a, a prije svega oltarska pregrada, bila izvedena na nain k o ji podsjea na de ko ra ciju Gospe od Luina u S tonu. Mogue je da je ta graevina stajala na m jestu zvanom M ihalje to je in d ika tiva n to p o n im , na k o jem se danas nalazi neko staro groblje. Sudei po uvjetim a nalaza, spom enici s M ihalja su sta riji od oprem e nedaleko

116

117

odatle poloene crkve sv. Petra, a ija oprema d a tira iz X I stoljea. S obzirom da u lo m ci crkvenog namjetaja s M ihalja ne pokazuju nikakvu srodnost s kla si nim p le te rn im o rnam entom IX i X s to lje a nju je mogue d a tira ti je d in o u ne to starije razdoblje tim p rije to slian namjetaj iz Gospe od Luina pokazuje svjee rem iniscencije na oprem u iz o b li njih starokranskih crkava V i V I s to ljea. Zavala je poneto izuzetan lo k a lite t za p rilik e u zaleu D alm acije u ranom sred njem vije ku . Ona je ne samo b liz u , nego i lako dostupna iz nastajuih gradova kao to su b ili D u b ro v n ik i S to n , odakle su m ogli p ristiza ti im pulsi nezavisno o p r ili kama koje su u ranom srednjem vijeku vladale na transdinarskom p o d ru ju . Jo dva nalazita, smjetena u zapad noj Bosni, daju n a s lu titi m ogunost da p o tje u iz vrlo ranih odsjeka povijesti Evrope. T o su p lu te ji o lta rs k ih pregrada iz Doca na G la m o ko m p o lju i iz G rudina u ip u ljiim a kod Bugojna staroga biskupskog sjedita Bistue Vetus. Ukrasi na tim ploam a, vie gravure nego re lje fi, ine se kao barbarizirani de riva ti kasne a n tike , po emu ih je, cum grano salis, mogue d a tira ti u V II ili u V I I I stoljee. D ire ktn ih oslonaca za ta k v o datiranje ne ma, je r su o b je p lo e izuzetne kao pojava i o tkrive n e u sekundarnim poloajim a. Razlika u odnosu na Zavalu je velika, ali i opravdana geografskim razdaljinama i p o liti k im p rilik a m a : Zavala se naslanja na mlade gradove u ko jim a se duh a n ti kog civiteta nastojao re v ita liz ira ti, d o k se Doci i G rudine gue u poplavi barbarstva. O ni su bez dvojbe p roizvod ranoga sred njeg vijeka, nastao m eu d o m o ro d a k im stanovnitvom koje je p re tu rilo n e ko liko invazija barbara, pa se pokuava o p o ra vi t i sjeajui se netom poruenih crkava. Stare rim ske ceste Salona S e rvitiu m i SalonaD e lm in iu m Bistue Vetus, na ko jim a se nalaze ova dva nalazita, m o da su zadrale neki p ro m e tn i k o n tin u i te t, pa su ta n ke veze sa starim m u n ic ip iji ma i u ovom sluaju odigrale svoju ulogu.

Dalje prema unutranjosti zemlje do sa da nisu o tk riv e n i slin i spom enici, a p ro d o r dalje prema istoku e u s lije d iti te k s to tin ja k ili vie godina kasnije, pa e u IX stoljeu stii do na obalu rijeke Bosne. Vrem enu IX stoljea mogu se pripisati nalazi dijela tegurija ukraenog rakovicama i latinskim natpisom na Rapovinama kod Livna. Sauvani d io natpisa glasi: FER RE D IG N A T U S EST A T HO NO REM B E A T I PETRI AP O STO LI PRO R E M E D IO A N IM E S U E .. govori za ve vrstu vezu ovoga kraja s gradovim a na m oru , a oso b ito sa S p lito m . Drugi slian fragm enat tegurija o tk riv e n je u samom gradu L iv n u , a trei u V rb i na G la m o kom p o lju . S drugih nalazita iz toga k ra ja p o tje e jo n e k o lik o slin o o ranm entiranih lapida koje je, prema to m e , m ogu e sta viti u isto vrijem e. Isto vje tni nalazi o tk riv e n i su u novije doba na starom g ro b lju sela G orice kod Im otskog i u V ru tc ima na vrelu Bosne kod Sarajeva. V ru tc i su, kako je do sada poznato, najdalje pre ma isto ku poloeno nalazite s p le te r nom o rn a m e n tiko m IX stoljea. Jo jedna crkva iz Zavale zasluuje po sebnu panju. T o je crkva sv. Petra, d a ti rana u X I stoljee, a koja je postojala sve do X V II stoljea, kada je u pom utnjam a to ih je izazvao B eki rat (16831699) bila razorena i nikada vie obnovljena. Reljefi o lta rske pregrade iz te crkve puni su d u b oke sim b olike , ta k o plo e na k o ji ma su prikazane euharistijske p tice , za tim p rikaz sv. M ihovila k o ji uzim a duu p o k o jn ik a . Na njemu su arkaneo i dua ta ko e r prikazani kao ptice s k rilim a , ali je svecu o k o glave postavljen aureol. U vrijem e podizanja ove crkve ona sta rija, na M ih a lju , je mogla b iti razorena, moda samo trona, ali premalena za p o trebe pobonog naroda. U novije doba iskopana je na Paniku kod Bilee crkva iji tlo c r t odaje X I s to ljee, ali su freske na njenim unutranjim zidovim a datirane u X II stoljee, a n jih o v m ajstor doao je odnekud iz june ita lije .

SI. 59.

VRBLJANI kod K ljua - spona opasaa franakog porijekla, V III stolj.

SI. 61. ZA VALA - euhsristijske ptice, X I stolj.

119

Slina crkva iskopana je i na vreiu V idotak kod Stoca, a ona je posebno zani m ljiva to je u njenim ruevinama o tk r i ven kameni relje f Bogorodice s D je te to m . T o je vrlo p rim itiv a n rad ko ji odaje nekog domaeg u m jetn ika k o ji se nije kolovao u radionicam a v e lik ih majstora onoga doba. Ta injenica oteava d o n ek le i pravo d a tiranje reljefa. Prva je po misao da b i on mogao b iti istovrem en cr k v i, da je , prema to m e , iz X I stoljea. A li, to nije mogue sigurno dokazati. S to la k i reljef Bogorodice mogao bi b iti n ajstariji p rikaz te vrste u Bosni i Herce g ovini. Meu nalazima predm eta prim ijenjene u m jetn o sti posebno su znaajna dva na lazita iz ranokarolinkog vrema. T o je katel u V rb ija n im a kod K lju a u zapad noj Bosni i kasnoantika palaa Mogorje lo kod apljine u H ercegovini. Nalaz iz V rbljana je z a n im ljiv iji je r vje rojatn o po tje e od fra n a k ih m isionara, be n ed iktinaca k o ji su meu ruevinama kasnoanti kog utvrenja osnovali pod konac V i l i stoljea svoj d o m ic il. M jesto nije do te m jere istraeno da bi se ustanovilo u ko lik o j m jeri su stare rim ske graevine na to m e m jestu b ile osposobljene za o b ita vanje. M isionari su se, bez sum nje, kreta li starom rim skom cestom prema S ervitium u na Savi. Kopa od opasaa, bakre na, pa pozlaena, b ila je ukraena re lje fi ma u tz v . insularnom iv o tin jsko m stilu , sa ap licira nim siglama na g o rn jo j p lo h i, koje se mogu d e ifrira ti kao litu rg ika aklam acija: SAN C TU S, S A N C TU S, SANCTUS D O M IN U S DEUS S A B A O T H , d o k se na d o n jo j p lo h i potpisao a u to r: T E T G IS F A B E R ME F E C IT . Im e je zapad n o franakog p o d rije tla , a sama kopa in i se da je proizvedena negdje na Rajni. Na istom e m jestu naene su i mamuze iz istog vrem ena, svakako ne kao ratna oprem a, nego p rib o r za jahaa kakav je b io svaki m isionar in partibus in fid e liu m . Nalaz p o tje e iz vremena kada je Karlo V e lik i u vrstio svoju vlast na istonoj granici carstva, a snagom svoje organiza

cije zraio i na susjedne oblasti u koje je b io in k o rp o rira n i kraj oko V rbljana. Nalaz pojasne garniture iz jednog groba na M ogorjelu kod apljine stilski i vre menski je vrlo bliza k nalazu iz V rbljana. Razlika je samo u to m u to je nekadanji vlasnik te oprem e b io la iko lice, moda vo jn iko g stalea. L o k a lite t je posebno za n im ljiv zato to mu je ime vezano za akvilejskog patrona sv. Hermagoru, hrva tskog Mogora a slovenskog M ohora. Za k lju ili bism o zato da su m isije u ovopn kraju b ile voene iz franake A kvileje, je r inae k u lt ovoga panonskog m u e n i ka nije mogao dospjeti do donje Neretve. Nalaz na M ogorjelu je jedan od najsta r ijih , p rilo zim a d a tira n ih grobova u Bosni i Hercegovini, a privrenost kranstvu ukopane osobe ne bi trebalo d o v o d iti u pita n je , je r se pokopalite nalazilo u are alu kasnoantike bazilike. S lin o je groblje b ilo i na G rudinam a u ip u iji u kod Bugojna, gdje je u ko p v r en o ko ba zilike za ko ju se realno p re t postavlja da je bila rezidencijalna kate drala bestoenskog biskupa A n d rije , po znatog sa sabora u Saloni god. 5 3 0 . i 533. Nalazi iz nekropole na G rudinam a govore za neto mlae vrijem e od nalaza na M ogorjelu, je r o n i pripadaju sta ro h r vatskom inventaru kasnog IX i narednih stoljea. Teko b i se, m e u tim , m oglo p o m is liti da je na to m e lo k a lite tu ivo t b io p re k in u t u V II i V II I stoljeu, za to govori i ranije spomenuta parapetna p lo a, ali se in i da u to m vremenu ukopa nim osobama nisu prilagani darovi. Na rod je ve u V I stoljeu b io ovdje sirom a an, to je i sam biskup A n d rija spom e nuo na Saboru. Prema d o sada poznatim spomenicim a moem o g o v o riti o dvije etape u k ris tija nizaciji zalea rim ske p ro vin cije Dalm a cije. Njen dinarski d io pokazuje jasne znake ivota ve u V I I I, moda ranom IX stoljeu (Zavala, Bugojno, G la m o ), da bi se u narednom vremenu ta j ivo t p roirio sve do rijeke Bosne (V ru tc i kod Sarajeva). Dalje prema sjeveroistoku pro-

120

SI. 63.

P A N IK kod BHee crkva, X I stolj.

SI. 66.

SARAJEVO - o lta r iz stare katedrale sv. Petra, sred. X III stolj.

SI. 64. SARAJEVO - rom aniki kapitel, X I I - X I I I stolj. (Sada u franj. samostanu u Kreevu).

SI. 65.

SARAJEVO - rom aniki kapitel, X I I - X I I I stolj.

SI. 67. SARAJEVO natpis na menzi oltara iz katedrale sv. Petra, X IU stolj.

tezala se ve panonska regija, a u to m graninom p o d ru ju kristijanizacija je nesumnjivo vezana za m isijsku djelatnost Svete Brae. A li, ta j d io Bosne izuzetno je siromaan kranskim spom enicim a od IX do X II stoljea.

B. ROMANIKA I GOTIKA
1050 1150. rana i zrela rom anika; 1150 1250. kasna rom anika; 1250 1450. rana i zrela g o tika ; 1450 1520. kasna g o tika i 1 4 7 0 --------- rana renesansa. U Bosnu i Hercegovinu romaniki im pulsi pristizali su iz dva pravca: s Jadrana i s p o d ru ja ugarskohrvatske drave. Budui da su te oblasti i same prestavljale p e rife riju Zapada, one su in ile svoje vrstan filte r u ekspanziji stila , ukusa i ideja. Bosna se, osim toga, nastojala p o li t i k i iz o lira ti od te rito rija k o jim je go spodarila kua A rapadovia, to se ta k o er odraavalo na in te n z ite tu kontakata. S lino ostaloj Evropi, u o vim krajevima je fo n d spomenika rom a n iko g stila o k r njen m nogim gubicim a. U p u n in i stila bila je izgraena mlaa crkva u V ru tc im a kod vrela Bosne, crkva na m jestu kasnijeg samostana sv. N iko le u M ilim a, dananjim A ra n u to viim a kod V isokog, starija crkva kod to rn ja sv. L u ke u Jajcu, u K o lu n iu kod Bos. Petrov ca, B ijeloj kod K onjica, sv. Petra u Zava li, a o so b ito benediktinska opa tija sv. Pe tra u Polju kod T re b in ja , dananjem ievu. Predrom anika crkva na Paniku kod Bilee bila je u X II stoljeu oslikana u ita lo b iza n tijsko m m an iru . Neznatni fragm enti fresaka rom a n iko g tip a , to su o tk riv e n i u ruevinama crkve sv. S tje pana u V ru tc im a , govore za isto vrijem e. U ovu skupinu spom enika spadaju i d i je lo vi cib o rija iz crkve u Rogaiim a kod Blauja, ploa s palm etom i dralovim a iz b liz in e Jajca, ka p ite li iz Sarajeva i K re eva, kao i baza stupa iz Rmanja na U ni. Posebnu skupinu ine o b je k ti oprem e iz starije crkve kod to rn ja sv. Luke u Jajcu, ta k o sku lp tu ra lavanosaa stupa i jo

neki fragm enti. Posebno lije p p rim je r ro m anike sku lp tu re predstavlja bronza- ni Corpus iz M ujdia. Duh ro m a n i kog stila b io je u Bosni i Hercegovini do te mjere uvrijeen da se jo i u narednim stoljeim a rad ilo i gradilo u to m m aniru, pa je ponekad teko ra z lu iti izvorne o b like od o n ih to su b ili in filtrira n i u g o ti ke o b je kte kao arhaizirajui elemenat. P rim jer ta k v ih nastojanja su dva spome nika u Jajcu: b ifo ra na tvra vi iz X IV i to ra n j sv. Luke iz druge polovice X V stoljea. O katedrali sv. Petra u V rh b o sni, dana njem Sarajevu, se zapravo ne zna m no go, iako su d o ku m e n ti relativno b ro jn i i pouzdani. Zna se te k da je stajala " u upi V rh b o sni, u B rd u ", kako je to zapisano u povelji kralja Bele IV iz 1244. godine. Glavni grad upe b ilo je tada naselje V r h bosna to se nalazilo na m jestu koje se u X V I stoljeu naziva A t ik varo, t j. "S ta ri g ra d ", a to je danas p ro sto r izm eu M arindvora i po toka Koeva. L o k a lite t Brdo (u povelji se naziva " B u rd o " ) mogue je dovesti u vezu sa dananjim Debelim Brdom , ali je ipak p i tanje k o ji je d io Sarajeva mogao nositi to ime u srednjem vije ku . U irem prostoru Sarajevskog p o lja , a to je id e n tin o sa srednjovjekovnom upom Vrhbosna, ima n e ko liko mjesta sa nazivom Crkvina ili C rkvite, to je ka ra kte ristin o za p o sto janje starih crkvenih graevina. T ako u V ru tcim a kod vrela Bosne postoji jedna Crkvina, ali se tam o nalaze poznati i ar heoloki ispitani ostaci jedne starohrvat ske crkve iz IX stoljea, i jedne ro m a n i ke iz X II/X 111 stoljea to je ona iz d o kumenata poznata crkva sv. Stjepana, spomenuta posljednji p u t 1244. godine. Dvije druge ruevine, na M arindvoru i na gradini llin ja i u K o to rcu , starokrans kog su p o d rije tla moda iz V I stoljea. Jedino jo n ije istraena Crkvina u K o to rcu i ona nedaleko od starog mosta u Planditu. Izn im n o su na dva mjesta u samom gra du Sarajevu, o tp rilik e na p e rife riji sred njovjekovnog grada Vrhbosne, o tk riv e n i

spomenici crkvene a rh ite k tu re ko ji svo jo m starou odgovaraju vremenu posto janja katedrale sv. Petra: to je pet rom a n i k ih kapitela o tk riv e n ih ranih dvadese tih godina kod livnice A n i a u Podtekiji, i o lta r' posveen apostolu Petru, o tk r i ven 1940. godine kod nekadanje Kemaludinove dam ije na m jestu dananjeg V akufskog nebodera. Oba nalaza d a tiraju iz X I I / X I I l stoljea. Povijest o tk ri a kapitela mogue je re k o n stru ira ti ta ko to je A n i preuzeo u svoju livnicu 1919. godine d ijelove spo m enika nadvojvode Franje Ferdinanda i njegove supruge S o fije , dem ontiranog sa Latinske uprije. On je te d ijelove n e k o li ko godina kasnije ustupio franjevakom samostanu u Kreevu, a usput im poslao i pet ro m a n ik ih kapitela koje je naao u vla stito m d vo ritu , u nekoj staroj podzidi. Fra Krunoslav M isilo je za vrijem e svoje slube p ro vincijala (1 9 4 2 1945) ostatke spomenika predao Zem aljskom m uzeju, pa uz to poslao i jedan od ka p i tela iz Anieva dvorita, d o k su ostala e tiri zadrana u Kreevu. Nalaz tih ka pitela u neposrednom p ro sto ru bive Skenderpaine te k ije in d icira na postoja nja nekog sakralnog o b je kta u predturskom vremenu na to m e m jestu. T ekije su, naime, vrlo esto b ile locirane povie naputenih crkava, koje zbog grobova u njim a i oko n jih inae n itk o dru g i nije h tio zaposjesti. Budui da se Skenderija nalazi na po d no ju Debelog Brda, na lije voj o bali M iljacke nasuprot srednjovjeko vnoj V rh b o sni, mogue je na taj prostor lo cira ti katedralu sv. Petra, ko ju povelja kralja Bele I V stavlja " in supa Vrhbozna, in B u rd o ". T o bi b ilo je d n o od m oguih mjesta. Drugi spom enik, o lta r iz katedrale sv. Petra u V rh b o sni, ta ko e r pridonosi rje enju problem a u b ikacije ove katedrale, ali na drugom m jestu. O tkriven je, kako je maloas reeno, u haremu Kem aludinove (Cemalue) dam ije, d u b o ko u ze m lji, u zgradi koja se nalazila povie ne kih grobova, to je svakako b ila neka c r kva iz srednjega vijeka u k o jo j su po o b i

aju vremena vreni u ko p i p o k o jn ik a . T o je fragm ent a n tiko g stupa, reu tiliira n u srednjem vijeku kao o lta r. P lin t osnove je to m p rilik o m posluio kao menza u i ju je g o rnju plohu uklesan danas ve d i je lo m oteeni posvetni natpis: . . . (apost)O LI PETRI VE R B(osnensi)... ------- NO N POTEST P O N E R (e )................. . . . (hoc o) P U ( s ) ....................................... Preostala slova nije mogue s ro iti u su visle rije i. Ovaj nalaz locira staru vrhbosansku ka tedralu na raskre stare Cemalue i Ferhadije (danas M. T ita i V . M iskina) ulice. T o lik o govori kamenje, a povijesni po datci su slijedei: 1. Dne 26. travnja 1238 papa G rgur IX po ru u je kum anskom biskupu da treba posvetiti novog bosanskog biskupa Ponsu (ili Povu), nakon to se biskup Ivan zahvalio na to j slubi. U pismu je napi sana i ova reenica: "Ceterum quod ipse, postquam loco prefuerit, necnon instit uendi per te prepositus et capitulum fu tu re cathedralis ecclesie, ac terre cleru s." 2. Dne 2 2. prosinca 1238 papa Grgur IX nareuje dom inikancim a u Pauhu da biskupu Ponsi predaju novac to ga je kod n jih deponirao ban Ninoslav za grad nju katedrale. 3. Dne 22. prosinca 1238, dakle istoga dana, isti papa nareuje benediktinskom opatu u Varadinu da preda novac to ga je kod njega ostavio slavonski ban Jula za gradnju katedrale u Vrhbosni. 4. Dne 7. prosinca 1239 papa Grgur IX po tvr u je bosanskom biskupu i ka p tolu neka im anja koja im je darovao herceg Kolom an i drugi lju d i Pismo je upueno na naslov: "Venerabili fratri episcopo et

dilectis filiis capituli sancti Petri in Bos na". Biskup tada dobiva u posjed, izm e
u ostaloga, Brdo u V rhbosni i akovo u Slavoniji. Tu e darovnicu jo jednom p o tv rd iti i kralj Bela IV (1244. godine). 5. Dne 27. prosinca 1239 papa Grgur IX nareuje bosanskim dom inikancim a

124

125

da biskupu Ponsi predaju novac to je ban Ninoslav "q u o n d a m apud vos pro cathedrali ecclesia construenda in Bosne partibus deposuerit. 6. Dne 20. srpnja 1244 kralj Bela IV p o tvr u je darovnicu hercega Kolomana iz 1239. godine, nakon to je darovatelj u m euvremenu prem inuo a zemlja bila opustoena od Tatara. Iz ri ito navodi posjede bosanskog biskupa, pa izmeu ostaloga i: " in supa V rh b o zna , Burdo, cum om nibus p e rtin e n tiis , u b i ipsa eccle sia cathedralis sancti Petri est fu n d a ta ". U vremenu od est godina (12 3 8 1244), u kojem se vrhbosanska katedrala sv. Petra spom inje u d o k u m e n tim a , nema vijesti da b i graevina bila dovrena, a za p re tp o sta viti je da je za provale Tatara (1242) mogla b iti i znatno oteena. Sa uvani o lta r je d in o dokazuje da je bar je dan njen d io b io do te mjere gotov, da su se u n jo j ve m ogli s lu iti o b re d i. Obiaj je u srednjem vijeku b io da se kod ve likih graevina prvo podigne svetite, pa p ri vrem eno zazida, d o k se ostali d io grae vine ne dovri. T ako je m oglo b iti i s ovom crkvom . Biskup Ponsa, a.lias Pova, njen gradi te lj, m e u tim , naputa Bosnu i to rz o svo je katedrale, pa (1247) seli na im anje u akovo gdje o tp o in je gradnju nove ka tedrale sv. Petra, o ito pod sum njom da mu povratka u Bosnu vie nee b iti. *** Dolaskom dom inikanaca i franjevaca uvodi se u Bosni i H ercegovini g o ti k i s til. Njihova jednostavna a rh ite k tu ra bila je dom inantna u ovim krajevim a to k o m X IV i X V stoljea. Ova dva p ro p o vje d n i ka reda p o in ju u Evropi o ko 1250. go dine g ra d iti crkve koje odiu skrom nou u strogim o b licim a . D om inikanske ko n stitu cije od 1228. godine propisuju im ne odve visoke graevine, a zidane svodove samo u koru (olta rsko m p rostoru) i sa k ris tiji. S lin o je i sa franjevcim a ije ko n stitu cije od 1239 i 1260. godine ne dozvoljavaju jo i oslikavanje zidova, kieno litu rg ijs k o posue i viebojne p ro zore. Dozvoljen je b io samo jedan to ra n j

prislonjen uz crkvu nedaleko o lta ra , i u njemu samo je d n o neveliko zvono koje je opsluivao p o m o n ik m isnika. Prostor za narod u bosanskohercegova k im crkvam a b io je gotovo kvadratinog o b lik a , a neto ui k o r je najee bio u o b lik u izduenog p ra vo ku tn ika . U dnu kora stajao je o lta r prislonjen uz e o n i zid. V e li in a kora ovisila je o b ro ju samostanske brae, a u sluaju potrebe k o r se mogao u n ije ti i d u b o ku u lau, ali je tada b io ograen zidom pa ta k o n e p ri stupaan za o b i n e ljude. D o m in ika nci u X IV stoljeu uvode zi dane svodove i u laama, d o k franjevci p re feriraju za cijelo vrijem e srednjeg v ije ka ravni drveni strop . Obavezna p ro p o vjedaonica nalazi se u sredini jednog od b o n ih zidova lae, a na nju se o b i n o pristupa iz samostana. Jednostavno proelje s povisokim zabatom sastojalo se od skrom no p ro filira nog portala i prozora povie njega. G ra evina je obavezno bila o rije ntira n a u pravcu is to k zapad. Franjevci uvode u Bosnu k u lt sv. M ari je , pa razvijaju uvena protenita sa u d o tv o rn im slikama u Z v o rn ik u , Srebreni ci, O lovu, G radovrhu, Jajcu i drugdje. Najstarija graevina g o ti k o g stila na p o d ru ju koje danas p okriva Bosna i Hercegovina je nekadanja dom inikanska crkva sv. A n te , danas Fethija dam ija u Bihau. Podignuta je o k o god. 1266. us koro po prom aknuu mjesta u status slo bodnoga kraljevskoga grada (god. 1262). Crkva sv. N ik o le u M ilim a kod Visokog bila je etrdesetih godina X IV stoljea iz vedena povie ruevine rom a n ike grae vine. Zgrada se sastojala od iroka e tv r tastog prostora za vje rnike i izduenog kora s peterostranim zavretkom prema istoku. Uglovi su b ili pojaani k o n tra fo rim a , a p ro zo ri ilja to zasvedeni i ipkasto perforira n i. Veina d rugih crkava imala je pra v o k u tn i k o r; ta k o crkva sv. M arije u Sre bre n ici, Z v o m ik u , O lovu i Jajcu, te sv. Katarine u Kreevu i sv. Grgura u Kralje-

127

voj Sutjesci. Sve su one pripadale tip u p ro p o vje d n i k ih crkava i b ile su prema propisim a jednostavno oprem ljene. Prisne veze s D alm acijom zapaaju se o sobito na spom enicim a u Jajcu. Tako, d ije lo vi bogato s k u lp tu rira n ih fija la iz c r kve sv. M arije, ko ji se prema nekim ele m entim a mogu p ripisati krugu Bonina iz Milana (+ 1429), a poblie nepoznata zgrada na tvra vi bila je ukraena na na in k o ji podsjea na opus A n d rije Aleija (14 3 0 1504), odnosno njegove rad io nice. T oranj sv. Luke tip i a n je za s p e cifi no bosanski ali i dalm a tin ski tra d icio n a lizam. Podignut je izm eu 1461. i 1463. godine kao graevina s ro m a n ikim ga ba rito m , ali mu g o ti k i pro zo r u prizem lju i o tri svodovi u unutranjosti o tk riv a ju pravu pripadnost. T o je, uostalom je d in i o rig in a ln i srednjovjekovni to ra n j u unutranjosti Balkana. U pogledu profane a rh ite k tu re osobito su znaajne dvije kraljevske rezidencije: Bobovac i Jajce. U oprem i Bobovca v id ljiv je neposredni utjecaj maarske d v o r ske u m jetn o sti kasnog X IV i X V stoljea, d o k je d vo r u Jajcu izveden sav u o b lic i ma d a lm a tin sko m letake kasne gotike. Na n e ko liko objekata u Bobovcu opaa se tzv. m ekani stil Parlerove kole iz vre mena o ko god. 1400., a meu izvanred no lijepe spom enike spadaju nadgrobne ploe bosanskih vladara iz dvorske ka pele. Na tlu Bosne i Hercegovine sauvano je iz vremena g o tik e vie spomenika lik o v nih um jetn o sti i u m je tn i k o g o b rta . Ve ina ih se uva u fran je va kim samosta nima Kraljeve Sutjeske, Kreeva i F ojnice. Bogati i lite rarn o p oznati inventar sa mostana u Srebrenici, Z v o rn ik u , O lovu i V iso ko m nepovratno je uniten u doba Bekog rata god. 16831699. Kreevska riznica pak znatno je nastradala u poaru samostana god. 1765. U Kraljevoj Sutjesci uva se d io g o ti kog krilnog oltara sa sliko m poklonstva kraljeva na je dnoj, a Kristove m uke na

drugoj p lo h i. Prva strana, dakle, pripada radosnom ciklusu i za p rilik e kada su k r i la bila otvorena, a druga alosnom c ik lu su, kada su k rila bila zatvorena. D jelo je mogue d a tira ti u rano X V stoljee. U is to j riz n ic i uva se jo i srebrni kale na ijem je rukohvatu ugraviran g o ti k im slovima natpis: A V E M A R IA . On vje ro ja tn o po tje e iz X IV stoljea. Dio srebre nog, gravurama ukraenog kalea, iz K re eva nedostaje mu originalna aa doim a se kao d je lo iz istog vremena. Srebrni p a cifika l u Kreevu z a n im ljiv je zbog graviranih medaljona na krajevima krakova, u kojim a su prikazane osobe odjevene tip i n o za X V stoljee. Krasna, vitka kasnogotika pokaznica to se u vala u riz n ic i samostana na itu u Rami, unitena je u poaru crkve za vrijem e drugog svjetskog rata. Od nje se sauvala samo fo to g ra fija . Kazula s prikazom Raspea, M arije i Ivana u sutjekoj riz n ic i. T ip i n o g o ti k i o b lik o v a n i Corpus, isprelamano dra k i o bikovani Corpus, isprelamano dra nje figura u podnoju kria i k a ra k te ris ti no naborana odjea (dije lo m nevjeto restaurirana u novije vrijem e), predstavlja izuzetan p rim je r srednjovjekovnog veza. V e lik i b ro j kalea kasnogotikog stila u Kraljevoj Sutjesci, F ojn ici i Kreevu mogue je te k je d n im d ije lo m d a tira ti u X V stoljee, d o k je drugi n jih o v d io b li i X V I stoljeu, pa i p o e tk u X V II stoljea. Od velikoga kamenog kria na G la m o kom p o lju , danas u Zem aljskom m uzeju, sauvao se samo d o n ji d io s nogama Isu sa koje su prikovane jedna preko druge, a u p o lju proirenog postamenta prikazane su u visokom reljefu d vije osobe: lijeva od n jih je vea i obuena u bogato nabo ranu, u pasu usko stegnutu haljin u , a pregrnuta otvorenom pelerinom . Druga fig u ra je jednako obuena, samo to jo j o p o jasu na uzici visi predm et slian to rb i. U desnoj ruci ona d ri sveti Gal, u lijevoj o tvo re n i svitak, moda evanelje. Prema ikonografskim pravilim a to su M arija i

SI. 69.

SREBRENICA

- franjevaki samostan sv. Marije, XIV stolj., razoren

1688. god.

129

Ivan. R ealistiki tretira n a odjea podsje a nain odijevanja to je b io uobiajen u kasnom srednjem vije ku , zapravo u po sljednjim decenijama X V stoljea ta ko da se tu osjea duh rane renesanse. Istom vremenu pripada i bronzano vedro iz Kraljeve Sutjeske, o tk riv e n o na Bobovcu, a koje svojim ukrasima podsjea na Korvinovu renesansu. Izmeu n e ko liko ilu m in ira n ih ru k o p i sa istie se Divoevo evanelje iz prve treine X IV stoljea kao i M le ta ki zb o r n ik , raskoni rukopis u kojem se na za stavicama kao zasebni ornam enti istiu krune Kotrom ania i anujski ljilja n i. Dva rukopisa su izuzetno vrijedna: Hvalov z b o rn ik i H rvojev misal. Oba su pisa na u S p litu za potrebe hercega D onjih krajeva i kneza splitskog Hrvoja V u kia H rvatinia. Hvalov zb o rn ik je irils k i rukopis na 3 53 lista pergamene, pisan god. 1404. u S p litu rukom krstjanina Hvala. Kodeks sadri dijelove B ib lije , neke ap o krifn e pjesme i manje teoloke rasprave, a boga to je ukraen m inijaturam a, zastavicama, inicija lim a , pojedinanim figuram a, za glavljim a i p o rtre tim a . Oslikavala su ga dva ilu m in a to ra . Onaj to je radio likove apostola s Isu som, Raspee, Bogorodicu na prije sto lju, pa inicijale s ljudskim figuram a i jo neke ornam ente, izvodi to na m odroj podlozi s neto zlata na o k v irim a i haljinam a. L i ca su mu lju b ia sto ruiasta, s ja rko c r venim obrazim a, a ko n tu re likova i dra perija zacrtane su crnom b o jo m . U m je t n ik je pod ja k im utjecajem gotikoga tafelajnog slikarstva. On je oprem io i H rvo jev misal. Drugi od n jih je tip i n i m in ija tu rist. Njegovi lik o v i stavljeni su na zlatnu poza d in u i um e tn u ti u a rh ite k to n ski o kvir. Inkarnat im je ruiast, a kose crvene. Po svom s tilu ovaj je m ajstor tip i n i predsta vn ik dalm atinske g o ti k e kole X V sto ljea. Luksuznije oprem ljen od Hvalova zbor nika je Hrvojev misal, pisan glagoljicom

izmeu god. 1405. i 1407. za crkvu sv. M ihovila u S p litu ( ili O m iu). Pisao ga je pop glagolja B u tko na 247 pergamentskih listova, a ilu strira o onaj maloas spom enuti ilu m in a to r Hvalova zbornika koji se u ovom svom d jelu izra zitije predstavlja kao u enik neke toskanske g o tike radionice kasnog X IV stoljea. Njegovo su d jelo alegorije mjeseci, sim b o li k i p rikazi na poecima tekstova o muci K risto vo j i liko vi svetaca. In iija li su ukraeni lisnatim viticam a te glavama apostola i Isusa. S like su izvedene vrlo i vom crvenom , zelenom i m odrom b o jom , uz pozlatu nekih mjesta. Crtei su jasni, a p o k re ti figura p riro d n i. Meu sim bolim a evanelista osobito se istie lav sv. Marka, a glava sv. Ivana data je re a lis ti k i to je osobitost fire n tin ske kole. Na je d n o j cije lo j stranici prikazan je d o n a to r Hrvoje na ko n ju , oprem ljen na nain ta lija n skih vitezova X IV sto ljea. Ovi i m nogi drugi rukopisi predstavljali su u svoje doba u m je tn iko blago na tlu Bosne i Hercegovine, ali se ve vie s to lje a nalaze izvan dom ovine u tuem svi jetu. C. STECI 1180 1320. am orfne ploe; 1320 1380. p ravilni o b lic i; 1380 1500. ukraeni spomenici i 1500 propadanje. Meu spomenicim a batine na sjevero zapadu Balkana posebno m jesto pripada kam enim nadgrobnim spomenicim a iz srednjeg vijeka. Oni su osobito b ro jn i u Bosni, a pogotovo u Hercegovini tu im je zapravo dom ovina. No, ima ih i u ru b nim p o d ru jim a susjednih zemalja, u za padnoj S rb iji, sjevernoj Crnoj G o ri, D al m aciji, L ici i Slavoniji. / Narod ih naziva skupnim im enom mram orovi prema g r k o j rije i m n im o u rio n , odnosno latinskoj m em oria to u oba sluaja znai uspomenu, spom enik. U doba kada su b ili postavljeni na grobove, oni su nazivani b ilig , dakle o b ilje je (gro

ba) to je o p e t oznaka u smislu spom eni ka. R ijeju steak kod naroda u Hercego vin i naziva se samo usko i visoko stojee kamenje, ali je u X IX stoljeu ta j naziv prihvaen u znanosti kao opi pojam . Os novni su im o b lic i: p lo a , sanduk i sarko fag. O biaj obiljeavanja grobova a m o rfn im ploam a d a tira u Bosni i Hercegovini ne gdje od X II stoljea, moda od vremena Kulinova banovanja (11 8 0 1204). Prvi uredno obraeni i pra vilno o b liko va n i steci nisu sta riji od dolaska na vlast ba na Stjepana II K o trom ania o k o god. 1320., a prvi relje fi i gravure nanose se od vremena bana, odnosno kralja T vrtka I (1353) kada se na n jih urezuju i prvi natpisi. Pojava i razvoj um jetn o sti steaka veza na je , dakle, a p o liti k i p rivredni razvoj drave, ali i za specifinu d u hovnu a tm o sferu u zem lji to k o m razvijenog srednjeg vijeka. To je vrijem e kada je u Bosni d o m inirala heretika bosanska crkva. U pogledu ukusa, a rh ite k to n s k i m o tiv i predstavljaju n a jb ro jn ije zastupljenu vrs tu ornam enta. Meu njim a se is ti u pred stave arkada na stupovim a, osobito u Hercegovini, gdje se susreu i m o tiv i s li ni ud u blje nim maevima poredanim je dan do drugoga. K ri je predstavljen u ra z li itim varijantam a. Iz d v o jiti se moe o b lik kod kojega je um jesto gornjeg kra ka prikazan krug, to je s li n o egipat skom h ije ro g lifu A N K H u znaenju iv o ta, a u srednjem vije ku to je sim bol p la neta Venere, dakle one narodne zvijezde Danice ili Veernjice. Na p o d ru ju izm e u Ljubukog i Sinja susreu se ko m b in a cije od vie krieva kao i svastika, simbola ivota, odnosno sartvastika, sim bola sm rti. Iz kasnog vremena, druge polovice X V stoljea p o tje u ukrasi u o b lik u polukugli, tz v . jabuke. Taj orn a m e n t presauje se onda i na razne turske niane. B ro jn i su ukrasi mjeseca i rozeta, to je obligatan pra tila c Raspela u ro m a n i k o j um jetnos ti. Neto rjei su k rin o v i k o ji se o b i n o susreu u zapadnoj Bosni i susjednim oblastima Dalm acije.

Spirale su osobito zastupljene u Podrinju i o ko Olova. Prim jerak iz Jela ume podsjea na ro m a n i k i k ru c ifik s s to m razliko m to su um jesto Isusa, na kriu prikazani grozdovi, a spirale na obje stra ne stoje na m jestu koje je inae odreeno za M ariju i Ivana. Dvije rozete povie vo doravnih krakova kria zam jenjuju Sunce i Mjesec. Ovaj m o tiv je ikonografski sro dan m itra i k o j T a u ro k to n iji s tim to spi rale stoje na mjestu djeaka sa zubljam a, Kautesa i Kautopatesa k o ji ondje sim b o lizira ju izlazee i zalazee sunce, d o k kri s grozdovim a zam jenjuje N epobjedljivo Sunce, Solem in v ic tu m a rozete Sol i Lunu. B ro jn i su p rikazi maeva sa tito vim a ali slike na njim a nisu heraldikog p o d ri je tla , je r su to u najvie sluajeva p o lu mjesec i rozete. Ovaj m o tiv potjee iz o rfi k o g ku lta . Od ivo tin ja su za n im ljivi jeleni, oso b ito k o m b in ira n i u scene lova s jahaim a i h rto vim a . Prikazi tu rn ira i kola verani su uglavnom na po d ru je k r a, a sami jahai su bez granica n jih se susrfee gotovo na itavom p o d ru ju ste aka. Isprepletene, zm ije, ponekad s k r ili ma, ja v lja ju se u zaleu Stona i Neuma. Steke nije mogue p ro m a tra ti od vo je no od du h ovn ih strujanja to su p ro im a la Bosnu u srednjem vije k u , dakle ih nije mogue o d v o jiti od id e jnih kompleksa ko ji su u X II stoljeu doveli do fo rm ira nja heterodoksne zajednice pod nazivom "C rkva bosanska". Neki m o tiv i, ta k o lov na jelene, pa p ri kazi tu rn ira , igranja konja i povorke jaha a, mogu p ri povrnom pro m a tra n ju b iti svrstani u profanu svakidanjicu, no ipak nose u sebi d u b oku n e o p la to n iku p o ru ku o sukobu dobra i zla, pravde i neprav de, svjetla i tam e. U m jetnost se na prvi pogled in i ru stin o m , ali to je s til na in obrade i izraavanja. M ajstori se ina e preesto odaju kao vrsni poznavaoci svoga posla. T v o rc i steaka su dom ai lju d i. Nekim a od n jih znamo i imena, no ipak je teko o t k r it i sve neposredne uzore za pojedine likovne izraaje prebogate fa n ta z ijo m , f i

130

131

gurama i scenama. U o ljiv e su te k neke regionalne osobenosti to b i se m oglo na zvati kolama. T ako se u srednjem Podrinju izdvaja Ludm er sa sasvim specifinim o blicim a spomenika i ornam enata. O ko lica Olova ta ko e r ima svoj s til, a ukrasi na R adim lji su sasvim osebujni. Te razli ke nisu samo odraz nekih sp e cifin ih za jednica. Tako je za Ludm er ka ra kte risti na loza koja p o tp u n o prekriva plohe, no i prikaz p o k o jn ik a . U sreditu panje olovskih klesara velike su spirale kojim a su osobito ukraene eone strane sljemenaka. M ajstori R adim lje posveuju osobi tu panju borduram a p unim ta jn ih sim bola uz likove lju d i i iv o tin ja k o ji su osebujno o b liko va n i. Igranje kola inspirirano je o biajim a ovog podneblja i nije ga mogue poisto v je titi s p rikazim a m rtvakog plesa u is to d o b n o j Evropi. K olo na stecima je k o z m i k i sim bol zodijaka, a m rtva ki ples u fran je va kim crkvama je najobinija skolastika naiva. Inspiracija je, moda, potekla iz istog izvora, ali su to lju d i ra z li ito shvatili. Na stecima je ona p od lona k o z m i k im silama, d o k je g o ti k i m rtv a k i ples sasvim parterni fenom en. Ljude je m u io problem grijeha i nje gova odrijeenja, problem tjelesnosti kao prljave m aterije u k o jo j je sputana dua p o d rije tlo m iz prostora vjene svjetlosti. Sve se to povezuje na njeki nain s ko z m i k im silama u kojim a ovjek zapaa za ko n itost, ali im ne um ije o tk r iti u zro ke, pa ih m is tific ira . U traenju spasa iz ropstva m aterije vlastitog tije la lju d i su se predavali viim , n e d oku ivim silama kojim a je pripisivana apsolutna m o o i enja. U ta kvo j p s ih i k o j atm osferi kasnorom anika um jetnost je produila svoj v ije k na stecima n e ko liko stoljea due od ostale Evrope. N ije udo to su se, izo lira n i od svijeta, tv o rc i steaka posluili ro m a n ikim lik o vn im predodbama da b i na nadgrobnim spomenicim a izre kli svoju p o ru ku koju su inae uvali u strogoj ta jn o sti pred stranim ljudim a. Stoga se um jetnost ste aka ne b i mogla nazvat-i rom anikom u

uem smislu rije i. M ajstori steaka su se, dakle, samo posluili liko vn im izra zi ma kasne rom anike udovoljavajui tako eljama poruilaca da m aterijalnim ele m entim a iskau svoje apstraktne poruke. Ova u m jetnost nije nala puta da bi evo luirala zajedno s ostalim svijetom , je r m ajstori g o tike nisu pruali prave okvire za eljeni sadraj. Bosanski heterodoksi o tk rili su jednom u rom anici sebe i svoj ta jn i je zik, a budui da im druga u m je t nost nije pogodovala, o n i su tu fo rm u za drali jo daleko izvan vremenskih okvira samog fenom ena. M oglo b i se lako p o m isliti d a je u m je t nost steaka p rivilegij heretika, ali je do X III stoljea to bila um jetnost cijele, da kle i "p ra vo vje rn e " Evrope, za to su d o kaz brojne slin o ukraene crkve u svije tu . K to m u jo nisu ni svi lju d i u Bosni i Humu b ili istoga m iljenja. Na vladar skim dvorovim a i kod franjevaca gradilo se u X IV i X V stoljeu u pu n in i g o tiko g stila i ita la djela Tom e Akvinskoga. Bila su to , o ito dva svijeta neposredno koegzistentna, bliska na dohvat ruke, ali idej no ta ko daleko da je neki zajedniki je zik bio p o tp u n o isljuen. Ovakvo d ive r gentni svjetonazori fo rm ira li su dvije sku pine lju d i istoga jezika i istih osjeaja, ali o p renih u dogm atskim razm iricam a, to ih je dovelo do p o liti k e rascjepkanosti. Epoha steaka imala je ipak i svoje vre menske granice. Od sredine X V stoljea zapaa se kod privrenika konzervativne Crkve bosanske proces unutranjeg raspa danja, pospjeenog tu rskim osvajanjima. Budui da su se vezali za feudalce, vo d i te lji su m ora li sa svojim zatitnicim a d ije liti istu sudbinu. Lieni svojih patrona oni su osirom aili, a um jetnost im je la gano zamirala u agoniji nesposobnosti vla stitih stvaralaca da se prilagode vrem e nu i p rilika m a . N jihova se m aterijalna os nova ta n jila . To je bio razlog da se ova u m jetnost lagano gasila u zaborav. Ne treba se u d iti to m e zaboravu u k o ji t o ne u m jetnost steaka. Pismenih lju d i b ilo je m alo, pa su vladala pravila svete uspo mene, m iropom azane tra d icije nakiene

fa n tazijom izm iljenih bia i zbivanja k o ja sa stvarnou nisu imala puno zajedni kog. Nadnaravnost je potisla racional nost. Ovaj nama danas nerazum ljivi svijet izaziva divljenje inspiracijom uzbudljive ljepote u m je tn i k o g izraza, a moda i ne shvaanjem onoga to se zapravo htjelo rei. To snovienje to se izvija iz kame na, nije mogue uvije k o d g o n e tn u ti je r se in i kao rije i nekog danas zaboravljenog jezika. Racionalizam nauke kae ipak da je to batina pradjedova stare Bosne, ali izmeu realne dananjice i toga apstrak tnog svijeta postoji neprem ostiv jaz nera zumijevanja. U m jetnost steaka zbunjuje u mnogoemu, a oso b ito po k o m p o z ic iji tije la i sadraja predodbe. T o su udovita o b

likovana u mati osebujnih lju d i. Uspo reujui s im b o liku steaka s p re th o d n i cama kao to je rom anika um jetnost X II i X I I I stoljea u Evropi ili vrlo srod na um jetn o st u A rm e n iji i G ruziji jo od V II stoljea pa nadalje, m i se nalazimo u d ile m i pitanja pravovjerja o n ih lju d i k o ji su nas o b d a rili ovom vrstom spomenika. Sigurno je samo jedno: um jetn o st stea ka je slina zrakama sunca koje je davno sjalo, pa u to n u lo ispod h o rizo n ta , a mi danas v id im o samo jo n jih o v odsjaj. Pro m atrajui taj odsjaj, teko je shvatiti na kane stvaralaca i vrijem e klesanja tih spo m enika, u kojem se vjera, iz razu m ljivih razloga, vie bavila tum aenjem nagrada za dobra djela i kazni za nedjela, a manje ko m p lic ira n im i za tadanjeg ovjeka te ko sh va tljivim konstrukcijam a babilons kog to rn ja skolastike teologije.

133

LEKSIKON
1. Iliri
Ilir i su n a jstariji, spom enicim a dokaza ni stanovnici sjeverozapadnog dijela Bal kanskog p o lu o to ka . Sjeverni su im susje d i Panoni, na istoku T ra a n i, a prema ju gu M akedonci i G rci (E p iro ti). Nije p o z nato u k o lik o j m jeri su im ali zajedniku granicu prema V enetim a, odnosno sku p i nama plemena na p o d ru jim a koja su i nila p e rife riju etrurske k u ltu re . Najstarija tra d ic ija o postojanju nekoga predilirskog naroda na ovom p o d ru ju spom inje kod Grka neke Pelaste ili Pelazge, k o ji su ovdje stanovali u vrijem e krets k o m ikenske k u ltu re . T o se pretposta vlja na te m e lju in jenice da je i kod Ilira bilo p ra kticira n o raunanje na okte nije . Rano fo rm ira n je Ilira kao naroda s o d reenom fiz io n o m ijo m datira iz bronanog doba (18 0 0 800. a. Chr. n.), no oni se nisu d o vo ljn o vrsto vezivali u zajedni ce sline R im u ili G rcim a. Osjeaj pripa dnosti plemenu b io je kod n jih daleko ja i od p ripadnosti c je lin i naroda, a tih plemena b ilo je vrlo m nogo i ra z li itih po b ro jn o sti i snazi. Neka plemena mogue je lo cira ti pre ma sauvanim pisanim d o k u m e tn im a , ili prema ostacima m aterijalne k u ltu re (iz gradnje utvrenja i s li n o ), d o k su neka poznata samo po im enu i p rib li n o j lo ka c iji. Nekim a se jo u to k u starog vijeka gubi svaki trag. Moda su se ona selila na druga mjesta, pa u novim am bijentim a dobivala nova imena. Na zapadnobosanskim v e lik im poljim a ivjeli su D A L M A T I (ili D e lm a ti), a ime im dolazi od rije i "d e lm e " = ovca. N ji hov glavni grad bio je (u rim skoj in te r pretaciji) D e lm inium , u srednjem vijeku D 'lm n o , danas Duvno. M aterijalna k u ltu ra Dalmata pokazuje dosta natruha iz Pa nonije, to se moe ra z li ito tu m a iti, no, m oda, i zbog in te n zivn ih trg o v a k ih veza sa susjednim panonskim plem enim a, osobito s M ezejima, k o ji su b ili o d li n i proizvoai eljeza. B ili su b ro jn i im ali su 342 deku rije (bratstva). Isto n o ili sjeveroistono od Dalmata ivjeli su D IC IO N I. T o je jedno od ple mena kojem nije mogue ustanoviti te ri to rij, dakle ni sp ecifinosti k u ltu re . Pre ma redu po kojem se kod starih pisaca navode, o n i bi m orali nastavati d o lin u Vrbasa od izvorita do srednjeg to k a , ali je to nesigurno. Pleme je sainjavalo 239 d ekurija. M E Z E JI, za koje se moe vie pretpos ta v lja ti da su pripadali panonskim naro dim a, zaposjedali su p o d ru je o k o Sane. Kao vrsni proizvoai eljeza o n i su o d r avali veze sa svim susjedima, a m noina jantara u n jih o v im grobovim a govori i o dalekim vezama s B a ltik o m , po tzv. "ja n tarovom p u tu " , la ko su vje rojatn o p rip a dali panonskom narodu, o n i su u vrlo t i jesnim vezama s Ilirim a . U rim sko doba b ilo ih je 269 de ku rija , to ih predstavlja kao p rili n o ve liko pleme. DEU R I su maleno pleme, smjeteno negdje izm eu Vrbasa i Bosne. B rojali su svega 25 de ku rija .

135

N jim a, n a p ro tiv, su D E S IT IJA T I (Daesitiates) jedno od na jzn a ajnijih ilirskih plemena. B rojali su 103 d e k u rije , a pripa d a li su Naronskom konventu (sudskom d is trik tu ). Centar im je b io u Brezi, ko ji se u rim sko doba zvao Hedum. Ime ple mena d o vo di se u vezu s ilirsko m rije i "d e s " = ovan. Plemenom je vladala o b i te lj Batona, ko ji su i nakon gubljenja slo bode i Batonovog odvoenja u zaroblje nitvo (9. god. p. Chr. n.) ivje li kao uva ena o b ite lj iz ko je su biran i princepsi plemena. U p o d ru je srednjeg Podrinja lociraju se D IN D A R I, pleme s 33 d e ku rije koje je pripadalo N aronskom konventu. Moda se njih o vo im e dovodi u vezu s rije i " d in d " = planina (od toga i Dinara). N A R E N S II su, kako se in i, nastavali krajeve srednje Neretve i Neretvice, a centar im se nalazio negdje na potezu od K o njica do Ostroca. Im ali su 102 d e ku rije i pripadali su Naronskom konventu. Nisu odigrali neku posebnu ulogu u predrim sko i kasnije doba, moda zato to su se nalazili izvan v e lik ih prom etnica, pa su ta k o b ili poteeni od veih p o liti k ih potresa. Jedno od najvanijih i n a jza n im ljivijih plemena b ili su DAO RSI k o ji su ivjeli uz d o n ju Neretvu i p o d ru ju istono odatle. V rlo rano, jo u arhajsko doba ( V i l i V I stoljee) o n i su s tu p ili u p riv redne i k u ltu rn e veze s helenskim svije to m , pa su o d atle p rim ili ne samo je zik, bogove i u m jetn o st, nego i p rivredni sis tem . U II stoljeu a. Chr. n. o n i ku ju svoj v la s titi novac. Glavni grad im se nalazio na G radini u Oaniima kod Stoca, sta rom Daorsonu, k o ji se svojim vanjskim izgledom nije razlikovao od d rugih hele n is ti k ih gradova. U rim sko doba b ili su ve v rlo m aleno pleme sa svega 17 d e ku rija, no n ije isklju e n o da su ih rasprili D alm ati, budui da su Daorsi b ili savezni ci Rim ljana. Na A k ro p o ii Daorsona navodno se na lazio grob herosa Kadma i njegove ene H arm onije, ija je kerka D aortho bila m itska pram ajka plemena.

A R D IJE JC I (Vardaei) b ili su p rv o b it no nastanjeni na prostoru zapadne Her cegovine, izm eu Dalmata i Daorsa, pa sve do m ora. N jih su jo u predrim sko doba p o tisn uli D alm ati prema ju goistoku u prvo vrijem e na p o d ru je dananje Crne Gore, gdje su organizirali dravu k o ju su u n i tili R im ljani god. 168. a. Chr. n. Poslije toga o n i se sele prema Sandaku, gdje egzistiraju u vrijem e R im ljana sa svega 20 bratstava (dekurija). Od velikog plemena o n i su ta ko d o tje ra n i na vrlo nizak b ro j. in i se da je d io plem e na, k o ji je stanovao na prostoru izmeu Biokova i m ora, ostao netakn u t, i to bi, m oda, b ili o n i maloas spom enuti V a r daei s 20 d e ku rija , d o k se o n i to su pre selili u Sandak, vode pod drugim im e nom. Ne zna se m nogo o P L E R E JIM A (Pleraei) k o ji su se nalazili uz m ore na pros to ru od Stona do Cavtata. Moda je to b ilo periferni d io Daorsa, je r ih Plinije (N aturalis H istoria, III , 141144) ne na vodi kao zaseban narod u Naronskom konventu. A U T A R IJ A T I (Autariates) b ili su ve li ko pleme, bar to se ti e geografskog prostranstva, je r su ivjeli u planinama G ornje Drine. M isli se da o n i prema rije ci T ari nose svoje ime (A U - T A R IA T E S = o n i to ive o k o Tare). Plinije ih ne na vodi kao registrirani narod u Naronskom konventu, no moda su o n i pripadali ne kom drugom konventu, je r ive daleko od Narone. U Salonitanskom konventu registrirana su bila prema P lin iju (N aturalis H istoria II I , 141144) slijedea plemena: D E L M A T E sa 34 2 ; D E U R I sa 2 5 ; D lT IO N E S sa 23 9 ; M A E 2 E I sa 2 6 9 ; SARD EA TE S sa 52 de ku rije . U Naronskom konventu registrirana su slijedea plemena: C E R A U N I sa 2 4 ; DAO RSI sa 17; D A E S IT IA T E S sa 103; D E R E T IN I sa 14; D E R M A E S T A E sa 3 0 ; D IN D A R I sa 3 3 ; G L IN D IT IO N E S sa 4 4 ; M E L C U M A N l sa 24; N A R E (n)S I sa 1 0 2 ;S C IP T A R I

sa 72, S IK U L O T A E sa 24 i V A R D A E I sa 2 0 d ekurija. U ove konvente su ukljuena i neka plemena koja ne m oraju p ripadati ilir skom etnosu, ali su u te rito rija ln o m po gledu odgovarala ovakvoj organizaciji. U III stoljeu a. Chr. n. u in je n i su po kuaji ujedinjavanja Ilira u o k v iru ve spom enutih A rdijejaca, ali je to uspjelo samo na ogranienom p o d ru ju dananje june Hercegovine (Daorsi su in ili sje vernu p e rife riju ), Crne Gore i A lbanije (Pirustae i Parthini in ili su ju n u grani cu, moda i T a u la n ti). N o, tu "k ra lje v i n u " od koje nam je poznato n e ko liko vladara i vladarica (A gron, Teuta, Pinnes, G entius), u n i tili su R im ljani god. 168. a. Chr. n. Sjeverni d io ilirs k ih plemena R im ljani u je d in ju ju poslije god. 9. p. Chr. n. u p ro vin ciju D A L M A T IA , u k o jo j im osi guravaju trib a ln i (plem enski) c iv ite t, t j. relativnu slobodu unu ta r m o n a rh iki up ravljenoga plemenskog civitasa kojem u je na elu stajao princeps, izabran ili im e novan izmeu dom aih lju d i k o ji su p o d legli rom anizaciji. Ilirim a je u prvo v rije

me mogao pogodovati ovakav reim , bu dui da im je ostavljao lokalnu slobodu. No, takav sistem uprave bio je u s u p ro t nosti s rim skom upravnom praksom . Rim sko carstvo b ilo je zapravo savez gra dova, m un icipija i k o lo n ija , od k o jih je svaki im ao m ali senat, svoje duum vire, dekurione i ostale asnike po uzoru na Urbs. Nakon n e k o lik o barbarskih provala i povremenog zaposjedanja ilirske zemlje (Zapadni G o ti pod A la rih o m 4 0 1 /4 0 2 ; Huni pod A tilo m oko sredine V sto lje a; Germ ani pod Odoakarom 4 8 0 490; Isto n i G o ti pod T eo d o riko m 4 9 0 535) nale su se pod konac V I stoljea pred najezdom Avara i Slavena, ko jim a se nisu m ogli o d u p rije ti, i k o ji su ih u ranom V II stoljeu p o tpu n o p o k o rili. T ako je god. 614. osvojena i razorena Salona, a god. 6 2 1 . Narona. Kako se to osvajanje o d ra z ilo u unutranjosti p rovincije Dalmacije, nije poznato. Potom ci Ilira ivjeli su u srednjem vije ku kao Vlasi (Slaveni sva kog ovjeka k o ji govori rom anskim je zi kom nazivaju " V la h " ) . T i Vlasi se u doba Turaka p o tpu n o a sim iliraju meu Slave ne, pa se prema vjerskoj pripadnosti opre d je lju ju za nacionalnost.

2. Panoni
Panoni su b ili narod k o ji je u predhisto rijs k o doba nastavao p o d ru ja Panon ske nizine i rubnih p o d ru ja , ta k o i sje verne Bosne. Form iran je u svojim ranim fazama iz amalgama prastanovnika, m o da potom aka krom anjonaca s epigravettienskom k u ltu rn o m tra d ic ijo m u kasnom p a le o litik u , i n o vopridolih nosilaca k u l tu re arnih polja, k o ji se, dolazei iz sje vernih i sjeverozapadnih krajeva rasipa ju po Panoniji i tu tra jn o naseljavaju u kasnom bronanom d obu (H alstatt A ku ltu ra ) o ko god. 900. a. Chr. n. U pra vo ta irifiltra c ija znatnije ih je razdvojila od p rv o b itn o srodna naroda, Ilira . K t o me jo d olazi sredinom V stoljea do prodora i naseljavanja K elta, osobito na prostoru o ko Save, im e se ta razlika jo otrije ocrtala. Na te rito riju sjeverne skom narodu p ripadaju: Bosne panon

O S E R IJA T I (Oseriates), pleme koje sjedi na prostoru od Kozare do rije ke Bo sne. Najvee naselje na to m prostoru is kopano je u D o n jo j D o lin i kod Bosanske Gradike. BREUCI ive istono od rijeke Bosne, ^u am akobranskoj Posavini. SKO R D ISC I (Scordisci) su veim d ije lom nastanjeni u Srijem u i M avi, ali se jedan d io prostire na Sem beriju. B ili su dosta pomijeani s K eltim a.

137

Izvan ovog p o d ru ja ive na dosta p ro stranom p o d ru ju Like JA P O D I k o ji se samo svojom ju g o isto no m p e rife rijo m , d o lin o m rijeke Une, d o ti u te rito rija Pa nonije, osobito s Kolapijanim a k o ji ive o k o rijeke Kupe. Japodi su, prema izja vama starih pisaca, mjeavina Ilira i K el ta, ali je u n jih o vo j um jetn o sti izrazito prisutan utjecaj Etruana. Postoje m iljenja (osobito Zdravko Mari iz Zem aljskog muzeja u Sarajevu) da su D orani, to su u X II stoljeu a.Chr. n. poli u pohod p ro tiv g r k ih "k ra lje v in a " kretsko m ikenske epohe, b ili zapravo d io populacije Panonaca.

U I stoljeu a. Chr. n. Panoni su save znici Rim ljana, k o ji ih p rim aju kao as nike u svoju vojsku. No, o n i podiu usta nak p ro tiv R im ljana god. 6. p. Chr. n., im e se kod n jih d iskre d itira ju , pa ih oni nakon poraza god. 9. p o tpu n o po tisku ju iz dravnih slubi. U III osobito ega su to v u za i IV stoljeu p. Chr. n. Panoni su snani pristalice kranstva zbog izloeni tekim progonim a, pogo cara Dioklecijana god. 304.

Z em lja Panona mnogo tr p i od barbara k o ji veinom preko njihova te rito rija p ro va lju ju u Rim sko carstvo, pa je ta j na rod pod konac IV stoljea gotovo za trt.

preko mora prema zapadu i isto ku , k o lo nizira ju i puste krajeve june Ita lije na jednoj i Male A zije na drugoj strani. Po kreta i tih akcija b ili su trgo vci. G rci su p ro d ira li samo u krajeve u ko jim a nisu nailazili na o tp o r starosjedilaca. im su, dakle, naili na E trurce u Ita liji, a na He tite i Feniane na isto n o m M editeranu, oni su se zaustavljali. I jo neto: G rk n i je iao dalje od masline, n iti se verao na planine. To je i b io razlog da su o n i svoje bogove lo cira li na p la n in i O lim p u , jer je taj vrh b io za n jih nepristupaan. Izgraujui novu svijest, G rci su razvili sistem uprave u k o jo j je sudjelovao slo bodni narod (demos) po emu je takav sistem nazvan dem okracija. Ipak, tra d ic i

ja gradovadrava, bila je i u d e m o k ra t skom sistemu uprave, kod Grka d u b oko uvrijeena. Atena, Sparta, Megalopolis, Thebae, Chalkis, Larisa i drugi, b ili su centri p o liti k e uprave u zemljama kao to je b ila A tik a , L akonika, A rgolida, Beotija, Eubeja i Tesalija, a koje su im sluile kao o k v ir za ekonom ski prosperi te t. Atena je, dakle, vodila p o litik u ,d o k jo j je A tik a sluila samo kao o k v ir, kao anonim ni snabdjeva m ate rija ln ih dobara i izvor lju d i za sluaj rata. Visoka intelektualna razina to ju ra zvijaju G rci, oplem enila je Rim ljane ko ji su tu civiliza ciju p re n ije li u sve krajeve svoga prostranog carstva, a Grci su i ra nom kranstvu dali svoj osobit peat.

3. Grci
G rci su indoevropski narod k o ji od sre dnjeg bronanog doba (oko 1.900 1.600. god. a. Chr. n.) nastava p o druje junog Balkana izm eu Jonskog i Egej skog m ora. O ko istoga doba (god. 1.900) ja vlja ju se H e titi u M aloj A z iji, a neto kasnije (oko god. 1.730) H iksi zaposjeda ju Egipat. O ko god. 1.600 1.400. p o d i u se velike palae na o to k u K re ti, a god. 1.450 - 1.200. vrhunac mikenske k u ltu re : grade se palae u M ike ni, T irin su i Pilosu. O ko god. 1.350. podiu se Lavlja vrata u M ikeni i velika grobnica nekoga m ikenskog " k r a lja " koja se danas o b i n o naziva "A tre je v a riz n ic a ". Poslije god. 1.200. (moda o ko god. 1.150 950) m ikenski gradovi i dravice propadaju u najezdi nekog naroda sa sje vera, poznatog po tra d ic iji kao Dorani. O ko toga doba vo d i se, inae, prema I li ja d i, rat Grka p ro tiv T ro je . C in i se da su vla stitu propast G rci u V I I I stoljeu o p je vali kao pobjedu nad T ro ja n cim a, da bi ta k o izbrisali iz svoje povijesti sram otu vla s titih poraza. U isto vrijem e javlja se alfabetno pism o, preuzeto od Feniana i preraeno za vlastite glasove. Kod nas uobiajeni naziv " G r c i" preu zet je od Rim ljana k o ji su u prvom ko n ta k tu s narodim a na istonoj obali Jons kog m ora naili na maleno pleme zvano G rekoi, pa su prema njemu sve ljude s is tim je ziko m nazvali " G rc i" . U Ilija d i o n i se zovu A h e jci, ponekad Danajci, a usko ro poslije Homera javlja se ve naziv He leni. Nakon to su gradovi drave s m onarh i k im nainom upravljanja b ili u najez d i Dorana uniteni, a dinastije obesprav ljene, na tlu G rke nastupa doba p o tp u ne nepism enosti, ravne p re th is to riji. Na rod tada nije b io istrije b lje n, nego samo vladajua kasta i inteligencija, pa se od V II I stoljea ivo t poeo obn avlja ti. Ta da p o in je p re d n ja iti grad Atena koju Dorani nisu m ogli o svo jiti ni ra zo riti. S vrem enom su Dorani (Spartanci) p rihva t ili g r k i je z ik i c iviliza ciju , ali e o n i go v o riti posebni, poneto g ru b i, " d o r s k i" d ija le k t, nasuprot elegantnom " jo n s k o m " d ija le k tu k o jim se g o vo rilo u A te n i, i na kojem je bila napisana sva grka kn jie v nost. G od. 776. odravaju se, prema tra d ic i ji, prve O lim p ijske igre i tim e o tp o in je njih o vo raunanje vremena. U svijesti G r ka razvija se osjeaj pripadnosti cje lin i naroda, a s to m svijeu o n i se o tisku ju

4. Rim ljani
R im lja n i su b ili konglom erat plemena i naroda koje je povezivala svijest o p rip a dnosti Rim skoj dravi i posjedovanje gra anskog prava. Preduvjet za punopravno uklju iva n je u rim sku zajednicu b io je i vo t po norm ativim a k o ji su strogo o d re ivali obiaje u kui i javnom ivo tu , a ko ji su b ili za je d n iki za cije lo carstvo. R im lja n i su, p rije svega, o d li n i pravnici, v o jn ici i d ravnici, a u m anjoj m jeri f ilo z o fi i u m je tn ici. P rvo b itn o su to b ili sa mo stanovnici grada Rima, osnovanog prema tra d ic iji god. 754, a. Chr. n. na sedam breuljaka, pored rije ke Tibera u Laciju i podlonog utjecaja E tru rije sa sje vera, a V e like G rke s juga. Suivljavanje s E trurcim a i G rcim a re z u ltira lo je s vre menom u ko zm o p o lits k u g r k o e tru rs ku k u ltu rn u sim biozu koja je, jednom prihvaena kao n o rm a tiv za " rim lja n s tv o ", zatom ila sve druge k u ltu re i c iv ili zacije na p ro sto ru ogrom ne drave. Kako se, naime, vlast ove zajednice irila, ta ko su u nju prihvaani narodi raznih o b i a ja k o ji su b ili obavezni p rih v a titi nain rim skog ivota. Slubeni je z ik b io je la tin s k i. Izuzetno su narodi s helenskim trad icijam a uivali posebno pravo u ja v nom iv o tu , pogotovu u predjelim a isto nog M editerana, ali je poznavanje g r kog jezika i k u ltu re k o d obrazovanih lju d i u samom Rim u bio neizbjean norm ativ. Rimska religija je u pojedinostim a to le rirala sinkretizam , ali je u zajedniku o b vezu svih graana spadao k u lt ka p ito lskih bogova i d e ific ira n ih careva. Vlast nije mogla poniavati R im ljanina n iti ga podvrgnuti tjelesnim to rtu ra m a , a u sluaju opravdane krivice je d in o mu se mogla odsjei glava, to je b io p rivile g ij u odnosu na druge narode. Svijest o pripadnosti "rim s k o m naro d u " (populus Romanus) s vrem enom je do te mjere bila ucijepljena narodim a u p ro v in c iji da su se njim e bezrazlono p ri znavali lju d i dugo nakon unitenja Zapa dnog carstva god. 476. T ako je sim B i zantskog carstva koje se sve do svoje p ro pasti god. 1453. sm atralo rom ejskim , Karlo V e lik i god. 800. o kru n je n za " r im skog c a ra ", to je dalo povoda da se kas nije u Srednjoj Evropi fo rm ira Sveto Rim sko carstvo njem ake nacije koje je te k Napoleon Bonaparte d o k in u o god. 1806.

138

139

5. Bizantinci
B izantinci je skupni naziv za podanike Istonorim skog, kasnije Bizantskog car stva iji je glavni grad b io Constantinopolis (Carigrad) na mjestu starog Bizantiona. Sami graani nazivai su sebe Romejcim a, a svoga vladara sm atrali su jed in im legalnim rim skim carem, pa, prema t o me, i gospodarom svih kranskih zema lja koje su bile u sklopu Rimskog carstva. L a tin ski je b io slubeni je z ik sve do u o d m aklo V I stoljee, a poslije toga zam ije nio ga je g r k i. Osnovne karakteristike Bizantskog car stva su rim sko dravno ureenje, grka ku ltu ra i kranstvo, lako se s vremenom p ro m ije n io smisao starih rim skih in s titu cija vlasti, one su u Bizantskom carstvu postojale kroz svo vrijem e i sa svojim pu nim im enom . to se k u ltu re ti e , ona n i je vie nazivana helenskom jer je ovo sta ro skupno ime grkog naroda u to k u rim ske vladavine u stupilo m jesto la tin skom izrazu "G ra e c i". Bizantska crkva je bila usko povezana s Carstvom. Ona je te o re tski bila podlona vladaru, ali to n ije b ilo konzekventno provoeno za sve vrijem e postojanja d r ave. Obje snage Carstvo i Crkva in tenzivno su se p ro im a li, pa je Carstvo po po tre b i pomagalo Crkvu u krizama to su ih izazivale hereze i disciplinarne neposlunosti, ali je ta ko i Crkva pom a gala Carstvu u asovima njegove p o liti ke ili vojne slabosti. V rijem e od osnutka Istonorim skog carstva god. 395. pa do konca V I stoljea moe se sm atrati prelaznim periodom . Poslije toga o no se suava na d io isto nog Mediterana, gubei A frik u za raun islamskih Arapa, Balkan preplavljavaju Slaveni, a u ostalim dijelovim a Evrope osnivaju svoje drave razna germanska plemena. Jedino se na g rko m govornom p o d ru ju zadravaju tra d icije Romejskog carstva koje s vremenom p o prim aju spe c ifi n o s ti b izantinizm a. Zauzeem Carigrada od strane Turaka god. 1453. Bizantsko carstvo propada, ali njegova ku ltu ra produava svoje p o stojanje kod nekih naroda, osobito jed nog dijela Slavena k o ji su to k o m srednjeg vijeka p rih v a tili i dalje razvijali njegove tekovine.

6. Salona
A n ti k i grad na istonojadranskoj oba li, jedan od najznaajnijih arheolokih kompleksa u nekadanjoj rim skoj p ro v in c iji D alm aciji. Osim a u to h to n ih Ilira i gr k ih doseljenika s o to ka Visa, u gradu je ve u I stoljeu a. Chr. n. b ilo italskih t r govaca a kasnije i heleniziranih orijentalaca, osobito lju d i iz S irije. U taj ko zm o p o lits k i am b ijen t p ristig li su koncem III stoljea i prvi m isionari kranstva, ko ji su, osobito za D io kle cija n o vih progona 303. i 304. godine p re trp je li m ue n iku sm rt. Salona je p rvo b itn o bila luka ilirskog plemena Dalmata. Prvi p u t se spominje 119. god. a. Chr. n., kada je u njoj s v o j skom boravio rim ski konzul C ecilije Mete l. Nakon graanskog rata izm eu Ceza ra i Pompeja Salona je, ratu ju i na strani Cezara, dobila status ko lo n ije pod nazi vom C olonia M artia lu lia Salona. Do da nas su se sauvali ostaci tadanjeg u tv r enja, izvedenog od v e likih kamenih b lo kova, i sjeveroistona gradska vrata, tzv. Porta Caesarea, sa o sm erokutnim to rn je 'vima na obje strane. Taj d io naziva se Urbs vetus. Novi d ije lo vi grada razvijaju se istono (Urbs nova orientalis) i zapad no (Urbs nova occidentalis) od staroga jezgra. T i novi d ije lo vi grada opasuju se zidovim a u doba Markomanskog rata t o kom druge polovine II stoljea p. Chr. n.

SI. 71.

SALONA am fiteatar (rekonstrukcija E. Dyggve-a).

140

SI. 72. SA L ONA - Basilica urbana, pogled od sjeverozapada, V - VI stolj.

SI. 73.

SALONA Basiiica urbana, juna zgrada, tlo crt i presjek , VI st.

SI. 75.

SA L ONA cemeterijalni kompleks na Marusincu.

Posebno blistavo doba grada doivljava u doba cara D ioklecijana k o ji je u njegovoj b liz in i, u Aspalathosu, dao sagraditi ve li ku palau. Posljednja t r i stoljea (IV do V I st. p. Chr. n.) karakterizira razvitak snane k r anske opine unu ta r grada, p ri emu salonitanski biskup postaje p o e tko m V stojjea i m e tro p o lit Dalmacije. N o, u is to doba Salona je izloena m nogim napa dim a barbara, a od 535. godine i poprite bizanstkoistonogotskog ratnog suko ba, k o ji je potrajao dvadeset godina. Ta da su e tve ro ku tn i to rn je v i uz zidove d o b ili tro k u tn a pojaanja. Pod konac V I stoljea na grad navaljuju u svojim prvim naletima Avari i Slaveni ko jim a se Salonjani uspjeno o d u piru sve do 614. g o d i ne, kada ga n e p rija te lji d e fin itiv n o osva jaju i rue. Poslije toga iv o t se na ovom mjestu nije nikada vie o b n o vio . Stanov nici ko ji su se tada uspjeli spasiti, pobjeg li su na o to ke, a je d n im d ije lo m i u neo svojivu Dioklecijanovu palau, pa ta ko osnovali novi grad dananji S p lit. Stari Slaveni naselili su se pored rije ke Jadro na istok od a n tiko g naselja. Od a n tike Salone do danas je otkopan samo jedan d io graevina i g roblja, oso b ito ona kranska. U krajnjem sjeverozapadnom d ije lu grada nalazi se am fite a ta r, ugraen meu gradske zidove. Podignut je u II stoljeu p. Chr. n., a mogao je p rim iti o k o 18.000 gledalaca. Sveana vrata bila su na isto noj i zapadnoj strani arene, a poasna sjedita na sjeveru i jugu gledalita. Gra evinu su te k u X V I i X V II stoljeu po ruile m letake vlasti da bi ta ko onem o guile T urke da tu izgrade svoju tvravu. D obro sauvani gradski teatar nalazio se je u junom d ije lu (starog) grada, a po d ig n u t je u I stoljeu p. Chr. n. Graen je na g r k i nain, iako su samo njegovi d o n ji d ije lo v i b ili ukopani u zem lju. Sjeve roisto n o uz teatar nalazio se p rvo b itn i Forum (zapravo Agora), a na jugu je sta ja o hram. T u u b liz in i nalazila se i pogan ska nekropola (H ortus M e tro d o ri).

U gradu je b ilo n e ko liko te rm i, a sve do sada otko pa n e bile su m anjih razm je ra, ali su imale sve karakteristine p ro sto rije, ta ko o tvo re n i pe ristil, ve liki ba zen s apsidalnim zavretkom , a p o d ite rij sa zidanim klupam a, te pro sto rije za to p lo i hladno kupanje (caldarium i frigidariu m ). Im ali su i ureaje za dovoenje to p lo g zraka u pojedine p rostorije. U kasn o a ntiko doba freske u term ama pored bazilike su premazane b ije lim kreom , u do vra tn ike su uklesani ve liki krievi, moda kao opomena kranima za d o li no ponaanje, ili je graevina tada p ro m i jenila svoju namjenu. Kranska opina organizirana je u Sa loni te k pod konac III stoljea. Tada je osobito aktivan S irijac Dom nius (hrv. Dujam ) i graanin A quileje Anastasius, k o ji su zatim , u to k u D ioklecijanovih progona, p re trp je li m ue n iku sm rt. Nad n jih o vim grobovim a bio je razvijen k u lt, osobito na t r i mjesta: na Manastirinama, Marusincu i K a p lju u . S gradskom b a zili kom (Basilica urbana) i p rvo b itn im kr anskim o ra to rije m zapadno od nje, Salona je postala najznaajnije kransko sjedite poslije Rima. Dakako u Evropi. O ko Anastazijeva groba na M arusincu, sjeverno izvan grada, razvio se u kasnoanti k o doba vrlo zan im ljiv cem eterijalni i b a zilika ln i kom pleks. Nad grobovim a Aste rija i e tiri vojnika na K ap lju u kod a m fite a tra, podignuta je ve u IV sto lje u bazilika. Svega s to tin ja k metara od grada b io je pokopan sv. Dujam , na dana njem m jestu Manastirine, to je najvea salonitanska aglomeracija starokranskih grobova, poloena na nekom privatnom g ro b lju . Dujm ova grobnica postala je s vrem enom jezgro prostranog cem eterijalnog kompleksa s ba ziliko m , m alim apsi dalnim kapelama, podzem nim grobnica ma i b ro jn im sarkofazim a. Svatko je e lio b iti pokopan uz relikvije m uenika. Bazilika je bila podignuta u V stoljeu, ali je kasnije pregraivana i ruena, ta ko da je u V I stoljeu preostao samo prezbite rija ln i d io , d o k su ostali d ije lo vi grae vine zbog premnogog ukopavanja g ro b o va izgubili stabilnost, pa se sruili.

U n u ta r gradskih zidina najp o zna tiji je kom pleks gradske ba zilike s baptisterijem i episkopijem . Na to m e mjestu p o stojala je ku ltn a tra d ic ija jo iz vremena p rije stjecanja vjerske slobode 313, g o d i ne. U ruevini jedne privatne zgrade, sje verozapadno uz b a p tis te rij, o tk riv e n je najstariji kranski o ra to rij Salone. V e li ku tro b ro d n u ba ziliku poeo je p o e t kom V stoljea g ra d iti biskup S im fe rije , na ostacima starije ba zilike iz IV stoljea, a graevinu je dovrio njegov nasljednik Hesihije. Juno uz nju podignuta je, ta

koer na mjestu starije, longitudinalne graevine, b a zilika u o b lik u crux im m issa. Obje b a zilike bile su na zapadnoj strani spojene v e lik im zaje d n ikim h od n iko m k o ji je vo d io u katekum enej, iz kojega se ulazilo u b a p tiste rij, a iz ovoga u konsignatorij. Neposredno na isto k, uz bap tiste rij nalazio se jedan sta riji b aptis te rij s d u b o ko m piscinom za uronjavanje baptizata. K rtenici su nakon obreda krizm e uvoeni u b a ziliku kroz pobona vrata. Sve graevine b ile su razorene 614. godine.

7. Rim
Rim , (la t. Roma) glavni grad R im skog im perija (Im p e riu m Rom anum ); je dan od n a jznaajnijih k u ltu rn ih i p o liti kih centara Evrope i svijeta. Lei u Laciju , na rijeci T iber. Prema tra d ic iji ga je osnovao 754. R om ul, na b re u ljku Palatin u . U prvo vrijem e u njemu su vladali kraljevi etrurskog p o rije kla , k o ji su p rv o b itn o naselje kvadratnog o b lik a (Roma quadrata) p ro irili na sedam breuljaka: A ve n tin , Celium , L a n ic u lu m ,C a p ito liu m , O uirinalis, Palatinus i V im in a lis . Za kra lja Servija T u lija d o b io je svoje prve z id i ne. Nakon p rotjerivanja kraljeva, o ko 509. godine, osnovana je republika u k o jo j su p a tric iji i plebejci p o d ije lili vlast. U p o e tku IV stoljea a. Chr. n. p o ir nje ekspanzija Rima prema E tru riji i V e lik o j G r k o j, to zavrava osvajanjem Tarenta i pobjedom nad epirskim kraljem Pirom (272). Od sredine III stoljea Rim iri vlast izvan Ita lije : prvo prema sjever noj A fric i (Kartaga, 2 6 4 146), zatim I li rim a (2 2 9 -1 6 8 ), a onda p ro tiv G rke (147. pada K o rin t; 133. Pergamsko kra ljevstvo). G odine 5 8 51. Cezar pokorava G a liju . Posljednji obraun s narodim a sjeverozapadnog Balkana odvija se u Dalm atinsko-panonskom ustanku 6 - 9 . god. p. Chr. n. O ktavijan August se 27. godine a. C hr. n. proglaava princepsom (prvakom ) Senata, ali samo fo rm a ln o , je r mu Senat d o d je lju je tra jn i im p eriu m , to e se pre n ositi i na njegove nasljednike. U I s to lje u Rim doivljava svoj najvei uspon, a nakon toga nastupa postepeno opadanje. Car K onstantin prenosi 330. godine p ri jestolnicu carstva u novi grad k o ji nosi njegovo im e: C o nstantinopolis, im e R im prestaje b iti p o liti k i, ali postaje d u hovni centar jedne nove svjetske religije kranstva. Prvak apostola sv. Petar dolazi u Rim pedesetih godina I stoljea, je r je glavni grad carstva m orao d o b iti i najuglednijeg apostola. Petar tim e osniva biskupsku sto licu grada Rima. On je tu m uen i ubijen nepoznatog datum a nakon velikog poara R im a 64. godine. Sv. Pavao stie u Rim ujesen 60. g o d i n e ! i l i v i " pod "vojnom straom u nekoj k u i na O stijskoj cesti, ali tu slobodno prim a posjete p rija te lja. Osloboen je 63. godine, pa odlazi u panjolsku, a zatim (65. god.) u Efez, na K retu, u M acedoniju . Godine 67. ponovno je utam nien u R im u, i pogubljen. O bojica apostola d je lu ju , dakle, u p riva tn im kuama, pa e taj ob ia j p o tra ja ti sve do druge polovice III stoljea. Nakon dva' jaa progona, 251. i 258. godine, nastupa za krane "lo n ga p a x " (2583(34), kada se p o in ju p o d iz a ti, ili

144

145

se postojee privatne graevine adaptira ju za potrebe ku lta . Tako nastaju u Rim u prvi " t i t u li" , t j. crkvene opine koje se sastaju u p riva tn im p rostorim a, a iz toga se s vrem enom razvijaju sp e cifin i k u ltn i p ro sto ri tip a "d o m u s ecclesia". Liber P ontificalis navodi da je ve trei nasljed n ik.sv. Petra, papa K le t ( ili A n a k le t, 7 6 88) p o d ije lio grad na 25. prezbitera. Ta vijest se ponavlja i za pape Evarista (97 105): Tituius in urbe Roma divisit presbyteris", a zatim i za D io n izija (259269?):
"Presbyteris ecclesias dedit et cymiteria et parrochias diocesis co n stitu it", d o k se za pape

10. T itu iu s Anastasiae = danas S. Anastasia al Palatino. 11. T itu iu s A p o s to lo ru m (kasnije: Eudoxiae) = danas: San Pietro in V in c o li. 12. T itu iu s SS. O u a tou r C oronatorum (Hemilianae) = danas: SS. O u a tuu o r C oronati presso San Clemente. 13. T itu iu s Eusebii = danas: San Eusebio.

14. T itu iu s Gaii = danas: Sta.Susanna. 15. T itu iu s C yriaci = danas: S. Ciriaco presso le Term e d i D iocletiano (danas poruena). 16. T itu iu s Praxedis = danas: sta. Prassede. 17. T itu iu s Priscae = danas: S. Prisca al A ventino. 18. T itu iu s Caeciiiae = danas: Sta. Cecilia in Trastevere. . T itu iu s Chrysogoni = danas: S. Crisogono. 20. T itu iu s M arcelli = danas: S. M arcello. 21. T itu iu s Sabinae = danas: S. Sabina ali A ve n tin o . 22. T itu iu s Vestinae = danas: S. V ita le . 23. T itu iu s X y s ti = danas: S. Sisto Vecehio. 24. T itu iu s SS. M arcellini et Petri = da nas: SS. M arcellino e Pietro, ta ko e r S. M atteo presso la via Merulana. 25. T itu iu s S. Balbinae (Tigridae) = da nas: S. Balbina. Z a n im ljiv o je da se od svih ovih crkava je d in o Sta. Anastasia nalazila u centru grada(_uz carske palae, d o k je veina drugih smjetena na " p e r ife r iji" , to zna i da su p rvi krani ili veinom nastavali perjferne dijelove grada, ili su, pak, na p e rife riji m ogli slobodnije o b a vlja ti svoje sastanke. u p n ic i u " t it u lim a " b ili su "p re s b y te ri cardinales" k o ji su papama pomagali u slubi, osobito kao savjetnici i uope lju d i u d ire k tn o j papinskoj o k o li ci.

Marcela <307309 kae jo odreenije:

"X X V titulos in urbe Roma constituit quasi dioecesis, propter baptismum e t poenitentiam m ultorum q u i convertebantur". C in i se, ta

ko, da je proces fo rm ira n ja rim skih " t i t u la " b io zakljuen u p o e tk u IV stoljea, ali p rije M ilanskog e d ikta . Na mjestima tih starih "d o m u s ecclesiae" podizane su u vremenu od IV do V I stoljea prave c r kve bazilikalnog tip a . Pregled titu lu s a i kasnijih bazilika na n jih o vim m jestim a: 1. T itu iu s B izanti ( ili Bizantis), kasnije Pam m achii, odnosno SS. Johannis et Pauli = danas: SS G iovani e Paolo al Celio. 2. T itu iu s E q u rti, kasnije S. Silvestri = danas: SS Silvestro e M artino ai M o n ti 3. T itu iu s M arci = danas: San Marco.
R IM kranski spomenici IV - V III stoljea.

4. T itu iu s C a llis ti, kasnije lu lii et C allisti = danas: Sta. M aria in Trastevere. 5. T itu iu s Oamasi = danas: S. Lorenzo in Damaso. 6. T itu iu s Fasciolae, kasnije SS. Nerei et A c h ille i = danas: SS. Nereo e A ch ille o presso le Term e di Caracalla. 7. T itu iu s Lucinae (in Lucinis) = danas: S. Lorenzo in Lucina. 8. T itu iu s Pudentis = danas: S. Pudentiana. Rezidencija sv. Petra. 9. T itu iu s Clem entis = danas: S.Clemente.

Si 76.

147

U V I stoljeu Rim je b io p o d ije lje n u 7 d ia ko n ija , neke vrste crkvenih p o druja slino dananjim dekanijam a. Za n jih se veu posebne titu le .k a rd in a la akona. S M ilanskim e d ik to m Crkva dobiva ne samo slobodu; car K o n sta n tin je vrlo na klo n je n kranim a, prvenstveno zbog p o bjede na M ilvijsko m m ostu .3 1 2 . god ine (In hoc signo vinces), pa gradi rim skom b iskupu dvije reprezentativne graevine: b a ziliku sv. Spasitelja (kasnije sv. Ivana K rstite lja ) u Lateranu, gdje poklanja i ve lik u carsku palau DOMUS F A U S T A E , koja se kasnije nazvala "P a tria rc h iu m ". Drugu ba ziliku podie na m jestu Petrova groba u V a tika n u (32 0 356).. Konstantin o v a kerka daje sagraditi b a ziliku sv. Agneze. Bazilika sv. Pavla izvan zidina podignuta je te k za vrijem e cara Teodozija na mjestu neke manje m em orije (38 5 4Q0). T o je bila najljepa i najvelianstvenija bazilika Rima, ali je 1823. teko na stradala u poaru, pa je 1 8241854. po novno izgraena uz neke preinake, ali je m ozaik u p re zb ite riju iz 1218. godine ostao sauvan. U V stoljeu podignute su: SS. Q uatro C oronati (4 0 1 -4 0 7 ), S. Sabina na Aventin u (4 2 2 -4 3 2 ) nju je dao po d ii neki Petrus llly ric u s ; S. Pietro in V in c o li (432 4 4 0 ), S. Stefano R otondo (46 8 4 8 3 ).

velika bazilika S. Maria Maggiore, to je prva crkva posveena sv. M a riji, a poi- gnuta poslije sabora u Efezu 431. godine. Rimska g ro b lja . G rob sv. Petra u V a ti kanu i sv. Pavla na O stijskoj cesti b ili su prva mjesta kranske pobonosti u R i m u. R elikvije su im za progona u III sto ljeu bile preneene u ba ziliku sv. A p o stola, zapravo sv. Sebastijana na Via A ppia, gdje se slavio n jih o v Anniversariu m 29. lip n ja . To je b io dan prijenosa n jih o vih re likvija na ovo m jesto. U vrije me kada su Rim ugroavali barbari, re li kvije su vraene u b a ziliku sv. Petra u Va tik a n u , odnosno sv. Pavla izvan zidina.
Templum in duobus antis

Kada se u R im u govori o g ro b ljim a , o n da se uglavnom m isli na katakom be. N jih je u gradu b ilo oka ,20 jn a b ro ju , a najpo znatije su m eu njim a katakom be sv. Priscile na Via Salaria, pa nedaleko od n jih i Ra'taKombe lordanorum .,.Na V ia Nom enjtana najpoznatije su katakom be sv, Agneze, a na V ia A ppia su katakom be Dom itille . pa Kalistove katakom be (s g ro b nicom papa iz III stoljea), te najpozna tije , A d Catacumbas, gdje su b ili pohra njeni ostaci A po sto lskih prvaka, sv. K virina Sisakog nakon prijenosa iz Savarije i sv. Sebastijana, po kojem u one danas nose svoje im e.

m *

A mphiprostylos

8. H ram
Hram , lat. te m p lu m , oznaka je za nekransku k u ltn u graevinu. Za razliku od kranskih crkava, cella (naos) u g r k o rim skom hram u sluila je samo za uvanje ku ltn e predodbe b o anstva, o b i n o kipa. Cella je bila njego vo fiz i k o prebivalite, izo lira n o od p ro fanog svijeta zidovim a i stupovim a. Ispred hrama stajao je rtve n ik zbog p ra k ti n ih razloga paljenja rtava, dakle, zbog dim a i neugodna m irisa k o ji se ra zvijao gorenjem mesa ivo tin ja . N ajstarijim hram om u klasinom g r kom stilu smatra se Heraion u O lim p iji. Bio je izveden u dorskom redu u prvoj p o lo vici V stoljea a. Chr. n. Bio je po t i pu peripteros sa 6 stupova na eonim i 13 na b o n im stranama. Jonski stupovni red javlja se te k pod kraj kasnoga klasinog doba (38 0 325. a. Chr. n ). U doba helenizma (3 2 5 27. a. Chr. n) po d iu se hram ovi velianstve nih razmjera. R im ljani razvijaju pod utjecajem Etruana svoj posebni t ip hrama na p o d iju m u (stilo b a tu ), a ka ra kte ristin e su mu steSI. 77. Osnovni tipo vi hramova.

L -ii
Dipteros Pseudodipteros

148

SI. 78.

Korintski stupovni red.

SI. 79.

Etrursko rimski tip hrama iz Panika kod Bi lee U III stol/.

penice pred proeljem , dakle, i m ogu nost norm alnog pristupanja hram u to kod Grka nije bio o b i a j. R im ski hram je izra zito fro n ta ln o g tip a : sva panja p o sveena je p ro e lju , d o k su mu bone strane slabije oprem ljene, a zadnja g o to vo potpu n o zanemarena. V rio esto se rim ski hram svojim zadnjim d ije lo m na slanjao na neki zid ili nevaan ob je ka t. D o k se g r k i hram nalazi na slobod nom p ro sto ru , pa ga je mogue prom a tra ti sa svih strana s podjednakim estet skim u itk o m , rim ski hram se nalazi me u zgradama, pa te k svojim proeljem p riv la i na sebe panju. Tek u k o n ta k tu s g r k im svijetom p o in ju R im lja n i g ra d iti peripteralne hram ove, i daju prednost gotovo u pravilu k o rin tsko m stupovnom redu. Izuzev Tholosa k o ji svojom o kru g lo m cellom , okruenom stupovim a, predstav lja t ip m onopterosa, g r k i i rim ski hra

m ovi su pravokutnog tlo c rta . Jezgru hra ma in i cella (naos), stanite bogova (b o anstva), a prema to m e kako je o b lik o van "p la t" o k o nje, postoje tip o v i s p o sebnim im enim a. A stylos je t ip hrama kod kojega sto ji sa mo cella, bez stupova (Muii kod Viegrada). N ajjednostavniji hram sa stu p ovi ma je te m p lu m in antis, iz kojega se d o davanjem stupova razvijaju k o m p lic ira n i ji tip o v i, ta k o : te m p lu m in duobus antis, p rostylos, a m p h ip ro stylo s, peripteros, dipteros. U k o lik o je jedan niz stupova ugraen u zid cellae u o b lik u pilastra, o n da se takav t ip zove pseudodipteros. Peripteros i d ip te ro s im aju ponekad posebna imena prema b ro ju stupova u p ro e lju , ta k o : te tra stylo s, hexastyios, okta stylos, dekastylos, dodekastylos, itd . N o, moe se i za prostylos s e tiri stupa u p ro e lju rei: te tra s tiln i prostilos.

1 m ilia passuum (rim ska m ilja) = 1.478,4 m

C. M JERE Z A T E Z lN U 1 talenat . 1 libra (gr. litra ) = = 34,272 kg 326 gr

Kod Rim ljana se i u te in skim mjerama javlja uncia: sextans = 2 uncije (2 x 27,28g) = 54,56 triens = 4 uncije (4 x 27,28g) = 109,12 semis = 6 uncija (6 x 27,28g) = 163,68 libra (funta) = 12 uncija (12 x 27,28) = 327,35 D. M JERE Z A D U Z IN U P U T E V A Na rim skim cestama stajao je u razma cima od 1.000 d v o s tru k ih koraka (1 k ilo metar i 478 metara) kameni m iljo k a z (m illia riu m ili lapis). Po m iljo ka zim a odreivala se udalje nost od Rima ili d ru g ih centara. Npr. "ad te rtiu m la p id e m " znai 3.000 passusa daleko od Grada. g g g g

(31), November (29), December (29), lanuarius (29) i Februarius (28). Od 153. godine pr. K r. godina je p o injala sa 1. Januariusom . Dva mjeseca, Januarius i Februarius, o ito su naknadno ubaena u ve od ranije fo rm ira n i kalendar, to se moe z a k lju iti po im e nu O u in tilis za ta da ve sedmi mjesec, pa odgovarajua imena i za naredne mjesece. Dani su raunani retrogradno od t r i glavna te rm i na u n u ta r jednog mjeseca, Kalenda, Nona i Ida. Da bi se postigla usaglaenost mjeseeve sa sunanom godinom , svake dvije godine je ubacivan na 23. veljae, tj. praznika e rm inalija, mensis intercalaris od 22 dana, odnosno nakon praznika Regifugija 23 dana. Ju lije Cezar proveo je refo rm u kalenda ra 46. godine, i tim e osnovao tzv. Jutijanski kalendar k o jim se i danas jo slue ne ke Istone crkve. Taj kalendar in i g o d i na od 365 dana sa udvostruenjem dana 24. ili 25. veljae (bissextum ) svake e t v rte godine. Dvije godine p rije toga m je sec O u in tilis je nazvan Ju liu s, u ast Ce zara, a neto kasnije je S extilis nazvan Augustus, u ast O ktavijana Augusta. Kalendae su p rvi dan u mjesecu, Nonae padaju u deveti dan prije Ida, a Ide su sredina mjeseca, koja je u nekim mjeseci ma 13., a u nekima 15. dan. U b ro j dana raunat je i polazni dan, kalende, none i ide. T ako je, na p rim je r, 25. prosinac is kazivan kao (ante diem ) V I I I Kalendas lanuarias. Ono "a n te d ie m " razum ijevalo se samo po sebi, pa nije posebno iskazi vano. Dan u o i Kalenda, nona i ida zvao se " p r id ie " , pa se ta k o te k od treega da na raunalo brojkam a. N ije, dakle, 31. prosinac ikazivan "a n te diem II Kalendas lanuarias", nego "p rid d ie Kal. la n ." U Rim u su bila u praksi razna rauna nja era. Klasino je raunanje ab Urbe co n d ita, t j. od (legendarnog) osnutka Grada Rima 753. god. pr. Kr. Ip a k ,s lu beno d a tiranje dogaaja vreno je prema konzulim a, kasnije i prema trib u n s k o j vlasti careva. U doba kasne a n tike uvede na je D ioklecijanova era, dakle raunanje od 284. godine kao poetne. Dionisios

9. M jere
A . M JERE U A R H IT E K T U R I M jere za hram , odnosno za svaku zgra du sa stupovim a je m od u l. T o je radius donjeg dijela korpusa stupa. M od u l se d ije li na 30 parta (oznaka " ' " ) . Dakle: d o n ji p ro m je r korpusa stupa iznosi u k u pno 6 0 ' (parta), a g o rn ji samo 5 2 ', o d n o sno 1 m odul i 2 2 ' (parta). Na osnovi te m jere norm irana je cjelokupna graevina jednog hrama. T ako je baza visine o k o 1 m odula, kapitel 2 m odula, a tru p (corpus) stupa 16 do 17 m odula, a rh itra v je o ko 4 5 ', fr iz ta ko e r. No, t i o m je ri nisu fik s n i, je r je svakom a rh ite k tu ostavljeno da slobodno odredi meusobne odnose p o je d in ih elemenata graevine; ta k o friz moe b iti mnogo vei od arhitrava, ka p i te l m anji (ili vei) od 2 m odula, ali sve skupa mora b iti sloeno u harm onian red. B. M JERE U G R A E V IN A R S T V U Osnova g rke m jere u graevinarstvu je d a ktilo s, umnaan po trig in ta ln o m siste mu. 1 d a ktylo s (digitus=prst) = 1,848 30 d a ktila = 55 ,44 6 0 d a k tila = 1 1 0 ,8 8 120 d a ktila = 22 1 ,7 6 cm cm cm cm

E. M JERE Z A PO V R IN U pes quadratus (etvorna stopa) = 88 cm 2 iugerum (ju tro ), p ra v o k u tn ik 2 4 0 x 120 stopa o k o = 1 /4 ha (2.510,2 m 2 ). Iugerum je zem ljite, koje je u jednom danu mogao izo rati jaram (iugum ) volova. F. M JERE Z A SU H E T V A R I sextarius (sekstas, sextus) m odius (vagan) = 0 ,5 5 litara = 8,75 litara

Osnovu rim ske mjere u graevinarstvu in i u n c i a, umnaana po heksagezim alnom redu. 1 uncija = 2,46 cm 12 uncija = 1 pes (stopa) = 29,57 cm 24 uncije = 2 pedes = 1 dupondius = 59,14 cm 36 uncija = 3 pedes (stope) = 8 8 ,70 cm 48 uncija = 4 pedes (stope) = 118,27 cm 60 uncija = 5 pedes (stope) 1 passus = 147,84 cm

G. M JER EN JE V R E M E N A Stari rim ski predcezarski kalendar sa stojao se od 12 mjeseci sa u kupno 355 dana, a godina je po in ja la 1. Martiusa (31 dan), na to je slijedio A p rilis (29), Maius (31), Junius (29), O u in tilis (31), S extilis (29), September (29), O ctober

152

153

Exiguus (oko 5 0 0 -5 4 5 ) je raunajui Uskrnje ta blice z a k lju io da bi 248. go dina po D ioklecijanovoj eri odgovarala 532. godini od Isusova roenja (ab incarnatione D om ini nostri lesu C h risti), e mu bi odgovarala i 754. godina od o sn u t ka Grada Rima. Zbog tih tablica je ova tzv. D ionizijeva era ubrzo prihvaena u Zapadnoj c rk v i, a od V I 1 1 stoljea i u c i v iln im do ku m e n tim a, pa vai i do danas, iako je Isus roen 4 do 5 godina prije te godine. Budui da su se lju d i teko odvikavali od uhodanog brojanja godina po D io k le cijanovoj eri, ona je za nudu nazvana "E ra m u e n ik a ", pa je kao takova zadr avana u upotrebi sve do V I 1 stoljea. istona crkva je jo d u b oko u novi v i je k, u Rusiji sve do X IX stoljea, rauna la "o d poetka svije ta " prema Bizantskoj shemi koja je poinjala 1. rujna 5509. godine pr. Kr. Etiopska crkva je raunala po A leksandrijskoj eri, ta ko e r "o d po etka svije ta ", ali sa 25. o u jko m 5492. godinom kao p o e tn im d atum om . Ona se kasnije p ridru ila bizantskoj eri, ali sa 5508, godinom kao poetnom . Zbog pogreke koja se vrem enom nago m ilavala u Julijanskom kalendaru u od-

nosu na realnu sunevu godinu, papa G r gur X III je 1582. godine uveo novi sis tem raunanja vremena, prozvanog po njemu G regorijanskim kalendarom . N o vost ovog raunanja je u to m e to se one sekularne godine koje se ne mogu d ije liti sa brojem 4 (napr. 1700 i 1800! rauna ju kao proste. T ako je u velikom raunu dobivena godina od 365,2425 dana koja se sa svega 26 sekundi razlikuje od sred nje duine tropske godine. In d ic tio je od vremena cara Trajana b i la izvanredna poreska obaveza u R im skom carstvu, k o ju je car K onstantin 313. godine (teoretski 312) uveo kao stalni ciklus od 15 godina, i zadrao kao d o d atn i elem enat u d a tira n ju dokum ena ta. U potreba in d ikcija potrajala je u B i zantskom carstvu sve do njegovog gae nja 1453, a u Svetom Rim skom carstvu njemake nacije do 1806. godine. Rim ski dan d ije lio se je na 12 sati, hora, ko ji su b ili nejednake duine, ve prema dobu godine. Dan je, naime, traja o od iz laska do zalaska sunca, pa su ta ko hore je d in o u doba ekvinocija iznosile 60 m i nuta, d o k su za zim skog solsticija trajale svega 45 m in uta , a za ljetnoga 75 m in u ta. esta hora je, m e u tim , u sva doba zavravala to n o u podne.

10. Tum a graevinskih pojm ova

A B A K - (lat. abacus) etvrtasta ploa uvrh kapitela AKANT (gr, akanthos) b o d ljik a v i list b iljk e Acanthus m ollis; sluio je kao m o tiv za o b liko va n je ko rintsko g kapitela

A K V E D U K T (la t. aqua = voda; ducere = v o d iti) vodovod AK R O TE R 1J (gr. a kro te rio n ) ukras na vrhu i oba kraja tim panona A L A (lat. k rilo ) postrani aneks zgrade A L B A R IJ (lat. albarius) ii ila c , tukater A M B IT U S (lat.) slobodan p ro sto r izm eu graevina A M B O N (gr.) uzvien p o d ij za predavaa ili propovjednika A M B U L A T O R IJ (lat. a m b u la to riu m ) prostor za ophod o ko oltara A M F IT E A T A R (gr, am phi = o k o lo ; th e atro n = gledalite) d vo stru ko gledalite, p ro stor okruen sa svih strana gledalitem. A N K H slovo h ije rog lifa u o b lik u kria s k o lu to m um jesto gornjeg kraka; ta jn i sim bol Isusa kao C rux ansata A N T A (lat.) kod g r k ih i rim skih hramova produetak b o n ih zidova do lin ije proelja A N T E F IK S (lat. a ntefixus) glinena ploica za privrivanje o lu ka , o b in o ukraena p alm etom ili glavom gorgone, menade i si.

T a b u I a Naziv 1. Hora prima II. Hora secunda II I. Hora te rtia IV . Hora quarta V . Hora quin ta V I. Hora sexta V II. Hora septima V II I. Hora octava IX . Hora nona X. Hora decima X I. Hora undecima X II. Hora duodecim a E kvino cij 6 ,0 0 7,00 7 ,0 0 -8 ,0 0 8 ,0 0 -9 ,0 0 9 ,0 0 -1 0 ,0 0 1 0 ,0 0 -1 1 ,0 0 1 1 ,0 0 -1 2 ,0 0 1 2 ,0 0 -1 3 ,0 0 1 3 ,0 0 -1 4 ,0 0 1 4 ,0 0 -1 5 ,0 0 1 5 ,0 0 -1 6 ,0 0 1 6 ,0 -1 7 ,0 0 1 7 ,0 -1 8 ,0

h o rar ia
Zim ski solsticij 7,33 8,17 9,02 9,46 10,31 11,15 12,00 12,44 13,29 14,13 14,58 15,42 -8 ,1 7 -9 ,0 2 -9 ,4 6 - 10,31 -1 1 ,1 5 - 12,00 -1 2 ,4 4 - 13,29 - 14,13 - 14,58 - 15,42 - 16,27 L jetni solsticij 4,27 5,42 6,58 8,13 9,29 10,44 12,00 13,15 14,31 15,46 17,02 18,17 - 5 ,4 2 -6 ,5 8 -8 ,1 3 -9 ,2 9 - 10,44 - 12,00 - 13,15 - 14,31 - 15,46 - 17,02 -1 8 ,1 7 - 19,33

AN U LI (lat. anulus) otro urezani prstenovi na dorskom stupu ispod ehinusa (je) A P S ID A (gr. apsis) p o lu k ru n i p rostor, o b i n o nadsveden k a lo to m A R A (lat.) rtve n ik , o lta r u o b lik u cippusa A R H 1 T R A V (gr. archi = pred i lat. trabs = greda) donja od t r i grede (fascije) to p o iva ju na stupovim a A R K A D A (od lat. arcus = lu k , svod) niz lukova k o ji poivaju na stupovim a ili pilastrim a A R K O S O L U (lat. arcosolium ) grobnica usjeena u stijenu s o tv o ro m u o b lik u p o lu kruga AR C U S T R IU M P H A L1S (la t. slavoluk) u bazilikam a p o lu k ru n i svod noen stu p o vim a; nalazi se izm eu oltara i naroda A R H IV O L T (gr. ta l. volta = lu k) p ro filira n a eona strana luka, slino arhitravu A R E A (lat.) p o d ru je naselja, g roblja; ograeni p ro sto r o ko hrama A R T IF E X (lat.) u m je tn ik u opem smislu A R T IF E X S IG N A R IU S - (lat.) kipar

155

AS TILO S (gr. astylos) t ip hrama bez stupova A T IK A (gr. A tth is , idos = a ti k i) ravan potez zida iznad glavnog gezimsa (karakte ristika staroga a tiko g graditeljstva) A S T R A G A L (gr. astragalos = vratn i kraljenjak) nizak izboen prsten i p ru t k o ji oznaavaju granicu izm eu om am entalnog i ko n stru ktivn o g dijela gra evinskog elementa A T R IJ (lat. a triu m ) o tvoreno predvorje okrueno trije m o vim a i stupovljem A U R E O L A (lat. aureolus = zlatan) krug svjetlosti oko glave sveca C L A U S T R U M (claudo 3 = za klju a va ti, claustrum = klju a n ica ) zatvoren, nepristu paan d io samostana C L A V U S (lat. klin a c, avao) zaglavni kamen u luku CLIPEUS (lat. okrugao tit, poprsje, sunani k o lu t) o b i n o p o rtre t ili neki sim bol u o kru g lo m o k v iru

C L O A C A v id i: kloaka C O E M E T E R IU M (lat.) g ro b lje ; varijanta: coem eterium hypogeum = podzem no grob lje p rv o b itn i naziv za katakom be C O M P L U V IU M (la t. od pluvius = kini) o tvo re n i p ro sto r u a triju rimske kue (u k o ji je padala kia) CO N C H A (lat. od g r . konche = koljka) p olukruna udubina u zidu, slina apsidi CONFESSIO (la t. priznanje, svjedoanstvo) grobnica m uenika u o lta ru C O N S IG N A T O R IU M (la t. consignuo 1 = u d a riti peat, o p e a titi) dvorana b lizu baptis te rija koja je sluila za podjeljivanje sakramenta potvrde ( k ri zme) koja se u stara vremena p o d ije ljiva la odmah iza krtenja C O N V E N T IC U L U M (od la t. convenio 4 = doi zajedno, s k u p iti se /co n ven tu s = sa m o s ta n /) manja graevina koja je sluila za sastajalite vjernika CORPUS (la t. tije lo , stablo) Isusovo tije lo na k ri u ; c ilin d ri n i d io stupa C U B IC U L U M (la t. cubo I = leati) u rim sko j ku i p ro sto rija za spavanje D E A M B U L A T O R IU M (lat. v id i: a m b u la to riu m ) prostor za ophoenje o ko oltara D EC U M A N U S (la t. decum a, decumanus = decim a, decimanus = desetinski) uzduna ulica u castrum u; vodila je od istoka prema zapadu D IA K O N 1K O N (gr. d ia ko n iko s = prikladan za slubu) p ro sto rija pored pre zb ite rija , koja je sluila za oblaenje slubenika k u lta ; is to : a ko nikon D IP T IH (gr. d ip ty h o s = d vo stru ko sloen) d vije p lo ice , od k o jih je jedna ukraena a druga je sluila za prigodna upisivanja stilusom A K O N IK O N v id i: d ia k o n ik o n E D IK U L A (la t. aedicula = hram i, kapelica) arh ite kto n ska dekoracija u o b lik u p ro elja hrama E G Z E D R A (gr. ekshedra = divan, trije m , dvorana) 1) p ro s to rija , o b i n o po lu kru n a , otvorena prema nekoj veoj dvorani; 2) p o lu kru n a klupa na otvo re n o m prostoru E G Z O N A R T E K S (gr.) p ro sto r ispred narteksa (v.), u istoj fu n k c iji kao i narteks (predpredvorje) E M B L E M A T A (gr. emblema) fin o izraene i uokvirene slike od m ozaika, uloene u podove ENTAS IS (gr. napinjanje, natega) zadebljanje stupa na d o n jo j tre in i visine korpusa EPISCOPIUM (gr. e piskopion od episkopos = nadzornik) biskupski stan E P IS T IL (gr. e p is ty lio n ) greda nad stupom E P IT R A H E L IJ (gr. epi = o ko + trahelos = ija, vrat) o v ra tn ik , kod stupova zavrni p ro fil ispod kapitela FABE R (lat.) o b rtn ik k o ji radi s tv rd im m a te rija lo m : stolar, tesar, kova i d r.

B A L D A H IN (tal. Baldacchino = tkanina iz Bagdada) skupocjena tkanina noena na m otkam a ("n e b o ") takoer kam eni n a tkro v nad o lta ro m , th ro n u s om B A P T IS TE R IJ (gr. b aptizo = u m o iti, za g n ju riti) p ro sto rija za obavljanje obreda krtenja B A Z A M E N T (gr. basis = osnova, tem elj) povisoko etvrtasto podnoje za stupove, o b i n o u pergoli oltarske pregrade B A Z IL IK A (gr. basilike o ik ia , lat. basilica = kraljevska dvorana) dvorana u ko jo j su vrene javne slube; pravokutnog je o b lika , stupovim a podijeljena u t r i lae, osvijetljena prozorim a u zidu povie stupova; u dnu dvorane nala zila se polukruna apsida ili egzedra (v.); tip je u doba Konstantina I pre uzet za gradnju v e likih crkava; varijante su: Basilica geminata dvije ba z ilik e spojene jedna uz drugu; basilica m in o r = crkva u asti episkopalnih ba zilika , ali bez biskupa; basilica urbana = gradska bazilika B E M A (gr. zborite) uzvieni, stepenicama pristupaan p ro sto r o ko oltara B IF O R A (lat. b ifo ris , od bisfo ris = dvovratan, d vo krilan ) pro zo r s dva otvora BURGUS (lat.) utvrenje u o b lik u to rn ja C A N C E L L I (lat. reetka, ograda) oltarska pregrada C A S T E L LU M (lat. dem in. od castrum ) manje utvreno u porite; nalazi se o b i n o na brijegu CAS TR U M (lat.) rim ski u tvr e n i v o jn i k i logor relativno veih razmjera, o b in o u o b lik u pravokutnika CAR D O (lat. stoer, meanica, razdvoj) jedna od glavnih ulica u castrum u; vodila je od sjevera prema jugu C A T A G E U M (gr. kategeios = na zem lji) grobna zgrada sagraena na povrini zemlje C A V E A (lat.) glum ite, gledalite C E L L A (lat.) sobica, mala p ro sto rija , elija; varijanta: grobljanska cella s t r i apside CHORUS (gr. choros = igralite, ko lo ) mjesto za pjevae u crkvi CEN O BIJ (gr. koinos = zaje d n iki i bios = ivo t) samostan, zgrada za zaje d n iki i v o t monaha , C IB O R IU M (gr. k ib o rio n , lat. c ib o riu m = aa) graevina nad o lta ro m u o b lik u b a l dahina; znai i posudu u ko jo j se nalaze priesne estice (estinjak) C IN K T U R A (lat. cingo 3/= opasivati) ograda o k o groblja ili crkve CIPPUS - (lat. otesan kamen) spom enik u o b lik u kocke ili prizm e C IS T A (gr. kystis = m jehur) k u tija , sanduk, c ilin d ri n a posuda s poklopcem

157

K L O A K A (lat.) od vo dn i kanal; v id i: cloaca FEN ES TE LLA (la t. p ro zo ri) o tv o r na sarkofazim a za odavanje poasti relikvijam a svetaca K O L O N A D A (tal. co lo n a tto ) red stupova K O L U M N A (la t. colum na) stup K O R N I (frane. corniche) ukrasna traka koja se sastoji od konkavnog i konveksnog niza p ri vrhu ili p ri stopi objekta (postolja, c ip p u s -a , arae i sl.) K O N Z O L A (frane. console) boac kipa ili grede usaen u zid K R E P ID O M A (la t. crepido = te m e ljn i zid) podnona ko n stru kcija zgrade K R IP T A (gr. k ry p to = skrivam ) podzemna p ro sto rija koja o b i n o slui za ukop L A P ID A R IU S - (lat.) klesar L A U R A (gr. laure = ulica, h o d nik) m anastirite u kojem monasi ive odvojeno u m alim elijam a (lavra) L E Z E N A (frane.) neznatno pojaanje zida, slin o pilastru, ali bez baze i kapitela LO C U LU S (lat. locus) duguljasta pravokutna udubina u stije n i, slui za smjetaj mrtvaca M A N S IO (la t. ostajanje) o dm orite za p u tn ik e , gostinjac M A R M O R A R IU S (lat.) klesar m ramora M A T R O N E J (lat. m ater) p ro sto r za ene u c rk v i m atroneum M A U Z O LE J (gr. m aussoleion) grobna graevina m onum entalne izrade M E N S A (lat. = stol) oltarna ploa, o lta r u o b lik u stola M E M O R IA (lat. = spomen) p ro sto rija za obred slube m rtvim a M E T A L L U M (lat. ru d n ik , m ajdan) kamene p lo e podnice M IT R E J (la t. m ithra e u m ) svetite boga M itrasa M O D U L (la t. m odulus = mjera) p o lu m je r donjeg korpusa stupa; osnovna mjera za neku graevinu M O N A S T E R IU M (gr. m onasterion) zajednica monaha; zgrada za za jedniki ivo t monaha M O N O K S IL (gr. m onos = sam, jedan, je d in i; ksilon = drvo) ob je ka t izraen iz je d nog komada drveta M U N IC IP IJ (lat. m u n ic ip iu m ) autonom na opina rim skih graana M U T A T IO (la t. prom jena, zamjena) m jesto za izm jenu konja u javnom prom etu NAO S (gr. naos) glavna dvorana b a zilike ; in i ga p ro sto r za vjernike i svetite N A R T E K S (gr. nartheks = predvorje) predvorje crkve nam ijenjeno za katekum ene N IM BU S (lat. = gust oblak) trakasta osjenka o k o tije la svetaca N X M P H A E U M - (lat. od gr. n y m fe = zarunica, nevjesta; enksa kupaonica) povei rezervoar za vodu OECUS (od g r. o ik ia ) sveana dvorana u rim sko j kui O L T A R - (lat. alta ara) rtv e n ik na k o ji se stavljaju darovi ili vre k u ltn i obredi O R H E S TR A (gr. orhestra) u g r k o m kazalitu p o lu k ru n i p ro sto r za glumce O R A T O R IU M (lat. oro 1 = m o liti) manja graevina za pobonost ueg kruga vjernika

F IB U L A (lat.) spojnica, kopa na odjei FLOS (lat.) cvijet u sredini abaka FO R U M - (lat.) trg F R IZ (njem . Fries) uska ravna traka izm eu a rh ite kto n skih elemenata, osobito izm e u arhitrava (v.) i vijenaca; (v. gezims)

G R IF O N I (gr. grips = orlolav) fantastina ivo tin ja s k rila tim tije lo m lava i o rlo v skom glavom H E R M A - (gr.) stup k o ji se na vrhu zavrava ljudskom glavom H E L IK S (gr. = zavinut) v itice koje kod k o rin ts k ih stupova izrastaju iz akantova lia i savijaju se na uglovim a i prema sredini kapitela HOSPITI UM - (lat.) gostinjac, svratite za pu tnike HIPOGEJ - (gr. hypogeios = podzem ni) podzem na grobna zgrada (v id i: coem eterium ) H IP O K A M P - (gr.) m orski k o n ji ; ko n j ije tije lo od prsa prerasta u m orsku neman H R IN G (barbarski = avarski ator) o kru g li, palisadama (ograda od iljaka) ili zem lja nim nasipom ograen prostor za stanovanje kod barbarskih naroda

I M A G IN A R IU S - (lat.) slikar IM B R E K S (lat. im brex = pljusak) ljebnjak od opeke, koruga; p o lu kru n i krovni c r i jep, m urnjak (la t. v id i: com p lu viu m ) e tvrta sti o tv o r u a triju rim ske kue (u k o ji je padala kia)

IM P L U V IU M -

IMPOST (lat. im postus = natovaren) nadglavnik; o b rn u to postavljena krnja piram ida iznad kapitela, koja preuzim a te re t svoda IN S U L A (la t. o to k ) jedna ili skup kua okruen sa svih strana ulicama K A L A T O S (gr. srodno s kalathiskos = kotarica za vunicu) d io kapitela u o b lik u ple tene koarice K A L O T A (tal. calotta = kapica, vrak kugle) polovina uplje kugle K A N E L U R E (lat. canalis = cijev, iije b ; frane. cannelle = pipa, slavina) uzduni lijebovi u korpusu stupa K A N T H A R U S (gr. kantharos = nekakav kukac) posuda s dvije uzdignute ruke K A T E L v id i: castellum K A T A K O M B E (gr. kata = d o lje , niz, ispod i kym be = lonac, sud, Haronov amac, grobnica) podzem no groblje; ho d nici s grobnicam a K E N O T A F (gr. k e n o ta fio n , ke n o s= prazan i ta fo s = grob = prazan hum ak, poasni grob bez m rtva tije la ) spom enik p o k o jn ik u k o ji je pokopan na drugom mjestu K1KLO PSKI Z ID (gr. kyk !o p s = bie s je d n im o ko m /P o life m o s /) graevina od ve lik ih blokova kamena vezanih u suhoj te h nici K IM A T IO N (gr. od kym a = val, talasanje) p ro filira n i niz stiliz ira n ih listova, ili s m o tiv o m jaja; jon ski (ja jo lik i) kim a tio n vezan je uz astragal (v.) K L IN A (gr. kline = leaj, p o iva ljka ) krevet

O R T O S TA T (gr. lat.) d o v ra tn ik , o k o m ito stojei elemenat u a rh ite k tu ri

158

159

P A L A T IU M (lat.) bogato oprem ljena stambena zgrada; palaa P A L M E T A (franc. palm ette) ukras u o b lik u palm ina lista P A R A D IS U S (gr. paradeisos = raj) cvijeem zasaeno predvorje bazilike PA STO FO R IJ (gr. = m anji hram) crkveni ured; kancelarija P AT1BULU M (lat. = vjeala, raljasto drvo) kri u o b lik u slova T P A V IM E N T (lat. pavim entum ) podnica P E R G O LA (tal.) oltarna pregrada sastavljena od niza stupova izm eu ko jih se nala ze p lu te ji (v.) P E R IS T IL (gr. p eristylos = okruen stupovim a) dvorite opasano stupovim a PICTOR - (lat.) slikar P IL A S T A R (tal. pilastro) ukrasni p o lustup u zidu P IS C IN A (lat. = rib n ja k , bazen) spremite za vodu, krstionica P L IN T (gr. p lin th o s = opeka, cigla) ploa, o b in o etvrtasta P LU T E J (lat. pluteus = krov, streha) uokvirena ploa izm eu stupova oltarske pre grade P O R T A L (lat. porta = vrata) posebno ukraena vrata na p ro e lju zgrada P O R T IK (la t. porticus) trije m , natkriven p ro sto r sa stupovim a PR E TO R IJ (lat,. pra e to riu m ) zgrada uprave u castrum u i utvr e n im vilama P R E Z B IT E R U (gr. pre sb yte rio n, od presbys = sta riji) p ro sto r za sveenike u crkvi PRO NAO S (gr. pronaos) predvorje hrama PRO TEZIS (gr. prothesis) p ro sto rija u c rkvi, nam ijenjena za ostavu rtvenih darova i p riprem u oblata P U L P IT U M (lat. stalak), stalak za ita n je , trib in a O U A D R A T U M POPULI (lat. quadratum = etvorina i populus = puk) p ro sto r za vje rnike u crkvi REFU G IJ - (lat. refugium ) p ribjeite, utven p ro sto r za samoobranu stanovnitva R O Z E T A (franc. rosette = ruica) d e korativno reducirani c vije t u o k v iru kazeta, frizova i si. S A N C T U A R IU M (lat.) svetite; p ro sto r za vrenje vjerskih obreda S A R K O F A G (gr. sarks = meso i fagein = jesti) m rtv a k i sanduk s poklopcem S C A N D U L A (lat. i scindula) im la, letvice drvenog krova S C H O L A C A N TO R U M (lat.) pjevaonica u c rkvi, isto to i chorus (v.) SEPTUM (lat. saepta pl.) ograda, o b in o o ko oltara SEPU LC H R U M (lat. = grobnica) udubina u o lta ru za odlaganje relikvija m uenika S IG M A (gr.) p o lu k ru n i, s prednje strane ravni stol S1MA (gr. simos = gore u zvin u t, upalj) zavrna greda na zabatu; p ri strani graevine m je stim in o probuena zbog otjecanja vode S IG N A R IU S v. A rtife x SPELEJ (la t. spelaeum od gr. spelaion = pilja, peina) svetite boga M itre u o b lik u pilje V I L A (la t. villa) ladanjska kua. V a rija n te : v illa rustica = zgrada p o ljo p riv re d n ik a : V illa urbana = ljetovalite gradskog stanovnika; V illa pseudourbana V I L IK (lat. villicus) up ra vite lj dobara V O L U T A (od lat. volvo 3 = o k re ta ti) spiralna zavojnica na ka p ite lim a jonskog reda Z A B A T v id i: fro n to n i tim p a n o n T R I K L IN U (od g r. tr ik lin o n = sto s t r i poiva ljke ) p ro sto rija za objed, p rije m g o s ti ju i si. T R O H IL (gr. tro c h ilia = valjak, vitao) usukani p ro fil na osnovi stupa V E S T IB U L U M - (la t.) predvorje SPO LU (lat. spolium = kraa, plije n ) graevno kamenje izvueno iz jedne zgrade pa ugraeno u drugu S T A T U A R IU S (lat.) izraiva kipova od bronze S T E L A (gr. stele) o k o m ita kamena p lo a ; varijanta: Stela funerata = nadgrobna ploa S T IP A D IU M (la t.) p o lu kru n a klu p a uz zid apside S T IL O B A T (g r.stylo s = p o tp o ra n j i bathos = visina) najgornji p ro fil krepidom e (v.); k o n stru kcija na k o jo j poivaju stupovi S U B S E LL IU M (la t. = klupa, sjedalo) kamena klupa uz zid apside S V A S T IK A (sanskrt.) kukasti k ri , sim bol ivota T A B U L A (lat. = daska) p lo a za natpis; varijanta: tabula ansata = p lo a s postranim laticama T A B L IN U M - (la t.) u rim skoj kui soba u k o jo j je dom ain prim ao goste i stranke T E G U L A (lat.) p ra v o k u tn i crije p s izvijenim uzdunim rubovim a T E R M E (gr; therm os) to p le kupke T E S S E LA (lat.) kockica za izradu mozaika T E S E R A (lat. tessera) kamena kocka za sastavljanje m ozaika T IM P A N O N (gr. ty m p a n o n = bu b nji) zabat; tro k u ta s ta zidna ploha ispod dvostrenog krovita T O M B A (lat. tu m b a ) grobnica TO R U S (lat.) izboeni p ro fil na osnovi stupa T R A B S (lat.) greda T R A N S E P T (lat.) poprena laa u bazilici T R A N S E N A (la t. transenna = reetka)proubljena kam enaploa prozora ili pluteja T R IB U N A (lat.) povien p ro sto r u apsidi, s b iskupskim sjeditem T R IF O R A - (la t. v id i: b ifo ra ) p ro z o r s t r i okna

160

161

SADRAJ
S tr. PR E DG O V O R D R U G O M I Z D A N J U ....................................................................................................................5. UM JESTO U V O D A .................................................................................................... ............................................. 7.

P o liti k e i ku lturn e p rilik e na tlu rim ske provincije Dalmacije u doba ranog k r a n s tv a .....................9. A . Rano carsko doba .................................... .. .................................................................................................... 9. B. K asnoantiko d o b a ...................................................................................................................................... 17. C. Prijelaz na srednji vijek ..............................................................................................................................25. I. U V O D .......................................................................................................................................................................31. 1. Pojam i s v rh a ......................................................................................................................................................31. 2. Povijest kranske a rh e o lo g ije .......................................................................................................................32. II. P O K O P A V A N JE M R T V IH ............................................................................................................................... 35. 1. Opi d i o .......................................... .. .................................................................................................................35. 2. Pokopavanje m rtv ih u B i H ............................... ' . ...................................................................................... 39. III. TO V A N JE S V E T A C A ...................................................................................................................... . . 45. -

1. Opi d i o .............................................................................................................................................................. 45. A. M a rtyro lo g iu m p a n n o n ic u m ..........................................................................................................................47. B. M a rtyro io g iu m dalm aticum ..........................................................................................................................51. C. Sv. D u ja m .................................................................................... .......................................................................53. D. Sv. V e n a n c ij......................................................................................................................................................56. E. M a rtyro lo g iu m H is to ric u m ............................................................................................................................ 57. F. T u rinsko p la t n o ................................................................................................................................................ 58. IV . K R A N S K A S IM B O L IK A ............................................................................................... .. ....................... 61.

1. Klasini m o tiv i u starokranskoj sim bo lici .......................................................................................... 61. 2. Kranski sim bolizam .................................................................................................................................63. V . A R H I T E K T U R A ...................... .................................................................................................... .................... 69. 1. O pi d i o .............................................................................................................................................................. 69. 2. Z a k o n ito s t u kranskoj a r h i t e k t u r i ........................................................................................................... 80. 3. Starokranske k u ltn e graevine u B i H ...................................................................................................... 83. V I. L IK O V N A U M J E T N O S T .........................................................................................................................107. D O D A T A K ............................................................................................................................................ ............. 117. Kranski spom enici srednjeg vijeka u BiH .............................................................................................117.

173

A . Predrom anika (7 0 0 1.050) B. R om anika i g o tika .............. C. S te c i.......................................

117. 124. 130.

IZRADIO : NIKOLA

L E K S IK O N ......................................................................................................................................................... 135. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 9. A. B. C. D. E. F. G. Iliri ............................................................................................................................................................... 135. Panoni . ........................................................... .. ................ ........................................... ........................... 137. G r c i ............................................................................................................................................................... 138. R im lja n i.......................................................................................................................................................139. Salona ......................................................................................................................................................... 140. R i m ............................................................................................................................................................... 145. H r a m ............................................................................................................................................................148. M je r e ....................................................................................................... .. ..................................................152. Mjere u a r h it e k t u r i...................................................................................................................................152. Mjere u g ra e vina rstvu ............................................................................................................................. 152. M jere za te inu ........................................................................................................................................ 153. M jere za duinu p u t e v a ...........................................................................................................................153. M jere za p o v r in u ......................................................................................................................................153. Mjere za suhe t v a r i ................................................................................................................................... 153. Mjerenje v re m e n a ...................................................................................................................................... 153. Tum a graevinskih pojmova ..............................................................................................155.

AOANKOVlf HIC. GOD.

5. B iz a n t in c i....................................................................................................................................................140.

10.

L IT E R A T U R A

................................................................................................................................................. 163.

A R C H A E O L O G IA C H R IS T IA N A S U M M A R IU M ....................................................................................166. C U R R IC U L U M V I T A E ................................................................................................................................... 168. R E G IS T A R ......................................................................................................................................................... 169.

174