Professional Documents
Culture Documents
ILUSTRADO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO BÁSICO
ILUSTRADO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
Compiladores: David M. Captain y Linda B. Captain
© 2005
Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Parte I, Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Notas sobre la gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Alfabeto y Sonidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Cómo buscar una palabra en el diccionario . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Estructura del artículo Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Diccionario Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Diccionario Español-Wayuunaiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
INTRODUCCIÓN
David M. Captain
1
Wayuunaiki – Español
PARTE I, WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
NOTAS SOBRE LA GRAMÁTICA
El nombre
En el wayuunaiki los nombres (sustantivos) no se clasifican por género como
se hace en español. Cuando tienen referencia a varones o animales machos se
tratan como masculinos. En los demás casos, incluyendo cuando tienen
referencia a mujeres y animales hembras, por lo general se tratan como no
masculinos. Por ejemplo, püliiki puede significar ‘burro’ o ‘burra’ según el
contexto. Para indicar el género y número del referente, se realiza con un sufijo
determinativo al final del nombre que funciona como el artículo determinado.
También se indican el género y número del referente en el adjetivo demostrativo
cuando va, en su posición delante del nombre, en conjunción con el sufijo
determinativo. Así que püliikikai significa ‘el burro’ y püliikikat significa ‘la
burra’. Como los sufijos determinativos no se incluyen en el diccionario, se dan
a continuación.
Sin embargo, hay una clase distinta de nombres que se identifican en este
diccionario como nombres poseídos. Esta clase incluye, por ejemplo, nombres
de parentesco y partes del cuerpo. El nombre poseído normalmente requiere un
prefijo personal que indica el poseedor y concuerda con ésta en persona, en
número y (en tercera persona singular) en género. Estos prefijos los veremos al
tratar los pronombres personales. Por ejemplo, a la palabra aüliijana, ‘collar’,
se le puede añadir el prefijo personal ta- dando taüliijana, ‘mi collar’. En el
caso raro de que el nombre poseído no tenga referencia a un poseedor
específico, hay que convertirlo en nombre absoluto añadiéndole el sufijo -aa y
queda sin prefijo. Así que aüliijanaa significaría ‘collar de alguien’. Muchos de
los demás nombres también pueden ser poseídos. En este caso se le añade el
mismo prefijo personal y, para la mayoría de ellos, un sufijo de posesión (-in,
-se, o -ya). Por ejemplo, de la palabra kaa'ula, ‘chivo’, se puede formar
3
Wayuunaiki – Español
El adjetivo
No hay muchos adjetivos en wayuunaiki. La mayoría de las cualidades
expresadas por adjetivos en español, se expresan en wayuunaiki por medio
de verbos de estado. Unos pocos adjetivos concuerdan con el nombre que
modifican. En estos casos se dan las respectivas formas masculinas, no
masculinas, y plurales en el diccionario. Otros pocos, por su composición,
requieren el prefijo personal, el cual concuerda con el nombre modificado. Del
adjetivo apüshua'a, por ejemplo, napüshua'a na tooloyuukana (literalmente,
‘ellos-todos los hombres’) equivale a ‘todos los hombres’. Estos se identifican
como adjetivos relativos.
El pronombre personal
En wayuunaiki hay siete pronombres personales. A diferencia de los
pronombres en español, son invariables sin importar la función en la oración.
A un pronombre personal, también se puede añadirle el sufijo determinativo.
De estos pronombres salen los prefijos personales, que pueden indicar: 1) el
sujeto de un verbo, 2) el poseedor de un nombre, 3) el complemento enlazado
por una posposición, o 4) el referente de un adjetivo relativo, un adverbio
relativo, o una conjunción relativa. En estos casos el pronombre libre
usualmente no se da después de la palabra prefijada a menos que sea de uso
enfático. Se usa el prefijo personal con la posposición amüin para indicar el
complemento indirecto.
4
Wayuunaiki – Español
Según las reglas fonológicas, la vocal del prefijo (así como la s de la tercera
persona no masculino singular), por lo general, asimila a la primera vocal o
semivocal de la raíz a la cual se une. Por ejemplo, de ekii salen shikii, ‘su
cabeza (de ella),’ y wekii, ‘nuestra cabeza’; y de awala sale puwala, ‘tu
hermano’. Es de notar que para el dialecto de la Alta Guajira, la tercera persona
no masculino singular es jia.
El verbo
En wayuunaiki hay los verbos intransitivos y transitivos, como en español, pero
también hay verbos de estado. Estos sirven para expresar una cualidad del
nombre (o pronombre) que sirve de sujeto en la oración. Equivale a la
combinación en español de un adjetivo con el verbo ser o estar. Un grupo de
los verbos de estado consiste de los que se forman al añadir el prefijo ka-,
atributivo, o ma-, negativo, a un nombre poseído o a una posposición. Por
ejemplo, del nombre poseído atsüin, ‘fuerza’, se pueden derivar los verbos
katsüinwaa, ‘ser fuerte’, y matsüinwaa, ‘estar sin fuerza’.
5
Wayuunaiki – Español
Por lo general, los sufijos de género-número concuerdan con el sujeto del verbo.
También, se pueden usar los prefijos personales para indicar el sujeto de un
verbo intransitivo o transitivo, pero en este caso, el sufijo de género-número del
verbo transitivo suele concordar con el complemento directo. Por ejemplo,
atkaashii naya significa ‘ellos están peleando’, pero washajüitpa shia significa
‘nosotros la hemos escrito’.
6
Wayuunaiki – Español
La posposición
La posposición funciona como la preposición en español para enlazar un
elemento de la oración con su complemento, sólo que, en wayuunaiki, parece
colocarse después del complemento. En limitados casos la posposición se une al
final del nombre que sirve de complemento. Pero normalmente, se le añade a la
posposición el prefijo personal que concuerda con el complemento en persona y
número y el complemento la sigue. Tomando la posposición alu'u, por ejemplo,
‘en su vientre’ suele expresarse como nüle'eru'u (literalmente, ‘su-vientre-en’),
pero ‘en la huerta’ se expresa como sulu'u tü apainkat (literalmente, ‘ella-en la
huerta’).
El adverbio
Los adverbios funcionan como los adverbios en español y la mayoría son
invariables. Sin embargo, hay unos pocos que, por su composición, requieren
el prefijo personal que concuerda con el nombre con el cual tiene referencia.
Por ejemplo, del adverbio achukua'a, ‘otra vez’, la oración antüsü teikat
süchukua'a (literalmente, ‘llegó mi-mamá ella-otra vez’) equivale a ‘mi mamá
llegó otra vez’. Estos se identifican en este diccionario como adverbios
relativos.
La conjunción
Las conjunciones funcionan como las conjunciones en español. Unas son
invariables. Pero muchas de las conjunciones subordinantes son las mismas
palabras que funcionan también como posposiciones. Estas palabras en su
función como conjunción también requieren el prefijo personal pero siempre
es él de la tercera persona no masculina singular porque su referencia es a la
oración subordinada que enlazan con la independiente. Por ejemplo, con la
conjunción relativa aka, ‘porque’, se puede formar la oración subordinada süka
ayuulin nia, ‘porque él está enfermo’. Estas conjunciones se identifican en este
diccionario como conjunciones relativas.
7
Wayuunaiki – Español
ALFABETO Y SONIDOS
Cada palabra en wayuunaiki se puede leer con el mismo sonido de las letras en
español, salvo unas excepciones:
• Las vocales dobles suenan más largas que las vocales simples.
aakataa quitar
aneekaa escoger
miichi casa
oonojoo toser
ashuunajaa nadar
püülükü puerco
• Las consonantes dobles suenan más largas que las consonantes simples.
anneerü oveja
asottaa quebrar
• La letra ü suena como la ‘u’, pero sin redondear los labios.
pütchi palabra
• La letra k suena como la ‘c’ en ‘casa’ y la ‘qu’ en ‘queso’.
ekaa comer
siki fuego
• La letra ' es un cierre glotal.
a'anaa tejer
ka'i día
ja'rai cinco
a'luwajaa robar
• La letra l es semejante a la ‘r’ de español. Es una vibrante simple pero se
pronuncia con la lengua en posición ligeramente más lateral y un poco más
hacia atrás que para pronunciar la ‘r’.
lapü sueño
alama pasto
• La letra r se pronuncia como la ‘rr’ de español, pero con algo de fricción
cuando ocurre en la posicion inicial o media de la palabra.
rüi cuchillo
irama venado
• En una palabra que termina en rü, la r suele ser sorda y se pronuncia con un
poco más de fricción. La ü es sorda también.
anneerü oveja
• La letra sh se pronuncia como la ‘ch’ pero sin obstruir la salida del aire. Se
parece al sonido ‘sh’ del inglés.
kashi luna
8
Wayuunaiki – Español
9
Wayuunaiki – Español
ABREVIATURAS
abs. absoluto
adj. adjetivo
adv. adverbio
caus. causativo
conj. conjunción
gram. gramática
inf. infinitivo
interj. interjección
m. masculino
n. nombre
n.pos. nombre poseído
pas. pasivo
pl. plural
pos. poseído
posp. posposición
pron. pronombre
ref. reflexivo
rel. relativo
suf. sufijo
V. Véase
v.e. verbo de estado
v.i. verbo intransitivo
v.t. verbo transitivo
10
DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
Wayuunaiki – Español
DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
A-a
aainjaa
aa aa adv. sí. aapuwaa aapiraa v.t. avisar.
aainjaa v.t. 1. hacer. 2. elaborar, aapuwaa v.e. estar enfermo, -ma.
aainjala fabricar. 3. construir. — v.i. enfermarse.
aainjala n.pos. 1. acción mala,
aajuna pecado. 2. hecho.
aajuna n.pos. cubierta, techo.
aajüin V. aa'u.
aakataa aajüin V. aashin.
aa'ayajirawaa aakataa v.t. quitar.
aa'ayula aa'ayajirawaa v.i. discutir.
aa'in aa'ayula n.pos. calor, temperatura.
aa'in n.pos. corazón, alma, espíritu,
aa'inmajaa mente, voluntad.
aa'inraa aa'inmajaa v.t. cuidar. aapuwaa
aa'inyajaa aa'inraa v.t. hacer. aashajawaa
aawalawaa
aawalaa aawalaa v.t. 1. aflojar. 2. soltar. achuwajawaa v.i. 1. prender
aawalawaa v.i. aliviarse, mejorarse (fuego). 2. arrancar (un motor).
achajawaa de una aflicción. achuwala — v.t. prender (fuego). V. chuwataa.
acha'a achajawaa v.t. buscar. V. mekeerüü.
achecheraa acha'a n.pos. 1. excremento. 2. óxido.
achecheraa v.t. 1. apretar. 2. tensar.
achekaa V. ichee.
achekajaa achekaa v.t. querer.
achekajaa v.t. cobrar deuda,
ache'e reclamar.
achepchia ache'e n.pos. oreja, oído.
achepchia n.pos. 1. sirviente, -ta.
achepü 2. esclavo, -va. achuwajawaa
achiawaa achepü n.pos. pintura para la cara.
achiirua achiawaa v.t. amonestar, aconsejar. achüküjaa achuwala n.pos. llama.
achijiraa achiirua posp. detrás de. achüküjaa v.t. 1. hacerle cosquillas.
achijirawaa achijiraa v.t. despertar. achükütaa 2. comprimir.
achikanain achijirawaa v.i. despertarse. achü'ü achükütaa V. a'chükütaa.
achikanain n.pos. 1. huella. ai1 achü'ü n.pos. riñón.
achiki 2. rastro. ai2 ai1 n.pos. diente. V. aliina.
achiki, achikü n.pos. relato, noticia. ai3 ai2 n. noche.
achikijee — posp. acerca de. aicha ai3 n. yuca. pos. a'aise
achikijee posp. 1. después de. aikeyuu aicha, aiche n.pos. ropa interior.
2. más allá de. aikeyuu n.pos. nieto, -ta;
achikiru'u — conj.rel. después de que. aikkaa descendiente.
achikiru'u posp. después de la salida aikkalawaa aikkaa V. oikkaa.
achikua'a de, en ausencia de. V. ama'ichiki. aikkalawaa v.i. 1. sentarse.
achira achikua'a V. achukua'a. aikkale'eraa 2. posesionarse.
achisa achira n.pos. 1. seno. 2. leche. aikkale'eraa v.t. 1. sentar.
achitaa achisa, achise, aise n.pos. carga. ainchi 2. establecer. 3. instalar.
achon achitaa v.t. 1. martillar. 2. clavar. ainkaa ainchi n.pos. cuñado (de varón).
achon n.pos. 1. hijo, -ja. 2. cría. ainkuwaa aa'in ainkaa v.t. poder, lograr.
3. fruto, fruta. pl. achonnii, ainkuwaa aa'in v.i. 1. asustarse.
achon'irü achooin. ainküin 2. sorprenderse.
achon'irü n.pos. sobrino, -na aipa'a ainküin posp. en, entre.
achonyaashi, -sü (materno de hembra). aipa'inka aipa'a adv. de noche.
achonyaashi, -sü n.pos.m., n.pos.no aippia aipa'inka adv. anoche.
m. 1. hijastro, -tra. 2. hijo adoptivo, aippia n. árbol trupillo, cují. pos.
achukua'a hija adoptiva. aippirua a'aippiase.
achukua'a, achikua'a adv.rel. otra airu'u aippirua adj., pron. seis.
achu'laa vez en cuanto a. airu'u posp. en la horqueta de, entre
achu'laa, atu'laa v.t. 1. besar. aise el diente de.
achumajaa 2. chupar. V. atujawaa. aiwaa aise V. achisa.
achumajaa, achunjaa v.e. estar aiwaa apüla aiwaa, alii v.i. doler.
achuntaa celoso, -sa; estar envidioso, -sa. aiwaa apüla, alii apüla v.i. ser
achuwajawaa achuntaa v.t. pedir. aja'apüin amado por.
14
Wayuunaiki – Español akotchajawaa
aja'apüin n.pos. tamaño (por altura, ajuttaa ajutalaa, ojutalaa v.t. abrir.
aja'itaa longitud). ajuttiraa ajuttaa V. ojuttaa.
aja'itaa v.t. 1. recoger agua. 2. sacar ajutu ajuttiraa V. ojuttiraa.
(un líquido). ajutuwaa ajutu, ojutu n.pos. valor.
ajuuna ajutuwaa, ojutuwaa v.i. caerse.
ajuyaajaa ajuuna V. ojuuna.
ajuyaajaa, ojuyaajaa v.t. 1. pedir
ajuyaala prestado, tomar prestado. 2. deber.
ajü ajuyaala, ojuyaala n.pos. deuda.
ajütaa ajü n.pos. 1. savia, resina. 2. pus.
ajütaa achikü ajütaa v.t. enviar, mandar.
ajütaa achikü v.t. 1. soltar.
ajütawaa achikü 2. empujar.
ajütawaa achikü v.t. rechazar,
ajüttawaa rehusar.
aka ajüttawaa V. ejittawaa.
aka posp. con (instrumento).
akaaliijaa — conj.rel. porque, como.
akacheraa akaaliijaa, akaalinjaa v.t. ayudar.
akaijaa akacheraa v.t. colgar.
akaijaa v.t. 1. fumar. 2. ahumar.
akaisa'a, akatsa'a, akanasa'a
ajapü ajapulu'uwaa v.e. estar a cargo de. akajee posp. por medio de.
ajapüna ajapü n.pos. mano. — conj.rel. porque.
aka'aya
ajataa ajaraittaa v.t. 1. halar. 2. arrastrar. akalia, aka'iya n.pos. fecha, día de,
ajayajaa ajataa v.t. golpear, pegar. tiempo de. V. ka'i.
akalu'ujaa
ajuittiraa ajuittaa, ojuittaa v.i. salir. akanajuwaa v.e. ser vencido, -da.
akaratshi
ajuntaa ajulijaa, ojulejaa v.i., v.t. mendigar. akatalaa v.t. separar, apartar.
akatalawaa
15
akua Wayuunaiki – Español
akuaippa
akua velocidad. a'anawaa v.t.
akuaippa n.pos. 1. forma, naturaleza. vestir, vestirse.
a'apüla
a'yalajaa
a'yalajiraa
alu'ujasa'a
alu'u alu'u posp. dentro de, en. amaiwa adv.rel. en aquel tiempo de.
ama'a
alumajaa v.t. amansar (caballo, mula, ama'ana posp. donde, en posesión de.
ama'ichiki
18
Wayuunaiki – Español apain
asepü asema n.pos. 1. leña. 2. fuego. V. siki. asüla n.pos. 1. arteria, vena.
aseyuu asepü n.pos. pared. asülajaa 2. tendón.
asi aseyuu n.pos. espíritu de la piache. asürülaa asülajaa v.t. regalar.
asii asi n.pos. cola. asürülaa v.t. 1. cerrar. 2. encerrar.
asiipü asii n.pos. flor. asüsiinajaa V. süttaa.
asiipü n.pos. sobrino, -na (materno de asüsiinajaa v.t. acecinar (salar la
asiiyajawaa varón). pl. asiipünuu. asütaa carne y secarla al aire).
asijaa asiiyajawaa v.t. ensillar. asha asütaa v.t. quitar.
asijaa v.t. 1. asar. 2. quemar. ashaittaa asha n.pos. sangre. V. isha.
asipala1 3. marcar. ashaittaa v.i. jugar.
asipala2 asipala1 n.pos. cicatriz.
asira asipala2 n.pos. viga lateral.
asiraa asira n.pos. risa.
asirajaa asiraa v.t. dar de beber.
asiranajawaa asirajaa v.i. reirse.
asirü asiranajawaa v.i. resbalarse.
asiwataa asirü n.pos. 1. presa. 2. culpa.
aso'iraa aa'in asiwataa v.t. desatar.
aso'irawaa aa'in aso'iraa aa'in V. oso'iraa aa'in.
asotaa aso'irawaa aa'in V. oso'irawaa aa'in.
asotaa, osotaa v.t. apuñalar, pinchar.
asottaa — v.i. brotar, retoñar.
asottaa, osottaa v.i. quebrarse. ashaittaa
asouktaa — v.t. quebrar. ashajaa
ashimia
ashijawaa ashijawaa v.t. lavar (ropa). atalejaa ata'ülaa v.t. coger, agarrar.
ashimia n.pos. 1. suegro (de varón). atamawaa atalejaa v.t. tocar (tambor, puerta).
ashiyaashi 2. yerno (de varón). atamawaa v.i. 1. levantarse.
ashottaa ashiyaashi n.pos. padrastro. ataralawaa amaa 2. incorporarse.
ashottaa, oshottoo v.t. cortar (con ataralawaa amaa v.t. confiar en,
hacha, machete). ataralüichi, -rü contar con.
ataüjawaa ataralüichi, -rü adj. adulto, -ta.
atchin ataüjawaa v.t. violar (a una mujer).
atek atchin V. atsüin.
atkaa atek V. atak.
atkaa v.t. flechar, punzar.
atkawaa — v.i. retoñar.
atouta atkawaa v.i. pelear.
atouta n.pos. piel entera, superficie
atpajaa entera.
atpanaa atpajaa v.t. recolectar (alimento).
atpanaa n. conejo, -ja. pos.
ashottaa atsüin a'atpanaase.
ashoujaa atsüin, atsin, atchin n.pos. fuerza,
ashuku ashoujaa v.i. estornudar. atujawaa fortaleza.
ashunuu ashuku n.pos. huevo. atujawaa v.i. mamar. V. achu'laa.
ashunuu n.pos. hermana menor
ashutaa (de varón).
ashutaa v.i. meterse, entrar a la
fuerza.
ashuunajaa ashutaa aa'u invadir, atacar.
ata ashuunajaa v.i. nadar.
ata n.pos. 1. piel, cuero. 2. cáscara,
corteza. 3. cubierta, envoltura,
ataa vaina. atujawaa
atujeejachi, -tü
Ch - ch
chajaruuta
cha'aya
E-e
eejirawaa
eechin eechin n.pos. marido, esposo. ee'iyalawaa v.i. 1. aparecerse,
eejuu eejirawaa v.i. luchar. asomar. 2. asomarse.
ee'iyataa
24
Wayuunaiki – Español ekiraa
ekirajawaa
ekirajaa ekirajaa v.t. enseñar. emeejaa emechi n.pos. brasa.
eküülü ekirajawaa v.t. estudiar, aprender. eme'eraa aa'in emeejaa v.t. 1. engañar. 2. defraudar.
eküülü n. comida, alimento. pos. eme'eraa aa'in v.t. 1. convencer,
e'e eküin. eme'erainpala persuadir. 2. atraer.
e'ejena e'e n.pos. plaga, parásito. eme'erainpala n.pos. blanco de
e'ejena n.pos. 1. cabalgadura. eme'erajawaa broma o burla.
e'ejü 2. vehículo, carro. ememajaa eme'erajawaa v.i. bromear.
e'erü e'ejü n.pos. sabor. emeriijaa ememajaa, ememejaa v.i. lloviznar.
e'ichi e'erü n.pos. cuñada (de mujer). emeroloo emeriijaa V. emiriijaa.
e'ichi n.pos. 1. nariz. 2. hocico. emeshi emeroloo v.i. hundirse.
e'iijaa 3. pico (de un pájaro). 4. punta. emetulu emeshi n.pos. suegra (de varón).
e'iima e'iijaa v.i. tener diarrea. emetulu adv. en voz alta,
e'iitaa e'iima, aliima n.pos. barba. emia fuertemente.
e'ikaa e'iitaa v.i. defecar. emiirua emia n.pos. comida para el viaje.
e'ikaa, a'ikaa v.t. 1. enseñar, instruir. emiirua n.pos. hermana menor
e'ikajawaa 2. llevar. emi'ijaa (de mujer).
e'ikawaa e'ikajawaa v.t. llevar y dejar. emi'ira emi'ijaa v.i. jugar.
e'inaa e'ikawaa v.e. estar herido, -da. emiraa emi'ira n.pos. juguete.
e'ipa e'inaa v.t. tejer con aguja. V. a'anaa. emiralaa emiraa v.e. estar harto, -ta.
e'ipajee e'ipa n.pos. pedazo, parte. emiriijaa emiralaa v.t. tragar.
e'ipo'u e'ipajee posp. en respuesta a. emülia emiriijaa, emeriijaa v.t. medir.
e'ipolo e'ipo'u n.pos. frente. emülia n.pos. hermano menor. abs.
e'ipünawaa e'ipolo n.pos. 1. tapa. 2. rival. epaya emüliee.
e'ipünawaa v.t. llevar y dejar de epejawaa epaya n.pos. hermano, -na mayor.
e'ira camino, dejar de paso. epejawaa v.t. prender, encender.
e'ira n.pos. 1. sonido, ruido. 2. llanto. epe'e — v.i., v.t. arrancar (un motor).
e'iruku 3. canto (de animal). eperaa epe'e n.pos. mano izquierda.
e'iruku, e'itku n.pos. 1. carne, eperaa v.e. estar borracho, -cha.
e'iru'u cuerpo. 2. casta. eperulajaa — v.i. emborracharse.
e'iru'u n.pos. punta. eperü'üi eperulajaa v.i. chismear.
e'iruma — posp. en la punta de. eperü'üi n. sapo.
e'itaa e'iruma n.pos. primogénito, -ta.
e'itawaa e'itaa v.t. aportar.
e'itawaa v.t. 1. poner, meter. 2.
proponer, suponer. 3. designar,
e'itku asignar, establecer.
e'iyeise e'itku V. e'iruku.
e'iyeise, e'iyeinse n.pos. barbilla,
e'iyou mentón.
e'raa e'iyou n.pos. visita; huésped, -da. eperü'üi
e'raajaa e'raa v.t. 1. ver. 2. experimentar. epesajaa
epi2 n.pos. cabo, mango (de un epijana epijaa v.t. 1. criar. 2. sustentar.
epia utensilio). epijana, epishana n.pos. ruido de
epia, apüya n.pos. 1. casa. 2. nido. objetos producido por golpes o
epijaa V. miichi. epirajaa fricción.
epishana epirajaa v.t. llenar, inflar.
epitanajaa epishana V. epijana.
era epitanajaa v.t. barrer.
era n.pos. 1. jugo, savia. 2. caldo.
eroku 3. sudor.
erouse eroku posp. en (un líquido).
erü erouse n.pos. tapa, tapón.
eweetaa erü n. perro, -rra. V. mürülü.
ewein eweetaa v.i. salir a la vista, aparecer.
ewiijaa ewein n.pos. lunar.
erü ewiijaa v.i. silbar.
I-i
ichee v.e. 1. estar tenso, -sa. 2. estar complemento del verbo ‘poder’ y el
apretado, -da. 3. estar, ser tieso, -sa; complemento de achiki corresponde
estar, ser firme; estar, ser fijo, -ja. isashii al sujeto de ‘poder’.
4. estar, ser duro, -ra. 5. ser isira isashii n. tierra virgen, desierto.
ichii
ichee resistente, ser inflexible. isha isira, ishira n. maraca. pos. eisira.
ichii n. 1. sal. 2. árbol dividive. pos. ishaa isha n. sangre. V. asha.
iipünaa e'ichiise. ishaa v.i. sufrir una quemadura,
iisho iipünaa adv. arriba. ishi quemarse.
iita iisho n. ave cardenal coriano. ishii ishi n. hueco, pozo. pos. eishin, eishia.
iita n. recipiente para comida o ishira ishii v.e. ser amargo, -ga.
iiwa bebida. pos. -in. V. aliita. ishoo ishira V. isira.
iiwa n. primavera (tiempo de lluvias itaa ishoo v.e. ser rojo, -ja.
ipa menores), Pléyades (constelación). ittaa itaa v.i. secarse.
ipooluu ipa n. piedra. pos. eipain. ittaa v.e. estar podrido, -da.
ipooluu, ipuoluu v.e. estar encinta, — v.i. 1. pudrirse, descomponerse,
iraa estar embarazada. deshacerse. 2. quemarse, sufrir
iraa v.e. ser insípido, -da; tener poco iwaa una quemadura.
irama sabor. iwana iwaa v.e. ser prostituta.
irolu irama n. venado. iyaa iwana n. iguana.
isaa achiki irolu adj. verde (no seco). iyaa v.e. estar crudo, -da.
isaa achiki v.e. no poder. gram. El
sujeto de isaa corresponde al
27
jaarü Wayuunaiki – Español
J-j
jaarü n. pocillo, jarra, jarro. pos. -in. jamaamaa jamaa v.e. por qué ser, cómo ser.
jama'a jamaamaa v.e. ser liviano, -na.
jamü jama'a n. hamaca. pos. -in.
jamüche'e jamü n. hambre, escasez de alimento.
jamüche'e n. tuna.
jaarü
ja'apü
jaarü
joulaa v.e. ser mucho, -cha; ser julirü juleena n. freno (de caballo). pos. -se.
joyotoo
joulaa bastante. juluu julirü n. mariposa.
joyotoo v.e. estar sentado, -da. juluu v.e. estar seco, -ca; estar
junaaya marchito, -ta.
juriicha junaaya n. honda. pos. -se.
juriicha, juriichi n. comida frita.
jutataa pos. -in.
jutkataa jutataa v.e. estar abierto, -ta.
jutkataa v.e. estar reunido, -da.
— n. reunión. V. outkajawaa.
joyotoo
ju'i
jutkataa
juya
30
Wayuunaiki – Español kaleena
K-k
kaa'inwaa
kaa'ula
kalekale kalekale n. perico (cara sucia). kasuwaa v.e. ser blanco, -ca; ser
kashi canoso, -sa.
kashüülaa kashi n. 1. luna. 2. mes.
kashüülaa v.e. ser feo, fea; ser
kataa o'u grosero, -ra; ser horrible.
kataa o'u v.e. estar vivo, -va; vivir.
katchinwaa — n. vida.
katipirüin katchinwaa V. katsüinwaa.
katipirüin n. ave atrapamoscas
katkousü sangre de toro.
katkousü n. arma de fuego. V.
a'apüla.
kalekale
kale'u
ko'oi
ko'oyowaa
33
laa Wayuunaiki – Español
L-l
laa
laapi laa n. jagüey. pos. -se. leechi
leeyataa leechi n. leche. pos. -in.
laapi n. lápiz. pos. -in. lemtaa leeyataa v.i. dar vueltas.
lemtaa, lemütaa v.i. arrastrarse,
lotaa gatear.
lotaa v.e. 1. ser recto, -ta. 2. ser
luma ordenado, -da. 3. ser correcto, -ta.
luma n. enramada (estructura abierta
por todos lados con techo que
laapi protege del sol). pos. -se.
lakayawaa
laülaa adj. viejo, -ja; anciano, -na. luusa luta n. piedra de afilar. pos. -in.
— n. 1. viejo, -ja; anciano, -na. luwopu luusa n. luz. pos. -in.
2. jefe, -fa. 3. dueño, -ña. pl. luwopu n. arroyo.
laülaayuu. V. alaülashi, -sü.
M-m
maa2
maa1 maa1 v.t. decir. maa'awaa v.e. estar desorientado,
maa2 v.e. ser así. -da.
maa aka adv. como. maa'inwaa — v.e., v.i. extraviarse, confundirse.
— conj. como.
— v.e. ser como.
maa aka aa'in ser como, parecerse
a. gram. El sujeto del verbo maa
corresponde al sujeto del verbo
‘parecerse’ y el poseedor de aa'in,
‘corazón’, corresponde al
complemento de ‘parecerse’. Por
ejemplo, müshi aka nia saa'in
püliiki equivale a ‘él se parece a
maachon un burro’.
maa'ala maachon n. mamá, abuela.
maa'ala n. culebra cascabel.
maa'awaa
maachon
34
Wayuunaiki – Español meruuna
maa'inwaa v.e. 1. ser necio, -cia. mapüsaa v.e. estar cansado, -da.
maa'ulu yaa 2. ser prostituta. V. aa'in.
maa'ulu yaa adv. hoy en día, en este
maalü tiempo.
maasü maalü adv. 1. ya. 2. pronto.
maawüi maasü, maasi n. flauta. pos. -in.
mache'ewaa maawüi n. algodón. pos. -se.
mache'ewaa v.e. 1. ser sordo, -da.
maikki 2. ser terco, -ca. V. ache'e.
maikki, maikkü n. maíz. pos.
mainma amaise, amaikküin.
maittaa mainma V. wainma.
majayülü maittaa v.e. estar en calma el tiempo.
majayülü n. señorita, joven (mujer).
pl. majayünnüü. pos. amajayütse. mapüsaa
maraaja
miichi
metkaalü metkaalü n. mercado. mojuu, mujuu v.e. 1. ser o estar
miichi, piichi, pinchi n. casa, malo, -la. 2. estar dañado, -da.
edificio. V. epia. 3. estar desgastado, -da. 4. ser
mojuu aa'in dañino, -na. 5. ser pobre.
mojuu aa'in, mujuu aa'in v.e. estar
mojuui triste.
mo'uu mojuui n. monte (vegetación).
mo'uwa mo'uu v.e. ser ciego, -ga. V. o'u1.
mo'uwa, ma'uwa n. paloma
moliina (silvestre). V. toomasü.
moliina n. 1. molino (de moler).
molokoono 2. molino (de viento). pos. -in, -se.
miichi
miicho'u
muusa muula n. mulo, -la. pos. -in. müle'u müleka conj. si, en caso de que.
muusa n. gato, -ta. pos. -in. müliaa müle'u V. miyo'u.
müliaa v.i. sufrir.
müliashii — v.e. ser pobre.
mülo'u müliashii n. difunto, -ta.
mürülü mülo'u V. miyo'u.
mürülü n. 1. animal doméstico.
mütsiiya 2. mascota. pos. amü'ünüin.
mütsiiya adj. negro, -gra.
müleka muusa mütsiiyaa v.e. ser negro, -gra.
N-n
O-o
o'ulijaa
opootaa
opoolojoo opoolojoo v.t. hervir. ouktapünawaa v.i. perder el
opootaa v.i. atascarse (en el barro o ouktasiro'ulu conocimiento, desmayarse.
oso'iraa aa'in en la arena). ouktasiro'ulu adj. mortal (que causa
oso'iraa aa'in, aso'iraa aa'in v.t. oulia la muerte).
1. recordar, hacer recordar. oulia posp. de, más que, en vez de,
oso'irawaa aa'in 2. resucitar. V. sotoo aa'in. contra.
oso'irawaa aa'in, aso'irawaa aa'in ounekaa — conj.rel. para que no.
v.i. 1. recobrar el conocimiento, ounjulaa ounekaa V. eenakaa.
ososo volver en sí. 2. resucitar. ounjulawaa ounjulaa, anujulaa v.t. esconder.
ounjulawaa, anujulawaa v.i.
ountaa esconderse.
oupünaa ountaa v.t. poder.
ourala oupünaa posp. debajo de.
ourulaa ourala n.pos. raíz.
ourulaa v.e. estar hinchado, -da.
ousaa V. ooroloo.
ousaa v.t. deshierbar, arar, rozar (un
oushikawaa achiirua terreno).
oushu oushikawaa achiirua v.t. seguir.
oushuwaa oushu, oushi n.pos. abuela.
opoolojoo outkajaa oushuwaa v.e. tener fiebre.
outkajaa v.t. 1. reunir, juntar.
osotaa ososo n.pos. pulmón. outkajawaa 2. rodear (ganado).
osottaa osotaa V. asotaa. outshi, -sü outkajawaa v.i. reunirse. V. jutkataa.
oshojoo osottaa V. asottaa. outshi, -sü n.m., n.no m. piache;
oshojoo v.t. desollar, pelar, ouyantaa curandero, -ra. pos. outsia.
osho'o desvainar. ouyantaa v.i. volver.
oshottoo osho'o n.pos. nudo. ouyase — v.t. hacer volver.
otse oshottoo V. ashottaa. owoutisaajaa ouyase n.pos. edad (años). V. juya.
otse n.pos. 1. olla. 2. lo cocinado por. owoutisaajaa, awoutisaajaa v.t.
oukaa achiki V. wushu. oyokojowaa bautizar.
oukajaa oukaa achiki v.t. impedir. oyokojowaa v.i. apagarse.
ouktaa oukajaa v.t. esperar (una llegada). oyonnajaa — v.t. apagar. V. yokutaa.
ouktaa v.i. morir. oyonnajaa, oyonnojoo v.i. bailar.
— v.e. estar muerto, -ta. V. yonna.
ouktapünawaa — n. muerte.
40
Wayuunaiki – Español pirataa
P-p
palousa
pan
palaa paatia n. patio. pos. -se. pasanuaa v.e. ser delgado, -da (de
palaapünaa palaa n. mar. objetos cilíndricos).
paülü'ü
palajachi, -tü palaapünaa adv. por el norte. paülü'ü adv. adentro (de la casa).
peerü
— n.m., n.no m. primero, -ra. pl. peesü'ülü adv. detrás de una casa.
pejee
pali'i palawaa v.e. ser salado, -da. pienchi adj., pron. cuatro.
piichi
palitchon palirawaa v.e. estar mezclado, -da. pirataa v.e. estar lleno, -na.
41
pirijirü Wayuunaiki – Español
pisaalü
pirijirü pirijirü, jirijirü n. periquito. püliiki püla'ana n. plátano. pos. -se, -in.
pitshuushi pisaalü n. bozal. pos. episaatse. püliiki, püliikü n. burro, -rra. pos.
pitshuushi, pitchuushi, apüliise.
kepeshuuna n. fríjol.
pitshuushi
piuuna
42
Wayuunaiki – Español sikirulu
R-r
rampara
raawia raawia n. radio. pos. -se, -in. rouya n. 1. espejo. 2. ventana de
rampara n. lámpara. pos. -in. ruluma vidrio, puerta de vidrio. pos. -in.
rüi ruluma n. comején (termes).
rüi n. cuchillo. pos. arülia.
rüi
rampara rülipi
S-s
saamataa v.e. estar frío, fría; estar sekurulu seita, seite n. aceite. pos. -in.
sa'aya
saamataa fresco, -ca. semaana sekurulu V. sikirulu.
sa'wai sa'aya adv. allá. senkeyuu semaana n. semana.
sa'wai adv. de noche. seruma senkeyuu n. mellizo, -za; gemelo, -la.
siimaraalü seruma, sirumaachi n. ave chirito.
siimaraalü, süinmaraalü n. marca
cortada en la oreja del ganado
siiya menor. pos. asiimaraatse.
siki siiya n. silla de montar, silla. pos. -in.
siki n. 1. fuego. 2. leña. V. asema.
sa'wai
sa'wainrü
si'warai
si'ira si'ira n. cinturón (del varón). pos. -in. sotsoluu v.e. 1. tener dormido un
si'ya si'warai n. caldero. pos. -se. miembro del cuerpo. 2. dar
sinataa si'ya n. gonzalito, toche. surulaalü calambre.
sipuulu sinataa V. sirataa. susu surulaalü n. soldado. pos. asurulaatse.
sirapü sipuulu n. espuela. pos. asipuutse. sutta susu n. mochila fina. pos. asusia.
sirapü n. cinturón (de la mujer). pos. suukala sutta n. huso. pos. -in.
sirasiraa -se. süchi suukala n. azúcar. pos. -in.
sirasiraa v.e. 1. ser liso, -sa. 2. ser süi süchi n. río.
sirataa resbaloso, -sa. süi n. chinchorro, hamaca. V. o'ula.
sirataa, sinataa v.e. 1. ser liso, -sa.
2. ser parejo, -ja. 3. ser plano, -na;
siruma ser llano, -na.
sirumaachi siruma n. nube, cielo.
sittiija sirumaachi V. seruma.
so'uka'i sittiija, sittiiya V. süttiija.
so'ukalinka so'uka'i adv. 1. hoy. 2. de día.
sotoo aa'in so'ukalinka adv. ayer.
sotoo aa'in v.t. recordar, acordarse
de. gram. El sujeto del verbo sotoo süi
corresponde al complemento del süinmaraalü
Sh - sh
sha'wataa
shaakuma shaakuma n. cabestro. pos. -in.
sha'wataa v.e. estar parado, -da; estar
shale de pie. V. asha'walawaa.
shia shale n. último hijo, última hija.
shiale shia, jia pron. ella, la, lo.
shiale conj. o ella. gram. Es la forma
de tercera persona singular no
masculino. La palabra se compone
uniendo cualquiera de los
pronombres personales con -le según
shiatapünaa el contexto.
shiatapünaa adj. medio, -dia.
shiimüin — n. mitad. sha'wataa
44
Wayuunaiki – Español tüntaa aa'in
T-t
taashii
taapüla taapüla n. tabla. pos. -se. toolo aa'in ser valiente, ser macho.
taashii v.e. estar libre; estar suelto, gram. Normalmente al formar
taata -ta; estar disponible. este predicado nominal, el
taataai taata n. papá, abuelo. adjetivo toolo queda invariable y
taataai n. rana. en vez de añadirle el prefijo
personal al nombre aa'in, se le
añade un sufijo de
género-número que concuerda
con el sujeto, que suele ser
masculino singular. Por ejemplo,
toolo aa'inchi nia equivale a ‘él es
taataai toolü valiente’.
talataa
toolü n. ave aguaitacamino, ave
talataa v.e. 1. estar alegre; estar toomasü chotacabras.
contento, -ta; estar feliz. 2. estar toomasü n. paloma (doméstica).
taya complacido, -da. V. mo'uwa.
teitei taya pron. yo, me.
tepichi teitei, teuteu n. alcaraván.
toleeka tepichi n. muchacho, -cha; niño, -ña.
toolo toleeka n. saco, costal. pos. -in.
toomasü
tottoolu
U-u
ulee, wulee v.e. 1. estar limpio, -pia. uujolu n. chicha de maíz sin alcohol.
uliyuuna
ulee 2. ser puro, -ra. uwatua pos. o'uujain.
ului uliyuuna V. wuliyuuna. uwomuyuwaa uwatua adv. una vez.
una'ainküin ului n. ave turpial común. uwomuyuwaa, uwonyuwaa v.t.
una'apü una'ainküin V. wuna'ainküin. uwon 1. herir, perjudicar. 2. asesinar.
unapümüin una'apü V. wuna'apü. uwon n. sombrero. pos. akuoma.
uraichi unapümüin adv. hacia abajo.
uraichi, wuraichi n. 1. especie de
árbol que florece de amarillo en la
primavera, cuya madera se usa para
fabricar arcos. 2. arco. pos.
utia o'uraichin.
utia V. wutia.
uuchi
uuchi
uuchipünaa uuchi n. serranía, montaña, cerro.
uujolu uuchipünaa adv. por el sur.
Ü-ü
W-w
waapünaa
waana waana n. millo, mijo. pos. -in. wairiina n. guaireña (calzado), cotiza
waataa ekii waapünaa adv. por el occidente. (calzado). pos. -se.
waawataa waataa ekii v.i. dolerle la cabeza.
waawataa v.i. 1. soplar (el viento).
wainma 2. moverse por el viento.
wainpirai wainma, mainma adj. mucho, -cha.
wainpirai n. ave paraulata llanera,
wairiina sinsonte.
wa'lee wairiina
46
Wayuunaiki – Español wayuunaiki
wentaana
weinshi weinshi V. meinshi. wuna'ainküin, una'ainküin adv.
wiinnaa wentaana V. pentaana. wuna'apü por el bosque, por el monte.
wo'olu wiinnaa adv. por el oriente. wuna'apü, una'apü n. selva,
wo'olu n. mochila para el cinturón wunu'u bosque, monte.
woola del hombre. pos. awo'olüin. wunu'u n. 1. árbol, mata. 2. palo,
woowira woola n. balón. pos. -in. wunyaasüü madera. 3. medicina. pos. anu'use.
wopu woowira n. bóveda. pos. -se. wuraichi wunyaasüü V. miyaasüü.
wotoo wopu n. camino, sendero. V. apüna. wushu wuraichi V. uraichi.
wotoo v.e. estar lleno, -na (de wushu n. olla de barro cocido.
wotshonoi sólidos). V. otse.
wuchii wotshonoi V. potshonoi.
wuchii n. 1. pájaro. 2. insecto. pos.
-se.
wushu
wutia
Y-y
yaaulerü
yaajeeru'u yaajeeru'u adv. en este lado. yaletaa yalejeeru'u adv. en el otro lado.
yaawala yaaulerü adv. un rato.
yaawala adv. al instante,
yaawe inmediatamente.
yaaya yaawe n. llave. pos. -in.
yajaaushi yaaya adv. aquí.
yajaaushi n. mazamorra con leche.
yala pos. -in. yaawe
yalayalaa yala adv. allí.
yalayalaa v.e. 1. ser áspero, -ra. yaletaa v.e. 1. ser alto, -ta. 2. ser
2. ser valiente. 3. ser hábil; ser listo, importante.
yaletaa aa'in
48
Wayuunaiki – Español yüütüwaa
yapaa v.e. estar listo, -ta; estar yosu yootoo v.i. conversar, charlar.
preparado, -da. yosu n. cardón (especie de cactus).
yarüttaa — v.i. alistarse, prepararse. yuulii pos. -in.
yarüttaa, yerüttaa v.e. estar sucio, yüi yuulii v.e. ser negro, -gra.
yokutaa -cia. yülaa yüi n. tabaco. pos. -se.
yokutaa v.e. estar apagado, -da. yülaa v.e. estar roto, -ta; estar
yolujaa V. oyokojowaa. yüüja quebrado, -da; estar partido, -da.
yolujaa n. 1. diablo, demonio. yüüja n. huerta, roza. pos. -se, -in.
yonna 2. espíritu. pos. -se. yüütüwaa V. apain.
yooi yonna n. baile. pos. -in. yüütüwaa v.e. estar deshabitado, -da;
yootchon yooi n. llaga, infección. pos. -se. ser solitario, -ria.
yootchon adj., pron. poquito, -ta (de
yootoo líquidos). V. palitchon.
49
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
El nombre
En el español cada nombre es de género masculino o femenino. Los que refieren
a varones o animales machos son masculinos. Los que refieren a mujeres y
animales hembras son femeninos. En cuanto a los demás nombres, muchas veces
los que terminan en a son femeninos y los que terminan en otra vocal son
masculinos, pero existen excepciones. Por eso, el género de cada nombre se
indica en su respectivo artículo en el diccionario. Muchos nombres masculinos
que terminan en -o, por ejemplo los nombres de oficios, tienen sus formas
femeninas correspondientes que terminan en -a. Para estos, se da primero en el
diccionario la forma masculina seguida por la parte final y distinta de la forma
femenina.
El artículo
El artículo va delante de un nombre para anunciar su género y número. Los
artículos determinados no se incluyen en el diccionario porque se realizan por
sufijos en el wayuunaiki, así que se dan a continuación.
El adjetivo
La mayoría de los adjetivos en español concuerdan con los nombres a los cuales
modifican en género y número. Para estos se da en el diccionario la forma
masculina seguida por la parte final de la femenina.
El pronombre personal
A diferencia de los pronombres en wayuunaiki, hay varias formas de los
pronombres en español según su función en la oración. Por eso, los cuatro juegos
principales de estas formas, cada uno según su función, se dan a continuación.
Es de notar que en español se distingue entre segunda persona familiar y
segunda persona formal, ésta para el tratamiento de respeto y cortesía. Esta
distinción no se realiza en wayuunaiki. (No se incluyen aquí las formas de la
segunda persona plural familiar porque no son de uso común en Latinoamérica.)
51
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
Los pronombres
Persona / número Complemento Complemento Complemento
Sujeto
/ género directo indirecto con preposición
1a sing. yo me me mí
2a sing. familiar tú te te ti
2a sing. m./f.
usted lo / la le usted
formal
3a sing. m./f. él / ella lo / la le él / ella
1a pl. m./f. nosotros / nosotros /
nos nos
nosotras nosotras
a
2 pl. m./f. ustedes los / las les ustedes
3a pl. m./f. ellos / ellas los / las les ellos / ellas
Los pronombres que sirven de sujeto y los que sirven de complemento directo se
dan en el diccionario porque tienen sus equivalentes en wayuunaiki. En cambio,
los que sirven de complemento indirecto o de complemento de preposición sólo
se encuentran en el cuadro aquí porque sus equivalentes en wayuunaiki se
realizan por los prefijos personales en las posposiciones de este idioma. Tampoco
se dan en el diccionario los adjetivos posesivos y pronombres posesivos, (p.ej.
mi, mío; tu, tuyo; su, suyo; nuestro; su, suyo), porque estos también se
realizan en wayuunaiki por los prefijos personales en los nombres. Los
pronombres reflexivos (me, te, se, nos, se) no se dan en el diccionario porque
no tienen equivalente en wayuunaiki.
El verbo
Los verbos en español en este diccionario se incluyen las siguiente clases: el
verbo intransitivo, para el cual el sujeto solo realiza una acción (p.ej. ellos
caminan); el verbo transitivo, para el cual la acción del sujeto recae en el
complemento directo (p.ej. él come carne); el verbo reflexivo, para el cual la
acción del sujeto recae en sí mismo (p.ej. me baño); y el verbo impersonal, el
cual se usa sin referencia a sujeto alguno (p.ej. llueve). Todo verbo también
pertenece a uno de tres grupos que se identifican por la terminación del
infinitivo: los que terminan en -ar, los que terminan en -er, y los que terminan
en -ir. Cada grupo tiene su serie de sufijos que se le añade a la raíz verbal para
indicar la voz, el modo, y el tiempo del verbo además de la persona y el número
del sujeto del verbo. Se remite al lector a una de las muchas gramáticas del
español para conocer todos estos sufijos tanto para los verbos regulares como
para los irregulares.
52
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
ALFABETO
ABREVIATURAS
adj. adjetivo
adv. adverbio
conj. conjunción
f. femenino
gram. gramática
interj. interjección
m. masculino
n.f. nombre femenino
n.m. nombre masculino
p.ej. por ejemplo
pl. plural
prep. preposición
pron. pronombre
REG. regionalismo
sing. singular
V. Véase
v.impers. verbo impersonal
v.intr. verbo intransitivo
v.ref. verbo reflexivo
v.tr. verbo transitivo
53
DICCIONARIO
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
A-a
ahora
ahogarse ahogarse v.ref. (en agua) wüinsiraa. amarrar amarillo, -lla adj. mariiyaa.
ahora adv. joolu'u. (ahora mismo) amarrar v.tr. ejittawaa, (el cinturón)
ahumar paala. ambos, -bas aa'inyajaa.
aire ahumar v.tr. akaijaa. amigo, -ga ambos, -bas adj.pl., pron.pl. piamale.
ajeno, -na aire n.m. jouktai. amigo, -ga n.m., n.f. atünajutü, (para
ala ajeno, -na adj. naataa. llamar o saludar un hombre a otro)
alabar ala n.f. atüna. (tener alas) katünaa. amistad wa'lee.
alacrán alabar v.tr. a'waajaa. amonestar amistad n.f. (tener amistad) aleewaa.
alacrán n.m. je'yulu. ampolla amonestar v.tr. achiawaa.
amuleto ampolla n.f. (tener ampolla) jolotoo.
ancho, -cha amuleto n.m. lania.
anciano, -na ancho, -cha adj. jerulaa.
anciano, -na adj. laülaa.
andar — n.m., n.f. laülaa.
angosto, -ta andar v.intr. waraittaa.
anillo angosto, -ta adj. moulii.
animal anillo n.m. süttiija.
animar animal n.m. (doméstico) mürülü.
anoche animar v.tr. atütajaa, ootoo.
antepasado anoche adv. aipa'inka.
alacrán antes antepasado n.m. atuushi.
alambre antes adv. paala. (antes de)
alborotar alambre n.m. kachueera. apülapünaa. (antes de la salida de)
alcanzar alborotar v.tr. eiwa'ajaa aa'in. ama'ichiki. (antes de que)
alcaraván alcanzar v.tr. asa'wajaa. anzuelo apülapünaa.
alegre alcaraván n.m. teitei, (dara) kaarai. anzuelo n.m. kulira.
alentar alegre adj. talataa.
algodón alentar v.tr. atütajaa.
alimento algodón n.m. maawüi.
alistarse alimento n.m. eküülü.
aliviarse alistarse v.ref. yapaa.
allá aliviarse v.ref. aawalawaa.
allí allá adv. sa'aya, (lejos) cha'aya.
alma allí adv. yala. anzuelo
almohada alma n.f. aa'in. año
asustarse
áspero, -ra áspero, -ra adj. yalayalaa. ausencia aunque conj. ja'itaichi, -rü, -na.
atacar asustarse v.ref. ainkuwaa aa'in. ausencia n.f. (en ausencia de)
atadura atacar v.tr. ashutaa aa'u. automóvil achikiru'u.
ataque atadura n.f. apü. autorizar automóvil n.m. kemion.
ataque n.m. (sufrir un ataque) auyama autorizar v.tr. ootoo.
atar a'ktütajawaa. averiguar auyama REG. n.f. (calabaza) wüirü.
atar v.tr. ejittawaa. (estar atado, -da) averiguar v.tr. (averiguar qué es,
atascarse kapüü. avión averiguar cómo está) analawaa.
atascarse v.ref. atükawaa, (en el avisar avión n.m. katünasü.
aterrador, -dora barro o en la arena) opootaa. avispa avisar v.tr. aapiraa.
aterrizar aterrador, -dora adj. keemaa. ayer avispa n.f. ko'oi.
atraer aterrizar v.intr. o'ttaa2. ayudar ayer adv. so'ukalinka, aliikainka.
atragantarse atraer v.tr. eme'eraa aa'in. ayunar ayudar v.tr. akaaliijaa, amüliajaa.
atrapamoscas atragantarse v.ref. ataa, amüschejaa. azotar ayunar v.intr. aamüjaa.
atrapamoscas REG. n.m. (ave azotar v.tr. a'yaataa, (severamente)
atrapamoscas sangre de toro) azúcar ayounjaa.
audible katipirüin. azul azúcar n.m. o n.f. suukala.
aunque audible adj. ja'yaa. azul adj. wüittüsü. (ser azul) wüittaa.
B-b
baile
bailar bailar v.intr. oyonnajaa. bebé bautizar v.tr. owoutisaajaa.
bajar baile n.m. yonna. bebé n.m. jo'uu.
bala bajar v.intr. ashakataa.
balón bala n.f. kousüla, a'ü.
balón n.m. woola.
balón
bañarse
botar v.tr. ajutaa, (un grupo o montón bullicioso, -sa adj. kasewaa.
burro, -rra
61
cabalgadura ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
C-c
caballo
cabalgadura cabalgadura n.f. e'ejena. calor calmarse v.ref. eimalawaa, jimataa.
cabello caballo n.m. ama. calor n.m. aa'ayula, (atmosférico)
cabestro cabello n.m. a'wala. V. pelo. cambiar walatshi. (tener calor) tuttaa.
cabeza cabestro n.m. shaakuma, apü. cambiar v.intr., v.tr. ee'iranajawaa,
cabeza n.f. ekii, (de un grupo) ee'irataa, a'wanajawaa, (cambiar de
cabo ekiipü'ü. caminar esposo, -sa) ee'iratawaa.
cabra cabo n.m. epi2. camino caminar v.intr. waraittaa.
cada cabra n.f. kaa'ula. camión camino n.m. wopu, apüna.
cada adj. (cada uno, una) wane'ewai camión n.m. kemion.
cadena akua.
cadena n.f. kaleena.
cadena
cadera
cariño caricare REG. n.m. (ave) mashale'e. causa caucho n.m. koucha.
carne cariño n.m. amanee. cavar causa n.f. (a causa de) asala.
caro, -ra carne n.f. e'iruku, asalaa. cazar cavar v.tr. oponoo.
carpintero caro, -ra adj. kojutaa. celoso, -sa cazar v.intr., v.tr. olojoo.
carpintero n.m. (ave carpintero cementerio celoso, -sa adj. achumajaa.
carrera habado) sikirulu. ceniza cementerio n.m. amuuyuu, aamaka.
carrera n.f. awachira. cera ceniza n.f. pali'i.
cerca cera n.f. (de abeja) mapase.
cerdo cerca adv. pejee.
cerdo n.m. püülükü.
cerdo
cerebro
cazar
chivo
cataneja REG. n.f. (buitre) chotacabras
ciego, -ga
cicatriz cicatriz n.f. asipala1. coger codo n.m. asatala.
cielo ciego, -ga adj. mo'uu1. cola coger v.tr. 1. aapawaa. 2. ata'ülaa.
ciempiés cielo n.m. siruma. colegio cola n.f. asi.
cinco ciempiés n.m. kasipa. colgar colegio n.m. koleejia.
colgar v.tr. akacheraa, (hamaca)
aa'inyajaa. (estar colgado, -da)
colibrí kachetaa.
collar colibrí n.m. chünü'ü.
collar n.m. kakuuna, aüliijana.
cocinar
cobro n.m. (por daño a una persona) compañero, -ra n.m., n.f.
cochino, -na maüna. 1. amaajachi, -tü, apüshi, awala'ata.
cocido, -da cochino, -na n.m., n.f. kochiina. 2. a'ata. V. acompañante.
compasión
cocido, -da adj. (bien cocido, -da) compasión n.f. (tener compasión de)
cocina ja'yumuu. amüliajaa.
compasivo, -va
64
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI cuándo
componer completo, -ta adj. waneepiaa. correcto, -ta corral n.m. kulaala.
comprar componer v.tr. akumajaa. corregir correcto, -ta adj. lotaa.
comprar v.tr. ayalajaa. (ir de correr corregir v.tr. anouktaa.
comprimir compras) apalaalajaa. cortar correr v.intr. awatawaa.
con comprimir v.tr. achüküjaa. cortar v.tr. (con cuchillo, tijeras)
con prep. 1. (acompañamiento) amaa. o'yotowaa, (con hacha, machete)
concluir 2. (instrumento) aka. corteza ashottaa, (el pelo) aüjaa.
concluir v.tr. (estar concluido, -da) corto, -ta corteza n.f. ata.
conducta kettawaa. cosa corto, -ta adj. jo'uuchon.
conejo, -ja conducta n.f. akuaippa. cosa n.f. kasa, (pertenencia de
conejo, -ja n.m., n.f. atpanaa. cosecha alguien) korolo.
coser cosecha n.f. a'ttia.
cosquillas coser v.tr. a'yapüjaa.
cosquillas n.f.pl. (hacerle cosquillas)
costal achükajaa.
costilla costal n.m. toleeka.
costumbre costilla n.f. awatse.
cotiza costumbre n.f. akuaippa.
crear cotiza REG. n.f. (calzado) wairiina.
creer crear v.tr. akumajaa.
creer v.intr., v.tr. anoujaa, oonowaa
conejo cría amaa.
confesar
D-d
dañado, -da
dañar dañado, -da adj. mojuu. dejar v.tr. 1. apütaa. (sobras a)
dañar v.tr. amojujaa. apütawaa apüla. (de paso)
dañino, -na dañarse v.ref. eewawaa. e'ipünawaa. (ser dejado, -da)
daño dañino, -na adj. mojuu, pülaa. delante apütawaa. 2. oo'ulawaa.
dar daño n.m. (causar) kaainjalaa. delante adv.
de dar v.tr. aapaa1. delante de prep. 1. apüleerua.
debajo de prep. anainjee, oulia. delgado, -da 2. (a la vista de) o'upala.
debajo adv. delgado, -da adj. (de objetos planos)
débil debajo de prep. oupünaa. arülaa, (de objetos cilíndricos)
decena débil adj. matsüinwaa aa'in. demonio pasanuaa.
decena n.f. (para formar números) denso, -sa demonio n.m. yolujaa, wanülüü.
decir ekii. dentro denso, -sa adj. kojoo.
dedo decir v.tr. maa1. dentro adv. V. adentro.
dedo n.m. (de la mano) ejepira, denunciar dentro de prep. alu'u.
defecar (del pie) apachera. derecho, -cha denunciar v.tr. aküjaa achiki.
defraudar defecar v.intr. e'iitaa. derramarse derecho, -cha adj. pansawaa.
dejar defraudar v.tr. emeejaa. derribar derramarse v.ref. amülaa, keenaa.
66
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI domar
dónde
donde donde prep. ama'ana. dueño, -ña n.m., n.f. laülaa,
dormido, -da dónde adv. jalaa. dulce alaülashi, -sü.
dormido, -da adj. (tener dormido un duración dulce adj. püsiaa.
dormir miembro del cuerpo) sotsoluu. durante duración n.f. ama'a.
dos dormir v.intr. atunkaa. durar durante prep. o'utpünaa.
dos adj., pron. piama. (los dos) duro, -ra durar v.intr. (mucho tiempo) kakaliaa.
dueño, -ña piamale. (dos veces) piantua. duro, -ra adj. ichee.
E-e
echar v.tr. (un líquido) o'yotoo, (en un líquido) eroku, (en el fuego,
(polvos o granos) ejitaa. V. tirar. la luz, la oscuridad) o'u2. 2. anain,
edad
echar echar de menos asukawaa apüla. encender (en una fecha) o'u2.
encender v.intr., v.tr. epejawaa. (estar
encerrar encendido, -da) chuwataa.
encima encerrar v.tr. asürülaa.
encima adv. (encima de) aa'u, aralo'u.
encinta (por encima de) oo'opünaa.
encontrar encinta adj. ipooluu.
encontrar v.tr. antaa anain.
encontrarse v.ref. (con una persona
enemigo, -ga en el camino) apanapajaa.
enfermarse enemigo, -ga n.m., n.f. a'ünüü.
enfermedad enfermarse v.ref. aapuwaa.
enfermedad n.f. ayuulii,
enfermo, -ma wanülüü.
enfermo, -ma adj. ayuulii,
entrar engañar aapuwaa. V. grave.
enojado, -da engañar v.tr. emeejaa.
edificio edad n.f. (años) ouyase. enojar enojado, -da adj. jashichii.
ejemplo edificio n.m. miichi. enojar v.tr. aashichijaa.
él ejemplo n.m. ayaakua. enramada enojarse v.ref. aashichijawaa.
elaborar él pron. nia. enramada REG. n.f. (estructura
elegir elaborar v.tr. aainjaa. abierta por todos lados con techo
ella elegir v.tr. aneekaa. enrollado, -da que protege del sol) luma.
ellos, ellas ella pron. shia. enrollar enrollado, -da adj. ko'oyowaa.
embarazada ellos, ellas pron.pl. naya. enseñar enrollar v.tr. oko'oloo.
embarrar embarazada adj. ipooluu. ensillar enseñar v.tr. ekirajaa, e'ikaa.
emborracharse embarrar v.tr. atükaa pootshi. entender ensillar v.tr. asiiyajawaa.
empezar emborracharse v.ref. eperaa. entero, -ra entender v.tr. ayaawataa aa'u.
empujar empezar v.intr., v.tr. o'ttaa1. enterrar entero, -ra adj. waneepiaa.
en empujar v.tr. ajütaa achikü. entrar enterrar v.tr. ojoitaa.
en prep. 1. alu'u, aa'u, ainküin, (en el entrar v.intr. ekerolaa. (a la fuerza)
área de) apa'a, (mezclado en) a'aka, entre ashutaa.
68
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI espíritu
entre prep. ainküin, a'aka, pasanain escupir escuchar v.intr., v.tr. aapajaa.
entretejer anain. ese, esa, esos escupir v.tr. ejetaa.
enviar entretejer v.tr. atulaa. ese, esa, esos adj.m.sing., adj.f.sing.,
envidioso, -sa enviar v.tr. aluwatawaa, ajütaa. ése, ésa, ésos adj.m.pl. chira, türa, nala.
envoltura envidioso, -sa adj. achumajaa. ése, ésa, ésos pron.m.sing.,
pron.f.sing., pron.m.pl. chira, türa,
eso nala.
espalda eso pron. türa.
español espalda n.f. asapü.
esparcir español n.m. (idioma) alijunaiki.
espejo esparcir v.tr. a'walakajaa.
esperar espejo n.m. rouya.
escoger
escribir
espinas
esconder v.tr. ounjulaa.
escondidas esconderse v.ref. ounjulawaa. espíritu espina n.f. eipüse.
escondidas n.f.pl. (a escondidas de) espíritu n.m. 1. aa'in. 2. yolujaa,
escribir ojuuna. ayolojo, (maligno) wanülüü, (de la
escuchar escribir v.intr., v.tr. ashajaa. piache) aseyuu.
69
esposo, -sa ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
F-f
fácil
fabricar fabricar v.tr. aainjaa. filo fijo, -ja adj. ichee.
fallar fácil adj. mapülewaa. firme filo n.m. asa. (tener filo) kasaa1.
fallar v.tr. (no dar en el blanco) flaco, -ca firme adj. ichee.
faltar o'tchejaa. flauta flaco, -ca adj. aürülaa.
fama faltar v.intr. cho'ujawaa.
familia fama n.f. (tener fama) kanüliaa.
fantasma familia n.f. apüshi.
faro fantasma n.m. ayolojo.
fascinar faro n.m. o'u1.
fe fascinar v.tr. ponoo aa'in.
fecha fe n.f. anoula, anoujaa.
feliz fecha n.f. akalia.
feo, fea feliz adj. talataa.
fibra feo, fea adj. kashüülaa. fósforos
fiebre fibra n.f. ase.
fiebre n.f. (tener fiebre) tuttaa, flecha flauta n.f. maasü.
fiesta oushuwaa. flechar flecha n.f. jatü.
fijo, -ja fiesta n.f. mi'iraa. flexible flechar v.tr. atkaa.
70
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI grosero, -ra
G-g
gallina
gafas gafas n.f.pl. o'use. golpear v.tr. a'yaataa, ajataa,
gallo gallina n.f. kaliina. gonzalito ashe'etaa.
ganado gallo n.m. kootole'era. gordo, -da gonzalito n.m. si'ya.
gotear gordo, -da adj. kaüsüü.
gotear v.intr.
shottaa, amülaa,
grande keenaa.
grano grande adj. miyo'u.
grasa grano n.m. o'u1.
grave grasa n.f. seepü.
grave adj. (de
enfermedad) grano
grillo mayeinwaa.
gripe grillo n.m. ju'i.
gripe, gripa n.f. shunui. (tener gripe)
gallo gritar shunulii.
grueso, -sa adj. (de objetos planos) guía guerra n.f. kasachiki.
ka'lee, (de objetos cilíndricos) guisar guía n.m., n.f. ekiipü'ü.
grueso, -sa
guaireña laüktaa. guisar v.tr. (estar guisado, -da)
guardar guaireña REG. n.f. (calzado) wairiina. gusano kisaawaa.
guardián, -diana guardar v.tr. anaajawaa. gusano n.m. jokoma.
guerra guardián, -diana n.m., n.f. apü'üya.
H-h
hábil
haber haber v.impers. eewaa. hermano, -na n.m., n.f. awala,
habla hábil adj. yalayalaa. (hermano, -na mayor) epaya.
hablar habla n.f. anüiki. — n.m. (hermano menor) emülia.
hacer hablar v.intr. aashajawaa. — n.f. (hermana menor de mujer)
hacer v.tr. aa'inraa, aainjaa, emiirua, (hermana menor de
hacha akumajaa. V. acción. hervir varón) ashunuu.
hacha n.f. polu.
herida
hinchado, -da adj. shitaa, ourulaa, hoy adv. so'uka'i. (hoy en día) maa'ulu
hocico (el abdomen) ooroloo. hueco
hoy yaa.
hoja hocico n.m. e'ichi. huella hueco n.m. ishi.
hoja n.f. apana1. huerta huella n.f. oo'ui, achikanain.
hoja
hombre
I -i
idioma n.m. anüiki, (de los wayuu) inflar infección n.f. yooi.
igual
idioma wayuunaiki. V. español. inflar v.tr. epirajaa.
iguana igual adj., adv. wanaawaa.
imagen iguana n.f. iwana.
imitar imagen n.f. ayaakua.
impedir imitar v.tr. ashataa2.
imponer impedir v.tr. oukaa achiki.
importante imponer v.tr. o'otoo.
importar importante adj. yaletaa.
importar v.intr. (no importa que)
incitar ja'itaichi, -rü, -na.
incorporarse incitar v.tr. eiwa'ajaa aa'in.
indígena incorporarse v.ref. atamawaa.
indígena n.m., n.f. (indígena wayuu)
infección wayuu.
iguana
73
inflexible ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
influencia
inflexible inflexible adj. ichee. interior intentar v.tr. oo'ulakaa.
inmediatamente influencia n.f. aawain. interior n.m. (en el interior de)
inmediatamente adv. yaawala, intermediario, -ria ale'eru'u.
insecto motso'o. intermediario, -ria n.m., n.f.
insípido, -da insecto n.m. wuchii. intestino pütchipü'ü.
instalar insípido, -da adj. iraa. invadir intestino n.m. ayülain.
instante instalar v.tr. aikkale'eraa. ir invadir v.tr. ashutaa aa'u.
instruir instante n.m. (al instante) yaawala. ir v.intr. o'unaa. (ir a buscar) asaajaa.
inteligente instruir v.tr. e'ikaa. (irse corriendo) apantajawaa.
intentar inteligente adj. kekiiwaa, yalayalaa. (vámonos) joo'uya.
J-j
jagüey
jactarse jactarse v.ref. a'waatawaa. jugo jugar v.intr. emi'ijaa, ashaittaa.
jalar jagüey n.m. laa. juguete jugo n.m. era.
jarra jalar V. halar. juicioso, -sa juguete n.m. emi'ira.
jarro jarra n.f. jaarü. junco juicioso, -sa adj. kaa'inwaa.
jefe, -fa jarro n.m. jaarü. juntar junco n.m. türiiya.
jefe, -fa n.m., n.f. laülaa, alaülashi, junto, -ta juntar v.tr. outkajaa.
joven -sü, ekiipü'ü. justamente junto, -ta adj. (junto a) a'ütpa'a.
joven n.m. jima'ai. justo, -ta justamente adv. ne'e.
jugar — n.f. majayülü. justo, -ta adj. anamiaa, pansawaa.
L-l
labio
la la pron. 1. pia. 2. shia. ladrón, -drona n.m., n.f. ka'ruwarai,
lado labio n.m. eimata. lago -ralü.
lágrima lago n.m. lamuuna.
ladrar
74
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI lloviznar
llover
lo
lluvia lluvia n.f. juya.
loco, -ca lo pron. 1. pia. 2. nia. 3. shia.
lograr loco, -ca adj. mamainnaa.
loma lograr v.tr. ainkaa.
lombriz loma n.f. namüna.
los, las lombriz n.f. wuliyuuna.
luchar los, las pron. 1. jia. 2. naya.
lugar luchar v.intr. eejirawaa.
luna lugar n.m. 1. apülee. 2. mma.
lunar luna n.f. kashi.
luz lunar n.m. ewein.
luz n.f. waratshii, awarala, luus.
dar a luz jemeyuluu. luna
M-m
macho
machete machete n.m. chajaruuta. mandar mamón n.m. (fruta) kane'ewa.
macho n.m. toolo. mandar v.intr., v.tr. aluwatawaa,
madera — adj. 1. toolo. 2. toolo aa'in. mandíbula ajütaa.
madrastra madera n.f. wunu'u. manera mandíbula n.f. awalainse.
madre madrastra n.f. eiyaasü. mango manera n.f. akuaippa.
mango n.m. 1. (fruta) monku.
mano 2. (de un utensilio) epi2.
mano n.f. ajapü, (derecha) ekia,
(izquierda) epe'e.
maíz
mariposa
médico
mensajero, -ra
mensaje mensaje n.m. anüiki. mojado, -da mocho, -cha adj. peraa.
mensajero, -ra n.m., n.f. aapiee, mojarse mojado, -da adj. chü'laa.
mente anüliee. moldear mojarse v.ref. chü'laa.
mentira mente n.f. ekii, aa'in. moler moldear v.tr. atükaa.
molestar moler v.tr. ayüüjawaa.
molino molestar v.tr. eke'ejaa aa'in.
molino n.m. 1. (de moler) moliina.
montaña 2. (de viento) moliina.
montar montaña n.f. uuchi. V. cerro.
montar v.tr. o'otoo.
monte — v.intr. o'otowaa.
monte n.m. wuna'apü, (vegetación)
mojuui. (por el monte)
morder wuna'ainküin.
morir morder v.tr. ojottaa.
mortal morir v.intr. ouktaa.
mortal adj. (que causa la muerte)
mosca ouktasiro'ulu.
mosquito mosca n.f. ja'yumulerü.
mostrar mosquito n.m. ji'rupu. V. zancudo.
muchacho moverse mostrar v.tr. ee'iyataa.
moverse v.ref. (por el viento)
mentón mentira n.f. alawaa, a'alain. muchacho, -cha waawataa.
mercado mentón n.m. e'iyeise.
mes mercado n.m. metkaalü.
meter mes n.m. kashi.
meter v.tr. e'itawaa, ekerojiraa.
mezclar meterse v.ref. ashutaa.
mezclar v.tr. apalirajaa. (estar
miedo mezclado, -da) palirawaa.
miedo n.m. (miedo a) eema. (tener
miel miedo) mmoluu.
miembro miel n.f. (de abeja) mapa2. múcura
mientras miembro n.m. o'uluku.
mijo mientras conj. ama'inru'u, o'utpünaa. muchacho, -cha n.m., n.f. tepichi.
millo mijo n.m. waana. — n.m. jintüi.
millo REG. n.m. (especie de planta y su — n.f. jimo'olu.
mucho, -cha
murciélago
N-n
nadar
nacer nacer v.intr. jemeiwaa, jemeyuluu. nuca nube n.f. siruma.
nalga nadar v.intr. ashuunajaa, katünaa. nudo nuca n.f. anulu.
nariz nalga n.f. einalu'u. nuera nudo n.m. osho'o.
naturaleza nariz n.f. e'ichi. nuera n.f. (de varón) a'üi, (de mujer)
neblina naturaleza n.f. akuaippa. nueve a'ülü. V. suegro, -gra.
necio, -cia neblina n.f. mannuuya.
negar necio, -cia adj. maa'inwaa.
negro, -gra negar v.tr. (no conceder) ji'iyee.
nene, -na negro, -gra adj. mütsiiya, yuulii.
nido nene, -na n.m., n.f. jo'uu.
nieto, -ta nido n.m. epia.
niño, -ña nieto, -ta n.m., n.f. alüin, aikeyuu.
niño, -ña n.m., n.f. tepichi.
— n.m. jintüi.
no — n.f. jintulu.
no adv. nnojo. (no haber, no estar, no
noche ser) nnojolaa. (no poder) isaa achiki.
noche n.f. ai2. (de noche) sa'wai,
nombre aipa'a.
nombre n.m. anülia. (lista de
norte nombres) anüliee. nido
nos norte n.m. (por el norte) palaapünaa.
nosotros, -tras nos pron. waya. nueve adj., pron. mekietsalü.
nuevo, -va
noticia nosotros, -tras pron. waya. nuevo, -va adj. jekechi, -tü.
novio, -via noticia n.f. achiki, kasachiki.
nube novio, -via n.m., n.f. amüraajüin.
79
o ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
O-o
obedecer o conj. je. (o ella) shiale. ordeñar ordenado, -da adj. lotaa.
obediente obedecer v.tr. oonowaa amaa. oreja ordeñar v.tr. aliichajaa.
oriente oreja n.f. ache'e.
ojo
oreja
oripopo REG. n.m. (buitre)
olla oro waluuseechi.
oscuridad oro n.m. ooro.
opinión ombligo n.m. omocho. otro, otra oscuridad n.f. piyuushi.
orden opinión n.f. (expresada) anüiki. oveja otro, otra adj., pron. wane'eya.
orden n.m. (poner en orden) óxido oveja n.f. anneerü.
ordenado, -da anouktaa. óxido n.m. acha'a.
80
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI pecar
P-p
padre
padrastro padrastro n.m. ashiyaashi. paraulata REG. n.f. (ave paraulata
pagado, -da padre n.m. ashi. parecerse llanera) wainpirai. V. sinsonte.
pagar pagado, -da adj. walawaa. parecerse v.ref. (parecerse a) maa
pagar v.tr. awalaajaa. pared aka aa'in.
pareja pared n.f. asepü.
parejo, -ja pareja n.f. awala'ata.
pariente parejo, -ja adj. sirataa.
parir pariente n.m., n.f. apüshi.
parte parir v.intr., v.tr. jemeyuluu.
parte n.f. e'ipa, a'ata, apüshi, o'uluku.
partir (superior de las piernas) atu'u.
partir v.tr. ashatawaa. (estar partido,
-da) yülaa.
partirse v.ref. ashatawaa,
parto awajawaa.
pasaje parto n.m. (estar de parto) a'alijawaa.
pasar pasaje n.m. asapia.
pasar v.intr. alataa, o'ttawaa. (hacer
pasear pasar) o'tte'eraa.
paso pasear v.intr. apasiajawaa.
pagar paso n.m. akua, (estruendoso de
pago pasto animales) atürüla.
país pago n.m. walaashi. pastor, -tora pasto n.m. alama.
pájaro país n.m. mma. pastorear pastor, -tora n.m., n.f. apü'üya.
pala pájaro n.m. wuchii. pata pastorear v.tr. arüleejaa.
palabra pala n.f. paarü. patear pata n.f. oo'ui, asa'a.
palabrero, -ra palabra n.f. 1. pütchi. 2. anüiki. patilla patear v.tr. ashe'etaa.
palabrero, -ra REG. n.m., n.f. patilla REG. n.f. (fruta) kalapaasü.
(intermediario, -ria) pütche'ejachi,
palo -tü, pütchipü'ü.
paloma palo n.m. wunu'u.
paloma n.f. (silvestre) mo'uwa,
palpitar (doméstica) toomasü.
pan palpitar v.intr. (corazón) tüntaa aa'in.
papá pan n.m. pan.
papel papá n.m. taata.
para papel n.m. karaloukta.
para prep. apüla, amüin. (para que) patilla
parado, -da apüla, ee'iree. (para que no) oulia. patio
pedazo
pecho pecho n.m. aluuwain. periquito perico n.m. (cara sucia) kalekale.
pedir pedazo n.m. e'ipa, a'ata. perjudicar periquito n.m. pirijirü.
pegar pedir v.tr. achuntaa. V. prestado, -da. perjudicar v.tr. amojujaa,
pegar v.tr. a'yaataa, ajataa, (con un perla uwomuyuwaa.
pelar proyectil) a'itaa. permitir perla n.f. kaa'ürüi.
pero permitir v.tr. oo'ulawaa.
pero conj. alu'ujasa'a, akaisa'a,
perro, -rra akatsa'a, akanasa'a.
perseguir perro, -rra n.m., n.f. erü.
perseverar perseguir v.tr. eipiraa.
persona perseverar v.intr. waneepiaa.
persuadir persona n.f. wayuu.
perturbar persuadir v.tr. eme'eraa aa'in.
pesado, -da perturbar v.tr. eiwa'ajaa aa'in.
pesar pesado, -da adj. jawataa.
pescado pesar v.tr. epesajaa.
peso pescado n.m. jime.
pecho
pie
pereza perecer v.intr. amüloulii. piedra n.f. ipa. (de afilar) luta.
pereza n.f. (sentir pereza) akulajawaa (especie de piedra preciosa) tu'uma.
piel
perforar perezoso, -sa adj. shokulaa. pierna n.f. asa'a. (parte superior de
perico perforar v.tr. ootojoo. las piernas) atu'u.
pieza
82
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI presa
presa
primero, -ra primero adv. palajana. pudrirse v.ref. ittaa. V. podrido, -da.
pueblo
primero, -ra adj. palajachi, -tü. gram. pueblo n.m. 1. wayuu. 2. (aldea)
Delante de un nombre masculino puerta pueulo.
singular, se usa primer. puerta n.f. o'u1, puatto'u, (la entrada)
primogénito, -ta — n.m., n.f. palajachi, -tü. puesto miicho'u, (de vidrio) rouya.
principio primogénito, -ta n.m., n.f. e'iruma. puesto n.m. apülee.
principio n.m. (en el principio de) pulga puesto que conj. aa'u.
prisa einalu'u. pulmón pulga n.f. jayapa.
prisa n.f. (darse prisa, tener prisa) pulpa pulmón n.m. ososo.
probar ashapajawaa. pulsar pulpa n.f. ase.
profundo, -da probar v.tr. oo'ulakaa. pulsera pulsar v.intr. (corazón) tüntaa aa'in.
profundo, -da adj. o'utaa. (poco punta pulsera n.f. ajapüna.
prohibir profundo, -da) epetaa. punzar punta n.f. e'iru'u, e'ichi.
pronto prohibir v.tr. apülajaa. puro, -ra punzar v.tr. atkaa.
propio, -pia pronto adv. joolu'u, maalü. pus puro, -ra adj. ulee.
proponer propio, -pia adj. amüiwa'a. pus n.m. ajü.
Q-q
que
qué que conj. anain, amaa. quijada quieto, -ta adj. jimataa.
quebrado, -da qué pron. kasa. quitar quijada n.f. awalainse.
quebrar quebrado, -da adj. yülaa. quitar v.tr. asütaa, aakataa.
quebrar v.tr. asottaa.
quedar quebrarse v.ref. asottaa.
quedar v.intr. apütawaa.
quemado, -da quedarse v.ref. makataa.
quemadura quemado, -da adj. jotaa.
quemadura n.f. (sufrir una
quemar quemadura) ishaa, ittaa.
quemar v.tr. 1. a'ajaa. 2. asijaa.
quemarse v.ref. 1. jotaa. 2. ittaa,
querer ishaa.
queso querer v.tr. achekaa.
quién queso n.m. keesü. queso
quieto, -ta quién pron. jarai, jaralü.
84
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI relámpago
R-r
rabia n.f. (sentir rabia) üttaa aa'in. recordar v.tr. sotoo aa'in. (hacer
(estar enfermo, -ma de rabia) recordar) oso'iraa aa'in.
radio
rabia mamainnaa. recto, -ta V. acordarse, olvidar.
radio n.m. raawia.
regañar
radio
raíz red recto, -ta adj. lotaa, pansawaa.
rajarse raíz n.f. ourala. redondo, -da red n.f. (de pescar) kusu.
rama rajarse v.ref. awajawaa. redondo, -da adj. lakayawaa,
rana rama n.f. atüna. reemplazar ko'oyowaa.
rasgar rana n.f. taataai. regalar reemplazar v.tr. ee'iranajawaa.
rasgar v.tr. asüküitaa. regalo regalar v.tr. asülajaa.
raspar rasgarse v.ref. asüküitaa.
rastrear raspar v.tr. oojoo.
rastro rastrear v.tr. alüjaa.
rata rastro n.m. achikanain, oo'ui.
rato rata n.f. kookooche'erü.
rato n.m. (a cada rato) pejeewa. (un
ratón rato) yaaulerü.
realizar ratón n.m. kookooche'erü.
rechazar realizar v.tr. oo'ulakaa.
rechazar v.tr. ayouktaa, ajütawaa
recipiente achikü. relámpago
recipiente n.m. (para comida o
reclamar bebida) iita. regañar regalo n.m. (llevar regalo) okolojoo.
recoger reclamar v.tr. achekajaa. regresar regañar v.tr. a'ülüjaa.
recoger v.tr. akotchajaa, (agua) rehusar regresar v.intr. eitawaa, ale'ejaa.
recolectar aja'itaa, (leña) asukaa. reirse rehusar v.tr. ajütawaa achikü.
reconocer recolectar v.tr. (alimento) atpajaa. relámpago reirse v.ref. asirajaa. V. risa.
recordar reconocer v.tr. ayaawataa. relámpago n.m. ayaa.
85
relato ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
remedio
relato relato n.m. achiki. rodar robar v.tr. a'luwajaa.
remojo remedio n.m. epi1. rodar v.intr. apalapajawaa. (hacer
remojo n.m. (dejar en remojo) rodear rodar) apalapajaa.
repartir aralajaa. rodear v.tr. (ganado) outkajaa,
resbalarse repartir v.tr. eitajaa. rodilla mekeerüü.
resbaloso, -sa resbalarse v.ref. asiranajawaa. rojo, -ja rodilla n.f. asapain.
resina resbaloso, -sa adj. sirasiraa. romperse rojo, -ja adj. ishoo.
resistente resina n.f. ajü. romperse v.ref. ojuichajaa, (algo
respetar resistente adj. ichee. ropa como cuerda, bolsa) apüttaa.
respetar v.tr. (ser respetado, -da por) ropa n.f. ashe'in, kuluulu.
respirar kojutaa atüma. rostro ropa interior aicha.
responder respirar v.intr. asanalaa aa'in. rostro n.m. o'upünaa.
respuesta responder v.intr. asouktaa.
respuesta n.f. (en respuesta a)
restar e'ipajee.
resto restar v.tr. ayu'laa.
resto n.m.
resucitar restos mortales jiipü.
resucitar v.intr. oso'irawaa aa'in.
retirado, -da — v.tr. oso'iraa aa'in.
retirar retirado, -da adj. (un poco) ka'yataa.
retoñar retirar v.tr. ayu'laa.
reunido, -da retoñar v.intr. asotaa, atkaa.
reunión reunido, -da adj. jutkataa.
reunir reunión n.f. jutkataa.
reunir v.tr. akotchajaa, outkajaa.
reunirse v.ref. outkajawaa,
revelar akotchajawaa. rostro
revolver revelar v.tr. ee'iyataa. roto, -ta
86
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI serranía
S-s
saber v.tr. atüjaa. (saber de) atüjawaa secarse v.ref. oosojowaa, itaa.
seco, -ca
sábila
saber aa'u. seco, -ca adj. 1. josoo. 2. julaa.
secretear
sabio, -bia sábila REG. n.f. (áloe) rülipi. secretear v.intr. ejejerawaa.
sed
sabor sabio, -bia adj. kekiiwaa. sed n.f. (tener sed) miyaasüü.
seguir
salir
saliva
seso
si seso n.m. ekiisholoin. soplar v.intr. (el viento) waawataa,
sí si conj. müleka. sordo, -da awatawaa.
siempre sí adv. aa. sorprenderse sordo, -da adj. mache'ewaa.
siempre adv. meinshi, sortija sorprenderse v.ref. ainkuwaa aa'in.
siete (continuamente) waneepia. suave sortija n.f. süttiija.
silbar siete adj., pron. akaratshi. subir suave adj. jawa'awaa.
subir v.intr. aliikajawaa, o'otowaa.
subordinado, -da subirse v.ref. aliikajawaa.
subordinado, -da adj. atujeejachi,
-tü.
suceder — n.m., n.f. atujeejachi, -tü.
suceder v.intr. alataa. (sucederle a)
sucio, -cia o'otoo anain.
sudor sucio, -cia adj. yarüttaa.
suegro, -gra sudor n.m. era.
soga suegro, -gra n.m. (de varón) ashimia,
(de mujer) a'üi.
silla silbar v.intr. ewiijaa. — n.f. (de varón) emeshi, (de mujer)
silla n.f. siiya, (de montar) siiya, (de sueldo a'ülü. V. yerno, nuera.
símbolo junco para montar o cargar) türiiya.
sin símbolo n.m. ayaawase.
sin prep. (sin que se dé cuenta)
ojuuna. (sin embargo) akaisa'a,
sinsonte akatsa'a, akanasa'a.
sirviente, -ta sinsonte n.m. wainpirai. V. paraulata.
sirviente, -ta n.m., n.f. piuuna,
sitio achepchia.
sobre sitio n.m. apülee. sombrero
sobre prep. aa'u. (sobre la cabeza de)
sobrino, -na aralo'u. suelo sueldo n.m. akanain.
sobrino, -na n.m., n.f. (materno de suelo n.m. mma. (en el suelo)
varón) asiipü, (materno de hembra) suelto, -ta mmolu'u.
socio, -cia achon'irü. sueño suelto, -ta adj. taashii.
soga socio, -cia n.m., n.f. a'ata. sufrimiento sueño n.m. lapü.
sol soga n.f. jiiku. sufrir sufrimiento n.m. amüliala.
solamente sol n.m. ka'i. sumiso, -sa sufrir v.intr. müliaa.
soldado solamente adv. ne'e. superficie sumiso, -sa adj. jüüjüwaa.
solitario, -ria soldado n.m. surulaalü. superficie n.f. apa'a, (entera) atouta,
solo, -la solitario, -ria adj. yüütüwaa. suplente (inferior, interior) atu'u.
soltar solo, -la adj. amüiwa'a. suponer suplente n.m., n.f. ee'iraka.
sombra soltar v.tr. ajütaa achikü, aawalaa. sur suponer v.tr. e'itawaa.
sombrero sombra n.f. ayolojo, eemioushi. suspirar sur n.m. (por el sur) uuchipünaa.
sonido sombrero n.m. uwon. sustentar suspirar v.intr. asanalaa aa'in.
soñar sonido n.m. e'ira. sustituto, -ta sustentar v.tr. epijaa.
soplar soñar v. intr. (soñar con) a'lapüjaa. sustituto, -ta n.m., n.f. ee'iraka.
88
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI tobillo
T-t
tabla
tabaco tabaco n.m. yüi. terminarse v.ref. aja'ttaa,
tabla n.f. taapüla. terreno aja'lajawaa.
terreno n.m. mma, (terreno
tiempo despejado) anooi.
tiempo n.m. ka'i. (tiempo de) akalia.
(en aquel tiempo de) amaiwa. (en
este tiempo) maa'ulu yaa. (llevar
mucho tiempo, durar mucho
tierra tiempo) kakaliaa.
tieso, -sa tierra n.f. mma, (virgen) isashii.
tijeras tieso, -sa adj. ichee.
tabla
tacaño, -ña
tocón
90
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI vestir
U-u
V-v
vaina
vaca vaca n.f. paa'a, asachiralü. ventana n.f. pentaana, (de vidrio)
valiente vaina n.f. ata. ver rouya.
valor valiente adj. yalayalaa, toolo aa'in. verdad ver v.tr. e'raa.
vara valor n.m. ajutu, alia. verdadero, -da verdad n.f. shiimüin.
vario, -ria vara n.f. kuli'ichi. verde verdadero, -da adj. shiimüin.
vario, -ria adj. (varios, -rias) verde adj. 1. (color de objeto)
varón kojuyaa. kotoorojüin, (color de mata)
vehículo varón adj., n.m. toolo. wüittüsü. (ser verde) wüittaa.
veinte vehículo n.m. e'ejena. vergüenza 2. (no seco) irolu.
vello veinte adj., pron. piama shikii. vergüenza n.f. (tener vergüenza)
velocidad vello n.m. oi, amülira. verter japülii.
velorio velocidad n.f. akua.
velorio n.m. (asistir a un velorio)
veloz alapajaa. (tener velorio) a'yalajiraa.
veloz adj. (andando) kakuaa,
vena (corriendo) kawachiraa.
venado vena n.f. asüla.
vencer venado n.m. irama.
vencido, -da vencer v.tr. akanajaa.
vencido, -da adj. (ser vencido, -da)
vender akanajuwaa.
veneno vender v.tr. oikkaa.
veneno n.m. (para exterminar algo) vaca
vengar epi1.
vengar v.tr. (ser vengado, -da por) verter v.tr. (un líquido) o'yotoo,
venir pasalawaa atüma. vestir (polvos o granos) ejitaa.
venir v.intr. antaa. (ven acá; vengan vestir v.tr. a'anawaa.
ventana acá) jalaichi, -rü; -na. vestirse v.ref. a'anawaa.
91
vez ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
vez n.f. o'u2. (una vez) uwatua. (dos voluntad n.f. aa'in.
veces) piantua. (en vez de) oulia. volver v.intr. eitawaa, ale'ejaa,
(otra vez en cuanto a) achukua'a. ouyantaa. (hacer volver) ouyantaa.
viaje
vez
víctima viaje n.m. akua, o'unaa. volver en sí oso'irawaa aa'in.
vida víctima n.f. eewain. volverse v.ref. (darse la vuelta)
vidrio vida n.f. 1. kataa o'u. 2. akuaippa. vomitar
volver ojununtawaa.
viejo, -ja vidrio n.m. maraaja.
viejo, -ja adj. laülaa.
viento — n.m., n.f. laülaa.
viento n.m. jouktai, (de tempestad)
vientre wawai. V. brisa.
vientre n.m. ale'e. (en el vientre de)
viga ale'eru'u.
viga n.f. atujuna, (maestra) ekiipala,
vigilar (lateral) asipala2.
violar vigilar v.tr. e'rajaa aa'u, anajaa aa'u.
virar violar v.tr. (a una mujer) ataüjawaa.
visible virar v.intr. ojuntaa.
visita visible adj. ja'yaa.
visita n.f. e'iyou. (hacer una visita)
vivir apasiajawaa. viento
vivir v.intr. (estar vivo) kataa o'u,
vivo, -va (residir) kepiaa. voz vomitar v.intr., v.tr. eetaa.
volar vivo, -va adj. kataa o'u. vuelta voz n.f. anüiki. (en voz alta) emetulu.
volar v.intr. awataa, (por el viento) vuelta n.f. (dar vueltas) leeyataa.
voluntad awatawaa.
Y-y
ya y conj. je, o'tta, oo'ulaka, amaa. yerno n.m. (de varón) ashimia,
yerna ya adv. maalü. yo (de mujer) a'ülü. V. suegro, -gra.
yerna REG. n.f. (nuera de varón) a'üi, yuca yo pron. taya.
yerno (nuera de mujer) a'ülü. yuca n.f. ai3.
Z-z
zancudo
zamuro zamuro REG. n.m. (buitre) samulu. zorro, -rra zapato n.m. sapaata.
zapato zancudo n.m. mei. zorro, -rra n.m., n.f. walirü
92
ISBN 958-97694-6-2