You are on page 1of 100

DICCIONARIO BÁSICO

ILUSTRADO

WAYUUNAIKI-ESPAÑOL

ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO BÁSICO
ILUSTRADO

WAYUUNAIKI-ESPAÑOL

ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
Compiladores: David M. Captain y Linda B. Captain

Agradecemos a la Editorial Fundación para el Desarrollo de los Pueblos


Marginados por el uso de las ilustraciones.

© 2005

Ninguna parte de esta publicación


puede ser reproducida total o parcialmente
sin autorización escrita del propietario.

Primera edición, 2005


1000 ejemplares

Editor: Editorial Fundación para el Desarrollo de los Pueblos Marginados


Bogotá, D.C.

Impresor: Editorial Buena Semilla


Apartado Aéreo 29724
Bogotá, D.C.
CONTENIDO

Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Parte I, Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Notas sobre la gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Alfabeto y Sonidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Cómo buscar una palabra en el diccionario . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Estructura del artículo Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Diccionario Wayuunaiki-Español . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Parte II, Español-Wayuunaiki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51


Notas sobre la gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Alfabeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Estructura del artículo Español-Wayuunaiki . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Diccionario Español-Wayuunaiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
INTRODUCCIÓN

El wayuunaiki (guajiro), miembro de la familia lingüística arawak, es la lengua


básica de la etnia wayuu de más de 300.000 personas que viven en la desértica
Península de La Guajira del noreste colombiano y del noroeste venezolano y en
sus alrededores. Este pueblo orgulloso es pastoril y su economía depende
principalmente de sus animales. Hay algunas diferencias dialectales, pero estas
son mínimas y no impiden la comunicación entre los wayuu de cualquier parte
de la región. La presente obra tiene su origen en mis estudios lingüísticos por
muchos años del wayuunaiki, especialmente en el municipio de Uribia, del
departamento de la Guajira en Colombia.

Aunque existen ya unos pocos diccionarios del wayuunaiki, hasta el momento


no se han presentado en la ortografía actualmente aceptada en Colombia y
Venezuela y no han sido fáciles de conseguir. Unos muy buenos para el
estudioso son el Diccionario guajiro-español (Caracas, 1963) de Martha
Hildebrandt, el Diccionario sistemático de la lengua guajira (Caracas, 1988) de
Miguel Ángel Jusayú y Jesús Olza Zubiri, y el Diccionario de la lengua guajira.
Castellano-guajiro (Caracas/Maracaibo, 1981) también de Jusayú y Olza. El
propósito de la presente obra es entonces ofrecer un diccionario básico que
pueda servir especialmente a los alumnos wayuu en sus colegios bilingües pero
también a los hispanohablantes que tengan interés en conocer algo de este bello
y complejo idioma de la etnia wayuu. El diccionario wayuunaiki-español
contiene una selección de más de 1200 vocablos que considero básicos en la
experiencia humana en general, pero en particular para el universo wayuu. Los
vocablos (más de 1400) del diccionario español-wayuunaiki, por lo general, son
los que provienen de los significados de los vocablos de aquella selección.

No se propone tratar aquí la gramática del wayuunaiki ni mucho menos la del


español. Para un tratamiento más amplio de la gramática del wayuunaiki, se
remite al lector a la Gramática de la lengua guajira (San Cristóbal, 1986) de Jesús
Olza Zubiri y Miguel Ángel Jusayú. También, una gramática didáctica es
Aprendamos guajiro. Gramática Pedagógica de Guajiro (Lomalinda, 1984) de Karis
B. Mansen y Richard A. Mansen. Un breve tratado de la gramática se encuentra
en “El idioma wayuu (o guajiro)” de Richard Mansen y David Captain en Lenguas
indígenas de Colombia: una visión descriptiva (Santafé de Bogotá, 2000). Sin
embargo, resultará útil mencionar aquí (en la Parte I y en la Parte II) unos
elementos de gramática que tienen relación con la presentación de los vocablos
en el diccionario.

David M. Captain

1
Wayuunaiki – Español

PARTE I, WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
NOTAS SOBRE LA GRAMÁTICA

El nombre
En el wayuunaiki los nombres (sustantivos) no se clasifican por género como
se hace en español. Cuando tienen referencia a varones o animales machos se
tratan como masculinos. En los demás casos, incluyendo cuando tienen
referencia a mujeres y animales hembras, por lo general se tratan como no
masculinos. Por ejemplo, püliiki puede significar ‘burro’ o ‘burra’ según el
contexto. Para indicar el género y número del referente, se realiza con un sufijo
determinativo al final del nombre que funciona como el artículo determinado.
También se indican el género y número del referente en el adjetivo demostrativo
cuando va, en su posición delante del nombre, en conjunción con el sufijo
determinativo. Así que püliikikai significa ‘el burro’ y püliikikat significa ‘la
burra’. Como los sufijos determinativos no se incluyen en el diccionario, se dan
a continuación.

Los sufijos determinativos


Singular Plural
Masculino -kai
No masculino -kat
No especificado -kana

Unos cuantos nombres, por su composición, tienen sus formas masculina,


no masculina, y plural indicadas por su terminación. Para estos nombres se
da primero en el diccionario la forma masculina seguida por la parte final y
distinta de la forma no masculina. La forma plural se da después de la
abreviatura pl.

Sin embargo, hay una clase distinta de nombres que se identifican en este
diccionario como nombres poseídos. Esta clase incluye, por ejemplo, nombres
de parentesco y partes del cuerpo. El nombre poseído normalmente requiere un
prefijo personal que indica el poseedor y concuerda con ésta en persona, en
número y (en tercera persona singular) en género. Estos prefijos los veremos al
tratar los pronombres personales. Por ejemplo, a la palabra aüliijana, ‘collar’,
se le puede añadir el prefijo personal ta- dando taüliijana, ‘mi collar’. En el
caso raro de que el nombre poseído no tenga referencia a un poseedor
específico, hay que convertirlo en nombre absoluto añadiéndole el sufijo -aa y
queda sin prefijo. Así que aüliijanaa significaría ‘collar de alguien’. Muchos de
los demás nombres también pueden ser poseídos. En este caso se le añade el
mismo prefijo personal y, para la mayoría de ellos, un sufijo de posesión (-in,
-se, o -ya). Por ejemplo, de la palabra kaa'ula, ‘chivo’, se puede formar

3
Wayuunaiki – Español

takaa'ulain, ‘mi chivo’. Si la forma poseída de estos nombres es regular, sólo


se da, en sus respectivos artículos, el sufijo que les corresponde. Pero para todo
nombre que tiene una forma poseída o absoluta irregular, se da su forma
completa.

La pluralidad de un nombre a veces se distingue sólo por el contexto, pero


también se puede señalar de manera explícita colocando el sufijo -irua al final
del nombre (y después del sufijo determinativo cuando esté presente). Un
pequeño número de nombres, por lo general con referencia a personas, acepta el
sufijo -yuu o un variante para formar un plural especial que indica un grupo.
Por ejemplo, de la palabra laülaa, ‘anciano’, se puede formar laülaayuu,
‘ancianos’. Estas formas plurales se dan en los respectivos artículos.

El adjetivo
No hay muchos adjetivos en wayuunaiki. La mayoría de las cualidades
expresadas por adjetivos en español, se expresan en wayuunaiki por medio
de verbos de estado. Unos pocos adjetivos concuerdan con el nombre que
modifican. En estos casos se dan las respectivas formas masculinas, no
masculinas, y plurales en el diccionario. Otros pocos, por su composición,
requieren el prefijo personal, el cual concuerda con el nombre modificado. Del
adjetivo apüshua'a, por ejemplo, napüshua'a na tooloyuukana (literalmente,
‘ellos-todos los hombres’) equivale a ‘todos los hombres’. Estos se identifican
como adjetivos relativos.

El pronombre personal
En wayuunaiki hay siete pronombres personales. A diferencia de los
pronombres en español, son invariables sin importar la función en la oración.
A un pronombre personal, también se puede añadirle el sufijo determinativo.
De estos pronombres salen los prefijos personales, que pueden indicar: 1) el
sujeto de un verbo, 2) el poseedor de un nombre, 3) el complemento enlazado
por una posposición, o 4) el referente de un adjetivo relativo, un adverbio
relativo, o una conjunción relativa. En estos casos el pronombre libre
usualmente no se da después de la palabra prefijada a menos que sea de uso
enfático. Se usa el prefijo personal con la posposición amüin para indicar el
complemento indirecto.

Los pronombres y prefijos personales


Pronombre Prefijo
Primera persona singular taya ta-
Segunda persona singular pia pü-
Tercera persona masculino singular nia nü-
Tercera persona no masculino singular shia sü-
Primera persona plural waya wa-
Segunda persona plural jia jü-
Tercera persona plural naya na-

4
Wayuunaiki – Español

Según las reglas fonológicas, la vocal del prefijo (así como la s de la tercera
persona no masculino singular), por lo general, asimila a la primera vocal o
semivocal de la raíz a la cual se une. Por ejemplo, de ekii salen shikii, ‘su
cabeza (de ella),’ y wekii, ‘nuestra cabeza’; y de awala sale puwala, ‘tu
hermano’. Es de notar que para el dialecto de la Alta Guajira, la tercera persona
no masculino singular es jia.

El verbo
En wayuunaiki hay los verbos intransitivos y transitivos, como en español, pero
también hay verbos de estado. Estos sirven para expresar una cualidad del
nombre (o pronombre) que sirve de sujeto en la oración. Equivale a la
combinación en español de un adjetivo con el verbo ser o estar. Un grupo de
los verbos de estado consiste de los que se forman al añadir el prefijo ka-,
atributivo, o ma-, negativo, a un nombre poseído o a una posposición. Por
ejemplo, del nombre poseído atsüin, ‘fuerza’, se pueden derivar los verbos
katsüinwaa, ‘ser fuerte’, y matsüinwaa, ‘estar sin fuerza’.

En el diccionario los verbos se dan en su forma infinitiva que consiste en una


raíz verbal más el sufijo -aa. Este sufijo, por lo general, asimila a la última vocal
de la raíz. De acuerdo con otra regla fonológica (que resuelve la unión de dos
vocales dobles), cuando la raíz termina en una vocal doble, esta vocal se vuelve
simple y se introduce una w al añadirle el sufijo de infinitivo. El infinitivo puede
formarse de una raíz sencilla o de una compuesta. Las raíces compuestas se
forman al añadir a la raíz sencilla un sufijo de voz. La voz pasiva se indica por el
sufijo -na y sirve, como en español, para indicar que el sujeto recibe la acción
del verbo. La voz causativa se indica por el sufijo -ira e indica que el sujeto hace
que otro realice la acción del verbo. Cuando la raíz termina en una vocal doble,
ésta se fusiona con el sufijo de voz causativa dando -e'era. En el caso de que el
sufijo pasivo se añada al sufijo causativo, la r de éste se asimila a la n de aquél
por una regla fonológica. La voz reflexiva se indica por el sufijo -iraa e indica
que el mismo sujeto que realiza la acción también la recibe. De manera
semejante, este sufijo también se puede usar para indicar que los que
constituyen un sujeto plural realizan la acción de manera reciproca o en
conjunto. Cuando la raíz termina en una vocal doble, se introduce una j al
añadirle este sufijo. Por lo general, no se incluyen en el diccionario los verbos
derivados por estos sufijos de voz a menos que hayan llegado a tener un
significado especial. A continuación se dan unos ejemplos de la formación del
infinitivo.

5
Wayuunaiki – Español

Ejemplos de la formación del infinitivo del verbo


Raíz Suf. Suf. Suf. Suf.
Infinitivo Significado
verbal caus. pas. ref. inf.
atkaa aa atkawaa pelear
atkaa ira aa atke'eraa hacer pelear
atkaa iraa aa atkaajirawaa pelear entre sí
ashaja aa ashajaa escribir
ashaja ira aa ashajiraa hacer escribir
ashaja na aa ashajünaa ser escrito
ashaja ira na aa ashajinnaa ser hecho ser escrito

Ahora, a la raíz verbal sencilla o compuesta, se le pueden añadir de entre varios


sufijos de modo y aspecto antes de terminar el verbo, colocándole el sufijo que
indica el tiempo, género, y número del verbo de una oración independiente.
Unos sufijos comunes de modo y aspecto son: -ee, desiderativo; -pü'ü, habitual;
-wai, con regularidad o frecuencia; y -pünaa, de paso. Los sufijos de
género-número de los tiempos más comunes se dan a continuación. Es
importante notar que mientras el español indica persona y número en la
terminación del verbo, el wayuunaiki no indica persona sino género y número.

Los sufijos para los tiempos comunes del verbo


Presente- Pasado Futuro
Futuro Inminente
pasado perfecto intentivo
Masculino -shi -eechi -ichi -ichipa -injachi
singular
No masculino
-sü -eerü -irü -itpa -injatü
singular
Plural -shii -eena -ina -inapa -injana

Por lo general, los sufijos de género-número concuerdan con el sujeto del verbo.
También, se pueden usar los prefijos personales para indicar el sujeto de un
verbo intransitivo o transitivo, pero en este caso, el sufijo de género-número del
verbo transitivo suele concordar con el complemento directo. Por ejemplo,
atkaashii naya significa ‘ellos están peleando’, pero washajüitpa shia significa
‘nosotros la hemos escrito’.

Es de notar que en wayuunaiki hay numerosos verbos que se colocan con el


nombre aa'in, ‘corazón’, para formar expresiones idiomáticas. Usualmente,
cuando el verbo es intransitivo o de estado, el nombre aa'in sirve como el
sujeto del verbo, pero es el poseedor de aa'in que corresponde al sujeto en
español. Por ejemplo, ainkuusü waa'in (literalmente, ‘se asustó
nuestro-corazón’) equivale a ‘nos asustamos’. En cambio, cuando el verbo es
transitivo, el sujeto del verbo corresponde al sujeto en español, aa'in sirve
como el complemento directo y el poseedor de aa'in corresponde al
complemento directo en español. Por ejemplo, nike'ejüin taa'in (literalmente,

6
Wayuunaiki – Español

‘él-molesta mi-corazón’) equivale a ‘él me molesta’. Para los verbos de este


grupo que no cumplen estas normas, se da una explicación de las relaciones
gramaticales en sus respectivos artículos.

La posposición
La posposición funciona como la preposición en español para enlazar un
elemento de la oración con su complemento, sólo que, en wayuunaiki, parece
colocarse después del complemento. En limitados casos la posposición se une al
final del nombre que sirve de complemento. Pero normalmente, se le añade a la
posposición el prefijo personal que concuerda con el complemento en persona y
número y el complemento la sigue. Tomando la posposición alu'u, por ejemplo,
‘en su vientre’ suele expresarse como nüle'eru'u (literalmente, ‘su-vientre-en’),
pero ‘en la huerta’ se expresa como sulu'u tü apainkat (literalmente, ‘ella-en la
huerta’).

El adverbio
Los adverbios funcionan como los adverbios en español y la mayoría son
invariables. Sin embargo, hay unos pocos que, por su composición, requieren
el prefijo personal que concuerda con el nombre con el cual tiene referencia.
Por ejemplo, del adverbio achukua'a, ‘otra vez’, la oración antüsü teikat
süchukua'a (literalmente, ‘llegó mi-mamá ella-otra vez’) equivale a ‘mi mamá
llegó otra vez’. Estos se identifican en este diccionario como adverbios
relativos.

La conjunción
Las conjunciones funcionan como las conjunciones en español. Unas son
invariables. Pero muchas de las conjunciones subordinantes son las mismas
palabras que funcionan también como posposiciones. Estas palabras en su
función como conjunción también requieren el prefijo personal pero siempre
es él de la tercera persona no masculina singular porque su referencia es a la
oración subordinada que enlazan con la independiente. Por ejemplo, con la
conjunción relativa aka, ‘porque’, se puede formar la oración subordinada süka
ayuulin nia, ‘porque él está enfermo’. Estas conjunciones se identifican en este
diccionario como conjunciones relativas.

7
Wayuunaiki – Español

ALFABETO Y SONIDOS

El alfabeto del wayuunaiki consta de 20 letras: a, ch, e, i, j, k, ', l, m, n, o, p, r,


s, sh, t, u, ü, w, y. Seis de ellas: a, e, i, o, u, ü son vocales, y las demás son
consonantes, aunque dos: w, y pueden considerarse también semivocales por su
naturaleza fonológica.

Cada palabra en wayuunaiki se puede leer con el mismo sonido de las letras en
español, salvo unas excepciones:
• Las vocales dobles suenan más largas que las vocales simples.
aakataa quitar
aneekaa escoger
miichi casa
oonojoo toser
ashuunajaa nadar
püülükü puerco
• Las consonantes dobles suenan más largas que las consonantes simples.
anneerü oveja
asottaa quebrar
• La letra ü suena como la ‘u’, pero sin redondear los labios.
pütchi palabra
• La letra k suena como la ‘c’ en ‘casa’ y la ‘qu’ en ‘queso’.
ekaa comer
siki fuego
• La letra ' es un cierre glotal.
a'anaa tejer
ka'i día
ja'rai cinco
a'luwajaa robar
• La letra l es semejante a la ‘r’ de español. Es una vibrante simple pero se
pronuncia con la lengua en posición ligeramente más lateral y un poco más
hacia atrás que para pronunciar la ‘r’.
lapü sueño
alama pasto
• La letra r se pronuncia como la ‘rr’ de español, pero con algo de fricción
cuando ocurre en la posicion inicial o media de la palabra.
rüi cuchillo
irama venado
• En una palabra que termina en rü, la r suele ser sorda y se pronuncia con un
poco más de fricción. La ü es sorda también.
anneerü oveja
• La letra sh se pronuncia como la ‘ch’ pero sin obstruir la salida del aire. Se
parece al sonido ‘sh’ del inglés.
kashi luna

8
Wayuunaiki – Español

• La letra w suena como la ‘hu’ en ‘huevo’.


waya nosotros
• El acento normalmente recae sobre la segunda sílaba.
ipa piedra
asalaa carne
• Si la primera sílaba tiene una vocal doble o si termina en consonante,
es acentuada.
eisalawaa acostarse
ee'iyataa mostrar
taashii estar libre
atpanaa conejo
• Si la primera sílaba termina en la consonante ' precedida por una vocal
sencilla, el acento recae sobre la tercera sílaba, o en la segunda si ésta tiene
vocal doble o si termina en consonante.
a'yatawaa trabajar
o'unaa ir
a'yaataa golpear
je'yutkat el alacrán

COMO BUSCAR UNA PALABRA EN EL DICCIONARIO

1. Para encontrar con facilidad cualquier palabra en el diccionario, fíjese


primero en la primera letra de la palabra y busque esa letra en el libro, según el
orden alfabético.
2. Si hay varias palabras que empiezan con la misma letra, fíjese en la segunda
letra de la palabra, que también sigue en orden alfabético.
3. Si hay varias palabras que empiezan con las mismas dos letras, fíjese en la
tercera letra que también sigue en orden alfabético, y así sucesivamente hasta
encontrar la que se busca.
Por ejemplo, para encontrar la palabra kuluulu ‘tela’, se empieza con la sección
denominada ‘k’. Luego, se busca la combinación ku, ya que éstas son las
primeras dos letras de la palabra y, sucesivamente, kul, kulu, hasta encontrar la
palabra completa: kuluulu.

ESTRUCTURA DEL ARTÍCULO WAYUUNAIKI-ESPAÑOL

Se da primero el vocablo cabeza de artículo seguido por cualquier variante del


mismo que se haya encontrado. En el caso de que dos distintos vocablos tengan
la misma forma escrita, se distinguen por números suscritos. Después se da la
abreviatura de la función gramatical del vocablo. A ésta, le sigue la traducción
en español que el vocablo tiene en esta función. Palabras que sirven para
especificar o aclarar la traducción que tiene un vocablo, se incluyen entre
paréntesis después de esta traducción. Si hay más que una traducción más o
menos sinónimas, se dan juntas. En cambio, si el vocablo tiene distintos

9
Wayuunaiki – Español

significados, sus respectivas traducciones se indican por números secuenciales.


Si un nombre tiene una forma particular para el plural, se da después de la
abreviatura pl. Cuando un nombre requiere el sufijo de posesión para su forma
poseída, el sufijo que le corresponde se da después de la abreviatura pos. Pero si
su forma poseída es irregular, se da esta forma completa. Asimismo si un
nombre tiene una forma absoluta irregular, se da esta forma completa después
de la abreviatura abs. Cualquier otra nota que sirve para aclarar la forma o el
uso de un vocablo se da después de la abreviatura gram. La abreviatura V. remite
a otro artículo que tenga relación con el presente. Los compuestos aparecen bajo
el vocablo cabeza de artículo que constituye su primer elemento, a menos que el
compuesto tenga un significado bastante independiente, en cuyo caso se trata
como vocablo cabeza de artículo propio.

ABREVIATURAS

abs. absoluto
adj. adjetivo
adv. adverbio
caus. causativo
conj. conjunción
gram. gramática
inf. infinitivo
interj. interjección
m. masculino
n. nombre
n.pos. nombre poseído
pas. pasivo
pl. plural
pos. poseído
posp. posposición
pron. pronombre
ref. reflexivo
rel. relativo
suf. sufijo
V. Véase
v.e. verbo de estado
v.i. verbo intransitivo
v.t. verbo transitivo

10
DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
Wayuunaiki – Español

DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAÑOL
A-a

aainjaa
aa aa adv. sí. aapuwaa aapiraa v.t. avisar.
aainjaa v.t. 1. hacer. 2. elaborar, aapuwaa v.e. estar enfermo, -ma.
aainjala fabricar. 3. construir. — v.i. enfermarse.
aainjala n.pos. 1. acción mala,
aajuna pecado. 2. hecho.
aajuna n.pos. cubierta, techo.
aajüin V. aa'u.
aakataa aajüin V. aashin.
aa'ayajirawaa aakataa v.t. quitar.
aa'ayula aa'ayajirawaa v.i. discutir.
aa'in aa'ayula n.pos. calor, temperatura.
aa'in n.pos. corazón, alma, espíritu,
aa'inmajaa mente, voluntad.
aa'inraa aa'inmajaa v.t. cuidar. aapuwaa
aa'inyajaa aa'inraa v.t. hacer. aashajawaa

aa'inyajaa v.t. colgar una hamaca, aashajawaa v.i. hablar.


aa'irü amarrar el cinturón. aashaje'eraa — v.t. criticar.
aa'u aa'irü n.pos. tía (materna). aashichijaa aashaje'eraa v.t. leer.
aa'u posp. 1. en. 2. encima de. aashichijaa v.t. enojar, provocar.
3. sobre. 4. por (precio). aashichijawaa V. jashichii.
5. por causa de. aashin aashichijawaa v.i. enojarse.
aalin — conj.rel. como, puesto que. aataa eejuu aashin, aajüin posp. según.
aalin, aalii posp. por causa de. aataa eejuu v.t. oler.
aaluwain — n.pos. dolor. aawain n.pos. 1. peso. 2. influencia.
aamaka aaluwain n.pos. tobillo. aawain V. jawataa.
aamaka n.pos. 1. cementerio.
aamüjaa 2. difunto, -ta.
aanala aamüjaa, aamajaa v.i. ayunar.
aanekaa aanala n.pos. cobija.
aanükü aanekaa V. eenakaa.
aapaa1 aanükü n.pos. boca.
aapaa2 aapaa1 v.t. dar.
aapajaa aapaa2 v.t. oír.
aapawaa aapajaa v.i., v.t. escuchar.
aapawaa v.t. 1. tomar, coger.
aapiee 2. aceptar.
aapiraa aapiee n. mensajero, -ra. aashaje'eraa
13
aawalaa Wayuunaiki – Español

aawalawaa
aawalaa aawalaa v.t. 1. aflojar. 2. soltar. achuwajawaa v.i. 1. prender
aawalawaa v.i. aliviarse, mejorarse (fuego). 2. arrancar (un motor).
achajawaa de una aflicción. achuwala — v.t. prender (fuego). V. chuwataa.
acha'a achajawaa v.t. buscar. V. mekeerüü.
achecheraa acha'a n.pos. 1. excremento. 2. óxido.
achecheraa v.t. 1. apretar. 2. tensar.
achekaa V. ichee.
achekajaa achekaa v.t. querer.
achekajaa v.t. cobrar deuda,
ache'e reclamar.
achepchia ache'e n.pos. oreja, oído.
achepchia n.pos. 1. sirviente, -ta.
achepü 2. esclavo, -va. achuwajawaa
achiawaa achepü n.pos. pintura para la cara.
achiirua achiawaa v.t. amonestar, aconsejar. achüküjaa achuwala n.pos. llama.
achijiraa achiirua posp. detrás de. achüküjaa v.t. 1. hacerle cosquillas.
achijirawaa achijiraa v.t. despertar. achükütaa 2. comprimir.
achikanain achijirawaa v.i. despertarse. achü'ü achükütaa V. a'chükütaa.
achikanain n.pos. 1. huella. ai1 achü'ü n.pos. riñón.
achiki 2. rastro. ai2 ai1 n.pos. diente. V. aliina.
achiki, achikü n.pos. relato, noticia. ai3 ai2 n. noche.
achikijee — posp. acerca de. aicha ai3 n. yuca. pos. a'aise
achikijee posp. 1. después de. aikeyuu aicha, aiche n.pos. ropa interior.
2. más allá de. aikeyuu n.pos. nieto, -ta;
achikiru'u — conj.rel. después de que. aikkaa descendiente.
achikiru'u posp. después de la salida aikkalawaa aikkaa V. oikkaa.
achikua'a de, en ausencia de. V. ama'ichiki. aikkalawaa v.i. 1. sentarse.
achira achikua'a V. achukua'a. aikkale'eraa 2. posesionarse.
achisa achira n.pos. 1. seno. 2. leche. aikkale'eraa v.t. 1. sentar.
achitaa achisa, achise, aise n.pos. carga. ainchi 2. establecer. 3. instalar.
achon achitaa v.t. 1. martillar. 2. clavar. ainkaa ainchi n.pos. cuñado (de varón).
achon n.pos. 1. hijo, -ja. 2. cría. ainkuwaa aa'in ainkaa v.t. poder, lograr.
3. fruto, fruta. pl. achonnii, ainkuwaa aa'in v.i. 1. asustarse.
achon'irü achooin. ainküin 2. sorprenderse.
achon'irü n.pos. sobrino, -na aipa'a ainküin posp. en, entre.
achonyaashi, -sü (materno de hembra). aipa'inka aipa'a adv. de noche.
achonyaashi, -sü n.pos.m., n.pos.no aippia aipa'inka adv. anoche.
m. 1. hijastro, -tra. 2. hijo adoptivo, aippia n. árbol trupillo, cují. pos.
achukua'a hija adoptiva. aippirua a'aippiase.
achukua'a, achikua'a adv.rel. otra airu'u aippirua adj., pron. seis.
achu'laa vez en cuanto a. airu'u posp. en la horqueta de, entre
achu'laa, atu'laa v.t. 1. besar. aise el diente de.
achumajaa 2. chupar. V. atujawaa. aiwaa aise V. achisa.
achumajaa, achunjaa v.e. estar aiwaa apüla aiwaa, alii v.i. doler.
achuntaa celoso, -sa; estar envidioso, -sa. aiwaa apüla, alii apüla v.i. ser
achuwajawaa achuntaa v.t. pedir. aja'apüin amado por.
14
Wayuunaiki – Español akotchajawaa

aja'apüin n.pos. tamaño (por altura, ajuttaa ajutalaa, ojutalaa v.t. abrir.
aja'itaa longitud). ajuttiraa ajuttaa V. ojuttaa.
aja'itaa v.t. 1. recoger agua. 2. sacar ajutu ajuttiraa V. ojuttiraa.
(un líquido). ajutuwaa ajutu, ojutu n.pos. valor.
ajuuna ajutuwaa, ojutuwaa v.i. caerse.
ajuyaajaa ajuuna V. ojuuna.
ajuyaajaa, ojuyaajaa v.t. 1. pedir
ajuyaala prestado, tomar prestado. 2. deber.
ajü ajuyaala, ojuyaala n.pos. deuda.
ajütaa ajü n.pos. 1. savia, resina. 2. pus.
ajütaa achikü ajütaa v.t. enviar, mandar.
ajütaa achikü v.t. 1. soltar.
ajütawaa achikü 2. empujar.
ajütawaa achikü v.t. rechazar,
ajüttawaa rehusar.
aka ajüttawaa V. ejittawaa.
aka posp. con (instrumento).
akaaliijaa — conj.rel. porque, como.
akacheraa akaaliijaa, akaalinjaa v.t. ayudar.
akaijaa akacheraa v.t. colgar.
akaijaa v.t. 1. fumar. 2. ahumar.
akaisa'a, akatsa'a, akanasa'a

aja'itaa akaisa'a, akatsa'a, akanasa'a conj.


aja'lajawaa pero, sin embargo. gram. Son las
aja'laje'eraa aja'lajawaa v.i. terminarse, agotarse. formas masculina, no masculina, y
aja'laje'eraa v.t. 1. agotar. plural. La conjunción concuerda con
aja'ttaa 2. destruir, exterminar. el complemento del verbo transitivo
ajapkii aja'ttaa v.i. terminarse, acabarse. o con el sujeto si el verbo no es
ajapulu'uwaa ajapkii, ejepkii n.pos. muñeca. transitivo.
akajee

ajapü ajapulu'uwaa v.e. estar a cargo de. akajee posp. por medio de.
ajapüna ajapü n.pos. mano. — conj.rel. porque.
aka'aya

ajaraittaa ajapüna n.pos. pulsera. aka'aya adv. asimismo.


akalia

ajataa ajaraittaa v.t. 1. halar. 2. arrastrar. akalia, aka'iya n.pos. fecha, día de,
ajayajaa ajataa v.t. golpear, pegar. tiempo de. V. ka'i.
akalu'ujaa

ajayajaa v.i., v.t. espiar. akalu'ujaa v.t. llenar. V. alu'u.


akanain

ajuichajaa — v.t. acechar. akanain n.pos. sueldo, ganancia.


akanajaa

ajuittaa ajuichajaa V. ojuichajaa. akanajaa v.t. 1. ganar. 2. vencer.


akanajuwaa

ajuittiraa ajuittaa, ojuittaa v.i. salir. akanajuwaa v.e. ser vencido, -da.
akaratshi

ajuittiraa, ojuittiraa v.t. 1. sacar. akaratshi, akaraishi adj., pron.


ajujawaa 2. librar. siete.
akasalajaa

ajulijaa ajujawaa, ojujawaa v.i. bostezar. akasalajaa V. asalajaa.


akatalaa

ajuntaa ajulijaa, ojulejaa v.i., v.t. mendigar. akatalaa v.t. separar, apartar.
akatalawaa

ajununtawaa ajuntaa V. ojuntaa. akatalawaa v.i. apartarse.


akotchajaa

ajurulajaa ajununtawaa V. ojununtawaa. akotchajaa, okotchojoo v.t.


ajutaa ajurulajaa, ojurulajaa v.t. revolver. recoger, reunir.
ajutaa, ojutaa v.t. 1. tirar, lanzar. akotchajawaa, okotchojowaa v.i.
ajutalaa 2. botar. reunirse, juntarse.
akotchajawaa

15
akua Wayuunaiki – Español

akua n.pos. 1. viaje. 2. curso. 3. paso, a'anapaa v.t. pedir prestado.


a'anawaa

akuaippa
akua velocidad. a'anawaa v.t.
akuaippa n.pos. 1. forma, naturaleza. vestir, vestirse.
a'apüla

2. manera. 3. conducta, costumbre. a'apüla n.pos.


akulajawaa aa'in 4. vida. a'ata arma.
akulajawaa aa'in v.e. 1. sentir a'ata n.pos.
akumajaa pereza. 2. estar aburrido, -da. 1. parte,
akumajaa, aku'ujaa, akunyajaa pedazo,
v.t. 1. hacer, construir. 2. arreglar. porción.
3. componer. 4. crear. 2. lado.
3. compañero,
a'ataa -ra; socio, -cia.
a'ataa v.t. a'anawaa
ponerle a uno
(vestido, prenda); ponerse (vestido,
a'atapajaa prenda).
a'ato'u a'atapajaa v.t. esperar.
a'chaataa a'ato'u posp. al lado de.
a'chükütaa a'chaataa V. a'yaataa.
akumajaa a'chükütaa, achükütaa, a'tkütaa
akurulaa a'ikaa v.t. pisar.
akutkujawaa akurulaa v.i. tener frío. a'itaa a'ikaa V. e'ikaa.
aküjaa akutkujawaa v.i. temblar. a'itaa v.t. pegar (con un proyectil).
aküjaa v.t. 1. contar. 2. confesar. a'ktütajawaa a'itaa juya v.i. llover.
akünülaa aküjaa achikü acusar, denunciar. a'lakajawaa a'ktütajawaa v.i. sufrir un ataque.
a'ajaa akünülaa v.t. masticar. a'lapüjaa a'lakajawaa v.t. cocinar.
a'aka a'ajaa v.t. quemar. a'luwajaa a'lapüjaa v.t. soñar con.
a'aka posp. 1. entre. 2. en (mezclado), a'luwajaa, a'uwajaa, o'uwajaa v.t.
a'alain en medio de. a'luwatawaa robar.
a'alijawaa a'alain n.pos. mentira. V. alawaa. a'luwatawaa, o'uwatawaa v.i. huir,
a'anaa a'alijawaa v.i. estar de parto. a'tkütaa escapar.
a'anaa v.t. 1. armar. 2. tejer (en un a'ttia a'tkütaa V. a'chükütaa.
telar). V. anülü, e'inaa. a'ttia n.pos. cosecha, cultivo. abs.
a'uwajaa a'ttiee. V. pünajüt.
a'ü a'uwajaa V. a'luwajaa.
a'üi a'ü n.pos. 1. semilla. 2. bala.
a'üi n.pos. 1. suegro (de mujer).
a'ülü 2. nuera (de varón).
a'ülü n.pos. 1. suegra (de mujer).
a'ülüjaa 2. nuera (de mujer).
a'ülüjirawaa a'ülüjaa v.t. regañar.
a'ünüü a'ülüjirawaa v.i. discutir.
a'ürülawaa a'ünüü n.pos. enemigo, -ga.
a'ütpa'a a'ürülawaa v.t. odiar.
a'waajaa a'ütpa'a posp. al lado de, junto a.
a'anapaa a'anaa a'waataa a'waajaa v.t. alabar.
16
Wayuunaiki – Español aliuuka

a'waatawaa a'waataa v.i. gritar. alaüla alataa v.i. pasar, suceder.


a'wala a'waatawaa v.i. jactarse. alaülashi, -sü alaüla n.pos. tío (materno).
a'walakajaa a'wala n.pos. cabello. V. walashi. alaülashi, -sü n.pos.m., n.pos.no m.
a'wanajawaa a'walakajaa v.t. dispersar, esparcir. jefe, -fa; comandante; dueño, -ña.
a'wayuuse a'wanajawaa v.t. cambiar. alawaa pl. alaülashii. V. laülaa.
a'wayuuse n.pos. esposo, -a. aleewaa alawaa n. mentira. V. a'alain.
a'wiira V. wayuu. ale'e aleewaa v.e. tener amistad.
a'wiira, a'wüira n.pos. 1. lágrima. ale'e n.pos. estómago, vientre,
a'yaataa 2. manantial. ale'ejaa abdomen, barriga.
a'yaataa, a'chaataa v.t. pegar, ale'eru'u ale'ejaa v.i. volver, regresar.
a'yalajaa golpear, azotar. ale'eru'u posp. en el vientre de,
a'yalajaa v.i. llorar. alerajaa en el interior de.
alerajaa v.t. sentir asco por,
aleshi aborrecer, desdeñar.
alia aleshi n.pos. cuñado (de mujer).
alii alia n.pos. precio, valor.
aliichajaa alii V. aiwaa.
aliichajaa v.t. 1. ordeñar.
2. exprimir.

a'yalajaa
a'yalajiraa

a'yalajiraa v.t. 1. tocar (música o


a'yapüjaa instrumento). 2. tener velorio.
a'yataai, -taalü a'yapüjaa, a'yapajaa v.t. coser.
a'yataai, -taalü n.m., n.no m.
a'yatawaa trabajador, -dora. pl. a'yataalii.
a'yatawaa v.i. trabajar.
alama — n. trabajo. aliichajaa
alama n. pasto. pos. a'alamase, aliika

a'alamain. aliikainka aliika, aliuuka adv. por la tarde.


aliikajawaa aliikainka adv. ayer.
aliima aliikajawaa v.i. subir, subirse.
aliina aliima V. e'iima.
aliita aliina n.pos. muela. V. ai1.
aliita n. totuma (especie de calabaza).
alijuna pos. a'aliitain V. iita.
alijuna n. blanco, -ca (persona no
wayuu); civilizado, -da (persona no
alama alijunaiki wayuu). pos. a'alijunase.
alapajaa alio'u alijunaiki n. español (idioma).
alapajaa v.i. lamentar la muerte de aliuuka alio'u n.pos. herida.
alataa uno, asistir a un velorio. aliuuka V. aliika.
17
alu'u Wayuunaiki – Español

alu'ujasa'a
alu'u alu'u posp. dentro de, en. amaiwa adv.rel. en aquel tiempo de.
ama'a

alumajaa alu'ujasa'a conj. pero. ama'a n.pos. duración.


ama'ana

alumajaa v.t. amansar (caballo, mula, ama'ana posp. donde, en posesión de.
ama'ichiki

aluuwain burro). ama'ichiki, ama'ichikü posp. antes


ama'inru'u de la salida de. V. achikiru'u.
amanee ama'inru'u conj.rel. mientras.
amaünajaa amanee n.pos. bondad, cariño.
amaünajaa v.i. cobrar por daño a
amaüsijaa una persona.
amojujaa amaüsijaa v.t. domar, amansar.
amuuyuu amojujaa v.t. dañar, perjudicar.
amuuyuu, amouyuu n. cementerio.
amüchi pos. a'amuuyuuse.
amüchi n. múcura (vasija de barro
amüin cocido para agua). pos. amüche.
amüiwa'a amüin posp. a, para.
alü'üjaa

aluwatawaa aluuwain n.pos. pecho.


aluwatawaa v.i. gobernar, mandar.
— v.t. enviar, mandar.
alüin aluwatawaa aa'u gobernar. amüchi
alüinyuu alüin n.pos. nieto, -ta.
alüjaa alüinyuu n.pos. cuñada (de varón). amüiwa'a adj.rel. solo, -la; mismo,
alü'üjaa alüjaa v.t. rastrear. -ma; propio, -pia.
amüla

alü'ülaa alü'üjaa v.t. llevar, cargar, traer. amüla


amülaa n.pos. garganta.
alü'ülaa v.i. acercarse (en el tiempo; a amülaa
amüliajaa v.i. derramarse, gotear.
ama un meta). V. arütkawaa. amüliajaa v.t. 1. compadecerse de,
amaa ama n. caballo. pos. a'amain. tener compasión de. 2. consolar.
3. ayudar.
amüliala

amüliala n.pos. sufrimiento.


amülira

amülira n.pos. 1. vello. 2. pluma.


amüloulii

amüloulii v.i. 1. perderse. 2. perecer.


amüraajüin

amüraajüin n.pos. novio, -via.


amüsain

amüsain n.pos. humo.


amüschejaa

amüschejaa, amüschijaa v.i.


ana atragantarse.
ana n.pos. 1. diseño. 2. color.
anaa1

anaa1 v.e. ser bueno, -na; estar bien.


ama — v.i. sanar.
— n. salud.
anaa2

amaa posp. con (acompañamiento). anaa2 interj. aquí están, estamos.


amaajachi, -tü — conj.rel. y, que, siendo que. V. anii, anuu.
anaajawaa

amaajachi, -tü n.pos.m., n.pos.no m. anaajawaa v.t. guardar.


anaatawaa

compañero, -ra. pl. amaajana. anaatawaa v.i. acomodarse.


anachonwaa

amaiwa V. o'uyaajana. anachonwaa v.e. ser bonito, -ta.


anain

18
Wayuunaiki – Español apain

anain posp. en, a. ano'u anneerü n. oveja. pos. a'anneetse.


anainjee — conj.rel. que, siendo que. anooi ano'u n.pos. diseño.
anooi, anoui n. terreno despejado.
anooipa'a pos. a'anooise.
anoujaa anooipa'a, anouipa'a adv. afuera.
anoujaa v.i., v.t. creer.
anouktaa — n. fe.
anouktaa v.t. corregir, arreglar,
anoula poner en orden.
antaa anoula n.pos. fe.
antaa v.i. venir, llegar.
anneerü antiraa antaa anain v.t. encontrar.
anua antiraa v.t. traer.
anainjee posp. de, por. anujulaa anua n. barco. pos. a'anuain.
— conj.rel. porque (como anujulawaa anujulaa V. ounjulaa.
anainmüin consecuencia de). anulu anujulawaa V. ounjulawaa.
anainmüinre'eya anainmüin posp. a, hacia. anuu anulu n.pos. nuca, cuello.
anainmüinre'eya posp. hasta. anuu interj. aquí está, estoy (no
anajaa — conj.rel. hasta que. anüiki masculino). V. anii, anaa2.
anajaa v.t. mirar, observar.
anakaa anajaa aa'u 1. vigilar. 2. cuidar.
analawaa anakaa v.t. alumbrar.
analawaa v.t. 1. averiguar qué es,
analüü examinar. 2. averiguar cómo está.
anamiaa analüü v.e. estar mejor de salud.
anamiaa, anemiaa v.e. ser bueno,
-na; ser justo, -ta; ser bondadoso,
aneekaa -sa.
aneekaa, aneukaa v.t. escoger,
anii elegir.
anülü

anüiki, anüikü n.pos. 1. voz, habla.


2. palabra, mensaje, opinión
anülia expresada. 3. idioma.
anüliee anülia n.pos. nombre.
anüliee n. 1. lista de nombres.
anülü 2. mensajero.
anülü n. telar. pos. a'anülüin.
apaajirawaa V. a'anaa.
apaajirawaa v.i. separarse (cada uno
apachera a su propio camino).
antaa apachera n.pos. dedo (del pie).
apain V. ejepira.
anii interj. aquí está, estoy apain n. huerta. pos. a'apainse.
anneerü (masculino). V. anuu, anaa2. V. yüüja.
19
apa'a Wayuunaiki – Español

apa'a n.pos. superficie, piso. aralo'u n.pos. coronilla.


apalaalajaa
apa'a — posp. en (el área de). — posp. encima de, sobre la cabeza
apalanajawaa apalaalajaa v.i. ir de compras. arülaa de.
apalapajaa apalanajawaa v.i. fluir. arülaa v.e. ser delgado, -da
apalapajawaa apalapajaa v.t. hacer rodar. arüleejaa (de objetos planos).
apalirajaa apalapajawaa v.i. rodar. arütkawaa arüleejaa v.t. pastorear.
apana1 apalirajaa v.t. mezclar. arütkawaa v.i. acercarse a.
apana2 apana1 n.pos. hoja. asa V. alü'ülaa.
apanapajaa apana2 n.pos. hígado. asaa asa n.pos. filo.
apanapajaa v.t. encontrarse con una asaa v.t. beber.
apantajawaa persona en el camino.
apasiajawaa apantajawaa v.i. irse corriendo.
apasiajawaa v.i. hacer una visita,
apato'u pasear.
aponoo apato'u n.pos. uña, garra, pezuña.
apü aponoo V. oponoo.
apü n.pos. atadura, cabestro, cuerda,
apücho'u sarta (de cuentas).
apü'ü apücho'u posp. detrás de.
apü'üya apü'ü n.pos. muslo.
apü'üya n.pos. pastor, -tora; guardián,
apüla -diana; cuidador, -dora.
apüla posp. para, por.
apülain — conj.rel. para que.
apülajaa apülain n.pos. poder. asaa
apülapünaa apülajaa v.t. prohibir. asaajaa

apülapünaa posp. antes de. asachiralü asaajaa v.t. traer, ir a buscar.


apülee — conj.rel. antes de que. asakaa asachiralü n.pos. vaca. V. paa'a.
apüleerua apülee n.pos. lugar, sitio, puesto. asakiraa asakaa v.t. saludar.
apüna apüleerua posp. delante de. asa'a asakiraa v.i. preguntar.
apüna n.pos. camino, sendero. asa'a n.pos. 1. pierna, pata. 2. horcón
apünajaa V. wopu. asa'wajaa (de la casa), columna.
apünüin apünajaa v.t. sembrar. asala asa'wajaa v.t. alcanzar.
apüshi apünüin adj., pron. tres. asalaa asala posp. a causa de, por.
apüshi n.pos. 1. familia, pariente. asalajaa asalaa n. carne.
apüshua'a 2. compañero, -ra. 3. parte. asanalaa aa'in asalajaa, akasalajaa v.t. afilar.
apütaa apüshua'a adj.rel., pron.rel. todo, -da. asapain asanalaa aa'in v.i. respirar, suspirar.
apütawaa apütaa v.t. dejar. asapia asapain n.pos. rodilla.
apütawaa v.i. ser dejado, -da; asapü asapia n.pos. pasaje.
quedar. asapü n.pos. espalda, columna
apütawaa apüla 1. dejar sobras a. asatala vertebral.
apüttaa 2. despedirse de. asawaa asatala n.pos. codo.
apüttaa v.i. romperse (algo como ase asawaa v.t. beber (bebida alcohólica).
apüya cuerda, bolsa). ase'eru'u ase n.pos. fibra, pulpa, borra.
aralajaa apüya V. epia. ase'ewain ase'eru'u n.pos. mitad, cintura.
aralo'u aralajaa v.t. dejar en remojo. asema ase'ewain n.pos. cadera.
20
Wayuunaiki – Español ashiitaa

asepü asema n.pos. 1. leña. 2. fuego. V. siki. asüla n.pos. 1. arteria, vena.
aseyuu asepü n.pos. pared. asülajaa 2. tendón.
asi aseyuu n.pos. espíritu de la piache. asürülaa asülajaa v.t. regalar.
asii asi n.pos. cola. asürülaa v.t. 1. cerrar. 2. encerrar.
asiipü asii n.pos. flor. asüsiinajaa V. süttaa.
asiipü n.pos. sobrino, -na (materno de asüsiinajaa v.t. acecinar (salar la
asiiyajawaa varón). pl. asiipünuu. asütaa carne y secarla al aire).
asijaa asiiyajawaa v.t. ensillar. asha asütaa v.t. quitar.
asijaa v.t. 1. asar. 2. quemar. ashaittaa asha n.pos. sangre. V. isha.
asipala1 3. marcar. ashaittaa v.i. jugar.
asipala2 asipala1 n.pos. cicatriz.
asira asipala2 n.pos. viga lateral.
asiraa asira n.pos. risa.
asirajaa asiraa v.t. dar de beber.
asiranajawaa asirajaa v.i. reirse.
asirü asiranajawaa v.i. resbalarse.
asiwataa asirü n.pos. 1. presa. 2. culpa.
aso'iraa aa'in asiwataa v.t. desatar.
aso'irawaa aa'in aso'iraa aa'in V. oso'iraa aa'in.
asotaa aso'irawaa aa'in V. oso'irawaa aa'in.
asotaa, osotaa v.t. apuñalar, pinchar.
asottaa — v.i. brotar, retoñar.
asottaa, osottaa v.i. quebrarse. ashaittaa
asouktaa — v.t. quebrar. ashajaa

asukaa asouktaa v.i. responder. ashajawaa ashajaa v.i., v.t. escribir.


asukawaa apüla asukaa v.t. recoger leña. ashakataa ashajawaa v.t. pintarse la cara.
asukawaa apüla v.t. 1. esperar (con asha'walawaa ashakataa v.i. bajar, descender.
asüküitaa preocupación). 2. echar de menos. asha'walawaa v.i. 1. ponerse de pie.
asüküitaa v.i. rasgarse. ashantajaa 2. pararse. V. sha'wataa.
asü'ütaa — v.t. rasgar. ashantajaa v.t. adivinar (por
asü'ütaa v.t. arrancar. ashapajawaa suposiciones).
asüla — v.i. salir, desprenderse. ashapajawaa v.i. darse prisa, tener
ashapatawaa prisa.
ashataa1 ashapatawaa v.i. preocuparse.
ashataa2 ashataa1 v.i. sanar (una herida).
ashataa2 v.t. copiar, imitar, aprender
ashatawaa imitando.
ashatawaa v.i. partirse.
ashe'ejirawaa — v.t. partir.
ashe'etaa ashe'ejirawaa v.i. pelear con puños.
ashe'etuwaa oo'ui ashe'etaa v.t. golpear, patear.
ashe'in ashe'etuwaa oo'ui v.i. tropezar.
ashi ashe'in n.pos. ropa. abs. she'in.
ashi n.pos. 1. padre. 2. tío (paterno).
ashiitaa abs. ashüü.
asüsiinajaa ashiitaa v.i. orinar.
21
ashijawaa Wayuunaiki – Español

ashimia
ashijawaa ashijawaa v.t. lavar (ropa). atalejaa ata'ülaa v.t. coger, agarrar.
ashimia n.pos. 1. suegro (de varón). atamawaa atalejaa v.t. tocar (tambor, puerta).
ashiyaashi 2. yerno (de varón). atamawaa v.i. 1. levantarse.
ashottaa ashiyaashi n.pos. padrastro. ataralawaa amaa 2. incorporarse.
ashottaa, oshottoo v.t. cortar (con ataralawaa amaa v.t. confiar en,
hacha, machete). ataralüichi, -rü contar con.
ataüjawaa ataralüichi, -rü adj. adulto, -ta.
atchin ataüjawaa v.t. violar (a una mujer).
atek atchin V. atsüin.
atkaa atek V. atak.
atkaa v.t. flechar, punzar.
atkawaa — v.i. retoñar.
atouta atkawaa v.i. pelear.
atouta n.pos. piel entera, superficie
atpajaa entera.
atpanaa atpajaa v.t. recolectar (alimento).
atpanaa n. conejo, -ja. pos.
ashottaa atsüin a'atpanaase.
ashoujaa atsüin, atsin, atchin n.pos. fuerza,
ashuku ashoujaa v.i. estornudar. atujawaa fortaleza.
ashunuu ashuku n.pos. huevo. atujawaa v.i. mamar. V. achu'laa.
ashunuu n.pos. hermana menor
ashutaa (de varón).
ashutaa v.i. meterse, entrar a la
fuerza.
ashuunajaa ashutaa aa'u invadir, atacar.
ata ashuunajaa v.i. nadar.
ata n.pos. 1. piel, cuero. 2. cáscara,
corteza. 3. cubierta, envoltura,
ataa vaina. atujawaa
atujeejachi, -tü

atujeejachi, -tü n.pos.m., n.pos.no m.


atujuna subordinado, -da. pl. atujeejana.
atu'laa atujuna n.pos. viga.
atu'u atu'laa V. achu'laa.
atu'u n.pos. superficie interior,
superficie inferior, parte superior de
atulaa las piernas.
atunkaa atulaa v.t. entretejer, tejer, trenzar.
atuushi atunkaa v.i. dormir.
atuushi n.pos. 1. abuelo.
atüjaa 2. antepasado. pl. atuushinuu.
atkaa atüjawaa aa'u atüjaa v.t. saber.
atükaa atüjawaa aa'u v.t. saber de.
atak ataa v.i. atragantarse. atükaa v.t. formar, moldear.
ata'ülaa atak, atek interj. ¡caramba! atükawaa atükaa pootshi embarrar.
22
Wayuunaiki – Español ayüüjawaa

atüma atükawaa v.i. atascarse. awaüya awatse n.pos. costilla.


atüna atüma posp. por. awaüya, awaüye n.pos. semillas
atüna n.pos. 1. brazo, ala. 2. rama. awoutisaajaa (para la siembra). abs. waüyee.
atünajutü 3. pluma. ayaa awoutisaajaa V. owoutisaajaa.
ayaakua ayaa n.pos. relámpago.
ayaakua, o'uyaakua n.pos.
ayaawajaa 1. imagen, fotografía. 2. ejemplo.
ayaawase ayaawajaa v.t. contar, medir.
ayaawataa ayaawase n.pos. señal, símbolo.
ayaawataa v.t. 1. reconocer,
distinguir. 2. medir.
ayalajaa ayaawataa aa'u entender.
ayaleraa ayalajaa v.t. comprar.
atunkaa ayaluju ayaleraa v.t. levantar, alzar.
ayamüjaa ayaluju V. ayolojo.
atürüla atünajutü n.pos. amigo, -ga. ayataa ayamüjaa V. ayounjaa.
atürüla n.pos. trueno, paso ayee ayataa v.i. seguir.
atütüjaa estruendoso de animales. ayolojo ayee n.pos. lengua.
atütüjaa, atütajaa v.t. animar, ayolojo, ayaluju n.pos. 1. sombra.
aüjaa alentar. ayoujaa 2. apariencia. 3. espíritu, fantasma.
aüjaa v.t. cortar (el pelo), afeitar, ayoujirawaa ayoujaa v.t. criticar.
aüjawaa trasquilar. ayouktaa ayoujirawaa v.i. competir.
aüjawaa v.t. 1. matar (ganado). ayounjaa ayouktaa v.t. rechazar.
aüliijana 2. desollar. ayounjaa, ayamüjaa v.t. azotar
aürülaa aüliijana n.pos. collar. ayu'laa severamente.
aüttawaa aürülaa v.e. estar flaco, -ca. ayu'laa v.t. 1. sacar. 2. retirar.
awaa aüttawaa V. ejittawaa. ayuulii 3. restar.
awachira awaa n.pos. saliva. ayuulii v.e. estar enfermo, -ma.
awajawaa awachira, awatira n.pos. carrera. ayülain — n. enfermedad. V. mayeinwaa.
awala awajawaa v.i. rajarse, partirse.
awala n.pos. hermano, -na.
awalaajaa pl. awalayuu.
awalainse awalaajaa v.t. pagar. V. walawaa.
awala'ata awalainse n.pos. mandíbula, quijada.
awala'ata n.pos. compañero, -ra;
awalapa'a pareja.
awarala awalapa'a n.pos. mejilla.
awareejaa awarala n.pos. luz. V. waratshii.
awashirüin awareejaa v.t. barrer.
awataa awashirüin n.pos. riqueza.
awataa v.i. 1. volar, despegar.
2. saltar, brincar.
awatawaa — v.t. saltar. awataa
awatawaa v.i. 1. correr. 2. soplar (el
awatira viento). 3. volar (por el viento). ayüüjawaa ayülain n.pos. intestino, tripa.
awatse awatira V. awachira. ayüüjawaa v.t. moler.
23
chajaruuta Wayuunaiki – Español

Ch - ch

chajaruuta n. machete. pos. chira adj. ese.


chajaruuta achajaruutse. chira
chirinchi — pron. ése.
chisa chirinchi n. aguardiente. pos. -in.
chisa adj. aquel.
chocho — pron. aquél.
chocho n. trompo. pos. -in.

chajaruuta
cha'aya

che'esaa cha'aya adv. allá (lejos).


che'ojawaa che'esaa n. arete. pos. ache'ese.
chi che'ojawaa V. cho'ujawaa. chocho
chii chi adj. este. cho'ujawaa

chii pron. éste. cho'ujawaa, che'ojawaa,


— adj. este. gram. Esta forma del chuwataa ja'ijawaa v.e. faltar.
adjetivo se usa después del chuwataa v.e. estar encendido, -da;
chiiruajachi, -tü nombre. estar prendido; estar brillando.
chiiruajachi, -tü adj. posterior; chü'laa V. achuwajawaa.
último, -ma. chü'laa v.e. estar mojado, -da.
— n.m., n. no m. posterior; último, chünü'ü — v.i. mojarse.
-ma. chünü'ü n. colibrí.

E-e

eejirawaa
eechin eechin n.pos. marido, esposo. ee'iyalawaa v.i. 1. aparecerse,
eejuu eejirawaa v.i. luchar. asomar. 2. asomarse.
ee'iyataa

ee'irain eejuu n.pos. olor. ee'iyataa v.t. mostrar, señalar,


ee'irajaa ee'irain n.pos. canción. V. jayeechi. revelar.
eema

ee'iraka ee'irajaa v.i., v.t. cantar. eema n.pos. miedo a.


eemerawaa

ee'iranajawaa ee'iraka n.pos. sustituto, -ta; suplente.


ee'iranajawaa v.t. cambiar,
reemplazar.
ee'irataa — v.i. transformarse.
ee'iratawaa ee'irataa v.t. cambiar.
ee'iratawaa v.t. cambiar de esposo,
ee'iree -sa.
ee'iree posp. por afán de.
— conj.rel. para que.
ee'irajaa
ee'iyalawaa

24
Wayuunaiki – Español ekiraa

eemerawaa v.i. descansar. ejejerawaa ejeerüjaa v.t. marcar.


eemioushi — n. descanso. ejepira ejejerawaa v.i. cuchichear, secretear.
eenakaa eemioushi n.pos. sombra. ejepira n.pos. dedo (de la mano).
eenakaa, aanekaa, ounekaa v.t. ejepkii V. apachera.
eerüin llamar. ejerü ejepkii V. ajapkii.
eetaa eerüin n.pos. esposa. ejerü n.pos. cuerda (para colgar la
ejetaa hamaca).
ejimalawaa ejetaa v.t. escupir.
ejitaa ejimalawaa V. eimalawaa.
ejitaa v.t. verter (polvos o granos),
ejittawaa echar (polvos o granos).
ejittawaa, ajüttawaa, aüttawaa
ekaa v.t. atar.
eke'ejaa aa'in ekaa v.t. 1. comer. 2. picar.
ekeraajaa eke'ejaa aa'in v.t. molestar.
eirakawaa ekeraajaa v.t. terminar, cumplir.
ekerojiraa — v.i. cumplirse. V. kerawaa.
eewaa eetaa v.i., v.t. vomitar. ekerolaa ekerojiraa v.t. meter.
eewaa v.e. haber, existir. ekia ekerolaa v.i. entrar.
eewain eewaa ama'ana tener. ekia n.pos. 1. mano derecha.
eewawaa eewain n.pos. víctima. ekii 2. utensilio para comer.
eewawaa v.i. accidentarse, ekii n.pos. 1. cabeza. 2. mente.
ei lastimarse, dañarse. 3. tocón. 4. fuente. 5. origen.
ei n.pos. 1. madre. 2. tía (paterna). 6. decena (para formar números).
eimalawaa abs. eyüü. ekiipala abs. ekiyüü.
eimalawaa, ejimalawaa v.i. ekiipala n.pos. 1. almohada.
eimata calmarse, apaciguarse. ekiipü'ü 2. viga maestra, cumbrera.
eimüse eimata n.pos. labio. ekiipü'ü n.pos. cabeza (de un grupo),
einalu'u eimüse V. eipüse. ekiisa guía, jefe.
einalu'u posp. en el fondo de, en el ekiisa, ekiise n.pos. grito. abs. kiisa,
principio de. ekiisholoin kiise.
einase — n.pos. nalga. ekiraa ekiisholoin n.pos. cerebro, seso.
eipiraa einase n.pos. asiento. ekiraa v.t. dar de comer.
eipüse eipiraa v.t. perseguir.
eipüse, eimüse n.pos. 1. hueso.
eirakawaa 2. espina. V. jiipü.
eisalajaa eirakawaa v.i. mirar.
eisalawaa eisalajaa v.t. cuidar, asear.
eitajaa eisalawaa v.i. acostarse.
eitawaa eitajaa v.t. repartir.
eite'eraa eitawaa v.i. volver, regresar.
eiwa'ajaa aa'in eite'eraa v.t. devolver.
eiwa'ajaa aa'in v.t. perturbar,
eiyaasü alborotar, incitar.
eiyajaa eiyaasü n.pos. madrastra.
ejeerüjaa eiyajaa v.t. 1. curar. 2. hechizar. ekiraa
25
ekirajaa Wayuunaiki – Español

ekirajawaa
ekirajaa ekirajaa v.t. enseñar. emeejaa emechi n.pos. brasa.
eküülü ekirajawaa v.t. estudiar, aprender. eme'eraa aa'in emeejaa v.t. 1. engañar. 2. defraudar.
eküülü n. comida, alimento. pos. eme'eraa aa'in v.t. 1. convencer,
e'e eküin. eme'erainpala persuadir. 2. atraer.
e'ejena e'e n.pos. plaga, parásito. eme'erainpala n.pos. blanco de
e'ejena n.pos. 1. cabalgadura. eme'erajawaa broma o burla.
e'ejü 2. vehículo, carro. ememajaa eme'erajawaa v.i. bromear.
e'erü e'ejü n.pos. sabor. emeriijaa ememajaa, ememejaa v.i. lloviznar.
e'ichi e'erü n.pos. cuñada (de mujer). emeroloo emeriijaa V. emiriijaa.
e'ichi n.pos. 1. nariz. 2. hocico. emeshi emeroloo v.i. hundirse.
e'iijaa 3. pico (de un pájaro). 4. punta. emetulu emeshi n.pos. suegra (de varón).
e'iima e'iijaa v.i. tener diarrea. emetulu adv. en voz alta,
e'iitaa e'iima, aliima n.pos. barba. emia fuertemente.
e'ikaa e'iitaa v.i. defecar. emiirua emia n.pos. comida para el viaje.
e'ikaa, a'ikaa v.t. 1. enseñar, instruir. emiirua n.pos. hermana menor
e'ikajawaa 2. llevar. emi'ijaa (de mujer).
e'ikawaa e'ikajawaa v.t. llevar y dejar. emi'ira emi'ijaa v.i. jugar.
e'inaa e'ikawaa v.e. estar herido, -da. emiraa emi'ira n.pos. juguete.
e'ipa e'inaa v.t. tejer con aguja. V. a'anaa. emiralaa emiraa v.e. estar harto, -ta.
e'ipajee e'ipa n.pos. pedazo, parte. emiriijaa emiralaa v.t. tragar.
e'ipo'u e'ipajee posp. en respuesta a. emülia emiriijaa, emeriijaa v.t. medir.
e'ipolo e'ipo'u n.pos. frente. emülia n.pos. hermano menor. abs.
e'ipünawaa e'ipolo n.pos. 1. tapa. 2. rival. epaya emüliee.
e'ipünawaa v.t. llevar y dejar de epejawaa epaya n.pos. hermano, -na mayor.
e'ira camino, dejar de paso. epejawaa v.t. prender, encender.
e'ira n.pos. 1. sonido, ruido. 2. llanto. epe'e — v.i., v.t. arrancar (un motor).
e'iruku 3. canto (de animal). eperaa epe'e n.pos. mano izquierda.
e'iruku, e'itku n.pos. 1. carne, eperaa v.e. estar borracho, -cha.
e'iru'u cuerpo. 2. casta. eperulajaa — v.i. emborracharse.
e'iru'u n.pos. punta. eperü'üi eperulajaa v.i. chismear.
e'iruma — posp. en la punta de. eperü'üi n. sapo.
e'itaa e'iruma n.pos. primogénito, -ta.
e'itawaa e'itaa v.t. aportar.
e'itawaa v.t. 1. poner, meter. 2.
proponer, suponer. 3. designar,
e'itku asignar, establecer.
e'iyeise e'itku V. e'iruku.
e'iyeise, e'iyeinse n.pos. barbilla,
e'iyou mentón.
e'raa e'iyou n.pos. visita; huésped, -da. eperü'üi
e'raajaa e'raa v.t. 1. ver. 2. experimentar. epesajaa

e'rajaa e'raajaa v.t. conocer. epetaa epesajaa v.t. pesar.


e'rajaa v.t. mirar. epettaa epetaa v.e. ser poco profundo, -da.
e'rajawaa e'rajaa aa'u cuidar, vigilar. epi1 epettaa v.t. tocar.
e'rajawaa v.t. mirar, observar, epi1 n.pos. medicina, remedio, veneno
emechi examinar. epi2 (para exterminar algo).
26
Wayuunaiki – Español iyaa

epi2 n.pos. cabo, mango (de un epijana epijaa v.t. 1. criar. 2. sustentar.
epia utensilio). epijana, epishana n.pos. ruido de
epia, apüya n.pos. 1. casa. 2. nido. objetos producido por golpes o
epijaa V. miichi. epirajaa fricción.
epishana epirajaa v.t. llenar, inflar.
epitanajaa epishana V. epijana.
era epitanajaa v.t. barrer.
era n.pos. 1. jugo, savia. 2. caldo.
eroku 3. sudor.
erouse eroku posp. en (un líquido).
erü erouse n.pos. tapa, tapón.
eweetaa erü n. perro, -rra. V. mürülü.
ewein eweetaa v.i. salir a la vista, aparecer.
ewiijaa ewein n.pos. lunar.
erü ewiijaa v.i. silbar.

I-i

ichee v.e. 1. estar tenso, -sa. 2. estar complemento del verbo ‘poder’ y el
apretado, -da. 3. estar, ser tieso, -sa; complemento de achiki corresponde
estar, ser firme; estar, ser fijo, -ja. isashii al sujeto de ‘poder’.
4. estar, ser duro, -ra. 5. ser isira isashii n. tierra virgen, desierto.
ichii
ichee resistente, ser inflexible. isha isira, ishira n. maraca. pos. eisira.
ichii n. 1. sal. 2. árbol dividive. pos. ishaa isha n. sangre. V. asha.
iipünaa e'ichiise. ishaa v.i. sufrir una quemadura,
iisho iipünaa adv. arriba. ishi quemarse.
iita iisho n. ave cardenal coriano. ishii ishi n. hueco, pozo. pos. eishin, eishia.
iita n. recipiente para comida o ishira ishii v.e. ser amargo, -ga.
iiwa bebida. pos. -in. V. aliita. ishoo ishira V. isira.
iiwa n. primavera (tiempo de lluvias itaa ishoo v.e. ser rojo, -ja.
ipa menores), Pléyades (constelación). ittaa itaa v.i. secarse.
ipooluu ipa n. piedra. pos. eipain. ittaa v.e. estar podrido, -da.
ipooluu, ipuoluu v.e. estar encinta, — v.i. 1. pudrirse, descomponerse,
iraa estar embarazada. deshacerse. 2. quemarse, sufrir
iraa v.e. ser insípido, -da; tener poco iwaa una quemadura.
irama sabor. iwana iwaa v.e. ser prostituta.
irolu irama n. venado. iyaa iwana n. iguana.
isaa achiki irolu adj. verde (no seco). iyaa v.e. estar crudo, -da.
isaa achiki v.e. no poder. gram. El
sujeto de isaa corresponde al

27
jaarü Wayuunaiki – Español

J-j

jaarü n. pocillo, jarra, jarro. pos. -in. jamaamaa jamaa v.e. por qué ser, cómo ser.
jama'a jamaamaa v.e. ser liviano, -na.
jamü jama'a n. hamaca. pos. -in.
jamüche'e jamü n. hambre, escasez de alimento.
jamüche'e n. tuna.

jaarü
ja'apü
jaarü

ja'ijawaa ja'apü, ka'apü adj. mediano, -na.


ja'itaichi, -rü, -na ja'ijawaa V. cho'ujawaa.
ja'itaichi, -rü, -na conj. aunque, no
importa que. gram. Son las formas
masculina, no masculina, y plural.
La conjunción concuerda con el jamüche'e
complemento del verbo transitivo o japülii

con el sujeto si el verbo no es japülii v.e. 1. tener vergüenza.


ja'iwaa transitivo. jarai, jaralü, jaralii 2. ser tímido, -da.
ja'nyuulerü ja'iwaa v.e. estar caliente. jarai, jaralü, jaralii pron. quién,
ja'nyuwaa ja'nyuulerü V. ja'yumulerü. cuál.
ja'rai ja'nyuwaa V. ja'yumuu. — adj. cuál. gram. Son las formas
ja'yaa ja'rai adj., pron. cinco. masculina, no masculina, y
ja'yaa v.i. aparecer. jasai plural.
ja'yulu — v.e. ser visible, ser audible. jashichii jasai n. arena.
ja'yumulerü ja'yulu V. je'yulu. jashichii v.e. estar enojado, -da; estar
ja'yumulerü, ja'nyuulerü n. mosca. jashü'üwaa bravo, -va. V. aashichijaa.
jatü jashü'üwaa v.e. ser agrio, -a.
jawa'awaa jatü n. flecha. pos. ajatü.
jawa'awaa v.e. 1. estar flojo, -ja.
jawataa 2. ser suave.
jayaa jawataa v.e. ser pesado, -da.
jayapa jayaa v.e. ser barato, -ta.
ja'yumulerü jayapa n. pulga.
ja'yumuu

ja'yumuu, ja'nyuwaa v.e. estar bien


jalaa cocido, -da; estar maduro, -ra.
jalaichi, -rü; -na jalaa v.e. dónde estar.
jalaichi, -rü; -na interj. ven acá jayapa
(masculino, no masculino); vengan jayeechi

jalia acá. jayeechi, jayiichi n. canción.


jamaa jalia interj. ¡cuidado! je V. ee'irain.
28
Wayuunaiki – Español jouktai

jeerü je conj. 1. y. 2. o. jiipü jiiku n. cuerda, soga. pos. -in.


jeerü n. 1. hierro (de marcar). jiipü n. 1. hueso. 2. restos mortales.
jekechi, -tü 2. marca (en el ganado). pos. ejeetse. jiirü V. eipüse.
je'iyee jekechi, -tü adj. nuevo, -va. jiitpai jiirü n. hilo. pos. -in.
ji'iyee jiitpai n. hilaza. pos. -se.
ji'iyee, je'iyee v.t. negar.
ji'rupu — v.e. ser tacaño, -ña.
jima ji'rupu n. mosquito. V. mei.
jima'ai jima V. jime.
jima'ai n.m. joven (varón). pl.
jimataa jima'alii.
jeyuu jimataa v.e. estar quieto, -ta; estar
tranquilo, -la.
je'wee je'iyee V. ji'iyee. jime — v.i. calmarse.
je'yulu je'wee v.e. estar maduro, -ra. jimo'olu jime, jima n. pez, pescado. pos. -in.
jemeiwaa je'yulu, ja'yulu n. alacrán. jimo'olu n.no m. muchacha. pl.
jemetaa jemeiwaa, jemelii v.i. nacer. jintulu jimo'onnuu.
jemetaa v.e. ser sabroso, -sa. jintüi jintulu n.no m. niña.
jemeyuluu jemetaa eejuu ser oloroso, -sa.
jemeyuluu, jemeyulaa v.i., v.t. dar
a luz, parir.
jemiai — v.i. nacer.
jepirachi jemiai n. frío.
jera jepirachi n. brisa distintiva del norte.
jerottaa jera v.e. cuánto ser.
jerottaa v.e. ser brillante; ser claro,
jerulaa -ra. jooki
jeyuu jerulaa v.e. ser ancho, -cha.
jirijirü jintüi n.m. niño, muchacho.
jokoma jirijirü V. pirijirü.
jo'uu jokoma n. gusano.
jo'uuchon jo'uu n. nene, -na; bebé.
jo'uuchon adj. pequeño, -ña; corto,
jolotoo -ta.
jolotsü jolotoo v.e. tener ampolla.
jooki jolotsü n. estrella.
joo'uya jooki n. linterna. pos. -in.
joolu'u joo'uya interj. vámonos.
josoo joolu'u adv. ahora, pronto.
josoo v.e. estar seco, -ca.
jintulu jotaa V. oosojowaa.
jotaa v.i. 1. arder. 2. quemarse.
jia jeyuu n. hormiga. — v.e. 1. estar prendido. 2. estar
jierü jia pron. ustedes; los, las. V. shia. jouja quemado, -da.
jierü n. 1. mujer. 2. hembra. pl. jouktai jouja adv. cuándo.
jiiku jieyuu. V. eerüin. jouktai n. 1. viento, brisa. 2. aire.
29
joulaa Wayuunaiki – Español

joulaa v.e. ser mucho, -cha; ser julirü juleena n. freno (de caballo). pos. -se.
joyotoo
joulaa bastante. juluu julirü n. mariposa.
joyotoo v.e. estar sentado, -da. juluu v.e. estar seco, -ca; estar
junaaya marchito, -ta.
juriicha junaaya n. honda. pos. -se.
juriicha, juriichi n. comida frita.
jutataa pos. -in.
jutkataa jutataa v.e. estar abierto, -ta.
jutkataa v.e. estar reunido, -da.
— n. reunión. V. outkajawaa.

joyotoo
ju'i

ju'letaa ju'i n. grillo.


ju'letaa v.e. estar acostado, -da.
— v.i. tropezar y caerse.

jutkataa
juya

jülüjaa aa'in juya n. 1. lluvia. 2. año. V. ouyase.


jülüjaa aa'in v.t. pensar. gram. El
sujeto del verbo jülüjaa corresponde
al complemento del verbo ‘pensar’ y
el poseedor de aa'in, ‘corazón’
corresponde al sujeto de ‘pensar’.
Por ejemplo, jülüjashii jia taa'in
jüüjüwaa equivale a ‘pienso en ustedes’.
ju'letaa jüüjüwaa v.e. ser obediente; ser
juleena
sumiso, -sa.

30
Wayuunaiki – Español kaleena

K-k

kaainjalaa v.i. causar daño, pecar. kachueera n. hierro, alambre. pos.


kaa'inwaa
kaainjalaa V. aainjala. kajaa akachueetse.
kaa'inwaa v.e. 1. ser arisco, -ca; ser kakaliaa kajaa v.e. ser lento, -ta de habilidad.
brioso, -sa. 2. ser temeroso, -sa. kakaliaa, kaka'iyaa v.e. llevar
3. ser juicioso, -sa; ser prudente. mucho tiempo, durar mucho tiempo.
V. aa'in. kakuaa V. ka'i.
kakuaa v.e. ser veloz (andando).
kakuuna V. akua.
kakuuna n. prenda (joya), collar. pos.
ka'apü -se, -in.
ka'i ka'apü V. ja'apü.
ka'i n. 1. sol. 2. día. 3. tiempo.
V. akalia.

kaa'inwaa
kaa'ula

kaa'ürüi kaa'ula n. cabra, chivo. pos. -in.


kaarai kaa'ürüi, kaa'ürüla n. perla. pos. -se.
kaasü kaarai n. alcaraván (dara).
kaasü n. petróleo (para lámpara). pos.
kaasha -in.
kaashapü kaasha n. tambor. pos. -in.
kaashapü, kaashapa n. langosta
kaatei (insecto).
kaatset kaatei interj. ¡oiga! ka'i
ka'lapücho'u

ka'lee ka'lapücho'u V. ku'lupucho'u.


ka'lee v.e. ser grueso, -sa (de objetos
ka'ruwarai, -ralü planos).
ka'ruwarai, -ralü n.m., n.no m.
ladrón, -drona. pl. ka'ruwaralii.
ka'wayuusee V. a'luwajaa.
ka'wayuusee v.e. tener esposo, -sa.
ka'yataa V. a'wayuuse.
ka'yataa v.e. estar un poco retirado,
kaa'ula kalapaasü -da.
kalapaasü n. patilla (especie de
kachetaa kaatset n. cárcel. kalapüi fruta). pos. -in.
kachonwaa kachetaa v.e. estar colgado, -da. kalapüi n. horcón principal de una
kachonwaa v.e., v.i. 1. tener hijo. kaleena casa. pos. -se.
kachueera 2. dar fruto. V. achon. kaleena n. cadena. pos. -se.
31
kalekale Wayuunaiki – Español

kalekale kalekale n. perico (cara sucia). kasuwaa v.e. ser blanco, -ca; ser
kashi canoso, -sa.
kashüülaa kashi n. 1. luna. 2. mes.
kashüülaa v.e. ser feo, fea; ser
kataa o'u grosero, -ra; ser horrible.
kataa o'u v.e. estar vivo, -va; vivir.
katchinwaa — n. vida.
katipirüin katchinwaa V. katsüinwaa.
katipirüin n. ave atrapamoscas
katkousü sangre de toro.
katkousü n. arma de fuego. V.
a'apüla.
kalekale
kale'u

kaliina kale'u adv. a mediodía. V. ka'i.


kalu'uwaa kaliina n. gallina. pos. -se. katkousü
kamanewaa kalu'uwaa v.e. contener. V. alu'u. katsüinwaa

kamanewaa v.e. ser amable; ser katsüinwaa, katsinwaa,


bondadoso, -sa; ser compasivo, -va. katchinwaa v.e. ser fuerte.
kane'ewa V. amanee. katto'ui V. atsüin.
kanüliaa kane'ewa n. mamón (fruta). katünaa katto'ui n. mochila. pos. -se V. piyulu.
kanüliaa v.e. 1. ser llamado, -da. katünaa v.e. tener
kapülewaa 2. tener fama. V. anülia. alas.
kapülewaa v.e. ser difícil. — v.i. nadar.
kapüü V. mapülewaa. katünasü V. atüna.
karaloukta kapüü v.e. estar atado, -da. V. apü. kaüsüü katünasü n. avión.
karaloukta n. 1. papel. 2. libro. pos. kaüsüü, kaüsii
karateera akaralouktse. kawachiraa v.e. ser gordo, -da.
karatiiya karateera n. carretera. kawachiraa,
kasa karatiiya n. carretilla. pos. -se, -in. kawatiraa v.e.
kasa pron. qué. ser veloz
kasaa1 — n. cosa. (corriendo).
kasaa2 kasaa1 v.e. tener filo. V. asa. keejuwaa V. awachira.
kasachiki kasaa2 v.e. ser capaz de meter más. keejuwaa v.e.
keemaa heder. V. eejuu.
keemaa v.e. ser
temible; ser katto'ui
aterrador, -dora.
kasipa keenaa V. eema.
keesü keenaa v.i. 1. derramarse. 2. gotear.
kasachiki n. 1. noticia. 2. desgracia. kekiiwaa keesü n. queso.
kasewaa 3. guerra. kekiiwaa v.e. ser inteligente; ser
kasewaa v.e. ser ruidoso, -sa; ser kemion sabio, -bia. V. ekii.
kasipa bullicioso, -sa. kemion n. camión, carro, automóvil.
kaspolüin kasipa n. ciempiés. kepein pos. -se.
kasuwaa kaspolüin n. arco iris. kepeshuuna kepein n. café. pos. -se.
32
Wayuunaiki – Español kusu

kepiaa kepeshuuna V. pitshuushi. kotoorojüin kosinapia n. cocina. pos. -se.


kerawaa kepiaa v.i. vivir (residir). V. epia. kotoorojüin adj. verde (color de
kerawaa v.e. estar terminado, -da; koucha objeto). V. wüittüsü.
estar acabado, -da; estar listo, -ta.
kettawaa V. ekeraajaa.
kettawaa v.e. estar terminado, -da;
kisaawaa estar concluido, -da; estar listo, -ta.
kochiina kisaawaa v.e. estar guisado, -da.
kojee kochiina n. cochino, -na. pos. -se.
kojoo kojee n. café. pos. -se. kookooche'erü
kojoo v.e. ser espeso, -sa; ser denso,
kojutaa -sa. koucha n. 1. caucho. 2. honda de
kojutaa v.e. ser caro, -ra. V. ajutu. kousüla caucho. pos. -in.
kojutaa atüma ser respetado, -da kousüla, kousülo'u n. bala. pos.
kojuyaa por; ser honrado, -da por. ku'lupucho'u okousülain, okousülo'use.
kojuyaa v.e. ser varios, -rias; haber ku'lupucho'u, ku'lupüchü'i,
ko'oi bastante. ka'lapücho'u n. ave cucarachero
ko'oi n. avispa. kulaala currucuchú.

ko'oi
ko'oyowaa

ko'oyowaa v.e. 1. ser redondo, -da. koucha


2. estar envuelto, -ta; estar
ko'utaa enrollado, -da. kuli'ichi kulaala n. corral. pos. akulaatse.
koleejia ko'utaa v.e. estar callado, -da. kulira kuli'ichi n. vara. pos. -in.
koojaa koleejia n. colegio. pos. -se, -in. kuluulu kulira n. anzuelo. pos. -in.
kookooche'erü koojaa, koojoo v.i. pincharse. kuluulu n. 1. tela. 2. ropa. pos.
kootole'era kookooche'erü n. ratón, rata. kusu akuluutse.
kootole'era n. gallo. pos. kusu n. red de pescar. pos. -in.
korolo okootole'etse.
korolo n. cosa (pertenencia de
kosinapia alguien), pieza. pos. akorolo.

33
laa Wayuunaiki – Español

L-l

laa
laapi laa n. jagüey. pos. -se. leechi
leeyataa leechi n. leche. pos. -in.
laapi n. lápiz. pos. -in. lemtaa leeyataa v.i. dar vueltas.
lemtaa, lemütaa v.i. arrastrarse,
lotaa gatear.
lotaa v.e. 1. ser recto, -ta. 2. ser
luma ordenado, -da. 3. ser correcto, -ta.
luma n. enramada (estructura abierta
por todos lados con techo que
laapi protege del sol). pos. -se.
lakayawaa

la'walawaa lakayawaa v.e. ser redondo, -da.


lamuuna la'walawaa v.e. ser flexible.
lania lamuuna n. lago. pos. -in.
lapü lania n. amuleto, contra. pos. -in.
laüktaa lapü n. sueño. pos. a'lapüin.
laüktaa v.e. ser grueso, -sa (de luma
laülaa objetos cilíndricos). luta

laülaa adj. viejo, -ja; anciano, -na. luusa luta n. piedra de afilar. pos. -in.
— n. 1. viejo, -ja; anciano, -na. luwopu luusa n. luz. pos. -in.
2. jefe, -fa. 3. dueño, -ña. pl. luwopu n. arroyo.
laülaayuu. V. alaülashi, -sü.

M-m

maa2
maa1 maa1 v.t. decir. maa'awaa v.e. estar desorientado,
maa2 v.e. ser así. -da.
maa aka adv. como. maa'inwaa — v.e., v.i. extraviarse, confundirse.
— conj. como.
— v.e. ser como.
maa aka aa'in ser como, parecerse
a. gram. El sujeto del verbo maa
corresponde al sujeto del verbo
‘parecerse’ y el poseedor de aa'in,
‘corazón’, corresponde al
complemento de ‘parecerse’. Por
ejemplo, müshi aka nia saa'in
püliiki equivale a ‘él se parece a
maachon un burro’.
maa'ala maachon n. mamá, abuela.
maa'ala n. culebra cascabel.
maa'awaa

maachon
34
Wayuunaiki – Español meruuna

maa'inwaa v.e. 1. ser necio, -cia. mapüsaa v.e. estar cansado, -da.
maa'ulu yaa 2. ser prostituta. V. aa'in.
maa'ulu yaa adv. hoy en día, en este
maalü tiempo.
maasü maalü adv. 1. ya. 2. pronto.
maawüi maasü, maasi n. flauta. pos. -in.
mache'ewaa maawüi n. algodón. pos. -se.
mache'ewaa v.e. 1. ser sordo, -da.
maikki 2. ser terco, -ca. V. ache'e.
maikki, maikkü n. maíz. pos.
mainma amaise, amaikküin.
maittaa mainma V. wainma.
majayülü maittaa v.e. estar en calma el tiempo.
majayülü n. señorita, joven (mujer).
pl. majayünnüü. pos. amajayütse. mapüsaa
maraaja

maraaja n. 1. vidrio. 2. botella. pos.


maralüü -in.
mariiyaa maralüü v.e. ser estéril.
mashale'e mariiyaa v.e. ser amarillo, -lla.
matsüinwaa mashale'e n. ave caricare.
matsüinwaa v.e. estar sin fuerza.
V. atsüin.
maüna matsüinwaa aa'in ser débil.
maüna n. cobro por daño a una
mayeinwaa persona. pos. -in.
mayeinwaa v.e. estar grave (de
majayülü mee'era enfermedad). V. ayuulii.
makataa mei mee'era n. broma. pos. -in.
ma'i makataa v.i. quedarse. mei n. zancudo.
ma'uwa ma'i adv. muy, mucho.
malaa ma'uwa V. mo'uwa.
malaa v.e. ser tonto, -ta; ser bobo,
Maleiwa -ba.
mamainnaa Maleiwa n. Dios. pos. -se.
mamainnaa v.e. 1. ser loco, -ca.
mannuuya 2. estar enfermo, -ma de rabia.
manteeka mannuuya n. neblina.
manteeka n. aceite comestible. pos. mei
mapa1 -se. meinshi

mapa2 mapa1 adv. después. mekeerüü meinshi, weinshi adv. siempre.


mapase mapa2 n. miel de abeja. pos. -in. mekeerüü v.t. buscar ganado, rodear
mapüi mapase n. cera de abeja. mekietsalü ganado.
mapülewaa mapüi n. piojo. mekiisalü mekietsalü adj., pron. nueve.
mapülewaa v.e. ser fácil. meruuna mekiisalü adj., pron. ocho.
mapüsaa V. kapülewaa. meruuna n. melón. pos. -in.
35
metkaalü Wayuunaiki – Español

miichi
metkaalü metkaalü n. mercado. mojuu, mujuu v.e. 1. ser o estar
miichi, piichi, pinchi n. casa, malo, -la. 2. estar dañado, -da.
edificio. V. epia. 3. estar desgastado, -da. 4. ser
mojuu aa'in dañino, -na. 5. ser pobre.
mojuu aa'in, mujuu aa'in v.e. estar
mojuui triste.
mo'uu mojuui n. monte (vegetación).
mo'uwa mo'uu v.e. ser ciego, -ga. V. o'u1.
mo'uwa, ma'uwa n. paloma
moliina (silvestre). V. toomasü.
moliina n. 1. molino (de moler).
molokoono 2. molino (de viento). pos. -in, -se.

miichi
miicho'u

miicho'u, piicho'u n. puerta (la


miiroku entrada). V. puatto'u.
miiroku, miiruku n. sitio donde hay
mi'iraa agua.
miyaasüü mi'iraa n. fiesta.
miyaasüü, munyaasüü,
miyo'u wunyaasüü v.e. tener sed. monkulonseerü
miyo'u, müle'u, mülo'u adj.
mma 1. grande. 2. largo, -ga. 3. mayor. momoluu molokoono n. tortuga de tierra.
mma n. 1. tierra, polvo, suelo. monku momoluu V. mmoluu.
2. lugar. 3. terreno. 4. país. pos. monkulonseerü monku n. mango (fruta).
mmolu'u oumain. motoo aa'in monkulonseerü n. búho.
motoo aa'in v.t. olvidar, olvidarse.
gram. El sujeto del verbo motoo
corresponde al complemento del
verbo ‘olvidar’ y el poseedor de
aa'in, ‘corazón’, corresponde al
sujeto de ‘olvidar’. Por ejemplo,
motüsü waa'in tü pankat equivale a
motso'o ‘olvidamos el pan’.
molokoono motso'o adv. 1. por poco tiempo,
motsoo brevemente. 2. inmediatamente.
mmoluu mmolu'u adv. en el suelo, abajo. motsoo v.e. 1. ser pequeño, -ña.
mmoluu, momoluu v.e. tener moulii 2. ser poco, -ca.
miedo. moulii v.e. ser angosto, -ta; ser
mojulawaa mmoluu eema v.t. temer. mujuu estrecho, -cha.
mojulawaa v.e. ser malo, -la (de mujuu aa'in mujuu V. mojuu.
comportamiento); ser travieso, -sa. munyaasüü mujuu aa'in V. mojuu aa'in.
mojuu — v.i. portarse mal. muula munyaasüü V. miyaasüü.
36
Wayuunaiki – Español ojuntaa

muusa muula n. mulo, -la. pos. -in. müle'u müleka conj. si, en caso de que.
muusa n. gato, -ta. pos. -in. müliaa müle'u V. miyo'u.
müliaa v.i. sufrir.
müliashii — v.e. ser pobre.
mülo'u müliashii n. difunto, -ta.
mürülü mülo'u V. miyo'u.
mürülü n. 1. animal doméstico.
mütsiiya 2. mascota. pos. amü'ünüin.
mütsiiya adj. negro, -gra.
müleka muusa mütsiiyaa v.e. ser negro, -gra.

N-n

na na interj. tómelo. naya nasa adj. aquellos.


naa na adj. estos. neerü naya pron. ellos, ellas; los, las.
naa pron. éstos. neerü, nneerü n. dinero. pos.
— adj. estos. gram. Esta forma del ne'e anneetse.
adjetivo se usa después del nia ne'e adv. justamente, solamente.
naataa nombre. nneerü nia pron. él, lo.
naataa v.e. 1. ser ajeno, -na; ser nnojo nneerü V. neerü.
nala extraño, -ña. 2. ser diferente. nnojolaa nnojo adv. no.
namüna nala adj. esos. nnojolaa, nnojoloo v.e. no haber,
nasa namüna, naumna n. loma, cerro. no estar, no ser.

O-o

oi n.pos. 1. vello. 2. lana. 3. escama


oikkaa
oi (de un pez).
ojoitaa oikkaa, aikkaa v.t. vender.
ojotaa ojoitaa v.t. enterrar.
ojotaa v.t. botar (un grupo o montón
ojottaa de cosas).
ojottaa v.t. 1. morder. 2. picar
ojuichajaa (de insectos).
ojuichajaa, ojuichijaa,
ajuichajaa v.i. romperse.
ojuittaa — v.t. 1. borrar. 2. destruir.
ojuittiraa ojuittaa V. ajuittaa.
ojujawaa ojuittiraa V. ajuittiraa.
ojulejaa ojujawaa V. ajujawaa.
ojuntaa ojulejaa V. ajulijaa.
ojuntaa, ajuntaa v.i. virar, desviarse.
oikkaa
37
ojununtawaa Wayuunaiki – Español

ojununtawaa, ajununtawaa v.i. o'lojoo o'ktaa V. o'utaa.


ojurulajaa
ojununtawaa volverse (darse la vuelta). o'onowaa o'lojoo v.t. lavar.
ojutaa ojurulajaa V. ajurulajaa. o'onowaa v.i. mudarse
ojutalaa ojutaa V. ajutaa. o'oojoo (temporalmente con el rebaño).
ojuttaa ojutalaa V. ajutalaa. o'otojowaa o'oojoo v.i. bañarse.
o'otoo o'otojowaa v.t. sacudir.
o'otoo v.i. 1. llegar. 2. suceder.
— v.t. 1. montar. 2. cargar.
o'otowaa 3. imponer.
o'tchejaa o'otowaa v.i. 1. montar. 2. subir.
o'tchejaa v.t. fallar (no dar en el
o'tchejawaa amaa blanco).
o'tchejawaa amaa v.t. equivocarse
o'tta con, equivocarse de.
o'ttaa1 o'tta conj. y.
o'ttaa2 o'ttaa1 v.i., v.t. comenzar, empezar.
o'oojoo o'ttaa3 o'ttaa2 v.i. 1. aterrizar. 2. posarse.
o'ttawaa o'ttaa3 V. o'utaa.
ojuttaa, ajuttaa v.i. caer, o'tte'eraa o'ttawaa v.i. 1. pasar. 2. salvarse.
ojuttiraa derrumbarse. o'tte'eraa v.t. 1. hacer pasar.
ojuttiraa, ajuttiraa v.t. derribar, o'u1 2. salvar.
ojutu destruir.
ojutuwaa ojutu V. ajutu.
ojuuna ojutuwaa V. ajutuwaa.
ojuuna, ajuuna posp. a escondidas
ojuyaajaa de, sin que se dé cuenta.
ojuyaala ojuyaajaa V. ajuyaajaa.
oko'oloo ojuyaala V. ajuyaala.
okolojoo oko'oloo v.t. 1. envolver. 2. enrollar.
okolojowaa okolojoo v.t. llevar regalo.
okotchojoo okolojowaa v.i. mudarse.

o'ulijaa

o'u1 n.pos. 1. ojo. 2. puerta.


3. abertura, agujero. 4. faro.
o'u2 5. grano. 6. color.
o'u2 posp. 1. en (el fuego, la luz, la
oscuridad). 2. en (una fecha).
o'ula — n.pos. vez.
o'otowaa o'ula n.pos. 1. lecho, hamaca.
o'ulejaa 2. telaraña. 3. placenta.
okotchojowaa okotchojoo V. akotchajaa. o'ulijaa o'ulejaa v.t. maldecir.
o'ktaa okotchojowaa V. akotchajawaa. o'uluku o'ulijaa v.t. cargar (a un niño).
38
Wayuunaiki – Español oponoo

o'uluku, o'utku n.pos. miembro, ookotuushi n. mazamorra. pos.


o'unaa parte. oo'omüin ookotüin.
o'unaa v.i. ir, salir. oo'omüin adj.rel., pron.rel. más.
o'uniraa — n. viaje. oo'opünaa — posp. contra.
o'unnaa o'uniraa v.t. llevar.
o'upala o'unnaa V. o'utpünaa.
o'upala posp. delante de (a la vista
o'upünaa de).
o'use o'upünaa n.pos. cara, rostro.
o'uta o'use n.pos. gafas.
o'utaa o'uta n.pos. pestaña.
o'utaa, o'ktaa, o'ttaa3 v.e. ser
o'utaa aa'in profundo, -da.
o'utala o'utaa aa'in v.t. matar.
o'utku o'utala n.pos. cáscara.
o'utpünaa o'utku V. o'uluku.
o'utpünaa, o'unnaa posp. durante,
en medio de.
o'uwa — conj.rel. mientras. ooroloo
o'uwajaa o'uwa n.pos. cuerno.
o'uwatawaa o'uwajaa V. a'luwajaa. oo'opünaa posp. 1. por. 2. por
o'uyaajana o'uwatawaa V. a'luwatawaa. oo'ui encima de. 3. en cuanto a.
o'uyaajana n.pos. acompañante. oo'ui n.pos. 1. pie. 2. pata. 3. huella,
o'uyaakua V. amaajachi. oo'ulaka rastro. 4. llanta.
o'yotoo o'uyaakua V. ayaakua. oo'ulakaa oo'ulaka conj. y.
o'yotoo v.t. 1. verter (un líquido). oo'ulakaa v.t. 1. intentar, probar.
2. echar (un líquido). 2. practicar, realizar. 3. adivinar
oo'ulawaa (por medios sobrenaturales).
oo'ulawaa v.t. 1. dejar. 2. abandonar.
oo'ulia 3. permitir.
oo'uliwo'u oo'ulia n.pos. mata.
oonojoo oo'uliwo'u n.pos. descendiente.
oonowaa amaa oonojoo v.i. toser.
oonowaa amaa v.t. 1. obedecer,
hacer caso de. 2. estar de acuerdo,
oora apoyar. 3. creer.
ooro oora n. hora.
o'yotoo ooroloo ooro n. oro. pos. o'ooroin.
o'yotowaa ooroloo v.e. estar hinchado (el
o'yotowaa v.t. cortar (con cuchillo, oosojowaa abdomen). V. ourulaa.
olojoo tijeras). ootojoo oosojowaa v.i. secarse. V. josoo.
olu olojoo v.i., v.t. cazar. ootoo ootojoo v.t. perforar.
omocho olu n.pos. 1. borde. 2. orilla. ootoo v.i. ladrar.
omokoin omocho n.pos. ombligo. — v.t. 1. estimular, animar.
oojoo omokoin n.pos. espuma. oponoo 2. autorizar.
ookotuushi oojoo v.t. raspar. oponoo, aponoo v.t. cavar.
39
opoolojoo Wayuunaiki – Español

opootaa
opoolojoo opoolojoo v.t. hervir. ouktapünawaa v.i. perder el
opootaa v.i. atascarse (en el barro o ouktasiro'ulu conocimiento, desmayarse.
oso'iraa aa'in en la arena). ouktasiro'ulu adj. mortal (que causa
oso'iraa aa'in, aso'iraa aa'in v.t. oulia la muerte).
1. recordar, hacer recordar. oulia posp. de, más que, en vez de,
oso'irawaa aa'in 2. resucitar. V. sotoo aa'in. contra.
oso'irawaa aa'in, aso'irawaa aa'in ounekaa — conj.rel. para que no.
v.i. 1. recobrar el conocimiento, ounjulaa ounekaa V. eenakaa.
ososo volver en sí. 2. resucitar. ounjulawaa ounjulaa, anujulaa v.t. esconder.
ounjulawaa, anujulawaa v.i.
ountaa esconderse.
oupünaa ountaa v.t. poder.
ourala oupünaa posp. debajo de.
ourulaa ourala n.pos. raíz.
ourulaa v.e. estar hinchado, -da.
ousaa V. ooroloo.
ousaa v.t. deshierbar, arar, rozar (un
oushikawaa achiirua terreno).
oushu oushikawaa achiirua v.t. seguir.
oushuwaa oushu, oushi n.pos. abuela.
opoolojoo outkajaa oushuwaa v.e. tener fiebre.
outkajaa v.t. 1. reunir, juntar.
osotaa ososo n.pos. pulmón. outkajawaa 2. rodear (ganado).
osottaa osotaa V. asotaa. outshi, -sü outkajawaa v.i. reunirse. V. jutkataa.
oshojoo osottaa V. asottaa. outshi, -sü n.m., n.no m. piache;
oshojoo v.t. desollar, pelar, ouyantaa curandero, -ra. pos. outsia.
osho'o desvainar. ouyantaa v.i. volver.
oshottoo osho'o n.pos. nudo. ouyase — v.t. hacer volver.
otse oshottoo V. ashottaa. owoutisaajaa ouyase n.pos. edad (años). V. juya.
otse n.pos. 1. olla. 2. lo cocinado por. owoutisaajaa, awoutisaajaa v.t.
oukaa achiki V. wushu. oyokojowaa bautizar.
oukajaa oukaa achiki v.t. impedir. oyokojowaa v.i. apagarse.
ouktaa oukajaa v.t. esperar (una llegada). oyonnajaa — v.t. apagar. V. yokutaa.
ouktaa v.i. morir. oyonnajaa, oyonnojoo v.i. bailar.
— v.e. estar muerto, -ta. V. yonna.
ouktapünawaa — n. muerte.

40
Wayuunaiki – Español pirataa

P-p

paa'a n. vaca, ganado (vacuno). palitchon adj., pron. poco, -ca;


paa'ata
paa'a V. asachiralü. palousa poquito, -ta. V. yootchon.
paa'inwaa paa'ata n. cuero. pos. -in. palousa n. tijeras. pos. -in.
paala paa'inwaa v.e. estar de acuerdo.
paarü paala adv. 1. antes. 2. ahora mismo.
paarü n. pala. pos. -in.

palousa
pan

pansawaa pan n. pan. pos. -se.


pansawaa v.e. 1. estar derecho, -cha.
2. ser seguro, -ra (confiable). 3. ser
recto, -ta. 4. ser justo, -ta.
pasalawaa atüma

pasalawaa atüma v.e. ser vengado


paarü por.
pasanain anain

paasta pasanain anain adv. en medio de,


paatia paasta n. plástico. pos. -in. entre.
pasanuaa

palaa paatia n. patio. pos. -se. pasanuaa v.e. ser delgado, -da (de
palaapünaa palaa n. mar. objetos cilíndricos).
paülü'ü

palajachi, -tü palaapünaa adv. por el norte. paülü'ü adv. adentro (de la casa).
peerü

palajachi, -tü adj. primero, -ra. peerü n. perdiz.


peesü'ülü

— n.m., n.no m. primero, -ra. pl. peesü'ülü adv. detrás de una casa.
pejee

palajana palajana. pejee v.e. estar cerca.


pejeewa

palastaa palajana adv. primero. pejeewa adv. a cada rato.


pentaana

palastaa v.e. estar acostado, -da; estar pentaana, wentaana ventana.


peraa

palawaa tendido, -da. peraa v.e. ser mocho, -cha.


perulaa

perulaa n. chisme. pos. eperulain.


pia

pia pron. tú; te; usted; lo, la.


piama

piama adj., pron. dos.


piama shikii veinte.
piamale

piamale adj., pron. ambos, -bas; los


pali'i dos.
piantua

piantua adv. dos veces.


pienchi

pali'i palawaa v.e. ser salado, -da. pienchi adj., pron. cuatro.
piichi

palirawaa pali'i n. ceniza. piichi, pinchi V. miichi.


pirataa

palitchon palirawaa v.e. estar mezclado, -da. pirataa v.e. estar lleno, -na.
41
pirijirü Wayuunaiki – Español

pisaalü
pirijirü pirijirü, jirijirü n. periquito. püliiki püla'ana n. plátano. pos. -se, -in.
pitshuushi pisaalü n. bozal. pos. episaatse. püliiki, püliikü n. burro, -rra. pos.
pitshuushi, pitchuushi, apüliise.
kepeshuuna n. fríjol.

pitshuushi
piuuna

piuuna n. 1. sirviente, -ta. 2. esclavo,


piyulu -va. pos. -se. püliiki
piyulu, piyula n. bolsa de malla. pos. pünajüt

piyuushi -in. V. katto'ui. pünajüt n. lo sembrado, cultivo. pos.


poloo piyuushi n. oscuridad. püreesaa apünajüin. V. a'ttia.
polu poloo adj., pron. diez. püreesaapüle püreesaa v.e. estar preso, -sa.
ponoo aa'in polu n. hacha. pos. -in. püsiaa püreesaapüle n. cárcel.
ponoo aa'in v.t. 1. maravillar, püsichi püsiaa v.e. ser dulce.
pooporo asombrar. 2. fascinar. pütche'ejachi, -tü püsichi n. murciélago.
pootshi pooporo n. fósforo. pos. -in. pütche'ejachi, -tü n.m., n.no m.
potshonoi pootshi n. barro. pos. -in. palabrero, -ra (intermediario, -ria).
puatto'u potshonoi, wotshonoi n. libélula. pütchi pl. pütche'ejana.
puatto'u, puetto'u n. puerta. pütchi n. 1. palabra. 2. discurso.
pueulo V. miicho'u. pütchipü'ü 3. lengua (idioma). 4. voz.
pülaa pueulo n. pueblo (aldea), ciudad. pütchipü'ü n. 1. palabrero, -ra.
pülaa v.e. 1. ser poderoso, -sa. 2. ser 2. intermediario, -ria. 3. abogado,
pülaa aa'in dañino, -na. 3. ser sagrado, -da. püülükü -da.
pülaasa pülaa aa'in v.e. ser arrogante. püülükü n. cerdo; marrano, -na. pos.
pülaata pülaasa n. plaza. -in.
pülaata n. 1. plato. 2. plata (el
püla'ana metal). pos. apülaatse.

42
Wayuunaiki – Español sikirulu

R-r

rampara
raawia raawia n. radio. pos. -se, -in. rouya n. 1. espejo. 2. ventana de
rampara n. lámpara. pos. -in. ruluma vidrio, puerta de vidrio. pos. -in.
rüi ruluma n. comején (termes).
rüi n. cuchillo. pos. arülia.

rüi
rampara rülipi

riwoolü rülipi n. sábila, áloe.


roo riwoolü n. revólver. pos. ariwootse.
rouya roo n. arroz. pos. -se.

S-s

saamataa v.e. estar frío, fría; estar sekurulu seita, seite n. aceite. pos. -in.
sa'aya
saamataa fresco, -ca. semaana sekurulu V. sikirulu.
sa'wai sa'aya adv. allá. senkeyuu semaana n. semana.
sa'wai adv. de noche. seruma senkeyuu n. mellizo, -za; gemelo, -la.
siimaraalü seruma, sirumaachi n. ave chirito.
siimaraalü, süinmaraalü n. marca
cortada en la oreja del ganado
siiya menor. pos. asiimaraatse.
siki siiya n. silla de montar, silla. pos. -in.
siki n. 1. fuego. 2. leña. V. asema.

sa'wai
sa'wainrü

sa'wainrü, sa'waina n. tortuga de


samulu mar.
samulu n. buitre, zamuro.
sapaata V. waluuseechi.
sapaata n. zapato. pos. asapaatse, siki
sarulu asapaase. sikirulu

seepü sarulu n. boa. sikirulu, sekurulu n. ave carpintero


seita seepü n. grasa, sebo. pos. -in. habado.
43
si'ira Wayuunaiki – Español

si'warai
si'ira si'ira n. cinturón (del varón). pos. -in. sotsoluu v.e. 1. tener dormido un
si'ya si'warai n. caldero. pos. -se. miembro del cuerpo. 2. dar
sinataa si'ya n. gonzalito, toche. surulaalü calambre.
sipuulu sinataa V. sirataa. susu surulaalü n. soldado. pos. asurulaatse.
sirapü sipuulu n. espuela. pos. asipuutse. sutta susu n. mochila fina. pos. asusia.
sirapü n. cinturón (de la mujer). pos. suukala sutta n. huso. pos. -in.
sirasiraa -se. süchi suukala n. azúcar. pos. -in.
sirasiraa v.e. 1. ser liso, -sa. 2. ser süi süchi n. río.
sirataa resbaloso, -sa. süi n. chinchorro, hamaca. V. o'ula.
sirataa, sinataa v.e. 1. ser liso, -sa.
2. ser parejo, -ja. 3. ser plano, -na;
siruma ser llano, -na.
sirumaachi siruma n. nube, cielo.
sittiija sirumaachi V. seruma.
so'uka'i sittiija, sittiiya V. süttiija.
so'ukalinka so'uka'i adv. 1. hoy. 2. de día.
sotoo aa'in so'ukalinka adv. ayer.
sotoo aa'in v.t. recordar, acordarse
de. gram. El sujeto del verbo sotoo süi
corresponde al complemento del süinmaraalü

verbo ‘recordar’ y el poseedor de sütaa süinmaraalü V. siimaraalü.


aa'in, ‘corazón’, corresponde al süttaa sütaa v.i. dar comezón.
sujeto de ‘recordar’. Por ejemplo, süttaa v.e. estar cerrado, -da.
sotüsü waa'in tü nümakat equivale a süttiija V. asürülaa.
‘recordamos lo que él dijo’. süttiija, süttiiya, sittiija, sittiiya
sotsoluu V. oso'iraa aa'in. n. anillo, sortija. pos. -se.

Sh - sh

sha'wataa
shaakuma shaakuma n. cabestro. pos. -in.
sha'wataa v.e. estar parado, -da; estar
shale de pie. V. asha'walawaa.
shia shale n. último hijo, última hija.
shiale shia, jia pron. ella, la, lo.
shiale conj. o ella. gram. Es la forma
de tercera persona singular no
masculino. La palabra se compone
uniendo cualquiera de los
pronombres personales con -le según
shiatapünaa el contexto.
shiatapünaa adj. medio, -dia.
shiimüin — n. mitad. sha'wataa
44
Wayuunaiki – Español tüntaa aa'in

shiimüin, shiimain adj. verdadero, shokulaa, shukulaa v.e. ser


-ra. shottaa perezoso, -sa.
shitaa — n. verdad. shunui shottaa v.i. gotear.
shokotaa shitaa v.e. estar hinchado, -da. shunulii shunui n. gripe, catarro.
shokotaa v.e. 1. ser curvo, -va. shunulii v.e. tener gripe, tener
shokulaa 2. estar torcido, -da. catarro.

T-t

taashii
taapüla taapüla n. tabla. pos. -se. toolo aa'in ser valiente, ser macho.
taashii v.e. estar libre; estar suelto, gram. Normalmente al formar
taata -ta; estar disponible. este predicado nominal, el
taataai taata n. papá, abuelo. adjetivo toolo queda invariable y
taataai n. rana. en vez de añadirle el prefijo
personal al nombre aa'in, se le
añade un sufijo de
género-número que concuerda
con el sujeto, que suele ser
masculino singular. Por ejemplo,
toolo aa'inchi nia equivale a ‘él es
taataai toolü valiente’.
talataa
toolü n. ave aguaitacamino, ave
talataa v.e. 1. estar alegre; estar toomasü chotacabras.
contento, -ta; estar feliz. 2. estar toomasü n. paloma (doméstica).
taya complacido, -da. V. mo'uwa.
teitei taya pron. yo, me.
tepichi teitei, teuteu n. alcaraván.
toleeka tepichi n. muchacho, -cha; niño, -ña.
toolo toleeka n. saco, costal. pos. -in.

toomasü
tottoolu

tu'uma tottoolu n. médico, -ca.


tuttaa tu'uma n. piedra preciosa. pos. -in.
tuttaa v.e. 1. tener fiebre. 2. tener
tü calor.
tüitüi tü adj. esta.
tüntaa aa'in tüitüi n. halcón.
tüntaa aa'in v.i. 1. pulsar (corazón).
toolo 2. palpitar (corazón). gram. El sujeto
del verbo tüntaa es el mismo aa'in,
toolo adj. macho. ‘corazón’, así como ‘corazón’ sería el
— n. hombre, varón. pl. tooloyuu. sujeto de los verbos ‘pulsar’ y
45
türa Wayuunaiki – Español

‘palpitar’. Por ejemplo, tüntüsü taa'in tütaa — pron. aquélla, aquello.


(literamente, ‘pulsa mi-corazón’) tütaa v.e. ser trabajador, -dora; ser
türa equivale a ‘me pulsa el corazón’. tüü diligente.
türa adj. esa. tüü pron. ésta, esto.
türiiya — pron. ésa, eso. — adj. esta. gram. Esta forma del
türiiya n. 1. junco. 2. silla de junco adjetivo se usa después del
tüsa (para montar o cargar). pos. -se. nombre.
tüsa adj. aquella.

U-u

ulee, wulee v.e. 1. estar limpio, -pia. uujolu n. chicha de maíz sin alcohol.
uliyuuna
ulee 2. ser puro, -ra. uwatua pos. o'uujain.
ului uliyuuna V. wuliyuuna. uwomuyuwaa uwatua adv. una vez.
una'ainküin ului n. ave turpial común. uwomuyuwaa, uwonyuwaa v.t.
una'apü una'ainküin V. wuna'ainküin. uwon 1. herir, perjudicar. 2. asesinar.
unapümüin una'apü V. wuna'apü. uwon n. sombrero. pos. akuoma.
uraichi unapümüin adv. hacia abajo.
uraichi, wuraichi n. 1. especie de
árbol que florece de amarillo en la
primavera, cuya madera se usa para
fabricar arcos. 2. arco. pos.
utia o'uraichin.
utia V. wutia.
uuchi

uuchi
uuchipünaa uuchi n. serranía, montaña, cerro.
uujolu uuchipünaa adv. por el sur.

Ü-ü

üttaa aa'in üttaa aa'in v.e. sentir rabia.

W-w

waapünaa
waana waana n. millo, mijo. pos. -in. wairiina n. guaireña (calzado), cotiza
waataa ekii waapünaa adv. por el occidente. (calzado). pos. -se.
waawataa waataa ekii v.i. dolerle la cabeza.
waawataa v.i. 1. soplar (el viento).
wainma 2. moverse por el viento.
wainpirai wainma, mainma adj. mucho, -cha.
wainpirai n. ave paraulata llanera,
wairiina sinsonte.
wa'lee wairiina
46
Wayuunaiki – Español wayuunaiki

wa'lee n. amigo (para llamar o wanülüü n. 1. demonio, espíritu


walaashi saludar un hombre a otro). waraittaa maligno. 2. enfermedad. pos. -se.
wala'ayuu walaashi n. pago. V. walawaa. waratshii waraittaa v.i. andar, caminar.
walashi wala'ayuu n. pelusa de la tuna. warulapai waratshii n. luz. V. awarala.
walatshi walashi n. pelo. V. a'wala. warutta warulapai n. gavilán.
walawaa walatshi n. calor atmosférico. washirü warutta n. caracol. pos. -in.
walawaa v.e. estar pagado, -da. washirü adj. rico, -ca.
walekerü V. awalaajaa. wattaa — n. rico, -ca. pl. washinnuu.
walirü walekerü n. araña. wattaa aalin wattaa v.e. estar lejos.
walirü n. zorro, -rra. wattaa aalin v.e. ser mucho, -cha.
gram. El prefijo personal que
corresponde al sujeto se le añade a
watta'a aalin.
watta'a maalü watta'a adv. mañana.
watta'apa watta'a maalü adv. por la mañana.
watta'apa adv. esta mañana (ya
wattapia pasada).
wawaachi wattapia adv. pasado mañana.
wawai wawaachi n. tortolita.
waya wawai n. viento (de tempestad).
walirü wayeeta waya pron. nosotros, -tras; nos.
waluuseechi wayeeta n. olla. pos. awayeetse,
waluuseechi n. buitre, cataneja, wayunkeera awayeetain.
wanaa amaa oripopo. V. samulu. wayunkeera n. muñeca (figura de
wanaa amaa conj.rel. cuando. gram. wayuu persona). pos. -se, -in.
El prefijo personal que corresponde
al referente se le añade a la palabra
wanaawaa amaa.
wanaawaa v.e. ser lo mismo, ser
wane igual.
waneepia wane adj. un, una.
waneepia adv. siempre
waneepiaa (continuamente), continuamente.
waneepiaa v.e. ser entero, -ra; ser
completo, -ta.
waneeshia, -sia — v.i. perseverar.
waneeshia, -sia adj. un, una.
wane'e — pron. uno, una.
wane'ere'eya wane'e V. wane'eya.
wane'ewai akua wane'ere'eya conj. no hasta que.
wane'ewai akua, wane'ewaire waraittaa
akua adv. cada uno, una. gram. El
prefijo personal que corresponde al wayuu n. 1. persona. 2. gente,
wane'eya referente se le añade a akua. pueblo. 3. indígena wayuu.
wane'eya, wane'e adj., pron. otro, wayuunaiki V. a'wayuuse.
wanülüü otra. wayuunaiki n. idioma de los wayuu.
47
weinshi Wayuunaiki – Español

wentaana
weinshi weinshi V. meinshi. wuna'ainküin, una'ainküin adv.
wiinnaa wentaana V. pentaana. wuna'apü por el bosque, por el monte.
wo'olu wiinnaa adv. por el oriente. wuna'apü, una'apü n. selva,
wo'olu n. mochila para el cinturón wunu'u bosque, monte.
woola del hombre. pos. awo'olüin. wunu'u n. 1. árbol, mata. 2. palo,
woowira woola n. balón. pos. -in. wunyaasüü madera. 3. medicina. pos. anu'use.
wopu woowira n. bóveda. pos. -se. wuraichi wunyaasüü V. miyaasüü.
wotoo wopu n. camino, sendero. V. apüna. wushu wuraichi V. uraichi.
wotoo v.e. estar lleno, -na (de wushu n. olla de barro cocido.
wotshonoi sólidos). V. otse.
wuchii wotshonoi V. potshonoi.
wuchii n. 1. pájaro. 2. insecto. pos.
-se.

wushu
wutia

wüi wutia, utia n. aguja. pos. o'utiain.


wüin wüi n. culebra.
wüinsiraa wüin n. agua. pos. ainya.
wüirü wüinsiraa v.e. ahogarse (en agua).
wuchii wüitshii wüirü n. auyama, calabaza. pos. -in.
wulee wüittaa wüitshii n. hierba.
wuliyuuna wulee V. ulee. wüittüsü wüittaa v.e. ser azul, ser verde.
wuliyuuna, uliyuuna n. lombriz. wüittüsü adj. azul, verde (color de
wuna'ainküin pos. -se. mata).

Y-y

yaaulerü
yaajeeru'u yaajeeru'u adv. en este lado. yaletaa yalejeeru'u adv. en el otro lado.
yaawala yaaulerü adv. un rato.
yaawala adv. al instante,
yaawe inmediatamente.
yaaya yaawe n. llave. pos. -in.
yajaaushi yaaya adv. aquí.
yajaaushi n. mazamorra con leche.
yala pos. -in. yaawe
yalayalaa yala adv. allí.
yalayalaa v.e. 1. ser áspero, -ra. yaletaa v.e. 1. ser alto, -ta. 2. ser
2. ser valiente. 3. ser hábil; ser listo, importante.
yaletaa aa'in

yalejeeru'u -ta; ser inteligente. yaletaa


yapaa aa'in v.e. ser altivo, -va.

48
Wayuunaiki – Español yüütüwaa

yapaa v.e. estar listo, -ta; estar yosu yootoo v.i. conversar, charlar.
preparado, -da. yosu n. cardón (especie de cactus).
yarüttaa — v.i. alistarse, prepararse. yuulii pos. -in.
yarüttaa, yerüttaa v.e. estar sucio, yüi yuulii v.e. ser negro, -gra.
yokutaa -cia. yülaa yüi n. tabaco. pos. -se.
yokutaa v.e. estar apagado, -da. yülaa v.e. estar roto, -ta; estar
yolujaa V. oyokojowaa. yüüja quebrado, -da; estar partido, -da.
yolujaa n. 1. diablo, demonio. yüüja n. huerta, roza. pos. -se, -in.
yonna 2. espíritu. pos. -se. yüütüwaa V. apain.
yooi yonna n. baile. pos. -in. yüütüwaa v.e. estar deshabitado, -da;
yootchon yooi n. llaga, infección. pos. -se. ser solitario, -ria.
yootchon adj., pron. poquito, -ta (de
yootoo líquidos). V. palitchon.

49
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

PARTE II, ESPAÑOL-WAYUUNAIKI


NOTAS SOBRE LA GRAMÁTICA

El nombre
En el español cada nombre es de género masculino o femenino. Los que refieren
a varones o animales machos son masculinos. Los que refieren a mujeres y
animales hembras son femeninos. En cuanto a los demás nombres, muchas veces
los que terminan en a son femeninos y los que terminan en otra vocal son
masculinos, pero existen excepciones. Por eso, el género de cada nombre se
indica en su respectivo artículo en el diccionario. Muchos nombres masculinos
que terminan en -o, por ejemplo los nombres de oficios, tienen sus formas
femeninas correspondientes que terminan en -a. Para estos, se da primero en el
diccionario la forma masculina seguida por la parte final y distinta de la forma
femenina.

El plural de un nombre se forma con un sufijo. Por lo general, a un nombre que


termina en una vocal, se le añade -s. Al que termina en consonante, se le añade
-es.

El artículo
El artículo va delante de un nombre para anunciar su género y número. Los
artículos determinados no se incluyen en el diccionario porque se realizan por
sufijos en el wayuunaiki, así que se dan a continuación.

Los artículos determinados


Singular Plural
Masculino el los
Femenino la las

El adjetivo
La mayoría de los adjetivos en español concuerdan con los nombres a los cuales
modifican en género y número. Para estos se da en el diccionario la forma
masculina seguida por la parte final de la femenina.

El pronombre personal
A diferencia de los pronombres en wayuunaiki, hay varias formas de los
pronombres en español según su función en la oración. Por eso, los cuatro juegos
principales de estas formas, cada uno según su función, se dan a continuación.
Es de notar que en español se distingue entre segunda persona familiar y
segunda persona formal, ésta para el tratamiento de respeto y cortesía. Esta
distinción no se realiza en wayuunaiki. (No se incluyen aquí las formas de la
segunda persona plural familiar porque no son de uso común en Latinoamérica.)

51
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

Los pronombres
Persona / número Complemento Complemento Complemento
Sujeto
/ género directo indirecto con preposición
1a sing. yo me me mí
2a sing. familiar tú te te ti
2a sing. m./f.
usted lo / la le usted
formal
3a sing. m./f. él / ella lo / la le él / ella
1a pl. m./f. nosotros / nosotros /
nos nos
nosotras nosotras
a
2 pl. m./f. ustedes los / las les ustedes
3a pl. m./f. ellos / ellas los / las les ellos / ellas

Los pronombres que sirven de sujeto y los que sirven de complemento directo se
dan en el diccionario porque tienen sus equivalentes en wayuunaiki. En cambio,
los que sirven de complemento indirecto o de complemento de preposición sólo
se encuentran en el cuadro aquí porque sus equivalentes en wayuunaiki se
realizan por los prefijos personales en las posposiciones de este idioma. Tampoco
se dan en el diccionario los adjetivos posesivos y pronombres posesivos, (p.ej.
mi, mío; tu, tuyo; su, suyo; nuestro; su, suyo), porque estos también se
realizan en wayuunaiki por los prefijos personales en los nombres. Los
pronombres reflexivos (me, te, se, nos, se) no se dan en el diccionario porque
no tienen equivalente en wayuunaiki.

El verbo
Los verbos en español en este diccionario se incluyen las siguiente clases: el
verbo intransitivo, para el cual el sujeto solo realiza una acción (p.ej. ellos
caminan); el verbo transitivo, para el cual la acción del sujeto recae en el
complemento directo (p.ej. él come carne); el verbo reflexivo, para el cual la
acción del sujeto recae en sí mismo (p.ej. me baño); y el verbo impersonal, el
cual se usa sin referencia a sujeto alguno (p.ej. llueve). Todo verbo también
pertenece a uno de tres grupos que se identifican por la terminación del
infinitivo: los que terminan en -ar, los que terminan en -er, y los que terminan
en -ir. Cada grupo tiene su serie de sufijos que se le añade a la raíz verbal para
indicar la voz, el modo, y el tiempo del verbo además de la persona y el número
del sujeto del verbo. Se remite al lector a una de las muchas gramáticas del
español para conocer todos estos sufijos tanto para los verbos regulares como
para los irregulares.

52
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

ALFABETO

El alfabeto español consta de 26 letras: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o,


p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Cinco de ellas: a, e, i, o, u son vocales, y las demás
consonantes.

ESTRUCTURA DEL ARTÍCULO ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

Se da primero el vocablo cabeza de artículo seguido por cualquier variante del


mismo que exista. Se indica un vocablo de uso regional con la abreviatura REG.
Después se da la abreviatura de la función gramatical del vocablo. A ésta, le
sigue la traducción en wayuunaiki que el vocablo tiene en esta función. Si hay
más que una traducción más o menos sinónimas, se dan juntas. En cambio, si el
vocablo tiene distintos significados, sus respectivas traducciones se indican por
números secuenciales. Las palabras que señalan un contexto específico para el
vocablo, se incluyen entre paréntesis delante de la traducción que corresponde
al vocablo en ese contexto. Cualquier nota que sirva para aclarar la forma o el
uso de un vocablo se da después de la abreviatura gram. La abreviatura V. remite
a otro artículo que tenga relación con el presente. Los compuestos y frases bien
conocidos aparecen bajo el vocablo cabeza de artículo que constituye su
elemento principal.

ABREVIATURAS

adj. adjetivo
adv. adverbio
conj. conjunción
f. femenino
gram. gramática
interj. interjección
m. masculino
n.f. nombre femenino
n.m. nombre masculino
p.ej. por ejemplo
pl. plural
prep. preposición
pron. pronombre
REG. regionalismo
sing. singular
V. Véase
v.impers. verbo impersonal
v.intr. verbo intransitivo
v.ref. verbo reflexivo
v.tr. verbo transitivo

53
DICCIONARIO
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

DICCIONARIO
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI
A-a

abajo a prep. 1. amüin, anainmüin. 2. anain. acercarse v.ref. arütkawaa, (en el


abajo adv. mmolu'u. (hacia abajo) acomodarse tiempo o a un meta) alü'ülaa.
abandonar unapümüin. acompañante acomodarse v.ref. anaatawaa.
abdomen abandonar v.tr. oo'ulawaa. acompañante n.m., n.f. o'uyaajana.
abertura abdomen n.m. ale'e. aconsejar V. compañero.
abierto, -ta abertura n.f. o'u1. acordarse aconsejar v.tr. achiawaa.
abierto, -ta adj. jutataa. acordarse v.ref. (acordarse de) sotoo
acostar aa'in. V. recordar, olvidar.
acostar v.tr. (estar acostado, -da)
ju'letaa, palastaa.
acuerdo acostarse v.ref. eisalawaa.
acuerdo n.m. (estar de acuerdo)
acusar paa'inwaa, oonowaa amaa.
adentro acusar v.tr. aküjaa achikü.
adentro adv. (de la casa) paülü'ü.
adivinar V. dentro.
adivinar v.tr. 1. (por medios
sobrenaturales) oo'ulakaa.
abierto 2. (por suposiciones)
abogado, -da adulto, -ta ashantajaa.
aborrecer abogado, -da n.m., n.f. pütchipü'ü. adulto, -ta adj.
abrir aborrecer v.tr. alerajaa. afeitar ataralüichi, -rü.
abuelo, -la abrir v.tr. ajutalaa. afilar afeitar v.tr. aüjaa.
abuelo, -la n.m. atuushi, taata. aflojar afilar v.tr. asalajaa.
aburrido, -da — n.f. oushu, maachon. afuera aflojar v.tr. aawalaa.
acabado, -da aburrido, -da adj. akulajawaa aa'in. agarrar afuera adv. anooipa'a. aguja
acabarse acabado, -da adj. kerawaa. agotar agarrar v.tr. ata'ülaa.
accidentarse acabarse v.ref. aja'ttaa. V. terminar. agotar v.tr. aja'laje'eraa.
acción accidentarse v.ref. eewawaa. agrio, -a agotarse v.ref. aja'lajawaa.
acechar acción n.f. (mala) aainjala. V. hacer. agua agrio, -a adj. jashü'üwaa.
acecinar acechar v.tr. ajayajaa. agua n.f. wüin. (sitio donde hay agua)
acecinar REG. v.tr. (salar la carne y aguaitacamino miiroku.
aceite secarla al aire) asüsiinajaa. aguaitacamino REG. n.m. (ave)
aceite n.m. seita, (comestible) aguardiente toolü.
aceptar manteeka. aguja aguardiente n.m. chirinchi.
acerca de aceptar v.tr. aapawaa. agujero aguja n.f. wutia.
acercarse acerca de prep. achiki. agujero n.m. o'u1.
57
ahogarse ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

ahora
ahogarse ahogarse v.ref. (en agua) wüinsiraa. amarrar amarillo, -lla adj. mariiyaa.
ahora adv. joolu'u. (ahora mismo) amarrar v.tr. ejittawaa, (el cinturón)
ahumar paala. ambos, -bas aa'inyajaa.
aire ahumar v.tr. akaijaa. amigo, -ga ambos, -bas adj.pl., pron.pl. piamale.
ajeno, -na aire n.m. jouktai. amigo, -ga n.m., n.f. atünajutü, (para
ala ajeno, -na adj. naataa. llamar o saludar un hombre a otro)
alabar ala n.f. atüna. (tener alas) katünaa. amistad wa'lee.
alacrán alabar v.tr. a'waajaa. amonestar amistad n.f. (tener amistad) aleewaa.
alacrán n.m. je'yulu. ampolla amonestar v.tr. achiawaa.
amuleto ampolla n.f. (tener ampolla) jolotoo.
ancho, -cha amuleto n.m. lania.
anciano, -na ancho, -cha adj. jerulaa.
anciano, -na adj. laülaa.
andar — n.m., n.f. laülaa.
angosto, -ta andar v.intr. waraittaa.
anillo angosto, -ta adj. moulii.
animal anillo n.m. süttiija.
animar animal n.m. (doméstico) mürülü.
anoche animar v.tr. atütajaa, ootoo.
antepasado anoche adv. aipa'inka.
alacrán antes antepasado n.m. atuushi.
alambre antes adv. paala. (antes de)
alborotar alambre n.m. kachueera. apülapünaa. (antes de la salida de)
alcanzar alborotar v.tr. eiwa'ajaa aa'in. ama'ichiki. (antes de que)
alcaraván alcanzar v.tr. asa'wajaa. anzuelo apülapünaa.
alegre alcaraván n.m. teitei, (dara) kaarai. anzuelo n.m. kulira.
alentar alegre adj. talataa.
algodón alentar v.tr. atütajaa.
alimento algodón n.m. maawüi.
alistarse alimento n.m. eküülü.
aliviarse alistarse v.ref. yapaa.
allá aliviarse v.ref. aawalawaa.
allí allá adv. sa'aya, (lejos) cha'aya.
alma allí adv. yala. anzuelo
almohada alma n.f. aa'in. año

áloe almohada n.f. ekiipala. apaciguarse año n.m. juya.


altivo, -va áloe, aloe n.m. rülipi. apagado, -da apaciguarse v.ref. eimalawaa.
alto, -ta altivo, -va adj. yaletaa aa'in. apagar apagado, -da adj. yokutaa.
alumbrar alto, -ta adj. yaletaa. apagar v.tr. oyokojowaa.
alzar alumbrar v.tr. anakaa. aparecer apagarse v.ref. oyokojowaa.
amable alzar v.tr. ayaleraa. aparecer v.intr. eweetaa, ja'yaa.
amansar amable adj. kamanewaa. apariencia aparecerse v.ref. ee'iyalawaa.
amar amansar v.tr. amaüsijaa. apartar apariencia n.f. ayolojo.
amar v.tr. (ser amado, -da por) aiwaa apartar v.tr. akatalaa.
amargo, -ga apüla. aportar apartarse v.ref. akatalawaa.
amarillo, -lla amargo, -ga adj. ishii. apoyar aportar v.tr. e'itaa.
58
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI asombrar

aprender apoyar v.tr. oonowaa amaa. arrancar armar v.tr. a'anaa.


aprender v.tr. ekirajawaa, (aprender arrancar v.tr. 1. asü'ütaa. 2. (un
apretado, -da imitando) ashataa1. motor) achuwajawaa, epejawaa.
apretar apretado, -da adj. ichee. — v.intr. (un motor) achuwajawaa,
apuñalar apretar v.tr. achecheraa. arrastrar epejawaa.
arrastrar v.tr. ajaraittaa.
arreglar arrastrarse v.ref. lemtaa.
arreglar v.tr. 1. akumajaa.
arriba 2. anouktaa.
arrogante arriba adv. iipünaa.
arroyo arrogante adj. pülaa aa'in.
arroz arroyo n.m. luwopu.
arteria arroz n.m. roo.
asar arteria n.f. asüla.
asco asar v.tr. asijaa.
asear asco n.m. (sentir asco por) alerajaa.
asesinar asear v.tr. eisalajaa.
araña asesinar v.tr. uwomuyuwaa.
así V. matar.
asiento así adj., adv. (ser así) maa2.
aquel, aquella, aquellos apuñalar v.tr. asotaa. asignar asiento n.m. einase.
aquel, aquella, aquellos asimismo asignar v.tr. e'itawaa.
adj.m.sing., adj.f.sing., adj.m.pl. chisa,
aquél, aquélla, aquéllos tüsa, nasa.
aquél, aquélla, aquéllos
pron.m.sing., pron.f.sing., pron.m.pl.
aquello chisa, tüsa, nasa.
aquí aquello pron. tüsa.
aquí adv. yaaya. (aquí está, estoy:
masculino) anii. (aquí está, estoy: no
masculino) anuu. (aquí están,
araña estamos) anaa2.
arar araña n.f. walekerü.
árbol arar v.tr. ousaa.
árbol n.m. wunu'u, (especie que
florece de amarillo en la primavera,
cuya madera se usa para fabricar
arco arcos) uraichi. V. bosque.
arco n.m. uraichi.
arder arco iris kaspolüin.
arena arder v.intr. jotaa. árbol
arete arena n.f. jasai.
arisco, -ca arete n.m. che'esaa. asimismo adv. aka'aya.
asomar

arma arisco, -ca adj. kaa'inwaa. asomar v.intr. ee'iyalawaa.


arma n.f. a'apüla. asomarse v.ref. ee'iyalawaa.
asombrar

armar arma de fuego katkousü. asombrar v.tr. ponoo aa'in.


59
áspero, -ra ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

asustarse
áspero, -ra áspero, -ra adj. yalayalaa. ausencia aunque conj. ja'itaichi, -rü, -na.
atacar asustarse v.ref. ainkuwaa aa'in. ausencia n.f. (en ausencia de)
atadura atacar v.tr. ashutaa aa'u. automóvil achikiru'u.
ataque atadura n.f. apü. autorizar automóvil n.m. kemion.
ataque n.m. (sufrir un ataque) auyama autorizar v.tr. ootoo.
atar a'ktütajawaa. averiguar auyama REG. n.f. (calabaza) wüirü.
atar v.tr. ejittawaa. (estar atado, -da) averiguar v.tr. (averiguar qué es,
atascarse kapüü. avión averiguar cómo está) analawaa.
atascarse v.ref. atükawaa, (en el avisar avión n.m. katünasü.
aterrador, -dora barro o en la arena) opootaa. avispa avisar v.tr. aapiraa.
aterrizar aterrador, -dora adj. keemaa. ayer avispa n.f. ko'oi.
atraer aterrizar v.intr. o'ttaa2. ayudar ayer adv. so'ukalinka, aliikainka.
atragantarse atraer v.tr. eme'eraa aa'in. ayunar ayudar v.tr. akaaliijaa, amüliajaa.
atrapamoscas atragantarse v.ref. ataa, amüschejaa. azotar ayunar v.intr. aamüjaa.
atrapamoscas REG. n.m. (ave azotar v.tr. a'yaataa, (severamente)
atrapamoscas sangre de toro) azúcar ayounjaa.
audible katipirüin. azul azúcar n.m. o n.f. suukala.
aunque audible adj. ja'yaa. azul adj. wüittüsü. (ser azul) wüittaa.

B-b

baile
bailar bailar v.intr. oyonnajaa. bebé bautizar v.tr. owoutisaajaa.
bajar baile n.m. yonna. bebé n.m. jo'uu.
bala bajar v.intr. ashakataa.
balón bala n.f. kousüla, a'ü.
balón n.m. woola.

balón
bañarse

barato, -ta bañarse v.ref. o'oojoo. bebé


barba barato, -ta adj. jayaa. beber

barbilla barba n.f. e'iima. beber v.tr. asaa, (beber bebida


barco barbilla n.f. e'iyeise. alcohólica) asawaa. (dar de beber)
barrer barco n.m. anuwa. besar asiraa.
barriga barrer v.tr. awareejaa, epitanajaa. bien besar v.tr. achu'laa.
barro barriga n.f. ale'e. blanco bien adj. anaa1.
bastante barro n.m. pootshi. blanco n.m. (de broma o burla)
bautizar bastante adj. kojuyaa, joulaa. blanco, -ca eme'erainpala.
60
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI buscar

blanco, -ca adj. kasuwaa. bravo, -va brasa n.f. emechi.


— n.m., n.f. (persona no wayuu) brazo bravo, -va adj. jashichii.
boa alijuna. brevemente brazo n.m. atüna.
bobo, -ba boa n.f. sarulu. brillante brevemente adv. motso'o.
brillar brillante adj. jerottaa.
brincar brillar v.intr. jotaa, chuwataa.
brioso, -sa brincar v.intr. awataa.
brisa brioso, -sa adj. kaa'inwaa.
brisa n.f. jouktai, (brisa distintiva del
broma norte) jepirachi. V. viento.
bromear broma n.f. mee'era.
brotar bromear v.intr. eme'erajawaa.
brazo

boca bobo, -ba adj. malaa.


bolsa boca n.f. aanükü.
bolsa n.f. (de malla) piyulu.
bondad V. mochila, saco.
bondadoso, -sa bondad n.f. amanee.
bondadoso, -sa adj. anamiaa,
bonito, -ta kamanewaa.
borde bonito, -ta adj. anachonwaa.
borra borde n.m. olu. buitre
borracho, -cha borra n.f. ase.
borrar borracho, -cha adj. eperaa. bueno, -na brotar v.intr. asotaa.
bosque borrar v.tr. ojuichajaa. búho bueno, -na adj. anaa1, anamiaa.
bosque n.m. wuna'apü. (por el buitre búho n.m. monkulonseerü.
bostezar bosque) wuna'ainküin. V. árbol. buitre n.m. 1. (zamuro) samulu.
botar bostezar v.intr. ajujawaa. 2. (cataneja, oripopo) waluuseechi.
bullicioso, -sa

botar v.tr. ajutaa, (un grupo o montón bullicioso, -sa adj. kasewaa.
burro, -rra

botella de cosas) ojotaa. burro, -rra n.m., n.f. püliiki.


buscar

bóveda botella n.f. maraaja. buscar v.tr. achajawaa, (ganado)


bozal bóveda n.f. woowira. mekeerüü.
brasa bozal n.m. pisaalü.

61
cabalgadura ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

C-c

caballo
cabalgadura cabalgadura n.f. e'ejena. calor calmarse v.ref. eimalawaa, jimataa.
cabello caballo n.m. ama. calor n.m. aa'ayula, (atmosférico)
cabestro cabello n.m. a'wala. V. pelo. cambiar walatshi. (tener calor) tuttaa.
cabeza cabestro n.m. shaakuma, apü. cambiar v.intr., v.tr. ee'iranajawaa,
cabeza n.f. ekii, (de un grupo) ee'irataa, a'wanajawaa, (cambiar de
cabo ekiipü'ü. caminar esposo, -sa) ee'iratawaa.
cabra cabo n.m. epi2. camino caminar v.intr. waraittaa.
cada cabra n.f. kaa'ula. camión camino n.m. wopu, apüna.
cada adj. (cada uno, una) wane'ewai camión n.m. kemion.
cadena akua.
cadena n.f. kaleena.

cadena
cadera

caer cadera n.f. ase'ewain.


caer v.intr. ojuttaa.
café caerse v.ref. ajutuwaa.
calabaza café n.m. kepein, kojee. camión
calabaza n.f. wüirü. canción

canoso, -sa canción n.f. jayeechi, ee'irain.


cansado, -da canoso, -sa adj. kasuwaa.
cantar cansado, -da adj. mapüsaa.
canto cantar v.intr., v.tr. ee'irajaa.
capaz canto n.m. (de animal) e'ira.
capaz adj. (ser capaz de meter más)
cara kasaa2.
caracol cara n.f. o'upünaa.
caramba caracol n.m. warutta.
calabaza cárcel caramba interj. ¡atak!
calambre cardenal cárcel n.f. kaatset, püreesaapüle.
calambre n.m. (dar calambre) cardenal n.m. (ave cardenal coriano)
caldero sotsoluu. cardón iisho.
caldo caldero n.m. si'warai. carga cardón REG. n.m. (cactus) yosu.
caliente caldo n.m. era. cargar carga n.f. achisa.
callado, -da caliente adj. ja'iwaa. cargar v.tr. 1. alü'üjaa, (un niño)
calma callado, -da adj. ko'utaa. cargo o'ulijaa. 2. o'otoo.
calma n.f. (estar en calma el tiempo) cargo n.m. (estar a cargo de)
calmarse maittaa. caricare ajapulu'uwaa.
62
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI chupar

cariño caricare REG. n.m. (ave) mashale'e. causa caucho n.m. koucha.
carne cariño n.m. amanee. cavar causa n.f. (a causa de) asala.
caro, -ra carne n.f. e'iruku, asalaa. cazar cavar v.tr. oponoo.
carpintero caro, -ra adj. kojutaa. celoso, -sa cazar v.intr., v.tr. olojoo.
carpintero n.m. (ave carpintero cementerio celoso, -sa adj. achumajaa.
carrera habado) sikirulu. ceniza cementerio n.m. amuuyuu, aamaka.
carrera n.f. awachira. cera ceniza n.f. pali'i.
cerca cera n.f. (de abeja) mapase.
cerdo cerca adv. pejee.
cerdo n.m. püülükü.

cerdo
cerebro

cerrado, -da cerebro n.m. ekiisholoin.


cerrar cerrado, -da adj. süttaa.
carrera cerro cerrar v.tr. asürülaa.
carretera cerro n.m. namüna, uuchi.
carretilla carretera n.f. karateera. charlar V. montaña.
carro carretilla n.f. karatiiya. chicha charlar v.intr. yootoo.
casa carro n.m. kemion, e'ejena. chicha n.f. (de maíz sin alcohol)
cáscara casa n.f. miichi, epia. chinchorro uujolu.
caso cáscara n.f. o'utala, ata. chirito chinchorro REG. n.m. (hamaca) süi.
caso n.m. (en caso de que) müleka. chisme chirito REG. n.m. (ave) seruma.
casta (hacer caso de) oonowaa amaa. chismear chisme n.m. perulaa.
cataneja casta n.f. e'iruku. chivo chismear v.intr. eperulajaa.
chivo n.m. kaa'ula.

cazar
chivo
cataneja REG. n.f. (buitre) chotacabras

catarro waluuseechi. chotacabras REG. n.f. (ave) toolü.


catarro n.m. shunui. (tener catarro) chupar V. aguaitacamino.
caucho shunulii. chupar v.tr. achu'laa.
63
cicatriz ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

ciego, -ga
cicatriz cicatriz n.f. asipala1. coger codo n.m. asatala.
cielo ciego, -ga adj. mo'uu1. cola coger v.tr. 1. aapawaa. 2. ata'ülaa.
ciempiés cielo n.m. siruma. colegio cola n.f. asi.
cinco ciempiés n.m. kasipa. colgar colegio n.m. koleejia.
colgar v.tr. akacheraa, (hamaca)
aa'inyajaa. (estar colgado, -da)
colibrí kachetaa.
collar colibrí n.m. chünü'ü.
collar n.m. kakuuna, aüliijana.

cocinar

cintura cinco adj., pron. ja'rai.


cinturón cintura n.f. ase'eru'u. collar
cinturón n.m. (de la mujer) sirapü, color

ciudad (del varón) si'ira. columna color n.m. o'u1, ana.


civilizado, -da ciudad n.f. pueulo. columna n.f. asa'a.
civilizado, -da REG. n.m., n.f. comandante columna vertebral asapü.
claro, -ra (persona no wayuu) alijuna. comején comandante n.m., n.f. alaülashi, -sü.
clavar claro, -ra adj. jerottaa. comenzar comején REG. n.m. (termes) ruluma.
cobija clavar v.tr. achitaa. comer comenzar v.intr., v.tr. o'ttaa1.
cobrar cobija n.f. aanala. comer v.tr. ekaa. (dar de comer)
cobrar v.tr. (deuda) achekajaa, (por comezón ekiraa.
cobro daño a una persona) amaünajaa. comida comezón n.f. (dar comezón) sütaa.
comida n.f. eküülü, (para el viaje)
como emia, (frita) juriichi.
como conj. 1. maa aka. 2. aa'u, aka.
— adv. maa aka.
— prep. (ser como) maa aka, maa
cómo aka aa'in.
cómo adv. jamaa.
compadecerse

colibrí compadecerse v.ref.


compadecerse de amüliajaa.
compañero, -ra

cobro n.m. (por daño a una persona) compañero, -ra n.m., n.f.
cochino, -na maüna. 1. amaajachi, -tü, apüshi, awala'ata.
cocido, -da cochino, -na n.m., n.f. kochiina. 2. a'ata. V. acompañante.
compasión

cocido, -da adj. (bien cocido, -da) compasión n.f. (tener compasión de)
cocina ja'yumuu. amüliajaa.
compasivo, -va

cocinar cocina n.f. kosinapia. compasivo, -va adj. kamanewaa.


competir

cocinar v.tr. a'lakajawaa. (lo cocinado competir v.intr. ayoujirawaa.


complacido, -da

codo por) otse. complacido, -da adj. talataa.


completo, -ta

64
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI cuándo

componer completo, -ta adj. waneepiaa. correcto, -ta corral n.m. kulaala.
comprar componer v.tr. akumajaa. corregir correcto, -ta adj. lotaa.
comprar v.tr. ayalajaa. (ir de correr corregir v.tr. anouktaa.
comprimir compras) apalaalajaa. cortar correr v.intr. awatawaa.
con comprimir v.tr. achüküjaa. cortar v.tr. (con cuchillo, tijeras)
con prep. 1. (acompañamiento) amaa. o'yotowaa, (con hacha, machete)
concluir 2. (instrumento) aka. corteza ashottaa, (el pelo) aüjaa.
concluir v.tr. (estar concluido, -da) corto, -ta corteza n.f. ata.
conducta kettawaa. cosa corto, -ta adj. jo'uuchon.
conejo, -ja conducta n.f. akuaippa. cosa n.f. kasa, (pertenencia de
conejo, -ja n.m., n.f. atpanaa. cosecha alguien) korolo.
coser cosecha n.f. a'ttia.
cosquillas coser v.tr. a'yapüjaa.
cosquillas n.f.pl. (hacerle cosquillas)
costal achükajaa.
costilla costal n.m. toleeka.
costumbre costilla n.f. awatse.
cotiza costumbre n.f. akuaippa.
crear cotiza REG. n.f. (calzado) wairiina.
creer crear v.tr. akumajaa.
creer v.intr., v.tr. anoujaa, oonowaa
conejo cría amaa.
confesar

confiar confesar v.tr. aküjaa.


confiar v.intr.
confundirse confiar en ataralawaa amaa.
conocer confundirse v.ref. maa'awaa.
conocimiento conocer v.tr. e'raajaa.
conocimiento n.m. (perder)
ouktapünawaa. (recobrar)
consolar oso'irawaa aa'in.
construir consolar v.tr. amüliajaa.
contar construir v.tr. akumajaa, aainjaa.
contar v.tr. 1. ayaawajaa. 2. aküjaa.
— v.intr.
contener contar con ataralawaa amaa.
contento, -ta contener v.tr. kalu'uwaa.
continuamente contento, -ta adj. talataa. coser
contra continuamente adv. waneepia.
contra prep. oulia, oo'omüin.REG. criar cría n.f. achon.
convencer — n.f. (amuleto) lania. criticar criar v.tr. epijaa.
conversar convencer v.tr. eme'eraa aa'in. crudo, -da criticar v.tr. ayoujaa, aashajawaa.
copiar conversar v.intr. yootoo. cuál crudo, -da adj. iyaa.
corazón copiar v.tr. ashataa2. cuando cuál pron., adj. jarai, jaralü.
coronilla corazón n.m. aa'in. cuándo cuando conj. wanaa amaa.
corral coronilla n.f. aralo'u. cuándo adv. jouja.
65
cuanto ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

cuanto adv. (en cuanto a) cuero cuerno n.m. o'uwa.


cuánto
cuanto oo'opünaa. cuerpo cuero n.m. ata, paa'ata.
cuatro cuánto adj., pron. jera. cuidado cuerpo n.m. e'iruku.
cubierta cuatro adj., pron. pienchi. cuidador, -dora cuidado interj. ¡jalia!
cuidar cuidador, -dora n.m., n.f. apü'üya.
cuidar v.tr. aa'inmajaa, e'rajaa aa'u,
cují anajaa aa'u, eisalajaa.
culebra cují REG. n.m. (árbol) aippia.
culebra n.f. wüi.
culpa culebra cascabel maa'ala.
cultivo culpa n.f. asirü.
cumbrera cultivo n.m. pünajüt, a'ttia.
cumplir cumbrera n.f. ekiipala.
culebra cumplir v.tr. ekeraajaa.
cuñado, -da cumplirse v.ref. ekeraajaa.
cucarachero cubierta n.f. ata, aajuna. cuñado, -da n.m. (de mujer) aleshi,
cucarachero REG. n.m. (ave (de varón) ainchi.
cucarachero currucuchú) — n.f. (de mujer) e'erü, (de varón)
cuchichear ku'lupucho'u. curandero, -ra alüinyuu.
cuchillo cuchichear v.intr. ejejerawaa. curar curandero, -ra n.m., n.f. outshi, -sü.
cuello cuchillo n.m. rüi. curso curar v.tr. eiyajaa.
cuerda cuello n.m. anulu. curvo, -va curso n.m. akua.
cuerda n.f. jiiku, apü, (para colgar la curvo, -va adj. shokotaa.
cuerno hamaca) ejerü.

D-d

dañado, -da
dañar dañado, -da adj. mojuu. dejar v.tr. 1. apütaa. (sobras a)
dañar v.tr. amojujaa. apütawaa apüla. (de paso)
dañino, -na dañarse v.ref. eewawaa. e'ipünawaa. (ser dejado, -da)
daño dañino, -na adj. mojuu, pülaa. delante apütawaa. 2. oo'ulawaa.
dar daño n.m. (causar) kaainjalaa. delante adv.
de dar v.tr. aapaa1. delante de prep. 1. apüleerua.
debajo de prep. anainjee, oulia. delgado, -da 2. (a la vista de) o'upala.
debajo adv. delgado, -da adj. (de objetos planos)
débil debajo de prep. oupünaa. arülaa, (de objetos cilíndricos)
decena débil adj. matsüinwaa aa'in. demonio pasanuaa.
decena n.f. (para formar números) denso, -sa demonio n.m. yolujaa, wanülüü.
decir ekii. dentro denso, -sa adj. kojoo.
dedo decir v.tr. maa1. dentro adv. V. adentro.
dedo n.m. (de la mano) ejepira, denunciar dentro de prep. alu'u.
defecar (del pie) apachera. derecho, -cha denunciar v.tr. aküjaa achiki.
defraudar defecar v.intr. e'iitaa. derramarse derecho, -cha adj. pansawaa.
dejar defraudar v.tr. emeejaa. derribar derramarse v.ref. amülaa, keenaa.

66
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI domar

derrumbarse derribar v.tr. ojuttiraa. destruir v.tr. 1. aja'laje'eraa.


desatar derrumbarse v.ref. ojuttaa. desvainar 2. ojuichajaa, ojuttiraa.
descansar desatar v.tr. asiwataa. desviarse desvainar v.tr. oshojoo.
descanso descansar v.intr. eemerawaa. desyerbar desviarse v.ref. ojuntaa.
descender descanso n.m. eemerawaa. detrás desyerbar V. deshierbar.
descendiente descender v.intr. ashakataa. detrás adv.
descendiente n.m., n.f. oo'uliwo'u, detrás de prep. apücho'u, achiirua.
descomponerse aikeyuu. deuda (detrás de una casa) peesü'ülü.
devolver deuda n.f. ajuyaala.
día devolver v.tr. eite'eraa.
día n.m. ka'i. (día de) akalia. (de día)
diablo so'uka'i.
diarrea diablo n.m. yolujaa.
diente diarrea n.f. (tener diarrea) e'iijaa.
diente n.m. ai1. (entre el diente de)
diez airu'u. V. muela.
diferente diez adj., pron. poloo.
difícil diferente adj. naataa.
difunto, -ta difícil adj. kapülewaa.
difunto, -ta n.m., n.f. aamaka,
dientes diligente müliashii.
dinero diligente adj. tütaa.
desdeñar descomponerse v.ref. ittaa. Dios dinero n.m. neerü.
desgastar desdeñar v.tr. alerajaa. discurso Dios n.m. Maleiwa.
desgastar v.tr. (estar desgastado, -da) discutir discurso n.m. pütchi.
desgracia mojuu. discutir v.intr. a'ülüjirawaa,
deshabitado, -da desgracia n.f. kasachiki. diseño aa'ayajirawaa.
deshacerse deshabitado, -da adj. yüütüwaa. dispersar diseño n.m. ana, ano'u.
deshierbar deshacerse v.ref. ittaa.
deshierbar, desherbar, desyerbar
desierto v.tr. ousaa.
designar desierto n.m. isashii.
desmayarse designar v.tr. e'itawaa.
desollar desmayarse v.ref. ouktapünawaa.
desorientado, -da desollar v.tr. oshojoo, aüjawaa. dinero
despedirse desorientado, -da adj. maa'awaa.
despedirse v.ref. (despedirse de) disponible dispersar v.tr. a'walakajaa.
despegar apütawaa apüla. distinguir disponible adj. taashii.
despertar despegar v.intr. (a volar) awataa. dividive distinguir v.tr. ayaawataa.
despertar v.tr. achijiraa. dividive, dividivi REG. n.m. (árbol)
desprenderse despertarse v.ref. achijirawaa. doler ichii.
después desprenderse v.ref. asü'ütaa. doler v.intr. aiwaa. (dolerle la cabeza)
después adv. mapa1. (después de) dolor waataa ekii.
achikijee. (después de la salida de) domar dolor n.m. aalin.
achikiru'u. (después de que) domar v.tr. amaüsijaa, (caballo, mula,
destruir achikijee. burro) alumajaa.
67
donde ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

dónde
donde donde prep. ama'ana. dueño, -ña n.m., n.f. laülaa,
dormido, -da dónde adv. jalaa. dulce alaülashi, -sü.
dormido, -da adj. (tener dormido un duración dulce adj. püsiaa.
dormir miembro del cuerpo) sotsoluu. durante duración n.f. ama'a.
dos dormir v.intr. atunkaa. durar durante prep. o'utpünaa.
dos adj., pron. piama. (los dos) duro, -ra durar v.intr. (mucho tiempo) kakaliaa.
dueño, -ña piamale. (dos veces) piantua. duro, -ra adj. ichee.

E-e

echar v.tr. (un líquido) o'yotoo, (en un líquido) eroku, (en el fuego,
(polvos o granos) ejitaa. V. tirar. la luz, la oscuridad) o'u2. 2. anain,
edad
echar echar de menos asukawaa apüla. encender (en una fecha) o'u2.
encender v.intr., v.tr. epejawaa. (estar
encerrar encendido, -da) chuwataa.
encima encerrar v.tr. asürülaa.
encima adv. (encima de) aa'u, aralo'u.
encinta (por encima de) oo'opünaa.
encontrar encinta adj. ipooluu.
encontrar v.tr. antaa anain.
encontrarse v.ref. (con una persona
enemigo, -ga en el camino) apanapajaa.
enfermarse enemigo, -ga n.m., n.f. a'ünüü.
enfermedad enfermarse v.ref. aapuwaa.
enfermedad n.f. ayuulii,
enfermo, -ma wanülüü.
enfermo, -ma adj. ayuulii,
entrar engañar aapuwaa. V. grave.
enojado, -da engañar v.tr. emeejaa.
edificio edad n.f. (años) ouyase. enojar enojado, -da adj. jashichii.
ejemplo edificio n.m. miichi. enojar v.tr. aashichijaa.
él ejemplo n.m. ayaakua. enramada enojarse v.ref. aashichijawaa.
elaborar él pron. nia. enramada REG. n.f. (estructura
elegir elaborar v.tr. aainjaa. abierta por todos lados con techo
ella elegir v.tr. aneekaa. enrollado, -da que protege del sol) luma.
ellos, ellas ella pron. shia. enrollar enrollado, -da adj. ko'oyowaa.
embarazada ellos, ellas pron.pl. naya. enseñar enrollar v.tr. oko'oloo.
embarrar embarazada adj. ipooluu. ensillar enseñar v.tr. ekirajaa, e'ikaa.
emborracharse embarrar v.tr. atükaa pootshi. entender ensillar v.tr. asiiyajawaa.
empezar emborracharse v.ref. eperaa. entero, -ra entender v.tr. ayaawataa aa'u.
empujar empezar v.intr., v.tr. o'ttaa1. enterrar entero, -ra adj. waneepiaa.
en empujar v.tr. ajütaa achikü. entrar enterrar v.tr. ojoitaa.
en prep. 1. alu'u, aa'u, ainküin, (en el entrar v.intr. ekerolaa. (a la fuerza)
área de) apa'a, (mezclado en) a'aka, entre ashutaa.

68
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI espíritu

entre prep. ainküin, a'aka, pasanain escupir escuchar v.intr., v.tr. aapajaa.
entretejer anain. ese, esa, esos escupir v.tr. ejetaa.
enviar entretejer v.tr. atulaa. ese, esa, esos adj.m.sing., adj.f.sing.,
envidioso, -sa enviar v.tr. aluwatawaa, ajütaa. ése, ésa, ésos adj.m.pl. chira, türa, nala.
envoltura envidioso, -sa adj. achumajaa. ése, ésa, ésos pron.m.sing.,
pron.f.sing., pron.m.pl. chira, türa,
eso nala.
espalda eso pron. türa.
español espalda n.f. asapü.
esparcir español n.m. (idioma) alijunaiki.
espejo esparcir v.tr. a'walakajaa.
esperar espejo n.m. rouya.

escoger

envolver envoltura n.f. ata.


envuelto, -ta envolver v.tr. oko'oloo.
equivocarse envuelto, -ta adj. ko'oyowaa.
equivocarse v.ref. (equivocarse con,
esa equivocarse de) o'tchejawaa amaa.
ésa esa V. ese.
escama ésa V. ése.
escapar escama n.f. (de un pez) oi.
escasez escapar v.intr. a'luwatawaa. espejo
esclavo, -va escasez n.f. (de alimento) jamü.
esclavo, -va n.m., n.f. piuuna, esperar v.tr. a'atapajaa, (con
escoger achepchia. preocupación) asukawaa apüla, (una
esconder escoger v.tr. aneekaa. espeso, -sa llegada) oukajaa.
espiar espeso, -sa adj. kojoo.
espina espiar v.intr., v.tr. ajayajaa.

escribir
espinas
esconder v.tr. ounjulaa.
escondidas esconderse v.ref. ounjulawaa. espíritu espina n.f. eipüse.
escondidas n.f.pl. (a escondidas de) espíritu n.m. 1. aa'in. 2. yolujaa,
escribir ojuuna. ayolojo, (maligno) wanülüü, (de la
escuchar escribir v.intr., v.tr. ashajaa. piache) aseyuu.
69
esposo, -sa ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

esposo, -sa n.m., n.f. a'wayuuse. este, esta, estos adj.m.sing.,


(tener esposo, -sa) ka'wayuusee. adj.f.sing., adj.m.pl. chi, tü, na, chii,
— n.m. eechin. éste, ésta, éstos tüü, naa.
esposo,
espuela -sa — n.f. eerüin. éste, ésta, éstos pron.m.sing.,
pron.f.sing., pron.m.pl. chii, tüü, naa.
estimular
estéril estéril adj. maralüü.
esto estimular v.tr. ootoo.
estómago esto pron. tüü.
estornudar estómago n.m. ale'e.
estos estornudar v.intr. ashoujaa.
éstos estos V. este.
estrecho, -cha éstos V. éste.
estrella estrecho, -cha adj. moulii.
estudiar estrella n.f. jolotsü.
examinar estudiar v.tr. ekirajawaa.
estudiar excremento examinar v.tr. e'rajawaa, analawaa.
existir excremento n.m. acha'a.
espuma espuela n.f. sipuulu. experimentar existir v.intr. eewaa.
esta espuma n.f. omokoin. exprimir experimentar v.tr. e'raa.
ésta esta V. este. exterminar exprimir v.tr. aliichajaa.
establecer ésta V. éste. extraño, -ña exterminar v.tr. aja'laje'eraa.
establecer v.tr. 1. aikkale'eraa. extraviarse extraño, -ña adj. naataa.
este, esta, estos 2. e'itawaa. extraviarse v.ref. maa'awaa.

F-f

fácil
fabricar fabricar v.tr. aainjaa. filo fijo, -ja adj. ichee.
fallar fácil adj. mapülewaa. firme filo n.m. asa. (tener filo) kasaa1.
fallar v.tr. (no dar en el blanco) flaco, -ca firme adj. ichee.
faltar o'tchejaa. flauta flaco, -ca adj. aürülaa.
fama faltar v.intr. cho'ujawaa.
familia fama n.f. (tener fama) kanüliaa.
fantasma familia n.f. apüshi.
faro fantasma n.m. ayolojo.
fascinar faro n.m. o'u1.
fe fascinar v.tr. ponoo aa'in.
fecha fe n.f. anoula, anoujaa.
feliz fecha n.f. akalia.
feo, fea feliz adj. talataa.
fibra feo, fea adj. kashüülaa. fósforos
fiebre fibra n.f. ase.
fiebre n.f. (tener fiebre) tuttaa, flecha flauta n.f. maasü.
fiesta oushuwaa. flechar flecha n.f. jatü.
fijo, -ja fiesta n.f. mi'iraa. flexible flechar v.tr. atkaa.
70
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI grosero, -ra

flojo, -ja flexible adj. la'walawaa. frío fríjol n.m. pitshuushi.


flor flojo, -ja adj. jawa'awaa. frío, fría frío n.m. jemiai. (tener frío) akurulaa.
fluir flor n.f. asii. fruta frío, fría adj. saamataa.
fondo fluir v.intr. apalanajawaa. fruto fruta n.f. achon.
forma fondo n.m. (en el fondo de) einalu'u. fruto n.m. achon. (dar fruto)
formar forma n.f. akuaippa. fuego kachonwaa.
fortaleza formar v.tr. atükaa. fuente fuego n.m. siki, asema.
fósforo fortaleza n.f. atsüin. fuerte fuente n.f. ekii.
fotografía fósforo n.m. pooporo. fuertemente fuerte adj. katsüinwaa.
freno fotografía n.f. ayaakua. fuerza fuertemente adv. emetulu.
frente freno n.m. (de caballo) juleena. fuerza n.f. atsüin. (estar sin fuerza)
fresco, -ca frente n.f. e'ipo'u. fumar matsüinwaa.
fríjol fresco, -ca adj. saamataa. fumar v.intr., v.tr. akaijaa.

G-g

gallina
gafas gafas n.f.pl. o'use. golpear v.tr. a'yaataa, ajataa,
gallo gallina n.f. kaliina. gonzalito ashe'etaa.
ganado gallo n.m. kootole'era. gordo, -da gonzalito n.m. si'ya.
gotear gordo, -da adj. kaüsüü.
gotear v.intr.
shottaa, amülaa,
grande keenaa.
grano grande adj. miyo'u.
grasa grano n.m. o'u1.
grave grasa n.f. seepü.
grave adj. (de
enfermedad) grano
grillo mayeinwaa.
gripe grillo n.m. ju'i.
gripe, gripa n.f. shunui. (tener gripe)
gallo gritar shunulii.

ganancia ganado n.m. (vacuno) paa'a.


ganar ganancia n.f. akanain.
garganta ganar v.tr. akanajaa.
garra garganta n.f. amüla.
gatear garra n.f. apato'u.
gato, -ta gatear v.intr. lemtaa.
gavilán gato, -ta n.m., n.f. muusa.
gemelo, -la gavilán n.m. warulapai. grillo
gente gemelo, -la n.m., n.f. senkeyuu.
gobernar gente n.f. wayuu. grito gritar v.intr. a'waataa.
gobernar v.intr. aluwatawaa. grosero, -ra grito n.m. ekiisa.
golpear — v.tr. aluwatawaa aa'u. grosero, -ra adj. kashüülaa.
71
grueso, -sa ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

grueso, -sa adj. (de objetos planos) guía guerra n.f. kasachiki.
ka'lee, (de objetos cilíndricos) guisar guía n.m., n.f. ekiipü'ü.
grueso, -sa
guaireña laüktaa. guisar v.tr. (estar guisado, -da)
guardar guaireña REG. n.f. (calzado) wairiina. gusano kisaawaa.
guardián, -diana guardar v.tr. anaajawaa. gusano n.m. jokoma.
guerra guardián, -diana n.m., n.f. apü'üya.

H-h

hábil
haber haber v.impers. eewaa. hermano, -na n.m., n.f. awala,
habla hábil adj. yalayalaa. (hermano, -na mayor) epaya.
hablar habla n.f. anüiki. — n.m. (hermano menor) emülia.
hacer hablar v.intr. aashajawaa. — n.f. (hermana menor de mujer)
hacer v.tr. aa'inraa, aainjaa, emiirua, (hermana menor de
hacha akumajaa. V. acción. hervir varón) ashunuu.
hacha n.f. polu.

herida

hierba hervir v.tr. opoolojoo.


hierro hierba n.f. wüitshii.
hierro n.m. kachueera, (de marcar)
hacha hígado jeerü.
hacia hijastro, -tra hígado n.m. apana2.
halar hacia prep. anainmüin. hijastro, -tra n.m., n.f. achonyaashi,
halcón halar, jalar v.tr. ajaraittaa. hijo, -ja -sü.
hamaca halcón n.m. tüitüi.
hambre hamaca n.f. süi, o'ula, jama'a.
harto, -ta hambre n.f. jamü.
hasta harto, -ta adj. emiraa.
hasta prep. anainmüinre'eya. (hasta
que) anainmüinre'eya. (no hasta
hechizar que) wane'ere'eya.
hecho hechizar v.tr. eiyajaa.
heder hecho n.m. aainjala. hilo
hembra heder v.intr. keejuwaa.
hembra n.f. hijo, -ja n.m., n.f. achon. (adoptivo,
herida — adj. jierü. -va) achonyaashi, -sü. (último, -ma)
herido, -da herida n.f. alio'u. hilaza shale. (tener hijo) kachonwaa.
herir herido, -da adj. e'ikawaa. hilo hilaza n.f. jiitpai.
hermano, -na herir v.tr. uwomuyuwaa. hinchado, -da hilo n.m. jiirü.
72
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI inflar

hinchado, -da adj. shitaa, ourulaa, hoy adv. so'uka'i. (hoy en día) maa'ulu
hocico (el abdomen) ooroloo. hueco
hoy yaa.
hoja hocico n.m. e'ichi. huella hueco n.m. ishi.
hoja n.f. apana1. huerta huella n.f. oo'ui, achikanain.

hoja
hombre

honda hombre n.m. toolo.


honda n.f. junaaya, (de caucho)
honrar koucha. horqueta
honrar v.tr. (ser honrado, -da por)
hora kojutaa atüma. hueso huerta n.f. apain, yüüja.
horcón hora n.f. oora. huésped, -da hueso n.m. jiipü, eipüse.
horcón n.m. (de una casa) asa'a, huevo huésped, -da n.m., n.f. e'iyou.
hormiga (principal de una casa) kalapüi. huir huevo n.m. ashuku.
horqueta hormiga n.f. jeyuu. humo huir v.intr. a'luwatawaa.
horqueta n.f. (en la horqueta de) hundirse humo n.m. amüsain.
horrible airu'u. huso hundirse v.ref. emeroloo.
horrible adj. kashüülaa. huso n.m. sutta.

I -i

idioma n.m. anüiki, (de los wayuu) inflar infección n.f. yooi.
igual
idioma wayuunaiki. V. español. inflar v.tr. epirajaa.
iguana igual adj., adv. wanaawaa.
imagen iguana n.f. iwana.
imitar imagen n.f. ayaakua.
impedir imitar v.tr. ashataa2.
imponer impedir v.tr. oukaa achiki.
importante imponer v.tr. o'otoo.
importar importante adj. yaletaa.
importar v.intr. (no importa que)
incitar ja'itaichi, -rü, -na.
incorporarse incitar v.tr. eiwa'ajaa aa'in.
indígena incorporarse v.ref. atamawaa.
indígena n.m., n.f. (indígena wayuu)
infección wayuu.
iguana

73
inflexible ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

influencia
inflexible inflexible adj. ichee. interior intentar v.tr. oo'ulakaa.
inmediatamente influencia n.f. aawain. interior n.m. (en el interior de)
inmediatamente adv. yaawala, intermediario, -ria ale'eru'u.
insecto motso'o. intermediario, -ria n.m., n.f.
insípido, -da insecto n.m. wuchii. intestino pütchipü'ü.
instalar insípido, -da adj. iraa. invadir intestino n.m. ayülain.
instante instalar v.tr. aikkale'eraa. ir invadir v.tr. ashutaa aa'u.
instruir instante n.m. (al instante) yaawala. ir v.intr. o'unaa. (ir a buscar) asaajaa.
inteligente instruir v.tr. e'ikaa. (irse corriendo) apantajawaa.
intentar inteligente adj. kekiiwaa, yalayalaa. (vámonos) joo'uya.

J-j

jagüey
jactarse jactarse v.ref. a'waatawaa. jugo jugar v.intr. emi'ijaa, ashaittaa.
jalar jagüey n.m. laa. juguete jugo n.m. era.
jarra jalar V. halar. juicioso, -sa juguete n.m. emi'ira.
jarro jarra n.f. jaarü. junco juicioso, -sa adj. kaa'inwaa.
jefe, -fa jarro n.m. jaarü. juntar junco n.m. türiiya.
jefe, -fa n.m., n.f. laülaa, alaülashi, junto, -ta juntar v.tr. outkajaa.
joven -sü, ekiipü'ü. justamente junto, -ta adj. (junto a) a'ütpa'a.
joven n.m. jima'ai. justo, -ta justamente adv. ne'e.
jugar — n.f. majayülü. justo, -ta adj. anamiaa, pansawaa.

L-l

labio
la la pron. 1. pia. 2. shia. ladrón, -drona n.m., n.f. ka'ruwarai,
lado labio n.m. eimata. lago -ralü.
lágrima lago n.m. lamuuna.

ladrar

lado n.m. a'ata. (al lado de) a'ütpa'a, lavar


a'ato'u. (en este lado) yaajeeru'u. (en
ladrar el otro lado) yalejeeru'u. lágrima n.f. awiira.
lámpara

ladrón, -drona ladrar v.intr. ootoo. lámpara n.f. rampara.


lana

74
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI lloviznar

langosta lana n.f. oi. librar libélula n.f. potshonoi.


lanzar langosta n.f. (insecto) kaashapa. libre librar v.tr. ajuittiraa.
libro libre adj. taashii.
limpio, -pia libro n.m. karaloukta.
linterna limpio, -pia adj. ulee.
liso, -sa linterna n.f. jooki.
listo, -ta liso, -sa adj. sirataa, sirasiraa.
listo, -ta adj. 1. yalayalaa.
liviano, -na 2. kerawaa, kettawaa, yapaa.
llaga liviano, -na adj. jamaamaa.
libro llama llaga n.f. yooi.
llamado, -da llama n.f. achuwala.
lápiz lanzar v.tr. ajutaa.
largo, -ga lápiz n.m. laapi.
lastimarse largo, -ga adj. miyo'u.
lavar lastimarse v.ref. eewawaa.
lavar v.tr. o'lojoo, (ropa) ashijawaa.
leche — v.intr. (ropa) ashijawaa.
lecho leche n.f. leechi, achira.
leer lecho n.m. o'ula.
lejos leer v.tr. aashaje'eraa.
lengua lejos adv. wattaa.
lento, -ta lengua n.f. 1. ayee. 2. (idioma) pütchi.

llover

llamar llamado, -da adj. kanüliaa.


llano, -na llamar v.tr. eenakaa.
llanta llano, -na adj. sirataa.
llanto llanta n.f. oo'ui.
llave llanto n.m. e'ira.
llegar llave n.f. yaawe.
llenar llegar v.intr. antaa, o'otoo.
lleno, -na llenar v.tr. akalu'ujaa, epirajaa.
lleno, -na adj. pirataa, (de sólidos)
llevar wotoo.
llevar v.tr. alü'üjaa, o'uniraa, e'ikaa.
(llevar y dejar) e'ikajawaa. (llevar y
llevar dejar de camino) e'ipünawaa. (llevar
llorar mucho tiempo) kakaliaa.
leña lento, -ta adj. (de habilidad) kajaa. llorar v.intr. a'yalajaa, (la muerte de
levantar leña n.f. siki, asema. llover uno) alapajaa.
levantar v.tr. ayaleraa. lloviznar llover v.impers. a'itaa juya.
libélula levantarse v.ref. atamawaa. lloviznar v.impers. ememajaa.
75
lluvia ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

lo
lluvia lluvia n.f. juya.
loco, -ca lo pron. 1. pia. 2. nia. 3. shia.
lograr loco, -ca adj. mamainnaa.
loma lograr v.tr. ainkaa.
lombriz loma n.f. namüna.
los, las lombriz n.f. wuliyuuna.
luchar los, las pron. 1. jia. 2. naya.
lugar luchar v.intr. eejirawaa.
luna lugar n.m. 1. apülee. 2. mma.
lunar luna n.f. kashi.
luz lunar n.m. ewein.
luz n.f. waratshii, awarala, luus.
dar a luz jemeyuluu. luna

M-m

macho
machete machete n.m. chajaruuta. mandar mamón n.m. (fruta) kane'ewa.
macho n.m. toolo. mandar v.intr., v.tr. aluwatawaa,
madera — adj. 1. toolo. 2. toolo aa'in. mandíbula ajütaa.
madrastra madera n.f. wunu'u. manera mandíbula n.f. awalainse.
madre madrastra n.f. eiyaasü. mango manera n.f. akuaippa.
mango n.m. 1. (fruta) monku.
mano 2. (de un utensilio) epi2.
mano n.f. ajapü, (derecha) ekia,
(izquierda) epe'e.

maíz

maduro, -ra madre n.f. ei.


maíz maduro, -ra adj. ja'yumuu, je'wee.
mal maíz n.m. maikki. mano
maldecir mal adv. (portarse mal) mojulawaa. mañana

malo, -la maldecir v.tr. o'ulejaa. mañana adv. watta'a. (por la


malo, -la adj. mojuu, (de mañana) watta'a maalü. (esta
mamá comportamiento) mojulawaa. mañana ya pasada) watta'apa.
mamar mamá n.f. maachon. mar (pasado mañana) wattapia.
mamón mamar v.intr. atujawaa. maraca mar n.m. palaa.
76
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI mendigar

maravillar maraca n.f. isira. matar mata n.f. wunu'u, oo'ulia.


marca maravillar v.tr. ponoo aa'in. matar v.tr. o'utaa aa'in, (ganado)
mayor aüjawaa.
mazamorra mayor adj. miyo'u.
mazamorra n.f. ookotuushi, (con
me leche) yajaaushi.
mediano, -na me pron. taya.
medicina mediano, -na adj. ja'apü.

mariposa

marca n.f. (en el ganado) jeerü,


(cortada en la oreja del ganado
marcar menor) siimaraalü.
marchito, -ta marcar v.tr. ejeerüjaa, asijaa.
marido marchito, -ta adj. juluu.
mariposa marido n.m. eechin.
marrano, -na mariposa n.f. julirü.
martillar marrano, -na n.m., n.f. püülükü.
más martillar v.tr. achitaa.

médico

médico, -ca medicina n.f. wunu'u, epi1.


medio, -dia médico, -ca n.m., n.f. tottoolu.
medio, -dia adj. shiatapünaa.
— n.m. (en medio de) a'aka,
mediodía o'utpünaa, pasanain anain.
medir mediodía n.m. (a mediodía) kale'u.
medir v.tr. ayaawataa, ayaawajaa,
mejilla emiriijaa.
mejor mejilla n.f. awalapa'a.
mata mejor adj. (estar mejor de salud)
mejorarse analüü.
más adj., pron. oo'omüin. mejorarse v.ref. (de una aflicción)
— adv. (más allá de) achikijee. (más mellizo, -za aawalawaa.
mascota que) oulia. melón mellizo, -za n.m., n.f. senkeyuu.
masticar mascota n.f. mürülü. mendigar melón n.m. meruuna.
mata masticar v.tr. akünülaa. mendigar v.intr., v.tr. ajulijaa.
77
mensaje ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

mensajero, -ra
mensaje mensaje n.m. anüiki. mojado, -da mocho, -cha adj. peraa.
mensajero, -ra n.m., n.f. aapiee, mojarse mojado, -da adj. chü'laa.
mente anüliee. moldear mojarse v.ref. chü'laa.
mentira mente n.f. ekii, aa'in. moler moldear v.tr. atükaa.
molestar moler v.tr. ayüüjawaa.
molino molestar v.tr. eke'ejaa aa'in.
molino n.m. 1. (de moler) moliina.
montaña 2. (de viento) moliina.
montar montaña n.f. uuchi. V. cerro.
montar v.tr. o'otoo.
monte — v.intr. o'otowaa.
monte n.m. wuna'apü, (vegetación)
mojuui. (por el monte)
morder wuna'ainküin.
morir morder v.tr. ojottaa.
mortal morir v.intr. ouktaa.
mortal adj. (que causa la muerte)
mosca ouktasiro'ulu.
mosquito mosca n.f. ja'yumulerü.
mostrar mosquito n.m. ji'rupu. V. zancudo.
muchacho moverse mostrar v.tr. ee'iyataa.
moverse v.ref. (por el viento)
mentón mentira n.f. alawaa, a'alain. muchacho, -cha waawataa.
mercado mentón n.m. e'iyeise.
mes mercado n.m. metkaalü.
meter mes n.m. kashi.
meter v.tr. e'itawaa, ekerojiraa.
mezclar meterse v.ref. ashutaa.
mezclar v.tr. apalirajaa. (estar
miedo mezclado, -da) palirawaa.
miedo n.m. (miedo a) eema. (tener
miel miedo) mmoluu.
miembro miel n.f. (de abeja) mapa2. múcura
mientras miembro n.m. o'uluku.
mijo mientras conj. ama'inru'u, o'utpünaa. muchacho, -cha n.m., n.f. tepichi.
millo mijo n.m. waana. — n.m. jintüi.
millo REG. n.m. (especie de planta y su — n.f. jimo'olu.
mucho, -cha

mirar grano) waana. mucho, -cha adj. wainma, joulaa,


mirar v.intr. eirakawaa. wattaa aalin.
mismo, -ma — v.tr. anajaa, e'rajaa, e'rajawaa. múcura — adv. ma'i.
mismo, -ma adj. amüiwa'a. (ser lo múcura REG. n.f. (vasija de barro
mitad mismo) wanaawaa. mudarse cocido para agua) amüchi.
mochila mitad n.f. shiatapünaa, ase'eru'u. mudarse v.ref. okolojowaa,
mochila n.f. katto'ui, (para el (temporalmente con el rebaño)
cinturón del hombre) wo'olu, (fina) muela o'onowaa.
mocho, -cha susu. V. bolsa. muerte muela n.f. aliina. V. diente.
78
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI nuevo, -va

muerto, -ta muerte n.f. ouktaa.


mujer muerto, -ta adj. ouktaa.
mulo, -la mujer n.f. jierü.
muñeca mulo, -la n.m., n.f. muula.
muñeca n.f. 1. ajapkii. 2. (figura de
murciélago persona) wayunkeera.
muslo murciélago n.m. püsichi.
muy muslo n.m. apü'ü.
muy adv. ma'i.

murciélago

N-n

nadar
nacer nacer v.intr. jemeiwaa, jemeyuluu. nuca nube n.f. siruma.
nalga nadar v.intr. ashuunajaa, katünaa. nudo nuca n.f. anulu.
nariz nalga n.f. einalu'u. nuera nudo n.m. osho'o.
naturaleza nariz n.f. e'ichi. nuera n.f. (de varón) a'üi, (de mujer)
neblina naturaleza n.f. akuaippa. nueve a'ülü. V. suegro, -gra.
necio, -cia neblina n.f. mannuuya.
negar necio, -cia adj. maa'inwaa.
negro, -gra negar v.tr. (no conceder) ji'iyee.
nene, -na negro, -gra adj. mütsiiya, yuulii.
nido nene, -na n.m., n.f. jo'uu.
nieto, -ta nido n.m. epia.
niño, -ña nieto, -ta n.m., n.f. alüin, aikeyuu.
niño, -ña n.m., n.f. tepichi.
— n.m. jintüi.
no — n.f. jintulu.
no adv. nnojo. (no haber, no estar, no
noche ser) nnojolaa. (no poder) isaa achiki.
noche n.f. ai2. (de noche) sa'wai,
nombre aipa'a.
nombre n.m. anülia. (lista de
norte nombres) anüliee. nido
nos norte n.m. (por el norte) palaapünaa.
nosotros, -tras nos pron. waya. nueve adj., pron. mekietsalü.
nuevo, -va

noticia nosotros, -tras pron. waya. nuevo, -va adj. jekechi, -tü.
novio, -via noticia n.f. achiki, kasachiki.
nube novio, -via n.m., n.f. amüraajüin.

79
o ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

O-o

obedecer o conj. je. (o ella) shiale. ordeñar ordenado, -da adj. lotaa.
obediente obedecer v.tr. oonowaa amaa. oreja ordeñar v.tr. aliichajaa.
oriente oreja n.f. ache'e.

ojo

observar obediente adj. jüüjüwaa.


occidente observar v.tr. anajaa, e'rajawaa.
occidente n.m. (por el occidente)
ocho waapünaa.
odiar ocho adj., pron. mekiisalü.
oído odiar v.tr. a'ürülawaa.
oír oído n.m. ache'e.
ojo oír v.intr., v.tr. aapaa2. (oiga) ¡kaatei! ordeñar
oler ojo n.m. o'u1.
olla oler v.tr. aataa eejuu. origen oriente n.m. (por el oriente) wiinnaa.
olla n.f. wayeeta, otse, (de barro orilla origen n.m. ekii.
olor cocido) wushu. orinar orilla n.f. olu.
oloroso, -sa olor n.m. eejuu. oripopo orinar v.intr. ashiitaa.
olvidar oloroso, -sa adj. jemetaa eejuu.
olvidar v.tr. motoo aa'in. V. recordar.
olvidarse v.ref. (olvidarse de)
ombligo motoo aa'in.

oreja
oripopo REG. n.m. (buitre)
olla oro waluuseechi.
oscuridad oro n.m. ooro.
opinión ombligo n.m. omocho. otro, otra oscuridad n.f. piyuushi.
orden opinión n.f. (expresada) anüiki. oveja otro, otra adj., pron. wane'eya.
orden n.m. (poner en orden) óxido oveja n.f. anneerü.
ordenado, -da anouktaa. óxido n.m. acha'a.
80
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI pecar

P-p

padre
padrastro padrastro n.m. ashiyaashi. paraulata REG. n.f. (ave paraulata
pagado, -da padre n.m. ashi. parecerse llanera) wainpirai. V. sinsonte.
pagar pagado, -da adj. walawaa. parecerse v.ref. (parecerse a) maa
pagar v.tr. awalaajaa. pared aka aa'in.
pareja pared n.f. asepü.
parejo, -ja pareja n.f. awala'ata.
pariente parejo, -ja adj. sirataa.
parir pariente n.m., n.f. apüshi.
parte parir v.intr., v.tr. jemeyuluu.
parte n.f. e'ipa, a'ata, apüshi, o'uluku.
partir (superior de las piernas) atu'u.
partir v.tr. ashatawaa. (estar partido,
-da) yülaa.
partirse v.ref. ashatawaa,
parto awajawaa.
pasaje parto n.m. (estar de parto) a'alijawaa.
pasar pasaje n.m. asapia.
pasar v.intr. alataa, o'ttawaa. (hacer
pasear pasar) o'tte'eraa.
paso pasear v.intr. apasiajawaa.
pagar paso n.m. akua, (estruendoso de
pago pasto animales) atürüla.
país pago n.m. walaashi. pastor, -tora pasto n.m. alama.
pájaro país n.m. mma. pastorear pastor, -tora n.m., n.f. apü'üya.
pala pájaro n.m. wuchii. pata pastorear v.tr. arüleejaa.
palabra pala n.f. paarü. patear pata n.f. oo'ui, asa'a.
palabrero, -ra palabra n.f. 1. pütchi. 2. anüiki. patilla patear v.tr. ashe'etaa.
palabrero, -ra REG. n.m., n.f. patilla REG. n.f. (fruta) kalapaasü.
(intermediario, -ria) pütche'ejachi,
palo -tü, pütchipü'ü.
paloma palo n.m. wunu'u.
paloma n.f. (silvestre) mo'uwa,
palpitar (doméstica) toomasü.
pan palpitar v.intr. (corazón) tüntaa aa'in.
papá pan n.m. pan.
papel papá n.m. taata.
para papel n.m. karaloukta.
para prep. apüla, amüin. (para que) patilla
parado, -da apüla, ee'iree. (para que no) oulia. patio

pararse parado, -da adj. sha'wataa. patio n.m. paatia.


pecado

parásito pararse v.ref. asha'walawaa. pecado n.m. aainjala.


pecar

paraulata parásito n.m. e'e. pecar v.intr. kaainjalaa.


81
pecho ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

pedazo
pecho pecho n.m. aluuwain. periquito perico n.m. (cara sucia) kalekale.
pedir pedazo n.m. e'ipa, a'ata. perjudicar periquito n.m. pirijirü.
pegar pedir v.tr. achuntaa. V. prestado, -da. perjudicar v.tr. amojujaa,
pegar v.tr. a'yaataa, ajataa, (con un perla uwomuyuwaa.
pelar proyectil) a'itaa. permitir perla n.f. kaa'ürüi.
pero permitir v.tr. oo'ulawaa.
pero conj. alu'ujasa'a, akaisa'a,
perro, -rra akatsa'a, akanasa'a.
perseguir perro, -rra n.m., n.f. erü.
perseverar perseguir v.tr. eipiraa.
persona perseverar v.intr. waneepiaa.
persuadir persona n.f. wayuu.
perturbar persuadir v.tr. eme'eraa aa'in.
pesado, -da perturbar v.tr. eiwa'ajaa aa'in.
pesar pesado, -da adj. jawataa.
pescado pesar v.tr. epesajaa.
peso pescado n.m. jime.
pecho

pelear pelar v.tr. oshojoo.


pelear v.intr. atkawaa, (con puños)
pelo ashe'ejirawaa.
pelusa pelo n.m. walashi. V. cabello.
pensar pelusa n.f. (de la tuna) wala'ayuu.
pequeño, -ña pensar v.intr., v.tr. jülüjaa aa'in.
perderse pequeño, -ña adj. motsoo, jo'uuchon.
perdiz perderse v.ref. amüloulii.

pie

pestaña peso n.m. aawain.


petróleo pestaña n.f. o'uta.
pez petróleo n.m. (para lámpara) kaasü.
pezuña pez n.m. jime.
piache pezuña n.f. apato'u.
piache REG. n.m., n.f. (curandero, -ra)
picar outshi, -sü.
pico picar v.tr. (de insectos) ojottaa, ekaa.
pez pie pico n.m. (de un pájaro) e'ichi.
pie n.m. oo'ui. (estar de pie)
perecer perdiz n.f. peerü. sha'wataa.
piedra

pereza perecer v.intr. amüloulii. piedra n.f. ipa. (de afilar) luta.
pereza n.f. (sentir pereza) akulajawaa (especie de piedra preciosa) tu'uma.
piel

perezoso, -sa aa'in. piel n.f. ata, (piel entera) atouta.


pierna

perforar perezoso, -sa adj. shokulaa. pierna n.f. asa'a. (parte superior de
perico perforar v.tr. ootojoo. las piernas) atu'u.
pieza

82
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI presa

pinchar pieza n.f. korolo. poner v.tr. 1. e'itawaa. 2. (ponerle


pinchar v.tr. asotaa. vestido, prenda a uno) a'ataa.
pintarse pincharse v.ref. koojaa. ponerse v.ref. (vestido, prenda)
poquito, -ta a'ataa. (de pie) asha'walawaa.
poquito, -ta adj. palitchon, (de
por líquidos) yootchon. V. poco.
por prep. atüma, apüla, anainjee,
asala, oo'opünaa, (precio) aa'u.
plato (por afán de) ee'iree. (por causa de)
aalin, aa'u. (por medio de) akajee.
pintura pintarse v.ref. (la cara) ashajawaa. porción (por qué) jamaa.
piojo pintura n.f. (para la cara) achepü. porque porción n.f. a'ata.
pisar piojo n.m. mapüi. portarse porque conj. aka, akajee, anainjee.
piso pisar v.tr. a'chükütaa. portarse v.ref. (portarse mal)
placenta piso n.m. apa'a. posarse mojulawaa.
plaga placenta n.f. o'ula. posesión posarse v.ref. o'ttaa2.
plano, -na plaga n.f. e'e. posesión n.f. (en posesión de)
plástico plano, -na adj. sirataa. posesionarse ama'ana.
plata plástico n.m. paasta.
plátano plata n.f. (el metal) pülaata.
plato plátano n.m. püla'ana.
plaza plato n.m. pülaata.
Pléyades plaza n.f. pülaasa.
pluma Pléyades n.f.pl. (constelación) iiwa.
pluma n.f. atüna, amülira.

presa

posterior posesionarse v.ref. aikkalawaa.


pozo posterior adj. chiiruajachi, -tü.
pluma practicar pozo n.m. ishi.
pobre precio practicar v.tr. oo'ulakaa.
pocillo pobre adj. müliaa, mojuu. preguntar precio n.m. alia.
poco, -ca pocillo n.m. jaarü. prenda preguntar v.intr. asakiraa.
poco, -ca adj., pron. palitchon, prender prenda n.f. (joya) kakuuna.
motsoo. (por poco tiempo) motso'o. prender v.intr., v.tr. achuwajawaa,
poder V. poquito. epejawaa. (estar prendido, -da)
poder v.tr. ainkaa, ountaa. preocuparse jotaa, chuwataa.
poderoso, -sa — n.m. apülain. preparado, -da preocuparse v.ref. ashapatawaa.
podrido, -da poderoso, -sa adj. pülaa. prepararse preparado, -da adj. yapaa.
polvo podrido, -da adj. ittaa. V. pudrirse. presa prepararse v.ref. yapaa.
poner polvo n.m. mma. presa n.f. asirü.
83
preso, -sa ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

preso, -sa -da


prestado, preso, -sa adj. püreesaa. prostituta proponer v.tr. e'itawaa.
prestado, -da adj. (pedir prestado, prostituta n.f. (ser prostituta) iwaa,
primavera tomar prestado) a'anapaa, ajuyaajaa. provocar maa'inwaa.
primavera n.f. (tiempo de lluvias provocar v.tr. aashichijaa.
prudente

primero menores) iiwa. prudente adj. kaa'inwaa.


pudrirse

primero, -ra primero adv. palajana. pudrirse v.ref. ittaa. V. podrido, -da.
pueblo

primero, -ra adj. palajachi, -tü. gram. pueblo n.m. 1. wayuu. 2. (aldea)
Delante de un nombre masculino puerta pueulo.
singular, se usa primer. puerta n.f. o'u1, puatto'u, (la entrada)
primogénito, -ta — n.m., n.f. palajachi, -tü. puesto miicho'u, (de vidrio) rouya.
principio primogénito, -ta n.m., n.f. e'iruma. puesto n.m. apülee.
principio n.m. (en el principio de) pulga puesto que conj. aa'u.
prisa einalu'u. pulmón pulga n.f. jayapa.
prisa n.f. (darse prisa, tener prisa) pulpa pulmón n.m. ososo.
probar ashapajawaa. pulsar pulpa n.f. ase.
profundo, -da probar v.tr. oo'ulakaa. pulsera pulsar v.intr. (corazón) tüntaa aa'in.
profundo, -da adj. o'utaa. (poco punta pulsera n.f. ajapüna.
prohibir profundo, -da) epetaa. punzar punta n.f. e'iru'u, e'ichi.
pronto prohibir v.tr. apülajaa. puro, -ra punzar v.tr. atkaa.
propio, -pia pronto adv. joolu'u, maalü. pus puro, -ra adj. ulee.
proponer propio, -pia adj. amüiwa'a. pus n.m. ajü.

Q-q

que
qué que conj. anain, amaa. quijada quieto, -ta adj. jimataa.
quebrado, -da qué pron. kasa. quitar quijada n.f. awalainse.
quebrar quebrado, -da adj. yülaa. quitar v.tr. asütaa, aakataa.
quebrar v.tr. asottaa.
quedar quebrarse v.ref. asottaa.
quedar v.intr. apütawaa.
quemado, -da quedarse v.ref. makataa.
quemadura quemado, -da adj. jotaa.
quemadura n.f. (sufrir una
quemar quemadura) ishaa, ittaa.
quemar v.tr. 1. a'ajaa. 2. asijaa.
quemarse v.ref. 1. jotaa. 2. ittaa,
querer ishaa.
queso querer v.tr. achekaa.
quién queso n.m. keesü. queso
quieto, -ta quién pron. jarai, jaralü.

84
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI relámpago

R-r

rabia n.f. (sentir rabia) üttaa aa'in. recordar v.tr. sotoo aa'in. (hacer
(estar enfermo, -ma de rabia) recordar) oso'iraa aa'in.
radio
rabia mamainnaa. recto, -ta V. acordarse, olvidar.
radio n.m. raawia.

regañar
radio
raíz red recto, -ta adj. lotaa, pansawaa.
rajarse raíz n.f. ourala. redondo, -da red n.f. (de pescar) kusu.
rama rajarse v.ref. awajawaa. redondo, -da adj. lakayawaa,
rana rama n.f. atüna. reemplazar ko'oyowaa.
rasgar rana n.f. taataai. regalar reemplazar v.tr. ee'iranajawaa.
rasgar v.tr. asüküitaa. regalo regalar v.tr. asülajaa.
raspar rasgarse v.ref. asüküitaa.
rastrear raspar v.tr. oojoo.
rastro rastrear v.tr. alüjaa.
rata rastro n.m. achikanain, oo'ui.
rato rata n.f. kookooche'erü.
rato n.m. (a cada rato) pejeewa. (un
ratón rato) yaaulerü.
realizar ratón n.m. kookooche'erü.
rechazar realizar v.tr. oo'ulakaa.
rechazar v.tr. ayouktaa, ajütawaa
recipiente achikü. relámpago
recipiente n.m. (para comida o
reclamar bebida) iita. regañar regalo n.m. (llevar regalo) okolojoo.
recoger reclamar v.tr. achekajaa. regresar regañar v.tr. a'ülüjaa.
recoger v.tr. akotchajaa, (agua) rehusar regresar v.intr. eitawaa, ale'ejaa.
recolectar aja'itaa, (leña) asukaa. reirse rehusar v.tr. ajütawaa achikü.
reconocer recolectar v.tr. (alimento) atpajaa. relámpago reirse v.ref. asirajaa. V. risa.
recordar reconocer v.tr. ayaawataa. relámpago n.m. ayaa.
85
relato ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

remedio
relato relato n.m. achiki. rodar robar v.tr. a'luwajaa.
remojo remedio n.m. epi1. rodar v.intr. apalapajawaa. (hacer
remojo n.m. (dejar en remojo) rodear rodar) apalapajaa.
repartir aralajaa. rodear v.tr. (ganado) outkajaa,
resbalarse repartir v.tr. eitajaa. rodilla mekeerüü.
resbaloso, -sa resbalarse v.ref. asiranajawaa. rojo, -ja rodilla n.f. asapain.
resina resbaloso, -sa adj. sirasiraa. romperse rojo, -ja adj. ishoo.
resistente resina n.f. ajü. romperse v.ref. ojuichajaa, (algo
respetar resistente adj. ichee. ropa como cuerda, bolsa) apüttaa.
respetar v.tr. (ser respetado, -da por) ropa n.f. ashe'in, kuluulu.
respirar kojutaa atüma. rostro ropa interior aicha.
responder respirar v.intr. asanalaa aa'in. rostro n.m. o'upünaa.
respuesta responder v.intr. asouktaa.
respuesta n.f. (en respuesta a)
restar e'ipajee.
resto restar v.tr. ayu'laa.
resto n.m.
resucitar restos mortales jiipü.
resucitar v.intr. oso'irawaa aa'in.
retirado, -da — v.tr. oso'iraa aa'in.
retirar retirado, -da adj. (un poco) ka'yataa.
retoñar retirar v.tr. ayu'laa.
reunido, -da retoñar v.intr. asotaa, atkaa.
reunión reunido, -da adj. jutkataa.
reunir reunión n.f. jutkataa.
reunir v.tr. akotchajaa, outkajaa.
reunirse v.ref. outkajawaa,
revelar akotchajawaa. rostro
revolver revelar v.tr. ee'iyataa. roto, -ta

revólver revolver v.tr. ajurulajaa. roza roto, -ta adj. yülaa.


rico, -ca revólver n.m. riwoolü. rozar roza REG. n.f. (huerta) yüüja.
rico, -ca adj. washirü. rozar REG. v.tr. (limpiar un terreno de
riñón — n.m., n.f. washirü. ruido matas y hierbas inútiles) ousaa.
río riñón n.m. achü'ü. ruido n.m. e'ira, (de objetos
riqueza río n.m. süchi. producido por golpes o fricción)
risa riqueza n.f. awashirüin. ruidoso, -sa epijana.
rival risa n.f. asira. V. reirse. ruidoso, -sa adj. kasewaa.
robar rival n.m., n.f. e'ipolo.

86
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI serranía

S-s

saber v.tr. atüjaa. (saber de) atüjawaa secarse v.ref. oosojowaa, itaa.
seco, -ca

sábila
saber aa'u. seco, -ca adj. 1. josoo. 2. julaa.
secretear

sabio, -bia sábila REG. n.f. (áloe) rülipi. secretear v.intr. ejejerawaa.
sed

sabor sabio, -bia adj. kekiiwaa. sed n.f. (tener sed) miyaasüü.
seguir

sabor n.m. e'ejü. (tener poco sabor) seguir v.intr. ayataa.


sabroso, -sa iraa. según — v.tr. oushikawaa achiirua.
sacar sabroso, -sa adj. jemetaa. seguro, -ra según prep. aashin.
sacar v.tr. ayu'laa, ajuittiraa, (un seguro, -ra adj. (confiable)
saco líquido) aja'itaa. seis pansawaa.
sacudir saco n.m. toleeka. V. bolsa. selva seis adj., pron. aippirua.
sagrado, -da sacudir v.tr. o'otojowaa. semana selva n.f. wuna'apü.
sal sagrado, -da adj. pülaa. sembrar semana n.f. semaana.
salado, -da sal n.f. ichii. sembrar v.tr. apünajaa. (lo sembrado)
salir salado, -da adj. palawaa. semilla pünajüt.
salir v.intr. 1. o'unaa. 2. ajuittaa, semilla n.f. a'ü, (para la siembra)
asü'ütaa. 3. (salir a la vista) eweetaa. sendero awaüya.
seno sendero n.m. wopu, apüna.
sentado, -da seno n.m. achira.
sentar sentado, -da adj. joyotoo.
sentar v.tr. aikkale'eraa.
señal sentarse v.ref. aikkalawaa.
señalar señal n.f. ayaawase.
señalar v.tr. ee'iyataa.

salir
saliva

saltar saliva n.f. awaa.


salud saltar v.intr., v.tr. awataa.
saludar salud n.f. anaa1.
salvar saludar v.tr. asakaa.
salvar v.tr. o'tte'eraa.
sanar salvarse v.ref. o'ttawaa. señalar
sanar v.intr. anaa1, (una herida) señorita

sangre ashataa1. separar señorita n.f. majayülü.


sangre n.f. isha, asha. (ave sangre de separar v.tr. akatalaa.
sapo toro) katipirüin. V. atrapamoscas. separarse v.ref. (cada uno a su
sarta sapo n.m. eperü'üi. ser propio camino) apaajirawaa.
savia sarta n.f. (de cuentas) apü. ser v.intr. (siendo que) amaa, anain.
sebo savia n.f. era, ajü. serranía V. haber.
secarse sebo n.m. seepü. serranía n.f. uuchi.
87
seso ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

seso
si seso n.m. ekiisholoin. soplar v.intr. (el viento) waawataa,
sí si conj. müleka. sordo, -da awatawaa.
siempre sí adv. aa. sorprenderse sordo, -da adj. mache'ewaa.
siempre adv. meinshi, sortija sorprenderse v.ref. ainkuwaa aa'in.
siete (continuamente) waneepia. suave sortija n.f. süttiija.
silbar siete adj., pron. akaratshi. subir suave adj. jawa'awaa.
subir v.intr. aliikajawaa, o'otowaa.
subordinado, -da subirse v.ref. aliikajawaa.
subordinado, -da adj. atujeejachi,
-tü.
suceder — n.m., n.f. atujeejachi, -tü.
suceder v.intr. alataa. (sucederle a)
sucio, -cia o'otoo anain.
sudor sucio, -cia adj. yarüttaa.
suegro, -gra sudor n.m. era.
soga suegro, -gra n.m. (de varón) ashimia,
(de mujer) a'üi.
silla silbar v.intr. ewiijaa. — n.f. (de varón) emeshi, (de mujer)
silla n.f. siiya, (de montar) siiya, (de sueldo a'ülü. V. yerno, nuera.
símbolo junco para montar o cargar) türiiya.
sin símbolo n.m. ayaawase.
sin prep. (sin que se dé cuenta)
ojuuna. (sin embargo) akaisa'a,
sinsonte akatsa'a, akanasa'a.
sirviente, -ta sinsonte n.m. wainpirai. V. paraulata.
sirviente, -ta n.m., n.f. piuuna,
sitio achepchia.
sobre sitio n.m. apülee. sombrero
sobre prep. aa'u. (sobre la cabeza de)
sobrino, -na aralo'u. suelo sueldo n.m. akanain.
sobrino, -na n.m., n.f. (materno de suelo n.m. mma. (en el suelo)
varón) asiipü, (materno de hembra) suelto, -ta mmolu'u.
socio, -cia achon'irü. sueño suelto, -ta adj. taashii.
soga socio, -cia n.m., n.f. a'ata. sufrimiento sueño n.m. lapü.
sol soga n.f. jiiku. sufrir sufrimiento n.m. amüliala.
solamente sol n.m. ka'i. sumiso, -sa sufrir v.intr. müliaa.
soldado solamente adv. ne'e. superficie sumiso, -sa adj. jüüjüwaa.
solitario, -ria soldado n.m. surulaalü. superficie n.f. apa'a, (entera) atouta,
solo, -la solitario, -ria adj. yüütüwaa. suplente (inferior, interior) atu'u.
soltar solo, -la adj. amüiwa'a. suponer suplente n.m., n.f. ee'iraka.
sombra soltar v.tr. ajütaa achikü, aawalaa. sur suponer v.tr. e'itawaa.
sombrero sombra n.f. ayolojo, eemioushi. suspirar sur n.m. (por el sur) uuchipünaa.
sonido sombrero n.m. uwon. sustentar suspirar v.intr. asanalaa aa'in.
soñar sonido n.m. e'ira. sustituto, -ta sustentar v.tr. epijaa.
soplar soñar v. intr. (soñar con) a'lapüjaa. sustituto, -ta n.m., n.f. ee'iraka.

88
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI tobillo

T-t

tabla
tabaco tabaco n.m. yüi. terminarse v.ref. aja'ttaa,
tabla n.f. taapüla. terreno aja'lajawaa.
terreno n.m. mma, (terreno
tiempo despejado) anooi.
tiempo n.m. ka'i. (tiempo de) akalia.
(en aquel tiempo de) amaiwa. (en
este tiempo) maa'ulu yaa. (llevar
mucho tiempo, durar mucho
tierra tiempo) kakaliaa.
tieso, -sa tierra n.f. mma, (virgen) isashii.
tijeras tieso, -sa adj. ichee.

tabla
tacaño, -ña

tamaño tacaño, -ña adj. ji'iyee.


tamaño n.m. (por altura, longitud)
tambor aja'apüin.
tapa tambor n.m. kaasha.
tapón tapa n.f. erouse, e'ipolo.
tarde tapón n.m. erouse.
te tarde n.f. (por la tarde) aliika.
techo te pron. pia.
tejer techo n.m. aajuna.
tejer v.tr. atulaa, (en un telar) a'anaa,
tela (con aguja) e'inaa.
telar tela n.f. kuluulu.
telaraña telar n.m. anülü.
temblar telaraña n.f. o'ula.
temer temblar v.intr. akutkujawaa.
temeroso, -sa temer v.tr. mmoluu eema.
temible temeroso, -sa adj. kaa'inwaa.
temperatura temible adj. keemaa.
tender temperatura n.f. aa'ayula.
tender v.tr. (estar tendido, -da) tejer
tendón palastaa.
tener tendón n.m. asüla. tímido, -da tijeras n.f.pl. palousa.
tensar tener v.tr. eewaa ama'ana. tío, tía tímido, -da adj. japülii.
tenso, -sa tensar v.tr. achecheraa. tío, tía n.m. (paterno) ashi, (materno)
terco, -ca tenso, -sa adj. ichee. alaüla.
terminar terco, -ca adj. mache'ewaa. tirar — n.f. (paterna) ei, (materna) aa'irü.
terminar v.tr. ekeraajaa. (estar tobillo tirar v.tr. ajutaa. V. echar.
terminado, -da) kettawaa, kerawaa. tobillo n.m. aaluwain.
89
tocar ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

trenzar travieso, -sa adj. mojulawaa.


tres trenzar v.tr. atulaa.
tripa tres adj., pron. apünüin.
triste tripa n.f. ayülain.
trompo triste adj. mojuu aa'in.
tropezar trompo n.m. chocho.
tropezar v.intr. ashe'etuwaa oo'ui.
trueno (tropezar y caerse) ju'letaa.

tocón

tocar v.tr. 1. epettaa. 2. (música o


instrumento) a'yalajiraa, (tambor,
toche
tocar puerta) atalejaa.
tocón toche REG. n.m. (ave) si'ya.
todo, -da tocón n.m. ekii.
tomar todo, -da adj., pron. apüshua'a.
tonto, -ta tomar v.tr. aapawaa. (tómelo) na.
torcido, -da tonto, -ta adj. malaa.
tortolita torcido, -da adj. shokotaa.
tortuga tortolita n.f. wawaachi.
tortuga n.f. (de mar) sa'wainrü,
toser (de tierra) molokoono.
totuma toser v.intr. oonojoo.
trabajador, -dora totuma REG. n.f. (calabaza) aliita. toser
trabajador, -dora adj. tütaa.
trabajar — n.m., n.f. a'yataai, a'yataalü. trupillo trueno n.m. atürüla.
trabajo trabajar v.intr. a'yatawaa. tú trupillo REG. n.m. (árbol) aippia.
traer trabajo n.m. a'yatawaa. tuna tú pron. pia.
tragar traer v.tr. antiraa, asaajaa, alü'üjaa. turpial tuna n.f. jamüche'e.
tranquilo, -la tragar v.tr. emiralaa. turpial REG. n.m. (ave turpial común)
transformarse tranquilo, -la adj. jimataa. ului.
trasquilar transformarse v.ref. ee'iranajawaa.
travieso, -sa trasquilar v.tr. aüjaa.

90
ESPAÑOL-WAYUUNAIKI vestir

U-u

último, -ma adj. chiiruajachi, -tü. utensilio ustedes pron. jia.


último,
un, una -ma — n.m., n.f. chiiruajachi, -tü. utensilio n.m. (para comer) ekia.
un, una adj. wane, waneeshia, -sia.
gram. Después de un nombre
uno, una singular, se usa uno.
uña uno, una pron. waneeshia, -sia.
usted uña n.f. apato'u.
ustedes usted pron. pia. uña

V-v

vaina
vaca vaca n.f. paa'a, asachiralü. ventana n.f. pentaana, (de vidrio)
valiente vaina n.f. ata. ver rouya.
valor valiente adj. yalayalaa, toolo aa'in. verdad ver v.tr. e'raa.
vara valor n.m. ajutu, alia. verdadero, -da verdad n.f. shiimüin.
vario, -ria vara n.f. kuli'ichi. verde verdadero, -da adj. shiimüin.
vario, -ria adj. (varios, -rias) verde adj. 1. (color de objeto)
varón kojuyaa. kotoorojüin, (color de mata)
vehículo varón adj., n.m. toolo. wüittüsü. (ser verde) wüittaa.
veinte vehículo n.m. e'ejena. vergüenza 2. (no seco) irolu.
vello veinte adj., pron. piama shikii. vergüenza n.f. (tener vergüenza)
velocidad vello n.m. oi, amülira. verter japülii.
velorio velocidad n.f. akua.
velorio n.m. (asistir a un velorio)
veloz alapajaa. (tener velorio) a'yalajiraa.
veloz adj. (andando) kakuaa,
vena (corriendo) kawachiraa.
venado vena n.f. asüla.
vencer venado n.m. irama.
vencido, -da vencer v.tr. akanajaa.
vencido, -da adj. (ser vencido, -da)
vender akanajuwaa.
veneno vender v.tr. oikkaa.
veneno n.m. (para exterminar algo) vaca
vengar epi1.
vengar v.tr. (ser vengado, -da por) verter v.tr. (un líquido) o'yotoo,
venir pasalawaa atüma. vestir (polvos o granos) ejitaa.
venir v.intr. antaa. (ven acá; vengan vestir v.tr. a'anawaa.
ventana acá) jalaichi, -rü; -na. vestirse v.ref. a'anawaa.

91
vez ESPAÑOL-WAYUUNAIKI

vez n.f. o'u2. (una vez) uwatua. (dos voluntad n.f. aa'in.
veces) piantua. (en vez de) oulia. volver v.intr. eitawaa, ale'ejaa,
(otra vez en cuanto a) achukua'a. ouyantaa. (hacer volver) ouyantaa.
viaje
vez
víctima viaje n.m. akua, o'unaa. volver en sí oso'irawaa aa'in.
vida víctima n.f. eewain. volverse v.ref. (darse la vuelta)
vidrio vida n.f. 1. kataa o'u. 2. akuaippa. vomitar
volver ojununtawaa.
viejo, -ja vidrio n.m. maraaja.
viejo, -ja adj. laülaa.
viento — n.m., n.f. laülaa.
viento n.m. jouktai, (de tempestad)
vientre wawai. V. brisa.
vientre n.m. ale'e. (en el vientre de)
viga ale'eru'u.
viga n.f. atujuna, (maestra) ekiipala,
vigilar (lateral) asipala2.
violar vigilar v.tr. e'rajaa aa'u, anajaa aa'u.
virar violar v.tr. (a una mujer) ataüjawaa.
visible virar v.intr. ojuntaa.
visita visible adj. ja'yaa.
visita n.f. e'iyou. (hacer una visita)
vivir apasiajawaa. viento
vivir v.intr. (estar vivo) kataa o'u,
vivo, -va (residir) kepiaa. voz vomitar v.intr., v.tr. eetaa.
volar vivo, -va adj. kataa o'u. vuelta voz n.f. anüiki. (en voz alta) emetulu.
volar v.intr. awataa, (por el viento) vuelta n.f. (dar vueltas) leeyataa.
voluntad awatawaa.

Y-y

ya y conj. je, o'tta, oo'ulaka, amaa. yerno n.m. (de varón) ashimia,
yerna ya adv. maalü. yo (de mujer) a'ülü. V. suegro, -gra.
yerna REG. n.f. (nuera de varón) a'üi, yuca yo pron. taya.
yerno (nuera de mujer) a'ülü. yuca n.f. ai3.

Z-z

zancudo
zamuro zamuro REG. n.m. (buitre) samulu. zorro, -rra zapato n.m. sapaata.
zapato zancudo n.m. mei. zorro, -rra n.m., n.f. walirü

92
ISBN 958-97694-6-2

You might also like