You are on page 1of 596

ilber Ortayit

Cedit Neriyat

TURKIYE
TEKiLAT ve DARE TARH
Uber Ortayl 27 Mays 1947'de Avusturya Bregenz'de dnyaya geldi. lk ve orta renimini stanbul ve Ankara'da tamamlad. 1965'te Ankara Atatrk Lisesi'nden mezun oldu. Ankara niversitesi SBF dari ube (1969) ile DTCF Tarih blmn bitirdi. Viyana niversitesi'nde Slavistik ve Orientalistik okudu. Yksek lisansn Chicago niversitesi'nde Prof. Halil nalck ile yaph. Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi'nden Tanzimat Sonras Mahalli dareler adl tezi ile doktora derecesi ald (1974), Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu adl almasyla da doent (1979), 1989'da profesr oldu. Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde Inisafir retim yelii yaph, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc bilimsel dergilerde 16. yzyl ila 19. yzyl Osmanl tarihi ve Rusya tarihi ile ilgili makaleleri yayrnland. 1989-2002 yllan arasnda Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde dare Tarihi Bilim Dal Bakan'yd. Bilkent niversitesi'nde de alan Ortayl imdi Galatasaray niversitesi'nde retim yesidir ve ayn zamanda Topkap Saray Mzesi Bakanl grevini yriihnektedir. lber Ortayl, Uluslararas Osmanl Ettleri Kolnitesi ynetim kurulu yesi ve Avrupa ranoloji Ceniyeti yesidir. Kitaplan (son baslan yaynevi ve yaym ylna gre): Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei (Hil 1985), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad (Turhan 1994), Studies on Ottoman transformatian (lsis Press 1994), Trkiye dare Tarihine Giri (Turhan 2000), Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880 (TTK 2000), Osmanl Toplumunda Aile (Pan 2001), Gelenekten Gelecee (Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl mparatorluu'nda ktisadi ve Sosyal. Deiim. Makaleler 1 (Turhan 2004), Filoloji ve Tarih (TBA 2005), Osmanl 'y Yeniden Kefetmek (Tima 2006), Son imparatorluk Osmanl (Tima 2006), Osmanl mparatorluunda Alman Niifuzu (Alkm 2006), Krk Ambar Sohbetleri (Aina Kitaplar 2006), mparatorluun En Uzun Yzyl (Alkm 2006), Eski Dnya Seyahatnamesi (Aina Kitaplar 2007), Batllama Yolunda (Merkez Kitaplk 2007), Tarihin Snrlarna Yolculuk (Tima 2007), Avrupa ve Biz (Turhan 2007), stanbul'dan Sayfalar (Alkm 2007), Ottoman Studies (stanbul Bilgi niversitesi 2007), Osmanl Bar (Tima 2007). Syleiler: lber Ortayl ile Tarihin Snrlarna Yolculuk, (Mustafa Armaan ile, Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Trkiye'sine lber Ortayl ile Konumalar, (Taha Akyol ile, Ufuk Kitaplan 2002), lber Ortayl Kitab 1 Zaman Kaybolnaz (Nilgn Uysal ile, Bankas2006), Tarih Yazclk zerine (Cedit 2009).

TURKIYE . . . .
TEKILAT

ve IDARE TARIHI

LBER ORTAYLI

Cedit Neriyat - Ankara 2008

Cedit Neriyat
Umumi Neriyat
Aratrma
Numaras

: 10 : 8

1 inceleme Serisi

ISBN 978-975-7352-10-5

Kitap Editr : Ahmet Nezihi Turan nc Bask :ubat- 2010 Dizgi ve mizanpaj : Cedit
Bask Neriyat

ve cilt: Boyut

Matbaas,

Tel: (312) 384 72 12

Cedit Neriyat Matbuat in. ve Nak. San. Tic. Ltd. ti.

Tunus Caddesi 53 /3

Kavakldere-

Ankara

Tel: (312) 426 66 16-426 77 78 Faks: (312) 466 30 10 E-Mail: turkiyegunlugu@superonline.com turkiyegunlugu@yahoo.com Web: www.turkiyegunlugu.net

Bu kitabm Trke ve yabanci dillerdeki neir haklan mahfuzdur ve Cedit Neriyai .d. ti'ne aittir; ' . hibir blm nairmessesenin resm7 izni o/maks1zm fotokopi ve bilgisayar dahil elektronik veya mekanik vasJtayla yeniden oaltJ/amaz ve yayimlanamaz.

Bu kitab, babam (merhum) Kemal Ortayl'nn aziz hatrasna minnet ve sevgi ile ithaf ediyorum.

IINDEKILER

NSZ ....................................................................................... 13 KISALTMALAR........................................................................ 14


GR ........................................................................................... 15 BRNC BLM: ORTAAGLARIN BAlNDA

BLGEMiZDE BULUNAN BYK iMPARATORLUKLAR ........... 23 A. Sasanller Devrinde ran ...................................................... 24

Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi... ........................ 27


B. Bizans mparatorluunun Ynetim Yaps. ..................... 29
mparator ve Merkezi Hkmet rgt ......................... 33

Hukuki Yap. ........................................................................ 37 Eyalet daresi. ....................................................................... 39 Bizans' ta Toprak Rejimi... ................................................... 40 Bizans'ta Kentsel rgtler ................................................. 42 'ta T" .. .. .................................................... . 45 . B zans caret a rgut
KNC BLM: SLAM DEVLETiNDE YNETM ........ 53
slam Devletinde Ynetim rgt .................................... 57

Merkezdeki Grevli ve Brolar ......................................... 59


slam Hukuk Sistemi zerine ............................................ 61 slam mparatorluunda Yarg rgt ............................ 64
slam Devletinde Vergi ....................................................... 65

slam Devletinde Arazi Rejimi .......................................... 67

slam ehirleri ...................................................................... 69 Sonu ..................................................................................... 73

NC BLM: ORTAAGLARDA AKDENZ VE


TALYAN DENZC DEVLETLER .. 77
talyan Kentlerinde Nfus Arh ve Ynetim ................. 81 talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma, Gemicilik. 82

Hansa ehirleri ve Novgorod ............................................ 86 Hansa Birliinin k .................................................... 91

DRDNC BLM: 12. ve 13. YZYILDA ANADOLU ... 97

A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt ....................... 101 B. Anadolu Selukilerinde Toprak ve Askerlik ............... 104 C. Anadolu'da Beylikler Dneminin Yarath Tarihi Sonular................................................................... 106 D. 14. Yzyl Balannda Dou Avrupa ve Ortadou ...... 107
BENCi BLM: OSMANLI TOPRAK SSTEM
ZERNE ..................................................... 113

A. Osmanl mparatorluunun Tarih Sahnesine k .. 113 B. Tirnar Sistemi ...................................................................... 124 C.


Reayann

Vergi ve Hizmet Ykmll ..................... 133

Vergi eitleri .................................................................... 134 Vergi ve Ykmllklerden Baklk .......................... 141 D.


Krsal

Hayata Bir Bak .................................................... 143

C-elall isyanlar ve Irs1 Toprak Denetiminin


Yerlemesi. ..........................................................................

155

E. Osmanl Toprak Sistemine likin


Baz

Teoriler Hakknda Dnceler ............................... 160 Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik Yapsn Blgesel Analiz Metoduyla Aklamak steyen Kurarnlar ............................................................... 161

ALTINCI BLM: OSMANLI DEVLETNN MERKEZ ve TARA RGT.......................... 169 ve Saray .............................................. 169 Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman ....... 173 Hilafet ve Osmanl Padiahlar ........................................ 198 Osmanl Devleti Bir eriat Devleti miydi? ..................... 199 B. Saray Tekilat .................................................................... 202 Kul Sistemi ......................................................................... 208 C. Divan- Hmayun ..............................,............................... 209 Divan- Hmayun Kalemleri.. ......................................... 214 D. Sadrazam ve Bab- Ali ...................................................... 220 E. Maliye rgt ..................................................................... 223 F. lmiyye Tekilab .................................................................. 230 G. Ordu ve Donanma ............................................................. 240 Osmanl Denizcilii ........................................................... 245 H. Osmanl Eyalet daresi ..................................................... 250
Osmanl mtiyazl Eyaletleri ............................................ 255

A.

Osmanl Padiah

Blme Ek:

Osmanl

Devletinde Kad ................................ 261

YEDiNC BLM: OSMANLI EHRLER ve


ULATlRMA .......................................

279

A.

Osmanl ehirlerinin Yaps

ve Kurumlamas. .......... 279 Osmanl ehrinin Mekansal Yaps. ................................ 280

ehrin

Ynetimi ................................................................. 281 Modem ehir Ynetimine Geii Gerektiren Nedenler ............................................................................. 290
Osmanl ehrinin Ynetim ve Yapsal zellikler

YnndenAvrupa Kentleriyle Karlabrlmas .......... 291


Osmanl ehirlerinde retim ve Esnaf Loncalar ......... 293

Muhtesib ve Narh lemi .................................................. 300


Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu ................... 303

Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps) ........................... 305


Osmanl Kentlerinde AltYap Tesisleri ve Kentsel Hizmetler ......................................................... 310 Vakf ....................................................................................

311

Osmanl ehirlerinde Yap lerininOzenlenii ve Yap rgt .................................................................. 318

Gayrimslim Malailelerindeki mar Denetimi ............ 322


B. Kentsel ve Blgesel Ulam Sistemi

ve Ticari rgtlenme ........................................................ 324 Endstri ncesi Toplumda Ulatrma Sorunlar .......... 325 Kapitlasyonlar Hakknda ............................................... 337
SEKZNCi BLM: SYASAL ve TOPLUMSAL DEGME DNEM.. ..................... 345

A. Klasik

Osmanl

Dzeninin Bozulmas.. ........................ 345

B. 18. Yzyl Trkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime .. 355

Blme Ek 1 : 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu VilayetleriUn Toplumsal-Ekonomik Durumu zerine ............................................................ 363 Blme Ek 2 : kinci Viyana Kuatmasndan Soma Osmanl mparatorluunda Slav Uluslar Sorunu ve Rusya .... 372 Blme Ek 3 : 18. Yzyl ve Modemleme Dncesi.. ..... 389 DOKUZUNCU BLM: TANZiMAT DNEM 1 YNETiMiN MODERNLEMES.. 401 A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve Nitelii ............... 401 Tanzimat Fermannn incelenmesi ................................. 404 B. Merkezi dare rgtnde Modernleme ...................... 408
Eitim Kurumlarnda Modernleme ...............................

410

Yarg rgtnde Deimeler .......................................... 412

Tanzimat'tan Soma Hukuk ve Ynetirnde Laikleme Balangc ................................... 415 Parlamentarizmin Gelimesi... ......................................... 418 C. Tara Ynetiminde Merkeziyetilik. .............................. 427 Vilayet rgtnde Deimeler ....................................... 427 Belediye rgtnn Kurulmas. ..................................... 435 D. Tanzimat Hareketinin Yaratt Tepkiler ve 1858 Arazi Kanunnamesi.. ............................................... 443 Blme Ek: Osmanl Toplumunda Millet Sistemi.. .......... 449 ONUNCU BLM: TANZiMAT DEVRNE GENEL
BR BAKl ........................................ 467

Tanzimat Brokratlar-Islahat Brokrasi.. ...................... 471

Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye ....................................... 475 Merkezi Hkmet (Babali) ................................................. 481
19. Yzylda Osmanl Hkmdarlan ve Saray ................ 488

Merkeziyetilik ve Tara daresi ......................................... 495 Modern Osmanl Belediyeleri .............................................. 503 Merkeziyeti dare ve Kontrol Aralan .............................. 508 Ge Tanzimat ve kinci Merutiyet Dnemi ..................... 513 Merkezi Hkmette Yeniden Yaplanma .......................... 516 Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih Kronolojisi. ............................................................................. 529 Blme Ek : II. Abdlhamid Dneminde Anayasal Rejim Meselesi .................................... 533 KULLANILAN KAYNAKLAR ............................................. 541
DZN ....................................................................................... 563

..
NSZ

Osmanl

idari

tekilat

medeniyetinin Bir

tekilatianma

imparatorluklar blgesi Ortadou tarihindeki zirveyi temsil eder.


tekilat

imparatorluun

idari

kurumlamasnn amacna ular.

bir

yansmasdr.

onun zengin Bu zor deneme

sosyal
inallah

Bu konuda talebelerin ve meslek d okuyucunun ihtiyac iin, ilk kez 1979'da yazdm bu kitab, birinci baskdan sonra bir daha, maalesef ele alamadm. Talep zerine dostum ve talebem Dr. Mustafa alk'n himmetiyle ksa zamanda, aa yukar bir misli daha geniletmek suretiyle yeniden baskya hazrladm. Eserin bu haliyle 2007'nin Kasm aynda yaplan 'yeni' birinci basksnn birka ay gibi ksa bir mddette bitmesi ve 2008'deki ikinci basksnn da youn alaka grmesi elbette sevindiricidir. Tenkid ve -tavsiyelerin mteakip tekrar ifade etmek isterim.
Cediften
kan geniletilmi
basklar

iin

yararl olacan

ve gzden

geirilmi

birinci

basknn hazrlanmasnda en byk zahmeti daha evvel de belirttiim gibi, dostum, aziz meslektam Prof. Dr. Ahmet Nezihi

Turan stlenmiti. Elinizdeki nc baskdan evvel ise lnn niversitesi'nin gen hocalarndan Dr. Etem alk, nadir bulunur Trke bilgisi ve metin dikkati ile kitab bandan sonuna kadar yeniden inceleyerek sehven ve yahut zhQien gzmzden kam imla ve baz ifade hatalarn tashih etmitir. Dizgi ve mizanpaj ilerinin ykn ise her zamanki gibi, Cedit Neriyafn dikkatli ve sabrl emektan Vedat Erden tamtr. Kendilerine teekkrm sonsuzdur. Cedit Neriyat ve Dr. Mustafa borluyu m.
alk'a

da

ayrca teekkr

iber Ortayl
(201 O, Istanbul)

KISAL TMALAR

Age Agm
AS

AHF BA/BOA
DA

geen eser geen makale Ankara er'iyye Sicili Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Ad Babakanlk Osmanl Arivi

Ad

DTCF

EF
IJMES
A

T EF HF F
KS

MD ODT SBF TDK TMMOB


TODAE

TTK
TUBA TVYY

YKY

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Encyclopaedia of Islam (New Edi tion) International Journal of Middle Ea:Stern Studies Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi stanbul Teknik niversitesi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Kayseri er'iyye Sicili Mhinne Defteri Orta Dou Teknik niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Trk Dil Kurumu Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Trk Tarih Kurumu Trkiye Bilimler Akademisi TarihVakf Yurt Yaynlar Yap ve Kredi Yaynlar

GR

Giri

Konumuz isminden de anlalaca zere Osmanl tekilat tarihidir. Modern Trkiye idaresinin oluumu alt yzyllk mr olan bu imparatorluun tarihini incelemekle anlalabilir: Bu isimden sadece Osmanl Devletinin brokratik rgt erna larnn ve rgt fonksiyonlarnn anlatlaca biiminde bir sonu da karlmamaldr. nk Osmanl tekilat; kentlerin, krsal blgelerin yani lkenin tm iktisadi-sosyal sisteminin incelenmesini ieren bir kavramdr. Bu nitelik, kukusuz srf Osmanl lkelerinin tarihine zg deildir. Her lkenin tarihini incelemek iin byle yapmak gerekir.
Osmanl tarihi, Trkiye'nin ve Trkler'in tarihinin tesinde bir anlama sahiptir. Bugn Balkanlar, Tuna boyu, Ortadou ve Kuzey Afrika' daki saylar yirmiyi aan eitli dil, din rk ve siyasal rejime sahip lkenin ortak bir mirasn sahipleri olarak birtakm ortak sorunlarla kar karya olduunu biliyoruz. Bu sorunlar bir lde Osmanl'nn yaayan tarihidir. Akdeniz dnyasnda tane "Roma mparatorluu" vard. Bu Roma, yenialarn ulusu imparatorluklarndan farkl, kendilerine zg geleneksel yaplar ve ideolojileri olan siyasal toplumsal sistemlerdi. Bu geleneksel Roma imparatorluklarnn ncs ve sonuncusu Osmanl mparatorluu' dur. Onun iindir ki bu imparatorluun kurumlarn ve yapsn incelemek, Trkler'in tarihini incelemenin tesinde bir anlam tamaktadr, diyoruz. Bu tarihi olgu, Akdeniz blgesindeki insanlarn ortak kaderi ve ortak gemiidir.

Yakn zamanlara kadar Osmanl mparatorluu'nun tarihi, Trk aydnlarnn ulusalclk duygularn ve tarihi romantizmlerini aa vurduklar bir konuydu. Balkan lkelerinin aydn lar da ayn konuda komularna kar duyduklar nefretin feryadyla kalem oynatyorlard. Osmanl tarihi nefret edilen mstevliye kar kusulan kinin, Balkan halklarnn gemiindeki karanlk ve felaketin hikayesi olarak naklediliyordu. Memnu-

18

-GiRi

niyetle belirtilmelidir ki tarih anlayndaki deimeler ve gerek bilimsel ynteme gei abalar arhk bu dnemi kapatmak~ tadr. Bugn ktadaki insanlar sorunlara daha aklc bir gzle bakmaya balamlardr. "nc Roma mparatorluu"nun tarihi btn bu halklarn, bazen felaketlerle, bazen onurlu olaylarla rdkleri ortak gemilerinin anhdr. Osmanl lkelerindeki halklarn her biri modern dnyada yerlerini aldka bu ortak mirastan edindikleri zelliklerini ve hastalklar birlikte gzden geirip tedbirini arayacaklardr. Trkemizde sadece Arapa ve Farsa deyimler deil, tal yanca, Rumca, Sryanice, Macarca, dou ve gney Slav dillerinden gelip yerleen bir yn kelime vardr. Ayn ekilde bu dillerde de birok Trke sz ve deyime rastlanr. Bu durum bile gsterir ki, Akdeniz-Ortadou blgesinde zgn kalan bir uygarlk yoktur. Trkiye tarihi ve toplum dzeni de bir Akdeniz sentezidir. Bu nedenledir ki konumuza Sasaniler, Bizans, Araplar ve talyanlar'n devlet ve toplum dzenlerini inceleyerek giriyoruz. Gnlk hayahmzn her evresinde bu sentezin iinde yaa Trk mutfa bir Balkan-Ortadou sentezidir. Macarlar'n gulan, Rumeli'nin sebze yemeklerini Mezopotamya'nn scak vilayetlerine, Mezopotamya'nn tatllarn uzak Balkan halklarnn sofrasna gtren, 16. yzyln Osmanl dzenidir. Balkan devletlerinden Basra Krfezi'nin eyhliklerine kadar bu ynetimin kalnhlarn her yerde grmek mmkndr. Arap dnyasn meydana getiren cumhuriyetierin snrlar bir lde eski Osmanl vilayet snrlardr. Bazen tam yle olmad iin de Irak'taki gibi sorun kmaktadr. Bulgaristan'da idari birimlerin snr eski sancaktr. zel mlkiyet rejiminin grld lkelerde Osmanl toprak dzeninin kalntlar sorunlar yaratmaktadr. Mecelle yakn zamanlara kadar Arap lkelerinde yrrlkteydi.
rz. Ortadou blgesi byk imparatorluklarn dnyas olmu tur. Yaznn kullanld, rgtl toplumun ve kentlemenin ilk defa grld bu blgede tarih boyu, buhran ve g zamanlar dnda, kk devletlerin yaama ans pek olmam tr. Bundan baka kltrel etkileim ve asimilasyonun da bu

iLBER ORTAYLI -

19

denli gl olduu bir blge daha yoktur. Ne kk devletin, ne de zgn kk toplum kltrnn yaama ans olmayan Ortadou'nun kurak topraklarnda, adeta kartal yavrularndan sadece birinin yaama ans olmas gibi, kk devletlerden biri br kkler zerinde egemenlik kurar. Medeniyet Ortadou-Akdeniz blgesinde dodu. Ama geleneksel kltr ve teknolojinin 20. yzylda deirnee balad n gryoruz. Bu deiim nedeniyle Ortadou dnyas byk sorunlarn yaand bir lkeler btndr. Osmanl tarihi bilgisi ise bu sorunlara yaklama imkarn kazandrr.
Osmanl memleketlerinin meydana getirdii corafi kompozisyon devletin all asrlk hayal boyunca srekli deimitir. Fetihler ve toprak kayplar, lke halknn etnik kompozisyonu kadar, mlki idare taksimalm da sk sk deitirmitir. Esasen btn .bu deiiklikleri burada saynaa gerek yoktur. Kald ki Osmanl lkesinin tarihi corafyas bilim adamlarnn zebildikleri bir mesele olmaktan henz uzaklr. Bununla beraber 1617. yzyllardaki snrlara gz atlmzda yle bir durumla
karlarz. Osmanl lkesinin snrlar balda Transilvanya ve Transdanubia Macaristan'ndan balayarak btn Tuna havzasm Karadeniz' e kadar izlemekte, gneyde Dalmaya k ylar, Akdeniz adalar ve tm Peleponnes-Mora'y iermektedir. Kuzeydeki smr; Podolya, Eflak-Bodan zerinden Krm yarma dasm da iine alarak Ukrayna steplerine kadar uzanmaktadr. Btn bu alan imtiyazl beylik, himaye allndaki devletikler ve merkeze bal eyaletlerle birlikte Rumeli blmn meydana getirmektedir. Douda, Azerbaycan ve Luristan'dan balayan snr Gney Kafkasya' y, Kuzey Kafkasya' daki himaye ve baml devletikleri ieriyor, nihayet tm Anadolu ktasn, ElCezire, Suriye ve Aa Mezopotamya'y merkeze bal eyaJetler olarak kapsyordu. Arabistan ve imtiyazl beylik statsndeki Hicaz topraklarm da gz nnde tutarsak imparatorluun Asya ktas tamamlanm olur. Afrika'da ise Msr, Habeistan'n bir blm, Garb Ocaklar denen Libya, Tunus, Cezayir'i de sayarsak lkenin kompozisyonunu kabaca tamamlam oluruz. Btn bu alamn homojen bir nfusa sahip olmad

20

-GiRi

aktr.

Bu nedenle devletin homojen bir idari-mali yapya sahip

olmadn anlamak zor deildir. te bu durumdur ki, Osmanl

tarihini zlmesi g sorunlar silsilesi haline getirmitir. Konular ele alrken bu yzden genellikle snrl davranmak zorundayz ve Anadolu ktasnn sorunlar bizim iin balayc
olacaktr.

tarihinin bilinmesi iin krsal ve kentsel alanlarda gereken aratrmalar vardr. Tarih ve sosyoloji birbirlerinin sonularndan yararlanmas gereken disiplinlerdir. Sosyolojinin kavramlar tarihin dilidir. Tarih ise sosyolojinin laboratuardr. Tarih ilmi sorunlara yaklam iin yntem ve tekniklerini sosyolojiden renecektir. Trkiye tarihiliinin gelecei; beeri corafya, toponomi, mali tarih aratrmalarna baldr. Krsal ve kentsel blgelerde yaplacak teknik tarih aratrmala r, fiyat endeksieri karlmas, folklor, edebiyat incelemeleri, ariv almalaryla birbirini btnleyecektir. Bunlara tutarl bir lengistiki ve filolog grubunun bulunmas gereini de eklemeliyiz. Btn bu dallarda yeterli bilim kadrolar kurulmadka, Trkiye tarihiliinin gelimesi, yeni yorum ve sentezler yaplmas gtr.
yaplmas
Osmanl tekilatnn yapsal zelliklerini anlamak iin nce toprak sistemini incelemek gerekir. Osmanl sistemi toprak rejimine dayanr. Bu rejim ise lkenin maddi artlar, zellikle teknolojik dzeyine dayanan nedenlerin bir biimleniidir. Tarmsal teknolojinin dourduu retim ve denetim faaliyetleri (ilevsel uzmanlama); lkenin yerleim dzenini, idari yaps n, kentlerin yapsn ve aktivitelerini, ulam, ticareti etkilemekte ve biimlendirmektedir. Bu nedenle merkezi idare, tara idaresi gibi kurumlarn yan banda kentsel yap da ele alna caktr.

Osmanl

Konular anlatlrken yeri geldike Osmanl mparatorlu iinde yer ald ada dnyaya, Avrupa ve Asya'nn dier geleneksel sistemlerine de deinilecek ve karlatrmalar yaplacaktr. Zaten tarih ilmi nce, sosyal sistemlerin yaps, bu yapnn geirdii deiim ve bu deiime etki eden i ve d etmenlerin incelenmesi olarak anlalmaldr. Son olarak Trkiye modernleme tarihini yani Tanzimat Devri 'ni ele alacaz.
u'nun

. . . .. .. BIRINCI BOLUM

Blgemizde Bulunan Byk imparatorluklar

Ortaalarn Banda

Blgemizde Bulunan Byk imparatorluklar


ve Akdeniz blgesi ilk tarm faaliyetlerinin grlbu nedenle de kentleme ve rgtl toplumun, ksacas devletin ortaya kh bir dnyadr. lkalardanehirlerin evresinde grlen kentleme ve rgtleme kurak topraklarda meydana gelemezdi. Bu yzden nehir uygarlklarnn ve bereketli blgelerin yaratt devletler, tarih boyu pek geni alanlara kolayca hkmedebiimi ve bu medeniyetin beii olan Akdeniz-Ortadou dnyas byk imparatorluklarn douuna ve devamna sahne olmutur. Bu blgeler alar boyu geleneksel tarm dzenini brakp, tarmsal teknolojik devrimi yapamam lardr. lk ve ortaalarn Akdeniz ve Ortadou imparatorluklar kuraklk ve ktl nleyecek sulama tesisleri, ticaretin devam iin, ulam ve konaklama ihtiyacn da rgtlernek zorundaydlar. Kurak ve nfus younluu az topraklarn alabildiine uzand bu dnya parasnda Ortaa'n Bat Avrupas'ndaki gibi kk devletiklerin yaama ans yoktu. Ancak byk blgeleri kontrol eden bir siyasi heyetin iktidar ans vard. Bunun iin ortaa dou devleti byk imparatorluktur. Bununla beraber ulam ve haberleme teknolojisinin ilkellii, kontrol aralarnn yetersizlii (posta, brokratik rgt, para sistemi vs. gibi) dou manarleri iin bolca kullanlan bir tarifin, yani merkeziyeti-devlet tipinin aslnda teknik ynden var olarnamasna neden olmutur. Kyl ve zenaat gruplar daima yerel kontrol gruplarnn ynetimine balanmtr. Bir baka deyile, klasik feodalite ilk olarak Ortadou toplumlarnda ortaya km ve ge zamanlara kadar devam etmitir. Ne var ki mahalll gler mstakil devlet kuracak bir hukuki iktisad, Ortadou

Ortaalarn Banda

24 -BYK iMPARATORLUKLAR

di altyap ve rgtn teekklne maniydi. Bu yzden merkezi devlet gc hakim olmutur. Ortaalarn banda Ortadou ve Dou Akdeniz blgesinde iki byk monari vardr. Bizans ve Sasani ran'. .. Bu iki siyasal sistemin hayah, idari ve toplumsal yapsnn izledii seyir uzun bir tarih ierisinde sonraki siyasi birlikleri de geni lde etkilemitir. Bu iki imparatorluun rgtlenmesinde greceimiz gibi, mali, idari kontrol grevi ve hatta bayndrlk ve ulahrma gibi hizmetler ktalar apnda rgtlenen bir merkez tarafndan deil, daha kk birimler tarafndan yerine getirilmektedir.

A. Sasaniler Devrinde ran


devlet sistemi ve ynetim denince akla Ahamaniler ran' gelir. Byk skender'in M.. 4. yzyldaki seferleri ile tarihe karan bu imparatorluun, Ortadou ve Akdeniz Blgesi'ndeki ynetim, hukuk ve kltrel yap zerindeki etkileri henz tam aydnlahlamamakla beraber, ran devlet ve toplum sisteminin eskia monarilerinin klasik bir modeli olduu bugn suyzne kan gereklerdendir. Roma devri boyunca Arakl hanedannn ynettii Part Devleti, miladi 3. yzylda yerini Sasanller' e brakh. Bu devletin Ortadou ve Akdeniz uygarlnda devlet ynetimi ve kltr bakmn dan nemli bir yeri vardr. Sasani Devleti'nin tarihi (224-640) Douda Kuhan ve Eftalit devletleri ve Balda nce Roma, sonra Bizans'la mcadele etmekle gemitir. mparator Justinianus ve ehinah Nuirevan- Adil (I. Hsrev) devrinde bu mcadele iddet lenmi, fakat neticesiz kalmhr. ran Bizans'a doru ticaret yollarn kapattndan, Bizans Habe krallnn yardmyla Kzldeniz-Hint denizi ticaretini gelitirmi, ranllar'n koyduu ar vergilerden dolay ipekilie kendi topraklarnda ba
lamhr.

Eskialarda

Sasani ordusunda svarilerin ve fillerin baaryla kullanl nedeniyle, ehinah I. apur 260'da Edessa'da (Urfa) Roma imparatoru Valerianus 'u yendi... 627'de Bizans mparamas

iLBERORTAYLI- 25

toru Heraclius, II. Hsrev'i yenilgiye uratt ve aa Frat kysndaki Ktesiphon'a (Medain) girdi, kenti yarialad. Ar bar artlar ran kadar asrlardr savaan Bizans' da yp ratrnh. Heraclius'un Pyrrhus zaferi bir mddet sonra ortaya kan slam fetihlerini kolaylahrd. 635' de Halife Hz. mer'in ordular Kadsiye'de ah Yezdicerd'in ordularn yenerek Sasani mparatorluu'nu tarihe gmdler. Bu olayla slamla.:. an, ran'n eski kltr kaynaklar ve kltrel bamszl ortadan kalknad ise de epey sarsld. Ancak ran kltr ve devlet rgt de gelien slam mparatorluuna model oldu. Onun. iindir ki Sasaniler devrindeki ran ynetim rgtn anlamak gerekiyor. Bu konu bilinmeden geleneksel Ortadou imparatorluklarnn nitelii kolay kavranamaz. Esasen Ahamaniler devrinden beri ran devlet hayalnn Roma'y ve Bizans' da nemli lde etkiledii gnden gne anlalyor. Sasani imparatorluunun toprak rejimi asl olarak 6. yzyl da biimlenmitir. 531' de Kavad'n yerine tahta geen I. Hsrev, Hasrev-i Nuirevan; Nuirevan- Adil, Dadgar gibi unvaniada anlr ki Sasani tarihinin bu nl simas gerek uygulamalar ve gerekse hakknda anlatlanlada dou devletinin bir model hkmdan haline gelmitir. Bizde Knalzade'ye atfedilen Dare-i Adalet Sasani devri siyaset teorisinin bir tekrardr.
1

Topraklarn ve zerinde yaayan nfusun envanteri bu dnemde yapld. Bylece vergi matrah ile mkellefinin tespiti demek olan bu ilem, sonralar Makedonya dnemi Bizans'na, slam mparatorluu'na ve hatta Seluklu ve Osmanllara bir rnek olmu olmaldr. Bu envanter yaplmadan evvel kyl elde ettii rn vergi memurlar gelip tespiti yapana kadar bekletmek zorundayd. Nuirevan'n yeni uygularnas ile arazinin rn ortalama bir tahmin ve her rn iin saptanan bir vergi miktar olarak kaydedildi. Bylece bu konudaki yolsuzluklar ksmen nlenmi oldu. Devlet gelirlerinde bir belirli-

Profesr Ann Lambton'un bu konudaki makalesine bkz. "Justice in Medieval Persian Theory of Kingsihp", Studia Islamica, 17/1962, s. 96 vd.

26- BYKiMPARATORLUKLAR

lik saland. Nitekim halefi IL Bsrev devrinde (miladi 607 yl) arazi geliri alt milyon gm drahmiye (dirhem) kmhr. 2 Sasaniler' de arazi vergisi h ara adn alyor. Bu deyim Aramilerden gelmi olmaldr. Alnacak hara, rnn cinsi ve arazinin verimliliinE: gre, saptanan ortalama haslat miktar nn 1/3' ile 1/6's arasnda deimektedir. ocuklardan, ihtiyar ve kadnlardan alnmaz. Bu konudaki oran ve vergi mkellefiyeti goft-i gav denen ift yeri bykl esas alnarak saptanyordu. Sasanilerde kyllerin dnda, arazide almayan lardan, Yahudi ve Hristiyanlar ve ehir ahalisinden gez it (sonraki cizye) denen ba vergisi alnrd. Bu vergiyi kadn, ocuk ve ihtiyarlar demezdi. Cizye mkellefin toplumsal durumuna ve gelirine gre kategorilere ayrlmt. 50, 20, 18, 8, 6 ve 4 dirhem olarak alnrd. Sasani toplumu eski Hind' de olduu gibi kastlara ayrlm Bir kastdan dierine gei yoktur. Bu tr yap btn ilk ve erken ortaa toplurolarna zgyd. Balca drt kast; ruhban, savalar, katipler ve ziraatle ve zenaatle uraan geni halkt. Yarglk ve yksek sivil memuriyeHer rahiplere, ordu ynetimi savalara braklmt. Tababet, retmenlik, kk memuriyeHer katipler snfnn ii idi. Bu toplumsal yap titizlikle korunurdu. Son iki snf arasnda gei mmknd. Asl vergi ykn ve angaryay drdnc snf ekerdi. Savata kyller cretsiz olarak piyade snfna alnrd. Eski Roma'daki pe d it at u s 'un ve Bizans piyadelerinin tersine, Sasaniler' de piyade harbde ucuzca harcanan bir kuvvettir. Ordu komutan (Eranspahbed) ve svari komutan (Aspahbed) imparatorluun yedi asil ailesinden seilirdi. Yksek zmrenin giysileri, binecei hayvanlar, evlerinin bykl btn geleneksel toplurnlardaki gibi sert kanunlarla tespit edilmiti. Geleneksel toplumda tketim normlar snflarn toplumsal hiyerari iindeki yerine gre dzenlenmitir. rnein ancak aristokras ata binebilir, kadnlar ipek giyinebilirdi. Kentliler vergi der, askerlik
tr.

Clemente Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and Kegan Paul, London 1972, s. 156.

iLBER ORTAYLI -

27

yapmazd. ran'n resmi dini Zerdtilik idi. Bu lkenin tarihinde Mazdek ayaklanmas ve Mazdek dini gibi hareketler toplumsal eitlii amalamlr. Ancak kyllkten kaynaklanan bu hareketlerin (sonraki Karmatller ve belki bizdeki eyh Bedreddin olay gibi) baarszla uramas genel bir olgudur. Nitekim 6. yzyldaki bu hareket de, toplumdaki kast sistemini, kontrak ve retici gruplar arasndaki eitsizlii
deitirernemitir. 3

Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi


Bu konuda az sayda Pehlevice metin ile Arap tarihileri Yakubi ve Mesudi'nin eserleri balca kaynaklardr. Bununla beraber ran devlet tekilal eski Ortadou devletlerine model olduundan, Ortaalar boyu dou devletlerinde ran ynetim rgt ve siyasal edebiyal ok incelenmitir. ehinah'n yannda rahipler snf sivil hizmetlerle yarg fonksiyonunu yerine getirirdi. Ba yargca mobedhan- mobedh deniyordu. Hkmdarn yanndaki en byk yetkili Vazurg framadhar denen ba vezirdir. Esasen vazurg, terim olarak Magnat, Reis demektir. Bavezirlik sonralar slam devletlerinde de ayn adla kabul edilmitir. Bavezir ehinah'n tayin ettii memurlar azledemez. Ordu komutan deildir. Fakat bunun dnda i ve d konularda geni yetkisi vardr. Eranspahbed (ordu komutan), Aspahbed (svar komutan), Eran anbaragbed (Ambarlar nazr) gibi byk yetkililerin yannda, en yksek rtbeli rahip ba yarglk da yapan Mobedhan- mobedhdir. Rahiplerden biri herbed (kutsal ate muhafz) bir dieri debirbed (kitabet efi) idi. Sivil brokrasi iinde maliyenin ayr bir yeri vard. nk maliye 'btn geleneksel devletlerde esasl bilgi, beceri ve zel eitim isteyen bir itir. Ziraat ve vergi toplaycl stryoshansalar denen bir memur tarafndan ynetilir. 4
3

Bu konuda Otto Klima, Mazdek Geschichte Einer Sozialen Bewegung'im Sassanidischen Persien, Prag 1957, ilgin ve evirisi gerekli bir kitap hazr
lamtr.

A.K.S. Lambton, Londlord and Peasant in Persia, Oxford University Press, London 1953, s. 19.

28- BYKiMPARATORLUKLAR

Mamafih bu konuda merkezi bir rgt kurmak imkansz olduundan, azat denen ve orduya atl olarak katlan valyeler ve sulh zaman blgelerini yneten bat Avrupa baronlarnn benzeri kk asilzadelerle, ky ynetiminden sorumlu 'dihkan 'lar tarada bu grevi yerine getiriyordu. Merkezdeki brolarda maliye, askerlik, posta ve adiiye ileri grlyordu. Devlet posta rgt, at, deve, dalk yerlerde de yaya ulaklar kullanyordu ve lkenin her tarafnda posta istasyonlar vard. Bu merkezi rgt modeli, Babil, Asur, Hititler'de olduu gibi sonralar Abbasiler'de de daha gelimi olarak grlr. Sasaniler'in Manz ve Aramz kkenden gelen Pehlevi denen bir yazlar vard. Bu yaz kanlarya hizmetleri iin elverili, ilek fakat o nispette de mulak ve zordur. Onun iin brokrasiye girmek uzun bir eitim gerektiriyordu. Yarg grevi geleneksel devlette ilahi bir grev saylr ve iyi eitim isterdi. Bu nedenle ilkalarda Mezopotamya'da rahiplerin, Ortaa Avrupas'nda da kilisenin stlendii bu grev, ran'da da rahiplere aitti. Klan sisteminin bir kalnts olarak baz sularda btn aile cezalandrlrd. Dinden dnmenin ve hkmdara itaatsizliin cezas lmd. Hukuk sistemi temel olarak ksasa (talion) dayanyordu. En yksek temyiz mercii ehinah'd. ah bazen at stnde ikayetileri dinler ve gerei iin emir verirdi. Bu gelenek btn feodal Avrupa'da ve hatta Osmanl lar' da bile grlr. Muayyen gnlerde, (Nevruz'un son gn) hkmdar hususi adalet divann kurard.
I. Hsrev

Sasani Eyalet Ynetimi: Esasta askeri bir sisteme dayanrd. zamannda memleket Padhgos denen drt ordu blgesine ayrld. Bunlar Avahtar (kuzey), Horasan (dou olup bu eyalet bugn de ayn ad tar), Nimruz (gney), H varvaran (bat) idi.

Bu adeta Bizans'n 9. yzyldaki thema sistemini andrr. Her blgeye padhgosban denen bir kral naibi ve kumandan tayin edilirdi. Bunlar hkmdar ailesindendi. Sasani imparatorluunun vassal olan Yemen' deki Hira ve Ermenistan gibi lkelerin hkmdarlarna ah unvan verildiinden Sasani hkmdan ehinah unvan tard. Eyaletlerin yneticilerine marzban deniyordu. Marzbanlklar, merkeze uzakta olan

iLBER ORTAYLI -

29

blnmesinden meydana geldi. Bu vali ve kumandanlar bir u beyi, bat feodalitesindeki marktgraf (margrave) gibiydiler.5 Zamanla Marzbanlklar eyalet ynetiminin temel birimi haline getirildi. Bu uygulama, merkezi kontroln kk birimler zerinde daha kolayca kurulabilecei dnlerek yaplm olmaldr. Marzbanlarn alt kademesinde azat denen valyeler ve nihayet dihkan denen ky reisieri vard. Dihkanlar mali, idari, adli konularda grevliydi. Bir blge dihkanlar aralarnda shahrigh denen bir kethda seer ve bu onlar eyalet valisi olan marzbana kar temsil ederdi. Dihkanlk kurumu Abbasiler ve Selukiler'e kadar devam etti. Bu ky reisieri eski ran kltrn yaatan zmre olmutur. Firdevsi 9. yzylda nl ehnamesi'nin malzemesini bunlardan derlernitir. Memuriyet hiyerarisi, saray ve toplum trenleri ve hkmdarlarn titulatr (elkab) ve yaay tarzyla eski ran ynetim sistemi, bu devletin ynetim gelenei ve kltr, nasihatname gibi rnlerle sonraki devletlerin siyasal ideolojisine temel olmutur. O kadar ki Nizamlmlk'n nl Siyasetnamesi'nde bile bu izleri grmek mmkndr ve bu kkl gelenek Abb asi, Bizans, Seluk! sistemleri zerinden Osmanllar' a kadar uzanmhr.

padhgoslarn

B. Bizans mparatorluu'nun Ynetim Yaps


Tarihiliimizde Osmanl ynetimi zerinde Bizans etkileri teden beri tartlagelrnitir. Gerekte Ortadou-Akdeniz blgesinin byk imparatorluklarnda nce corafi ve teknolojik artlarn, ikinci olarak kltrel etkileirnin ynetim sisteminin temelini oluturmas dolaysyla, temel kurum, kanun ve geleneklerde pek ok benzer ynler vardr. Bu geleneksel yap yakn alara kadar pek yava bir deime gstermitir. Bu nedenle bir kurum hakknda hkm verirken onu Sasaniler, Bizans, Araplar, Selukller ve Osmanllar'da arayp, karlatrma

Huart, age, s. 142.

30- BYKiMPARATORLUKLAR

yapmak
dr.

kanlmaz

bir

arahrma

ve

dnme

metodu

olmal

Bizans ve Osmanl messeseleri arasndaki devamlla etkili bir biimde yaklaan ve olumsuz kanaatler serdeden nl tarihimiz Fuat Kprl'dr. Kprl bu konudaki makalesinde6 Rambaud, Mordtmann, Oberhummer, Scala gibi tarihilerin, aikar Bizans tesirlerinden sz etmelerini geree aykr bulan bir tutumdadr ve Osmanl kurumlarnn kklerini ran, lhanl ve Asyai Trk geleneklerinde arama eilimindedir. Bu makale birok gerekiere iaret etmekle beraber, Kprl, Bizans, Roma ve hatta Sasani kaynaklarna inemediinden tek ynldr. Ayn ekilde ismi geen yazarlar da snrl alanlarda karlahrma yaphklarndan kesin sonular veremiyorlar. Bu mesele sadece Bizans, ran, Arap ve Trk kaynaklaryla deil, eski Roma ve eski ark devletlerini de incelemekle zmlenebilir. Arahrmalar byk medeniyetlere beik olan blgemizin tarihini derinden incelemek eklinde yrmelidir. Herhalde Bizans bal bana bir sentez olarak, Akdeniz-Ortadou uygarlnn binlerce yllk tarihinin nemli kesitidir. Bu yzden hi deilse baz temel kurumlarn gzden geirmemizde yarar
vardr.

On bir asrlk hayal olan bu devlet, tarihte harika bir ynetim sistemi olarak belirir. Bizans terimini 16. yzylda Alman Hioronymus Wolff'un kullandm bilelim. Bizansllar byle bir isimlendirmeyi bilmez. Muhtemelen 16. asrda RomenGermen imparatorluunun Roma mirasn stlenerek bu devletin Romalln silmek iin uydurduu bir kelimedir. Bizans halk kendine Romal derdi, lkelerine de Roma ... Roma mirasn Trkler de Rum Selukileri, Rumi gibi unvaniada devralmlardr. Roma belli bir din ve etnik hakimiyete dayal niversal iddial bir siyasi ideolojidir. Bugn Bizans terimini arhk yerlemi bir yanl (galat- mehur) gibi kullanmak durumunFuad Kprl, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda", Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I, stanbul, 1931 s. 165313.

iLBER ORTAYLI -

31

dayz. te bu sistemin temelinde eski Roma ve eski arkn kalntlar

kadar,

devaml

kendini yenileyen bir organizma, orta-

alarn ran', slam imparatorluu ve hatta Akdeniz talyan

devletleriyle srekli bir etkileimi de grmek mmkndr. imparatorluk artk tartmasz bir geleneksel monari biimini almtr. Roma'da Caesar Octavianus' dan (Augustus) beri grlen diarchie (mparator ve Senato ynetimi) Bizans'ta daha altnc yzylda tamamen ortadan kalkm, senato biimsel etkisiz bir tren kalabal haline gelmiti. Bunun gibi mpara torluun ynetimindeki her temel kuriun, zaman iinde devaml gelimeler ve deimeler gstermitir. Bugn bu rgtn deiimini verecek salkl bir ema yapmak gtr. Onun iin burada 10. yzyldan itibaren klasikleen kurumlara deinile cektir. Miladi 3. yzyldan beri Roma imparatorluu ve Akdeniz kltr byk bir deiim geirmeye balamt. Dou A vrupa' dan gelen ve Kuzey' den inen Barbarlar Rhein nehrini ve Tuna'y geiyor, eski uygarl ykyorlard. Bunlar Gotlar, Bunlar, Lombardlar, Vizigot, Sev, Vandal, Frank, Burgond ve Almanlardr. Fransa, Brtanya, Flandr, Rhein nehri batsndaki Almanya, Gney Almanya, Macaristan ve (Polanya) gibi lkelerin bu Barbar aknlaryla balayan tarihietnik oluumu, nihayet sonraki yzyllarda grlen A varlar, Macar kabileleri ve Slavlarn gleri ile tamamlanm ve Avrupa Ktas'nn bugnk tarihi, etnik-kltrel yaps ortaya k mtr. Uygarlk tarihinin garip bir cilvesidir ki modern zamanlarda eski Roma ve Akdeniz kltrne halef olduklarn ileri sren Tuna'nn kuzeyindeki halklar, gerekte 4. ve 5. yzyllar da Roma-Akdeniz uygarlnn bu blgelerdeki kntsne sebep olmulardr. Oysa Germanya (Almanya) Frank lkesi (Fransa) ve Flandr (Belika-Hollanda) blgesi ahalisinin antik kltre sahip kp bunu benimserneleri ve toplum hayatna o kltr temel yapmaya almalar, Paris'teki bir Yunan tavernas ve Viyana' daki bir Macar restoran kadar kaynana yabanc bir iddiadan baka bir ey deildir. Bat ve Kuzey Avrupa'da eski bilimin benimsenip gelitirilmesi, felsefe, tp gibi disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Arap-slam uygarlklarnn rnleri Bat Avrupa'nn bavurduu kaynaklar olmutur.

32 -BYK iMPARATORLUKLAR

Iustinianus'un gelitirip yaath Roma hukuk okulu, bahda esas olarak glossatrler (11-12. yzyllar) ve postglossatrler (Commentator 1 erhiler) devrinde kabul ediirnee balanm; felsefe, tp gibi disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Araplar tarafndan gelitirilmi ve mhim eserler ark Yahudileri (Kuzey Afrika, Enduls spanyol Yahudisi) tarafn dan Latinceye evrilerek Bat Avrupa'ya aktarlmtr. Btn bu temel kurumlarn bir tarih sreci iinde kabulne ramen, Kuzey ve Bat Avrupa'nn, Akdeniz kltrn ve hayat tarzn gnmze kadar yeterince benimsedii de iddia edilemez. Ba langta Hristiyan dini bile bu kavimler tarafndan kabul edildiinde, eski Cermen oktanrcl ve bnyelerine uygun gelen doulu Mythra kltrnn etkisi altnda kald. Gotlar, sken deriyeli Papaz Ari us 'un doktrinini kendi hayat tarzlar ve dnya grlerine uygun buldular ve bu, yenidinin tutunmas iin yorucu mcadelelere konu oldu.
talya yarmadasnn merkez olduu eski Roma bu deiim ve ykm karsnda h~slim oldu ve Roma uygarlnn merkezi Kk Asya (Asia Minoris) ve Balkanlar'a kayd. mparator Constantin'in yeni merkez olarak setii eski Bizans ehri, artk eski a kendi orijinal kaynaklar ile devam ettirecekti. Roma dnyasn ve kltrn oluturan Yunanistan, ran, Mezopotamya, Msr ve Suriye imdi Bizans mparatorluunun iinde idi. Bu olay IV. yzyldan itibaren Hristiyanln Helenlemesi, eski dou kltr ve liturjisi (dua ve ibadet tarz) ile beslenmesine yol at. Ortadou imparatorluklarnn idari ve askeri kurumlar, kent hayat Bizans'n dayand temel oldu ve imparatorluk uzun hayatn bu kaynaklada devam ettirdi. Bizans'n kltrel ve ideolojik hayatnda eski Helenierden ok Roma'nn, ran'n, slam ynetiminin etkilerini devir devir gzlernek kabildir. Dinsel kurumlama ve felsefede bile Maniheizm, Mazdek dini, slamiyet, astrolojik karakterli dou dinleri ve tabii antik Roma kltr byk pay sahibiydi. Devlet tekilat ve toprak sisteminde de bunu grmek mmkndr.

15. ve 16. yzyllarda Rusya arl kendini Bizans'n yeryzndeki halefi olarak grmtr. 18. yzyln aydnlanma

iLBER ORTAYLI -

33

filozoflar ise Bizans', despotizm, entrika ve kokumu bir ynetimin modeli olarak incelemilerdir. Oysa imdi kurumlarn ksaca gzden geireceimiz bu uygarlk, bu tip yorumlarn dnda, sadece ve sadece Akdeniz-Ortadou blgesinin toplumsal ve kltrel tarihinin vazgeilmez bir blm olarak anlalmaldr.

mparator ve Merkezi Hkmet rgt


Bizans imparatoru tipi eski Roma geleneinin bir devam olmakla beraber bu makamn bir dou monarisi haline dnmesini temsil eder. ahsnda dnyevi ve ilahi otoriteyi birletirmesi, Roma' dan kalma bir gelenektir. Balangta Theodosius slalesinin imparatorlar eski Roma'daki pontifex maximus (byk rahip) unvann tamay reddetnilerse de, ksa zamanda imparatorlar Cesaro-papis t bir tutumu benimsediler. Bu tutum dnyevi otorite olan imparatorluk ile ruhani liderliin bir kiide toplanmasdr. mparator tacn patrikin elinden giymekle aslnda onun patrikliini tasdik ediyordu. Garbta ise Charlesmagne'dan beri, papalar imparatora ta giydirerek onun hkmdarln tasdik etmi lerdir. Hele Papa VII. Gregorius ile Alman imparatoru IV. Henri arasndaki Investitur kavgas (kilise mensuplarn ya imparatorun veya papann tayin etmesi sorunu)papaln galibiyetiyle sonulannca 12. yzyldan itibaren, Bah' da kiliselerdeki imparator localar bile ortadan kaldrlrnhr. Buna karlk Bizans'ta kilisenin de efendisi mparator idi.

Bizans imparatoru ba kanun koyucu, en yksek yarg idari, mali ve askeri otoritedir. Tayin ve aziller onun elindedir. Bu otokratik ynetim eski arkn bir devamdr. Hele 629' da Sasani bakenti Ktesiphon'a giren Heraclius, ran ahlarna verilen Rumca Basileus-Vasiliyos unvann da alnca bu durum arhk gze arpar hale geldi. nk eski Roma' da Caesar Octavianus'dan beri A ugus tu s unvann tayan imparator, fiiliyatta bir hkmdard ama hukuki durumu aslnda senato tarafndan kayd- hayat arhyla seilen Respublica Romana'nn fevkalade yetkili diktatr olmaktan ibaretti. Kald ki senato zaman zaman baz yetkilerini kullanabilmiti ve Roma

34 -BYK iMPARATORLUKLAR

bir diarchie sistemi ile ynetilirdi. Oysa VI. Bizans, otokratik ve monarik bir devletti.
paral

yzyldan

beri

Bizans'ta Senato, yksek memurlarn, toprak asillerinin ve kimselerin girdii trensel bir kuruldu. Buhranl zamanlarda nadiren imparator seiminde sz sahibi olmu, daha do rusu darbeci generallerin egemenliini ve vasiliyosluunu merulatran bir gsteri seimi yapmtr 7 Bizans imparatoru tanrsal irade ile bu greve gelmitir. Kilisenin badr. Iustinianus'dan beri, stnln Roma hukuk sisteminin dzenledii bir otokrattr. Bu kurum Bizansl'y da tarif eder. yi bir Hristiyan, imparatora itaat eden ve Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamasna tabi olan kimse Bizansldr. Etnik kkeni hi nemli deildir. Bizans tahtna geenlerin, nemli generallerin arasnda bile llirya (Arnavutluk) Makedonya, Kapadokya, Kk Ermenistan, Suriye kkenli birok kimse vardr. Ayn biimde Bizansllar, mpara torluun evresindeki barbarlarn bile etnik kkenini nemsemezlerdi. Peeneklere skit, Slavlara Peenek, Kumanlara Slav diyen vakanvisler vardr. Bizans imparatoru'nun bu snrsz gibi grnen otoritesini fiill kanunlar, kilise ve lkenin feodal yapsndan doan ve bir trl yok edilemeyen toprak sahipleri snf olmutur. Devlet ve ynetim gelenei Bizans'ta da ran, Arap, Selukl ve Osmanllar'dan daha farkl deildir. Ynetim geleneini belirleyen ideoloji bile benzerlikler gsteriyor. Esasen Rnesans'a kadar Avrupa hkmdarlarnn da ayn ideoloji ile hareket ettiini grrz. Hkmdarn ynetim usullerini ve toplum dzeninin muhafazasn neren bu grler douda nasihatname gelenei diye bilinir. rnein Bizans'n snr vilayetlerindeki feodal beylerin ve savalarn menkabelerini nakleden Digenis Akritas adl anonim eserde bir hkmdarn nitelikleri yle sralanr; "Tebasn sevmek, onlara kar alicenab davranmak, adil olup soygunlar nlemek, kanunsuz vergi almamak, dinden sapmalar nlemek ... " 8
snrlayan
7
8

S. Runciman, Byzantine Civilization, s. 60. Age, sah. 179.

iLBER ORTAYLI -

35

ran,Abbasi, Seluki, Osmanl nasihatnamelerinde olduu gibi

Bizans'ta da toplum dzenini korumak, ihtil.il ve karkln danasna engel olmak hkmdardan beklenen balca grevdir. Ancak Rnesans'tadr ki, mevcut dzenin muhafazasndan deil de, yeni bir dzenden sz eden ve bu amacn gerekleti rilmesi iin baz gzlemlere dayanarak amalar saptayan yeni bir nasihatnamecilik balad. Bu yeni nasihatnamecilik siyaset biliminin balangc saylyor. Il Principe adl eseriyle Machiavelli ilk stad olarak bu balangc yapmtr.
lk zamanlarda Bizans'n merkez aristokrasisinde u memurlar vard; praefectus praetorio per orientem denen Mareal, questor sacri palatii (adalet ilerine bakar), Comes sacrorum largitionum (madenler ve vergilerden sorumluydu). Comes rerum privatarum, imyaratorun arazilerine (has) ve gelirlerine nezaret ederdi. Imparatorluun bakatibi magister officiorum'dur. Senato bakani ayn zamanda ba kentin yargc ve belediye sorumlusu idi ki, praefectus urbi denmekteydi. Bizans saraynn yksek memurlar arasnda archienuchos (bahadmaa) da grlyor. Zaman ierisinde memuriyetlerin ilevi, saylar ve isimlerinde deiiklikler oldu. Tpk Sasanller'in vazurg framadhar' gibi bir byk domestik babakanlk grevini yrtrnee balad. Gene Anadolu ve Balkanlar'n askeri, idari sorumluluu ayr ayr iki domesticus scholae'ye verildi. Bunlar adeta Osmanllar'daki Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri gibidirler.* Gene ordu yargc ve kanlar ya ilerini yrten byk logothet, maliye ilerini yrten logethet nemli memurlar arasndadrlar. 8. yzylda Isauria'l Leon devrinde sacellarios toi dramon (vergi toplayc) toi stratiotikon (ordu defterdar) toi agelan (hassa nazr) gibi mali grevler ihdas edildi. Saray hizmetleri, posta-istihbarat gibi konularda kullanlan tsavisios denen kavaslar vard. Bunlar muhtemelen konsln muhafzln yapan ve facio'sunu (bir baltaya sarl 12 tane denek) tayan eski Roma
Kprl bu messeselerin Osmanlllara Bizans'tan deil, Asya'dan miras olduunu syler. Mhim olan kltrel etkileim deil, benzer grevli memuriyetlerin bulunmasdr. Bkz. F. Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri zerine, s. 190-195.

36- BYKiMPARATORLUKLAR

leetarlerinin devamdr. Bizde avu deniyor; Ortaa ran'n da bunlara durba, serhenk dendiini Kprl belirtiyor. 9 Bizans ordusunu iki ksm asker oluturuyordu. Birincisi zellikle snr eyaJetlerinde (8. yzyldan sonra her yerde) bulunan limitanei denen valyelerdi. Bunlar rsi olarak topraa tasarruf ediyordu, savunma ve harbe kahlmakla grevliydiler. kinci grup comitatenses denen hassa ordusudur. Ordu komutanlarna stratiokos denirdi. Balangta Bizans donanmaya nem vermemiti. zellikle Paleologlar devrinde donanma rgtlendirilmi, ancak talyan cumhuriyetleriyle rekabet edememitir. Tpk Osmanllar'da Akdeniz adalarnda olduu gibi (Kap tanpaa eyaleti) Bizans'ta da Akdeniz ve Ege'de baz arnirailik themalar (eyalet) vard. Megaduc byk amiraldi; me gad uc ve dier arniraller haslarn geliriyle geinirlerdi. Bizans mparatorluu daha bandan barbarlarn, sonra Slavlar ve Araplar'n hcumlarna maruz kalmhr. mparator luun, uzun hayah boyunca, kavimlerin hcumundan rahat nefes ald an yoktur. Bakent surlar saysz defalar Gotlar, Peenekler, Bulgarlar ve Araplar tarafndan kuatlmh. 6. ve 7. yzyllar ran Sasanileri'nin tehdidi ile gemiti. Byle bir dnyann ortasnda Bizans rahatlamak iin barbarlar birbirine krdrmak, ittifaklar kurup, ittifaklar bozmak yolunu semitir. Bu dessas diplomasi Bizans usul olarak tarihe gemitir. Diplomasi deyince, yabanc lkelerdeki elilik heyetleri anlalmamaldr. Devaml elilik ok sonraki yzyllarda, talyan lar'n yaratt bir kurumdur. Bizans diplomasisi hara vermek, evlenne ile akrabalk kurmak, barbarlar Hristiyanla kazanmak gibi teknikiere dayanr. Elilerin o ada bir gvencesi yoktu. Bizzat papalk elisi 968'de imparatora sadece "Greklerin mparatoru" diye hitap edilen bir mektup sunduunda hapsedildi. 10
Baz snr anlamazlklarn zmek ve barbarlada grmek yetkisi snr vilayetlerinin strategoslarna (askeri vali) verilmi ti. rnein Strategos Cherson (Krm valisi) kuzeyli barbar-

Agm, s. 211-215. Runciman, age, s. 126.

iLBER ORTAYLI -

37

larla, Strategos Catepan Araplada mzakerelere giriiyordu. Nitekim Osmanl imparatorluunda da Budin (Macaristan) valisi Avusturya ile, V an valisi snr sorunlar konusunda ran'la diplomatik ilikilerde bulunabiliyordu. Bu, imparatorluklar iin umumi geedii olan bir gereklilikdir.

Hukuki Yap
Bizans, Roma hukuk sistemini gelitirip ada dnyaya hediye eden bir imparatorluk olarak tannr. zellikle Iustinianus'un nl eseri Corpus Iuris Civilis ada hukukun temel ta saylmaktadr. Gerekte eski Roma Hukuku esasta prensipler ve temel hukuk kurumlar zerinde ina edilmitir. Roma kanunlarn toplasak ancak kk bir kitapk elde ederiz. Bizansllar ise zaman zaman tekrarlanan kodifikasyon faaliyeti ile prensip, gelenek, yorum teknii ve kururnlardan ibaret bu hukuk manln yazl hale getirmilerdir. Hukuk dogmatii haline getirilen Roma hukuku bu sayede ada dnyaya devredilebilmitir. II. Theodosius 438 ylnda, Codex Theodosianus'u meydana getirtti. Emirname ve baz kanunlarn derlenmesinden meydana gelen bu eser yeni bir tasnifi ve mhim ilaveleri gerektiriyordu ki, bu mhim i byk imparator Iustinianus zamannda baarlmtr. Eski Roma devlet ve ynetiminin ve Latin kltrnn hayran olan imparator, lkenin yeni hukuki mevzualn deriemek iin nl hukuku Tribonianus ile stanbul niversitesi profesrlerinden Theodos'u grevlendirdi. Bu iki hukukunun bakanlnda kurulan bir heyet 529 ylnda C o d e x I u st i n ian u s 'u tamamlad lar. Bu iki eser imparator Hadrianus'tan Iustinianus dnemine kadarki emirnameleri tasnifli bir ekilde bir araya getirdi. Bunun yan banda Digesta Pandectae denen ve bilinen btn kanun ve derlemeleri ieren bir klliyat meydana getirildi. Bunun iin birka yllk urala tashihler yaplm, tekrarlar atlm ve tasnifli bir eser ortaya kmtr. Btn bu derlemeler Latince idi. 534 ylndan sonra emirler Novellae ad allnda Yunanca neredildi. mparator, "Maalesef halk anlasn diye Latince deil, Yunanca neredildi" diyordu. Asl nemli eser Beyrut ve stanbul hukuk mektepleri rencileri iin yazlan ve Roma hukuk manl, prensip ve messeselerinin derlendii bir

38 -BYK iMPARATORLUKLAR

kitap olan Institutiones' dir. te bu eserleRoma hukukunun sonraki deviriere k tutacak bir biimde yaatlmtr. 12. yzyldan itibaten batdaki glossatr ve post-glossatr denen hukuku ve yarumcular bu bykesere Corpus Iuris Civilis (medeni hukuk klliyat) demilerdir. Bu byk eser; ahs, borlar, akidler ve eya hukuku alannda yeni yorumlama ve uygulamalar getirmitir. Iustinianus kard emirnameler ile toprak aristokrasisini ezmee almsa da, bu kalc sonular douramamtr. Dier yandan derlemeler acele olarak hazrlandndan dil ve ierik ynnden baz eliik durumlar ortaya km, ak hatalar sonralar birok problem
esaslar
yaratmtr.

Leon devrinde bu klliyata ek yaBunlar medeni ve cezai mevzuat ierir. Bu yeni ilavelerde bir tr talion (ksas) prensibi ve dine dn grlmektedir. Ancak ksas hafifletilmitir. Bir dier yenilik de Iustinianus devrinin tersine, cezalarn itimai snfara gre farkl tespit edilmeyip herkes iin ayn cezann ngrlmesidir. Esasen Leon ve sonraki Makedonya slalesi devrinde yaplan tadilat Bizans hukukuna asl niteliini vermi ve bu kanunlar Hristi yanl kabul eden Slavlar ve Kiev Rusyas'nda da model olarak alnmtr. Nomo Kanon Slav dillerine Zakon olarak gemitir. Osmanl devletinde de Ortodoks teb' aya rfi alanda Bizans hukukunun uyguland anlalm bulunmaktadr. Leon devrinde nomos georgihos (ifti kanunu), nomos stratiotihos (askeri kanun) ve nomos nautihos (denizci kanunu) denen kanun metinleri hazrlanmtr. zellikle ifti hukuku kyl mkellefiyetini belirliyor, askeri kanun ise askerlerin sularna normalin stnde sert cezalar verilmesini ngryordu. Bunlarn karl tarihi belli deildir. Ancak bu dnemde askeri disiplinin bu sayede salanmak istendii anlal yor. ll
pld.

8.

yzylda Isaurial

Bizans hukukusu zamanla hukuk dogmatiinin tesinde, bu hukukun kaynan tekil eden prensiplerle dnme ve yorum alkanln kaybetti. Bu nedenle Roma hukuk sistemi 12. yzyldan itibaren ancak Bat Avrupa'da kilise hukukuna kar gelimi ve laik hukuk doktrininin douu hazrlanmtr.
11

Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. M. Mansel, s. 314.

iLBER ORTAYLI -

39

Ey alet daresi
Bizans eyalet ynetimi de tarih iinde deien artlara uyarak baz gelimeler gsterdi. Bunu eyalet taksimatnda, grevli memurlarn say ve yetkilerindeki deiiklikler diye zetleyebiliriz. imparatorluk ilk nceleri Oriens (Kk Asya- Mezopotamya - Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) olarak iki blme ayrlmh. Eyaletlerin banda praefectus denen bir sivil vali ve magister militia denen bir kumandan bulunuyordu. Preafectus adli konularda da yetki sahibi idi. Maliye gene merkezden tayin edilen memurlara verilmiti. lk balarda btn imparatorluun brokratik kadrosu on binden fazla deildiP Zamanla harbler ve ani savunma ihtiyacndan dolay sivil ve askeri: yetkiler tek bir kiide birletirilecektir. Daha 6. yzylda Iustinianus'un Afrika ve talya'da yaph ftuhat eyalet taksimalnda baz deiiklikler yapmay gerektirdi. Bylelikle merkezi Tunus-Kartaca olan bir eksarhia ve talya'da merkezi Ravenna olan bir dier eksarhia kuruldu. eksarhialar (veya exercitus stratos) askeri, sivil yetkileri olan kral naibi derecesindeki grevlilerdi. 7. yzyldan sonra ranllar'n ve hemen sonra Araplarn saldrlar bu sistemin kk Asya' da da yaygnlamasna neden oldu. Isauria hanedam ve nihayet Makedonya hanedam devrinde sistem genelletirildi. imparatorluk daha kk paralara ayrlarak askeri valiler tayin edildi. Buna "thema" sistemi deniyor. 9. yzylda yirmi be thema varken, Makedonya slalesi devrinde 9. yzylda bunlarn says otuzsekize kt. Bataki askeri valiye strategos deniyordu. nl Bizantinist Vasiliev'e gre thema sistemi Sasamler'den mlhemdir. O, ran'da Kavad ve Nuirevan devrinde eyalet ynetiminde yaplan reformlarn (6. yzyl) byk benzerlikler gsterdiine ve bu konuda Bizans'a bir model olabileceine iaret ediyor. 13
Themalar ticaret yollarnn deiimi, ordularn yer dei tirmesi gibi olaylarla sk sk snr deiikliine uramhr. Ba-

12
13

Runciman, age, s. 70. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. Mfid Mansel, Ankara Maarif Matbaas, 1943, s. 288.

40- BYKiMPARATORLUKLAR

taki kral naibi derecesindeki ynetici dorudan imparatora ve merkezdeki tekilaln bir kopyas (maliye, yarg) burada da vard. Themalar thurmalara blnmt. Bir themann valisi piskoposlar ve merkezden gnderilen casuslarca denetlenirdi.. Valinin yanndaki ve onun asb durumunda olan maliye ve yarg ile grevli yksek memur da dorudan imparatorla yazabilirdi. Bylece otorite bir yerde blnm ve kontrol albna alnm oluyordu. Esaslar ynnden Ortadou imparatorluklarnn ynetimine ok benzeyen bu sistemi gzden geirdikten sonra toprak rejimine geebiliriz.
balyd

Bizans'ta Toprak Rejimi


6. yzyldan itibaren Bab Avrupa topraklarnda sona eren barbar gleri yerleik krallklarn kurulmasyla sona erdi. Nihayet 800 ylnda Byk Karl (Carolus Magnus, Charlesmagne) imparatorluk tacn giydi. 10. yzyldan itibaren bo topraklar byk lde tarma ald, kullanlan teknikler deiti. Verimin arbyla birlikte Bab Avrupa'nn bereketli topraklarnda kk devletikler ortaya kb. Bizans ise dounun kra topraklarnda bulunan bir irnparatorluktu. Ancak bu yerel toprak aristokrasisinin glenmesine, blgesel aalk eilimle rinin ortadan kalkmasna mani deildi. Daha 4. yzylda mpa rator Iustinianus zellikle toprak aristokrasisini ezmee alm, ancak bunlarn varl devarn etmitir. 5. ve 6. yzyllar da zellikle mahalli toprak lordlar (dunatos) yannda, manasbrlarn arazileri de byd ve bu manasbr feodalizmine bir tepki olarak 8. yzylda mehur ikonoklast (putkrclk) hareketi balad. zellikle Isauria hanedanndan Leon'un himaye ve tevik ettii ikonolastizm dini bir kavga olmaktan ok, fas lalada devarn eden ve manashr feodalizminin toprak gaspna direnen kitlelerin srkledii bir hareketti. itibaren toprakta kle kullanm hzla tasfiyeye grnmektedir. Ky topraklar serbest kyllerce (penes) iletilmekteydi. Bunlar zamanla azald ve aristokrasinin toprak gasp dolaysyla 9-10. yzyllarda ounluu kaybetti5.
uram yzyldan

iLBERORTAYLI- 41

ler. 14 Esasen kyl hr de olsa, topram terk etmek veya yer deitirrnek imkfuuna sahip deildi. Tanm blgelerinin kntye uramasm istemeyen devlet, glere ve arazi terkine msaade etmezdi. Bizans toprak rejiminde kategori toprak gze arpar. 1. Hkmdar topra (patrimonium principis veya episkepsis) 2. Miri to.r.rak (demosiake) 3. Kilise ve zel mlkiyete ait topraklar ... Unc kategorideki toprak tarih boyu ikincinin aleyhine artrmhr. Buna ramen kylnn topraa ballnn gerek kilise ve toprak lordlar gerekse mm arazide yerletirilen savalar veya imparator mlkierindeki kethdalar tarafndan kontrol edildii ve glerin nlendii bir gerektir. Kilise veya lordlar mlknde ise ykmllkleri devlet hazinesine deil, ancak onlara kardr. Kyl ilk iki kategori toprakta aada belirlenen vergileri verir. Pronoia denilen ift yerinde kyl devaml kalmak zorundadr. Bu topran tasarrufu irsen eviadna geer. Bu arazilerin tahriri yaplr ve tahrir kaydnn bir nshas eyalet merkezinde, bir nshas bakentte saklamr. Her ift yeri sahibi zevgaritikon denen bir toprak vergisi verir. Bu vergi aynidir (mal ile). Sonralar paraya evrilmitir. Bundan baka Hristiyan olmayan ehirli ve kyller kephaletion (cizye karl) denen bir vergi der. Bu her hane reisinden 10 gm dinar olarak almr. Kbrs'ta 14.40 dinar, deniz themalarnda 2.40 dinardr.1 5 Bundan baka topos denen bir tapu resmi, ippoforsi denen at yemi resmi, ennemion denen otlak resmi, mandriatikon denen al resmi, portenofforiya denen gerdek resmi ve Osmanllardaki biid- havamn karl aerikon vardr. 16 Bu vergiler ve toprak zerindeki kontrol fiilen bir feodal zmre yaratmhr. Topra kontrol eden bu byk beyler 13. yzyldan sonra bizim tekfur diye tandmz mahalli derebeyleri haline geldiler. Trklerle ve talyan tccarlaryla bamsz olarak iliki kurdular.
ine kapal (otarik) bl.r ekonomik dzenin grld kyBu toprak temerkznn oluumu iin bkz. Rene Guerdcm Byzantium, s. 81-84. 15 Runciman, age, s. 78-79. 16 Kprl agm, s. 172'de bu vergileri Bizans deil de Ortadou kaynakl olarak mnakaa eder.
14

42- BYKiMPARATORLUKLAR

lerde, kyl stratios denen tirnar askeri, kilise mensuplar, toprak lordlarnn ar basks allnda almlr. Buna bir de 6. yzyldan beri ard arkas kesilmeyen harbleri eklemek gerekir. Neticede Konstantinopolis'in dnda nemli merkezler geliernemitir ki, bu durum tipik bir geleneksel yapnn egemen olmas demektir. Hatta bir bakma Akdeniz'in bahs ile olan ekonomik btnleme 4. yzyldan sonra yok olduu iin birok ehirler gerilemi, ovalardan mstahkem tepelere ekilip oppidumlar halini almlardr (rnein Ephesos Ayasuluk tepesine, Ancyra-Ankara surlarn iine kapanmlr). Dier yandan bu durum blgesel bir paralanma (desintegration) dourdu. Bu blgesel ayrrncln en tipik tezahr ekli Bizans tarihini dolduran kilise kavgalardr. Daha 325'te Nicea (znik) konslnde skenderiyeli Papaz Arius'un doktrini aforoz edildi, fakat bu mezhep barbarlar arasnda yayld. 432 Ephesos konsl Nasturianizm'i ve 451 Chalcedon (Kadky) konsul monofizizm'i reddetti. Fakat bu mezhepler Suriye, Msr ve Ermenistan'da geni taraftar kitleleri kazand. Ahali ektii skntlardan kurtulu iin kilise almalarndan umutlanyordu. Bylece ruhban snfnn sa'nn tanrlk derecesi zerinde kardklar ince mnakaalar, ilahiyattan hibir ey anlamayan geni ynlar arasnda hararetli taraftar kazanyor du. imparatorluk daha Iustinianus devrinde onun arzusu hilafna tek devlet, tek din, tek kanun diye amalanan dzenin ok dna km, blgesel almalar alabildiine artml.

Bizans'ta Kentsel rgtler


Bizans'ta kentlerdeki rgtler deyince esnaf lancalar ve ticaret dzeni akla gelecektir. Loncalar ve ticaret erbabnn faaliyetlerini kontrol eden, iktisadi hayata yn verenler de btn geleneksel toplumlarda olduu gibi ehirlerin yneticileri ve kolluk kuvvetidir. Bu sonuncular kentin ynetim rgtn, birinciler ise ekonomik rgtlenmesini meydana getirirler. Btn geleneksel ekonomilerde olduu gibi retim dalnda kalite ve alan says (istihdam), retim miktar ve sat fiyah snr landrlr. Belirli sayda usta ve i yeri tespiti ve bunun snr lanmas lonca rgtnn kurulmasn, fiyat snrlamas ise narh

iLBER ORTAYLI -

43

koymay gerektirir. Ayrca belirgin mallarn ithalat ve ihracah kontrol edildii gibi, pazaryerlerinin kurulmas ve yerinin seimi de devlete tayin edilirdi. Lancalarn belirli kamu hizmetlerini yerine getirmek ykmll de vardr. rnein Bizans'ta, gemi sahipleri donannay bir sava annda desteklemekle ykmlyd. Bundan baka bakentin ihtiyacnn kar lanmas iin; Trakya blgesinden ve Karadeniz' den et, st mamulleri, tahl tamak zorundaydlar. Bu grev devlet tarafndan belirli bir fiyat ve mecburi manapolle verilirdi. 17 Kle emeinden balangta baz zenaat dallarnda yararlanlyor ise de esas igc zenaatilerden meydana geliyordu.

Makedonya hanedan devrinde 10. yzylda bakentte says bilinen loncalar unlard: Tabularioi (noterler), argyropratai (kuyumcular), trapezitai (sarraflar), vestipratai (srmake, ipek ileyici), prandipratai (ipek sahc), metaxopratai (ham ipeki), catartarioi (ipek eiriciler), sericarioi (ipekli dokumac), othenio pratai (keten dokumac), myrepsoi (triyat lar), cerularioi (kandilciler), saponopratai (sabuncular), saldamarioi (tuhafiyeci), lorotomai (saralar), macellarioi (kasaplar), chairemporoi (domuz kasaplar), ichthyopratai (balklar), artopoioi (ekmekiler), capeloi (meyhaneciler) 18 vs. Bunlardan ipek zerinde i tutan loncalar, devlet loncalar dr. pekilik Bizans iin hayati nemi olan bir zenaat ve ticaret dalyd. Bizans hiyerarisinde ipek nemli bir stat semboldr. Bundan baka Bizans'n ipekli dokumalar onun balca meta olduu gibi, Barbarlada ve dier lkelerle olan ilikile rinde nemli bir rvet kaynadr. 6. yzyla kadar ipek in' den ve ran zerinden geliyordu. Ancak ran'n koyduu ar gmrkler nedeniyle Bizans, Gktrkler'le temasa gemi ve Hazar'n kuzeyi ve Karadeniz yolunu denemek istemitir. 567'de Gktrkler kanlarya hizmetinde kullandklar Sudakl Maniakh adnda birini Bizans'a eli gnderdiler. Eli iyi karland ve ipek yolunun mtereken korunmas mesele17 18

Runciman, age, s. 138-140. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, s. 436. Speros Vryonis Jr. "Demokratia and Eleventh Century Guilds", Dumbarton Oaks Papers, 1963, s. 297-300.

44 -

BYK iMPARATORLUKLAR

sini grt. Dnnde Bizans elisi bir Klikyal da beraberinde idi. Vaka bu eli teatisi istenen sonucu vermedi; ancak bu sayede elimize 6. yzyl Gktrklerini anlatan ve eli Klikyal Zamarhos tarafndan yazlan bir seyahatname kald. Fakat o sralarda Bizans in'den ipek kozas elde etmi ve Suriye' de retimine balamt. Zamanla pekilik imparatorlukta yayld, ancak devletin tekeli ve sk kontrol altna alnd. Bu nedenle eyaletlerde olduu gibi bakentte de bu konuda kurald bir rgtlenme vard. zellikle sadece protokolde belirtilen kimselerin giyebilecei ve ihra edilen ipeklileri dokuyan ve hammaddeyi getirip satmyla uraan loncalar dorudan imparatora baldr. Bu lancalara vasilika ergodosia (imparatorluk loncalar) denir. ehrin eparh (praefectus)unun kontrol altndaki, daha kt kalite ipekleri dokuyan lancalara sadece erqusteria denir. 19 Devletin tekelinde olan ve zenaatin srlar nn kmamas iin ar kontrol uygulanan bu gibi retim dallar, ortaalar boyunca hemen her toplumda olagelmitir. Bu rnekleri talyan ehirlerinde de greceiz. in' de pekilik ve kat zerinde ayn kontrol vard. ran'da 18. yzylda bile pekilik zerinde bu tip kontrol uygulanyordu. Kent ynetimi bakentte yarg ve belediye reisi fonksiyongren ve yksek bir memur olan eparh (praefectus)a aittir. Emrindeki kolluk kuvvetleriyle bu grevi yerine getirirdi. Osmanllardaki ve slam devletlerindeki muhtesibe benzeyen ve muhtemelen bu memuriyetn kayna olan bir agoranomos vardr. 20 Agaronomos; esnafn teftii, l, tart, kalite, temizlik, fiyat kontrol ile grevliydi ve ceza verip uygulard. Bizans kentlerinde de hipparchos denen memur, hakim ve belediye reisi olup, yannda agoranomos bulunurdu.
lar Lancalarn kendi ilerindeki hiyerarinin devam ve dzenlerine uymalar da eparh 'm gzetiminde olur. rnein ustala terfi eden biri, eparh 'n nnde toplanan yelerce seilir, noterler kayt eder ve treni yaplr. Gene narh ilemleri birlikte uy-

19
20

Vryonis, agm, s. 300. Bu konuda Godfroy de Mombynes, Muslim Institutions, G. Alien and Unwin, London 4th Edit. 1968, s. 154-55.

iLBER ORTAYLI -

45

gulanr. zellikle ekmekilerin kontroln questor denen memur yapard. Bu tipik geleneksel dzen, gene iddetli cezalada korunurdu. 11. yzyldan itibaren lkenin Anadolu ve Balkan blgelerinde, karklk ve harpler lancalarn da hayahn sarsmhr. Kentlerin beslenme ve yiyecek sorunu bym, bu da Konstantinopolis'te bile nfus azalmasna neden olmu tu.

Bizans'ta Ticaret rgt


Eski Roma mparatorluu'nda, lks tketim eyas hatta talkenin eitli vilayetlerinden merkeze aktarlyordu. Bu nedenle Germanya, Asya, Arabistan, Afrika ve in' den gelen mallar imparatorluun alhn kaynaklarn tketrnee baladlar. nk Roma ticareti (P-M-P) ilikilerine deil, (P-M) ilikileri ne dayanyordu.
hl,

Fakat 4.

yzyldan

itibaren bu ticari

yap deimeye balad.

mparator Diocletianus zamannda fiyat kstlamalar, reka-

betin nlenmesi ve ticaret imtiyazlar gibi kurumlar feodal dzenin balangcn gsteriyordu. Dou Roma bu gelimede daha da ileri gitmitir. Sasaniler'in koyduu1 gmrklerin ykseklii, buna kar koyulamay, kuzey yolunun emin olmamas, snrda tccarlar zerinde gmrk kontrol yaplmas ve rekabetin nlenmesini gerektirdi. Bu feodal biimde rgtlenen bir ticaretin balangcdr. Bylece, Arabistan, Bactria, Sogdiana, Mogolistan, Tibet, Parthia (ran ve Mezopotamya) gibi lkelerle yaplan ticaret snrlanmaa alld. Antakya ise Suriye ve Dou'ya alan nemli bir konaklama ve antrepo merkeziydi. Ne var ki imparatorluun Msr, talya, Suriye gibi blgeleri merkezle btnleemiyordu. Bunlar zerindeki feodal denetirnin kopukluu ve zayfl bu lkelerin bamsz birimler olarak; ticari, kltrel, dini ve idari hayatlarn srdrmelerini salad. Dou' daki Bizans ticaret yolu; Antakya, Hemedan, Donghan, Pamir, Merv, Kagar ve in hattdr. Ayrca Antakya, Halep, Badat, Basra hath denizden bamsz olarak in'e balanmaktadr. Buna karlk Msr, Suriye ve Kuzey Afrika'nn bamsz bir merkezi

46 -

BYK iMPARATORLUKLAR

olma durumundayd. Msr'n ayrca M.. 30 ylndan beri Hind ktasyla denizden balanhs vard. Bu durumda btnlk gsteren blge, Anadolu ve Balkanlar olmutur. Dier eyaJetler ve blgeler Bizans'tan kopuk olup, baka d sistemlerin etki alanna girmilerdir. 7. yzyla kadar Habeistan'daki Aksun imparatorluu, Bizans'la dilli, iktisadi ve siyasi ynden beraberdi. Bu imparatorluk Bizans nezdinde makbul muamele grrd (N egs'e vasileos unvan bile verilmiti). Habeler Yemen'in Kzldeniz kylarn 4. yzylda ele geirince, Kzldeniz-Hind yolu Bizans ticaretine alm oldu. Ancak bu yol 7. yzyldan itibaren tekrar kapand. Msr balangta Konstantinopolis'i besleyen hububat deposu iken, sonra imparatorluktan koptu ve bu grev Trakya'ya dt.
Ulam teknolojisini karada deve ve kahr kervanlar, denizde de yelkenli gemiler olutururdu. Son yllarn su alh alma lan ve var olan bilgiler bu gemilerin 11. ve 12. yzyllardaki talyan gemileri ile boy lemeyecek kadar ilkel teknolojik yapda olduunu gstermektedir. Bizans'n gemileri ve kervanlan ap, kereste gibi retime ynelik hammaddeleri deil; baharat, ipek, deerli silah gibi tketim eyalarru tayordu. Dou Akdeniz egemenlii ksa aralklarla 5. ve 10. yzyllar boyu srd. Msr, Kuzey Afrika, Suriye ticari sistemle hibir zaman btnleemedi. Tccar gurubu genellikle btn feodal ekonomilerdeki gibi kstl retim, kstl tketim, serbest piyasa art larnn olmay gibi sebeplerden tr gelime imkanlanndan yoksundu. Bizans ticareti belirli alcya hitap eden, mekan ve zaman farkndan yararlanan bir ticaretti. Bu durum ise toplu ticareti gerektiriyor (yol gvensizlii nedeniyle) ve belirli iliki erevesi, belirli mal cinsi ve miktar dnda yeni giriimlerin yaplmasn engelliyordu. Bu arlar altnda Bizans taeiri Osmanl taeirinin dramn erkenden dana ac bir biimde yaad. Merkantilizm artlarn hazrlayamayan Bizans'ta da tccarlar btn Bah ve Dou feodalleri gibi aa bir statdedir. Bu onlarn msadere ve tedib korkusuyla yaamalarna, gsterii tketimden kamalarna ve gerek anlamda bir kapital birikimi ile iletme hazrlayamamalarna sebep oldu. Esasen antsal bi-

iLBER ORTAYLI -

47

nalar ve yksek brokratlarn kaanesi dnda, stanbul o devirde de her afetle yklan veya kl olan ahap binalada doluydu. Tccar, ne itibar ne de hayat tarz bakrnndan talyan ve Han sa ya da N ovgorod kentlerindeki tccarlarn aksine, dier teb' adan daha farkl bir durumdayd. Hatta hp k Osmanl toplumundaki gibi baz lancalarn rsi yesi (yani usta) tccardan daha emin, rahat ve itibar h bir hayata sahipti. 9. yzyla yani Arap denizcilii geliineeye kadar, Bizans'n bu ticari yaps ve ulam sistemi yeterliydi. Hafif yelkenlilerle yaplan ticarette baar gsteren Bizansllar, Akdeniz limanlarnda hatta Hind kylarnda bile geerli bir para birimine sahipti. Ancak 1100 yllarndan sonra, imparatorluun iine d t sefalet, parann itibari deerinin sratle dmesine neden oldu. Geerli para Venedik florini oluyordu ki bu para 16. yzyla kadar Osmanllar'da bile geerli olmutu. 9-10. yzyllarda Bizans; Balkanlar, Anadolu ve Rusya ticareti ile geiniyordu. Fakat Araplarn logaritma bilgisi ve Avrupa'nn gelien tarm sal zenginliinden yararlananlar talyanlar oldular. 10. yzyl da Bizans Makedonya hanedannn rnesansn yaarken, Karadeniz sahillerinde ve kuzeyde ticari ynden egemendi. Ancak bu sistem de kt ve Anadolu 12. yzyldan itibaren Seluk! egemenlii alhna girrnee balad. Bu dnemde Bizans talyan ehirlerine gmrk muafiyetleri, maden imtiyaz ve ticari serbesn tand. Bu yzden de gelirleri azald. Bizans bu muafiyetleri giderek tanmak zorunda kalyordu. Bylece Cenova; Krm ve Karadeniz kolonilerini, Venedik ise Ege ve Akdeniz kolonilerini ele geiriyordu. Venedik, Fat nller ve Eyyubiler'le anlaarak Akdeniz' deki ticaret alarn tamamlam oluyordu. Bakentte bile gittike kalabalklaan bir talyan kolonileme hareketi vard ve bu o dereceye varmt ki 1185'te kan bir ayaklanmada i Latinler'in toplu katliamna kadar vard. Bu olay Venedik'in 1204 Hal seferlerini Msr'a deil de, stanbul'a yneltnesi iin bir gereke oldu. Bylece Akdeniz blgesi artk talyan cumhuriyetierinin smr alan oldu. Btn bunlar Dou ve Bat Akdeniz kltrlerinin kaynamasn ve 13.-15. yzyl Rnesans'n hazrlad. Akdeniz medeniyeti, Bizans-slam-talya izgisini izliyordu.

48 -BYK iMPARATORLUKLAR

lave Okumalar
emseddin Gnaltay, tan Tarihi, I, TTK Yay. Ankara 1948. (Burada eski ran tarihi yer alyor)

Clement Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and Kegan Paul, London 1972. (Bu eser derli topludur fakat eskimitir.) Bunun
dnda

genel tarihler ve ansiklopediler

taranmaldr.

rnein:

Lucienne Laroche, Manuments of Civilization at the Middle East, Casell, London 1974. Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev., T. Bykolu, Vakit Matbaas, stanbul1937.
A.A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev., A. Mfid Mansel, Maarif Matbaas, Ankara 1943. (II. cild evrilmemitir.)

Auguste Bailly, Bizans Tarihi, I-II, ev., Haluk cman 1001 Temel Eser, stanbul1976.
Trk Ansiklopedisi, "Bizans", VII. Fasikl, s. 49-50.

aman,

Ter-

A. Adnan Advar, "Bizans'ta Yksek Mektebler", EF Tarih Dergisi, V/8, Eyll1953, stanbul, s. 1-54.
- - - - - ' "stanbul'un

Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti", EF Tarih Dergisi, VI/9, stanbul 1954, s.19-14.

W. Heyd,

Yakn Dou

Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK Yay. Ankara 1975.

Georg Ostrogrsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, Verlag C.H. Beck, Mnchen 1963 (Bu eser ngilizce, Franszca ve talyancaya evrilmitir.) Rene Guerdan, Byzantium: Capricorn Books, New York 1962
(Asl Franszca baslmhr.)

iLBER ORTAYLI -

49

Steven Runciman, Byzantine Civilization, Meridian, 1970.

Printing,

Speros Vryonis, Byzantium and Europe, Thames and Hudson, London 1970. Dimitri Obolensky, the Byzantine Commonwealth, Cardinal edition, London 1974. Bizans hukuku iin u esere bakruz: zcan Karadeniz, Roma Hukuku, AHF Yay. Ankara 1974.

. . . .. .. IKINCI BOLUM
slam Devletinde Ynetim

slam Devletinde Ynetim


slam devletinin snrlar Hazreti Muhammed'in sal ve ilk halife Hz. Ebubekir zamannda Arap yarmadasnn dna taamamhr. Hz. mer'in zamannda miladi 633'te Araplar Suriye ve Filistin'in fethini tamamladlar. 637' de Kadisiye muharebesi sonulandnda, bakent Medain (Ktesiphon) alnd ve Sasani imparatorluu tarihe kart. ran imparatorluu Arap istilas ve yeni dinin hkmranl altna girmiti. Miladi 639' da kumandan Amr bn'l As Msr'n fethini tamamlad. izleyen dnemde Afrika (Ifrikiyye) fatihi Ukba bin Nafi Kuzey Afrika'y slam topraklarna kath. Bir asr gemeden (Miladi 710 sralar) Araplar Orta Asya' dan Atlas Denizi' ne, Pireneler' den Hind Denizine kadar btn Akdeniz-Ortadou blgesini idareleri alhna aldlar. Bylece Akdeniz-Ortadou blgesinde yeni bir kltrel ve tarihi dnem alyordu.
Ksa zamanda Arap yarmadasndan kan bir gcn bu kadar geni bir alana yaylp yerlemesi, kukusuz eitli ynlerden zerinde durulacak bir vak'adr. Bu ftuhah yapan gebe toplum, Ortadou'nun yerleik ve rengarenk toplumlarna gre; askeri bir stnle, otoriter bir organizasyona ve bn Haldun'un belirttii gibi bir dayanmaya sahipti. Fethettikleri lkeler ise Bizans ve Sasani-ran egemenlii alhnda bir knt ve kargaa dnemi yayordu.

Bizans tarihi bandan beri kilise kavgalaryla doludur ve bu n planda blgesel ayrlklardan destek bulmaktadr. 451'de Chalcedon'da (Kadky) toplanan konsilin Monofizistleri aforoz ettiini biliyoruz. Oysa eski Dou dinlerinin etkisi ile sa ve Allah'n birliini iddia eden bu mezhep taraftarlar, Antakya, Suriye, Msr ve Ermenistan' da geni bir kitleyi taraftar olarak kazanmlard. 431'de Efes'te toplanan konsil stanbul Patrii Nestorius'un baba oul ikilisine dayanan (yani sa hem insan hem Tanr) doktrinini reddetkavgalarn taraftarlar

54 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

bu mezhep de Irak ve Gneydou Kk Asya'nn gebeleri arasnda yaylmt. Gerek Monofizistler gerek Nesturiler Bizans ynetiminde devaml bask altnda idi. Bundan baka slam yaylmasndan biraz nce mparator Heraklios Sasani bakentine girmi, Mezopotamya ve Suriye harplerden harap olmutu. Bizans ve Sasaniler arasndaki harpler ar vergi, zulm ve soygunun balca nedeni idi. Her iki imparatorlukta da (ran' da Mecusi olmayanlardan ve Bizans'ta ise Yahudilerden, capitation veya Sasaniler'in gezit dedii, ar vergiler alnyordu. slamlar'n yaylmasna kar koyacak kuvvetli garnizonlar mevcut deildi. Bu yzden bedevi sava ustal ve disiplini fazla mukavemet grmeden baar salayabil di. Yeni fatihler ezilen btn mezhep mensuplarn ehl-i kitaptan sayarak (Zerdtlleri dahi) serbest braktlar. Eski Rum ve Sasani zadegamndan greli olarak kk araziye tasarruf edenlerin imtiyaz aynen brakld. rnein Sevad- Irak denen Gney Irak'ta Sasani devrinde dihkan denen ky reisleri; vergi toplamak, yarg ve asayi ilerini yrtmek gibi grevlere sahiptiler. Bu grevler ekseriya yeniden onlara verildi. Bu zmre ya tedricen tasfiye edildi veya byk ounlukla yeni dini kabul ederek yerlerinde kald. Byk toprak sahiplerinin arazileri balangta gaziler arasnda pay edilirken, sonra bunlara Hz. mer'in giriimiyle kamusal arazi stats verildi ve geliri beyt'l-male (hazine evine) tahsis edildi.
slam toplum ve devlet sistemi ksa zamanda yerleik Orta-

tiinde,

ile aynileti. Bunun ilk aa k hilafet sona ermesi ve irsi saltanatn kurulmasyla gzlemleniyor. Suriye valisi olan Muaviye (Ebu Sfyan' dan geliyor, meyyeoullar'ndan) Emeviye hakimiyetini kurdu. Bu rsi hkmdarlk Hz. Ali ve Muaviye arasndaki Sffin Sava ve Hakem olayndan sonra yerleti (Hicri 37, Mil~di 659 yl). Bu olayla slam'da siyasal atma ve partilemeler hzlanm, ii Frkas hilafeti tamamen reddetnitir.
kavgalarnn

dou monarilerininki

Muaviye'nin Hz. Ali'ye kar Kfr (sebb) denen fiilde bulunmas ve olu Yezid'i veliahd olarak tayin ve biat ettirmesi gibi sebeplerle Snniler nezdinde de makbul bir kiilii yoktur. Ancak Arap medeniyeti ve tarihi bu adam sayesinde bir h-

iLBER ORTAYLI -

55

kmdar, Arap kltrn yayan bir cihangir kazanmtr. Ortadou tarihinde yeni bir dnemi balatan Muaviye Arap dilinin yaylmas ve bir Ortadou dili olmasn salamtr. Onun zamannda Suriye ve Irak'n semitik kavimleri, Afrika'nn Kobt (Kbtl) ve Berberz unsurlar Araplamaya balamtr. Miladi 8. yzyla kadar Msr'da Kobta, Irak'da Ararnca ve Farsa (Pehlevz lehesi) Hat:a Emevi bakenti olan am'da Rumca, Kuzey Mezopotamya'da Ararnca yaygn dillerdi. Devlet ofislerinde bu dillerde de yazma yaplrd. Halife Abdlmelik devrinden Arapa, slam imparatorluunun her yerinde resmi dil haline geldi. zellikle Msr, Suriye, Irak, Mezopotarnya, Kuzey Afrika (Berberiler hari) dil yaknl nedeniyle Arapay kolayca benimsediler ve anlatlar. Bu olay ismi geen blgelerde yeni bir kltrel deiimin nedeni oldu. Yeni medeniyetin birok gelerini almakla beraber, kkl bir direni gsteren kavimler ran ve Orta Asya sakinleri idi. ranllar Arap alfabesini bile zaman iinde kendi dillerine uygun biimde deitirdiler. Diru konularda, devlet ve toplum ynetiminde, hukuk sisteminde snni denebilecek doktrine cephe aldlar ve renklilik yarathlar. Orta Asya ve Horasan'da ise Trk unsur hakimdi. Bu ulusun iindeki gebe unsurlar kadar, deiik kltre sahip kentli unsurlar da bir direni gsterdi ve klasik Arap medeniyetine uzak kalan yeni boyutlar gelitirdiler. Esasen ilk dnemdeki Arap egemenliini ve Ortodoks sistemi iin iin ykacak olan iki toplum ranllar ve Trkler' dir.
ran kltr canlln korumutu. Arazi rejimi, devlet ynetimi, nihayet eski ran dininden baz unsurlar yeni kltre
gemitir.

Orta Asya'nn fethi ise yeni bir

deiimi

getirdi.

68l'de Gktrk Devleti'ni yeniden kuran lteri Kaan ve halefi Kapagan Han (716 yl) devrinde, Maveraunnehir'deki Sudahlar (Sogdianal) tekrar itaat altna alnmak istendi. Araplar ise 644 ylnda Horasan' fethetmi ve Trklerle srr da olmulard; bylece Arap-Trk atmas balad. Orta Asya'rn gebeleri arasndaki atmalar, Arap ftuhatn kolaylatrmtr. Bununla beraber bu ftuhatn ncekiler kadar kolay olmad grlyor. Bir yzyl kadar gebe airetler ve

56 -

ISlAM DEVLETiNDE YNETiM

rni,

Buhara, Semerkand, Baykent gibi ehirler istilaya kar direnteslim olduktan sonra da ayaklanmaya devam etmilerdir.

Haccac- Zalim, Kuteybe bin Mslim, Abdurrahman gibi kan dkc fakat yetenekli komutanlarn ynettii Arap ordularnn zor iledeyiinin nedeni vardr. Bedevliikten ileri gelen askeri yetenek, srat ve otoriter organizasyonla Araplar, Msr, Suriye, Mezopotamya'da ve ran' da kolay baa r elde etmilerdi. Fakat gebe devlet ve ordu sisteminin getirdii benzer niteliklere sahip Trk airetleri karsnda bu baa ry elde edemiyorlard,

Bununla beraber, blgede askeri ve toplumsal birlik olmad Araplar 700'lerde ftuhal tamamlad. 708'de Kabil'e kadar ilerlediler. Semerkand ve Buhara gibi ehirler garnizon merkezleri oldu. Bu blge zaten Farsann da ri dedilri.iz ortak lehesinin konuulduu kent merkezleriydi. Emev1ye devrinde slam dinine giren Arap olmayan unsurlara da zmmi muamelesi gsterildi. rnein ou halk cizye vergisinin arlndan kurtulmak iin, bu dine girdiinden; cizye geliri azalnca, slam olan mevallden (gayr Arap Mslmanlar) cizye vergisi aln maya devam edildi. Bu ise anari ve karkla sebep oldu. Emevilerin ran! ve Trk unsuru ezmesi bu blgede huzur ve barn yerlemesine engel oldu. 9. yzyla kadar Araplar Horasan ve Maveraunnehir' de soygun ve tahrip le ynetimi bir arada yrttler. Bu dnem boyu eski uygarlk merkezleri ar tahribata uradndan ve Arapa resmi dil olduundan Trk kltr ar bir darbe yemitir. Trkler'in Mslmanl kitle halinde kabul edip, direniten vazgemeleri de 10. yzyldan balayarak 13. yzyl ortalarna kadar devam eden bir sreti. Trklerin slam Medeniyetini sratle benimsernek ve byk allmlar yaplklar gibi hkmler, inceden ineeye aralrlarak ileri srlmelidir. Kkl bir gemie dayanan ran kltr ve dili de bu dnemde hzl deiim geirdi. Araplar bu unsura Acem (Acemi, yaban, barbar gibi bir kk drc adlandrma) diyordu. lk defadr ki mehur air Firdevsi Trk hanedan Gazneviler devrinde ran dil ve edebiyatn diriltmekte nemli rol oynam ve bu uran nl eseri ehname'nin banda yle dile getirmiti:
ndan

ILBER ORTAYLI -

57

B'isi renc bordem der in sal- si Acem zinde kerdem bed in parsi

(Otuz yldr ok zahmet ektim ve Acem'i bu Fars dilinden yeniden yarathm.) Emeviye devrinde bunun iin anti-Arap bir akm olan hareketi (a'ab kknden) yayilmhr. Dnemin dini muhalefet akmlarnda bu nedenleri de aramak lazmdr. Vaka uubiyye hareketinde kuru bir ran milliyetilii dnda unsur ve eilimler de vardr.
uubiyye

slam Devletinde Ynetim rgt


slam devletinin ynetim rgt, bir dinin biimlendirdii

kendine zg bir yap mdr, yoksa klasik Ortadou tarihsel bir devam mdr? Kesin yarg, karlahrmalarn ve arahrmalarn artmasyla verilebilecektir. Biz burada toplum ve devletin ba olan halife (ve hkmdar), ynetim rgt ve bu rgtn dayand kurumlar genel olarak gzden geireceiz. Akdeniz
imparatorluklarnn

tamamyla

Halife: Halife Hristiyanlar'da olduu gibi tanrsal iradenin resulnn yani peygamber Hz. Muhamrned'in, slam cemaati bandaki vekili olarak kabul edilir. Kendisine imam (nde duran) da denir. Halifelik bir irsiyet, bir saltanat konusu olunca emir'ul- m 'm inin de denmitir. slam'n ilk devirlerinde eski Dou dinlerinden ve kilise doktrininden etkilenenler onu Allah'n vekili olarak tanmlamak istemilerse de, ilk halife Ebubekir: "Ancak hazr olmayana halef olunur." diyerek bu unvan reddehnitir. Bu nedenle hilafet bir ruhani makam deildir. Halife, balangta seimle gelirdi (Bu seimi de bugnk seimlere benzetmernek gerekir, ayan ve erafn oyu sz konusudur). Ayrca halifenin fkh bilmesi, akll ve yetenekli olmas, cesur olmas, erkek olmas gibi artlar vardr. Ancak daha ilk asrda bu artlar zedelendi. Bu kurum 1924'te lavedildiinde hilafet kurumunun douundaki artlardan ok saph aktr. Ayrca kayna itibariyle de bu kurumun
deil, Allah'n

58 -

iSlAM DEVLETiNDE YNETiM

bid'at olup olmad bn Taymiyya Vahhabiler 'den beri tarhlagelnekteydi.

(14.

asr)

ve

10. yzyldan sonra Abbasi halifeleri dnyevi otoriteden yoksun, szde bir dini lider haline geldiler. Halifeliin bundan sonraki tarihi seyri ve Osmanllar'daki durumu ileride ele al nacakhr.
EyaZet Ynetimi: slam devletinin ani genilemesi, uzak blgelerde halife adna, niyabetle grevli bir valinin tayinini gerektirdi. Nitekim ilk drt halife ve Emeviye devrinde valilik tam yetkili bir grev, adeta bir vice-roi'lk idi. Askeri iler, mali konular, vergi toplamak, memur ve hatta kadlarn tayini valinin grevi idi. Vali hpk halife gibi hukuki-idari ynden de cemaatn iman yneticisi idi. Ancak Abbasi devrinde valilerin yan na, merkez tarafndan atanan kadlar (merkezde kaad1yu 'lkudiit vard) ve maliye memurlar geldi. Bu l denge muhtemelen ge devir Sasani sisteminin gelitirilmii idi. Bununla beraber Abbas! devri slam devletinin bu merkezilemi grnen yapsn abartmamak gerekir. Pratikte an teknik yap sndan ileri gelen yetersizlikler yznden, merkezi hkmet eyaletleri kontrol edememi ve valiler askeri, mali, idari, kazai konularda zerk durumlann korumutur. Bunlar zamanla Abbas! devrinde ba kaldrp halifeye vergi vererek yar mstakil hale gelmilerdir. Bu vergi bir tr iltizam (ihale) idi. Nitekim Kuzey Afrika'da Alebiler, Horasan'da Tahiriler, Msr'da Tulftniler zamanla bamszlklarm elde' eden, bu eit valilerin kurduu hanedanlard.l Esasen valilerin bandan beri adeta yar bamsz olmalarnn nedeni brokratik rgtn ve mali sistemin niteliklerine dayanr. Bir vali bulunduu eyaletin hara, cizye vs. gibi gelirlerini mltezimler araclyla toplahr ve bu gelirden; a. mltezim payn alr, b. vali, asker ve memur maan der, c. bayndrlk harcamalar yaplr ve artan mebla merkeze beyt'l-male gnderilirdi. Ancak ne sistemli bir hesap kontrol yaplabilirdi ne de vali ve mltezimin yolsuzluk ve soygunu kolayca nlenebilirdi. Bu hal nlenemedi ve zaCorci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, II, yeni harfle neri, dal Neri yat, stanbul1972, s. 84.

ILBER ORTAYLI -

59

manla halifeler valilerden belli bir yllk mebla almaya olarak, iktidar tamamen onlara brakhlar. 2

raz

slam lkesinin bir blgesini istila edip, hkmranlk kuran Mslman airet hanedan halifenin vassal saylrd. Halifeyi szeren olarak tand, yani onun adna hutbe okutup, para bashrd takdirde hkmdarl tasdik edilir, menur gnderilirdi. Irak'ta Bveyhiler, Msr ve Suriye'de Eyyubiler ve Memlukler, Horasan ve Afganistan'da Gazneliler bu gibi hkmdarlard. Bunlar arhk vali olarak dnmek mmkn
deildir.

Valilik zamanla bir arpalk halini ald. Abbasi devrinde baz hanedan yeleri ve emirler vali olarak tayin edildikleri vilayete gihneyip bir vekil gnderirlerdi.3 Bu ise bir tr iltizam sisteminin balangc ve yolsuzluklarn artmas demekti.

Merkezdeki Grevli ve Brolar


Hkmdarn yannda ona yardmc olan mavir, katip ve icrai yetkisi olan memurlar ve bunlarn brolar her devlette olduu gibi, Emevi ve Abbasi devrinde de merkezi hkmet rgtn olutururlard. Bu memur ve organlar srasyla gzden geirelim.

Vezirlik: Vezirlik fonksiyonel olarak katiplik grevinden Geleneksel toplumda kitabet grevini yerine getirmek yaz dilinin gl dolaysyla pek dar bir zmrenin imtiyaz iindedir ve bu nemli grev yksek rtbelere kadar uzanan bir kariyer demektir. Avrupa devletlerinde Kanzler Chancellier (katipler) zamanla bakan fonksiyonlarn yklenmilerdir ve baz Bah devletlerinde babakann devlet ansl yesi (Reichskanzler -Bundeskanzler) unvann tamas da bu gelenein bir devarndr. Selukilerde de greceimiz gibi ba bakana Hace-i bozark (Byk katip) denirdi. lk slam halifelerinin yannda vezirlik fonksiyonunu yerine getiren kiiye kakmtr.
2
3

Age, s. 183, 201. Bahriye ok, Emeviler Abbasiler, AF Yay. Ankara 1968, s. 127, Corci Zeydan, I' den naklen.

60 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

tip deniyordu. smi ve grev btnlyle vezaret, Abbasiler devrinde eski Tan-Sasani devlet yapsndan miras alnmtr deniyor. Vaka terimin Kur'an- Kerim'de de getiini ve vezaretin Hz. Musa'mn kardei Harun'a verildiini biliyoruz. Dolaysyla Emeviye devrinin ran' dan bir adaptasyonu gibi grnmyor.
Divanlar: Devlet ileri blm blm, divan denen (bakanlk benzeri) brolarda grlrd. Bu divanlarda ilk zamanlarda mali iler ve brokratik kayt konusunda teknik bilgiye sahip ranl, Sryani, Kaldani, Rum asll memurlar ounluktayd. Kaytlar bile bu dillerde tutulurdu. Zamanla Arap dili ve Arap memurlar brolarda egemen oldu.

Bu divanlarn balcalar unlard:


a. Divan'ul-hatem: Balca yazmalarn yapld, tasdik edilip gzden geirildii bro idi. Devlet mhrleri burada idi ve mhrdarlk grevini bu divan ykmlenmiti. Geleneksel devlette kanun sistemi ve brokratik ilemler bugnk gibi anonimleip, ayrntl kurallara ve kontrol sistemine balana madndan bu grev ok nemlidir. Kiisel gvence bata gelir. rnein mhr-i has lordluu (Lord Privy Seal)* ngiliz tacna bal ok nemli bir grevdi. Gene talyan ehirlerinde Gonfoloniereler bu grevle ykml idi. Abbasilerde bu grev fonksiyonlar ynnden genilediinden d ivan 'u l-i n a denen bir broya havale edilmiti.

b. Divan'ul-harac: Cizye ve harac gelirleri, bu vergilerin toplanmasyla uraan brodur. Osmanllarda ba defterdara bal cizye babaki kulu denen memurun ofisi benzer grevi yrtrd.

c. Divan'ul-berid (Posta Brosu): Posta, istihbarat, ulatrma ve gizli tefti ileriyle uraan brodur. lke ahvalini gizlice tefti ettirmek geleneksel devletlerin ska bavurduu yoldur. Osmanl hkmdarlar da eyalet grevlilerine yazdklar ferman ve yasaknamelerde sk sk; "lkeyi hufyeten (gizlice) tecess i" ettirmekten sz edip, yerel yneticileri ikaz ederler ve
' Halen Britanya kabinesinde iileri bakanl bu unvanla
amlr.

iLBER ORTAYLI -

61

bu gizli

Ortadou

Gene posta sistemi ve ticari ulam lkelerinde, eski Roma ve Bizans'ta zerinde nemle durulan bir konuydu.

teftii yaplrrlard.

d. Divan'ul-cnd: Cnd ordu demektir. Askerlik ileri, tayinler, ordunun mali hizmetleri, askerlerin knyelerinin saklanmas gibi grevleri yrtmek bu broya aittir. Bu bro bugnk savunma bakanlklarnn bir ekirdeidir. Her devlette byle brolar ve askeri mavirler vard.
e. Divan'ul-mezalim: Geleneksel devlet ve toplum sisterninde hkmdar btn hakszlklarn ikayet edilecei son temyiz mercii idi. Eski ran'da, Nevruz trenlerinin son gnnde ah, sayeban allnda her trl ikayeti dinler, onun davay hemen zp karara balamas istenirdi. Hkmdarn btn adaletsizlikleri zecek son ve en yksek karar organ olarak benimsenmesi gelenei, Dou devletlerinde eski ran ve Mezopotamya'dan olduu kadar Ortaa Avrupas'nda da Roma'dan geen bir adet olarak yaygnd. Gerek tarihi metinlerde, gerekse edebiyat rnlerinde bu gelenee sk sk rastlanr.

Abbasi imparatorluunda da vergi toplama, asayi ve dier idari yolsuzluklara urayanlar, yerel ynetirnde adaletin himayesini bularnazsa merkezdeki divan-uZ-mezalim 'e bavurur. Bu bronun banda kaadyu'l-kudat bulunurdu. Bahriye ok, Halife Muktedir zamannda bu divann banda Surneyi adl bir kadn hakimin bulunduunu bildiriyor. 4 Divan'ul-beyt'ul-mal: Maliye dairesi idi. Emlak ileri, miri gelir ve mal varl ile ilgili ileri yrtrd. Bu brolar ekirdek halinde birer bakanlkl. Zaten her toplumda bakanlklar bu gibi ekirdek brolarn tarihsel geliim iinde grev youn luunun ve personelinin artmas sonucu ortaya krnlardr.

slam Hukuk Sistemi zerine


Bu konuya burada ksaca deinmek gereklidir. nk slam hukuk sistemi ve uygulamas slam devlet ve toplum hayalna
4

Bahriye ok, age, s. 131.

62 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

yn vermitir. Kaynan birlii (vahiy) ve deimiliine ra men; yorumlar ve itihatlarda farkllk vardr ve slam hukuku zaman ve mekan iinde eitli deiiklikler geiren, farkl uygulamalar btnne verilen addr. slam devletlerinde eitli alanlarda er'i mevzuatdan bazen aka bazen de farkl uygulamalara, tre ve geleneldere bavurarak sapmalar grlmtr. s lam hukuku arabrmalarnda dier geleneksel hukuk sistemleri ile karlabrmalar yapmak gerekir.
slam hukukuna fkh, bu meslekle uraanlara faklh (. fukaha) denegelmitir. Fkh sadece dini kural ve ibadeti deil, kii ve toplum yaaynn kurallarn da tmyle iermek durumundadr. Fkhn a. ibadet, b. Aile, miras, borlar, ayni haklar gibi zel hukuk alann ilgilendiren ksmna muamelat denir (sonra evlenme ve boanma - mnakahat ve murafakat, miras da fera'iz adn ald) c. Ceza alann ilgilendiren ksm ukubat adn alr.

slam hukuku balca drt kaynaa dayanr. Bunlar: a. Kur'an, b. Snnet, c. cna- mmet, d. Kyasbr. nc Halife Osman devrinde Kur' an onun tarafndan toplablp oaltlm ve btn slam dnyasna dattrlmtr. Bylece Kur' an 'n bir tek metni vardr. Kur' an' da 114 sure olup, bu sureler kimine gre 6660, kimine gre de 6219 ve 6616 ayetten mteekkil dir.5
Asl mnakaa snnet yani hadisle balar. Bunlar peygamber'in, salnda kendisine sorulan meseleler iin gsterdii zm veya baz konularda koyduu kurallardr. Ancak hadislerin says ve bunlarn sahihlii (gerekten sylenip sylenmedii) tartlagelmektedir. 9. yzylda yaayan alim Buhari'nin derlernesi en ok gvenilen kaynaktr. Ancak hadisler naklen ve kayna zikredilerek shhat kazanmtr. Bu konuda slam fukahasnn gr birliine vardn sylemek zordur.

Bu iki kaynaa bavuran fukahann bir yargya varp kural ve hkm yaratmas ilemine k yas ve ictihad denir.
Cokun ok, Trk Hukuk Tarihi, s. 47-49.

ILBER ORTAYLI -

63

bir mesele hakknda Kur' an ve hadisiere bavurarak yapmak ve bir ictihad ortaya koymak demektir. Baz konuda tek fakihin deil, fukahann rey'i ile bir mesele zlr. Buna icma denir. cma'n temeli "mmetim yanl lk zerinde birleemeyecektir" hadisidir. Ancak icma ile konan kural bir sonraki kuak mslmanlar balar. cma yoluna bavurup kural koyan heyetten herhangi birinin bu hkme itiraz etmesi ve tanmamas her an iin mmkndr. 6 Heyet yelerinin hepsi itiraz etmeden lrse bu kural balayc olur ki karklk nedeni olagelen bir durumdur. Bu ok nazari grlen uygulama aslnda "drt halife", bilhassa Hz. mer devrinde bir ok kanun ve uygulamann temeli oldu.
karlahrma

Kyas

Bundan baka ortaya konan itihadiara ifler hi itibar etmedikleri gibi, Snnz mezhep taraftarlar da rrittefikan kabul etmemiler ve bu yzden ortaya Hanefz, Malikl, afil ve Hanbel! mezhepleri kmhr. Bunlar sras ile mam Ebu Hanife, mam Malik, mam afii ve mam Hanbel'in itihatlar ile amel eden gruplardr. Nihayet hicri 3. ve miladi 10. yzyldan itibaren itihat kaps kapanm ve bu konuda belirli kurallar dondurulmutur deniyor, bu indi bir hkmdr. tihat hep devam eder ve Cevdet Paa'nn "ctihad, ictihad nakzetmez" deyiindeki gibi ayn konudaki farkl itihatlarn birini seip (ihtiyar) amel etmek de mmkndr 19. asrda da modern dnyada slam mtefekkirleri bu yolu ok denemitir. Fakat mezheplerin teekklnden sonra mftller duraan mevzuata gre fetva vermitir. Ancak says bilinmeyen okluktaki fetvalarm da bu mevzuata uyup uymad tarhmaldr.

Esasen slam hukukunun birinci kayna olan Kur' an bu nedenle filolojik bakmdan snanm ve metin almalar slam dnyasnda gelirniti. Dini kaynaklarn shhatini tespit iin yaplan arahrmalar; filoloji, gramer, kronoloji gibi dallar geli tirmitir. Ancak K ur' an' daki dilin eksik bilinmesi baz eski semitik unsurlarn bu dilde bulunmas onu zor anlalr bir kaynak haline getirmitir. Akas modern slam dnyas ilk asrlardaki illirolerin aksine eski Sami dillerini bilmiyorlar.
6

Age, s. 59-51.

64 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

Kur'an 'a ve hadisiere dayanarak kyas ve icma (umumi rey) yoluna ba vurulmas karkl arttrmhr. Aslnda; "tihad ortaya koymak bir Mslmann her dn, karar ve eyleminde mevcuttur" diyenler de vardr. Bu son dn, slam Dini'nin genel ~mallaryla alakas olmayan bir takm yerel rf ve adetin de Islam Hukukunun kurallar imi gibi yorumlanmasna yol amhr ki, bylece fkhn nemli aksaklkla ra neden olmas gibi bir durum ortaya kmhr. rnein Kafkasya fukahas kan davasn ksas prensibine balam ve 19. yzylda ar ynetimi de bunu Kafkasya blgesi ceza uygulamasnda kabul etmitir. Esasnda slam hukukusu dn olduu kadar bugn de slam lkelerindeki her gelenei slam eriatinin prensiplerine balama eilimindedir. Bu adetlerin slam dini ile ne derecede tarihi ilgisi olduu da fazla d nlmemektedir. Bugnn slam fakihi ortaadaki bilgili'fakihlerin aksine tarih bilgisi ve yorumuna sahip deildir. slam Hukukunun arazi ve vergi alanndaki uygulamalarn grmeden, slam devletinin yarg rgtn ksaca gzden geirmekte yarar vardr.

slam mparatorluunda Yarg rgt Geleneksel devlette yarg erki hkmdarn grevi idi. Ancak bunu vekaleten tayin ettii yarglara devrederdi. slam devletinde de hakim, eml'rin (halife) ta kendisidir. Ancak grevinin arl ve devlet snrlarnn genilemesi dolaysyla daha ilk zamanl~rda yarg erkini, tayin ettii kadlara emanet etmitir. Halife mer ilk olarak Medine'ye Ebu'l Derda'y, Basra'ya eshabdan arik'i, Kufe'ye de Ebu Musa El Aar' kaadi olarak tayin etti? Fakat Msr'n fethinden sonra bu diyarn kadla rn o yerin valisi tayin etti.
Emevi devrinde eyalet valileri, eyalet kadlarn da tayin ederlerdi. Abbasi devrinde yarg erkinin ba Badat'taki kaadyu 'l-kudat olup btn kadlar o tayin ediyordu. Kad mutlak surette Mslman, reid, temyiz kudretine sahip, iman sahibi, nesebi sahih bir erkek olacakhr. lk zamanlar derin bir fkh bilgisi aranyorsa da, sonralar yeterli bir malumat kafi g7

Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediyye, I, s. 258.

ILBER ORTAYLI -

65

rld. Esasen nemli konularda kad mftnn fetvasna ba vurur. Bu ~urum Avrupa yarg rgtlenmesinde hakim ve adli mavir (Iustizrat, counsellor) arasndaki ilikiyi hahrlatmaktadr. Memluklerde her drt mezheb (Hanefi, Malik!, a fi1, Hanbell) iin birer kad tayin edi~9-i. Zamanla kadlk adeta iltizam usulyle verilmeye baland. Ustelik bunlar da grevlerini ksmen na i b denen yardmclara iltizamla devreder oldular ki bu yolsuzluklar arhrd.
slam kentlerinde de btn feodal orta zaman kentlerindeki gibi belirli bir mahkeme binas yoktu. Bu i iin ya cami, ya da kadnn evinin n kullanlmtr; ancak buras mahkeme kutsiyetini kazanrd.

katip, mtercim, inzibah temin eden cilvaz, hacib ava n (tebli memuru), kapc ve hazin u divan u 'lhukum (ariv muhafz) gibi yardmclar vard. 8 Mahkemede taraflardan alnan harlar kad ve personelinin kanuni maan olutururdu. Kadnn grevleri ve personel Osmanl dneminde daha byk deiiklikler geirecek ve bu meslek belirli bir eitim ve terfi sistemine balanacaktr.
(mbair),

Kadnn

slam devletinde kad, Avrupa ortaa kentlerinin ehir hakimleri gibi kentin ynetim ve belediye grevlerinde de rol olan bir memurdu. Zaten medreseden ve belirli eitimden gemi olmas, kanlmaz olarak maliyeden vakf ynetimine kadar birok alanda yetkili bir brokrat olmasn salamhr. slam devletinde gayrimslimlerin arasndaki davalar, onlarn dinine gre kendi cemaatlerinin yarg ile ykml kurullarnda grlrd. Ancak cemaatler aras davalarda hakemlik (arbiter) kadya aitti,

slam Devletinde Vergi


slam devletinde, btn geleneksel devletlerde olduu gibi blge ve snf ynnden bir vergi eitlii sz konusu deildir. Blgeden blgeye farkllklar ve etnik-dini gruplar arasnda
8

Emil Tyan, Historie de L'Organisation ]uridiciaire en Pays d'Islam, Devxieme Edit. Leiden-Brill 1960, s. 257-260. lber Ortayl, "Osmanl Kentlerinde Mahkeme", AHF Esen Armaan, Ankara 1977, s. 255-263.

66 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

vergilendirmeler grlr. Vergi bir hizmet karl beklenen ykmllk olarak deil, sadece ve sadece koruyucu hizmetin yani cemaahn gvenliinin salanmas karl alnr. Zaten geleneksel devletin tek hizmeti gvenlii salamaktr.* Ahali hkmdara itaat eder ve bu itaatini vergi vererek gsterir. Hkmdar da onlar korur. Roma, Bizans ve Sasani imparatorluklarnda da resmi devlet dininden olmayanlar ve istisnai gruplar farkl vergi verirlerdi. slam imparatorluunda da gayrimslimler asker olmadklarndan devlete korunmalarna karlk istisnai bir ba vergisi (capi tatian) verirler ki buna cizye-i er'iye denir. Bu Sasaniler'in gezitinden (jize) treyen bir kelimedir. Gayrimslimler eer kitap ehli ise (yani H ristiyan ve Yahudi) her erkek bu vergiyi der. ocuk, kadn ve sakat kimseler bundan muaftr. Mecusller (Zerdtl) de bu kategoriye sokulmulard. gayrimslimlerden alnan ikinci vergi, mal varln dan alnan haracdr. Bu, toprak sahiplerinin arazisinden ve retilen rn zerinden alnr. Topran plak deerinden al nanna harac- muvazzafa, rnden alnana ise harac- mulcaseme denir. Harac matrah olan toprak paras, bir Mslmana gese bile verginin alnmasna devam edilirdt. Zamanla bu adet kalkt ve harac geliri azalmaya balad. Bununla beraber harac denen verginin, 1856 Osmanl Isiahat Ferman'na kadar slam dnyasnda alnan bir vergi tr olduunu belirtelim. Mslmanlardan alnan er'i vergilerin banda zekat gelir. retilen rn (zm, hurma veya kei, deve) zerinden; altn, gm gibi menkul kynet veya ticari emtiadan 1/lO'e kadar bir nispet dahilinde alnrd. slam arazisinde ise arazinin plak deerinden alnan ur (. r) ikinci vergi idi. Burada nemle hatrlannas gereken konu udur: Bu vergilerin 1/10, 1/5, 2/5 gibi oranlar dahilinde alnd, daima slam arazi mevzuat ve
er' an

farkl

Mamafih

hizmeti, yollarn gvensorunu, kpr, han, hamam gibi baz tesislerin de yaplmasm gerektirmitir. Ancak, bu hizmetler de byk lde vakf lar tarafndan yerine getiriliyo,:du.
liinin salanmas

Ortadou imparatorluklarnda asayi

iLBER ORTAYLI -

67

fkha dair kitaplarda belirtilegelmitir. Bu kitaplarda yazlanlar, gerekle ilgisi aratrlnadan modern yazarlarca da aynen aktarlyor. Oysa bu oranlar sabit olmayp, blgelerin zenginliine ve rn kapasitesine gre deimektedir. rnein Basra'nn bereketli topraklarnda rn oran l/2'e kadar karken, yukar Mezopotamya'da l/12'e kadar dyordu. Bu deiiklikler topran bereketi, rn kapasitesi kadar civarndaki ehirlerin beslenecek nfus miktarna da balyd.

slam Devletinde Arazi Rejimi


Araplar fethettikleri lkelerdeki eski arazi rejimini abarblacak llerde deitirmedHer. Buralarda zellikle eski yerel feodal beyler, ruhhan ve manastrlara ait topraklar eski sahiplerinde kald. Bazen la t ifund i a tipinde, klelerin altrld topraklar da ayn ekilde iletilmeye devam olunmutur. Hatta bizzat mera ekime alan kendi tasarruflarndaki baz araziyi klelerle doldurmutur. Muaviye'nin arazisinde 4000 kle al yordu.9 Bu klelerin iinde bulunduklar ar artlar onlar zaman zaman ayaklanmaya mecbur etmitir. rnein Miladi 868-69 ylhrnda Irak'ta Ali bn Muhsin'in bakanlndaki zenci ayaklanmas eitlik taraftar dini bir ideolojiye dayan yordu. Eski rejimin byk generallerinin, valilerin, Bizans imparatoru veya Sasani ehinahnn veya akrabalannn terk ettikleri laslar; balangta fatih askerler arasnda pay edilirken, bunun kar yol olmad grld ve Halife Hz. mer'den itibaren bu topraklar cemaate (devlete) ait saylarak, geliri bey t 'l-male tahsis edildi. Bu araziyi kontrol eden ve geliri toplayan ayr bir nfus grubunun ortaya kaca tabiidir.
Bandan beri slam-Arap imparatorluunun arazi rejimi rengarenk bir grnm iindedir. Bu eitlilii balca drt kategori altnda toplayarak gzden geirebiliriz. Birinci kategoriye Sevad- Irak' rnek gsterebiliriz. Sevad- Irak (Gney
9

E. A. Belyaev, TI1e Arap Caliphate, Trans. A. Gourevith, Praeger. Pall Mail, N. York 1969, s. 156.

68 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

Irak) arazisi eski feodallere brakld. Bunlar eski Sasani Devleti'nin tara aristokrasisini tekil eden ve dihkan denen beyleri idi. Dilkanlar o yrenin yargc, yneticisiydiler ve vergileri toplayp ehinaha veren kiilerdi. imdi bu grevden ehinah yerine, slam devletinin hkmdarna ve bey t '1-male kar sorumlu oldular. Bu araziye harac arazi denir ki, Osmanl sisteminde de ayn stat devam etmitir. Akdeniz imparatorluklar tarihine bakhmzda, fatih devletin yeni fethedilen eyaletlerde bu tr uygulamalara her zaman bavurduunu gryoruz. Bu uygulamann en belirgin ve yaygn biimini Roma Imparatorluu'nun ve halefi Bizans Imparatorluu'nun eyalet idaresi, arazi rejimi ve yarg sisteminde grmek mmkndr.
kinci kategoriye giren araziler, eski beyleri kaan, len, sa-

hipsiz kalan yerlerden meydana gelmektedir. Eski hkmdarn ve haneciann arazileri, lordlar len ve bo kalan topraklar savafz adn alr. Bu araziyi bir tr ager publicus veya mirf arazi sayabiliriz. Byle topraklar dorudan halifeye baldr, yani bey t 'l-malin elindedir. Bey t 'I-mal bu ekilde belirli mal varlna tasarruf ettii iin, hi deilse ilk drt halife devrinde hpk eski Roma cumhuriyetinin fiscus'u gibi ksmi bir hkmi ahsiyete de sahip olmaktayd. Ancak hilafetin irsi monari haline dnmesiyle bey t 'l-maZ bu tzel kiiliini yitirmi.

nc kategori arazi, arazi-yi mevat (l arazi) adn alr. Bunlar gerek corafi imkanszlklar, gerekse sulama sistemlerinin tahribinden dolay verimliliini kaybeden bo arazilerdi. Byle yerleri tarma amak balca megale konusuydu. Kesin veriler elde olmamakla beraber, bu arazilerin ilenmesi verimi arhrm ve iskan dolaysyla de ksmen kullanlr duruma gelmilerdir.

Drdnc kategori arazi, kent arazisidir. Burada zel mlkiyerin serbestlii kural geerlidir. Alm-sahm ve rehin ilem lerine konu olabilirler. Roma hukuk sisteminden farkl olarak burada bir tek haktan sz edilemez ki, o da arazi zerinde kullanm ve retim deeri olan tesis ve varln ve elde edilen rnn mal sahibince tahrip edilebilme (ius abutendi) hakk
dr.

iLBER ORTAYLI -

69

Genellikle slam lkesinin kyls bazen topraa ve bey'e olan, bazen vergisini veren hr kyldr. Ar corafi artlar, sulama tesislerinin tahribi halinde alk domaktadr. Zrn1 veya jellah'n Ortadou toplumunda temel retici unsur olmasna ve yle grlmesine ramen, ne derecede rahat bir hayat yaad tarhmaldr. Ancak dier ktalara gre daha tok yaad anlalyor. Kyde otarik bir sistem vard. eitli rn her hanenin ihtiyacn karlard. Vergilerin ayni (mal) olarak denmesi gerekiyordu. Ortadou toplumunda balca problem gebelerdi. zellikle ilk devirlerde ve Emeviye saltanal boyunca bedevi airetler iktidarn dayana idi. Gebelerin tahrip ve yamas, Ortadou krsal toplumunun tarih boyu en byk derdi olmutur.
bal

slam ehirleri zellikle Mezopotamya blgesi insanlk tarihinde ehirlerin ilk ortaya kh blgedir. stelik Mezopotamya e hirleri corafi artlarnn zorluklarndan dolay yakn ve uzak evre ile iktisadi ilikilere girmek zorunda olduundan bu kltrel bir etkileimin de douunu salamhr. Milattan nce drdnc binde (takriben 3200'ler) Mezopotamya arkeolojisinde U ruk IV olarak adlandrlan katman, bilinen en eski ehir dir. Geri bundan nce Filistin'de Jeriho, Anadolu'da atalhyk, Mezopotamya'da Bassuno gibi baz prehistorik yerleme merkezleri bulunmusa da bunlara ehir denemez. nk geleneksel ehri modem bir yerlemeden (metropolden) ay ran baz kstaslar vardr. Geleneksel ehir diyoruz, bu nedir? Geleneksel ehirle (endstri ncesi ehir de denir) modern endstriyel metropoln ayrm ltleri; a. nfus kalabal, b. mesleki ihtisaslamann artmas, c. mekan boyutlarnda byme, d. youn iskan, e. btn bu olgular salayacak unsurlar; yani alt yap tesislerinin gelimesi, modern teknolojinin ve
Ortadou,

70 -

ISLAM DEVLETiNDE YNETiM

inorganik enerjinin kullanlmas, kullanm gibi eylerdir.


Ortadou h

ulamda

teknolojik girdilerin

blgesi geleneksel ehirlerin ilk olarak ortaya k yer olmasna ramen, modern endstriyel ehirlerin ancak yakn zamanlarda doduu bir dnya parasdr. Geleneksel ehir a. altyapsal tesislerin snrl olduu, b. organik enerjiye dayanan bir retim teknolojisi ve ularnn grld, c. retimde ihtisaslamann az olduu, d. nfusun da bu sebeplerle az olduu yerleme birimidir. Ancak geleneksel ehir dahi her eyden nce ehir adn tadna gre bunu herhangi bir yerlemeden (kyden) ayran zellik, ehir dediimiz yerlemenin ekonomik ynden evresine baml oluudur. ehir beslenmek iin evredeki krsal blgenin rnlerine muhtahr. Gene bu rnleri elde etmek iin, evreden alaca hammaddeyi geri vermek zorundadr. Krdan tahl, meyve, sebze, et alr. evrenin pamuunu, kenevirini, derisini, aa ve roadenini alr, ile yip mamul madde olarak geri verir. Oysa geleneksel ky yiyeceinden, giyeceine kadar kendi ihtiyacn kendi karlayabi lir. Ularnn kt olduu alarda bir ky aylarca mahsur kalsa rahatsz olmazd. Oysa ayn durum ehir iin imkanszdr. ehir d dnyaya bamldr ve yaamn bekas iin devaml iliki kurmak zorundadr. Mezopotamya ve Anadolu'da bu anlamda krsal yerleme ve ehir ayrm M.. drdnc binde kalkolitik devirele balamhr. Bu dnemde Mezopotamya'da Uruk ehri (IV. katman) ve Cemdet Nasr, Anadolu'da Troia (I. katman) ran'da ua tipik ehir yerlemeleridir. e hirlerde merkezde brokratik rgtn ve ruhbann faaliyet gsterdii bir mabed, ynetici snfn saray, sonra dkkan ve atlyeler ve konut blgelerinin bulunduu alan surla evrilmiler clir. Bu dnemde mleki arknn bulunmas, dier yerleme lere satmak iin de mal retimine geildiini ve nfusun arthn gsterir. Gene bu devre ait baz buluntular arhk belirli bir tketici zevkin gelitiini, kayt sistemlerinin yani piktografik

iLBER ORTAYLI -

71

ve giderek ivi yazsnn ortaya ktn, yiyececivardan getirilip, ehir meydanndaki pazarda baka rnlerle deititildiini gsterir.
in

(resmiyazs)

Genel olarak yerleim kalplar ve retim faaliyetleriyle ehir bu ereve iinde gelimitir. slam devletinin bulup sahip olduu ehir toplumu da budur. Onun iin literatrde baz yazarlarn stnde nemle durduu slam ehri gibi kavramlar yersiz bir kullanmdan baka bir ey deildir. slam devri ehirle rinin mekan organizasyonuna, ynetim ve zenaat faaliyetlerine gz athmzda, herhangi bir geleneksel ehirdekinden daha farkl bir ey grmeyiz. slam ehri de btn topraa yerleen tannc toplumlardaki gibi, krsal blgenin retim fazlasyla geinen ve bu retim fazlasndan yararlanmak iin civarn hammaddesini ileyen bir merkezdir. Bu iktisadi merkezlik grevine bal olarak da, askeri, dini ve idari fonksiyonlarn da topland bir merkez olarak evreyi kontrol eder. Ama kltrel ynden phesiz bir slam ehri rengi vardr. dari ve hukuki ynden deiiklii zaman iinde ilernek lazmdr. Bat-Dou mukayeses zaman ak iinde ele alnmaldr. Miladi 10 asrda slam imparatorluunun siyasi btnl, ve ticarette de geleneksel ller ierisinde ksmi bir younlamay salamh. Bu devirde ran'da Niabur, Rey ve i raz, Trkistan'da Semerkand, Irak'ta Basra, Badat, Suriye'de am ve Msr'da eski Kahire ile skenderiye nemli yol ve zenaat merkezleriydi. Bu ehirler idari ve askeri merkez niteliine de sahipti. Umumiyetle devlet nfus saym yapacak durumda olmadndan hibir tarim kaynak bize bu ehirlerin nfus bykl hakknda bilgi veremez. Kroniklerin bildirdii ekseriya abartlm hamam, han, dkkan saysna dayanarak hesaplanan nfus miktarlar da birbirini tutmaz saylardr. Genellikle geleneksel bir ehirdeki; su, kanalizasyon, yiyecek temini iin gereken ulam teknolojisinin dzeyi gibi gerekleri
ulam

72 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

gz onune aldmzda, bunlarn en kalabalnn bile 150200.000'i geen bir nfusu barndramayacan bilnek gerekir. Bu ehirler slfun fethi ile kurulmu deildir. Geri Samara gibi baz ehirler garnizon merkezleri olarak sonradan kurulmusa da, genellikle var olan ehirler eski Bizans ve Sasani su sistemlerinden yararlamyordu. Kanalizasyon tesisal eskiden kurulmutu. slfunlar ekirdei ve dokusu ile eski ehir yapsm miras almlar, zaman iinde gelime ve onarm faaliyeti artm, mimari yeni orijinal boyutlar kazanmhr.
ehrin merkezinde bir byk cami bulunur. Bunun yannda Kuds ve Palermo'da olduu gibi byk kiliseyi grmek de mmkndr. Mabed geleneksel ehirlerde daima merkezde bulunur. Yan banda pazar yeri, idari binalar, saray ve sonra ar gelir. Bazen saman ve hayvan salm iin ayr pazar olurdu. st kapal sukh denen arlar da byk ehirlerde vard. armn her soka Avrupa'da olduu gibi, Ortadou' da da ayr bir zenaat dalnda faaliyet gstereniere ayrlmlr. Bundan sonra dini cemaatlerin ayr ayr oturduu ikamet blgesi gelir. Avrupa'da Yahudiler surayakn mahallede, Ortadou'da gayrimslimler periferide (evre) otururdu, ancak slam ehirlerin de ghetto tipi mahalle yoktur, var olanlar da ok istisnaidir. Akdeniz ve Ortadou ehirlerinde de her mahallede, bazen her sokakta umumi hamam bulunur. Su yolu, eme, hamam, mektep ve hastane gibi tesisler vakflarca ynetilirdi. Gene i blgesinde depo ve hanlar bulunurdu. Vakf kurumunun slam'dan eskilere gittii ileri srlnektedir. Budist ve Ze~dtl rahiplerin birnaristan ve hastaneleri bu statyle kurduu biliniyor. 10

Ortaa slam ehrinde her zenaat dalndaki esnafn korporasyonlar halinde topland biliniyor. Bunlar zenaatin icras ve disiplinin korunmasndan sorumlu ve idareye yardmc grup10

A. Mazaheri, Ortaada Mslmaniann Yaay, ev. Bahriye ok, Varlk Yay. stanbul1972, s. 217.

iLBER ORTAYLI -

73

lard. Bu
d.

korporasyonlarda her dinden ve

rktan

zenaatkar var-

denen polis rgt sorumludur. arnn dzeni, esnafn faaliyetleri ve fiyatlarn denetimi muhtesib denen memur ve adamlar tarafndan gerekletiri lirdi. Ekonomik hayatn dzenini salamak, yani istifilik, pahallk, hileli sah gibi olaylar nlemek iin ok sert cezalandrmalar olurdu. Hapis, dayak, derhal dkkan kapatma, esnafa tahakkm iin ska bavurulan cezalardand.

ehrin asayiinden urta

Sonu
slam imparatorluunun bu dnemde Ortadou' daki tesirlerini ksaca yle zetleyebiliriz. Dil Araplamhr. Fakat Arapa konumaya balayan deiik Sami kavimler Arap olmadkla rndan yeni kltr; eski Suriye, Mezopotamya, Filistin, Msr ve ran'n bir bileimidir. Btn bu kltrlerin tarihi miras, devlet-toplum sistemleri yeniden bir dzenleme, canlanma dnemi yaamhr. Gebelerin ksmen topraa yerlemesi tarmsal rn global olarak arthrmhr. imparatorluk ulam sistemi dzenlendii iin, lks emtia ticareti artm, kervan yollar ve konaklama tesisleri yenilenmitir, slam hukuk ve idare sistemi, eski Roma, Bizans ve Sasani sistemlerinin tarihi mirass olmutur. slamlar eski Yunan-Bizans felsefe ve bilimini de eski Dou'dan aldklar unsurlada zenginletirmi ve yenia Avrupa Rnesans'nn temelini oluturmulardr. Bu dnemin kltrel zenginlii zerinde durmak bizim konumuz dndadr.

74 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

lave Okumalar
V. Barthold-F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, TTK Yay. Ankara 1963. E. A. Belyaev, Arabs Islam and the Arab Caliphate, Trans: Adolph Govrevitch, Praeger-Pall Mall, London 1969. Bemard Lewis, The Arabs in History, Harper and Row, New York 1966. De Lacy O'learc, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Hseyin Yurdaydn- Y. Kutluay, AF Yay. Ankara 1971. Fazlur Rahman, Islam, Anehor Books, Garden City New York, 1968. Ali Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye ok, Varlk Yay. stanbul1972. Salih Tu, slam Vergi Hukukunun Ortaya k, AF Yay. Ankara 1963. Bahriye ok, slam Tarihi. Emevller, Abbaszler, AF Yay. Ankara 1968.
Cokun ok, A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, AHF

Yay. Ankara 1976 s. 43-132. Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, VI, Dal Neriyat, stanbul1973. Lewis Mumford, Tarih Boyunca Kent. Kkenleri, Geirdii Dnmler ve Gelecei, ev. G. Koca- T. Tosun, Aynnh Yay. stanbul2007. Henri Pirenne, Ortaa Kentleri. KkenZeri ve Ticaretin Canlanmas, ev. adan Karadeniz, letiim Yay. stanbul2000.
R. B. Serjeant (ed.), slam ehri, ev. Elif Topugil, z Yay. stan bul1997.

.. .. .. .. .. UUNCU BOLUM

Ortaalarda Akdeniz ve talyan

Denizci Devletleri

Ortaalarda Akdeniz ve talyan

Denizci Devletleri
Beinci yzylda Roma, talyas knt dnemine girdi.

kavimler g denen byk olay yayordu. Roma ve talya paralanm; toplumsal, iktisadi ve kltrel hayat bir d dnemine girmiti. Ancak Akdeniz'in btnl ve ticari gelimesi Dou Roma tarafndan stlenildi ve antik imparatorluun kurumlar ksmen hayat buldu. 6. yzylda ada Fransa'nn temelleri atld ve 9.-10. yzyllarda Avrupa Ktas, Roma uygarlnn halefi olduunu iddia eden yeni bir barbar devlet tarafndan birletirilebildi. Bu Byk Karl'n (Carolus Magnus) imparatorluudur. Bylece ktay birka yzyldr alt st eden Got, Hun, Ostrogot ve Lombard aknlar sona ermiti. Bundan sonra Avrupa Ktas'nn insanlar tarmda veticarette yeni atlmlar gerekletirecektir ki, bu at lmlarn nimetlerinden yararlananlarn en banda kuzey ve orta talya'nn denizci ehir devletleri gelmektedir.
Imparatorluu

~vrupa,

Barbar aknlar sonunda kurulan Avrupa mparatorluu k sa zamanda birok baronluk, dklk, prenslik ve krallklara ayrld. Bu yneticiler arasnda hiyerarik bir sra vard. Genellikle eski Roma oppidumlar (kk ehir) yeniden ihya edildi ve mstakbel Avrupa ehirleri bunlarn bymesiyle dodu. Eski Roma yol sistemi kullanlnaa devam ediyordu. Avrupa nfusunun beslenmesi iin mevcut arazi yetmediinden tek tekilat l kuvvet olan kilisenin desteiyle bataklk ve ormanlar ekime alyordu. Bu arazileri ekip birnek iin kle emei temin etmek gt. iftiler ve asker olmayan kyller serfletirildi, yani topraa bal hale getirildiler. Tabandan tavana her insan bir stne bal idi. Bu hiyerarik ballk yneticiler arasnda bile bulunduundan Avrupa'nn bu yeni rgtlenme biimi, feudus-feudum (hizmet) kknden gelen bir terimle feudalis

78 -

AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER

veyafeodalite diye adlandrlr. 10. yzyla kadar Avrupa, varlk mcadelesi sava veren bir dnya paras idi. Zaten tarih boyu zenginlik ynnden Akdeniz-Ortadou kltrlerine gre ilkel ve fakir bir hayat srmt. stelik Arap fetihleri ve Araplarn 8. yzyldaki Akdeniz egemenlii Avrupa Ktas'nn Dou ile ilikilerini de sekteye uratmtr. Bununla beraber 10. yzyldan itibaren bu Dou kltr, Avrupa'ya temel deiiklik getirecek bir etkide bulundu. 751'de Charles Marteli span ya'dan Fransa'ya girmek isteyen Araplan Poitier'de (Puvatye) yenilgiye uratt. Bu savata Avrupa Arap svarsinin stnln tand. At ksa zamanda Avrupa svarsinin tand bir harb arac olmaktan da te, nakliyatnn ve iftinin kulland bir hayvan haline geldi. Bat Avrupa'nn balk topra kzle ne kadar zor srlyorsa at ve onun ektii gelitirilmi ar sabanla o derece kolay ilenebiliyor ve misli fazla verim sa lanabiliyordu. Bu ekilde Avrupa ktasnda verim art yann da, hayvan yemi yetitirilmeye, at bakmmn gerektirdii daha fenni bir hayvancla ve sebzecilie geildi. 1 Bu zirai teknolojik devrim, kylerde yeni zenaat dallarn gelitirdi (Nalbantlk, demircilik gibi). Verim art toprak lordlar kadar kyllerin hayatnda da iyilemeye neden oldu.
talyan denizci devletleri iinde en ok gze arpanlar Amalfi, Pisa, Cenova ve Venedik'tir. Bu kentler arasnda daha sonra ticaret ve kltrde yeni bir a balatan Floransa'y da saymak gerekir. talyan ehir cumhuriyetierinin idari, toplumsal, ticari yapsn gzden geirelim. Unutmayalm ki Akdeniz tarihinin hibir yn talyan denizci devletlerini bilmeden anlalacak gibi deildir. 5. ve 6. asrlarda Gotlar, Hunlar, Ostrogot ve Lombardlar'n vahi istilasndan kaan Aquileia ve Veneto kenti sakinleri (Kuzey talya'da) Adriyatik Denizi'nin lagnler blgesine snd ve buradaki Rialto, Tarcello ve Malamocco gibi lagn adalar zerinde bamsz komnler kurdular. Bu bamsz komnler zamanla birleerek ortak bir ehir ynetimi meydana getirdiler. Venedik bylece tarih sahnesine kt. tal1

Bkz. Mbeccel Belik Kray, Sosyoloji Ders Notlar, s. 41-44 ve Lynn White Jr., Medieval TechnologJ and Social Change, Oxford Univ. Press, London, Oxf, N. Y. 1964.

iLBER ORTAYLI -

79

ya bu dnemde Bizans tarafndan yeniden fethedilmiti. Yenedik ehri de Bizans dominionudur. Ancak Venedik Bizans'la olan ilikilerini ayarlayabildi. 7. yzyldaki Lombard aknlarna kar Bizans mttefiki olarak direndi ve sonuta siyasal zerklik elde etti. lk Do (Doge) 697'de seilen Paoluccio Anafes to idi. Venedik dier talyan ehirleri gibi paral zmre hakimiyetinin grld (oligarik) bir cumhuriyettir. 991'de Bizans'tan Altn Ferman denen bir imtiyaz elde edildi ve Bizans mparator luu dahilinde Venedik tccarlarmn deyecei gmrk resmi hayli azaltld. Venedik balangtan beri en azndan Kuzeyin barbarlaryla olduu kadar, Bizans'la da ok iyi ilikiler kurmu, Bizans' a kar otonomisini atma ile deil, becerikli bir ticari politika ve diplomasi ile korumutur. Bu onun Bizans m paratorluu'nda rahat ticaret yapmasn ve kolaniler kurmasn salad kadar, Bizans kltrnden de etkilenmesine sebep olmu ve Venedik gelecekteki Rnesans'a, Dou Akdeniz'den zengin unsurlar alarak katlmtr. Venedik'in nl San Marea kilisesi bile bu byk sentezin hametini gstermek iin yeterlidir. Dou Akdeniz dnyas ile Bat Avrupa arasndaki ticarikltrel ilikilerde Venedik tccar ayn zamanda bir diplomat olarak balant roln yklendi ve bu roln ksa faslalada 16. yzyl sonlarna kadar d~vam ettirdi. Bizans donannas askeri bir donanma idi. Onun asayii salad denizlerde Venedik ticaret filolaryla parsay toplad, sonralar kendi deniz gcn salamlatrarak bu balangc devam ettirdi. ll. yzyla kadar Bizans'n himayesinde gelien Venedik, ksa zamanda Adriyatik Denizi'ne egemen oldu. Mora ve Ege'de kolaniler kurdu ve stanbul'a yerleti. Ancak 1185' de buradaki bir ayaklanma sonucu nfuzu sarslnca Drdnc Hal seferini Bizans'a kar yneltti ve Konstantinopolis (stanbul) 1204' de Hallarn eline geince arslan payn alp bir Akdeniz imparatorluu haline geldi. Ege ve Mora'daki kolonileri artt. Venedik Do'u Enrico Dandolo'ya "Roma mparatorluu'nun drtte nn hakimi" unvan verildi. Vaka Paleolog Harredan 1254'de s tanbul'u kurtarnca kendilerine destek olan Cenova'ya Galata ve Karadeniz' de birtakm imtiyazlar verdi ise de, bu egemenlik fazla sarslmad. 13. yzyla kadar Amalfi Suriye ve Msr' da, Cenova ve Pisa slam Ortadousu ve Kuzey Afrika' da ticari

80- AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER

egemenlie sahipti. Bu paylanada Venedik Ege, Adriyatik ve Karadeniz'i elde tutarak zenginliini arttrnh. 13. yzylda ise nfuz alan geniledi ve teki talyan ehirlerini sildi, tek ciddi rakibi olarak Cenova kald. Venedik Cenova'dan ilk darbeyi Paleologlar devrinde Galata kolorusini onlara terk etmek ve Karadeniz' den ekilmek zorunda kald iin yedi. kinci darbe Trkler'in stanbul ve Balkanlar'a hakim olmasndan dolaydr. Zira Trkler, Venedik ve Cenova'y srekli birbirlerine kar oynadklar gibi, Adriyatik kysnda bulunan Dubrovnik deniz cumhuriyetini himayeleri alhna aldlar. Bylece Dubrovnik, Venedik Cumhuriyeti aleyhine ticari alann geniletti. Bundan baka 16. yzyl boyu Venedik'e yklenen ar gmrkler ve Ege'deki Trk egemenlii Venedik Cumhuriyeti'ni kerten balca nedenlerdendir. Fakat bu etkiyi abartmamak gerekir. Asl olan Osmanl mparatorluu ile talyan cumhuriyetierinin birlikte kn hazrlayan deien d dnya artlardr. Venedik arac tccarhkla geinen bir sistemdi. Bu kentin byk kanalnn iki kysnda yer alan Fondaco dei Turchi (Trk Han) ve Fondaco dei Tedeschi'nin (Alman Ham) gsterdii bir gerek vardr. Doulunun getirdii mal kuzeyden gelene salp para kazanan, komisyon alan bir sistem bu alc ve sahcy bulamaynca kecektir. 16.yzylda kuzeyiller kocaman gernilerle douya kendileri gidip, ayn hayat sahalarna yaylnca, Venedik denen gngrm tccar dkkan kapatmak zorunda kalmhr. Tarihi boyunca Hansa ehirleri, Macar krall, Bizans ve Cenova gibi rakiplerini mat edebilen bu devlet, ilk darbeyi Trk imparatorluundan fakat asl ldrc darbeleri ngiltere ve Hollanda' dan yedi. Onun tanmad tekniin marifeti olan koca bordal gemiler, Oxford mezunu ince hesapl ve uzun vadeli dnen tccarlar ve anonim ilikilerle alan irketler Venedikli'ye boyun edirdi. nk aada greceimiz gibi talyan ehir cumhuriyetleri Yenia devletinin ve ticaretinin yapsna sahip deillerdi; bu yapya geen Atiantik Avrupas ile rekabet edebilmelerine imkan yoktu.

iLBER ORTAYLI -

81

talyan Kentlerinde Nfus Art ve Ynetim


talyan ehirlerinin nfusu zaman iinde an llerine gre olaanst bir byme gstermitir. Bununla beraber bu ani bir byme deildi ve krdan kente bir gn sonucu olarak da meydana gelmemitir. Zira tarmda talya, Kuzey ve Bat Avrupa'nn tersine teknolojik-yapsal bir deiimi yakn zamanlara kadar geirmedi. stelik bu kentler kyl glerini de daima nlemitir. Ortaa toplumunda tarm temel urat ve kyller byk ounluktu. Flandr blgesi ve talya'da bu oran biraz daha dk olmakla birlikte mevcut kent zenaat ve ticareti tarmsal art deeri kullanmaktan ok, ktalararas geleneksel lks emtia ularnma dayanmaktayd. Kontrol edilen dnyann genilii, geleneksel ticaret ve zenaatin hacmini byttnden bu kentler zamanla gelime kaydetti. Venedik'te 1200'lerde 80.000 nfus varken, bu 14. yzyl sonunda 160.000'e kadar ulat. Ayn alarda Kolonya, Hamburg gibi Avrupa kentleri en ok 10.000 ila 20.000 nfusa sahipti. Floransa 100.000'e kadar ulat. Mamafih bu byyen nfus talyan kent uygarlnn sarsntsna sebep oldu. rnein Piza 1164 ylnda 11.000 nfusa sahipken 1293'te 38.000 oldu. Ancak geleneksel teknoloji alt yap hizmetlerinin ve tesisatn mkemmelliine yetmediin den, bu nfus ksa zamanda salgn hastalk, alk, pislik ve sululuun artmasna neden oldu. talyan kentlerinin sk sk salgn hastalklada knld bir gerektir. zellikle nfusun beslenmesi byk sorundu. rnein Piza kenti Sicilya tahlyla besleniyordu. Bunun gl nedeniyle 15. yzyldan itibaren Piza kenti yakn evrenin tnlerini elde etmek amacyla kara yolu yapmna hz verdi. Sonuta evre kylerde zenginleen bir ky aalar tabakas dodu ve bu da Cumhuriyetin i sosyal hiyerarisini sarsan snf atmalarn dourdu. Venedik Po Ovas'nn rnyle, Floransa ise bereketli Toscana ziraatiyle geiniyordu. Fakat btn bunlar tarmda bir yapisal deime olmamas yznden yeniaiara girerken talyan kentlerinin kne sebep oldu. nk kent zenaat ve ticaretinin yapsn deitirecek bir zenginlik yoktu.

82 -

AKDENZ ve TALYAN DENZC DEVLETLER

talyan ehir cumhuriyetlernin i ynetimi ve toplumsal tabakalamas alarn

Flandr ve Hansa kentlerininkine benzer ve ortageleneksel sistemi iinde dnlmelidir.

talyan kentleri monariden oligarik bir idari yapya gemitir. Balangta

genellikle bir dk veya kont tarafndan ynetilen bu kentler zenginleen tccarlarn ortak hareketi ve zenaatkar lancalannn bunlar desteklemeleriyle belli sayda tccar soylunun tekelci ynetimi alhna girmilerdir. Bu toplumsal yap ve idari sistem de sonuna kadar korunabilmitir. rnein, Venedik' te balangta Bizans Partisi denen grup manarist bir sistem taraftan iken, zamanla oligarik parti hakim oldu. talyan ehirlerinin tarihi, ynetici grup yelerinin kanl nfuz mcadeleleri ile doludur. Shakespeare'in, Romeo ve Julyet dram talyan siyasal elitinin genel bir tasviridir. Kentlerin savalar da paral asker olan Condottierelerin dankl dnden, yani adeta bir tr santran turnuvasndan ibaretti. talya rgtl ve gz kara ordularn istilalarna kar koyamamtr. talyan kentleri bu nedenle diplomasi ile yaayan, bu sanat gelitiren devletikler oldular. Zaten bir taraftan denizar ticaret de ilk konsolosluk kurumunun douuna yol at. Consulate del Mare bir eli deil, bir tccar topluluunun temsilcisi idi ve uzun zaman da yle kald.

talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma,

Gemicilik
talyan kentlerini modern kapitalist toplum anlay iinde

ele alp incelemek yanlhr. Her eyden nce bu kentlerde snf sal geikenlik pek yoktur. Toplumsal snflar donmutur. Ticaretin toplu halde yaplp devlete organize edilmesi ve seferleri ynetenlerin aristokrat ynetici snf yeleri olmas, belirli pay daima bunlarn almasn saladndan, kabiliyetiyle kazanan ve zenginleen kimseler pek yoktu. Zaten toplumun ou ya dondurulmu bir dzen iinde alan zanaatkar lancalarnda ya da gemicilik gibi mesleklerde hayaln kazanyordu. Bu geni kitlenin hayat artlarnda bir deime grlmemiti. Zanaatlarn zor hayat artlar ve zellikle cam, kuma, boya imalah

ILBER ORTAYLI -

83

dallarndaki Bizans tipi monopolc rgtlenme artlar ve kent ynetimindeki basklar bu gruplar ayaklanmaya da srkledi. Geni kitlelerin.en sknhl zamanlarnda bile ynetici elit, gsterili merasimlerden ve tketimden vazgememitir.

talyan kentlerinde esir ticareti vard. Ev hayahndan gemilerde krek ektirmeye, kamu naatiarna kadar birok alanda esir kullanlmas adetti. Bir Venedikli veya Floransal senyrn hpk ark saraylarndaki gibi haremi ve cariyelerden doma ocuklannn bulunmas olaand. Yahudiler gibi gruplar kamusal haklardan mahrum olarak ehrin periferisinde (kenar) yayordu. Esasen Venedik'te baruthanenin bulunduu Ghetto semti Yahudiler'e brakldndan bu isim zamanla kapal Musev! mahalleleri iin yaygnlaan bir terim oldu.

Btn geleneksel sistemlerde olduu gibi ahalinin vergi ile ezilmesi tehlikeli grlrd. Venedik, Piza veya Cenova vatanda savunma savalan dnda pek vergi demezdi. Temel vergi gelirleri; gmrklerden, tuz tekelinden, civar kyllerden ve denizar kolenilerden elde edilen miktard. 1423 ylnda Venedik Cumhuriyeti, gmrklerinden 615.750, kylerden 329.830 duka ve denizar kolenilerden 200.000 duka alhn gelir elde etmiti. Demek ki denizar ticaretten elde edilen gmrk gelirleri esast. Bu cumhuriyetierin anayasas; teamller, eitli zamanlarda alnan karar ve karlan kanun ve baz tarihi fermanlardan ibarettir. Bunlar bugnk Britanya anayasas rneinde olduu gibi gzle grlmez bir ynetim sistemini olu turuyordu. Kent ynetiminin balca organ, devlet reisi ve onlar meclisi gibi konvansiyonel yetkisi olan organlard. Btn tayinler bunlar tarafndan yaplrd. Bir Venedik veya Cenova elisi temsil ettii cumhuriyetin bu organlarna kar sorumlu idi ve faal bir alma gstermek zorundayd. ou talyan e hirleri birbirine de kalabalk eli heyetleri gnderirdi. Eli ikametgah konsolosluk, sigortaclk, noterlik ve bankerlik merkezi olan muazzam binalard. rnein Roma'da Piazza Venezia'da bir ara Mussoli'ninin babakanlk makam imdi ise mze olan byk bina, Venedik elisinin papalk merkezindeki saray idi. (Palazzo Venezia) Venedik ve dier talyan ehirlerinin elileri rezensione denen raporlarn muntazaman devlete gnderir-

84 -

AKDENZ ve TALYAN DENZC DEVLETLER

lerdi. Bu mufassal raporlarda bulunduklar yerin ticari, siyasi, sosyal-iktisadi durumunu dikkat ve ayrntlaryla bildirmek zorundaydlar. Bunlar merkezde dikkatle tasnif edilir, arivde saklanrd. Bu yetenekli insanlardan meydana gelen brokrat kadronun braktklar bugn tarih aratrmalar iin bulunmaz bir kaynak grubunu meydana getiriyor.
Ortaa talyan' her eyden nce bir tccard. Orta zaman

yznden toplu halde yaplmak Bundan baka ailenin temel retim birimi olduu geleneksel sistemde, geni sermayeli ve ortakl irket tipinden ok, aile irketinin iktisadi hayatta hakim tip olaca akt. Esasen bu iki zellik, toplumsal ve siyasal rgtlenmeyi de biimlendiren unsurlar olmutur. Bu yzden 13. yzyldan beri topluca ticaret iin korporasyonlar domu ve gelimitir. Deniz ticareti birok tccarn gemisinin katld bir filo ile yaplrd. Bu ticaretin filosuna herkes belirli bir sermaye ile katlyor ve kardan payn alyordu (commanda denen sistem). Filo kaptannn bazen 3/4'e ulaan bir hisse ald denizdeki bu toplu ticaret sistemine muda deniyordu. Filo komutanl ekseriya, ynetici snf yelerine verildiinden herhangi bir basit yurttan zenginleme olasl pek azdr. Venedik, Piza, Floransa ve Cenova Avrupa ilerine kadar uzanan kara ticaretinde de ayn sistemle alrd. Bu toplu ticari sefere collegiata denir. Bu nedenle ticari emtiann bol kar getirecek dayankl lks mal kalemlerinden olumas pek tabii idi. Venedik altn (duca) beynelmilel bir para idi. Bununla beraber ortaada ihtiva ettii altn orannn yksekliine gre her cins para kullanr. 9. ve 10. yzyllarda Arap sikkeleri her yerde geerliydi. skandinav lkelerinde 80.000 kadar Arap sikkesi bulunmutur. 10. yzyl dan itibaren Venedik dukas ve Floransa paras (jlorin) beynelmilel sikke oldu Ayn zamanda talyanca da Akdeniz'de bir lingua franca olmutur. rnein Dubrovnik zadegan Slav asll olduklar halde talyanca konuur ve talyan tarz hayat srerdi. Ege' de Sakz, Adriya denizinde Korint, Kefalonya, Akdeniz' de Girit ve sonra Kbrs adalar talyan kltr ve dilini benimsedi. Ortodoks olmalarna ve Rumca konumalarna ramen talyan kltrnn izleri kald, bununla birlikte ks men katolisizm de yayld. ticareti
zorundayd.

yollarn emniyetsizlii

iLBER ORTAYLI -

85

Venedik tarihte pek az rastlanan bir ekilde denizar smrgelerine de kendi damgasn vurdu. Capodistri~, Pirano, Chersa (Cres), Arba (Rab), Zara, Spalato (Split), Arnavutluk'ta Cataro (Kotor), Korfu, Girit bunlarn balcalardr. Buralarda Venedik'in mimarisi, hayat tarz, zevkleri kadar ynetim sistemi de hkm sryordu. Yerli aristokras aralarnda belirli sre iin bir dk seiyordu. rnein, Girit'te bu dkn yannda adann drt ehrini yneten rektrler vard. (Hanya, Kandiye, Retirono ve Sitia). Bunlara yardmc olarak bir byk meclis, bir senato bir de toprak sahipleri, tccarlar ve lonca reisierinin ye olduu consilium fevdatorum vard. Venedik temsilcileri kolonilerdeki bu gibi organlada devaml istiarede bulunurdu. Bu organlar elde tutarak, kolonilerini de kontrol edebilmitir.
Mool istilas dneminde Asya ve Rusya kervan yolunun emniyeti salannca, talyanlar (zellikle Cenova ve Venedik) bundan ok yararlandlar. Fakat Hansa ehirleri de bu olaydan yararlannca Gney Almanya'da yeni bir Alman ticaret burjuvazisi dodu ve talyanlada rekabete giriti. Bu gelime zerine talyanlar Alpler'in tesinde eski ticari gcn kaybetrnee balad.

Commanda sisteminde sefere kahlan ortan veya temsilci suiistimali, zamanla her tccarn bizzat aile fertlerini ticaret yaplan lkelere ajan olarak gnderip orada ube amasna sebep olmutur. te bu yzden talyanlar, Akdeniz dnyasnda yerleik tccar koloniler~n ve konsolosluk gibi kurumlarn kmasna vesile oldular. talyan tccar ilahiyat, Latince gibi bilgilerden nce, mahalli lehe ve dilleri, muhasebeyi renen kiidir. Dindar ve yurtsever di; fakat bu, para ve aile irketi gibi kurumlar kiliseden stn tutmasna engel deildi. talyan tccar anonim ilikilerin adam deildir. Mterisini yakndan tanr. Herkesin zevkine gre mal bulur. Bu sebeple 10. yzyldan itibaren talyan porselen ve kuma imalath~neleri Doulular'n zevkine gre imalata getiler. Bu da !talyan Rnesans'na yeni zengin boyutlar kazandrd.
tccarn

86- AKDENZveiTALYANDENZCDEVLETLER

talyan ortaa ticaretinin denizeilikle eanlama geldii tar-

bir gerektir. 2 Gemi yapm teknii, seyir bilgisi ve denizcilik sanatnn geliimine talyanlarn yapt katknn en canl delili; btn dillerde kullanlan denizcilik lugatndaki talyanca terimierin zenginliidir. 1420 de sadece Venedik tersanelerinde 3000 kzak vard ve 17000 adam alyordu. 11.000 personeli olan 300 ticaret gemisi vard. Gene 45 kalyon ve 11.000 denizci ile Venedik nemli bir deniz gcyd. Gemiler demade olup eskimeden bir ecnebiye satlamaz, tersanelerde kleler usta olarak kullanlmaz, gemi yapm teknii kskanlk la saklanrd. Esasen bu teknolojik sr saklama geleneksel toplumun balca zelliidir. talyan kentleri, camclk, denizcilik, silah yapm, demircilik, kuma ve boya imalat dallarnda da bu bilgi tekeline nem vermilerdir. Bu dallarda alan zenaat iini terk edemedii gibi seyahat hrriyeti dahi yoktu ve yabanc altrlamazd.3 16. yzyldan sonra Venedik deien ticaret ve alc talebine uyarak ynl ve pamuklu dokumaclna geti. Ancak bu alanda stnl giderek Atantik ekonomisine kaptrd. Dnyada ticaret denen sanat kaybolsa, talyan tccarlar bunu yeniden icad ederdi. Ancak verimli bir tarmsal faaliyete ve imalatla dayanmayan ticaret faaliyeti snmee mahkumd~r. Modern alarda endstri teknolojisini yenileyemedii iin Ingiltere bu felaketi yaamaktadr. talyan denizci cumhuriyetleri de deierneyen tarmsal yaplar ve zenaat retimi nedeniyle ortaadaki parlak ticad hakimiyetlerini yava yava yitirdiler. talya ancak 19. yzylda tarm ve sanayideki dirilii dolaysyla Avrupa iktisadi hayatnda yerini alabildi.

tlmaz

Ransa
lrnma

ehirleri

ve N ovgorod

Akdeniz dnyas talyan tccar ehirlerinin ekonomik yay sahne olduu sralarda, Kuzey Avrupa'da da bir ehir devletleri silsilesinin yaratt ticaret canlanmaya balad. Kutalyan denizcilii ve gemi yapm konusunda en nemli eser, Frederic

Chapin Lane, Venetian Ships and Shipbui !ders of the Renaissance, Baltimore, John Hopkins Press, 1934. 3 Lane, Venice, s. 337.

iLBER ORTAYLI -

87

zey Alman ehirlerinin kurduu bu ticar birlie Ha nsa Verein denmektedir. Alman ehirlerinin bu ticari glenme ve yayl malannn sebeplerini, Ortaa Avrupa feodalitesinin geirdii deiirnde aramak gerekir. Hansa ticareti; feodal dzenin doruknoktasndaki bir zlme sonucu kurulup glendi ve yenialann merkezi devlet ve milli ekonomik sisteme sahip krallklan kurulunca da dalp gitti. (Carolus Magnus) imele geiren yerel dkler ve krallar yarg, idare ve maliye alannda imparatorun otoritesini siliyorlar, kyleri ve ehirleri ar vergilere bouyor lard. zellikle tarmsal alan kapasitesinin zengin olduu blgelerde bu zenginlikler ehirlerdeki zenaatlann da gelimesini salamh. Glenen ehir tccarlan bu baskdan rahatsz olmaktadrlar. Bunun sonucunda ll. yzyldan itibaren Kuzey Avrupa tarihinde ilgin bir yaylma dnemi balad. Ren nehrinin dousundaki krsal blgelerin ahalisi ve baz fakir valye ler bugnk Polanya ve Bohemya topraklarna kar istilac bir ge baladlar. Gle birlikte de bu blgelerde dank olarak yaayan Slavlar'n zerinde egemenlik kurarak yzylmza kadar srecek bir Slav-Germen almasna sebep oldular.
paratorluu paralanmaktadr. Egemenlii

10.

yzyldan

itibaren Byk

Karl'n

Kuzey Avrupa'nn zenginleen tarmsal retimi Flandr ve Kuzey Denizi salilindeki ehirlerde manifaktr arhrd. rnein Flandr blgesindeki (bugnk Belika) Bruges, Liege gibi ehirlerin kuma retimi artmt. Bu durumun yaratt ticari kapasiteden yararlanan ehirler imparatorla bir komn anla mas (carta commune) yaparak serbest ehir statsn elde ettiler. Byle bir ehir imparatora toplam bir yllk harac (tribut) veriyordu. mparatorun ehrin i vergilendirme, yarg ve idare sorunlarna kanmaa hakk yoktu. te bu ehirler bylece tc- . cadarn ynettii yerler oldular ve giderek bamszlatlar. Kuzey Avrupa blgesi 12. yzyldan sonra ehirlerin gelimesi iin uygun bir ortamd. rnein ehir statsn ancak 1159' da alan Lbeck, serbest ehir (Freie Reichstadt) imtiyazn 1226' da elde etti ve sonra Hansa liginin merkezi nc birimi durumuna geti. Bu ehirlerde (Hamburg, Bremen, Lbeck,

88 -

AKDENZ ve ITALYAN DENZC DEVLETLER

Magdeburg, Kln vs.) zengin tccarlardan mteekkil dar bir tabaka ehir meclislerine (Rathaus) hakim oldu ve ounluu meydana getiren kk esnaf ve tccarlar zerinde oligarik bir dikta kurdu. Hansa birlii bu ehirlerin tccarlarnn ferden bir birlik iken, siyasal gcn kurulmas asndan birlik yelii stats' ehirlere ait oldu.
kahldklar Balangta

Hansa birlii kurulunca Alman imparatoru hara ald bu birliin yaamas iin gereken destei salad. II. Friedrich tal ya' daki merkezlerinde Akdeniz ticaretinin gvenliini salayan Tton valyelerini, 1309 ylnda Venedik'ten Vistl civarndaki Marienburg'a nakletti. Bylece birlik Litvanya ve Moskova'ya kar korunmu oluyordu. stelik Mool istiHis dneminde Asya ticaret yollarnn gvenlii de salannca Karadeniz'in kuzeyinden geen kara yolunun getirdii nimetler Hansa birliine akarak zenginlik arth. Lbeck ehrinin hastr d paralar beynelmilel tedavl arac oldu. Hansa ehirleri birlemenin de verdii gle ticarette rakipsiz hale geldiler. Norve Vikingleri denizleri korsanlkla elde tutarken, Hansa bu dneme son verdi ve ticareti gelitirdi. 971-1016 arasmda Kuzey Denizi tamamen ticarete almh. ngiltere bu dnemde ilkel bir tarm yaps iinde olduundan ve ticareti geliemedi inden IL Henry devrinde kolayca imtiyaz elde ettiler (carta mercatoria) ve 1157'de Londra'daki Gildehalle'yi kurarak buray bir kontur haline getirdiler. Hansa birliinde tam ye e hirler yannda yar temsili yeler ve bir de iliki kurulan kontur ehirler (Londra, Novgorod, Lizbon gibi) vard. Bu sonuncular bir tr koloni ehir saylmamaldr; nk Hansallar burada geni ticari imtiyaza sahip olduklar halde idari askeri bir gleri yoktu. Hansa birlii Venedik, Cenova, Pisa'nn aksine; lks emtia, kuma ve baharatlardan ok balmumu, krk, tuz, balk, kymetli aa gibi ikincil mallarn ticareti ile urayordu. 13. yzyl balarnda Londra, Bruges, Hamburg, Lbeck, Reval ve Norve'de Bergen'e kadar yayldlar. Novgorod ve Smolensk'e kadar konturlarn genilettiler. 14. yzylda ise Hansa birlii Kuzey Avrupa, Baltk, skandinavya ve Rusya'daki tek rakipsiz ticari birlik haline geldi. Birliin konturu olan ehirlerde Hansa

iLBER ORTAYLI -

89

ehirlerinin tccar idari yaps taklit ediliyordu. Bu idari yapy gzden geirelim; ehrin tccarlarndan seimle (daha dorusu en gllerin seimiyle) meydana gelen rathaus, kenti konvansiyonel bir sistemle ynetiyordu. Yksek memurlar, belediye reisi (brger-meister, ayn zamanda ehrin bakan ve en . yksek hakim) dier yarglar, polis vs. gibi memurlar bu meclise tayin ediliyor, denetleniyordu. Rathaus son yarg ve denetim merciiydi. Btn kararlar burada alnr, d ilikiler buradan ynetilirdi. Hansa ehirlerinin papalkla olan ilikilerinde de para sahibi olan talyan devletlerininkine benzer bir rahatlk vard. Roma'daki Papa onlara deit onlar kendi blgelerinde Roma'ya hkmediyordu. Kilise para babalarnn ynetimi ile uyumak zorundayd.

Hansetag, btn ye ehirlerin katld konfederasyon meclisi idi. Merkez Lbeck ehri olmasna ramen bu bir informel (doal) liderlikti. Yoksa Hansetag her zaman ayr bir ehirde toplanrd. Toplantda btn ye ehirler bulunmak zorunda idi. Kararlara bir ehir katlmazsa kabul mmkn de. ildi. Hansa ehirlerinde mali aristokrasinin, ynetime kskan lkla sahip kp alan orta ve alt snfara hibir ekilde sz ve temsil hakk vermemesi gibi bir antidemokratik tutum, idarenin yozlamasna sebep oldu. Bu zmre siyasi ve iktisadi monopol haklarndan vazgemedi. ynetimdeki bu dengesizliin nedeni bu ehirlerin ekonomik yapsndan ileri geliyordu. ehrin ekonomik hayat uzun mesafe ticaretle uraan tccarlar, kk dkkan sahipleri ve retici zenaatkarlarca yrtlyordu. retici zenaatkar tccarn ehre mal getirmesini deil, gtrmesini isterdi; nk mal alnrsa bundan o kazanl kard. Oysa mal getirirse, ucuz (ve muhtemelen daha kalitesiz fakat sat ve srm imkan fazla) olan bu mal dkkanclar alr ve retici zanaatkar maln satamazd. Buna karlk zanaatkarn maln tccarn kapatmas, kk dkkancnn satacak mal bulamamas demekti. Bylece bu zmrenin yldz barnad ve atmalarn ard arkas kesilmedi. Buna karlk bu oligarik ehir demokrasisi feodal despotizrnin hkm srd baz yerlerde olumlu etkilerde bulundu. Novgorod knezlii (dukalk) bunlardan biridir.

90 -

AKDENZ ve TALYAN DENZC DEVLETLER

Ransa ligi ile ticaret ilikilerine giren Kuzeybal Rusya'daki Novgorod knezlii bu sayede krk, balnumu gibi hammaddeleri toplayp satarak ksa zamanda zenginleti ve glendi. Daha nce Kiev byk knezliine tabi olan Novgorod, 12. yzyln ilk yarsnda Kiev byk knezinden bamszlk berat ald (possednicestvo). Bundan sonra byk knezi, ehrin bayarlar (zadegan) semeye balad. Knez snrsz otoriteye sahip deildi. Knez'in yannda bu boyarlardan kurulu vee (meclis) ve bir de sovyet gospod (beyler uras) vard. Son karar mercii bu meclis idi. ehrin vladikas (bapiskopos) Bizans kilisesinden bamsz oldu ve Novgorod daha 12. asrda Rus kilisesinin bamszlnn ilk rneini verdi. ehirdeki amele, ii ve kyller rniyeludi (kara halk) diye adlandnlrd ve hibir haklar yoktu. Buna karlk baz esnaf temsilcileri Avam Karnaras derecesindeki vee'ye girdiler. ehir ii, bnyesi itibariyle huzursuzdu. Esnaf hammaddeyi eskisi gibi bulamyordu. Hele Ransa ile yaplan 1391 Niebuhr andlamas ilikileri daha da artlrn ca, Novgorod tamamen Ransa pazaryla btnleti ve btn kazan dar bir bayar zmresinin cebine akl. Bununla beraber Novgorod ilk zamanlarda salam ve zengin bir yapya sahipti. Zenginlii sayesinde hara deyerek Mool istilasndan kurtuldu ve Rusya'nn Moollar'la deil de Bal ile temas ederek gelien ksm oldu. 1456'dan itibaren ordunun zayfl yznden (nk zadegan komutan deil tccard) Moskova'ya kar koyamad. Ayrca Moskova'nn denize alan kaps idi. Neticede 1478'de Moskova byk knezi III. ivan, Novgorod'u topraklarna ilhak etti. 13. yzylda 30.000 nfusla, Rusya'nn en kalabalk ticaret ehri idi ve Novgorod panayn daha uzun zaman canlln korudu. 16. yzylda ar Korkun ivan ehrin zadegann ezerek otonomisini tamamen kaldrd ve Novgorod ortaa tipi oligarik demokrasiden, otokratik Rus arlk ynetimine geti. Fakat kentin Rus kltr hayalnda Bal'nn aracs olarak nemli etkileri olnutur. Novgorod, Rusya tarihinde Novgorod Cumhuriyeti veya zenginlii dolaysyle Gospodin Velikiy Novgorod (Byk Efendi Novgorod) diye
anlr.

iLBER ORTAYLI -

91

Ransa Birliinin k
Birlik, askeri g olarak Balhk lkelerindeki Tton valye lerini kulland. Bununla beraber Hansa birlii askeri donanma ve ordu ynnden talyan ehirleri kadar gl olmadndan, birliin bu zaaf onun ykmnda rol oynayan zahiri sebeplerden biridir. Birliin yesi olan ehirler, Akdeniz ehirlerine gre ok az nfusa sahipti (rnein Kln ancak 25.000 nfusa ulaabilmiti). Bundan baka bu ehirler etrafndaki blge zerinde bir hakimiyet kuramamd. Bu yzdendir ki nfuz blgelerinde tarmsal faaliyet ve rn fazlasn kontrol edememi ler, zaten nemsememilerdir. Hansa ligi depolama, tama, alm ve sahm faaliyetleri zerinden kazanan bir iktisadi nitedir. Tarm faaliyetlerini kuzey Alman blgesinde gelitirmedik leri gibi 14. yzyldan itibaren kontrollerine aldklar Norve ticaretini de kendi yaplarna uydurduklarndan, Norve tar mnn gelimesini de baltalamlardr. Norve'i 1283-85 savanda yenen Hansa birlii lkenin son direniini 1370' deki Stralsund anlamasyla yok ederek; Oslo veBergen'de konturlar elde etti ve ta zlanda'ya kadar uzand. Birliin Kuzey Almanya' da, Orta ve Gney Almanya'da ye ehirleri vard: Dou Avrupa'da Thorn, Krakov ve Lamberg'e uzanmlard. Milana, Cenova, Venedik gibi talya ehirlerinde depolar vard. Mesela Venedik'te Fondaco di Tedescli (Alman Ham) denen depoda Akdeniz mallar ile kuzeyden getirdikleri mallar depolayp deiim yaparlard. Bylece Hansa birlii Venedik'in kuzeydeki bir ticari ajan gibiydi. Ayrca talyan ticari stnlnden ve bilgisinden burada yararlanyorlard. Muhasebe ve ticari ilem renmek iin bir alay gen adam burada staja gelirdi. Bu genlerden biri olan Mattheus Schwarz, ilerde nl Fugger'in ba muhasebecisi olacak ve burada rendii muzaaf muhasebe usUln Almanya'ya sokacakhr. talyanlar Hansa'nn al veriini denetler, emtiay lp bier ve gmrn alrd. Hansa tccarlar ve ticari yaps talyanlarca her zaman aalanmhr. Gerekte de yleydi. Tarmsal bir retime dayanmayan bu g, tipik bir ortaa ticaretiydi ve bir tr araclk faaliyetiyle zenginleiyordu. Avrupa'da tarmsal reti-

92 -

AKDENZ ve ITALYAN DENZC DEVLETLER

mi kontrol eden merkezi krallklar kurulunca da egemenliini yitirdi. ngiltere'de Kralie I. Elizabeth Hansallar' kovdu. 1491'de Novgorod, III. van tarafndan fethedilince Rusya ticareti dahi kaybedildi. Litvanya'nn gerilemesi Ballk ticaretini sarst. Giderek Norve, sve'in ve ngiltere'nin nfuz ve ticaret alan haline geldi. 1669'da son olarak toplanan Hansetag bu birliin tarih sahnesinden oktan ekildiini simgeliyordu. Hansa birlii kuzeyde ticari bir btnlk meydana getirmiti. Ayn zamanda kltrel bir birlik ve etkileim yarath. Mimaride, bilimde, sanatta, dini hareketlerde bu grld ve Almanya'nn dier blgelerinden farkl bir dnya dodu. Almanya'ya Rnesans kltr bu sayede girdi. Bir deniz ticaret ve nakliyat hukuku bu sayede geliti. Ama bu yap modern dnyaya ayak uyduracak bir yap deildi. Hansa birlii de Venedik, Cenova ve Floransa gibi ortaa dnyasnn ykmn grp yeniala rn okyanuslara alan dnyasna ayak uyduranad. Bu sistemlerle Osmanl mparatorluu arasnda tarihi bir kader birlii
vardr.

lave Okumalar
talyan Denizci devletleri ve Hansa birlii hakknda Trkede

genel bavuru kitab yok gibidir. Trke ve ekseriya yabanc dildeki balca bavuru kitaplarnn listesi
yledir:

M. Tayyib Gkbilgin, "Venedik Devlet Arivindeki Trke Koleksiyon", TTK Belgeler V-VIII/9-12 (1968-71) Ankara 1971, s. 1-52. Horatio Brown, Studies in the History of Venice, 2 vols. John Murray London 1907, repr. of 1907, ed. B. Franklin, New York 1977. Gene A. Brucker, Renaissance Florence, John Wiley and Sons Ine. New York 1969. Philippe Dollinger, The German Hansa, Stanford Univ. Press 1970.

iLBER ORTAYLI -

93

David Herlihy, Pisa in the Early Renaissence (A Study of Urban Growth), Yale University Press 1658. Friedrich Lane, Venice - A Maritime Republic, John Hopkins Press, Baltimare 1973. William Mc. Neill, Venice (1081-1797), Univ. of Chicago Press, Cihicago 1974. Konrad Onasch, Gross Novgorod, Verlag Anton Schroll und Co. Wien und Mnchen 1968. Henri Pirenne, Medieval Cities, Princeton Univ. Press, Princeton 1970. Fritz Rrig, The Medieval Town, Univ. of California Press, London 1971.
Arnonda

Sapori, Tie Italian Merchant in the Middle Ages, Norton and Comp. NewYork 1970.
Yakn Dou

W. Heyd,

Ticaret Tarihi, ev. E. Ziya Karal, TTK Yay. Ankara 1975.

Mbeccel B. Kuay, Sosyoloji Ders Notlar, stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi Siyasal Bilimler Yksek Okulu 1975-76 yl ders notu (oaltlm). Pierre Ducasse, Tekniklerin Tarihi, ev. Turhan Dveren, Dizisi/40, stanbul 1976.
Geliim

DRDNC BLM
12. ve 13. Yzylda Anadolu

12. ve 13. Yzylda Anadolu


10 ve ll. yzyllarda Ortadou blgesinin siyasal ve kltrel nemli deimeler ba gsterdi. 10. yzyldan itibaren Ouzlar'n baz kollar Maveraunnehr' de Amuderya (Seyhun nehri) blgesinden hareketle ran Horasan'na girdiler. Seluk! ailesinin Ouzlarn Knk boyundan olduu sylenir ve tarih sahnesinde ilk bilinen grevleri Karahanllar'n kapkulu askerliidir. Seluk Bey bu harredann kurucusudur. Seluk Bey'in torunlar olan Turul ve ar Beyler 1040'da Gazneli Sultan Mahmud'un olu Sultan Mesud'a kar Dandanakan savan kazandlar ve bu olayla ran hakimiyetinin kaplar onlara alm oldu. 1055'de ran fethini tamamlayan Seluklular ardndan Badat ehrine girdiler ve slam halifesinin koruyucusu olmak gibi bir misyonu yklendiler. Bu misyonu ii Bveyhi hanedaruna ve Msr' daki gene ii mezhebten Patmi lere kar kullandlar Snni slam politikas ve askeri rgtlenme ile Seluklu Devleti, Ortadou siyasetinde ideolojik bir nderlik ykleniyordu. Hatta mevcut birok tarikatler bile devletin bu tutumuna uygun olarak rgtlendirildi ve etkin bir politika izlendi. Turul'un halefierinden Alparslan 1071' de Malazgirt ovasnda Bizans ordularn yendi ve Anadolu kaplar kendisine ald.
corafyasnda

Bu dnemden sonra ran Selukileri'nin youn bir ekilde Trkmen airetlerini ve kyl, ehirli, dervi, esnaf, sufi her snf ve zmreden halk Bahya sevkettii tahmin ediliyor. Bu g, bir iskan politikasndan ok Rum (Roma) denen Kk Asya' da yeni bir hayat alan arama neticesi olarak ortaya k mhr. Trkler'in Anadolu'ya gelii ile lkemizin tarihinde yeni bir dnem ald. Bu yeni kavim Akdeniz medeniyetine giderek uyum salamaya balad. Gelen gebelerin step kltrnden, yani atlkla geinen bir kltrden gelmesi nemlidir. At yetiOuz

98 -

12 ve 13. YZYILDAANADOLU

tirmek, bir topluma sratli hareket, organizasyon ve gl bir disiplin yetenei kazandrr. Bunu Gney Rusya Kazaklar'nda, Macarlar' da, daha nceleri Uz, Kuman, Peenek gibi kavimlerde de grmek mmkndr. Fazladan, bu toplum Dou Akdeniz uygarlna birden bire deil, fakat kademeli olarak ge:rti ti. ran'da kurulan devlet ve uzun yzyllardan beri eski ran Medeniyeti ile var olan youn ilikiler, feodal devlet dzeni, brokrasi ve toprak sistemi alannda taklit yetenei yksek olan bu topluma birtakm yeni kurumlamalar getirmiti. Dolaysyla Kk Asya'ya gelen bu toplum, beslendii kaynak bakmndan da Bizans toplum sistemine fazla yabanc deildi. Bylece 12. yzyl, Ortadou tarihinde ran, Mezopotamya ve Kk Asya kltrlerinin bu dinamik askeri rgtl toplum araclyla yeni bir senteze ulah dnemdir. Miladi 10-11. (hicr'i 5.) yzylda Trkler'in Ortadou'da grmneleri ile, Ortadou askeri arazi sistemi ve idari rgt salam esaslar zerinde tekrar kuruldu ve Ortodoks (snni) slam, ia ve Harici mezheplere kar tekrar kuvvet kazand. zellikle Alparslan'n halefi Sultan Melikah devrinde toprak sistemi, mlki, adli ve dini-ideolojik alanda bu dzenin temelleri ahld. Sultan Melikah'n veziri Nizam'l mlk'n nl eseri Siyasetname bu dzenin bir belgesi ve ortaalar Ortadou devletlerinin ortak bir anayasas haline gelmitir.
Melikah'n

lmne rastlayan devrede

anari ba

gsterdi.

mparatorluun nemli blmleri atabeylikler (eski ranllarn


satrabl gibi) iken, adeta mstakil hkmdarlarn idaresinde devletler haline geldiler. Anadolu Seluklu Devleti de bunlardan biridir.

1099' da Hallar'n ukurova (Klikya), Yukar Mezopotamya ve Bah Suriye' de yerlemesi ile Anadolu Seluklular Irak Seluklular'ndan corafi bakmdan koptular. Byk Seluklu mparatorluu'nun ran ve Horasan'daki asl arazisi ise paralanarak bir sr kk Trkmen devletkleri kuruldu. 12. yzyl sonunda Badat Halifesi Nasr'ulillah Irak Trkmenleri'ni ezerek hilafet devletini yeniden kurmaya muvaffak oldu. Anadolu' dan baka Azerbaycan' da Kutbuddin ve oullar, Ahlat' da Mervanoullar, Kars' da adadoullar, Yukar Mezopo-

iLBER ORTAYLI -

99

tamya'<ia Artukiler, Suriye' de Tu tu'un oullar kk devletler halinde hkm sryorlard. Anadolu' da ise Danimendiler, Mengcekoullar, Saltukller ve sonra bunlar ortadan kaldran Kutalm oullar hakim idiler. 13. yzylda ortaya kan Mool istilas btn gney ve orta Rusya'ya, ran' a Mezopotamya'ya yayld. Msr' da Memlfkler bu olayla mstakilen ortaya kp Moollar'a direnebildiler. Ayn- C e ll u d' da Moollar yenip durdurdular. Anadolu Seluklular 13. yzylda Moollar'n vassali oldular. Ancak bu dneme kadar Anadolu Seluklu Devleti nemli kltrel ve yapsal deimeler geirmitir. Bunlar bilmek sadece Trkiye tarihi ynnden deil, uygarlk ve toplumsal deime gibi olaylar anlamak asndan da nemlidir. Gebeler topraa yerlemeye meyyal ve yerleik toplumun etkilerine akhr. Onun iindir ki gebeler Ortadou - Akdeniz imparatorluklarnda yeni bir dirilmeye ve kltrel senteze sebep olmulardr. Bunu Araplar, Trkler ve Moollar'n tarih sahnesine knda grmek mmkndr. Trkler'in Roma lkesine girii ile zellikle slam milletlerinin tarihinde kendilerine slamn klc olmak gibi bir tarihi misyon izafe edilmitir. Bu olayn stanbul'un fethi, Arnavutluk ve Bosna'nn sHlmla trlmas gibi byk sonularn bir balangc olduu tekrarlanagelmitir. Halen modern alarn slamclar bile bu tarihsel nitelii tekrarlarlar. Gzden karlan bir ey, Trkler'in bir Akdeniz toplumu olmak iin ilk adm athklardr. Trk dili ve kltr; bnyesindeki Ortadou ve ran geleri de birlikte olduu halde, Dou Akdeniz medeniyeti ile kaynamaa ba lad. Anadolu'da kurulan devlet Roma'nn tarihi misyonunu devrald. Eer Ortodoks-Dou kilisesi knt iinde olmasa, belki dini bir deiim bile meydana gelebilirdi. Byle bir dei imi, 9. yzyldan beri Maveraunnehr' de Trkler zerinde etkisini aka gsteren ran ve Arap uygarlnn izleri nlenmi olmaldr. Bu yzden dini ve kltrel bir birlik iinde olmayan Bizans Anadolusu da dini ynden bu gelenlerin karsnda tutunamad ve zaman iinde eridi. Anadolu'nun Trklemesi denen olay rki bir keyfiyet deildir; hatta tmyle kltrel bir olay da deildir. Trk dilinin

100 -

12 ve 13. YZYILDA ANADOLU

Kk Asya'nn byk blmnde egemen olmas, 12. yzyl da biten bir sre de deildi. Bu uzun zaman iinde gerekle mitir. Trke'nin Kk Asya'da tutunmas kesif bir Trk g kadar lkede yaayan halkn kltrel bir birlik iinde olmamasndan da ileri gelir. Dou Anadolu' da eitli Ermeni leheleri, Krte, Gneydou' da Ararnca gibi Sami diller, Kapadokya' da muhtelif dil ve leheler, gneyde Pamfilya, Psidya, Likya' da ve batda Karya ve onya' da ayr Hellen leheleri konuu luyordu. Bunlardan baka Balkanlar' dan getirilip, Anadolu'ya yerletirilen Uz, Peenek gibi Trki gruplar da sayalm. Dil birlii olmayan lkede, dini birlik de yoktu. Ortodoks-Roma kilisesinin dnda anti-cheleedon dediimiz kiliseler, Ermeniler ve Yukar Mezopotamya kavimleri Nasturi, Monofizist ve Hal istilasndan sonra ksmen Katalik Kilisesi'ne bal idiler. Bunun iindir ki, Trke bu Babil kulesinin ortasnda ortak bir anlama dili (lingua Jranca) olarak yerleti. Nitekim 12. asrda talyan lar bu lkeye Turcmenia veya Turchia, demeye baladlar ve bu isim kald. 11.-12. yzyllar Kk Asya'da ekonomik sknt dnemidir. Bizans'n Makedonya hanedam dnernindeki Dou Akdeniz egemenlii elden gitmiti. Venedik ve Cenova Dou Akdeniz ticaretini ele geirmilerdi. Rusya ticareti ise Novgorod dukalnn (cumhuriyetinin) eline, dolaysyla Hansa ehirlerinin etki alanna girmiti. Dahilde karklk ve blnmelere ra men, Trk fethi dneminde salanan ekonomik birlik, zellikle Sryaniler, Ermeniler gibi mezheplerin mensuplar tarafndan sempati ile karland. Anadolu' da yerleik dzene geite ran devlet ynetimi kadar, Bizans'n da etki ve katks olduuna kuku. yoktur. Bu iki unsurun aratrlmas ise yeterince cevaplandrlamayan sorunlarla uramay gerektirir. Gebe federasyonlar halindeki Daninendi veya 15. Yzyl ran'ndaki Trkmen Akkoyunlu devletleri gibi siyasal kurulular dalmaya mahkumdu. Seluklu dzeni bir yandan yerleen toplumun devlet sistemini kurarken, bir yandan da gebelerin eritilmesi ve bertaraf edilmesi ile urat. Ancak bu konuda kesin baary Osmanl lar 15. ve 16. yzyllarda salam grnyorlar ...

iLBER ORTAYLI -

101

A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt


ran' daki Byk Seluklu mparatorluu ve Anadolu Sel-

ynetim rgt hakknda yazlan, aratrrlan ve bilinen gereklerin pek az olduu tekrarlanagelir. nk bu dnemin tarihini arahrmak iin n planda Fars, Arap, Sryani, Ermeni, Bizans ve hatta Grc kaynaklarna inmek gerekmektedir. zellikle temel kaynaklarn ve vakayinamelerin en nemlileri Farsa ve Arapa yazlmtr. Merkez ve eyalet rgtn incelerken model olarak ran Seluklular'na bakmak gerekir. nk Anadolu Seluklular bu geni imparatorluun bir vassal olup, zellikle devletin brokratik rgtlenmesi ynnden ran Byk Seluklular'nn bir taklididir. Bununla beraber biz bu noktay gz nnde bulundurarak Anadolu Seluklu Devleti devlet tekiHHn gzden
geireceiz.

uklular'nn

Seluklu devlet rgt byk lde ran ve Ortadou devletlerinde grlen sistemden etkilenmitir. Hatta ran' da broktaside dilin Trke olmadn da dikkate alrsak, brokratik kadrolarn da geni lde Trk olmayanlar tarafndan doldutulduunu sylemek mmkndr. Esasen Seluklu sistemi, Ortadou toplumlarnda grlen rgtlenmenin tarihsel bir sentezidir. Anayurt Ortaasya'daki ouz gebe unsurun nemli katks askerlik teknii ve askeri tekilatanma alannda olmutur. Orduda komuta dilinin ve kullanlan deyimierin de Trke olmas bu gelenein bir devamdr.

12. asr; Trkiye tarihinde ortodoks slam kltrn kesin egemenlik kurduu bir a olarak anlalmamaldr. Daha ok eitli din ve dile sahip topluluklarn karlkl kltrel al verii sonucunda ortaya kan tarihi bir sentez sz konusudur. Bu kozmopolit yap pek belirgin olmaldr. Mesela, mslim ve gayrimslimler arasnda bir kyafet ayrm bile yoktu. Hatta Sultan Melikah devrinde Antakya patrii yerinde braklm, stan-

102 -

12 ve 13. YZYILDA ANADOLU

bul' a gidip gelmesine bile izin verilmiti.l Btn bunlara kar lk yeni dinin gelii Anadolu kiliselerinin ve ruhbann Bizans blgelerine ekilmesinin nemli bir nedenidir. Bu slamiama sreci bir katliamla deil, yeni dillin ve tarikatlerinin propaganda ve rgtlenme gc sayesinde tamamlanm olmaldr. 1176' da Eridir Gl civarnda cereyan eden ve Trkler'in galibiyetiyle sonulanan Miryokefalon Sava Anadolu'nun Trkleme tarihinde dnm noktas saylr. Bununla beraber Anadolu'nun her yerinde Ouz boylarnun ayn younlukla yerle tii sylenemez. Bu durum merkezi idare kadar, eyalet ynetiminde de yeni bir yapnn biimlenmesine sebep oldu. Ynetimin banda sultan yer alyordu. Nazari olarak Anadolu Seluklu sultan ran Selukileri'nin vasal ise de, fiiliyatta tamamen bamsz idi. Halife kendisine bir menur gndererek hakimiyetini tasdik ediyordu. Ama sultan ortodoks slamlar kadar btn gayrimslim tebeann da lideridir. Baz kiliselerin duvar resimlerinde imparator figrnn yerine Seluklu sultannn konmasn dan bu durumun umunl bir kabul grd sonucunu kart mak da mmkndr. Gelenee gre saltanat, hkmdar ailesinin mterek malyd. Bu yzden kesinlemi bir veraset sisteminden sz edilemez. Seluklu tarihinde kanl taht kavgalar pek yaygndr. Merkezi hkmette her biri birer ofis (bakanlk) karl olan divanlar vard. sim olarak Abbasi geleneinin devam olan bu divanlardan, divan- saltanat bazen hkmdarn, bazen sahib-i azam denen vezirin bakanlnda toplanrd ve en byk karar ve mzakere organyd. kinci derecedeki divanlar ise;
Divan- istzvfa: Maliye ofisidir. mstevf'idir. Bakan

maliye

nazr

olan

Divan- pervane: Bu divann reisi pervane olup, Osmanllar daki nianclk gibi; arazi tahrir ve ikta defterlerini saklayan ve bununla ilgili muamelat yrten ofistir.

1 Claude

Cahen, Pre-Ottonan Turkey, s. 208.

iLBER ORTAYLI -

103

Divan- iirz:

Ordunun

levazm

ve mali

ilerine

bakan bro

idi.
Divan- tura: Tural denen bir reisi dar adna yazma ilerini yrtrd. Divan- vard.

Bu ofis hkm-

israf Devletin mali, idari' ilerini denetleyen ofistir.

Bunlardan baka emniyet ileri grevlisi ve adiiye vekili fonksiyonunu gren emir-i dad vard. Seluklu merkezi idaresinin bu nemli memurlar yannda, eyalet kadlarnn tayin ve terfi ileriyle uraan grevli; ilmiyyeden olan kadiyu'lkudatd. Seluklu saraynda hacibu 'l-hccab (protokol efi), emir candar, emir-i silah, emir-i alem, camedar, arabdar- has, emir aniglr, emir-i ahur, serhengha-i avu gibi ran, Osmanl ve Bizans saraylarnda bulunan memurlarla ayn fonksiyonlara sahip bir grevli kadrosu vard. Bu grevlerin, Ortaasya ve ran kkenli olup, Osmanllar tarafn dan tevars edildii ileri srlyorsa da; ortaalar boyu Bizans ve Ortadou devletlerinde de bulunduu grlmektedir. nl tarihimiz Fuat Kprl bu kurumlarn Bizans veya ran meneli olduu konusunda bir tarhma yapmhr. Seluklu eyalet idaresinin ikta sistemi zerine kurulduu sylenegelir. Genellikle askeri snfa verilen bu topraklar yannda, yerel feodallere de benzer imtiyazlarn verildii ve eski imtiyazlarn tannd bilinmektedir. Eyalet idaresinde hanedana mensup prensierin n planda yer ald grlyor. Bunlar lkenin muhtelif blgelerini ynetirler ve yanlarnda atabegler bulunurdu. Her vilayetin kads ve muhassl denen mali grevlisi vard. Vilayetlerin idari, askeri ileri emir sipahsalar denen, Osmanllar'daki beylerbeyi benzeri grevlilere braklmh. Nihayet suba veya serleker denen daha kk grevliler alt kademelerdeki idari birimlerin banda idiler. idarecilerin grev alanlarnda yardmclar esnaf loncalaryd. Her esnaf snfnn ahi denen reisieri o ehrin ahi baba denen umumi esnaf reisinetabi idi. Reisierin yan banda yiitba denen esnaf ileri gelenleri o lancann ynetiminden sorumluydular. ehir ayan idi diye adlandrlyor. Bir ehehirlerde,

104 -

12 ve 13. YZYILDAANADOLU

rin idi bas o yerin ayan reisi mesabesindedir. Mahallelerin sorumlu yneticisine nde deniyordu. Selukilerde her ehrin ilmiye snfnn reisine eyhlislam denmektedir. Mderris, naklb ve taleb~ grubu, eyhlislfunlar tarafndan temsil edilirdi. Seluki ehirlerinin iktisadi geliimi ve etnik yaps, Bizans dnerninden Osmanl dnemine gei demek olup, iyice aydnlahlamam konulardan biridir.

B. Anadolu Selukilerinde Toprak ve Askerlik


Anadolu Selukileri'nin ve ran Selukileri'nin askeri bir toprak ynetimi esasn getirdikleri literatrde tekrarlanagelir. Burada; "asl olarak toprak mlkiyetinin askeri snfa verilmeyip sadece topran r veya hara gibi gelirlerinin, ksmen veya tamamen hizmet karl olarak sz geen askeri snf mensupianna brakld ... " belirtilir. 2 Buna ikta sistemi deniyor.
Yaplan aklamalara gre, Seluklu meras ve askeri snf toprak zerinde mlk sahibi olarak deil, ancak bir kontrolr ve geimini kendisine ayrlan gelide salayan memurlar olarak tanrnlanyorlar. Fakat Seluklu arazisinde zel mlkiyerin geni yer tuttuu, bir takm eski hanedanlar ve nfuz gruplarnn toprak zerindeki hakimiyetinin tannd; nihayet ikta arazisinin de rsen el deitirdii gz nne alnrsa, askeri snfn pekrua Charlesmagne (Byk Karl) Avrupas'ndaki feodal beyler gibi olmasa da zaman getike toprak hakimiyetine tam anlamyla sahip olduklarn sylemek mmkndr.

Seluklu arazisi ri (slfunlarn elindeki), harac (gayrimslim reayann elindeki), miri (saltanat makamna bal) topraklardan oluur. Eski yerli hanedanlarn tasarrufundaki yerler ve vakf arazi de buna ilave edilmelidir. Vakf arazide kyl rn dierlerinde olduu gibi aynen (mal olarak) vakfn mtevellisine teslim eder. Yani hpk askeri ikta'da olduu gibi vakf toprakta da r ve dier resimler vakfa verilir. Ge2

Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul1971, s.69-70.

iLBER ORTAYLI -

105

ve gelime, vakf mtevellileri grevi irsen devraliin, Osmanl devrindeki gibi vakf araziyi kontrol eden bir zmrenin douu biiminde sonulanmhr. nel
dklar

eilim

belirli hizmetler iin kurulduu gibi, Seluklu Anadolusu ve ran' da belirgin bir yaygnlk kazanan ticari yol ebekesi ve kervansaraylarn3 bakrnma ynelik amalarla da kurulur. ehir ve ehir civarndaki arazi ise zel mlklerdir.
Airetler muharrerat denen yllk vergi verirlerdi. Gebe Trkmenler, Osmanllar'da olduunun tersine, Seluklu Devleti'nin tam bir otorite ile kontrol edemedii, ama baz amalar iin kullanabildii gruplard. Eyaletlerdeki ikta sahibi askerler her blgede bir emir sipehsalar'n bakanlnda toplanrd. Daha alt kadernede serleker ve subalar vard. Tm ordunun banda ise melik'ul-mera (beylerbeyi) denen bir kumandan vard.

Vakflar

Anadolu Seluklular'nda da yaya ve svari askerden oluan bir kapkulu ordusu vard. Bunlar harp esirleri veya saln al nan klelerden oluurdu. Bu ordu mfarede, halka-i has, guZaman- dergah ve mlazman- yayak isimlerini tayan drt ayr blmden oluuyordu. Kapkulu merkezde bulunup, ayda bir Osmanllarn ulUfesi gibi pfegani denen bir maa
alrd. 4

Seluklu ordusunun asker says, eyalet ve kapkulu askeri orana dair ak bir bilgi yoktur. Gene askeri ikta rejimine giren topraklar, mlk topraklar ve vakf topraklar hakknda da salkl rakamlar elde edilerneyecei akhr. Bu sistemin Ortadou'daki eski dzenden esinlendii grlyor. Ancak askerlik teknii ve ordunun rgtlenmesindeki temel oluumda Asya1 toplumun askerlik unsurlarmaramak gereklidir.
arasndaki

Seluklu kervansaraylar iin bkz. Osman Turan, "Seluki KervansarayBelleten, X/39, s. 471-96. 4 .H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, s. 53-4.
3

lar",

106 -

12 ve 13. YZYILDA ANADOLU

C. Anadolu' da Beylikler Dneminin Yaratt Tarihi Sonular


13. Yzylda Anadolu Mool tahakkm altna girdi. Bu nisbi durgunluk ve anari dnemi, bilindii gibi yar ve giderek tam mstakil birtakm mahalll devletiklerin ortaya kmasna sebep oldu. Bu dnem Trkiye tarihinin, zellikle kltr ve toplum hayatnda, nemli ve kalc sonular oldu. nce bu beyliklerin brokratik kadrolarnn Seluk! Devleti ve memurlar tarafndan meydana getirilmi olmas ynetim geleneinde kesiksiz bir devamllk salad. Buna karlk Seluklu saraylarndaki gibi Arapa ve Farsaya hakim, ince ve yksek bir zevke, bilgiye sahip brokrasi yoktu. Kimi beyliklerde gebe Trkmen gelenek ve nfuzu da hakim olduundan buralarda devlet dili Trke oldu. Karaman Beylii nin durumu bunun tipik rneidir. Bylece Trkiye'de Trke, aslnda devlet dili olarak hi de azmsanmayacak bir maziye sahip olmutur. Bu beyliklerdeki Trkmen airet gelenei ve rgtlenmesi, onlarn Balkan ve Bizans'ta glenen ve rgtlenen Osmanl Beylii'ne kar mukavemetine yetmedi ve dal
meras
dlar.

Beylikler dneminde Trkiye etnik bir hareketlilik ve nemli bir sosyal deiim geinnie benziyor. zellikle Bat Anadolu u beyliklerinin Bizans ve Akdeniz talyan devletleriyle temas kltr hayatnda baz yeniliklerin doup, yerlemesine sebep oldu. Nihayet Anadolu ktasnn alt yap tesisleri (yol, kpr, cami, hamam, medrese vb.) bu dnemde tamamlanm ve Osmanl Devleti Anadolu'yu ele geirdiinde bu bakmdan sknt ekmemi ve Rumeli ile Anadolu'nun btnl kolayca sa lanabilmitir. Beyliklerde yetien idari ve ilmi kadrolar da Osmanl mparatorluu'nun eyalet rgtnn ve brokrasinin temelini oluturmutur.

iLBER ORTAYLI -

107

D. 14. Yzyl Balarnda Dou Avrupa ve Ortadou


Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou'da 14. yzyla girerken byk deimeler grld. Bu deimeler sonucu ortaya kan siyasal boluklar bir yeni g tarafndan doldurulacaktr. 7. ve 10. yzyllarda Balkan yarmadas Bizans - Makedonya Rnesans dnemini btn satvetiyle yayordu. Ancak 10. yzylda Bizans kanlmaz nihai inhitat dnemine girdi. Balkanlar' da bu gcn yerini hzla gelien ikinci Bulgar arl ald. 7. yzyldan beri bu blgede bulunan Slav halkn zerinde Volga boyundan g eden Trk asll Bulgarlar egemenlik kurmulard. Slavlarn dili yeni gelenlerin askerlik ve organizasyon bilgisiyle karmt. Step gebeleri atlk ile uratklarndan askeri rgtlenme ynnden dier gebelerden farkldr. Bu unsur Balkanlar'da yeni bir devletin kurulmasna sebep olmutur (681). 9. yzylda Boris Han za- mannda (852-889) Bulgarlar Hristiyanl kabul etmilerdi. Bunun sonucunda Bizans kanunlar (nomokanon) kabul edildi ve Bizans kltr Bulgaristan' a girdi. Bulgar kilisesi Ermeni kilisesinden sonra bamszln alan ve milli bir karaktere brnen ikinci kilisedir. Daha bandan Bulgaristan Bizans' a ve bat Latin kilisesine kar direnmi ve Slav kilisesinin kendi liturjisi ve gelenei iinde gelimesini salam bir lkedir. Prens Rostislav devrinde 862'de Selanik'ten eelbedilen Kiril ve Metodius adl Slav asll iki karde rahip Slav dilinde ibadet yapan kilisenin alfabesini meydana getirdiler. Bu tarihten sonra bu yaz gney ve dou Slavlarn alfabesi olarak yayld. ar Simean devrinde feodal bayarlarn nfuzu krlp, merkezi devlet rgt glendirildL Yeni bakent Kuzeybat Bulgaristan' daki Preslav' a nakledildi. Bulgaristan bu dnemde Kuzeyde Ukrayna snrlarndan, Gneyde ege sahillerine, Douda Trakya' dan Batda Adriyatik Denizine kadar uzanan bir arlk haline geldi (893-927). Bylece Bulgaristan Byk Karl'n imparatorluu yannda Avrupa'nn en nemli iki imparatorluundan biri olmutu.
hanedannn balatt

108 -

12 ve 13. YZYILDA ANADOLU

Bizans'ta Makedonya slalesi hkmrand. Bulgaristan'da ise ar Simean'dan sonra i karklk ve paralanmalar bala d. lOIS'de Bizans imparatoru II. Basil (Bulgarkesen) son Bulgar direniini de yok edip, birinci arla son verdi. Bulgaristan 170 yl srecek olan Bizans egemenliine girdi. 1185'de Trnova beyleri olan Assen ve kardei Peter Bizans Kornnenleri'ne kar ayaklanarak Trnova merkez olmak zere ikinci Bulgar arln kurdular. zellikle Kala Juannis (Gzel ivan) devrinde bu devlet kuvvetlendi. 13. asr balarnda Bulgaristan tekrar gl bir Avrupa devleti oldu ve eski snrlarna ulat. lkenin bu dnemdeki idare rgt, askerlik sistemi ve kltr Balkan tarihinin ve uygarlnn nemli bir aamasn olutu rur. Ancak 13. yzyl sonuna doru devletin artan masrafla: ve muhtemelen talyan ticaretinin yaratt tketime bal hayat tarz ve Bulgar kylerinin ar smrs zerine i ayaklanna lar kt. Feodal beyler arasnda blnme ve atmalar balad. I. Kalaman devrinde Bulgaristan Altnordu Hanl'nn vassal derecesine dt. 13. yzyl sonlarnda Bulgaristan e blnd. Bu durum Bulgaristan'n gittike zayflamasna, ehir ve ky hayatnn gerilemesine ve i karklklara sebep olmu ve 14. yzylda Bulgaristan'n Osmanllar tarafndan fethini kolaylatrmtr; yani Osmanllar'n Rumeli'de ilerlemesini kolaylatran balca faktrlerden biri de bu idi. 16. yzylda Stefan Duan'n hkmdarlndaki Srbis tan, Balkanlar' da Bulgaristan'n yerini ald. Bat Trakya ve Peleponnes yarmadas da bu devletin hkm altna girdi. Ancak bir kabileler konfederasyonu halindeki Srp krall, Stefan Du an'n lmnden sonra paraland ve gsz beylikler haline dnt. Bu durum ar Stefan Duandneminde bala yan sosyal-kltrel gelime ve devlet rgtlenmesinin de durmasna neden oldu. Du an dnemindeki feodal rgtlenme ve kltrel gelime Balkan tarihi iin zel bir neme sahiptir. 14. yzyla girerken Altnordu tahakkmnden kurtulan ve Moskova knezliinin etrafnda derlenip gittike glnen ve merkezileen bir Rusya vard. 13. yzyldaki Altnordu hakimiyeti; askerlik, devlet hayat, maliye, ulam ve ticaret ynnden btn Dou Avrupa'nn geliiminde nemli sonular dour-

iLBER ORTAYLI -

109

olup, zellikle Rus devletinin yeniden kurulup glenne sine ve yeni Rusya'nn kltrne nemli katklarda bulunmu tur. Yrrlkteki para (deneg, tenege'den), posta ilemi, ziraat ve hayvanclk, devlet rgt, hatta protokolde rastladmz deyimler bile Altnordu mirasnn delilidir. Rusya aristokrasisinin nemli bir ksm, Altnordu beyleri (ulan, tarhan, mirza) ile karm olup, bazlar onlarn isimlerini tarlar. 15. yzyl dan itibaren bymeye balayan modern Rusya'y oluturan iki tarihi genin Bizans ve Altnordu etkileri olduu bugn arhk gittike anlalmaktadr. son imparatorluk olan Selukller zayflayp, ve yerlerini bu blge tarihinin alk olmad kk devletiklere brakmlard. Kk Asya bu nedenle iktisadi ve siyasi karklk iinde idi. Bah ve Orta Avrupa yeni bir dnya dzeninin doum sanclar iinde iken Akdeniz ticaret dnyas, zellikle talyan devletleri zor bir dneme girmek zere idi. Balkanlar ise arhk bu gelimelere ayak uyduramayan, tarm ve hayvanclkla geinen topluluklarn vatan haline gelmitir. Bu durumun yarath otorite boluu, yeni bir Roma imparatorluu tarafndan doldurulacakhr. Bu yeni Roma'y kk Osmanl beylii yarath.
yklmlar
Yenidnyann ortaya kard artlara kar Osmanllar, eski Akdeniz ve Ortadou dnyasnn direniini temsil ederler. Bu direniin ortadan kalkmasyla doan boluu Ortadou, Balkan ve Akdeniz devletleri ve uluslar bugne kadar hala dolduramam, henz eski zamanlardaki kltrel, iktisadi birliin benzerini yeni dnya artlar iinde yaratamamlardr.

mu

Ortadou' da

11 O -

12 ve 13. YZYILDA ANADOLU

lave Okumalar
Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima'i Tarihi, I, Cem Yay. stanbul 1974. Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick and Jackson, London 1968. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin 1959.
Kuruluu,

TTK Yay. Ankara

Bertold Spuler, T7e Mongols in History, Praeger Publishers, New York 1971. Osman Turan, "kta", slamAnsiklopedisi, V/2, S. 949-59. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Yurdu, stanbul1971.
stanbul1971. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu - KaNeriyat

Osman Turan, Seluklular Ve sliimiyet, Turan Neriyat Yurdu,

rakoyunlu Devletleri, TTK Yay. Ankara 1969.


smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal,

TTK Yay. Ankara 1970. B.Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, ev. A. nan, TTK Yay. Ankara 1944.
A.Y. Yakubovskiy,
kanl
Altnordu ve k, ev. H.Eren, Kltr BaYay. Ankara 1976.

BEINCI

.. .. BOLUM

Osmanl Toprak Sistemi zerine

Osmanl Toprak Sistemi zerine


Osmanl mparatorluu, eski Roma ve Bizans mparatorlu

boyu parlak devrini yaayan siyasal birliin addr. Bu birlie ada tarihilik tarafndan Pax Ottomana (Osmanl bar) denmektedir. Osmanl lkelerinin meydana getirdii toplumsal, iktisadi ve kltrel birlik, modern alarn imparatorluklarndan ok, ilk ve ortaalarda Akdeniz-Ortadou dnyasna hkmeden Roma, Bizans ve Abbasi imparatorluklarn andrr. Kururnlarn geirdii sarsnh ve nihayet 18. yzylda balayan k onun modern alara intibak ederneyiinin bir sonucudur ve imparatorluun yerini bir sr milli devlete brakarak tarih sahnesinden ekilmesiyle de perde kapanmhr.

u'nun topraklarnda

15-17.

yzyllar

A. Osmanl mparatorluunun Tarih Sahnesine k


Osmanl mparatorluu 1243 Kseda Sava sonucu ran l

tabi bir devlet haline gelen Seluklular'n yerili almhr. Ancak bu yeni kuvvet ilk hamlesini anakkale Baaz'n geerek Avrupa ktasna doru yaprnhr. Bylece Balkanlar Osmanl mparatorluu'nun ilk kurulu ve yerleme alan olmutur. ken iki imparatorluun arasndaki u blgesi her z.aman iin bir hayatiyete sahiptir. Merkezin kontrol edemedii uc larda, askeri gler kadar, yeni brokrasi, ticaret ve zenaatlar kendi bana rgtlenme ve bamsz faaliyetlerde bulunma imkanna salliptir. Bizans'n u blgesindeki tekfur denen derebeyleri ve akritoi denen savalar da bu dnemde en azn dan Seluklu ular saylan Osmanl Beylii ve dier beyliklerin ynetici ve askerleri kadar serbestiye sahiptirler. Hareketli ortam onlara da sava ve giriken bir hayat tarz kazandrmhr.

hanllar'na

114 -

OSMANLI TOPRAK SISTEMi ZERiNE

Ama bu u blgesinde ksa zamanda bir cihan imparatorluu nu kurmak imkan niin Osmanl Beylii'nin olmutur? Bu soru Osmanl tarihileri tarafndan 19. yzyldan beri tarhlmakta dr. Paul Wittek, gaza ruhunu Osmanl bymesinin sebebi olarak gstermitir. Fuad Kprl Seluklu merasnn ve te kilat geleneinin devam ettirilmesinin bir sonucu olarak gryor. Joseph Hammer slam geleneinin nemini vurgulamhr. Btn bunlar olay ne derece aydnlahyor, tarhlabilir. Digenis Akritas denen uctaki Bizans menkbelerine bakld nda harpi bir ruh Bizans ularnda da grlyor. 1 Bu gcn arkasnda da zengin idari, kltrel gelenekiere sahip Roma Bizans miras vardr. Bizans ve Anadolu arasnda bir fark Anadolu ilerinden bereketli topraklar zleyen insan ynlarnn devaml akmasyd. 2 Seluklu ularnn gelime ans bundan ileri gelmekteydi. Bu yzden Seluklu ular, dolaysyla Osmanllar baanya ulah. Osmanl Beylii'nin rakip beylikler arasnda bu ncl almas herhalde salt corafya artlaryla aklanamaz. ProL nalck bu noktada nemli baz gerekiere iaret ediyor. Daha 1301 ylnda Osman Bey'in znik'i (Nicea) muhasara etmesi ve imparatorun gnderdii iki bin kiilik bir kiralk asker (mercenario) ordusunu yenmesinin onun dier Bal Anadolu beylikleri ve u gazileri arasnda hret kazanmasn salad n syler. Bylece Bizans ilerine uzanan snr beyliinin hkmdar btn gazileri, savalar, ulemay eelbedecek bir otorite kazanmt. Hatta Bizans ucundaki sava beyler de buna dahildir. Mihalolu, Osmanl tarafna geip slamiyet'i kabul etmiti. Byle ksmi bir asimilasyonun da Osmanl ilerlemesine yardm oldu.3

Fuad Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, s. 75-76 ve Ernest Werner, Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), HermannBhlhaus N.J/Wien-Kln-Graz 1972, s. 31, 34, 54. 2 Osmanl mparatorluu'nun bymesinde demografik faktrleri vurgulayan tarihimiz .L. Barkan'dr. bkz. "Kolonizatr Trk Dervileri", Vakflar Dergisi, II, 1942, s. 305-53. Ayrca ayn yazarn, "Osmanl mpara torluunun Teekkl Meselesi", SBF Dergisi, I/2, s. 343-56. 3 H. nalck, Ottoman Empire, s. 5-11.
1

LBERORTAYU- 115

ilk iki hkmdan dnemindeki enerjik ilerleme misyonunu yklenmesine sebep olmutur. Bizans'n Anadolu kadar Balkanlar' da da byk glklerle boumas gerekiyordu. Ticaret Cenevizliler'in elindeydi. Mora'da hal kalnts kontluklar, Trakya ve Makedonya'da Srplar ve Bulgarlar tehditkar bir faaliyet iindeydiler. Byle bir knt dneminde Bizans, rnein V. Yoannis Kantakuzenos'un 1346'da yapt gibi ara sra Osmanl yard mna bile bavurmutur. Bundan stifadeyi bilen Osmanllar Bizans aleyhine kazanlar elde etmekte gecikmediler. Daha Osman Gazi'nin lmnde Bursa alnd. 1340'larda Osmanllar Bhytinia havalsine hakimdi. 1352'de Sleyman Paa komutasnda Osmanllar Rumeli'ye getiler. Bunu Bizans'n mttefiki olarak Srp ve Bulgarlar' a kar savamak iin yapmlard. Fakat Mays 1354' de zelzele ile kaleleri yklan Gelibolu havalisine yerletiler ve Rumeli'yi bir daha terk etmediler. 1361'de Edirne alnarak Trakya blgesinde hakimiyet kuruldu. 1387' de Selanik ehri alnd. 1395'de Balkanlar' daki geitler alp Srhistan zerinde protektora kuruldu. 1396'da Nibolu savanda birleik hal ordusu yenilerek Bulgaristan ve Teselya kesin bir biimde ilhak edildi. zellikle Sultan I. Bayezid (Yldrm) dneminde (1389-1402) Rumeli ftuhat yannda Bat Anadolu beylikleri ve Anadolu ktasnn dier kk beylikleri de ilhak edilmitir. 1398'de Yldrm Bayezid Han, Karaman Emidiini ve Sivas'da Kad Burhaneddin'in emaretini de ortadan kaldrarak Dou Anadolu snrlarna ulat. Bylece 15. yzyl bana gelindiinde Tuna kylarndan Frat kylarna uzanan bir Osmanl imparatorluundan sz edilebilir.
atlm,

Osmanl Beylii'nin

onun

Bat'ya doru

kk beylik dnemi bitmi, Avrupa'da papalk ve Memlukleri'nin hayatn tehdit eden bir g ortaya kmtr. Ama Timur'un ortaya k ve ;1402 Ankara malubiyeti Osmanl birliini 12 yl iin byk sarsntlara uratacaktr. Bununla beraber Timur istilas Anadolu'nun hakimi kk beyliklerin zayflamasyla sonuland. Ayrca Timur sadece Osmanllar' deil, Memlukler'i, ran' ve Altnordu'yu da sarsmtr. Bu ksa dnemin sonunda yeniden glenecek olan Osmanllar, nlerinde hkmedebilecekleri ve onlarn egemenliini bekleyen bir Ortadou buldular. Kark
Macaristan'n, douda Msr

Artk

116 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

boyunca Macaristan, Eflak ve Srhistan yeniden glenmiti. lk anda Osmanl ilerlemeleri 1441 ve 1442'de Hunyadi Yano'un Osmanl ordularn bozguna uratrnasyla sonuland. Hunyadi Macaristan'n yeni umudu olan parlak bir komutand. O ve olu Kral Matya Corvinus zamannda Macarlar Osmanl ilerlemesini durdurabildiler. Ancak bu direni pahal ya mal olmu, meydana getirilen ordu Macar hazinesini kurutrnutur. 1441-43 savalarnda Osmanllar, Macarlar'dan stn bir sava teknii olan tabur sistemini de aldlar. Bu sistem kk toplar ve tfeklerle savunma ve saldr gcnn desteklenmesidir ve bir bakma o devrin tank sava olarak nitelendirilebilir. Macaristan'la 12 Haziran 1444'te yaplan Edirne bar yla Osmanllar Tuna kylarnn gerisini gvenlik alhna ald ve Srbistan' dan ekildiler. Bundan sonra ayaklanan Karaman ve Hanideli (Gneybah Anadolu) meselesi zmlendi. Bununla beraber anakkale Baaz'na ynelen Venedik donanmas ve Tuna'y geen Eflak ve Macar ordular durumun ciddiyetini arthrd. 10 Kasm 1444'te Vama'da II. Murad'n kazand savala Balkan egemenlii periniendi ve Bizans d dnyadan kesinlikle tecrid edildi. 1448'de II. Kosova Savayla Hunyadi Yano'un ordusu geri pskrtld. Arhk Osmanllar Balkanlar'da en byk gt. Balkanlar ve 15. yzyl ortalarndan itibaren Orta Avrupa ve nihayet Ortadou ve Kuzey Afrika' daki bu hzl gelimenin belirli dayanaklar vard. 19. yzyl romantik felsefesi zellikle Almanca konuulan lkelerde yeni bir tarihilik anlay gelitirmitir. Bunun etkisindeki Joseph Hammer von Purgstall, Osmanl mparatorlu u'nu bir gebe airetineseri olarak gsterneyi baarabilni tir. 19. yzyln dnr Namk Kemal de "Cihangirane bir devlet kurduk, bir airetten" msrayle devletin ikbalini bu "grte zetliyordu. Gerekte Osmanl tarihinin kaynaklar da byle bir gr destekler. Buna gre; efsanevi hkmdar Ouz Han'n neslinden gelen Ouz gebe boyu Kay ve onun hkmdan cihan hakimiyetine sahip olacakhr. Nitekim ilk Osmanl vakayinameleri, zellikle Osmanl Beylii'ndeki Trkmen gebe an' anelerini vurgular. Ayn eilim, dier

yllar

LBERORTAYLI- 117

Anadolu beyliklerinde ve hatta ran'da Akkoyunlu ve Karakoyunlular' da da grlr. Alhnordu Devleti'nin kalnts olan Kazan, Ejderhan, Krm hanikiarnda ve ayrca Timur devletinde ise hkmdarn Cengiz Han soyundan olduu (doru veya uydurma olarak) nemle vurgulanr; gebe Trk-Mool adetlerine zen gsterilir. Oysa Osmanl Devleti daha balangtan Sasani, Abbasi ve hatta Bizans ynetim geleneini benimsemi ve zellikle ilk gnlerden itibaren kadrolarn Seluklu ulemas, , brokratlar ve fukahasyle doldurmutur. Keza ordu dzeni, devirme-kapkulu sisteminin kuruluu bir imparatorluun salam temellerinin atlmas demekti. Bu sayede Osmanllar Balkanlar'daki gsz feodaliteyi Orta Avrupa'da ise zlme halindeki feodal dzeni restore edecek bir rgt salamlna kavutular. Fethedilen lkelerde ise Osmanl egemenlii, vergi angarya gibi konularda kyl ynlarnn maruz kald ar smr artlarn hafifletti ve kk toprak beylerine gvenlik salad. Balkanlar' da bu dnemde grlen dini atma ve basklar da ortadan kaldran bir politika izlendi. Bunu Balkan lkeleri tarihinde fetihleri kolaylatran artlar olarak grmek mmkndr. Fethedilen lkelerde Hristiyan ahali cizye ve haraca balanyor, kendilerine din serbestisi tanyordu. Bu blgelere ordudan ok, srgn metoduyla getirilen kyller, gebeler ve tarikat ehli derviler yerletirilmi, bunlara zaviye topraklar braklm, belirli baz kamu hizmetleri (yol, kpr bakp) ve asayi hizmeti (derbent ve geit muhafazas) karl belirli vergi muafiyetleri verilmiti. 16. yzylda Balkanlar ve Orta Avrupa'da sarslan toplumsal dzen, kyl ayaklanmalar ve artan smrye gre, bu dengeli yeni dzen kyl ynla rn ve kk arazi lordlarn cezbetrnitir. Bosna kral 1420'lerde papaya "kyllerinin yarsnn Trklerle birlemeye
hazr olduunu" yazyordu. 4

Balkanlar' a ve Anadolu'ya yerleen Osmanl mparatorluu gen hkmdar IL Mehmed'in ilk saltanat yllarnda Konstantinopolis'in iine kapanan Bizans' tarihten sildi. ehir imparatorluun merkezi oldu. Osmanl sultan Rum Kayzeri sfatru
4

Bu konuda baknz H. nalck, Ottoman Empire, s. 7-8 ve "Ottoman Methods of Conguest" adl makalenin tm.

118 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERINE

da ald. Bat-Dou kiliselerinin birlemesine inatla kar kan Gennadios Patrik tayin edildi. Bir mddet sonra ehre yerleti rilen Ermeniler' e de bir Patrikhane verildi ve Bursa Metropolidi Hovagim 1461'de5 Ermeni Patrik'i olarak tayin edildi. ehrin ad btn resnl vesikalarda Konstantiniye olarak muhafaza edildi: Bylece Osmanl hkmdan Byk Konstantin'in kurduu ehirde onun dnyaya hkmeden varisi olduunu iftiharla ilan ediyordu. stanbul'un aln Osmanl donanmasna nem verilmesini gerektirdi. Artk Akdeniz ve Karadeniz' de deniz ar fetihlerin dnemi balayacakt. stanbul'un fethiyle Bat' da rnesans balam deildi. Bizansllarn eski Hellenler' den tahriJ? etmeden saklayp aktarabildikleri eserler bir yzyldan beri talya'ya tanmt. Trkler'e kar yardm isteiyle kiliselerin birlemesi iin Avrupa'y dolaan Yoannis Paleologus'un talya'ya geliiyle, 5 Temmuz 1439'da Floransa'da toplanan konsilde bu olayn sonucu gzle grlr hale gelmiti.6 Kardinal Cesarini Latince, metropolid Bessarian Yunanca Rnesans hmanizminin canl diyalogunu srdryordu. Bu rnesans atmosferi ve kilise birlii fikri etrafnda ekille nen miting Santa Croce kilisesinde kald. Sonunda Bessarion' da Hellen kltrnn temsilcisi olarak talyanlar' byledi ve Katolik kardinali olarak talya'ya sand. Bizans orada konuu lanlara ve varlan anlamaya raz olmad. Ghennadios "Trk sarn, Latin klahna': tercih edenlerin ban ekiyordu. Akdeniz dousu batsna kar Iustinianus devrinde gsterdii iddetli tepkiyi tekrarlad. Macaristan ve Srhistan ittifak Balkanlar' da bir problem ya1459'da Srhistan ilhak edildi. Srbistan'n ilhak ky! isyanlar ve atmalaryla dolu bir dnemi kapad. Prof. nalck, "Fatih Kanunnamesiyle byk ar Stefan Duan'n
ratmt.

P.G. nciciyan, 18. Asrda stanbul, ev. Hrand D. Andreasyan, Baha Matbaas, stanbul1976, s. 21. Fermanlarn altnda "be makam- Konstantiniyye el mahmiyye" ibaresi yer alr. 6 Bu konsil hakknda mufassal bilgi iin bkz. Christopher Hibbert, The Rise and Fall of The House of Medici, Alien Lanc, London, 1974, s. 64-9.
5

LBERORTAYLI- 119

Duan kanunlar

yeter" diyor. Gerekten de kylye knez'in yararna haftada iki gn angarya emrederken, Fatih Kanunnamesinde bu ykmllk yl da gndr?

kanunnamesini

karlahrmak

Srplar ar Stefan Duan'n ynetim dnemi hari bir kabileler federasyonu halindeydiler. 13. yzylda Srbistan'da ehir hayal henz balyordu. Duan'n lmnden sonra 1369'da Nemanya hanedan sona erdi. Vukai hanedam dneminde kabileler ve knezler aras almalar gene artt. Macaristan ise Bosna ve Srhistan zerinde hegemonya kurmutu. Orta Avrupa kltr ve hayat tarz knezleri etkiledi. Masrafl hayat onlar kylleri smrmeye tevik etti. Fakir Srp tarm ynetici elitin masraflarn karlayacak durumda deildi. Bask ve ayaklanmalar birbirini izledi. Eski sakin hayat, bir yerde Osmanl istilasyla avdet etti. 1460'ta Mora Osmanl lkeleri arasna kahld. Venedik'in deniz stnl, karadaki Osmanl ordusunun gll karsnda fayda etmemitir. 1463'te Bosna kaplarn at. Uzun zamandr lkede bogomilizm, kyller, zenaatlar ve fakir knezler arasnda taraftar toplamt. Maniheizm ve ilk hristiyanln Montanizm ve Paulusuluk gibi mezheplerinin etkilerini tayan bu yeni mezhep; sa'ya bir uluhiyet deil sadece peygamberlik atfediyordu. Kilise hiyerarisini reddeden bu yeni mezhep manaslr feodalizmine kar direni demekti. Bir yerde 9. yzylda Bizans'taki ikonoklastlar ve 15. yzyl Macaristan'ndaki unitarist kilise mensuplaryla bogomiller arasnda paralellik vardr.

Bogomillere kar Macar Kral IV. Bela'mn ve halefierinin ile balayan katalik zulm Osmanl istilasyla sona erdi. Bosna halk fetihten sonra iki asr iinde slamiyet' e dnmeye balad, eski toprak knezleri de onlar izleyerek toprak zerindeki hakimiyetlerini korudular. Bosna'nn eski knezleri ve kar lar imdi Beg ve Begovica oldular. Arnavutluk'ta skender Beg Kastriota'nn isyan glkle bashrldktan sonra (1466-67) benzer durum dodu. Bylece 15. yzylda Balkanlar' da slabasks

H. nalck, Ottoman Empire, s. 13.

120 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

miyet' e dnenlerle yeni bir dnem balad. Bu renklilikler gnmze dek srecek etkiler ve problemler yaratt. Rumeli yakasndaki fetihler Anadolu'ya da srad. 1468'de Karaman Beylii kesin olarakilhak ediliyor, 1473 Otlukbeli Sava ile Akkoyunlu Trkmen devleti ortadan kalkyordu. 1475' te Krm Hanl Osmanl himayesine girdi. Bylece gebe feodalizmine dayanan bu devletler daha mkemmel bir dzeyde rgtlenen Osmanl imparatorluk dzeni karsnda yklyor lard. II. Mehmed'in lmnde Osmanl mparatorluu Orta Avrupa'dan Mezopotamya ve ran snrlarna kadar uzanan bir byk gt. Dou' da ve Bah' da kabile dzenine dayanan devletler, Osmanl'nn toplaryla yklm; tahrir defterleri, yenieri garnizonlar, timarl sipahiler, kadlar, sancak beyleriyle bezenmi bir sistemin iine alnmlard. Gebeler imparatorluun iinde de babo braklmyordu. II. Murad'n lalas Amasya Valisi Yrg Paa Trkmen tehciri ile n salm ve dzeni salam bir yneticiydi. II. Mehmed (Fatih) ynetimi askeri harekat kadar, Akdeniz'in balsndaki kltrn, Rnesansnda ilgi ektii bir devirdir. Olu II. Bayezid'in ynetimi ise Osmanl kurumlarnn daha Mslman ve doulu esaslara gre restore edildii ve eskiye dnlen dnemdi. Fatih'in miri arazi statsne sokup tim ar diye datt 20.000 kadar kyn arazisi onun devrinde tekrar emlak ve vakf olarak eski sahiplerine, zaviyelere verildi. Askeri zmre aleyhine yerel toprak sahipleri, ulema ve derviler memnun edilmiti. Rnesans kltrne kar uyanan ilgi yok edildi. Evvelce s tanbul'a arlan Gentile Beliini'nin yaph tablolar bir yana ahld. Sulh iinde geen bu dnem geni ynlar herhalde daha ok memnun etmitir. nk geleneksel toplumda byk toplumsal ve siyasal deimeler uruna bile olsa hareketli ve disiplinli bir dzenden byk ynlar holanmazlard. Ama bu pasif politika uzun srmedi. 1512' de olu Trabzon valisi eh zade Selim isyan etti ve babasn devirerek, tahta kh. II. Bayezid devrinde Edirne ve Bursa gibi ehirlerdeki ekonomik hayat canland. Merkezi idarede, maliyede zellikle bahriye ve orduda glenme ve gelimeler grld. I. Selim (Yavuz) ve

LBERORTAYLI- 121

Sleyman (Kanuni) devirlerinin askeri mmkn olacakhr.

baarlan

bu sayede

I. Selim devri imparatorluun douda ran, gneyde Mezopotamya ve Kuzey Afrika'ya yaylmasyla kapand. Sekiz yllk hkmdarl (1512-1520) Erzurum' dan balayarak bugnk ran snrna kadar olan vilayetlerin Osmanl lkesine kahlmasyla balad. I. Selim Farsa iirler yazan ve Fars diline ak bir hkmdardr. Anadolu' daki Trkmen kprdan ve ii propagandasn nlemek iin, Trkemize Hatai mahlasyla hece ve aruz vezninde yazlm iirleri hediye eden ah smail'in zerine yrd. Daha evvel II. Mehmed'in yendii Akkoyurlu Uzun Hasan'dan sonra, Austos 1514'te aldran'da ah sma il'e kar ateli silah stnl dolaysyla kazanlan zafer, ran' daki gebe devletlerin sonuncusunu hayli sarst. Bylece Dou Anadolu' daki Trkmen kabileler ran' a getiler. Bundan baka birok alevi kyler dald. Gnmze kadar sren bir AleV-Snni almasnn n alnamad gibi, Dou Anadolu'nun ve Sivas Vilayeti'nin kltrel etnik ynden dengesi sarsld. I. Selim ve Kanuni Sleyman devirlerinde Osmanl mpa ratorluu V. Karl ve II. Philippe'in katalikliine benzer bir snnilik misyonunu yklendi. Bununla devlette eriat dzeninin glenmesi, ulemamn egemenliinin artmas ve Anadolu ktasnda dini ayrlklarn krklenmesiyle sonulanaca da tabii idi. Bir yandan da Osmanl Divan Edebiyah, hatta kan larya dili giderek Fars ve Arap dilinin ternleri ile doldu. 1516'da Merc-i D ab k' da Memlukler'in ordusu dallarak Suriye-Filistin, 1517 Temmuzunda da Ridan1ye Sava kazanla rak Msr tamamen fethedildi. Bu sava dahi Osmanllar'n stn harp teknii ve dzeni sayesinde kazanlmhr. Yavuz Selim'in ftuhahmn tipik bir sonucu; kazanlan topraklarda yerel beylerin ve merann braklmasdr. Dou Anadolu' da Krt beyleri ve haniarna eski hakimiyet alanlar ocaklk ve yurtluk olarak verildii gibi, Lbnan'da Maruniler Cebel'in emiri olarak braklm; Msr ise vice ro i derecesindeki bir valinin idaresine verilmitir. Tabii Memluk beyleri eski statlerini koruyorlar, sadece valiye yllk vergilerini veriyorlard. Hicaz eyaleti de gene tam zerklikle Mekke erifi'ne (Haimiler) brakld. Genellikle Anadolu ktasmn eski dzen alt yap tesisleri de byk

122 -

OSMANLI TOPRAK SISTEMi ZERiNE

ilaveler grmemi, bu sebeple de gnmze kadar "Osmanllar anayurt Anadolu'yu ihmal ettiler" kanaat srmtr. Temmuz 1517'de Mekke erlfi'nin, Yavuz Selim'e hilafet alametlerini teslim ettii iddias bir efsanedir ve ileride greceimiz gibi 18. yzylda hassaten beslenmitir. Hilafetin balangc her ne kadar 1517'ye dayandnlyor olsa da Osmanl sultanlarnn bu unvana sahip kmalar ok daha sonradr. Kanuru Sleyman devri, devletinTuna imparatorluu haline dnemdir. Protestanln k, Alman imparatorluk tac ve Avrupa hegemonyas iin Habsburglarla (spanya ve Avusturya kollar) Fransa arasndaki rekabet; Osmanllara aslnda Ren Nehri kylarna kadar uzanabilecekleri bir ortam hazrlamh. Bu artlar Austos 1526' da Moha zaferini ve Macaristan hakimiyetini hazrladlar. Macaristan bundan nce 152123 aras Gyrgy Dosza adl kk bir Szekely aristokrahnn nderliindeki kyl isyanlaryla altst olmutu. Tarmsal teknolojik bir devrim yapamayan ve zenginlii artmayan lkede aristokras Orta Avrupa rnesansn yaatmaya alyor, bu israf ise geni ynlar soygun ve alk allnda inletiyordu. Bundan baka Hunyadi Yano tarafndan, halefi Kral Matyos Corvinus'un Becs'i (Viyana) bile istila edebilecei (1495) derecede gl bir ordu kurulmutu. Ancak btn bu masraflar ve Hal ordular bakomutanl misyonu, lkeyi kertmiti. Ayrca Erdel'deki nitarist kilise taraftarlar Katoliklerle etin bir mcadele iindeydi. Moha zaferinden sonra Trkler'le aniaan Zap o 1ya i Yan o Macar aristokrasisi tarafndan kral seildi. Fakat Moha'ta len sabk kral Layo'un kaynbiraderi Avusturya imparatoru Perdinand daha evvelki anlamaya dayanarak Macar tahh zerinde hak iddia etti ve Transdanubia Macaristan'na saldrd. Eyll 1529'da Osmanl ordular Ferdinand' pskrtt ve Viyana ilk defa olarak kuahld. Zapolyai Yano Macar kral ilan edildi, hatta St. stvan'n aranp bulunan tac ona giydirildi ve Macaristan haracgzar devlet oldu. 1531' de Ferdinand'n ikinci saldrsndan sonra bugnk Macaristan topraklar Budin Eyaleti olarak merkeze ba land ve Macar Krall, Erdel Beylii (Transilvanya) olarak, sadece bu blgede bir haracgzar imtiyazl beylik derecesinde brakld. Macaristan'n ilhak; iki halkn dilinde blgedeki cogeldii

LBERORTAYLI- 123

rafi isimler ve gnlk yaama ait birok ortak kelimeler ile bir mutfak gibi nemli etkiler yaratarak sonuland. Macaristan' da Protestanlk Trkler'in 150 yllk idaresi dneminde yerleti ve zellikle Erdel blgesi Macar kltr, Habsburg Avusturya etkisinden korunduundan, ilerdeki Macar milliyetilii bundan ok yararland. Ancak Transdanubia Macaristan' Habsburglar ve Trkler arasnda devarnl bir sava alan haline geldiinden lke bu dnem iinde ekonomik ynden bir duraklamaya da girdi. Bu durum ayn zamanda Os. manl mparatorluu'nun da btesini sarsan askeri harcamalara sebep olmutur. Msr hazinesi 16.-17. yzyl boyu neredeyse tmyle Budin Eyaleti'nin garnizonlarna, yol ve alt yap sisteminin kurulmasna ve bakrnma harcanyordu. 8
mterek

Kanuru Sleyman devri Osmanl genilemesinin snrlarna Denizlerdeki zaferlerle Kuzey Afrika, Korfu Osmanl lkesine baland. Rodos fethedildi. Oniki adalarn sahiplii ve ilerde Kbrs ve nihayet 17. yzylda Girit'in alnrnasyla Akdeniz'in dousu Osmanl egemenliine girecektir. Osmanllar dnem iinde Avrupa devletleri arasndaki mcadeleyi de ynetir oldular. Protestan ligas ile Fransa'y Habsburglar'a kar koz olarak kullandlar ve kkrttlar. Dou' da ranllar' a kar kazanlan 1548 zaferinden ve 1555 May sndaki Amasya Bar'ndan sonra Osmanllar Badat ve tm Mezopotamya'y kontrol alhna aldlar. Bu nemli olayla Osnanllar Dou yolunu tutuyor ve ran'n Bal'yla ilikilerini kesebiliyorlard. ilerde ngiltere ran'la Rusya zerinden ilikileri ni bu yzden srdrebilecek, bu da Rusya'nn ktalar aras ticaretten alaca pay ykseltecektir. Kanuru devri, Osmanl mpa ratorluunun bir cihan imparatorluu olarak en son aamaya ulamas demektir. Bu dnemde beynelmilel bir g olarak d otoritesi artan imparatorluk, bu otoriteyi aa yukar 17. yzyl sonuna kadar srdrebilecektir. Ancak 16. yzyl nemli sosyal-ekonomik bulranlarn ba gsterdii ve devletin klasik kurumsal yapsnn sarslmaa balad dnemdir. imdi bu klasik kurumsal yapy grebiliriz.
varmasyla sonuland.
8

Gyula Kaldy-Nagy, "Tmar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal retime Etkisi", Belleten, XXXVIII/151, Temmuz, TTK, Ankara 1974, s. 502.

124 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

B. Tirnar Sistemi
Osmanl tirnar sistemi tarmsal ekonomik yapdaki, yani geleneksel dzendeki bir toplumun ve devletin sistemidir. Sasaniler, Bizans, Araplar, Selukiler ve 15. yzyl ran gebe devletlerinde grlen toprak sistemiyle byk benzerlikleri olduu kadar, temelde reten ve kontrol eden iki toplumsal grubun ilikiler sistemi olarak da dnlmelidir.

Osmanl mparatorluu'nun tarih iinde izledii yolda, kykent ilikilerinde, toplumsal kurumlarn biimleniinde tirnar sisteminin byk rol vardr. zellikle Anadolu'nun bugnk yapsal sorunlarn anlamak iin Osmanl tirnar rejiminin incelenmesine nemle eilrnek abarbl bir davran saylmaz.

Timar, en geni anlamyla belirli bir yere ait vergi gelirlerinin tmnn veya bir ksmnn, dirlik olarak havale yoluyla bir grevliye devredildii ve bu devir karlnda da baz hizmetlerin ona yklendii; mali, idari, askeri amalar olan bir sistemdir. Timara yalnz, arazi gelirlerinden alnan vergiler deil; cizye, cerime, bad- hava, niyabet, resm-i arus gibi daha baka vergi kalemleri de dahildir. Yani gerek teknolojik kontrol aralar, gerekse brokrasinin nicel ve nitel yetersizlii ve henz para ekonomisine geilmemesinden tr geleneksel devlet; mali, idari, askeri, grevleri bir temsilcisine devretmek zorundadr. te bu zorunluluk tm endstri ncesi toplumlarda grld biimde, topra kontrol eden zmrenin giderek nfuzunun artmasna ve zerkliine sebep olmutur. Son zamanlarda lkemiz siyasal bilimcilerinin timarl sipahiyi adeta bugnk merkezi ynetimin kk bir vergi memuru, posta mdr veya jandarma subay gibi deerlendiren ar yorumlar n kabul etmeden nce, kurumun genel niteliklerini gzden geirmemizde yarar vardr. sipahi hukuki ve politik kltrel alt yap Bab feodalitesinin "baron"u deildir. Tirnar'n kkenini Abbasi, Bizans ve Sasani devlet ynetimi gelenei ve toplum dzeninin esaslarnda aramak gerekir. Bu sistem para ekonomisinin gelinedii (ayn artlar Avrupa'da feodaliteyi hazr lambr) bir toplumda ortaya kar demitik. Vergi tahsil glnden baka, geleneksel devletin kamu grevlerini yerine
asndan

Kukusuz timarl

LBERORTAYLI- 125

getirecek merkeziyeti bir idareye sahip olamay bunun bir sebebidir. Merkezin gl bir kontrol kurmasn salaya cak teknolojik artlar (ulam, brokratik kayt sistemleri, haberleme gibi) geliemediinden, imparatorluklar idari yapnn tutarlln salamak iin bu gibi baz kurumlara ve otorite paylamna bavurmak zorunda kalrlar. Sasani feodalitesi, dnemine zg merkeziyetiliini bu gibi kurumlar sayesinde koruyabilmitir. Araplar (havale), Bizansllar, Seluklu ve l hanllar (ikta) benzer sistemleri benimsemilerdir. Bu benzerlikleri ne tesadf, ne de sadece kltrel alveri diye yorumlamamza imkan vardr. Bu toplumlarda tarmsal retimin temel ura olmas ayn ihtiyac yaratmhr. Tirnar sistemi Osmanllar'n tarih sahnesine k srasnda Anadolu'da tarihi artlar ve etkiler sonucu biimlenmiti. Deiik adlarla da olsa yaayan bu sistemi bir orijinalile diye adlandrmadan evvel, karlahrmal olarak etrafl bir biimde arahrmaldr. Bizans ve Balkanlar'n durumu ise Trkiye'de tarihiler tarafndan en az bilinen konular arasndadr. Herhalde Osmanl min rejimini anlamak iin Roma ve Iustinianus hukukunu, Balkan ve Avrupa feodalitesinin zelliklerini de gzden uzak tutmamak gerekecektir.
baka

Geleneksel imparatorluklar byme srecine girdiinde fethedilen her arazinin savalara datm, merkezi otoriteyi sarsc sonular yaratacandan, hkmdar ve devlet adna bir ksmnn mlkiyetini elde tutmak gerekli grlmtr. Nitekim slam imparatorluunda da daha Halife mer zafethedilen topraklarn plak mlkiyetinin min arazi statsnde beyt-uZ rnfil-i rnslirn1n 'e kaydedildii evvelce belirtilmiti. Btn Ortadou imparatorluklar gibi arazinin ve vergilerin reayann dini-toplumsal durumlarna gre belirli kategorilere ayrlmas Osmanl Devleti'nde de gelimi biimleriyle devam ehnitir. Osmanl tirnar rejimi Anadolu ve Rumeli'de ksmen uygulanm, lkenin hahr saylr bir blmnde ise istisnai zirai-mali rejimler uygulanagelmitir. Bu blgeleri ey alet ynetimi blmnde belirteceiz.
mannda

Esas olarak tirnar rejiminin uygulanabilmesi iin devlet fethedilen blgede daha harbin tten dumanlar snmeden acilen

126 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

bir tahrir ilemi uygular. Bylece vergilerin matrah ve gelirleriyle birlikte arazinin kimlere dirlik olarak tevcih edilecei belirlenir. Tahrir ilemi iin tecrbeli ayan ve ulemadan biri tahrir emini olarak tayin edilir, yanna gerei kadar kfitib verilir. Bunlar geni bir soruturma, yerinde tespit, eski kanun, nizarn ve gelenekleri tespit ederek ie giriirler. Tahrirde o yerin nfusu, hane says, rnden elde edilen haslat, orman ve meralar derhal kaydedilir. rn miktarnn kaydedilmesi ise, yaklak olarak yllk haslatn ortalamasn almak biimindedir. Resm-i arus, resm-i asiyab (deirmen resmi), hayvan says ve alnacak dier resimler belirlenir. Memleketine gre canavar resmi denen byk ba hayvan vergisi, resm-i anam (koyun) hatta yerine gre resm-i hnzr (domuz) alnr. Kyller balca yedi grupta (yedi kulluk) toplanan vergilere ve tasarruflarndaki araziye gre ayrma tabi tutulur. htiyar, sakat, kadn ve ocuklar vergiden muaftr. Kentlerin gelirleri kaydedilir. Bundan baka cizye gayrimslimlerden alnan bir vergi olduu iin bu ayr bir deftere kaydedilir. Zira bu gelir hazine-i hassa yani Padiah hazinesine aittir. Gene olaanst zamanlarda alnacak avarz vergisi de hanelere gre ayr bir deftere
ilenir.

Esasda kentlerdeki duhuliye resmi, ehre gelen hububattan alnan kapan resmi gibi gelirler toptan tahmin edilerek mukataaya verilir. htisab resmi, mum resmi gibi vergilerde de uygulama bu ekildedir. Bylece ehir ve ky halk hane reislerinin isimleri, vergi matrah olan kaynaklar ve o vilayetteki baz eski uygulamalar bir deftere kaydedilir. Bu defter Padia ha tasdik ettirilerek o vilayetin hukuki stats kesinlik kazanm olur. 9 Bu deftere mufassal defter denmekteydi.
kinci i, tespit edilen bu gelirlerin datmdr. Bir ksm arazi geliri ve vergiler padiah lass olarak ayrlr, bir ksm kk ve byk tirnarlar halinde sipahilere datlr. Bunlarn dirliinin bykl, geliri, beylerbeyi veya sancak beylerinin defterlerinde ve spahilerin ellerindeki tirnar heratnda belirTahrir ilemi iin bk~. Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, TTK, Ankara 1954, giri blmnn tm.

LBERORTAYLI- 127

Tahrir emini buna gre tahrir sonucu tirnar dat belirler ve bu datm ayr bir defterde gsterir. Buna icmal defteri (mcmel defter) denirdi. Bu dapadiahn tasdikine sunulurdu. Btn bu defterlerin birer nshas eyalet merkezinde, birer nshas ise merkezde divanda bulunurdu. Esasen eyalette gelirler bu yzden de iki koldan toplanyordu. Padiah haslar ve merkeze ait gelirlerin toplanmas iin mal defterdan tarafndan ynetilen bir bro bulunuyor, timarl spa hilerin dirlikleri olarak ayrlan yerlerin gelirini kaydetme iiyle de tirnar defterdan ilgileniyordu. Tirnar sisteminin Bizans'tan veya ran'dan m alnd veya eski Trk geleneklerinden mi doduu gibi bir tartmaya girmek beyhudedir. Gerekten bu tip toprak ve gelir tahriri ve arazi gelirlerinin asker ve sivil grevlilere tevcihinin btn Ortadou imparatorluklarnda, az ok benzerliklerle, rastlanan bir adet olduunu grdk.
mn

lenmitir.

Bu sistem ortaa ekonomisinin ve teknolojisinin bir sonucudur. Temelde bir hizmet grmesi iin sipahiye tevcih edilen timarlar, sadece Mslmanlar'a deil Hristiyan askerlere de verilmitir. Bunlar daha ok Balkanlar' da eski dneriin kk toprak beyi ve valyeleridir. Hristiyan sipahiler timara tasarruf biimi ve kurallar bakrnndan mslman timarllada ayn haklara sahipdiler. Yani sipahi olmak ve padiaha sadakatle hizmet etmek yeterli saylmtr. Bir kimseye timar, dinine bakmaszn tevcih edilir. Hatta Prof. nalck'n aratrmas daha nce bir Mslman'n tasarrufunda olup da boalan bir yerin Hristiyan sipahiye verildiini dahi gsterir.1 Osmanllar fethedilen bir lkede, eski idare zamannda vergi veren ve al anlar raiyyet statsne soktuklar gibi ayn ekilde askeri s nftan saylan yneticileri de timarl statsnde brakrnlardr. Bunlara voynuk, martolos, eflak deniyordu ve saylar Rumeli ordusunda nemli bir miktara ulayordu.* Buna karlk rea10 H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, I, s. 166. Bu konu zerinde alan ve voynuk defterlerini yaynlayan Bulgar tarihi Bistra evetkova'ya bkz. Turski Izvori za Balgarskata Istoriya, Akademia Naukite, Sofia 1974, Buna gre; vraca kazas dahilinde sipahi Mehmed'e tabi 12 adet voynuk var (yamaklar hari): s. 51-2. Eski Hisar

128 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

ya da ayn statde tutulmutur. "Raiyyet olu raiyettir" ilkesine gre, derbentilik gibi baz grevler verilip kendilerine vergi muafiyeti uygulananlar bile askeri saylmamtr. (Zaten btn gelenekseltoplumlarda snfsal geikenlik yok denecek derecededir.) Tirnar eri, voynuk, martalos saylmak iin sipahi neslinden veya akrabasndan olmak arttr. Byleleri bir tirnar tevcih edilmese bile, isimleri tahrir defterlerine "kadm sipahiolu" veya "sipahi neslinden" gibi ibarelerle ayr bir hanede kaydedilir ve reaya ile birlikte yazlmaz.
Tirnar sistemi dendii zaman, dirlik olarak tev<ih edilen arazinin belirli kategoriler altnda toplandn gryoruz. Baz arazi padiah hass, bazs vzera hass, sancakbeyi hass ve nihayet zeamet ve tirnar olarak datlmaktadr. Bu saydklar mzn hepsimiri arazi statsne girmektedir. Bunlarn dnda kalan vakf topraklar, bazs zel mlkiyete braklan emlak statsncieki topraklar ilerde ele alnacaktr. Havass- hurnayun denen padiah haslarnn niteliklerine biraz ilerde deinilecek tir. Bunlar dnda grevlilere maa olarak braklan dirlikler
unlardr:

vergi geliri 100.000 akann zerindeki Bunlar merkezi hkmette grevli vezir rtbesindeki grevlilerle, eyaletlerin beylerbeyilerine verilir. Tasarruf hakk irsi olmayp, sadece grev sresince beylerbeylik yapan vezir rtbesindeki yneticiye aittir. Genellikle bir vezirin topraklar bir yerde olmayp, eitli blgelere datlmtr. Vezir haslarn onun adna voyvoda veya kethuda dediimiz grevliler ynetir, geliri toplayp teslim ederler. te bu sebeple bir sre sonra vzera haslarnn kontrolnde aksaklklar ba gsterdi. nce bu araziyi kontrol eden vezir voyvodalar o yerin belirli nfuz sahipleri haline geldiler. Esasen bu grevler fiiliyatta irsi olarak babadan oula kalyordu. Sonra vezir adna vergileri toplayan voyvoda bu ii gtr olarak ykleniyordu. Bu yzVzera
topraklardr.

hass; yllk

nahiyesi (Zagra) 25 Voynuk s. 49-50. Nibolu Kazas; Banie-Devinie ve Tomakofe ve dier kylerde 56 voynuk. Bunlar bir seraskere tabidir. s. 58-60. Bu rnekler voynuklarn nemli miktar hakknda fikir veriyor.

LBERORTAYLI- 129

den adeta mteahhit gibi hareket ettiler. Kanun lar ve soygunlar artt.
nn voyvodaln

uygulama-

Hibir zaman bir vilayete gelen beylerbeyi oradaki haslar blgeyi tanmayan kendi kaps halkna veremez, bunun pratikte bir takm zorluklar douraca aikardr. Onun iin vzera haslarnn kontrol mahalli nfuz gruplar nn elinde kalmtr. Bundan baka vezir, kontrolndeki arazinin bir ksmn vakf olarak hibe edebiliyor, yani o arazinin gelirinden ocuklarnn ve torunlarnn faydalanmasn salyor du (Bu pratikte bir tr mirast ve vakf arazi miktar bu yzden de daima artmtr).
Sancakbeyi haslar; beylerbeyi haslar ile ayn statdedir. Ancak toplam gelirin o kadar fazla olamayaca tabildir. Zeamet; irsi olarak babadan oula geen sipahi dirliidir. mlkiyeti (rakabesi) devletindir. Ancak sipahinin fiili kontrol sebebiyle bu statnn abartlmamas gerekir. Osmanl tarihinde merkezi kontroln ne derecede gl olduu tartma konusudur. Sipahi dirliklerinin ceza olarak alnp el deitirme si olaanst baz zamanlar hari tipik bir olay olarak grnmemektedir. Zeamet kanunnarnelere gre yllk geliri 20.000 akamn stndeki dirliklerdir.
plak

geliri 3.000-20.000 aka arasnda deien sipahi Sipahiye ait olan vergilerden aada bahsedilecektir. Timarn bundan baka kale eri timar (hudut kaleleri muhafzarna verilen) hidmet timar gibi eitleri vardr. Bunlarn stats ayndr, grevler deiir.
Timar;
dirliidir. Timarl sipahi her bin aka iin bir cebel (asker) yeti tirmek ve donatmak zorundadr. cebeli getiren bir de adr getirir. Bylece savata timarl sipahiler sancak beylerine, onlar beylerbeyine katlarak gibi byyen bir orduyla sefere gidilirdi. Bir timarl lnce yerine olu geer. Olu kkse sava halinde yerine bir cebeli gnderir. Varisi bulunmayan sipahi dirlii beylerbeyinin setii bir cebeliye verilir ve durum merkeze arz edilir. Merkezin gnderdii tirnar berat ile tayin kesinlik kazanr.

yllk

130 -

OSMANLI TOPRAK SSTEM ZERNE

16. yzyldan itibaren timarl spahiler birbirlerinin arazilerini gasp ebneye baladlar. Evvelce bir ky bir timarlya bra klrnayp, sipahi arazisi birka kyde dank halde bulunurken, toprak temerkz balad. Savalara gibnedikleri halde dirlikleri ellerinden alnnad ve rejim yozlah. Timarl sipahiler sava annda bile maa almadklarndan, arazi gelirinin yebnemesi halinde sistemin bozguna uramas kanlmazd. Bu yzden 16. yzyl ortalarna kadar Osmanl ordusunun asl kuvvetini tekil eden timarl sipahiler rgt dalmaya ba lad. 1475'te kapkulu sipahisi 3.000, yenieriler 6.000 kadar iken, Rumeli timarl ordusu 22.000, Anadolu ordusu ise 17.000 kiiden meydana geliyordu. Bir asr sonra 18.000 kapkulu askerine karlk 40.000 timarl vard.ll Bu oran giderek kapkulu askerinin lehine dt. Genellikle has, zeamet ve tirnar iin yukarda verilen yllk gelir miktarlar geerlidir. Ancak bu kesin bir kural deildir. Bazen tirnarlar verilen miktarn stnde bir yllk gelire de sahip olabilir. Gene tahrirler srasnda haslar timar, tirnarlar has haline evrilebilir. zellikle II. Mehmet (Fatih) devrinde sipahi dirlikleri yksek bir orana ulayordu. Fakat 15. yzyl sonlarndan itibaren has lar, vakf ve emlak topraklar giderek sipahi timariar aleyhine bymeye baladlar. Esasen padiah hass olan topraklarda r geliri merkeze aitti. Cedme, bad- hava ve sipahi angaryas olmad iin kyller daha rahatt. Bu yzden birok ky padiah hass yazlmak istemi veya kyller oraya kamhr. Prof. mer Ltfi Barkan'n 1528 yln da Rumeli'deki drt sancakta tespit ettii duruma gre gelir
dalm yledir:z

11
12

H. nalck, Ottoman Empire, s. 108 . L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar", F Mecmuas, XV/1-4, 1954, s. 217.

LBER ORTAYLI -

131

Sancak-

Padiah
Hass

Vzera Has s
2.500 97.484 196.393 175.621 472.003

S.beyi
Hass

TimarZeamet
1.970.261 2.181.122 4.002.316 1.280.168 9.433.867

Kale eri

Evkaf

Ohri Yanya Mora


Karl li

358.866 249.060 4.290.647 1.271.954 8.393.427

280.286 491.290 504.208 315.185 1.494.969

297.240 446.792 2.258.107 641.615

~8.366

~.913
~7.611

~67.050

Toplam

3.643.784 p71.840

Grlyor ki toplam gelirin % 35'i padiahn haslarna, % 54' tirnar ve zeamete, % 7'si sancak beyleri hassna ve ancak % l'i mlk ve vakf araziye aittir. Merkezi devlet toplam gelirin ancak % 37'sine el koyabilmekte, artan ksm eyaletlerde kalmaktadr. Bu gerekte devletin militarst ve srekli seferberlik halinde olmasndan ileri geliyor. Abdurrahman Vefik Bey isim vermeden bir viHiyette (16. yzyl) has, zeamet ve timariarn gelirini ve kardklar askeri yle sralar: 13

Mansb

Grevli bana gelir (aka)

Dirlik
says

sahipleri

Toptan gelirleri (aka)


1.000.000 2.400.000 2.000.000 4.000.000

Getirdikleri cebel says

Beylerbeyi Sancakbeyi Zeamet sahibi


Timarllar

1.000.000 400.000 100.000 20.000

1 6 20 200

300 480 400

soo
Tab'

13

Abdurrahman Vefik, Tarih-i Malf, Birinci Ksm, Birinci Matbaas, Dersaadet 1330, s. 205'teki tablodan.

Kanaat

132 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

Umena Toplam

220.000 1.740.000

3 230

660.000 10.060.000

132 2012

Grld gibi bu emada timarl sipahi ve zaimler oun Ancak aada vereceimiz bir rnekle, durumun imparatorluun her yerinde ayn olmadn greceiz. Vilayetlerin yapsna ve merkeze olan uzaklklarna gre durumda farkllklar vard. rnein Rumeli Eyaleti'nde (Edirne merkez, Trakya'nn bat ve dousu) 24 vzera ve sancak beyi hass, 1227 zeamet ve 12.287 tirnar varken, Budin'de (Macaristan) bu oran tirnar ve zeametler aleyhine idi. 14 Aada Kanuni Sleyman devrinde imparatorluun eitli eyaletlerindeki durumu kar latrmal olarak grmek mmkndr.
luktadr.

Eyalet ismi Rumeli Bu din Bosna Sivas Karaman


Trablusam

Sancak say s

Zeamet 1.227 278 150 29 68 63 89

Tirnar 12.287 1.391 1.792 3.021 3.111 218 833

24 18 7 7 7 6 5

Hal ep

Mukataa ve vakflarn ynetiminden sorumlu olan ve gelirlerini toplayan zmre. Fiiliyatta bu eminler de grevi irsen yrtmektedir. 14 Bu tablo iin gerekli veriler, A. Vefik Bey, ayn eser, 203-205'ten alnd.

LBER ORTAYLI -

133

Kefe
Badat

Basra
Kbrs

Corafi dalma gre seilen rneklerden meydana getirilen bu tabloda dikkatimizi eken zellik, imparatorluun merkeze uzak eyaletlerinde tirnar ve zearnet olarak verilen diriikierin sayca azldr. zellikle Kefe ve Kbrs gibi deniz ar ve Ba dat-Basra gibi uzak vilayetlerde tirnar ve zearnet yoktur. Merkezi kontroln nisbeten daha youn olduu yakn Rumeli Vilayeti'nde ise tirnar ve zearnet en yksek saydadr. Balkanlar ve Orta Anadolu vilayetlerinde grlen ksmi kontroln, Mezopotamya vilayetlerinde adamakll azald anlalyor.

Sipahinin grevlerini ve diriikierin dalmn grdkten sonra reayann ykmllklerini (vergi ve angarya) grebiliriz. Reaya terimden de anlalaca zere riayetle ykml, yneti:. len demektir. Hkmdarn ve askeri snfn reaya snfna adaletle hkmetmesi, hakkna tecavz etmemesi, buna karlk reayann da itaat edip grevini yapmas ve vergi vermesi gerekir. Silah tamak, ynetime karmak bu snfa yasakhr. Reaya taifesi, ehirlerdeki esnaf ve krsal blgedeki tarmsal reticilerdir.

C. Reayann Vergi ve Hizmet Ykmll


ve ele alacarnz konuda ematik bilgiler aktarmay gletirmektedir. Genellikarahrclarn vard sonularn karkl imdi
Osmanl

mali tarihi

hakkndaki arahrmalarn ktl

Son on ylda bu alanda lisansst ve doktora memnuniyetle mahede ediyoruz.

almalarnn arttru

134 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

le reayann, Hristiyan veya Mslman olsun vergi ve angarya ykmllkleri u gurupta toplanr.

a. er'i vergiler b. rfi vergiler c. Teka.lif-i akka denilen avadivaniye. Bu sonuncu guruba giren vergiler zamanla ortaya kan ve gerek eriatte, gerekse rfi kanunlarda yer almayan bid'ad denilen ykmllklerdir. Her guruba giren vergi ve ykmllkleri ksaca gzden geirelim.
rz-

V ergi

eitleri

a. er'z Vergiler (tekalif-i er'iye): slam devletinde dinin emrettii vergiler 1. Zekat 2. Aar 3. Harac 4. Cizye idi. Bizim ko-

maliyesinin gelirini tekil eden vergiler Mslmailar'dan alnan aar, gayrimslimlerin tasarrufundaki araziden alnan harac ve gene gayrimslimlerden alnan bir ba vergisi olan cizyedir (capitation). Bu vergiler maa yerine toplanrd. Sipahiye veya dier dirlik sahiplerine tahsis edilirdi. Yalnz cizye dorudan devlet hazinesine alnrd. Uygulamada bu vergiler iltizama verilegelmitir. Aar ve harac tarm gelirleri olup, cizye kyl ve ehirli gayrimslim erkeklerden alnrd. numuz olan ve
Aar vergisi: Onda bir anlamna gelen ur'un (r) oulu dur. Mslman reayann vermek zorunda olduu ayni vergidir. Genellikle arazinin verdii rn miktar zerinden alnrd. Teorik olarak sadaka, zekat faslndan saylmaktadr. Bu miktarn her yerde 1/10 orannda olmas art deildir. Baz yerlerde 1/10, bazsnda 1/8 olur ve hatta 1/2 oranna kadar ykselirdi. rnein bereketli Mezopotamya'nn baz vilayetlerinde bu oranda alnmtr. Aar er'i bir vergidir. Sipahiye verilirdi. Sipahi gelip rnn lmn yapmadan kyl hasad kaldra mazd. Bu kural yolsuzluklara da sebep olmutur. Aar bedeli aynen (mal olarak) alnr, para ile denmesi istenemezdi. Reaya, sipahiye verdii miktar rn, onun ambarna da tar ve onun pay pazarda satlmadan kendininkini satamazd. Tirnar sistemi bozulunca 17. yzyldan itibaren aar geliri mltezimlere verildi. Bu kt uygulama Anadolu halknn istismarna sebep olmu ve aar Cumhuriyet dneminde kaldrlmtr.

Osmanl

LBERORTAYLI- 135

Harac: Gayrimslimlerin tasarrufunda bulunup, fetihten sonra da onlara braklan arazidir. Byle bir arazi Mslmana gese bile harad stats devam eder. Harac topra iki esasa gre vergilendirilir. Birincisi harac- muvazzafdr. Vergilendirme arazi byklne gre olur. kincisi harac- mukaseme 'dir. Burada vergilendirme elde edilen rnn (ki yaklak oran tahrir esnasnda tespit edilmitir) 1/10 ile l/2 arasndaki nispetidir. Harac kimi yerlerde dirlik sahiplerine ait olup, havass- hmayun denen padiah haslarnda ve baz yerlerde haracclar tarafndan toplanrd.

iki vergi tarm arazisinden halde, cizye bir ba vergisi olduu iin btn gayrimslim erkek hane reisierinden almr d. Gerekesi gayrimslimlerin askerlik hizmeti yapmamalar karl korunmalarnn bedelini devlete demeleridir. Bu verginin Sasaniler ve Bizans'ta da (lkinde Hristiyan ve Yahudiler, ikincisinde Hristiyan olmayanlardan) alndn grmtk Osmanllar'da cizye miktar gayrimslimin mali durumuna gre belirlenir. Buna gre mkellefler ala, evsat, ed na yani zengin, orta halli ve fakir olarak e ayrlr. Kadn, ocuk, sakat ve ihtiyarlardan ve ruhbarrdan vergi alnmaz. Balangta bu vergi miktar, zengin iin 30, orta halli iin 20 ve fakir iin 10 aka iken, 18. yzylda 4, 2 ve 1 alhna ykseltildiini Mustafa Nuri Paa bildiriyor.l 5 Cizyeyi cizyedarlar merkezi hazine iin tahsil ederlerdi. Merkezde defterdarn yannda bu grevi yrten en yksek memur cizye babakikulu idi. Zamanla bu vergi de iltizama verilerek suistimal konusu oldu. Nihayet Avrupallar'n basks ile Tanzimat'tan sonra toplanmas patrikhanelere ve hahambala braktrld. Ancak bunlar dahi bu vergiyi kendi cemaatlerinden muntazaman toplayamadlar. Dier yandan bu vergi askerlik karl olduundan bedel-i askerf adn alarak devlete toplanmaya devam edildi. Donannada ve orduda kmsenmeyecek miktarda gayrimslim er ve subay vard. II. Merutiyet'ten sonra gayrimslimler de askere alnCizye:

Yukarda

szn

ettiimiz

ve

tarmla uraanlardan alnd

15

Mustafa Nuri Paa, Netayicu'l-Vukuat, cild-i salis, Uhuvvet Dersaadet 1327, s. 100.

matbaas,

136 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

tamamen kaldrld. er'i vergilerden sonra gelen kategori rfi vergiler ad altnda toplanr.

dndan

b. rfi Vergiler (tekfilij-i rfiyye): rfi vergiler eriatin emri d dnyevi otorite aracl ile yani sultani fermanlada konan ykmllklerdir. "Osmanl hkmdan eriatin dnda kalan alanlar kanun koyarak dzenler" demek yanlhr. Tersine eriat toprak ve vergi meselelerinde rfi hukukun dzenledii alana mdahale etmemi, yani rf-i sultan eriatten nce gelmitir. Bu konularda mftlerden fetva istenirse "er' -i maslahat deildir, ulu'l-emr ne vechile hkm ederse .. " diyerek rey vermekten kanrlard. rfi vergilerin niteliinde ve miktarn da da mslmanlar ve gayrimslimler iin farkllklar sz konusudur. Ayrca bunlarn miktarnda ve cinsinde blgesel farkllklar grldn de belirtmek gerekir.
nda,

rfi vergiler ve ykmllkler dorudan sipahiye denirdi. Bu tirnar sisteminin belirgin zelliidir ve kanunnamelerle dzenlenmitir. Timar rejiminin esas olarak biimlendii sz geen kanunnameleri ksaca gzden geirmemiz gerekir. Zira devletin temel kanunu bu olacak, Kanuni devri kanunnameleri de bu temel zerine karlacakhr. Tabii timarl sipahiler ve eyalet ordusu da askeri gcn nemli bir blm haline gelecektir. Ateli silahlarn gelimesi, ticaret yollarnn kaymas ve gm parann getirdii sarsnh ve enflasyonun artt 17. yzyla kadar bu durum devam etti. ltizam sistemi de ilerde greceimiz gibi bu yzyldan sonra yaygnlk kazand. Bylece imparatorluk lkelerinin reayas bu sistem iinde askeri bir imparatorluun ve askeri snfn ayakta durmasna hizmet etmi oluyordu. Fatih hkm ve ferman derecesindeki birok kanundan ba ka, esas olarak iki kanunname karmhr. Bunlar eski Trk, Sasani, Bizans ve slam Hukukunun etkilerini tayan belgelerdir. Aslnda bir hkmdarn kanunname karmas er'i bir i lem deildir ve bu olay ancak eski Dou uygarlklarnn, Iustinianus geleneinin ve Prof. H. nalck'n zellikle belirttiine gre Trk-Mool geleneinin etkileri ile aklanabilir. Fatih kanunnamelerinden biri devlet tekilatna, dieri idari ve

LBERORTAYLI- 137

mali cezalara ilikindir. Her ikisi de zirai bnyeli bir imparatorlukta kylnn ve yneticinin durumunu belirler.16 Konumuli asndan nemli olan reaya kanununun drdnc faslnn birinci bab; mslman reayaya, ikinci bab; yrklere, nc bab; hristiyan reayaya ait hkmleri ierir. Bylece krsal blgede yaayan ahalinin snfa ayrld grlyor. Birinci ve ikinci fasllarda reaya ve timarl sipahi arasn.:. daki ilikiler, vergi ve ykmllkler belirlenmitir. Bunlar rfi vergi ve ykmllklerdir. Bundan baka cerfme, topran terkedenlerden ceza olarak alnacak ift bozan akas da bu fasllarda tarif edilmektedir. rfi vergiler devaml gelir kaynan oluturan olaan vergilerdir. Bu yzden her sancaa ait kanunnamede, 17 Osmanl mali ilem birimi olan aka zerinden miktar ve cinsleri ayrnhl olarak tarif edilmitir. Devlet bu gelirleri dirlik olarak verdiinden dirliin sahibi de sahib-i raiyyet diye anlr ve o bu vergileri toplar. rfi vergilerin banda ift resmi ve ispene gelir. Bunlar birbirlerine paralel vergilerse de aralarnda nitelik ve miktar fark vardr. ift resmi mslman reayadan, ispene ise gayrimslim reayadan alnan rfi vergilerdendir (rsum-u raiyyet). ift resmi ve bunun ayrlmaz paras olan dier ykmllkler bedeni hizmette 7 gne, paraya evrildiinde 22 akaya ular. Yedi kulluk denmesi bu yzdendir. Ykmllkleri unlardr: a. Birinci kalem olan ift resmi, ylda aka vermek veya gn hizmet.
Fatih devri ve reayann vergi ve ykmllkleri hakknda H. nalck'n eserlerine baknz: Fatih devri zerinde tetkikler ve vesikalar I, TTK, Ankara 1954, s. 137-184; Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, hicri 835 tarihli, TTK, Ankara 1954, giri blm; "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Belleten, XXIII/23, Ekim,, Ankara 1959, s. 575-610. 17 Mustafa Akda, Celal! syanlar, DTCF Yay. Ankara 1963, s. 46. Yazar tpk . L. Barkan gibi Osmanl Kanunnameleri'nin arasnda bir hiyerari ve birlik olmasndan ziyade her blgede ora kanunnamesinin kendi alannda geerli olduu grndedir.
16

138 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

mak

b. Bundan baka bir orak yani bir veya yedi aka vermek.

kan

ot biip sipahiye tateslim

c. Bir den (yani bir kan dolusu etmek) veya yedi aka vergi vermek.
e. Boyunduruk resmi (yani

saman hazrlayp

d. Bir kan odun kesip teslim etmek veya aka vermek.


spahinin iini

bir gn araba ile

grmek) veya iki aka demekten ibarettir. Bu toplam hizmet ykmllnn karl 22 aka eder. yerlerde sipahi hem reayay angaryaya sevk edip, hem de raiyet akas almaya kalkmhr. Herhalde bu tip yolsuzluklar nadir deildi. Ayrca angarya gnleri arthrlm olabilir. Ama hereye ramen 15-16. yzyllarda Osmanl reayasnn Balkanlar ve Orta Avrupa kyllerine kyasla daha az vergi ykmll olduu anlalyor. ift resmi, bir ift yerinden alnr. ift yeri bykl de blgeden blgeye deimektedir. Bunda arazinin verimlilik derecesinin rol oynad anlalyor. Bir ift yerinden kk olan araziye nim ift denir. Byle yerde ykrnllk olarak, sipahiye gn hizmet grlr ve 6-9 aka rsum denir. Raiyyet rsumu zerindeki etrafl arahrma snda, Prof. H. nalck ift resmi ve eklerinin karl olan rsumun miktarnn da blgeden blgeye farkettiini sylyor.18 rnein: Gelibolu, Silistre ve baz Rumeli sancaklarnda bu miktar 16. yzylda 22 aka iken, gene ayn yzylda Kocaeli, Karesi (Balkesir) sancaklarnda 33 aka idi. Gene 16. yzyl da Halep'te 40 aka, Malatya, Diyarbekir'de 50 aka, orum, ankr, Kayseri sancaklarnda 57 akadir. Ancak Orta Anadolu' da bu miktarn bir ksm suba ve sancakbeylerine aittir. Bunun sebebi bilinmiyor. Ayrca bu blgelerdeki ift yeri byklnn de bunda rol olsa gerekir. Rumeli'de dk miktarda alnmasnn blgesel fetih politikasyla da ilgisi olabilir.
Baz

ift resmi 'nin alnmasnda ksmi muafiyet uygulanan gruplar da vardr. Bunlar caba, kara, mcerred olarak belirlenir. Caba; bekar, topraksz, fukara veya hane reisinin elinden geinen gen oul demektir. Nim iftten de (yarm ift yeri)
18

H. nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", s. 584-88.

LBER ORTAYLI -

139

olanlar, kara' dr. Bu kara halk, aa tabaka'yla (Latince vulgus) ayn anlama gelir. Mcerred; bekara denir, byleleri baz yerde rsum olarak 6 aka verir, baz yerde hi vermez. Sipahinin kl hakk denen kendi tasarrufundaki arazisinde alan toprakszlar dnm resmi verirler. Topran bereketine gre iki dnm ile be dnm aras ilenen arazi iin bir aka dnm resmi verilir. Sipahiye ait olan dier bir vergi duhan resmidir. Gebeler ve baka yerden gelip, dier spa hinin toprana yerleen reaya duhan resmi der. Bu verginin kaynan Balkan feodalitesi ve Bizans'ta aramak gereklidir.
Hristiyan

aa arazisi

reayadan

alnan

rfi vergilere gelince

bunlarn

banda ispene gelir. spene; Fatih kanunnamesinde 25 aka

olarak belirlenmitir, erkeklerden alnr. Dul kadn alt aka der. Zenaatkarlar da 25 aka verirler. 19 Bu rfi bir ba vergisidir. Bunun iin kyl gibi ehirliden de alnr. Tirnar topran da sipahiye, padiah hassnda merkezi hazineye aittir. Vergilerin toplanmasnda uyulan nemli bir esas, matrah olan rnn elde edildii zamandr. Her resmin tahsil edilecei zaman belirlidir. Ancak bu konuda da 16. yzyldan itibaren yolsuzluk ve usulszlkler balad.
c. Tekalif-i akka: Bunlar er'! nitelii olmayan ve mali kurallarla da badamayan vergilerdir. Osmanl tarihinde de bu vergilerin cins ve miktar bulranlada birlikte zamanla artm tr. Bad- hava, cerfmeler, tapu resmi, resm-i arusane (gerdek resmi), nelbeha (bir sancakbeyi grev yerine geldiin de alr), bu kategoriye giren vergilerdir. Bunlar kalem kalem balangtan beri alnm ve zamanla adeta kanunlamtr. zellikle 16. yzyldan itibaren kyler ve kasabalar halk iin bir ykm olmulardr. Bunlarn dnda, olaanst vergiler olarak dnlen avarz- divaniyeyi grmekte yarar vardr. d. Avarz Vergileri: Avarz, arzann ouludur. sminden de zere olaanst durumlarda konan, kanunnamelerde yer almayan vergi ve ykmllklerdir. Bunlar merkezi
anlalaca

19

H. nalck, Defter-i Sancak-i Aruanid, s. XXXII vd.

140 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

hkmet yani Divan- Hmayun kararyla onun tarafndan topland iin avarz- divaniyye diye bilinir. Ne var ki bu olaanst zaman (harp hali) vergileri zamanla olaan devir hi yaanamadndan sreklilik kazand. Alnacak miktar her yer iin padiah fermanyla tespit edilir, ehir ky fark gzetmeksizin btn reayadan alnrd. ehir ve kylerde her hane verginin mkellefi sayldndan, ancak bunlarn birka bir arada bir avarz hanesi olarak kaydedilmitir. Bu vergilerin bir yerde tarh, tahsil ve hkmete tesliminden o yerin kadlar sorumluydular. Tabii yanlarnda yeterince katib ve mbair bulunurdu. Pratikte kad merkezden istenen miktar, o yerin nde gelenlerini (eraf, ayan, esnaf reisleri, ulema kocaba, papaz) toplayarak hanelere letirir. Bu konuda yerel nfuz guruplar etkili olurdu. Ayn tip vergiler ayn usulle 19. yzyl balarna kadar Rusya'da da alnrd. Sonuta ykn ar ksm fukaraya binerdi. Ancak bu mekanizma dolaysyla Osmanl tarasnda, eraf ve ayan giderek ahalinin temsilcisi ve merkezi devlet karsnda aracs durumuna gelmitir ki, tarada nfuz guruplarnn bu toplumsal rol; sendikaclk, dernekilik hareketlerinin hzlanmaya balad gnmze kadar devam etmitir. lk anda siyasal partiler dahi, bu guruplarn ba yeri tutup szclk hakkn devam etiirdikleri kurulular olmutur.
Avarz-

divaniyenin eitleri unlardr:

1. A varz akas; nceleri hane bana drt-be ylda bir 20 aka alnrken bu miktar zamanla, birka misli artt.

2. Sekban, cerahor, azeb, kreki, orducu gibi sefer iin tutulan cretli askerlere demek zere toplanan paralar. rnein; 8-10 kadar avarz hanesi bir sekban tutacak kadar bir paray bir araya getirirdi. Bu ise ya eitsiz, haksz ykmllklere sebep oluyor veya mali durumu iyi olanlarn otoritesinin glenmesi iin psikolojik ortam hazrlyordu. Cerahor ise, ordunun geri hizmeti iin tutulan askerdi. Kreki, donanma iin tutulan paral asker snfdr. Azeb askeri de bu guruba giren, cretleri avarz hanelerince denen askerlerdendir. Orducu ise, sefere kahlan esnafhr. Bunlarn sefere kahlma masraf ve mail lar mensubu olduklar esnaf gurubu tarafndan deirdi.

LBERORTAYU- 141

3. Nzul zahiresi veya bedeli, srsat zahiresi, itira zahiresi gibi olaanst vergiler ise ordunun iaesini ternin ykmlldr. Kyller; ekseriya kadnlar nezaretinde un, arpa, srsatta ise ekmek, bal, ya gibi rnlerini ordunun geecei merkeziere tarlard. Belirtilen ykmlln stndeki miktar ise satn alnrd. Yalnz srsat mecburi bir pazarlama olup, kylnn maln ordu pazarna gtrp satma ykmll demektir. tir ii ise devletin tespit ettii fiyattan orduya zahire satma ykmlldr.
4. mdad- seferiyye; sefer zaman geecek ordunun konaklama, iae ve ibate masraflarnn o yerin halkna yklenmesi demektir.

zellikle timar sistemi bozulup, timarl ordudan beklenen grevler yerine getirilememeye balaynca, bu tip vergi ve ykmllkler ok artmtr. Bu yzden de Tanzimat dneminde bu vergiler kaldrld. Zira modernleen bir mali sistemde zaman ve miktar belirsiz vergiler ilk elde kaldrlr ve daha sabit vergilere dntrlr.

Vergi ve Ykmllklerden Baklk


Osmanl imparatorluunda askeri snfa girenler (saray, divan, merkezi hkmet memurlar, beylerbeyi, sancakbeyi ve hanesi halk, ulema snf) er'! ve rfi vergiler ile dier vergi ve ykmllklerden muaftr. Osmanl mali sisteminde muhtelif zmreler vergi ve ykmllklerden kademe kademe muaf tutulmulardr.

Raiyyet rsumundan ise, mslman eraf, ayan, imam, hatip gibi zmreler ile gayrimslim ruhani snf, kocaba, voynuk ve martalos lar, ulema ve merann kaps halk (muhafz ve hizmetkarlar) yaya ve msellemler muaftr. Bunlar avarzdan da muaftr. Sadece nc kategori olan avarz- divaniye'den muaf olan gruplar ise; derbendierin (da geidi) muhafazas ile sorumlu olan kyler, kaldrmc, suyolcu gibi bayndrlk hizmetinde bulunanlar, resmi posta rgtndeki hizmetliler (menzilciler), tuzla ve maden oca iileri ile eltik tarrnnda alanlardr. nk bu guruplar, stratejik hizmetler

142 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

ifa ederler ve stratejik maddeler retirlerdi. Vakf topraklarm ve vakflarn yneticileri raiyyet rsumu ile birlikte avarz dan da muaft. Vakf topraklarm kylleri ise 16. yzyl ortalarndan itibaren genellikle avarzdan muaft. 20 Bundan baka balangtan beri, zaviyelerdeki dervilerin de avarz vergilerinden muaf turulduunu belirtelim. Raiyyet rsumu arasmda saylabildii halde, yerel kontrol gurubuna deil de, merkezi hazineye alman gelirler, mukataaya veriliyordu ve tahrir esnasnda byle kaydedilirdi. Resm-i asiyab (deirmen), resm-i hnzr (domuz), iskele resmi, resm-i niyabet, ba ri gibi gelirler tahrirde mukataa olarak belirtilir ve hazineye denen bir mebla karlnda mukataaya verilirdi.21 (Bir tr ihale olup mltezime verilir.) Her sancam mukataa kalemleri belirli idi. Bunlar ber veeh-i maktu (toptan), takdir edilen gelirlerdi. Esasen iltizam sistemi yaygnlk kazannca bu kalemlerin dndaki vergiler de ayn ekilde toplanmaya balanmtr. Mukataa sisteminin yaygnlk ve devamllk kazanmas zerine Osmanl maliyesinde, gedik veya malikane dediimiz sistem ortaya kt. zellikle 17. yzyldan itibaren doan bte aklar dolaysyla bu sistem geni olarak uygulanmaya bala d. Evvelce mukataa gelirleri; saraya mensup veya kapkulun dan kimselerce toplatld halde, imdi bu gelirlerin ihaleye karlmasyla toplumdaki bu grev askerllerden yeni bir zmreye geiyordu.z Bir mukataa'nm mzayedesinde en yksek miktar sren muaccele denen bir para derdi. Kendi lnce, eer olu da en yksek miktar verirse, mukataa tercihen kayd- hayat art ile ona devredilirdi. Bylece o yerin nfuz guruplarnn yava yava dirlikleri ele geirmesi gibi bir sonu ortaya kmtr.
en

Gerekte, iltizam sistemi, yenia Avrupas'nda modernledevletlere sabit bir gelir salam, bte ve hizmetlerde be-

Mustafa Akda, Trkiye'nin timai, ktisadi Tarihi, II, s. 389. H. nalck, Defter-i Sancak- Arvanid, s. XXXIV. 22 Bu konuda bkz. Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye lctisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-96.
20
21

LBERORTAYLI-

143

bir yandan da burjuvazinin danasna imkan Richelieu Fransas'nda, Petro Rusyas'nda, iltizam bu gibi sonular dourmutur. Osmanllar'da ise tarmsal zenginlik artmadndan, devlet bu gelirlerle fazla bir yarar sala yp geliemedii gibi, bir gl ehir burjuvas da doamam tr. Bu usuller sadece, yolsuzluu ve yerel nfuz guruplarnn gcn arttrmtr. Onun iindir ki, Tanzimat'tan itibaren devlet adarnlarnn balca sorunu da bu sistemin kaldnlmas ollirlilik
vermitir.
mutur.

getirmi,

Krsal blgede, toprak ve vergi sisteminin esaslarn ksaca gzden geirdikten sonra, krsal hayahn bir tasvirini yapmaya
alalm.

D. Krsal Hayata Bir Bak


Anadolu'da kyn toplumsal ve ekonomik fonksiyonunu fazla derinlere inemediimiz grlecektir. zellikle Mool-lhanl istilasna kadar Anadolu'nun toplumsal ve ekonomik tarihi hakknda yargya varacamz yazl yazsz maddi kaynaklarla, maddi olmayan kltr kaynaklar ve yap lan deerlendirme almalar yetersizdir. Bu noktada yardmc olarak beeri corafya, etnografya ve lenguistik gibi dallardan da yararlanmak gerekmektedir.
aratrdmzda

Anadolu'da Bizans-ran ve Bizans-Arap atmalar srasn da doan bunalm dolaysyla kylerde bir knt ve kyl nfusta byk azalma olduu bugn artk anlalmaktadr. Anari her an Kk Asya'y sarsm, ahali muhkem kalelere ekilrnitir.* Ticaret yollarnn emniyetsizlii, hayat artlarnn ktl ve gvensizlik, daimi ayaklanma ve geen ordularn tahribat Anadolu'da baz ehirlerin de snmesine sebep olmu tur. Trkler Anadolu'ya geldiklerinde, harap, damk bir memBirok tarihinin de belirttii gibi, Bat Roma'nn son zamanlarnda ahalinin oppidum denen muhkem kalelere ekildii grlr. Bu durum Bizans' n son zamanlarnda grlmtr. Efes ehrinin yan banda Ayasuluk (Seluk) denen bir tepe stnde ayr bir mevkiin domas gibi...

144 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMI ZERiNE

leketi iskan etmek sorunuyla karlarnlard. Geri TrkSeluklu sultanlar kylerin yaayp gelimesi iin, gayrimslirn kylleri de yerlerinde brakm ve buna uygun bir politika gtmlerse de Anadolu'yu byk lde Trkmen ve Asyai unsurlada iskan etmeyi, hem askeri, hem siyasi ve ekonomik ynden yerleip tutunabilrnelerinin ba art saymlardr. Anadolu'nun bu devirdeki vaziyetine bakmak iin konumuz asndan iki sosyal gurubu, gebeleri ve kylleri ele alp incelemekte fayda vardr. Gebeler Orta Asya ve ran zerinden kesif bir ekilde gelmilerdir. ran Seluklular devrinde sedantarize (yerleik) bir kltr olan ve Ortadou feodalitesinin toplumsal ve ekonomik bnyesini benirnseyerek yeni bir sisteme geen Seluki ynetimiyle uyum salayamayan ve alan bu gebe guruplar, ran Seluklular tarafndan daima bir u kuvveti olarak kullanlmlardr. Anadolu'ya gelen gebe guruplar daha ba langta lke ilerine sevkediliyor ve paralanarak drt bucaa yerletiriliyordu. Bu ilem o airetlerin siyasi etkinliini de azaltyordu. Gelen gmenler kyl ise kylere, ehirli ise e hirlere iskan edilmitir. Gebeler ise ksmen gene ayn hayat tarzn devarn ettirrnitir; bunlar Anadolu' da halclk ve atlk la urarlard. Yerleik guruplarla toplumsal bir btnleme salayamayan airet topluluklar dini ynden serbest, doal geleneklerini izleyen, patdarkal bir feodalizrnin hkm srd guruplard. Nitelike amandan pek farkl olmayan dini liderlerin (babalar), etkisi altndaydlar. Cengaver ve saldrgan bir tutumlar vardr. Bu yzden ularda askeri g olarak kullanlr lard. Merkezi hkmetle almalar ayaklanmalara kadar varrntr. Devaml gleri srasnda kylere byk zararlar verirler ve aralarnda da altklar olurdu. Zamanla otlak bulma glkleri ve ekolojik ynden topraa yerlerneyi gerektiren i ve d etkenler dolaysyla bunlar ky topluluklar haline dnrnlerdir. Gebelerin topraa yerlemesine vesile olan sebepleri yle sralayabiliriz: a. Kyllerle atmalar ve otlak bulmak ve. rnlerini gvenlik iinde pazadamak gerei, Dr. smail Beiki 'nin gebe Alikan aireti incelemesinde tasvir ettii bu gerek bize

LBERORTAYLI- 145

da kullanabileceimiz bir varBu gerei grmek, belgeler, kronikler, emirnamelerden ve szl gelenek rnlerinden elde edilecek sonulara baldr. toplumsal tarih
saym kazandrmhr .23

arahrmalarnda

b. Hastalk ve srlerin telef olmas gibi sebeplerle fakirleip


kurtuluu toprakta gren airet, iskan konusunda Seluklu Devleti'nden himaye grmtr.

c. Bu i etkenler yannda devletin bu guruplar zerinde baskurarak veya propaganda yoluyla yerlemeyi salamas gibi bir d dinamik de olabilir. Devlet bu guruplar yerletirmeyi zellikle lkenin iman, zenginlemesi iin istemitir. Bir de asayii bozan bu guruplar emniyet ve kontrol alhna almak iin yapmtr. Seluklu idaresi bu airetleri paralayarak yerletir mi olmaldr. Anadolu'nun birbirine uzak noktalarnda ayn ismi tayan kyler vardr. Knk, Afar, Salur. .. bunlardan birkadr.24 Sistematik bir toponomi incelemesi bize bunu daha iyi gsterecektir. Zaten bu gibi mtecanis guruplarn arasndaki dayanmay iskan sreci esnasnda yok ehnek veya andr mak; askeri demokrasi yerine daha milliyeti bir rgtlenme ve kalite duygusu yerine de devlete bal sadk tebaa yaratmak, ancak byle bir politika ile mmkndr.
k

Bununla beraber, kyler dilli ve etnik bakmdan belirli blgelerde bir birlik gsterirdi. Belli bir din ve mezhep etrafnda toplanan kylerde, Orta Asya ve ran'dan kalma isimleri grmek mmkndr. Fakat kark etnik yapl kyler de oktu. Byle yerlerde cemaatler kyn ayr blgelerinde yaarlard. Cumhuriyet dneminde Yunanistan'la yaplan mbadele anlamasna kadar (1926) bu tip kylere sk sk rastlamak mmknd. Bunlar iki ayr cemaat rgt tarafndan (muhtarlar ve ihtiyar heyetleri) ynetilirdi. zellikle kontrol imkan ve savunma gerekesiyle birka kyn birbirine yakn olarak bir arada kmelendii, sonra ki23

. Beiki, Gebe Alikan Aireti-Douda Yapsal Deiim ve Sorunlar, Do-

24

Ankara 1969. Fuad Kprl, Osmanl Devleti'nin lar.

an Yaynevi,

Kuruluu,

s. 51' de bu hkm

doru

146 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

lometrelerce hi bir yerleim merkezinin gze arpmad Orta Anadolu' da bu tipik bir yerleimdi. O devirde, kyler toplu ve dzenli bir yaylma gsterir. Gebelerin hcurnlarndan korunmak ve ticaret yollarnn muhta olduu emniyet ve dier hizmetleri salamak iin, kyler genellikle byk yollarn stnde, byk ehirlerin etrafnda ve maden iletilen yerlerin evresine kurulmulardr. Bu toplu iskanla; vergi tahsili, idari ve sosyal hizmetlerin kolayca grlmesi, ticari emniyet ve merkezi otoritenin denetiminin etkili biimde salanmas amalanyordu. Seluklular son zamanlara kadar, Osmanllarn da yaph gibi, gebeleri iskan etmeye devam etmilerdir.
ran Moollar (lhanllar) istilas devrinde Anadolu'ya yeni

gebe unsurlarn gelmesi her halde kyleri iktisadi ve toplumsal ynlerden sknh ve karkla sokmutur. Yaratlan anari nin derecesini ve sonularn henz salklca bilemiyoruz. Anadolu kyleri iktisadi ve toplumsal tabakalama alarndan ele alndnda da homojen bir durum gstermezler. Kyllerin o devirde bazs topraksz renberlerdir. Bir ksm ise, emeini ve tarm aletlerini ortaya koyarak ekim yapar ki, bugnk ortaklk ve yarclk kurumunun temeli bu olmaldr. Kylerin Mool devrinden evvelki toplumsal rgtlenmesi, iktisadi ili kileri ve ehirlerle olan balanhlar hakknda etrafl ve salam bilgirniz yoktur. Fakat bir ky erafnn varlndan sz edilmektedir. Bunlar topraa sahipti ve tasarruf etmekteydi. Eraf devlet rgt ile kyl arasnda arac durumundayd. Topraa yerleen airetlerde ise, airetin eski aristokrasisi bu sefer yeni bir stat alr. Genellikle yerleik ehir ve byk kylerin eraf ile bu gurup stat almas, ekonomik ve siyasal-sosyal nfuz kavgasndadr. zellikle yeni yerleen guruplarn egemenleri, airet ayaklanmalarnda airetlerin bu stat savandan yararlanmak ve merkezi devlet nezdinde g kazanmak isteyeceklerdir. Anadolu'nun sosyal tarihinde bu l dengenin seyri incelenmesi gereken bir konudur. Airette hakim olan patriyarkal ynetim airet topraa yerleince yeniden biimlenit ve kabile aristokrasisi yeni bir gurup egemenlii kurar. Ai ret dzeninde kabile aristokrasisi gebeye obanlk yaphrr (emek ranh) ve baz hediye hayvanlar alr ki, miktar bellidir

LBER ORTAYLI -

147

(rn ranh). Bu aristokrasi, yerleen kyde yeni bir yasa ve ynetim, yeni bir rant biimi kullamr. Seluklular'da ikta rejimine giren topraklar yannda vakf ve mlk topraklar vardr. Zaten devlet eski toprak snflarna, dini lideriere otoritelerinden yararlanmak iin bu tr balarda bulunuyordu. zellikle 15. yzylda ran' da Selukller'le ayn yapya sahip olan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi devletleri de soyurgal denen baklk beratlaryla bu tr imtiyazl zmrelere kylerde idareyi brakyordu. Anadolu' da benzer durum olmaldr. Bu stat ou durumda babadan oula geen bir toprak snf yarahr. Bunlar zamanla ehirlere de yerleip, dzenin bozulduu zamanlarda, toprak yolsuzluklarm dalayl olarak arthracaklardr. Zaten biraz aada da greceimiz gibi Selukiler' de memuriyet grevi de babadan oula gemi ve bir brokratik aristokras smf domutur. Seluklu idaresi kylerin harpler ve anariden zarar grp, dalp snmesini hi istemezdi. Byle zamanlarda zirai ve mali-idari birtakm tedbirler alnmtr. Bu gibi kylerden muayyen bir zaman iin bir k sm veya tm vergiler alnmaz, hatta gerektiinde tohumluk ve ift hayvam, damzlk verilirdi. Zaten ou ky, ticaret yolu zerinde bir konak yeridir. Burada vakf ve kervansaray gibi tesisler bulunur, d dnya ile temas ve kyl ailesi iin kk lde malm pazarlama imkarn doard. Seluklu idaresi kylden eitli mahsuln r, hara gibi vergi ve resimlerini alr. Ana vergi rdr. Mallarn pazara naklincieki resimler ve baz angarya bunlara ilavedir. Aym usul, Moollar devrinde de uygulanm olmaldr. Kyller a yet baz istisnai hizmetler yapar veya devletin gvenlii, askeri ve iktisadi politikasna hizmet edecek baz grev ve iler yklenirse, vergi ve angarya hizmetlerini yerine getirmi saylrlar. Mesela kpr, yol ve konaklama yerleri yapm ve tamirine katlma, baz bayndrlk hizmetlerine ve yol gvenliine yardm edilirse bu kylerden baz resimler alnmaz, angaryalar kaldr lr. Baz kylere byle hizmetler havale edilmitir. Gene ulardaki gebeler ve iskan edilen kyller askeri hizmetleri dolaysyla vergiden muaf tutulmulard. Arazi ilemlerinin, eyalet tekilatnn tefti ve haberleme ilerinin bu devirde tesbit edi-

148 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

lip uygulanan esaslar sonraki deviriere de miras kalmhr. Kylerdeki kontrol ve otoritenin aksine Trkmen gebeler sk sk baskn, yama, yol kesme gibi hareketlere bavurur, zaman zaman ayaklanmalar da karrlard. Bu devrin aydn tabakasnda, rnein, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin iirlerinde bile bundan dolay Trk; kaba, yamac, cahil ve saldrgan kii anlamnda kullanlr. Merkezi otorite ile alan, sistem ile btnlemeyen, adalet grmeyen bu kitlelerin ehir hayalndaki Ortodoks slam anlay ve revataki Arap ve Fars kltr geleneine kar da hnlar vard. Gebelerin kardklar isyanlarn en nemlisi 13. yzyldaki mehur Babailer ayaklanmasdr. Bugnk Mara ve Mardin taraflarnda ortaya kan Baba Resul'n mridieri kanl ve geni bir isyan karm, airetler ehir ve kyleri igal etmilerdi. II. Keyhsrev Kubabad (Beye hir) Sarayna ekilmi, sonunda isyan, yardrnc kuvvetlerle bashrlrnh. Buna ramen u devleti halet-i ruhiyesindeki Seluklular' da Trkmen babalar byk sayg grrler, devletin snrlarn korumak, gebelerin asayi ve ynetimini sala makta devletin ajan olarak mansblar alrlard. Genellikle snr blgesi olmaktan kan yerlerde Seluklular politikalarn deitiriyor, bu gebeleri de topraa yerletirerek kyler kuruyor, bunlar genel iktisadi ve askeri sistemin nfuz ve blgesel ynden bir nitesi haline geliyordu. Ancak bu ikinci gurup kyler birincilerine nazaran daha az devlet kontrol grebilen, buna karlk daha fakir ve bu yzden de dier zengince kylere ve hkmete kar bakaldrmaya tene airet ruhuna sahip yerleme birimleridir.
Hristiyan kyller, cizye (capitation) denen bir ba vergisi verirlerdi. Bu devirde grlen dier bir kurum da zaviye kyleridir. ehirlerdeki zaviye mensuplar hepsi esnaf ve fennan (zenaatkar) makulesi adamlard. Zaviye zenaat ehlinin arhk rnleriyle zenginleirdi. Kylerdeki zaviyeler de ayn ekilde kylnn verdii rantla zenginlernitir. Bu usUl Osmanl devrinde de devam edecektir. Merkeze kar tepkiler gsteren ve ayaklanan gebeler arasnda ise Alevilik, Yesevilik gibi amanist gelenekleri barndran kuvvetli bir dini muhalefet vard. Ancak Anadolu'daki Ehlibeyt hareketi ran' da 15ve 16.

LBERORTAYLI- 149

asrlarda kurumlam ortodoks iilikten ok, ky aleviliidir. 25 Ky Aleviliinin kendine zg kurumlama ve gelenei ise yerleik baskc devlet otoritesi ile ahma karmaya ekseriya ei limlidir. Trkiye tarihinde bu tr ayaklanmalar 16-17. asrlarda da greceiz. Baba shak ayaklanmas gibi gebe ayaklanmalar ve yerleen airetlerin yeni egemen guruplarnn kendi karlar iin kardklar bu eitli hareketler, btn lkelerdeki kyl savalarnda grld gibi, feodallemeden ekonomik zarar gren kitlelerin dini ve topik adaleti zleyen tutumdaki ayaklanmalardr ve yeni dzenin karsnda baar gsteremeyeceklerdir.
Moollar'n Kseda zaferinden sonra (1243) Anadolu Tebriz llhanllar'nn vesayeti alhna girdi. lhanllar'n koyduu ar vergi yk tarmn gerilemesi ve kylerin fakirlemesine sebep olmutur. Beylikler devrinin sonuna kadar korkun bir anari ve alk kyleri kavurdu. Devletin ortadan kalkh bu devirde Trkmen gebelerinin direnmesi ve birtakm yerli feodalleri desteklemesiyledir ki, Anadolu' da beylikler kurulmu tur. Bir u beylii olan Osmanl Devleti'nin gelimesini ve ifti snfnn durumunu tespit edebilmemiz, onu Bizans'n mirass ve Seluklu ve Ortadou devletlerinin toplumsal ve iktisadi nizamnn bir devam olarak grmemizle mmkndr. Burada morfolojik, ekolojik ve dier corafi artlarn roln de unutmamak gerekir. Bu olay tirnar rejiminde ve kylerin biimienmesinde yeni bir devirdir.

mer Ltfi Barkan, Osmanl Devleti'nin kuruluunu ve buna bal olarak, kylerin durumunu bir kolanizasyon hareketi olarak niteler ve "Bu kolanizasyon nfus hareketlerine, gebelerin rgtleni ve hayat tarzarna baldr",26 der ki; birok tarihi onun bu fikrine katlmaktadr. Balangta bu hareket Abdaliin- Rum gibi kk kolonizatr gruplarn ncln de oluyordu. Krsal blgelere ve snr tesine yerlemeye ballhan Bagz, S. Eybolu, A. Erhat, Pir Sultan Abdal, Cem Yay. stanbul 1977, s.' 15-24. 26 . Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunun Teekkl Meselesi", SBF Dergisi, I/2, s. 343-356.

25

150 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

yorlar, bylece dman ehirler hinterianddan izole edilip koparhlarak fetih kolaylayordu. lk balarda gazaya ve ganimeti paylanaa dayanan gazi gelenei yerini pek abuk rgtl devlet sistemine terk etti. Ama tahrir ilemleri, tirnar tevcihi, hazine kurulmas gazllerin hi de ho karlamad eylerdi. Balkanlar' da ftuhatn gelimesi mahalli sistemlerin bazen olduu gibi veya baz deiiklerle braklmas sonucunu dour du. Fetihlerde dirlik sahibi olan ilk fatihlerin de ocuklar zamanla bir toprak aristokrasisi olarak domaya baladlar. Nfus basklar ve ilhaklarla topraklar geniliyor, yeni yerler bir brokrat gurubun gelenei ile ynetiliyor ve dirlik olarak da hlyordu. Anadolu kylsnn nfus fazlas hayat aramak iin snrlara akyor ve birok gen yeni topraktan payn alyordu. Tirnar rejimi bu zamanlar fetihe dayandndan, timarl sipahi liyakat sahibi bir askerdi. Tirnar mstakil bir toprak deil dir. Sipahinin dank kylerde para para toprak sahibi olduunu grdk. Bununla beraber her ky mahalli, otonam bir birim olacaktr. nk kylerin otarik karakteri, onlarn isel dinamiini nler. Kyller zamanla timarl sipahinin, bu kk gsz toprak beyinin, glendiini ve blgesinde hakim olduunu veya tasfiye olarak yerini bakalarna brakln greceklerdir. Gebe unsurlar ve gaziler bu rgtlenmeden i kayete ve direnmeye balamlardr. Ama topraklar dirlik olarak veriliyor, srekli bir kolanizasyon gze arpyordu. Ticaret yollarnn etrafnda ve Rumeli'deki yeni merkezlerde, Selukl geleneindeki gibi, byk kyler tekil ediliyor, kurulan kaleler ve askeri merkezlerin mensuplar da dirlik sahibi olarak baz gelirler ve angaryadan yararlanma hakk elde ediyorlard. stelik uc devletinin gerei olan, fakat snr gerisinde kalan eski kolonizatr dervilerin zaviye topraklar I. Bayezid zamann da (1389-1402) tirnar haline getirildi. Mlk, zaviye ve vakf topraklar 16. yzyln ikinci yarsna kadar sk sk bu ekilde msadere edilip yeniden yaplan tahrir ilemleriyle tirnar topra haline getirilecektir. Kylerde tipik Osmanl rejimi yerleiyordu. Arhk spahilerin yolsuzluklar balayacakhr. Bu feodallemenin yarath honutsuzluk, Trkmen gebelerin yan banda kylleri de isyana srkleyecektir. Bu isyanlarn en nemlisi Timur istilasndan sonra ortaya kan ey h

LBER ORTAYLI -

151

Bedreddin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal hareketiydi. eyh Bedreddin Msr ve Suriye' de tahsil grm, Batnllerle temas kurmu, mutasavvf ve eski dounun toplumcu nazariyelerini benimsemi bir dnrd. Ne derecede ihtilalci sosyalist bir kiilik olduu tarihiler arasnda el' an tarhlmaktadr.

eyh Bedreddin, Fetret devrinde, ehzade Musa elebi'nin kazaskeri dahi olmu ve baarsz bir Bedreddin tatbikal da bu sayede yaplabilmitir. eyh Bedreddin'in Varidat adl eserindeki fikirleri daha ok panteist, o derecede de eski dou dnce lerinden kalma dnyev1 ve toplumcu bir felsefeye dayanr. Bu eserde Fransz aydnlanmasndaki deisme denen adeta Voltaire tipi bir dneeye de rastlarz ki bu da alemin Tanr iradesinden bamszldr. Mridieri Torlak ve Brklce, din farkn tanmam ve ayr isyanlar organize etmilerdir. Bedreddin, Musa elebi'ye dayanm, berikiler ise, kyl ve gebe kitleleri ayaklandrmhr. Bedreddin hareketi Keyhsrev zamanndaki Mazdek hareketini andrr_27 Bu hareketlerin ortak nitelii kyl ayaklanmalar oluudur. Torlak ve Brklce Bah Anadolu blgesinde ayaklanmalar tertiplediler. Her kyl ayaklanmas gibi bu isyanlar da baarszla mahkumdu. Sonu; gebelerin tehciri, kylerin zerindeki basknn artmas olmutur. Brklce'nin Aydn yresindeki k sa hakimiyetinden sonra Bayezid Paa kuvvetlerine yenilmesi ve topraklarn yeniden dirlik dzeni iinde dahimas bunun rneidir.

Genellikle II. Murad dnemi (1421-1451), Balkan feodalizmi ile Osmanl feodalitesinin uyutuu ve birletii devirdir. Bundan sonra Trk kynn tarihi karakteri oluacak ve ky, klasik toplumsal ve iktisadi organizasyon biimini alacakhr. Bu devirde hanedan yeleri, vzera ve ulemann zaviye sahibi dervilerin uhdesindeki topraklar artmh. Bunlarn byk ksm, Fatih devrinde mir1 statye sokulacak olan vakf toprakMazdek hareketi konusunda u eser ilgintir: Otto, Klima, Mazdek, Geschichte Einer Sozialen Bewegung im Sassanidischen Persien, Prag 1957. Bu hareket devlet destei ile dahi baar gsterememitir.

27

152 ~ OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

lardr. Ancak 16. yzyln enflasyonu, ok eyi deitirecektir. O zaman harplere gitmeyip toprana tnemeyi daha karl gren sipahi, kanun d yeni vergi ve angaryalar icad edip kyly canndan bezdirecektir.

Kyl vergisini mal (ay:1) olarak verirdi. Fakat 16. asrdan itibaren kylnn vergisini nakdi olarak vermeye zorlandn grrz. Bunun parann kt olduu geleneksel bir ekonomide yarataca zorluk ve zulm akhr. Sipahi kendi kolayna zorbaca vergiler ve angaryalar ihdas etmitir. Kyl bu durumu malalil adalet organlar nnde ekseri zernemitir. Malalil zmlerin tketilmesi ile Mazlama Divan 'na kabilenler veya Padiaha Cuma gn arzuhal sunanlar dertlerini en yksek organa nakletmilerdir. Sanldnn tersine, normal olan dzenin bylesine ilemesidir. Bu gibi adaletsizlikleri Padiah larn taraya gnderdikleri ferman, yasakname, adaletnamelerde grebiliriz. Osmanllar'da sipahi angaryas padiah haslarnda yasaktr. Buraya naib ve voyvoda kara maz, cerime alamaz. Bu yzden birok ky Padiah hass yazlmak istemitir. Reaya hr kyl saylmaz. Topran yl ekmezse ift bozan akas olarak ceza der. Kaarsa on yla kadar, iade edilebilecektir. Vaka sipahi mnbid topraklar reay adan kendi menfaatine ekmek iin bazen onu kovalamhr, ama genel olarak kyl toprana sk skya baldr ve sipahinin nezaretinde alr. Avrupa'daki servaja benzer toprak esirleri,
ortak

kullar

adn alrlard. . L. Barkan bu ekilde tanmlad tarm klele-

rinin harb esiri olduunu sylyor. Bunlarn 17. yzyldan sonra kaytlarna rastlanmaz, demek ki reaya statsne kavumu lardr.28 Bu eit toprak esirleri ileride greceimiz gibi en ok Krm Hanl'nda vard. Genel olarak Osmanllarda ticaret ve para hareketi ehirlerle snrldr. Para ekonomisinin iine kyler girememitir. Burada duhan, yaba ve bennak resimleri nakdi olarak alnrd. Bunlar istisnai nakdi vergilerdi.
. Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuki Stats", lk Dergisi, IX, 1937 ve ayn konuda "Trkiye'de Servaj Var myd?", Belleten, XX/78, s. 237, 1TK Basmevi, Ankara 1956.

28

LBERORTAYLI-

153

16. yzyla kadar kyn ekonomik yaps bir denge iindedir. Ftuhat sonucu elde edilen topraklar nfus fazlasn ks men eker ve devlet ekonomik hayata geleneksel ller iinde mdahale edebilirdi. Yani baz zenaat dallar ve ordu ihtiyac iin gereken stratejik hammaddelerin ihrac yasakl. Henz lkeye ucuz mamUl madde de fazla girmediinden ehirdeki zenaatlar lonca ekonomisinin kah kalplar iinde rekabet tehlikesinden uzak yaayabiliyordu. Bu durum atiantik iktisat blgesinin' etkisi ile bozulacak, sanayi d urmaya, mamul madde iin gerekli hammadde darya kanlmaya balayacakhr. Gelir ise maldut SC\ydaki toprak sahibi ve baz tccar elinde toplanacaktr. 16. yzyla kadar Dou Akdeniz ticareti Osmanl Devleti'nin kontrol alhndayd. mparatorluun kuma ve deri sanayii henz dars ile rekabet edecek gteydi ve ksmen ihracata ynelikti. Prof. nalck'n son olarak -Cambridge serisinden kan ince..: lernesinde bu konuda arpc bilgiler grlmektedir29 Osmanl lar' da gm enflasyonu 15. yzyl sonlarnda balad. Yz yl zarfnda para deerinde % 250 nispetinde bir d grlecektir.30 Bunun Avrupa gm enflasyonu ile ilgisi yakndr. Alhn kaynaklar olmayan lkede gm deeri bundan sonra daima da bal kalacakhr. Mamafih iktisadi konjonktrn anlalma s iin hi deilse 13. asr sonundar bu gne kadar narh kaytla- r ve dier ilgili belgelerden fiyat endeksierinin karlmas gerekir.
ehirlerde

'Bu terim literatrde ilk defa . L. Barkan tarafndan kullanlm ve tutunmutur. Belirli bir geliimin cereyan ettii bu corafi blgenin ismi burada da byle geecektir. 29 Halil nalck, "The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600", An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed. Halil nalck-Donald Quataert, Cambridge University Press, 1994, iinde, s. 9-409. Trkesi: Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, ev. Halil Berktay, Eren Yay. stanbul2000. 30 Halil nalck, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Genel Bak", Trk Kltr, 68, Haziran 1968, s. 537.

154 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMI ZERiNE

Ruhani (clerical) feodalizmin grld tipik bir nite vakf ve zaviye kyleridir. Olaanst harb dnemi saylan I. Bayezid ve Fatih Sultan Mehmet devirlerinde bu tr nitelerin miri araziye evrilip tirnar diye datldm, fakat arkasndan hemen eski duruma dnldn belirtmitik. Burada tarikat liderleri adeta ruhani toprak beyleri olarak maddi-manevi bir hegemonya ile kontrolc ilevlerini yerine getirirlerdi. Hac Bekta' daki zaviye 362 kye hkmetmitir. Kyl baz vergilerini tekkeye veriyor, bu gelire tuz madeninden ve hanlardan gelen miktar da eklenince tekkenin yllk geliri daha 16. asrda 99.000 akaya ulayordu.31 Bundan baka vakf kyleri de hzla vakf mtevellilerinin tam ynetim ve denetimi alhna girdi. Bu kurumsal farkllamalarn dnda, Osmanl toprak rejiminin renkliliini blgesel ayrmlar da tayin ediyordu. Rumeli'de manastrlara braklan kyler ve araziler vard. mparatorluun birok blgesinde eski feodal smflar yerinde braklmt. Balkanlardaki Bosna-Hersek gibi kendine zg eski feodal devam ettiren lkelerden evvelce bahsettik Bunun gibi Dou Anadolu' da, Lbnan' da ve Yukar Mezopotamya'da da benzer uygulamalar tekrarlanarak eski muafiyet ve imtiyazlar sahiplerine brakld. Dou Anadolu' da mezhep mcadeleleri, airet dzeni ve Emevller' den kalma toprak ilikileri, etnik ve sosyal bakmdan farkl guruplarn atmalar, blgenin ran gibi bir tehlikeye kar tampon yerde olmas ayr bir uygulama gerektirmitir. Dou' da afii-Snni airet reisierine Ekrad Beyi unvam verilmitir. Bunlarn malikane ve mlkleri ocaklk ve yurtluk ad altnda ellerinde braklmhr. Bitlis, Hakkari gibi blgeler sancaklara ayrlm, serbest mzrimzranlk olarak adlandrlmtr. Bu sancaklar babadan oula geer, sefere, bal olduklar velayetin beylerbeyi ile kat lrlard. Burada airet dzeni hakimdir. zellikle isyanlarn bastrlmasnda ve etnik guruplar arasndaki atmalarda dengenin salanmasnda bu dzen uygun grlmtr. 17. yzylnizarn ksmen
31

smail Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, Kadro mecmuas neriyatndan, stanbul 1934. Ayrca bkz. Suraiya Faroqhi, "The Tekke of Hac Bekta,

Social Position and Economic Activities", International Journal of Middle East Studies, 7/2 (1976), s. 183.

LBERORTAYU- 155

da Ahmed Han tarafndan yazlan Mam u Zin adl destan ai ret reisierine kar kmaktadr. Airet reisieri hakim unvanyla blgelerinde devletin grevlerini stlenmektedir. Bitlis hakimi dris bunlarn en nllerindendir. dris-i Bitlis! diye tannan bu emir, Osmanl egemenliinin douda yerlemeside nemli rol oynam ve Yavuz Sultan Selim tarafndan kazasker tayin edilmiti (Arab-Acem Kazaskeri). mtiyazl beylik olarak bilinen Eflak-Bodan, Erdel, Krm, Hicaz gibi yerlerin toprak rejimi ve toplumsal yaps ilerde ilgili blmde ele alnacakhr. 16. yzyldaki byk iktisadi bulran sonucu kurulu dzen nemli sarsnhlar geirmitir. Bunun btn lkede, yeni geli melere sebep olduunu biliyoruz. Celall Kagunu denen bu anari, krsal blgelerin tarihinde nemli bir dnemdir.

Celal! isyanlar ve rsi Toprak Denetiminin


Yerlemesi

Anadolu kynn ve kylsnn bugnk durumunu tayin eden nemli bir faktr Celall isyanlar dr. ktisadi bulran kt sonularn vermekte gecikmedi. Daha Avusturya Harbleri srasnda asayi bozulmu ve kaak askerlerle sekban, saruca gibi devlete kar kuvvetler tremitir. Genellikle ran harblerinde ok ezilen ve zulm gren sistem d guruplar ve gebeler de bu ayaklanmalara kahlmhr. Esasen bu guruplar Anadolu' da balangtan beri ayaklanmalar karmlardr. Fakat son olarak Sivas-Amasya blgesinde asayii temin eden II. Murad'n lalas ve Amasya valisi Yrg Paa bu gebe guruplar iddetle dize getirip, tehcire tabi tutmutu. Bylelikle 16. yzyln sonuna kadar otoritenin gevedii ve devlete bal kuvvetlerin bile ekyala balad bir dnemde, bu guruplar dahi soygun ve ayaklanmalara, ky baskniarna giriecekler dir. Bakaldrma ve anari bu suretle yaygnlamaktadr. 16. asrn ikinci yarsnda, kaak medrese rencileri veya kylerde okumak iin ehre gidip icazet ald halde i bulamayanlar, kylerde treyen ift-bozanlar, levendler, asker kaa kapkullar, saruca, sekban gibi zmreler toplanp yer yer isyana baladlar. Anadolu ve Rumeli'nin her taraf isyanc

156 -

OSMANLI TOPRAK SISTEMI ZERiNE

doldu. 32 Arazisi ekabir srsne otlak olan kyller de onlar destekliyor veya kayordu. Genellikle merkezle ve eyalet valileri ile alan idareciler de bu babozuk gruha ba olmakta tereddt etmedilerP 1595 Aralk Adaletnamesi, bu kimseler iin yle diyor:
Hari yerlerde sakin olanlar kapkulluk erefinden yoksun olup, kapkulluk itibarndan sakt olmak lazm gelir. Huliisa etraf u eknaftan kapkulu namna hayli ecnebi ve saplamalar peydah olup, kzl ve sar bayraklar kaldrp, dahi yenieri brkn giyb ve nicesi dahi topu ve cebeci ksvetyle kasabat ve kura' da gezb reaya ve berayay pay-mal, ehali-i memleketi perian-hal idb, zulm ve teaddilerinden ekseri eelii-y vatan ve terk-i mesken etmilerdir. 34
Grld gibi byk karkln arifesinde, merkezi hkmet bu tehlikeyi nleme gayretindedir. Sabit geliriyle fakirleen dirlik ve ulUfe sahiplerinin de bu bakalduanlara karma s normaldi. Akann deeri dnce arthrlan vergilerden bunalan kyl ya kayor, ya da ekyalara kahlyordu. Gu.ya asayii temin etmekle grevli devlet kuvvetleri de ekya takibi ve tehciri bahanesiyle kyleri saymakta Celall ekyasndan aa kalmamlardr.

itibaren iltizam sistemi yaygnlk kazand. Fasipahiler devlete beklediini vermeyince, vergi gelirleri iltizama verildi. Ekseri mltezimler, vzera voyvodalar, iimil, vakf mtevelllsi veya dirlik sahipleri kazan hrs ile reayay soymaya baladlar. Bu zmre glendike toprakta irsi bir lordluk balad. Zamanla vakf gelirleri ile geinen bir zmre ehirlere yerleip absentee landlords snfm mey. dana getirdiler. Mahalli aristokras bir kontrol gurubu olarak devletle halk arasnda temsilcilik fonksiyonunu da yklendi.
kirleen timarl

16.yzyldan

Mustafa Akda, Celiili syanlar, (1550-1603), DTCF Yay. Ankara 1963, s. 91-137. 33 age, s. 130-137. 34 Halil nalck, "Adaletnameler (1595 Aralk Adaletnamesi)", TTK Belgeler Dergisi, Il/5-4, 1965, Ankara 1967, s. 104-108.
32

LBERORTAYU- 157

Genellikle dank olarak, sapa yerlere yerleen kyler daryla irtibat kaybediyor, iptidai bir hayata ve obanla dnyorlard. Gebelie dnenler de oldu. lkel bir tarm teknolojiyle i letme biimi balad. Dank ve irrasyonel iletme biimleri de bugne dek kald. Mnbit blgelerde ise tirnar sistemi kyor ve irsi bir toprak hakimiyeti douyor, byk arazilere sahip aileler sosyal ve siyasal sistemde de yerlerini alyorlard. ilerde de greceimiz gibi zmir yresinde Karaosmanoullar, Trabzon' da Tuz cu o ullar,Arnavutluk'ta Tepedenlenliler, Orta Anadolu ve Yozgat'ta apanoullar yerel beyler haline geldiler. Orta Anadolu ve Rumeli'de bu gibi byk feodal aileler tremitir. Bunlar blgelerinin tabii hakimi ve informel (doal) nderleridir35 mparatorluun emniyet kalmayan blgelerinde bu musibete kar 'denize den ylana sarlr' misali kyller bunlarn himayesine ve egemenliine snmlardr. Byk Kagun denen bu felaket dnemi, lke iktisadiyannn karakter deitirdii bir dnemdi. Sanayii baltalayacak ekilde baz yasak ihra maddeleri, bu tredi lordlar sayesinde, taraya dalan Avrupa tccarlar araclyla dar satlyordu. Mein, kurun, sahtiyan, tiftik, ip, gemi halat, ipek, balmumu, pamuk, baz yalar, zift, kereste, keten, lif bunlar arasndadr. Kaak ticaret yznden hammadde bulunamyordu. Artan nfusu besieyecek bir ky tarm iletmesi dzeni yoktu. Kyler ylesine dalm ve sefil olmutu ki bir iktisadi pazar olamayaca gibi tarmsal verimi arttracak birimler de olamayacaklardr. Kyller zulm ve asayisiziikten topraklarn brakp kayor du. "Terk-i mesken ve eela-y vatann" nlenmesi iin karlan fermanlar hibir etki yaratmyordu. Dalan kyleri basit bir toponomik aratrma ile grmek mmkndr. "Kk-byk" veya "aa-yukar" gibi sfatlar taknm ayn ad tayan komu kyler bunu gsterir. Kylnn brakt arazi ise ekabir s35

Bunlardan bazlar zerine incelemeler yaplmtr. Mesela: Yuzo Nagata, Tarihte Ayanlar. Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, TTK Yay. Ankara 1997; Mehmet Bilgin, Dou Karadeniz'de Bir Derebeyi Ailesi. Saralizade/er [Sarallar], Serander Yay. Trabzon 2006. Bir roman: William Plomer, Yanya Sultan Tepedelenli Ali Paa, ev. Murat Belge, Milliyet Yay. stanbul 1997.

158 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

rlerine otlak oluyordu. lkel bir hayvanclk tarm faaliyetinin . aleyhine geliiyordu. Genellikle eski voyvoda ve amil olan ayan akrabalkla gleniyor, arazi birleiyordu. Jenaolojik cetvellerle akrabala dayanan egemenliklerinin geliimi ortaya karlabilecek olan bu zmre, mnbit ovalarn tredi lordlar oldular. Kyler ise arhk verecek eyi kalmayan, yoksullua snan zavalllard. eh re kamak veya padiah hass ve evkaf toprana gemek emelindeydiler. Byk ehre akan bu sefil ynlar bozulan kapkulu askeriyle bakentteki her isyann tabii yesi oldular. Osmanl lkesinde ekyalk artk tabii bir messese olacakhr. Yneticiler de ekyalk yapmaktadr. Kanunsuzluk ve zorbalk la elde edilen kazan parazit idarecilere pek tatl gelmektedir. dama mstahak kanl katillerden bedel-i siyaset diye szde cerimelerini alp tekrar serbest brakrlar, hrsz ve ekyann koruyuculuunu yaparlard. stelik "Bu su benim timarmda ilendi, cerimesi benimdir, yok seninkindedir" gibi atmalar ve mahkemelik ekimeler eksik olmamhr. Sipahi yetiminin topran derhal brleri gasp ederlerdi. Kad naibleri agzllk edip ky ky dolar, igzarlk eder; "filann terekesi habersiz taksim edilmitir, kendi yaphnz taksim er' an makbul deildir" diye resm-i ksmet ve har almak iin kyly skhrrlard. Sipahinin kanunsuz angaryas dnda tefti bahanesiyle.sk sk gelen 20-30 atl, hane hane dolar, tavuk koyun alrlar, yasak edildii halde ya eksik para verirler ya da hi vermezler. Dnemin adaletnamelerine gre; "Onun kzn herikine zorla nikah etmek, kylnn kz ve olann cariye diye ekip almak" rastlanan olaylardand. Kaza dairesine ve dirliine her yeni gelen sipahi, voyvoda, naib; nalbaha, ayakbast gibi bid'at dediimiz icat edilen vergiler salar ve zorla kylnn parasn ve maln alrd. Harman zaman kylnn hali yrekler acsdr. Zaten kendi payna den mahsUl spahi ninkinden evvel pazarlayamaz. Sipahi de kanunname hkmlerinin hilafna, klfetten kurtulmak iin r aynen (mal olarak) almaz. Kylye bir fiyat biip, satmasn ve nakdi olarak vermesini emreder. Vaktinde gelip r etmez, bu yolla kylden fazla hisse koparmaya alr. Gerekte kanunname r iin sipahiye ancak bir hafta mddet vermitir. Fakat kyl

LBERORTAYLI- 159

yamurdan knlar

korkup, hasad kaldrusa zulm grr. Ekya basky bir yandan kasp kavururken, gebelerin geii ve yamas br yandan darbeyi indirir. Bu
ada
saplanmtr.

Anadolu kyleri panteist ve pasivist tarikatiere Alevi tehciri bu kyleri cra kelere srklemi tir. Alevi ve Snni kyller arasna mnaferet girmitir. Kz alp vermezler. Kk kylerde yakn evlilikler aptal ve sakat nesiller yaramaktadr. Ktlk yllarnda alk ve g balar. Bo arazi ve bataklklarda sbna insanlar krar geirir. Baz zaviye kyleri tarikat mridi olarak dini bir smrnn iindedirler. Rumeli'de fakir Hristiyan kyller ocuklarnn devirme olmas iin can atarlar. erkezistan' da ocuklar lmesin diye esircilere satlr. Bu gibi durumlarn bugn eskiden beri var olduu biliniyor. Bu byk bulran Anadolu'nun ve bakent stanbul'un dve dini hayat tarznda da etkilerini gstermekte gecikmedi. Bulrann verdii umutsuzluk halk mistik tarikaterin kucana itti. stanbul' da bile mehdi bekleyenler ve asr- saadete dnmek isteyen yobaz guruplar tredi. Koyu mutaassp, dnyaya kapal bir halkt, Anadolu halk ... Az nfuslu ve dla temas az kylerde yakn akraba evlilii, bir tutam arazi ve dedikodu yznden kan kan davalar, kt beslenme nesilleri dejenere ebneye balad. Harplerin getirdii askeri masraflar, sk sk tekrarlanan avarz vergileri kyl ve e hirliye ykleniyordu. Fakir snflarn stne yklan ve 18. yzylda says yz bulan vergi eidi iktisadi bir ykm oldu. istisnai vergiler ve iltizam sistemi birok isyanlarasebep olacaktr. zellikle bamszlk ve servet sahibi olmak isteyen ve vergiden kaan Arabistan Vahhabileri'nin isyan bu sre iinde nemlidir. Balkanlarda vergi yznden ilk isyanlar kacaktr. Eyalet ordusunu tekil eden birimler ise ya yok oluyor ya da mtegallibe haline geliyordu.
nce hayatnda

160 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

E. Osmanl Toprak Sistemine likin Baz Teoriler Hakknda Dnceler


toplumu, snf yaps ve kurumlaryla tam olarak aydnlanmam bir konudur. Bununla beraber Balkanlar, Ortadou ve Kuzey Afrika' da hala kalnhlar devam eden bir dzenin anlalmas ihtiyac, daha balangtan birok kimseyi mevcut kt malzeme ile de olsa bir takm genel hkmler vermeye zorlamhr. Hammer, Gibbons, Toynbee gibi tarihilerle balayan bu yorumlarn noksanlklar ok olduu gibi, Marksist tarihiler ve iktisatlar arasnda da akla varan bir metod ve sonu yoktur. Hi kukusuz Gibbons ve Hammer gibi klasik tarihilerden gnmz Trkiye'sinde Mbeccel Kr ay, lhan Tekeli gibi ehirciler, Sencer Divitiolu gibi iktisatlara kadar birok kii tirnar sistemini yorumlamhr. 36 Tirnar sisteminin yaps ve rasyoneli zerinde bu grlerle benzerlik arz eden fakat tarihi vesikalar yetkiyle ve otoriteyle kullanan Profesr Halil nalck'n ift yeri-kz ikilisine dayanan grn burada zikretmeliyiz. Akdeniz-Ortadou dnyas tarm devriminden beri ifter kzle srlen ift yeri ve buna tabi kyl ailesi sayesinde tarm sistemini gtrmektedir. Btn idarimali mekanizma da buna gre oluur. Gerekten kk eskilerden 20. yzyla kadar sren bu macera ok tutarl sistemini de birlikte gtrm ve kyllk ancak 20. yzylda mekanize tarmla ortadan kalkm, yerini pazar iin retim yapan iftiye terk etmitir. Bir kuak sosyolog ve tarihilerin izledii bu yntem tarm tarihimiz iin tutarl bir yaklamdr. Sorun malzemenin kullanmdr. Saysz tapu-tahrir defterleri yannda tarm malzemesinin deerlendirilmesi, toprak rn haritasnn,
36

Osmanl

Sencer Divitiolu, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, F Yay. s tanbul 1967, Trk siyasi dncesinde bu sorununderli toplu etkin bir biimde ortaya konduu ilk eserdir.

LBER ORTAYLI -

161

su kaynaklarnn tespiti gerekirdi. Bunlar bilmiyoruz. Hatta Abidin Bey gibi zirai tarihilerin eserleri de yeni harfiere bile evrilmi deildir. Tarmsal retim, teknoloji ve tarm blgesindeki kentlerin yaplar, retimleri ve tketim ekilleri tayin eder. Bu yzden blgesel analiz yntemini ihmal etmemeliyiz.

Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik


Yapsn

Blgesel Analiz Metoduyla Aklamak steyen Kurarnlar


imparatorlukta tarmsal retimin bnyesini ve buna bal olarak ehirlerdeki iblmn, krsal-kentsel ilikileri, kentsel kururnlamalar1 yerleme biimleri ile mekan dalmnn rasyonelini tespit etmek iin yerleme teorileri, blgesel analiz kuramlar ve ehir-ky sosyolojisi gibi disiplinlerden yararlanan yazarlar, dikkate deer veriler ortaya koymu ve yeni modeller
gelitirmilerdir.

Tarihsel olgu st yap kurumlarnn, idari ve itimai organizasyonun niteliiyle kestirilemez. Bir noktada tarihsel olgu, retim srecinin ve bunu biirnleyen faktrlerin analizidir. Tirnar sistemi, buna ihtiya, ileyii, k; nfus hareketlerinin, retim dzeyinin, teknolojisinin ve mekan dzeninin tespitine baldr. Eer biz imparatorlukta kii bana retim miktarn tespit etsek, birok tarihinin tartmas sona ererdi. nl Iranist Petrusevskiy ve M. Kr ay ise dzenin durakylere ve tarmn bnyesine balarlar. Bu tarihilikte tarm tarihi ve ky sosyolojisi gibi disiplinlerin hakim bir rol oynamasm gerektiren bir grtr ve bir katkdr. Bu iki grn birletikleri noktalar alnakla beraber ayrldklar noktalar daha ok ve belirgindir. Petrusevskiy dou toplumundaki duraanl artk rnn devlete ekilip, kylnn fakir bra klnasna balyor. "Bu fakirlik kylnn alma ve teknolojiyi gelitirme evkini krmtr" diyor. Ancak unuttuu nokta, Bat Avrupa feodalitesinde 12. yzyla kadar durumun ayn olduudur. Kanaatlnce yazar i gler, kent yaps ve mahalli illkiler zerinde durmam, btn analizlerini krsal yapya
an yapsn

162 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

'tarm teknolojisinin sabandan teye sebebidir' der. 37 Bu ise teknolojik durgunluun sebeplerini nfus younluu, Akdeniz lkelerinin ve Ortadou'nun corafi ve morfolojik karakterinde aramamz gerektiren bir tezdir. Petrusevskiy'in tersine Kray her ne kadar krsal faktr, dominant faktr olarak ele alyorsa da, kentsel yap ile blgesel ilikiyi ihmal etrnemektedir. Bu yzden daha kapsaml bir tezdir.

teksif

etmitir. Kray

da

geerneyii duraanln

Son bir nokta da udur; Balkanlarda son aamaya varan feodalite, Osmanllar'n restorasyonu yznden gerilemi ve Balkanlar Avrupa'dan geri kalmbr. 38 Gerekte Balkanlardaki geriliin faktrleri ve etkenleri ok daha deiik ve eitlidir. Fakat bu aklamalar, Balkanlar' da eski milliyetiliin etkisinden ileri gelen ve iddiann aksine Marksist tutarll da su gtrr abalardr. Balkan aratrmalarnn geri olduu bir dnemde faraziyelere dayanan bu aklamalarn bilimsel geedii tarh ma konusudur.
r miktarnn

Nitekim Tekeli'nin'de iaret ettii gibi, reayadan alnan 1/2, 1/4, -/10 gibi ruspetlerde olmas bile blgedeki ehir nfusunun krsal nfusa oranna eitliiyle ilgilidir. Ayn ekilde ulam teknolojisi de, tarmsal bnyeye bal olduundan 0smanl mparatorluu'nun ulam arac sanayi 1 emperyalizmi ana kadar deve ve yelkenli gemidir. Bu konuya ilgili blmde deineceiz.
lhan Tekeli tirnar sisteminin rasyonelini aklamakta 'ta-

kira teorisi' yani von Thnnen modelinden yararlan yor. Ancak von Thnnen analizini kapitalist sanayi topluMbeccel Kray, "Toplum Yapsndaki Deimelerin Tarihsel Perspektifi", Mimarlar Odas Mimarlk Semineri Blteni, TMMOB Yay. ikinci gn bildirisi, 4, 16.12.1969 Ankara. 38 E. Werner, Die Geburt einer Grossmacht die Osmanen, Akademie Verlag, Berlin 1968, Hermann Bhlhaus Nf/Graz 1972. Bu eserde bu tipik gr yer
37

rmsal

almaktadr.

lhan Tekeli, "Osmanl mparatorluu'nda ehrin Kurumsallam D likilerinin Yerleme Teorileriyle Aklamas", ODT Blge Planlama'Blm, Mimarlk Fakltesi, Mart 1971. (oaltlm makale)

LBERORTAYLI- 163

nunu tasariayarak yaptndan, Tekeli, geleneksel tarmsal yapnn gerektirdii ekilde analiz aralarn deitirmitir. Bylece tirnar sistemindereaya ve sipahi ilikileri ve spahinin snr l otoritesinin sebebini aklyor ve u sonuca varyor ki, sipahinin otoritesi yani kontrol gc ve ilikileri batl bir feodallordunkinden hi de farkl deildir. Zira Avrupa feodalitesinde, feodal lordun otoritesini ve artk rn kontroln snrlayan; ulam, mekan tahdidi gibi sebepler benzer yapdaki her tarm sal toplumda grlr. yle ki: von Thnnen'in hareket noktalarndan feodal toplum iin elverili olan ikisi alruyor: 1. Verimli ovada, krsal alan ortasndaki bir ehir, 2. ehir ve evresinin kendi ilerinde kapal bir sistem oluu. Bu durumda ky metlerine gre ar mahsuller ehre yakn yerlerde retilir. Daha uzakta ise ulam kolay mahsuller ekilir. Tabii gene sosyal hizmetlerin ve gvenlik kontrolnn youn olduu kalabalk yerlemelerin, byk merkeziere daha yakn olacan sylemeye lzum yok. Bu yzden tirnar sistemi bir maniplasyon eseri olarak yneticinin uzak noktalada da ilgilenmesini sala mak iin, dank dirlik nizarnn getirmitir. Arcak iktisadi kanunlar baskn kmakta gecikmemitir. Tekeli'nin analizinde (P): ehirsel nfus, (R): tarmsal retim alanlarrun ehirden maksimum uzakl, (A): ehirden x uzaklktaki reayann retimi, (b): kii bana tketim, (k): maln birim arlnn birim mesafeye tanmasnn creti, (S): artk rn, (r): ehirden x uzaklktaki igc younluu, (I): i gc girdileri, (L): arazi girdileri, A = Cix.U-x retim fonksiyonu, (C): katsay olarak alnmaktadr. Bu sistemde izole ehrin maksimum bykl kontrol gurubu (lordlar) ve kontrol edilen rnn (art deer) maksimum olmas ile akmaktadr. Bu durumda teknolojinin (ulatrma ve tarm) msaade edecei (R) yani arazi yarap, retim miktar ve nfus ne olacaktr sorusuna cevap veriliyor ki, burada kontrol alannn yarap (R) ayn zamanda feodal lord veya spahinin de nfuz ve otorite alannn lei olmaktadr.

yle ki; (ax-b) k.x =S hem artk rn hem de rnn pazara nakledilen ksmdr. Bylece (S)nin sfr olduu uzaklk (R) olmaktadr. retim teknolojisi ancak bir kiinin tketimine yeterse bu durumda ehrin teekkl etrneyecei, ilkel toplum dzeni

164 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERiNE

sz konusudur. (AR) yani reaya retimi, alnan ayni vergiler miktarndan yksektir. O halde (AR -b) (I-KR) =O denkleminin sonucu olarak retimin bir kiinin tketimine eit olmadn dnrsek denklemde I-KR =O' dan, R = 1/K sonucu kar. Bu arbk rnn belli biriminin belli uzakla tanma fiyab (K) ve azami ehir-kr, kontrol edilen alan uzakl (R)nin ulam teknolojisine balln gsterir ki, sonu denklem R = 1/K da; (R) hem feodal beyin kontrol edecei alann reel uzakln miktar olarak gsterir, hem de onun otorite ve kontrolnn snrn belirtir. (K), kervan ulamnda yksek mebla lara ular ve mesafe ile doru oranbl olarak artar. (K), bydke (R) sfra yaklar. (K) sonsuz olunca otorite ve kontrol sfr seviyededir. Buna byme paradoksu deniyor; yenia larda bu yzden kara imparatorluklar deil deniz imparatorluklar glenmitir. Zira Tekeli'nin iaret ettii gibi (K), deniz ulamnda kara ulam gibi yksek meblalar tutmamaktadr. Buradan kan sonu teknoloji ve arb deer kontrolnn Osmanl mparatorluu'nda da sanayi ncesi bir karakter, yani snrllktan dolay adem-i merkeziyetilik gsterdiidir ve brokratik merkezci organizasyon farkll bir maniplasyondan baka bir ey deildir. Prof. Kray'n Osmanl imparatorluunun kyl yapsnn zlmesindeki gecikmeyi tarmsal teknolojiye balayarak aklamas da ayn ekilde ehir ve ky ilikilerini ele almaktadr. yle ki ayn ekilde o da tarmsal retimin belirli bir izole merkezde toplandn sylemekte ve arb rnde arb grlmeyiinin sebeplerini, zirai teknolojide kz ve sabandan teye geernemeye balamaktadr ki corafi artlar ve demografik zellikler bunda etkendir. Bylece tarmsal alanda arb rnn bymemesi, krsal alanda mal talebi yaratmamakta ve ehir lerde nfus arbn ve daha fazla meta retimini engellemektedir. Bu dorudan doruya lonca retim sisteminin devam ve mbrem mallardan ziyade egemen srotlara ynelik lks maddenin retilmesinin devam demektir.
Grld gibi blgesel analizlere, kr ve ehir sosyolojisinin tekniklerine dayanan bu iki yaklam birbirini tamamla-

LBERORTAYLI- 165

makta* rgt tahliline dayanan aklamalarn karkln bir lde ortadan kaldrmay amalamaktadrlar. Osmanl tarihinde; tarmsal teknoloji, krsal alanda toplumsal guruplarn iliki erevesi, kentlerin nfusu, retim teknolojisi gibi konular zerinde arahrmalar ilerledike, bu karklklar ortadan kalkacak ve daha salkl yarglarda bulunmak olana elde edilecektir.

lave Okumalar
Ahmet T. Karamustafa, Tanrnn Kuraltanmaz Kullar, ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2007. Fuat Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, TTK Yay. Ankara 1959. Gyula Kaldy Nagy, "Timar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal Uretime Etkisi", TTK Belleten, XXXVIll/151, Temmuz, Ankara 1974, s. 502 vd. Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid (Hicr 835 Tarihli), TTK Yay. Ankara 1954. Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, TTK Yay. Ankara 1954. Ottoman Empire (The Classical Age), Weidenfeld of Nicholson, London 1973. Trkesi: Osmanl mpara torluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2003. "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", TTK Belleten, XXIll/23, Ekim 1959, s. 575-610. "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica, II, 1954, s. 103-129. "The Ottoman State: Economy and Society, 13001600", An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed. Halil nalck - Donald Quataert, Cambridge University Press, 1994, iinde,
_ _ ___.J

_ _ __ . _ J

Her iki yazarn da ileri srdkleri bu varsaymn, henz geni lekte verilerle desteklenen bir eserde topluca verilmediini belirtelim. Ancak anlan makaleler bu konuda aydnlatc olmaktadr.

166 -

OSMANLI TOPRAK SiSTEMi ZERINE

s. 9-409. Trkesi: Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, ev. Halil Berktay, Eren Yay. stanbul2000. Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-296. Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi. ve timaz Tarihi, I, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1959. Celall syanlar, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1963. Nedim Filipovi, "Bosna Hersek'te Tirnar Sisteminin nkiaf", F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 155-188. mer Ltfu Barkan; XV ve XVI. asrlarda Osmanl mparatorlu unda Zirai Ekonominin Hukuki A:fall Esaslar, I, "Kanunlar", Burhaneddin Matbaas, Istanbul1943. "Osmanl mparatorluu'nda Bir skan .. ."':e Kolanizasyon Metodu Olarak Srgnler", IUIF Mecmuas, XV/1-4, Ekim 1953- Temmuz 1954, s. 209237. ------' "Osmanl mparatorluu'nun Teekkl Meselesi", SBF Dergisi, I/2, 1944, s. 343-346. ------' "Osmanl mparatorluu "Bte"lerine Dair Notlar", F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 238-250. ------' "Feodal Dzen ve Osmanl Timar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 1-25. ------' "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarnn Hukuki Stats", lk Dergisi, IX/3, 1937. Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu (The Rise of the Ottoman Empire), ev. Fahriye Ark, irket-i Mrettibiye Basmevi, stanbul1947.
_ _ ___.J

ALTINCI BLM Devletinin Merkez ve Tara rgt


Osmanl

Devletinin Merkez ve Tara rgt


Osmanl

Osmanl

ynetim rgtn, merkez ve eyaZet

balklar

al-

tnda incelemek, kurumlarn fonksiyonlan kadar aralarndaki hiyerarik ilikiyi kavramak bakmndan da yararldr.

Merkez rgtn ise u balklar altnda incelemek mmkndr: a. Padiah ve Saray b. Divan- Hmayun ve ona bal brolar c. Vezir-i azam ve Bab- ali d. Bab- fetva ve lmiyye rgt e. Defterdarlk ve Maliye rgt f Kapkulu Ocaklar ve Donanma. merkez rgtn bu blmler altnda ele aldktan ki, eyaletlerdeki rgtlenmeyi gzden geirebiliriz. Bu ayn zamanda modernleme dneminde ynetim yapsnn geirdii deiiklikleri de inceleyebilmemize yardmc olur. Osmanl merkez rgtnn banda Padiah ve Saray yer alr.
sonradr Osmanl

A.

Osmanl Padiah

ve Saray

merkez rgtnn en banda gelen kii bizzat padiahn kendisidir. Osmanl hkmdarlan ilk zamanlarda Bey ve Han gibi unvanlar tamlard. lk hkmdar birer mutlak monark saylmakla beraber henz askeri bir gelenein etkisi srdnden, sade bir protokole, rf, adet ve istiareye dayanan bir ynetim gze arpmaktayd. Henz etrafnda hatr saylr nfuz guruplarnn ve hanedanlarn temsilcileri vard. Osmanl hkmdarlar onlarn arasnda sava kiilii ve yetenekleriyle sivrilen primus inter pares (eitler arasnda birinci) yneticiydi. Yldrm Bayezid'den (1389-02) itibaren Osmanl Padiah aaal bir protokol ve mutlak bir hkmdar kiiliini benimsedi. Fakat Osmanl Padiah tipini

Osmanl

170 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

asl yaratan hkmdar, Fatih Sultan Mehmed'dir (1451-81). Birok yazar Osmanl Padiah tipini onun kanunlar, koyduu protokol esaslar ve kiilii etrafnda incelemekte bu sebeple hakldrlar.

Hkmdar olmak iin hanedana mensup olmak gerekir. ve Selukiler' de grld gibi, lkenin hanedann mterek mal addedilmesi ve dolaysyla her hanedan yesinin veraset hakk bulunmas gibi bir durum Osmanl lar' da terkedilmitir. Ancak veraset meselesi zaman iinde kan dklerek zmlenmitir. lk Osmanl hkmdarlar hep hkmdarn byk olu idi. Burada primogenituras (byk oul'un tahta kmas) sistemi benimsenmi gibi grnyor. Ancak bu bir kurumlamadan ok, byk oullarn tesadfen bu makama layk kimseler olmalar ve U cda ynetici kumandan olarak bulunup otorite ve gc ellerinde tutmalarndan ileri gelen bir durum olmaldr. I. Murad zamannda (1362-89) Savc Bey olayyla veraset kavgas balar ve bundan sonra eh zadeler Rumeli sancaklarna tayin edilmezler. lk defadr ki Yldrm Bayezid kardei Yakub elebi'yi katlettirmitir. zellikle elebi Sultan Mehmed (1413-21) uzun taht kavgas sonunda, kardelerini katlettirmi ve "Bir memlekette iki padiah barnamaz." diyerek durumu merulahrrnhr. Fatih Kanunnamesindeki " ... ve eviadmdan her kirnesneye saltanat myesser ola, karndan nizam- alem iin katietmek mnasibdir, ekser ulema dahi tecviz etmitir" hkm veraset sisteminden ok hakimiyetin caiz grd karde katlini kanunlahryor. III. Mehmed (1595-03) tahta klnda baz s emzikte olan ondokuz kardeini bu yzden katlettirmitir. Nihayet bu kanl saltanat, I. Ahmed'den (1603-17) sonra tahl hanedann en yal erkeine brakan ekber ve ered (senyoritas) prensibinin yerlemesiyle hafiflemi gibidir. Ancak ehzadeler de bundan sonra sancaklara tayin edilmemi, sarayda Harem' de kafe se kapanp kalmlr. Buna ramen hayatlar gene de cellat korkusu allnda getiinden, tahta bazen I. brahim (1640-48) gibi kapallktan sinir krizlerine yakalanan hkmdarlar kmhr.
Ouz boylarnda

iLBER ORTAYLI -

171

Osmanl hanedannn hakimiyetinin meru kayna btn geleneksel devletlerdeki gibi Allah'a dayandrlmaktadr. Orta Asya O uz geleneklerinden beri Trk hakannn otoritesinin meruluu, onun soyunun ancak efsanevi hkmdar O uz Han 'n neslinden gelmesiyle mmkndr. Bu yzden btn gebe geleneini izleyen Trk devletleri gibi, Osmanllar da daha batan Ouz Han 'n neslinden geldiklerini iddia ederlerdi. Kroniklerin, hanedann soy aacn bu efsanevi hkmclara kadar gtrmeleri de bu ilkeye dayanyordu. Esasen Asya'nn Trk kavimlerinde hakimiyetin meruiyeti; ya Ouz Han'n neslinden veya Cengiz Han neslinden olmakla formle edilmitir. Ouz Han soyundan gelmek tamamen uydurma ecerelerle ileri srlen bir iddia idi. Bunun iin daha ilk zamanlarda egemenlii merulahrmak bakmndan baz siyaS formller ileri srlm tr. Slalenin Ouz Han' dan geldiini ve kl keeli adrda btn Trkmen boylar tarafn dan Osman'n Han seildiini tekrarlamak bu merulahrma ya dayanyor. Buna gre Osmanoullar'nn geldii Kay boyu Ouzlarn en asil tabakasdr. Bunu bir takm dinsel kaynakl ve Osmanoullar'nn egemenliini ilahi bir kaynaa balayan hikayelerin varl desteklemektedir. Genellikle Ouz Han 'n neslinden gelmek ve Trkmen geleneini izlemek Osmanl vakanvislerinin yakn zamanlara kadar en ok zerinde durduklar bir motifti. u kadarn belirtelim ki Joseph Hammer' den bu yana, bu motif modern yazarlarca da pek benimsenmi ve romantik dnemin tarihilii; Trkmen, adr, Airet motifleri zerinde "Airetten cihangirane imparatorlua" tezini ilemitir. Belirtildii gibi Altnordu mirass devletlerde de benzer trelere dknlk ve Cengiz Han soyundan gelme motifi vard. rnein Krm hanlar olan Giraylar Cengiz Han'dan geldikleri iin, soylarnn asaletini byk nemle ne srmlerdi. Osmanllarn Ouz Han nesli efsanesi bugn artk tarihi gereklik bakmndan bir nem tam yor. Ancak harredann meruiyetini ve egemenliini kabul ettirmede bavurulan bir siyasal forml olarak nemi akhr 1 .

Bu konudaki

tartmalar

iin

esere

baklabilir: Osmanl

Devleti'nin Ku-

172 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Kpak boylarndan rnein, Allnordu ve Krm hanlarnn Cengiz soyundan geldii sabit olduu halde, Timur'un Cengiz Han'dan geldii iddias pek doru deildir. Ancak byle iddialar her hkmdar ileri srmtr. Bundan baka Osman Gazi'nin grd ryada, karnndan kp byyen bir aacn dnyay kaplamas ve bu ryann eyh Edebal tarafndan harredann dnyaya hakim olaca eklinde yorumlanmas gibi rivayetler de, onun hakimiyetini merulatrmak iin ortaya allan benzer bir siyasi formldr.

Hkmdar hanedanlarnn klarn byle mistik rivayetlerle aklayp, hakimiyetlerini ilahi bir olaya dayandnlmalar salt Trkler'e zg bir adet deildir. Rus hanedam Rrikler de byle bir forml kullandlar. Hatta stanbul fethedilince Cihan Patriki'nin stanbul'dan suya allan tacnn ve Bizans imparatorluk alametlerinin yzerek Ballk kylarna vard ve Roma hakimiyetinin Rusya'ya getii iddia edildi. Rrikler uhrevi bir hanedan olduundan, baka harredanlara taht hakimiyetinin zarar getireceine inanlyordu. Romanov hanedannda arlarn her birinin bana gelenlere bakarak buna inananlar halen vardr. Avusturya Habsburglar ve Bourbonnelar' n egemenlii ele allarn birer ilahi iarete bala yp saltanatlarn merulalrdklarn belirterek bu konuyu kapatalm.

Osmanl ehzadeleri yukarda da belirtildii gibi, 17. asra kadar sancaklara tayin edilir, idare ve askerlik ilerini renir lerdi. Veraset konusunda, bakente yakn sancaklarda bulunan ehzadeler fiilen stnlk sahibi idi. Ancak taht kavgalar her zaman grlmtr. II. Bayezid'e (1481-1512) kar Cem Sultan', ehzade Ahmed'e kar yenierilerin desteinde Yavuz Selim'i (1512-20) grrz. Selim babasn tahttan indirmee muvaffak oldu. ehzadelerin sancaa kmas nfuz ve taraftar kazanp, taht kavgasna girimelerinin sebebi olarak grld. Bu ksmen doru idi de. Bu yzden III.

ruluu. Efsaneler ve Gerekler, Tartma 1 Panel Bildirileri (Ankara, 19 Mart 1999), mge Kitabevi Yay. Ankara 2000.

iLBER ORTAYLI -

173

Mehmed'den (1595-03) sonra ehzadeler yava yava sarayda hapsedildi. Tahhn mstakbel varisierinin haremdekafes denen hcrelerinde cellat korkusu allnda beklemeleri, onlarn iyi eitim grmelerine engel oldu. Osmanl hkmranlnn son senelerine kadar ehzadelerin iyi bir eitim grmemesi bu gelenekten ileri gelir. lk defadr ki son Halife Abdlmecid Efendi (1922-24) kendisi daha veliahdken ocuklarn iyi ei tim grmeleri iin Viyana'ya yollam, yurt iinde de iyi eitim grmelerine dikkat etmiti. Osmanl ehzadesi zellikle 19. yzylda d mrrevver muhitle balant kuramayan kimse idi.
15. yzylda artk Ouz boylarnn hanl ok bir Roma Kayzeri olmay benimsemitir. Bunun yannda btn slam hkmdarlar gibi, Mslmanlar'n koruyucusu ve emiri olduklarn iddia ederlerdi. Fatih'ten beri M sr Memlukleri'ne kar taknlan tavr bunu gsterir. Bu tutum imparatorluk olgusuyla bir btnlk meydana getirir. Esasen Osmanl hkmdarlarnn hilafet messesesiyle olan ilikileri ni incelemekte yarar vardr. Fakat daha nce Osmanoullar ile ilgili baz ayrntlar zerinde duralm:
ndan

Osmanl padiah

Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman


Saray
padiahn

evi ve

imparatorluun

idari merkezidir.

Osmanl harredan slam dnyasnda ve hatta Bourbonnelar

hari Avrupa' da en uzun hkmran olan hanedandr. Bourbonnelar arada bir evlilikle Navarre hanedam ve daha evvel Capette ile kararak uzun bir tarihi yaamlardr.
36 Osmanl padiahna fetret devri 1402-1413 dneminde Musa elebi, Emir Sleyman gibi hkmdarlar dahil deildir. Bu sebeple baz yazarlarn aksine Sleyman Kanuni'ye II. Sleyman diyemeyiz. Osmanl aileleri ve Osmanl padiahlar daha nce 16. yzyl balarna kadar dier hanedanlada evlilikler yapmlardr. Hkmdar hanedanlaryla evlilik yoluyla bu tr akrabalk Kanuni devrinde terkedilmitir. Bu terkte hakimiyeti
paylanama endiesi vardr.

174 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Hanedanda soy padiah ve oullar ehzadelerle devam eder. Taht varisi nceden, ahma veya vzerann gizlice seimi ile gelirdi. 17. asrdan itibaren ekber evlat deil, slalenin en yal yesinin tahta geirilmesiyle sorun zld. Hanedan, Kanuni Sleyman - Hrrem, I. Ahmed - Ksem, brahim Hadice Tarh~' n ocuu IV. Mehmed- Glnu Emetullah Sultan ve nihayet II. Mahmud gibi Cemaat ba olan hkmdarlarn sulhnden yrmtr. Alh asrlk imparatorluktarihinde isyanlar vardr. Bizzat I. Bayezid (Yldrm) esir. dm, lkesinden ya d ellere srklenip gtrlm, ama ardndan hibir baka hanedan tahh ele geiremernitir. Hatta Anadolu, Timur'la bir olup ona ihanet eden eski hanedanlada doluydu; ama fetret devrinde taht iin kavga edenler gene onun evlatlar, hanedarun erkek yeleri olan Osmanl ehzadeleriydiler. Sekizinci padiah hal' edildi (ll. Bayezid, hal' eden ise oludur). 17. asrda tam drt padiah be kere hal' edildi; birisi dahi rezilane biimde katl edildi (II. Osman) dieri gaddarca hapsedildi ve baduruldu (brahim). 18. asrda iki hal' vakas daha (II. Mustafa ve III. Ahmed) grlr. Devlet adamlarnn hayat ve hukukunun teminat alhna alnd 19. asrda III. Selim, IV. Mustafa (II. Mahmud'a da isyan edildi, vak' a-i hayriyye olmasa hal' edilecekti) Abdlaziz, V. Murad, II. Abdlhamid hal' edilmilerdir. stelik bu vakalarda kanl entrikalar, cinayet pheleri de grlr. Ama alh asr boyunca hi kimse Osmanoullar ailesini uzaklahrmay ve tahtiarna gemeyi dnmedi; byle dnenlerden srf hkmdarlar deil, etraftaki halk da holanmad. Trk hakimiyet telakksine dayanan ve asrlar iinde yerleen kanaatle, Osmanoullar'na bir kutsallk atfedilmitir. Hakimiyet onlarndr. Nitekim Rusya tarihinde de hakimiyetin Rrikler hanedamndan alnmasn gasp ve uursuzluk olarak telakki edenler vard ve onlar Romanaviarn bana gelen, izah zor lm, suikast, tahttan indirme ve son arn feci akbetini bu keyfiyete balayarak izah ederler. Osmanl hanedannn hayatnda harem, kadnlar ve cariyelerden domu yzlerce prens ve prensesten sz edilir; fakat 1924 Mart'nda Trkiye dna srlrken, TBMM'den Emniyet Mdrlne gnderilen listede 37 ehzade (im-

iLBERORTAYLI- 175

paratarluk prensi), 42 sultan (imparatorluk prensesi), 27 kadnefendi ve ehzade ei (bunlarn gitmeleri kendi istekleriyle olmutur), 17 damat, 16 beyzade (sultanolu), 15 hanmsultan (sultankz) vardr. Bu hesapa srgne giden hanedan azas 79 kiidir. Bugn ise Fransa'da teekkl eden ve Fransz Resmi Gazetesi'nin 1 Temmuz 2000 tarihli nshasnda statleri yaynlanan hanedan azasnn, Osmanl miras ve kltrn (okuluslu, okdinli ibaresi var) yaymak ve yaatmak iin Paris'te kurduu dernek vardr (Adresi: 10, rue Edmond Guillot, Paris). Dernein kaynak olarak kabul ettii "1 Temmuz 1901 Hanedan Kararnamesi"ne gre; Hanedan-maisan d'Osman'n ye saysn 1995 yl itibaryla 24 ehzade 24 sultan olarak tespit etmitir (bu say eitlii tesadfidir). Say azl haneciann da asrmzda ehirli btn insanlar gibi az ocuk yapp yetitirmesiyle ilgili olmaldr. Henz saltanat kalkmadan nce hanedan azasnn kaytl olduu Hanedan Defteri'nde yer alan son isim 1921 doumlu Nesliah Sultan'dr2 (ehzade mer Faruk Efendi ile Sabiha Sultan'n kerimeleri, dolaysyla VI. Mehmed Vahideddin ve son Halife Abdlmecid'in torunlar). Sonraki sultan ve ehzadeler Osmanl saltanatnn sona ermesinden sonra doduklar iin bu defterde kaytl deildir ve statleri yukarda deindiimiz gibi aileyi temsil eden kurulu lar tarafndan tespit edilir. ehzadelerden birinin padiah olduu gn kardelerinin bodurulduu syleniyor. Bu bir kural deil, istisnadr. Taht kavgas ve bu tip cinayet ve idamlar, dier lkelerin hanedan kavgalarndan daha iddetli veya daha kanl deildir. ktidar iin doan insanlar, iktidar kaybedince ok pahal bedel der ve padiahla olu veya kardei herhangi bir baba-oul veya kardeler ikilisine benzeyemez. Baka ailelerin i kavgalar evde kalr; haneciann kavgas milletin fetretine ve binlerce insann kanna mal olur. Cem Sultan ve II. Bayezid kavgas, fetret devrinin kavgalar ve "Dzmece Mustafa" vakasn hahrlamak yeter. Bu kabusla Kanuni Sultan Sleyman iki
BA Hanedan- Al Osman Defteri, II, s. 94. Bu defterin kopyas ve hanedann bugnk durumuyla ilgili bilgiler iin Murat Bardak'ya teek kr ederim.

176 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

siyasetine emir verdi. Halk bu gibi idamlar tasvip etmez; dedikodular, padiah yeren iirler ortal kaplar. Mustafa vakasndaki gibi asker ksmen ayaklanr. Ama unutmayalm, hayal balanan ehzadelerin isyan ettii veya onlar adna bakalarnn isyan kkrth da bir vakad-3.
Osmanllar 16. asrdan sonra doulu Mslman hanedanlarla evlilik ba kurmadlar (Son bu tip evlilik, Krm Ham Mengli Giray Han'n kz Hafsa Sultan ile Yavuz Selim arasn dadr. iftin ocuklar Muhteem Sleyman Han'dr. Mamafih Hafsa Sultan'n meneini byle grmeyen aatay Uluay gibi tarihiler de vardr). Padiah oullar (ehzadeler) cariyelerle evlendi, padiah kzlar da yerli hanedandan olmayan devirme paalar veya halktan kan rtbe sahipleriyle evlendiler. SultanIara kt muamele, saygszlk etmek, uygunsuz yaamak gibi sebeplerle bir sultan, herhangi bir zevceye gre, kolayca koca boama talebinde bulunur ve boanrd (buna ismet hakk denir). Osmanl tarihindeki en grltl rnek olarak Sadrazam Ltfi Paa ile Kanuni'nin kz kardei olan zevcesi ah Sultan arasndaki boanma davasn hahrlayalm. ehzadelerin mrvveti mkellef snnet dnleridir, ehzadeye dn yapl maz. Dn sultanlar (imparatorluk prensesleri) iin yaplan mutantan evlilik treniydi. 4

olunun

Son devirde hanedan o zamann hukuki statsn tekil eden kanun gcnde kararname (1920 yl, 8 Kanfm-i sani 1336) ve daha nceki benzer metinlerde ve bizzat an' anenin kendine gre; padiahlarn erkek eviad ve tahta gemeyen ehzadelerin dahi erkek eviad olan ehzadelere (Efendi olarak anlr ve "Devletlu, necabetlu efendi hazretleri" diye hitap edilir) ehza de kzlar ve tabii padiah kzlar Sultandr (imparatorluk prensesi) "smetlu ve devletlu sultan hazretleri" diye hitap edilir (Kararnamenin ikinci maddesi). Sultan unvan, prenseslerde isimden sonra, padiahlarda isimden evvel kullanlrd. ehza3

Bu konuda aydnlatc bir alma Mehmet Akman, Osmanl Devleti'nde Karde Katli, Eren Yay. stanbul1997. Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi -2- Medeniyet Tarihi, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1998, s. 21.

iLBER ORTAYLI -

177

delere son zamanda arhk Sultan denmez, Efendi denir (Abdlmecid Efendi gibi). Son Halife Abdlmecid de hkmdar olmad iin kendisine Efendi denmitir. Sultanlarn kz ve oullarna Hanmsultan ve Sultanzade denir (Sultanzade'ye Beyefendi diye hitap edilir). Bu son zmre hanedan azas deildir. Hanedan mensubudur, ailedendir. Onlarn ocuklar ise shriyet ve aileden olma dnda hukuken hibir ekild'e hanedaula bal deillerdir. Hatta kendilerine yabanc diller ve evrelerde de prens veya prenses denmez. Grld gibi Osmanoullar ailesi, Habsburglar'n aksine ailenin hukuki yelerinin saysn dar tutmutur. Bunun gibi, yabanc hanedanlarda rastlanmayan bir baka husus Kadnefendilerdir. Padiah eleri, bir "padiah validesi" olmadka Sultan unvan tamaz. Bunlarn bazlar istekleri zerine 3 Mart 1924 kanununun tatbiki dnda braklm ve Trkiye'de oturmaya devam etmilerdir. 5 Osmanl hanedam 16. asrdan itibaren baka hanedanlarn kadn yeleriyle siyasi evlilik sistemini terk etmi ve adeta yeryznde hakimiyetin i ve dta bu gibi ittifaklardan kanakla mmkn olduunu dnm olmaldr. phesiz "Bellum gerant alieni, tu felix Austria, nube! - bakalar savasn, sen evlen, ey mutlu Avusturya" slogann benimseyen ve izdivala Avrupa'nn yan sra hatta Amerikalar' elde eden ama o kadar da ani kaybeden6 Habsburglar rneinin tersi bir durum ve anlayhr, bu. Eski devide (15- 18. asrlarla) son devir arasnda fark yoktur. Tanzimat'tan sonra da prensler ve prensesler ailenin yesi olarak yaayiarn an' aneye gre tanzim eder ve tahsisatarn tabii aile reisinin (padiahn) tasdikiyle alr. Hatta seyahat ve d seyahat de izne baldr. Bu evlilik ve boanma iin de byledir. Herhangi bir meslei icra etmeleri izne tabidir. Askerlik mesleine girmeleri serbest olduundan hanedan erkekleri bu dalda sekin kimseler de yetitirmitir. Siyasetle u ramalar, semek veya seilmek ise yasakh. Belediye seimine,
Murat Bardak, Son Osmanl/ar, Pan Yay. 6. Bask, stanbul2000, s. 6. V. Carlos ile kardei Ferdinand'n imparatorluu pay ettikleri ve spanya tacna nemli blmn, Avusturya'ya ise sadece Mukaddes Roma'nn (Roma mparatorluu arazisinin) brakldn hatrlayalm.

5
6

178 -

OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT

dahi talip olamazlard. Ailenin uyduu temel bir kural; hanedan yelerinin mutlaka bir zenaate ve beceriye sahip olmalaryd. Sporculuk (Sultan Abdlaziz'in pek tekrarlanan ve bilinen pehlivanl, IV. Murad'n okuluu ve saval) ve savalk dndaki sanatlar ve zenaatlerdit, bunlar; Kanuni Sultan Sleyman kuyumcudur, IV. Murad hattat ve bestekardr, III. Ahmed hattattr. III. Selim en nl bestekardr, padiahl adeta ksmi i gibidir (yazs da irkindir). IL Mahmud da bestekardr. Sultan Abdlaziz, ok kimse bilmez, pehlivandan ok alla turca ve alla franca bestekar ve bilhassa ressamdr. ll. Abdlhamid hkmdar olmasa, devrinin en iyi tersim (designe) sahibi marangozu olurdu. Eserlerine (mesela stanbul Mftl er'iyye Sicilieri arivi dolaplarna, niversitenin koridorlarnda ahi olan ktphaneye vs.) baknca stanbul'un nl mobilyaclarn getii grlr.
Osmanl ailesi btn hanedanlar iinde en kozmopolit evlilikleri yapmakla tannr. Bu yzden hanedan azas ve mensuplar arasnda mstesna gzellikte ve zekada prensesler ve prensler vardr. Normal olarak bir sultann (prensesin) evlilii paalardan, vezirlerden birine bir iltifat olarak deerlendirilir ve padiah kz sultanlarn dnda, hasekiterin dahi ne aile e ceresinde nemli yeri, ne de haklarnda ok bilgi vardr. Kendileri hakknda geni bilgi sahibi olamadrnz padiah analar pek oktur. Bu cariyelerin cahil kadnlar olduu tekrarlanagelen bir slogandr. yle olanlar var ise de, ortalamann stnde eitim grenler de vardr. O gnn Osmanl saraynn Enderun'u gibi, Harem dahi gen cariyelerin ei: tildii bir kurumdur. Nitekim Hrrem Sultan gibi Trkeyi iyi renen ve iir de yazabilen bir zeki kiilik buna rnektir; Osmanl tarihinin airler asrnda kendi beyitlerinden sz ettirebilmitir. Osmanl haremine gelen cariyeler mutlaka padiah ve ehzadelere sunulmak iin gelmez; nitekim Harem-i hmayunda cariyeler dairesinin giriindeki Arapa kitabenin Trkesi "Ey kaplar aan Allah'm, bizlere de hayrl kaplar a" olup bu

ehremaneti azalna

iLBER ORTAYLI -

179

dilek bu messeseyi bir para anlatr.? Sarayda cariyelerin Enderun zabitleri veya dier rtbelilerle evlenmeleri umumi bir haldi. Mesela dul ve ocuksuz hasekilerden biri; IL Mustafa'nn dul hasekisi Hafize Hatun, Padiahin halrasna hrmeten ancak yal reisulkttab Bekir Efendi'yle (beyaz) evlilik yapmh. 8 Genelde padiah lnce, valide sultan ve hasekileri Topkap Saray'n (Saray- amire) terk edip Eski Saray'a (Bayezid'de) tanrd. I. Ahmed'in lmnden sonra Eski Saray'a kapatlan ve ancak olu IV. Murad tahta knca, otuz yalannda dokunulmaz valide sultan olarak saraya avdet eden Ksem Sultan'n dramn hatrlayalm. Dnya tarihinin en zor hayat yaayan ve en zeki hkmdar anas olmak zorunda olanlar, Osmanl eh zade ve padiahlarnn analaryd. zellikle ehzadelerin sancaa kt dnemdeki taht rekabeti, oullarn analarnn st rapl hayatnn sebebiydi. Cariyelerin evlendirilmeleri ve azat edilmeleri yaygnd. Nitekim I. Abdlhamid yannda yetitirdii bir cariyeyi, 15 yana eriince tpk kendi kzlar gibi birine vermek istemi ve veziriazama bir hatt- hmayun gndererek; "Mahdumunuz mir-i ahur- sami (sadaret imrahoru) bey iin cariye alacak diye mzakere olundu, benim kkten terbiye olma cariyem vardr. Nezdinizde mnasib grlrse malzemesi grldkte bad'elihrac alasn, mnasib grlmezse billahilazim hatnn ho tur ... "9 Kukusuz ikbale erenler, dnyay yneten hkmdar dourarak VaZide Sultan olanlar, saray ynetenler, hazinedar kalfala kadar kanlar, hastalanp fevt olanlar, irkin olduundan saraydan rak edilemeyip hizmette kalanlar, bu hizmette terfi ve terfih eden veya edemeyenler; padiahn evinde de her yerde olduu gibi mutlu ve mutsuzlar, talihi yaver gidenler veya gitmeyenler vard. Harem ne bir keyif ve zulm yeridir, ne de cennet-i ala. Topkap Saray ve Harem; Osmanl hkmdarmn aile ocadr; kadn hizmetkarlarmn yaad ve
7

Mualla

Anhegger-Eybolu, Topkap Saraynda Padiah

Evi, Sandoz Yay.

stanbul1986, s. 47.
8
9

. Uluay, age, s. 29. aatay Uluay, Harem, Il, TTK Yay. Ankara 1993, s. 30.

180 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

eski adan kalma hadm zabitan adetinin srd yer, ama onun kendi evidir. Orada doar, sancaa kmak adeti kalktk tan sonra orada mr ve eitimi geer, orada snnet olur (Hr ka-i Saadet'te) ve lnce naa bile gasil ve kefenlenmek iin oraya getirilirdi. Vali de Sultan ve hasekilerin yabanc kan nedeniyle (yerli kan tayan hkmdar ei hibir lkede makbul deildir, saraya yabanc gelin gelir) devlet ilerine kartklar sylenir. Sancaktaki son ehzade anas Mahidevran' d (Ulu ehzade Mustafa'nn annesi). 10 Aa yukar bir asr iinde Hrrem, Ksem, Safiye, Nurbanu sultanlada bir Kadnlar Saltanat'ndan sz edilir (deyim popler tarihi Ahmed Refik'indir [Altnay]). Ne var ki Harem kadnlarnn devlet ilerine mdahale geleneine son veren, gelinini de (Glnu Emetullah') politikadan uzak tutan, ocuk padiah IV. Mehmed'in annesi, safkan Ukraynal, haneciann byk annesi Valide Hatice Tarhan Sultan'dr. Haneciann tarihi henz yazlmamtr. zellikle Rusya'nn nl tarihisi ivan Zabelin'in arlarn, arelerin gnlk yaam zerine yazdk lar gibi bir eser (ki bu eserle, Rus saraynda Bizans, Asya! Trk ve Altnordu izlerinin de, Avrupa tesirleri kadar bulunduu anlalyor) gibisi, Rrikler ve Romanovlar' dan daha ilgin olan Osmanl Hanedam iin kaleme alnmamtr. Taraftar veya muhalif sloganlarn deil, bilinmeyen belgelerin kullanlmasy la bu eser yazlacaktr.
tamalar Osmanl saraynda

Neslin tkenme noktasnda slalede tek erkek olarak hanedevam ettiren padiah, cemaatba diye isimlendirilir. Mesela I. Sleyman (Kanuni) tahta rakipsiz ve tek ehzade olarak geti, kendinden sonra gelenlerin annesi ve bykannesi Hrrem Sultan'dr. Sultan brahim hapsedildii gnlerde, idam edileceini anladncia nce ok direndi ve sonunda kaderine teslim olunca; "Elhamdlillah cemaatbaym" dedi. Hanedan bundan sonra onun sulhnden ve Hatice Tarhan Sultan'la dedan

10

Leslie P. Peirce, The Imperial Harem, Oxford University Press 1993, s. 55 vd.

iLBER ORTAYLI -

181

vam etti. Son cemaatba Sultan II. Mahmud Han'dr. Saraydaki Alemdar Vak'as srasnda IV. Mustafa onu da III. Selim gibi ortadan kaldrmak istemi; ancak Cevri Kalfa adl Harem hizmetiisi suikastlarn yzne kzgn kl alnca (Harem'de A 1tn y o 1'un bandaki merdivende) kap kurtulabilmiti. Uzun bir fasladan sonra, bu, Harem'in siyasete son etkili mdahalesiydi ve bir Harem kadn sade ehzade Mahmud'un deil harredann hayalnn kurtulmasnda rol oynaml.
Osmanl cemiyetinde Krm Hanlar (Giray slalesi), Erdel beyleri ve zamanla tayinle deien Efiak-Badan'daki voyvoda aileleri vardr. Bu hkmdarlar iinde Giraylar ve Haimi soyundan gelen Mekke eriflerinin hanedan, .blgelerinde deimeden kalan ynetici ailelerdir. Hkmet konusunda irsi hakimiyet imparatorlukta mnhasran Osmanoullar'nndr ve veraset 17. asra kadar daima bir nevi i mcadele ile intikal etmi, i sava olmamas iin kardelerin katline bavurulmu tur. 17. asrdan sonra veraset sorunu, senioritas, en yal ye'nin tahta gemesiyle bir lde zlmtr. Bu usUln son zamanda deitirilmek istendii biliniyor. zellikle hanedann Sultan Abdlrnecid ve Sultan Abdlaziz kollar (Mecidiler ve Aziziler) arasnda bu usul bitmeyen bir gerilim yarath.

dan

ailesinin yaad mekan olan Saray; haneve Harem-i hmayun halknn, sultanlarn yaam ve eitimi, 19. yzylda byk gelime ve deiim geirmekteydi.
azasnn ilikileri

Osmanoullar

19. yzylda devlet reisinin yani aile reisinin ikametgah olan Osmanl saray ve tekilal nemli deiiklikler geirmi tir. Bu deiikliklerin eski an' aneleri tamamen ortadan kaldr dm sylemek mmkn deilse de; 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyl banda Osmanl saray kendisi iin bir nevi an' ane icad etmektedir. Hanedann ve sarayn tarihinde olmayan, ama onun all asrlk tarihini vurgulamak isteyen kurumlar ve icad edilmi adetlerdi, bunlar... Mesela Erturul yal, gene muhafz ktalarndan birinin Stl adn almas ve bu yrenin Karakeili Trkmenleri'nden oluturulmas, son Halife

182 -

OSMANLI DEVLETiNIN MERKEZ ve TARA RGT

Abdlnecid'in bir Cuma Selamlnda Fatih Sultan Mehmed'in kyafeti ile gemesi gibi (bu adeta Rusya arlarnn 14. yzyl Rrik Hanedan'mn kyafetleri ile Moskova'da ta giymesi gibi bir geriye dn havas (invention of tradition), tarihi iliki havas vermek iin yarahimak istenen an'ane gibidir. Bu tabii son halifenin saltanat hevesi olarak deerlendirildi; galiba da yleydi ve srgn kararm abuklahrd. Osmanl saray yaygn ve sathl bilgiye dayanan kanaatierin aksine 50 yldan ksa bir sre iinde alacak bir hzla, deien dnyamn diplomasisine ve beynelmilel protokol artlarna uyum sala makta, hanedan mensuplar ve saray hizmetiileri bnye dei iklii geirmekte, ama bu arada klasik Osmanl saray tekilah mn baz temel messese ve an' anah da kendini koruyabilnek tedir.

Bu meyanda belirtelim ki, 19. yzyl Osmanl saray az tetkik edilmitir. Konuyu aydnlatacak ariv belgeleri (Hazine-i hassa) Yldz arivinin yeni tasnife alan ksmlar, kukusuz gazeteler, elilik raporlar incelenmeyi beklemektedir. Mabeyinde grevli yksek memurlarm hahrah bugne kadar kullanlan imdilik tek kaynakhr. 11 Bunlar da bu adan tasnifli olarak henz pek kullanlmamhr. Bu blm bu konuya bir giri, bir deneme olarak deerlendirilmelidir. Osmanl saray mn gerek klasik dnemi, gerekse modern dnemi zerinde kaleme almanlar, onun muasr saraylarla hatta orta zamanlara ait imparatorluklarn saray tekilatlar zerindeki antsal tetkiklerle karlahrlamayacak kadar azdr. Bu Osmanl tarihilii iin bir problem, bir nakisedir. Bizans tetkikleri bu alanda daha ileridir ve yenialarda Avrupa saraylar zerine yazlan monografilerin eine bizim tarihiliimizde rastlamak henz
11

Tahsin Paa, Abdlhamid Yldz Hatralar, stanbul :J.931; Lutfi Simavi, Sultan Read Han'n ve Halefinin Saraynda Grdklerim, stanbul1340 H. (1922); smail Mtak Mayokan, YldzdaNeler Grdm, stanbul 1940; Halid Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, I-II, stanbul 1941-1942; Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, TTK, Ankara 1951; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, Ankara 1984; Mary Mills Patrick, Under Five Sultans, London-New York 1929.

iLBER ORTAYLI -

183

mmkn deildir. rnek vermek gerekirse; Jakob von Krusenstolpe'nin Byk Petro'dan I. Nikola'ya kadarki dnemde Rusya arlarnn sarayn ele alan eseri, nasl modernleen Rusya hkmdarlk kurumunu anlahyorsa, yukarda zikrettiim ivan Zabelin'in Rus arlarnin ve ayr ciltlerde arielerin ve areviierin gnlk hayahn ele alan antsal eserini burada hahrlamak yeterP Bat dnyasnda hkmdarlk kunimu el' an her dzeyde halkn ilgisini ekmekte, ayrnhl monografiler yannda eitli dzeyde ve slupta genel eserler bugn de yaymlanmaktadr.
19 ve 20. yzyl Osmanl sarayn geni lde hatrat tipi eserlerden izlemek durumundayz. 19. yzylda bata Dalmabahe olmak zere, Yldz Saray hkmdarn ikametgah olmu, Beylerbeyi ve raan gibi sahil saraylar yannda; Kksu, Ihlamur, Topkap ve Sultan Selim'deki gibi Sultan Abdlmecid'in yaptrd kk kasrlarla hkmdarn ikametgah bir btn olarak ehrin drt yakasna yaylmtr. Hkmdarn ynetimi clus treniyle balar. Bu an'aneye muvafk bir biimde cereyan etmekle beraber Sultan V. Mehmed Read ve Sultan VI. Mehmed Vahideddin'in clusunda olduu gibi kurald trenler de olmutur. Sultan Read'a Harbiye Nezareti Rnkar Dairesi'nde bey' at edilmitir. Bu istisnai biat treninin ilgin bir yan da, clus toplarnn clustan evvel atlmaya ba
lanmasyd.13

19. yzylda seniaritas denen, en yal erkek hanedan yesinin tahta kmas kural aksaksz ilemitir. Artk eskisi gibi ne hapis ne de karde katli grlr. Tanzimat- Hayriyye'nin veraset sistemine getirdii salk buradadr. Ancak gene bu asrda seniaritas sisteminden primogenituras diyeceimiz padiahn ekber eviadnn tahta kmas usUlne gei de tart lm ve sz konusu olmutur. Said Halim Paa'nn saclaretinde Avrupa saraylarnn hanedan hukuk ve protokolne ait niivan Zabelin,Domanij Byt Russkih Tsarej, I-II, Moskva 1895 ve 1915; Magnus Jakob von Krusenstolpe, Der Russiche Hofoon Peter I. bis auf Nicolaus I., I. Hamburg 1855. 13 Ali Fuad Trkgeldi, Grdklerim ve Iittiklerim, Ankara 1951, s. 33-4.
12

184 -

OSMANLI DEVLETiNIN MERKEZ ve TARA RGT

zamnameler getirtilerek bunlardan bir nizamname hazrlanmak istenmitir. Gene hanedann bir sicili de hazrlanm, bir hanedan komisyonu tekili de Sultan V. Mehmed Read tarafndan tasdik edilmitir. Bu dnemin dedikodular arasnda, belirtildii gibi tahta verasetin byk eviada geirilmesi keyfiyeti dolatndan, tab'an asabi olan Veliahd Yusuf zzeddin Efendi bir keresinde eyhulislam Esad Efendi'ye; "er'an veliahdn hukuku nedir?" diye sormu, "er'an Veliahdlk yoktur ki hukuku olsun" cevab verilince, veliahdm vehmi artmt.1 4 Tanzimat'tan sonra uras bir gerek ki veliahd ve dier pabiraderi ehzadeler ve bunlarn eviad gzetim altnda ve cemiyet hayatndan olduka uzak yaamlardr. Bu onlarn tahsiline de nemli lde mani olmutur. Mesela Sultan Read ki hafzas kuvvetli ve Farsay bu sayede iyi bildii halde, co rafyay pek bilmezdi. 15 Meri ve Frat'n kart noktay soran ehzadeler de olmutur. Esasen hanedann btn yeleri arasnda bir imtizaszlk ve phe olduu gerekti. Nitekim kadnl erkekli btn Osmanoullar'nn bir akam yemeinde bir araya gelmeleri ancak saltanat sona erdikten sonra Halife Abdlmecid'in tertipiedii bir ziyafetle mmkn olmutur. 16 Saray 19. asrda, yaygn eitime, musiki ve bilhassa Harem'de eitim faaliyetine nem verdi. Yabanc dil renen hanedan yelerinin says artt. Protokolde, muayede ve ziyafetlerde Avrupa usulne geildi, fakat Osmanl saraynn zgn mutfa muhafaza edildi ve hatta geliti. Bu alanda Fransa sarayndaki veya spanya ve Avusturya Habsburglar'nn zgn mutfan fazlasyla aan bir zenginlikten sz edilmelidir.
diah

19. yzylda saltanatlar esnasnda vefat eden sadece IL Mahmud ve olu Sultan Abdlmecid Han'dr. Sultan Abdlaziz ve V. Murad hal'edildiler ve IL Abdlhamid de ayn akbete
14

15
16

Trkgeldi, age, s. 120-1, 132-3. Trkgeldi, age, s. 269-75.


Aye Osmanolu,

Babam Sultan Abdlhamid

(Hfitralarm),

Ankara 1984,

s. 242.

iLBERORTAYLI- 185

urad.

20. yzylda V. Mehmed Read padiah olarak vefat ettii halde, halefinin yani son padiahn akbeti de malUm.dur. Bu devirde hkmdarlar arasnda ok ksa tahtta kalan V. Murad ve en uzun saltanat sren ll. Abdlhamid yurtii gezile-' rinde bulunmadlar. Mamafih her ikisi de veliahd ve ehzade olarak Sultan Abdlaziz'in Avrupa seyahatine kahldlar. II. Mahmud yurtii gezileri yapm; Sultan Abdlmecid de boyle gezilerde bulunmutur. Nihayet Sultan Abdlaziz ilk ve son yurtd gezisi yapan, Avrupa lkelerine resmi ziyarette bulunan Osmanl padiahdr. Sultan Abdlaziz'in hukuken yurtd gezi saylrnamakla birlikte Msr gezisi hem Msr, hem Osmanl tahh iin tarihi nem arz eden bir ziyaretti. Sultan Read sh hati elvermedii halde yurtii gezileri yapm, zellikle Rumeli blgesinde bulunmutur. Son padiah Vahideddin ise veliahdlndaki Almanya gezisi hari yurtd ve yurtii gezilerde bulunmamhr. Tahh terk ettiinde dnmernek zere yurttan ayrlmhr. yurtii ve yurtd gezilere kmas taraf saltanat- seniyyenin (Padiahn) iznine tabiydi. Bu kanun gereiydi. Dolaysyla grevli olanlar ve bilhassa silk-i askeriyyede olanlardan Almanya ve Avusturya'ya giden ve bu vesileyle Alman Kayzeri ile Osmanl Sultan arasndaki yaver mbadelesinden istifade eden ehzadeler, damatlar ve bunlarn eleri dndakilerin, dnyay grme ve yaama imkan pek olmamhr. Ge 19. asr ve 20. yzyl banda yukarda deindi imiz deiiklik ve yenilik ise; Osmanoullar ailesinde bilgili, dnya grm ehzadelerin yetimesini salamhr. Hanedan Uzun saltanat srasnda Sultan II. Abdlhamid'in imparadaha ok yazl szl bilgiler ve nl albmlerle izledii biliniyor. Yldz Albmleri dediimiz bu koleksiyon daha ok bugn 19. yzyl Osmanl tarihi iin deerli bir kaynak oluturmaktadr. Yldz Saray'na ise onun devrinde Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa'nn deyimiyle vilayetlerden nemli, nemsiz her konuda, her gn yzlerce ifreli yaznn akh malumdur. Daire-i kitabet'te valilerin, sefirlerin, kumandanlarn resmen bir vazife ile gnderilen zevatn
torluu azasnn

186 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Her gn bunlardan gelen ifreli telgrafnameler o kadar oktu ki sabahtan akama ve gece yanlarna kadar nbeti katip beyler bunlar zmeye yetiemezlerdi. Yldz Saray'nn merkeziyeti dneminde bilgi nce buraya akard. Ekser halde Babrui'den evvel, Saray birtakm olay ve meseleler hakknda teferruattan haberdar olmaktayd.
phesiz Saray tekilal 19. yzylda nemli deiiklikler geirdi. Sarayn d hizmet koular dnda; Enderun ve Harem klasik yapy oluturur. Harem ayakta kalm ve eski yapsn srdrm gibiyse de, Darssaade Aalar zellikle Sultan V. Mehmed Read devrinde unvan ve protokoldeki yerlerini kaybettilerP Harem halknn bu dnemdeki eitimi, d dnya ile ilikileri deiik bir mahiyet arz eder ve arhk Harem eski Topkap'daki gibi deildir. Hanedan yesi prensesler (Sultan) ve hanm sultanlar arasnda iyi yetienler olduu gibi, Saraydaki halitelerin en genlerine kadar okuma yazma ve baz bilgiler retildii, grevli muallime hanmlarn hatrahndan
anlalmaktadr _s

ifreleri vard.

Padiah, kzlarnn (Sultanlarn) eyden

ve

oullarnn (ehzadegan)

ailenin reisidir, ama her nce devletin reisidir ve Mslmanlar'n halifesidir. Eski bir imparatorluun bandadr, eski bir sarayn ve hanedann an'ane ve kurallarna o da uymak durumundadr. Bu yzden kz Sultanlar'la, kz kardei Sultanlar'la (bunlar imparatorluk prensesleridir) veya oullar ve kardeleriyle (imparatorluk prensleri) baz hatratta iddia edildii gibi sk ve ok yakn iliki kurduu ve fazla muhabbet gsterdii iddia edilemez. Zira byle bir davran, ailevi muhabbetin tesinde bir politik tavr olur ki; hanedan iinde hkmdarn kanmak zorunda olduu bir iliki biimidir: Galiba Osmanoullar'nn da bir aile, ama Padiah ailesi olduunu herkesin bilmesi, hadiseleri anlamak bakmndan gereklidir.

babasdr; kadnefendilerinin kocasdr,

17
18

Tahsin Paa, Abdlhamid, Yldz Hatralar, stanbul1931, s. 105. Safiye nvar, Saray Hatralarm, stanbul1964; Leyla Saz, Haremin y z, haz. Sadi Barak, Milliyet Yay. stanbul1974.

ILBER ORTAYLI -

187

Osmanl padiah hallfe-i mslim1n'di. Balangta bu zgn bir unvan saylmaz; ama 19. yzylda btn dnya bunu kabul etti ve arhk halifelik zgn bir grevdi. Halife: kelime anlamyla izleyen (ardl) demektir. Bu anlamyla slam cemaatinde, reis ynetici ve Mslmanlar'n peygamberinin vekili olarak kullanlr. Ancak bu anlamlarn ve yetkiterin hangisine sahip olduu tarhmaldr. Hilafet kurumu daha bandan, yani Mslmanlar'n peygamberi Hz. Muhammed'in vefahndan beri (632 yl) mnakaal olan, mahiyeti ve meruiyeti (legitimitaet) slam siyasal dncesinin balca sorunsallarn dan olan bir konudur. Bir baka deyile, Hilafet aslnda teoride tarhmal olan, fakat pratikte zmlenen bir kurumdur. Bununla birlikte pratikteki problemler de Hilafetin tarihini ilgin ve arahrmaya deer klan bir yndr. Bugn hilafet kurumu lavedilmitir ve restorasyonunun pek mmkn olmamas da pratikteki problemlerle ilgilidir.

Mslmanlar'n kutsal kitab Kuran'da halife sz birka kere geer. Fakat bu daha ok Hz. Ad em ve Hz. Davud gibi peygamberler iin bildirilen bir niteliktir. Hz. Adem iin 'Meleklerin halefi (ardl) ve Allah'n yeryzndeki nizamm sala yan, onun adna hkmeden' olduu, Davut iin ise, 'Allah'n onu insanlara hakikati anlatmak ve Allah'n yolundan ayrl mamalarn salamak iin Halife' olarak gnderildii bildirilmektedir. Mslman cemaatinin ilk halifesi olan Ebubekir Allah'n halifesi unvamm reddeder ve "ancak hazr olmayana halife olunur" der. Ebubekir'in halife unvann kulland phe lidir19. Kendisinden sonra gelen Halife mer ise Resulullah'n halifesi unvann Hz. Ebubekir'e bir sayg gsterisi olarak redded~r ve Em1ru'l-m 'm inin unvanm benimser. Bununla birlikte slam tarihinde Halifetu'llah unvann Hasan bin Sabit bir iirinde Halife Osman iin kullanm; Emevi hkmdan Abdlmelik ise, muhtemelen Bizans protokolne zenerek bu unvan almhr. Abbasi halifelerinden El Memun (9. asr) bu unvan zaman zaman kullanmhr. Asl

19

Caetani, Annali deli' des Islam, s. 25i.

Islam-Amn.

Wensinck- Kramers, Handwrterbuch

188 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

ilginci El N asr (1180-1225) Seluki denetimi altnda zayf bir iktidar sahibi olarak bu unvan kullanmtr. El N asr'n unvana kaffatu '1- mslim'in szn de eklemesi2 onun bu makam neredeyse niversal bir dini makam olarak yorumlanmasyla ilgili olmaldr. Ancak bunu bir papalk niyabeti anlamnda almamaldr. slam cemaatinde bu anlamda bir klerikalizm, bir ruhani snf ve kurum yoktu.
slam cemaatinin liderlii meselesi, daha balangtan muhtelif siyasi gruplar arasnda mahiyet ve meruiyet asndan mnakaal olmutur. slam hukukular (fukaha) ve siyaset teoricilerinin hilafet kurumuna baklar kategoride toplanabilir ki; bu grler, byk lde Halife Ali ve am Valisi Muaviye arasndaki S ffin Sava'ndan (M. 657) sonra ekille nip ortaya kmtr.

a. Hilafetin Kurey kabilesinden (Hz. Peygamberin kabilesi) birine ait olmas gerektiini slam doktrininde en etkili biimde El Maverdi El Ahkamu's-Sultaniyye adl eserinde savunur. Bu eserde halifede bulunmas gereken artlar da saylp tartlr. Askeri ve idari kabiliyet, cesaret ve fazilet, vcut ve ruha salk, yeterli bilgi saylan artlar arasndadr. slam doktrini hilafet ve imameti kadnlara yasaklam gibi grnyor. Ancak bu konuda Kuran' da aykr bir hkm yoktur. Eer Saba Melikesi rneini alrsak kadnlarn liderlii zerinde dnlebilir de ... , gr son zamann modernstleri tarafndan ileri srlmtr. b. kinci gr hilafetin daha doru deyimle imametin peygamber soyuna yani Ali ibn Ebu Tali b ile peygamberin kz Fatma'nn torunlarna (ehl-i beyt) ait olmasdr. Bu grn taraftarlar yani ia frkas, hilafetin, Mslmanlar'n peygamberi tarafndan veda haccndan sonra damad ve kuzeni Ali'ye verildiini ileri srer. Devrin slam ulemasndan El ahrestani bu grleri bildirir (Kitaba'l-milel ve'n-nihal).

20

Bemard Lewis, The Political Language of Islam, University of Chicago 1988, s. 44-5.

iLBER ORTAYLI -

189

c. nc grup, Sffin Sava ve Hakem Olay'ndan sonra iki tarafa da (yani Muaviye veya Ali) kahlmayan ve bundan dolay Harici (dta kalan) diye adlandrlan gr sahipleridir. Onlara gre halife slam cemaatinin lideridir, seimle gelmelidir. Soyluluk veya Kurey kabilesinden olmak hi art deildir. Dindar, bilgili, liderlik vasfndan bir Mslman; gayr-i Arab veya bir kle dahi olsa halife seilebilir. daresi ahlak ve fazilete dayanmayan, eriatten ayrlan bir Halife azil ve hatta idam bile edilebilir. Bu radikal gr aslnda sanldndan daha uzun zaman yaamhr ve zamann modernist slam akmlar iinde de yeniden yoruma tabi tutulmaktadr. 21 Hilafetin Muaviye' den itibaren bir irs1 monariye dnme siyle siyasi iktidara itaat ve am halifelerinin legitimitaet meselesi sz konusu oldu. Burada konunun asl temel oda bey' at'a, yani halifenin legitimitact'ini tanmaya, cemaat ile hkmdar arasnda bir teorik kontrata dayanmaktadr. slam fakihleri Ebu Ya'la El Furra El Ahkiimu's- Sultaniyye ve Belazuri Ensab adl eserlerinde bey'at ilemini bu ekilde formle etmiler ve bu byk lde kabul edilmitir. 22 slam monarisinin karsnda olan ve destekleyen veya ntr olan akm lar vardr. Mrcie akm anariye kar otoriteyi tercih ettii iin, hkmdara itaati; imarnet ve hilafet makamndaki kiinin kt ve adaletsiz davranlar iin hkmn kyamet gnne b raklmas gerektiini ileri sryordu. 9. miladi asrda slam felsefesinin hellenizasyonu demek olan Mutezile akm mensuplar hilafetin monarik tekilatlanna kar ntr siyaset takip ettiler. Baz radikal akmlar ise daha nceki Hariciler'in grn benimseyerek halifenin adaletsiz olduu takdirde aziinin gerekli olduunu ileri srmlerdir. Nihayet Emevi Hanedan bir kyam ile grevden uzaklahrlmt. slam ulemas genellikle Ebu Hanife rneinde olduu gibi otorite ve devletin dnda kalmay, tenkit ve doru yolu gsterme grevini benimsemilerdir. Abbasi devrinde teoride ran asll bn MuBu grleri zet halinde Thomas Arnold, The Caliphate, Oxford 1924, s. 184-9' da bulabilirsiniz. 22 Vecdi Akyz, Hilfijetin Saltanata Dnmesi, stanbul1991, s. 191.
21

190 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

kaffa'nn ba ektii bir akm hilafetin yetkileri ve konumu itibariyle eski ran manarklar gibi olmasn nermektedir. Muhammed Ebu Hanife gibi fakihler bu gr engelleme gayretindeydiler.

Tarihi itibariyle am' daki Emevi halifeleri ernir'l-mu'rninin olarak imparatorluun btn ordularnn ve idarenin badr lar. Ernir'l-mu'rninin mam olarak slam cemaatinin ibadet esnasnda en nde yer alan ve adna hutbe okunan lideridir. Abbasi devrinde (750' den itibaren) slam peygamberinin akrabas olan bu aile halifenin ayn titulatr ve ihtiarn daha parlak bir biimde srdrmesini de salad ve monarik yap buna ra men mnakaasz kabul edildi. Bu devirde Arap olmayan ranl ve Trk gibi unsurlar orduya ve idareye daha ok girdi. Ayn zamanda siyasal teori, felsefe ve ilimlerde kozmopolit kadrolar sz sahibi oldu. imparatorluk monarik bir sistem iindeydi ve kalabalk bir katip grubundan kan bn Mukaffa gibileri bunun legitimitaetini formle ediyorlard. Ancak bir taraftan imparatorluk paralanmaya da balamhr. Alebiler (Tunus), Saman ler, Takriler (Horosan) gibi yeni siyasi gleri tanmak zorunda kalan Badat halifeleri bir tr balanhy devam ettirmek iin bu yeni hkmdarlara emiru 'l-umera gibi title ve patentler veriyordu. Nihayet ll. asrda Seluki rneinde grld gibi sultanlk messesesi oraya kh. Burada arhk halifenin siyasi hibir otoritesi yoktur. Ona sultan olarak vekalet vermitir ve dini bir lider konumundadr. Bununla birlikte Abbasi dneminde halife unvan ve hilafet kurumu da rekabetten kurtulamad. Miladi 928' de Endls Emevi hkmdan III. Abdurrahman halife unvann benimsedi. Nihayet Msr Fahmileri 12. asrn sonlarnda (1171) Sultan Selahaddin tarafndan ortadan kaldrlana kadar Abbasi halifesinin en byk rakibiydiler. Ali ve Fatma soyundan geldikleri iin kendilerini ii mezhebin koruyucusu, ehl-i beyt mensubu olarak gerek halife ve imam kabul etmilerdi. Hulagu Badat' istila ve Halife El Mustasm' idam ettirene kadar da Abbasi halifeleri otoriter bir idarenin ve tahhn stnde deillerdi. B vey hi hanedam (ki 1256
ylnda

iLBER ORTAYLI -

191

halifeyi nfuz ve idareleri allnda yerinde braknay tercih ettiler) ve onlardan sonra da Selukller ayn durumu devam ettirdiler. Sonuncular Snni mezhebin ampi yonlar olarak Badat halifesi ile ilikileri suigeneris bir sayg ve perde arkas otorite olarak srdrmler ve Sultanu 'sSelatln yahut ehinah gibi unvanlar kendi imparatorluklarnn kk Asya' daki vassalleriyle olan ilikilerinde de ustalk la kullanmlard. 23 Fakat Hlagu'nun kanl istilasndan sonra Abbasi harredann iki yesi Mernluk sultan Baybars'a snd lar. 1261 ylnda birincisi, ardndan 1262'de dieri halife olarak ilan edildi. Ama Mernluk sarayndaki Abbasi halifeleri bir daha Kahire'den Badat'a dnemedikleri gibi; durumlar da Mukaddes Roma-Germen imparatorunun yannda gezinen (Jerusalem dtkten sonra) Jerusalem kralndan daha farkl deildi. Abbasi egemenliinin Hlagu'nun Badat' istilasyla kanl biimde sona ermesi ve ailenin son fertlerinin Msr Mernlukleri yanna snmasyla balayan yeni dnemde; hilafet unvan aslnda muhtelif blgelerde hkm sren baz Mslman hkmdarlar tarafndan kullanlmhr. ki asrlk bir dnem iin, yeni tarihi tetkiklerle says artacak baz rnekler verelim. Mesela, 1271' de Sivas'ta ina ettirdii medresede III. Gyasseddin Keyhusrev kitabede kendisi iin "Halife" ve "Hakan" unvanarn kullanr. Bu dnemde bir paralanma geiren spanya' daki Mslman devletklerinin hkmdarlar da bu unvan ayr ayr benimserler. 1500-1510 yllarnda Orta Asya'da hkm sren zbek hkmdan Muhammed aybani tahtndan hilafet makam olarak sz eder. 24 16-17. asrlarda Osmanllar dnda tek Snni hanedan ve devlet olan Hind-Mool devletinde Ekber ah'dan beri merkezlerinden dar'ul hilafet diye sz edilmektedir. Osmanllar'n aksine Ekber'in alhn skkesinde de bu

ii olmalarna ramen,

23

24

V.V. Bartol'd, Khalifi Sultan, Sochineniia VI, Moskva 1966, s. 30-1. T. Arnold, The Caliphate, s. 116, 118; C. Huart, "Epigraphic Arabe J' Asia Minevre", Revue Semitique, III, s. 369.

192 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

unvana rastlanr. 25 Esasen Abbasiler'den sonra sultan unvan hakimiyet ve hakimiyetin meneinin Allah'tan geldiini gsteren bir unvandr. lhanl hkmdan Gazan Mahmud Han 1260 Ayn Callut savandan sonra fethettii am'da bu gr aka ilan etmi, Sultanln Allah vergisi olduunu ve M sr' daki halifenin veya Memlukler'in tasdikini gerektirmediini sylemitir. Bu dnemde artk hilafet ile Kurey arasndaki ba llk ve zorunluluk da siyaslliteratrde aka gereksiz grlyordu.26
Kukusuz bu durumun devarn siyasi artlar ve corafyada ki deiimle baka bir mecraya girdi. 15-19. asrlar boyu slam camiasnn en gl temsilcisi Osmanl Devleti'nde hilafet kurumunun durumu neydi, byle bir kurum bandan beri var myd? Yenialar tarihi boyunca Avrupa medeniyetiyle en youn temas ve atma iindeki bu toplum ve devletin Bat kurumlar karsndaki direnci ve Osmanl kurumlarnn deien dnyaya gre biirnlenmesi sz konusudur. Hilafet Osmanl asrlarnda Avrupa siyaseti ile olan ilikilerin arlkl etkisi altnda bir yeniden biirnlenme geirecektir. I. Selim'in Msr' fethiyle hilafeti ald daha ok sonraki tarihlerde ortaya atlan ve zarnanrnzda okul kitaplarna kadar giren bir iddiadr. Bu iddia aslen 'bir Osmanl Ermenisi olup, sonra sve tabiyetine geen ve sve'i diplomat olarak stanbul' da da temsil eden mtebahhir (eruditee) Mouradgea D'Ohsson'un Osmanl kaynaklarnn tetkiki, Osmanl katip ve hukukularyla olan mnasebeti ve onlarla tartmalaryla kaleme ald nl eserinde gemektedir. Tableau General de l'Empire Ottoman' da ortaya ahlan bu "devralnan hilafet" olay sonralar da ok tekrarlanm tr. Muhtemelen D'Ohsson bu olay naklederken temasta bulunduu Osmanl hukuk ve devlet adarnlarnn telkinlerinin

25

26

Arnold, s. 159, S. Lane-Poole, The Coins of the Moghul Emperors of Hindustan in the British Museum, New Delhi 1983, s. LXXIII. Arnold, s. 111, Moufazzal Ibn Abil-Fazail, E. Blochet evirisi, Histoire des Sultans Mamlouks, s. 483' den naldl. A. von Kremer, Geschichte der Herrschenden Ideen des Islams, 1868 Leipzig/1961 Hildesheim, s. 414, Ebu Bekir BakiHani'nin grleri.

iLBER ORTAYLI -

193

etkisi altnda kalmhr. Gerekte Osmanl hkmdarlarnn I. Selim' den nce de zaman zaman halife unvann kullandklar grlmektedir. Mesela n. Mehmed (Fatih) Kanunnamesinin dibacesinde bu unvan kullanmhr. n. Bayezici'in de bu unvan kulland ileri srlmtrP Ama unu ehemmiyetle belirtnelidir ki Osmanl hkmdarlar slam dnyasndaki stn duruinlarn Hac yollarna hakim olmak, am-Hicaz koruyuculuunu stlenmekte grmlerdir. Nitekim tarihi Prof. nalck daha II. Mehmed' den itibaren Osmanl hkmdarlarnn Memlukler karsnda bu greve talip olduunu belirtir. 23 Nisan 1920'de Meclis Ankara'da toplanrken telaffuz edilrniyorsa dahi saltanatm kald:laca hissediliyordu. Ancak hilafet kurumu mebuslarn zihinlerinde ve gnllerinde ayn ekilde mtalaa edilmiyordu. Hilafetin kaldrlmasyla biten bu dnem, milli mcadeleyi yrten kadrolar arasnda bile derin gr ayrlklar, mcadele ve gerilime, cezalandrma ve yurtdna ilticalara sebep oldu. Meclis, Saltanat lavedilince 18 Kasm 1922'de veliahd Abdlmecid Efendi'yi sadece halife olarak seti. 1300 yl iinde halifeyi btn milleti temsil eden bir ura seiyordu. Bu slam'n ilk asrnda Hariciler'in nerdii sisternin garip ve deiik artlar alhnda gereklemesiydi, adeta ... Bu halifenin siyasi iktidar yoktu. mr uzun olmayacakh. M sr Ezher ulemas ve Hind Mslmanlar Hilafet Komitesi bu seimi onayladklarn bildirdiler. Ayrca Krm'dan gelen bir heyet Rusya Mslmanlar Kongresi adna Cuma hutbesi iin Halifeye mracaat etti, yani onu tand. 28
phesiz siyasi iktidara sahip olmayan ve iktidar aralarn kullanamayan bir halifenin durumu 1924 ubat ve Mart aylarndan ok nce tarhlmaya balamh. Hilafetin muhafazasn isteyenler bile Ankara' daki iktidar ile stanbul' daki hilafet ara27

28

H. nalck, "Mehmed Il", A, s. 514 ve Kemal Paa-Olu emsddin Ahmed bn-i Kemal, Teviirih-i Al-i Osman II. Defter, erafetlin Turan, TTK Yay. Ankara 1991, s. 252 (Fatih'in Bosna seferinden sze derken bu unvan kullanr). Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yay. Ankara 1981, s.70.

194 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

kesin bir biimde tarif edemiyorzere tarihteki rnek, Abbasi halifelerinin son zamanlar ve Memluk hanedanyla Msr'la olan iliki lerinin durumuydu. Ama bu rnek; Saltanaln kaldrlmasndan sonra Osmanl hanedam ve yeni Cumhuriyet arasndaki iliki leri modern bir dnyada ayarlamak iin bir model olamazd. Dier yandan Hilafet Kurumu d dnyada, zellikle Hind Mslmanlar asndan imdi baka trl bir nem kazanm, hatta bu kurum tarihte grlmeyen bir nitelemeye ve yeni bir karaktere kavuturulmak isteniyordu. H illifet-i slamiye kv ram burada tarhlmaya alruh.
lard. Hahrlayacanz

sndaki ilikilerin geleceini

Halifenin tahta k bir hkmdarnkinden farklyd. Eyp Sultan Camiinde kl kuanma (yani bir neyi tae giyme) treni yaplmad. Top kap' da Mukaddes Emanetler ziyaret edildi. Hatta dua Trke okundu, 24 Kasm 1922 gnk bir trende Halifenin Arap iliemiyle ilgisi kalmadn Trke dua okumasyla izah eden A. G. Mears gibi yazarlar vardr. 29 Halife selefierinin saraynda ikamet ediyordu. Cuma selamlk trenleri yap lyordu. Bu Cuma selamlklar az zamanda eitli yorumlara ve Halife Abdlmecid'in saltanal zledii dedikodularna neden oldu. Kemalist iktidarn hilafeti saltanaln bir uzanhs olarak grve iktidara tam sahip olmak iin bu kurumu kaldrmak istedii o gnden bu gne literatrde ve siyasi mahfillerde hep tarhlm, ileri srlmtr. Bizzat slamc hareket ve dnce ile aHikas olmayan politolog ve tarihiler, mesela Mete Tunay da bu gr ileri srmlerdir. 3 Fakat Kemalist iktidarn hilafeti, laik cumhuriyetin kurulmas iin kaldrdn ileri sren bir siyasi rhetorique de vardr. Hilafet kurumu zerinde tarhmalar 1924 ubat ve Mart aylarndan ok nce balamh. 1923 yln da, Seyid Bey'in Hiltifetin Mahiyet-i er'iyyesi adl risalesi hilafet kurumunun slam itikad ile balanhs olmadn savud

29

30

Age, s. 68. Tunay, age, s. 68-78.

iLBER ORTAYU -

195

nur, 31 "Hilafet dini deil, dnyevi ve siyasi bir kurumdur" der. Daha sonra kanunun Mecliste mzakereler srasnda Adiiye Vekili olan bu slam alimi (ayn zamanda zmir mebusu) bir yl evvel kaleme ald risalenin aksini ileri srerek hilafetin ilgas gereini muhaliflere kar savunmutur. Hkmet bu konuda kararlyd. Cumhuriyet rejimi, hilafeti siyasi iktidardan koparnt ve imdi bu siyasi iktidarszlk sebebiyle (aslnda teoriye uygun olarak) hilafeti ilga ve hanedam yurt dna srme hazrlndayd. Hilafete kar siyasal rhetorique'in en arpc rnei, Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'in (Atatrk) 2 Mart 1924'de Meclise irad ettii nutukta grlr. Mustafa Kemal Trkiye' de tedrisatn birletirilmesi (yani dini eitimin kaldrlmas ve yabanc okullarn Maarif Vekaleti gzetiminde milli okullada program uyumu salama sndan) ve aile hukukunda ve vatanda hukukunda medeni yolun (yani droit civile'in) getirileceinden sz ediyor. O halde 1926'daki hukuk reformu gndeme gelmi ve iki yl nceden ilan edilmi demektir. Hilafetin kaldrlmasn takip eden zaman iinde dini eitim kurumlar kapatld, slami tarikatlar datld, tekkeler kapatld ve kyafet kanunu karld. Bu olayla muhtemelen kltrel ve laik bir deiim birbirine ba lanm olarak bir radikal reform dnemine girildi .. Kukusuz bir milliyetilik de gze arpyordu. Mart Nisan aylar boyunca (1924 yl) kapatlan Fransz ve talyan mektepleriyle ilgili haberler gazetelerde tasvibkar bir biimde yer alyordu. Geni bir kitlenin gemiteki kapitlasyon uygulamalarn tasvip etmedii akt. Fransz sefaretinin kapatlan Fransz okullar konusunda ekimser kald ve matbuata bu ynde demeler verildii grlyor.32 37 adet okul (7'si talyan) Maarif mfettilerinin bir gnlk
aratrmas ile kapatld. Reaksiyon eski imparatorluun slfuni

strktr kadar, kozmopolit strktrne de ynelikti. Bu anla31

Seyid Bey, Hilafet'in Mahiyet-i er'iyyesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara 1923, s. 10. Sonradan Seyid Bey'in Meclis zabtla rndaki konumas ayrbasm olarak yeniden yaymland. 32 Vakit, 9 Nisan 1924.

196 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

y yerini Trk bir kavrama ifade ediliyordu.

brakyor

ve laisist bir discourla

Dini eitim ku:rurnlar tefrik edilmeden tenkit ve hcum konusu oluyordu. Fransz ve talyan rahiplerin okullar iin Va~it gazetesi bamuharriri Mehmed Asm; "Mektebler mabed deildir, buralarda dini tasvir bulundurulamaz. Bunun vicdan hrriyeti ile alakas da yoktur. Hele Fransa kendisi mekteb ile kiliseyi ka zaman nce birbirinden ayrmtr" diyor. 33 Rejim modern grl Mslman din adamlarnn yetitirilmesi iin Darlfnun (stanbul niversitesi) ilahiyat Fakltesini yeniden kuruyor ve yeni bir ders program tespit ediliyordu. Al dersini Seyid Bey vermiti. Tefsir, kelarn, fkh gibi klasik sarn ilimierin ad tefsir tarihi, kelarn tarihi, fkh tarihi adn almtr ve bol miktarda sosyoloji, psikoloji ve edebiyat tarihi gibi dersler ilave edilmitir. 34 Laisist bir akm ortal sarntr. 1924 yl balarnda Selanik dnmesi (avdeti) ailelerin nde gelenlerinden Karaka Rdi Bey dnmeliin ne olduunu aklyor ve artk Cumhuriyet Trkiyesi'nde bu gibi dnce ve inan gruplamasnn yeri olmadn sylyor. Ortalk hareketlenmitir. Buna kar 12 Ocak 1924 tarihli Vakit gazetesinde Musevi Hahamba Bacarano dnmeliin ve Zebatai Zvi'nin muhalif bir tarikat ve kii olduu konusunda derne vermektedir. Laiklik anticlerial, fakat Trk bir reaksiyon da getirdi. Bir mebus ismini verneden 10 Mart 1924 tarihli Vatan gazetesinde; "nk labn tamamlanmas iin gerekli olan ilem, Patrikhaneler ve haharnbalklarn da hilafet gibi kaldrlrnasdr. slami tedrisat kurumlar gibi Rum, Ermeni, Musevi rnektebleri de kapatlma ldr" diyordu. 35 Bu trl uluslararas artlar ile Trkiye'nin gerei ne kadar badaabilirdi?
phesiz Osmanl hilafetinin son birka decade' n planda Hindistan Mslman hareketinin tarihi ile i ie geen bir tarihi dnemdir. Hind Hilafet Kornitesi genelde Hilafetin ayrlmas ve Cumhuriyet ynetimi ile (daha dorusu Millet Meclisi h-

34

Vakit, 9 Nisan 1924. Vakit, 8 Mays 1924. 35 Vatan, 10 Mart 1924.


33

iLBER ORTAYLI -

197

kmeti) birlikte var olmasn olumlu karlamhr. Snni Mslmanlar dnda Aa Han ve Seyid Emir Ali de bu tarz zm tebrik ve tevik etmilerdir. 36 Zaten Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda Hind Mslmanlar'nn nl liderlerinden Mevlana Azad Osmanl Hilafetinin Avrupa emperyalizmine kar Asya direniini ynlendirecek bir kurum olduu zerinde duruyordu. O hatta 628 miladi ylndaki Hudeybiye Bar'n rnek gstererek Hindu ve Mslmanlarn ittifak halinde bu harekete kahlmalar nerisinde bulunmutur. Eyll 1919'da All I nd ian Khilafat Conference'da Britanya mallar na boykot ilan edilmesi istenmitir. Vaka Gandhi burada sadece bar enliklerinin protestosuyl& yetinilmesini istemiti, ama Pencab ve Bengal gibi yerlerde Mslman hilafet komiteleri 1929 yl boyunca ngilizler' e kar iktisadi boykot teebbs lerini srdrdler. Hindistan Mslmanlar iin, Hilafetin kaldrlmas phesiz byk bir sarsnh oldu. Bir Hind Mslman tarihinin ifade ettii gibi; bundan sonra Mslmanlar arhk Hind topranda birlikte yaadklar dier dinden kardeleriyle kendi toplumlarnn kurtuluu iin yol aramalydlar. 37 Kanaatimizce bu anlay ve strateji Hind Mslman liderleri arasnda da yerlemeye balamh. Bizzat Mevlana Azad'n bundan sonraki hayat ve siyasi kariyeri bunun bir rneidir. Son Osmanl Halif~si Abdlmecid ve hanedan yeleri ok zaman iinde yurt dna karldlar. Maddi ve manevi s knhlar iinde uzun bir srgn hayal balad. 9 Mart 1924 tarihli gazeteler Msr Kral'nn hanedan yelerini mlteci olarak kabul etmediini yazyordu. Bu arada Irak ve Mavera-i aria (Transjordan) Kral Hseyin' e hilafet teklif edildii, bunu kabul ettii bildiriliyordu. Fakat slam alemi erif Hseyin'in hilafet iddiasn ciddiye almayacakh.
ksa

4-5 Mart 1924 gecesi hanedan azas trene bindirildi. Baz ve damatlar burada kalmh, ama genellikle kervana kahldlar. 1952 aff ile hanedann kadn azas (sultanlar),
kadnefendi
36 37

Mete Tunay, age, s. 76-7. Mushir'ul Hasan (Ed.), Communal and pan-Islamic Trends in Colonial India, New Delhi 1985, s. 129-30, 172-3.

198 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

1974 aff ile erkek azas (ehzadeler) yurda dnebildi. Genelde hanedan yurt dnda Trkiye aleyhinde siyasi faaliyette bulunmad, cemiyet kurmad, gazete karmad ve son hanedan reisi Osman Erturul Efendi; "Cumhuriyet'in millet iin hayrl olduunu" syledi.

Hilafet 've Osmanl Padiahlar


Osmanl padiahlar iinde Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid'in hilafete benzer unvan kullandklar vekayinamelerdeki bilgilere dayanr. zellikle Kemalpaazade ern seddin Ahmed 1494'de kaleme ald tarihinde hem II. Mehmed (Fatih), hem II. Bayezid' den bu unvanla sz eder.38 Resmi tarihinin bu gayreti politik bir geree dayanyor olmaldr. Yavuz Selim'in hilafet sembollerini hem de merasimle ald rivayeti onun adalar tarafndan deil de 18. yzyl vakanvisi Enderunlu Ata tarafndan ortaya atlmtr. Ustelik Yavuz Selim bu unvan kullanmam, sadece Htidimu'lHaremeynu '-erifeyn gibi bir unvanla yetinmitir. Fermanlar ve anlamalarda son derece aaal bir elkab (titlatr) kullanan Kanuni Sleyman' da bile halife unvanna pek rastlanmaz.* Zaten hilafet unvann Delhi hkmdarlar da kullan~

yorlard.

Hilafet unvannn kullanlmas 1789 Aynal Kavak Tenkihnamesi ile balar. Krm'n Rusya tarafndan ilhak tannmakla beraber, Osmanl Hkmdan bu Mslman lke zerinde hil.Metin kendisine balettii ruhani haklardan yararlanmak istiyordu ve bunun Rusya tarafndan tannmasn sabni Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, Yaynayan erafetlin Turan, ITK Yay.

38

Ankara 1954. Mamafih bu konuda baz halde istisnalar grlyor. rnein L.. Pekete'nin yaynlad; Vezir-i azam Ayas Paa'nn Avusturya imparatoru Ferdinand'a yazd mektupta; "Devleth1 Padiah, hulidet hlafetehu (sat. 2), makam- hilafetlerine gelb mlaki oldular (sat. 7)" gibi unvanlar geiyor. Lajos Fekete, Einfhruug in die OsmanischTrkische Diplomatik, Budapet, 1926, s. 3-5, Tafel I.

iLBER ORTAYLI -

199

lad. Bylece artk hilafet adeta beynelmilel bir ruhani kurum halini ald. Ayrca ar her sene Krm'da, Yalta'daki (Livadya) yazlna geldiinde Padiah bir temsilcisini "ho geldiniz" e gnderiyordu.39 III. Selim' den (1789-07) itibaren hilafet unvan bylece resmi unvanlar arasnda yer ald. 19. yzylda bu unvan hem hkmdar, hem halk ve hem de tm dnya Mslmanlarnca hararetle benimsendi. Bilhassa Sul tan Abd laziz (1861-76) ve II. Abdlhamid (1876-09) halife-i mslimzn zllu 'Ilah fi'l-arz (Allahn yeryzndeki glgesi) gibi hem panislamist, hem de mutlak monari grn yanstan bir unvan takndlar. Sultan II. Abdlhamid zat- kudsiyet-i tacidarz gibi adeta cesaro-papist bir unvan yazmalarda kullanmtr. Maliyesi iflas etmi, btn kurumlar sarsnt iindeki bir lke, bu dnemde beynelmilel alanda kendisinden beklenmeyecek giriimler ve entrikalar dzenliyordu. II. Abdlhamid ngiltere ve Rusya imparatorluklarnn topraklarndaki slam ahali zerinde nfuzunu devam ettirme abasndayd. M sr'da, Cava'da, Hindistan'da Halife ruhani otoritesini kullanarak Mslmanlar arasnda baz giriimlerde bulunuyordu. Baz kiilere verilen Osmanl pasaportu onlara Avrupa uyumu, concert European, ilkesi gerei bir muafiyet de salyordu. Bu arac kullanarak II. Abdlhamid Hicaz demiryolu inas iin btn dnya Mslmanlarndan ba toplad. Ancak hilafetin pek etkin bir kurum olmad, I. Dnya Sava srasnda anlald. 1924'de hilafet kaldrldnda, tek nemli tepki Hind Mslmanlarndan geldi. nk bamszla kadar Hind Mslmanlar hi lafeti Hind'in i politikas iin kullanyordu.

Osmanl

Devleti Bir eriat Devleti miydi?

Bu sorunun cevaplar oktur ve tartlan bir konudur. Baz yazarlar Osmanl Devleti'ni ynetim ve yargda er'! hkmlerin egemen olduu bir sistem olarak tanmlar. "Devletin dini, din-i slam' dr, kanunlar slam Dini'nin kaynaklardr" diye
39

Sultan IL Abdlhamid her sene mabeyn-i hmayundan Tarhan Paa'y Livadya sarayna gelen ar'a "ho geldiniz" dernee gnderiyor, bunu lkenin ruhani reisi olarak yapyordu.

200 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

tezlerini zetlerler ve bununla Osmanl Devleti'ni eriate dayal bir devlet olarak nitelerler. Buna karlk baz yazarlar; "Osmanl toplumunda gayrirnslirn gruplara da tolerans gsterildii"ni, hatta "ynetimlerinin kendi cemaat rgtlerine brakl dm, hukuki adan zerklik bulunduu"nu ve "bunlarn kendi mahkemelerinde yarglandklar"m syleyerek bunun "lfukliin ta kendisi dernek olduu" nu ileri srerler.

. L. Barkan'n nclk ettii bir gurup yazar ise; uygularnada er'z mevzuattan ok, dnyevi otorite tarafndan konan kurallarn (rf-i sultanl) rf ve adatn hakim olduunu, bu yzden Osmanl Devleti'ne er'1 devlet demenin pek kolay olmadn belirtirler. 40 Gerekten de uygularnaya bakldnda bu hkm dorulayacak bir durum vardr. Devlet hayatn, toprak dzenini tayin eden kanunnarneler er'z hukukla uyum iinde deildir. Osmanl idaresi toplum ve devlet hayahmn temel kurum ve ilikilerini er'i mevzuattan ok rf1 kanunlarla, hatta mahalli gelenek ve tearnlle dzenlerneyi tercih etmitir. Osmanl kads bile sadece toprak dzeni, maliye gibi konularda deil, hatta bazen aile hukukuna ilikin sorunlarda bile eriatten ok rf ve adet hukukuna bavurmay tercih etrni tir.41 Ulernann baz konularda verdii fetva;. "er'z maslahat
40

Bkz. . Ltfi Barkan, "Osmanl imparatorluu Tekilat ve Messeselerinin er'ilii Meselesi", HF Mecmuas, XI/3-4, 1945, s. 203-224. 41 rnein, 16. yzyl Ankara er'iye sicillerine baktmzda Kaadnn slam hukukunun mehr ve nikah akdine ilikin kurallarndan ok birtakm mahalll rf ve adete gre hkm verdiini grrz. Namzedlik diye bir adet gze arpar ve kz ocuk ok kk yatan baba tarafndan alnan bir paraya karlk nikah iin birine vaat edilir. Kaad slam hukukundaki ak hkmlerin ihlali olan bu durumu kabul ederek hkmler vermitir. rnekler; a. Ankara er'iye Sicili, Etnografya mzesi, H. 958 (M. 1551) No. 2, Kayt 1314 de; Edhem adl biri skender veled-i Devlet adl bir zmmi hakkn da ikayette bulunuyor ve 600 aka kefalet borcunu demesini talep ediyor. Sebebi skender'in Edhem'in kz Aye'yi nikahna alan Kara Yenieri'ye kefil olmasdr. Kara Yenieri kz alrken daha evvel onun namzedi olan ve bunun iin 600 aka sayan Simiti Yunus'a paray vereceini vaat etmi.

ILBER ORTAYLI -

201

deildir, ulu 'l-emr ne ise yle ola ... " eklindedir. Buradaki ulu 'l-emr dnyevi otoritenin koyduu kanunlardr. Ancak btn bunlara ramen Osmanl devlet dzeninin er'i olmadrt ileri srmek zordur. Toplumun rgtlenmesine bakhmzda er 'f ve geleneksel bir dzenle karlarz. Bu probleme yaklam biimi, toplumsal rgtlenmeyi incelemek olmaldr.

Laik devlet; lkenin her yanmda her vatanda iin aym mevzuahn uyguland, idari ve adli kurallarn standardize edildii, merkeziyeti bir devlet olgusuyla akr. Tabii bu zellikle dilli kurallarn ve ayrmlarn kalknas, yani ayr cinsten (kadn ve erkek) ve ayr dinden insan ,guruplarna aym mevzuahn uygulanmas demektir. Bu yzden Osmanl ynetiminde ada Avrupa'ya gre bir dini tolerans ve Osmanl hukuk dzeninde din d uygulamalarn yaygnln grdmz halde, Osmanl devlet ve toplum dzenini laik diye adlandramayz. Bunun balca sebebi; toplumun resmen dilli mensubiyet esasna dayanan millet ad verilen guruplara blnmesi, vergilerin bu esasa gre tarh ve tevzii, yarg dzeninin ve eitimin bu anlay iinde dilli cemaat liderleri tarafndan rgtlendirilip yrtlmesidir. Bu ise adli ve idari rgtlenmede bir tr dine dayal adem-i merkeziyetilik ve eitlilik demektir. Millet ayrmmda dil ve rk esas gzetilmezdi. Aym dili konuan Ermeniler mensup olduklar kiliseye gre; Ermeni, Ermeni Katalik ve 19. yzylda bir de Ermeni Protestan milletleri olarak ayrmlanmlard. Buna karlk Bulgarlar ve Rumlar aym millet saylyordu. Trkler, Arnavutlar, Krtler ve Araplar slam idi. imparatorluk dalana kadar, nfus saymmda bile etnik ayrm deil, dilli gruplama esas alnmhr. Dini cemaat rgt ve !iderleri; yarg, eitim, maliye ve belediyeye ait konularda sorumlu ve ykm-

b.

AS, No. 1, Kayt 1019; Cneyd bin Mustafa adl biri Bali bin Emir Ahmed'i dava ediyor ve davalnn kzkardeinin kz Katun Bula'nn onun namzedi olduunu, fakat buna ramen bakasna verdiini iddia ediyor. Namzedlik akdi mehr ahkamna aykr olduu haldekaad davallar hakl grmektedir.

202 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

tutulmutur.

imiz

Bu yzdendir ki byle bir dzeni bizim bildianlamda laik olarak niteleyemeyiz.

erfate ait sorunlar zmekle grevli olan eyhlislamdr. Bu makam nemini 16. yzylda Kemalpaazade ve Ebussuud Efendi gibi mft'iler sayesinde kazand. 18. yzyldan itibaren bakent mftsne eyklislam denmitir. 19. yzylda ise er'iye nazr olarak Heyet-i Vkela'ya (kabineye) girdiler. Klasik Osmanl devrinde eyhlislamlar divan- hmayun yesi deildi. rfi hukuk alanna mdahale etmezlerdi. 16. yzyldan sonra sosyal rolleri artt. Esasen bu yzyldan itibaren dini bask da artt. 15. yzylda stanbul'a Yunan heykelleri getiriliyor. Gen til e Beliini gibi ressamlar faaliyet gsteriyordu. 17-18. yzyllarn mistisizmi ve taassubu ise nerdeyse minyatr bile reddediyordu. 16. yzyldan itibaren toplumun dinsizlie saptn iddia eden ve her adet ve kurumu bid'at diye niteleyen Molla Kaabz ve stvani Mehmed Efendi gibi yobazlar tremi ve taraftar toplamlardr. (Bunlarn bn Taymiyya'dan esinleurneleri mmkndr). 18-19. yzyllarda ise gelen felaketierin tesellisi, slam' bir ideoloji haline getirmekte aranyordu.

Osmanl Padiah, bununla beraber baz konularda, (kati, harb ilan) mft'i fetvasna muhtatr. Bunun dnda mevcut kanunlar, rf ve adet de ilk anda onu balar. Bylelikle mutlak otoritesi ulemann reyi ve kurulu dzen ve gelenek tarafndan snrlandrlmtr. Kukusuz Osmanl eyhlislamlk (ifta} makam zerk bir muhalif organ deildir; devletin siyasetini temellendiren bir organdr. Devrin ve dnyann gerei buydu.

B. Saray Tekilat
Osmanl Hkmdan'nn ikametgahn sadece bir devlet reisinin yaad ve zel hizmetlerinin grld bir mekan ve hizmetli kadrolarnn meydana getirdii rgt olarak anlamamaldr. Ynetimin banda bulunan mutlak hkmdarn etrafnda devlet mekanizmasnn da en nemli blm biimlenmektedir. Geleneksel devlet de, devlet bakanl modern dev-

iLBER ORTAYLI -

203

letlerde olduundan daha geni fonksiyonlar olan, dolaysyla ynetim rgtnn en nemli blmn ieren bir kurumdur. ynetim rgtn kavramak iin, Topplamna bakmak yeter. Saray blmden . meydana gelir. 1. Harem, 2. Enderun, 3. Blrun. Bu blmde hkmdarn zel hizmetleri kadar kamu hizmetleri de grlr. Her blm deien oranlarda nemli kamusal fonksiyanlara sahiptir. Sarayn babssaade denen kapsndan itibaren hkmdarn zel ikametgah balar ve buradan ieri hi bir kamu grevlisi (vezir-i azam dahil) giremez. Bu kapmn nne clUs merasimi ve bayramlarda taht kurulur ve hkmdar tahta getiinde kendisine biat edilir. Fatih bu kapmn hemen ardnda elileri ve yksek rtbeli devlet adamlarn kabul edecei bir arz odas yaptrmt. Babssaade Aas, bu blmn muhafz olan ak hadm aalarnn reisi ve 18. yzyla kadar sarayn en yksek rtbeli grevlisiydi. Bu kapnn ardnda harem ve enderun yer alrd.
kap Saray'nn
Osmanl saraynn

Harem: Hkmdarn zel hayatnn getii mekandr. Kendisi ve ailesi burada yaar. VaZide Sultan, Haseki Sultan, Veliahd ve ehzadeler yani hkmdarn karlar, annesi, kzla r, oullar ve kardeleri de buradadr. Hkmdar'n ailesinin tm kadnlar burada deildir. len hkmdarn karlar, kzla r ve validesi veya dier ehzadelerin anneleri Beyazid'deki eski saraydadr. Eski saraydaki ileli hayat, harem kadnlarnn kabusudur ve oraya gitmemek iin ellerinden geleni yaparlar. I. Ahmed lnce genlik yllarn eski sarayda geiren Ksem Sultan'n, ehzade Mustafa aleyhine entrikalar eviren Hrrem Sultan'n oraya gitmemek iin trajik olaylar yarattk lar aktr. Osmanl Sultanlar balangta komu devlet hkmdarlarnn kzlaryla evleniyordu. 16. yzylda artk cariyeleri nikahlarna alnaa baladlar. Bundan sonra Harem'in nemi daha ok artm olmaldr. Harem aslnda bu nedenlerle tipik zelliini bulan bir kurumdur. Salt slam devletine zg bir kurum olarak nitelendirilemez. nk benzer tekilat Bizans'ta da vardr. Harem'e darssaade (saadet evi) dendiin den en yksek rtbeli amiri karahadmlarn reisi olan

204 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Darssaade Aas'dr. Harem'in kalabalk hizmetli kadrosu zerinde burada fazla duracak deiliz. Evvelce szn ettiimiz zere, 16. yzyldan itibaren eh zadeler sancaklara vali olarak gnderilmediinden, burada kapatlyor ve eitim gryorlard. Gene Harem'in padiahtan sonra asl hakimi olan valide sultan ve haseki sultann evresi romanlarda ve baz sylentilerde abartld kadar olmasa da nemli olaylar etkileyen bir bask grubu oluturuyorlard. Esasen 15. yzyldan itibaren saray d hizm~tlere gnderilen birok enderunlu haremden karlan kadnlarla evlendirilrniti. Bylece padiah kullarnn mahalli hanedan ve ailelerle evlilik yoluyla akrabalk kurmas da engellenmi oluyordu. Harem'in yksek rtbeli amiri olan darssaade aas ise Hicaz'daki baz vakflarn (Haremeyn evkaf) yneticisi idi.
Enderun: Sarayda resmi ve zel hayatn i ie bulunduu blmdr. Enderun'un amiri Babssaade Aas'dr. Enderun saraya mensup guZarnlarn (iolanlarnn) hizmet grd padiahn gnlk hayatnn getii yerdir. Burada bulanan imparatorluun nemli bir kurumu olan Enderun Mektebi'nden sz etmek gerekir.

Enderun mektebi aslnda I.. M ur ad tarafndan Edirne saraFatih bunu Topkap saraynda kurdurttu. Sonra II. Bayezid tarafndan Galata Saray'nda da devirme genler iin bir okul kurulmutur. Enderun hizmetiisi olan saray iolanlar burada hizmetii eitim grrlerdi. Balangtan beri devirme ocuklarn en sekinleri enderun hizmetlerine, dierleri kapkulu ocaklarna ayrlrd. Bununla beraber 16. yzyldan sonra devirme usul kalktndan, baz nemli aileler ocuklarn bu okula vermek isternilerdir. Ancak devirme sisteminden vazgeildiinden beri bu okulun aristokrat yaratan bir okul olmas da nlenmi ve baz devlet adamlarnn kleleri ve Anadolu ve Rumeli'nden gelenler burada eitilmitir: Enderun Mektebi imparatorluun hayatna 60 sadrazam, alacak nokta 3 eyhlislfun, 23 kapdan- derya yetitiren bir ocaktr. Bu okulu temelde Avrupa saraylarndaki okullada karlatr mak pek yanl saylmaz. Oralarda da kanlarya hizmetleri, askerlik ve saray hizmetleri iin asilzade ocuklar benzer okulynda kurulmutu.

iLBER ORTAYLI -

205

larda eitilir di. Osmanl saray kendi aristokrasisini uzak kylerin genlerinden yaratmhr. Enderun Mektebi musikiden dini ilimlere, oymac ve binicilie kadar birok dallarda eitim grlen bir kurumdu. Her eyden ok dikkat edilen etiket ve protokol kurallaryd. Bylece Enderun mektebi, gerek argosu gerek yaay tarz ve zevkleri itibariyle Osmanl ynetici zmresinin kltrnn doup gelitii bir yerdi. Enderun 'dan Birun 'a kmak demek bir tr mezuniyet ve d grevle taraya atanmak demektir. Ancak buraya gelene kadar bir Enderun mensubunun (yani zlfl aa'nn) geecei baz.aamalar vardr onlar ksaca grelim.
lktan hattatlk Devirme ocuklarn iinde Enderun'a ayrlanlar, sk bir disiplin ve adab- muaeret alhnda hayatlarn srdrr ve ilk olarak kk sonra bykodalara alnr. Burada ylda iki kat dolama denen esvab verildiinden "dolamallar" denirdi. Ardndan IV. Murad'n kurduu seferli kouuna geilirdi. Acemi aa diye nitelendirildiklerinden kendilerine tecrbeli enderunlulardan biri lala tayin edilirdi. Bylece usta-rak ili kileri iinde eitim balard. Seferli kouunda yeterince adab- muaeret, okuma yazma, dini bilgiler edinen ve disiplin gsterenler kiler kouuna geerdi. Bundan sonra hazine kouu ve nihayet has oda gelir. Has odann aalar has odababa da dahil olmak zere krk kiidir. Padiahn yakn evresindeki hizmetlilerdir. Bu koularn birine terfih etmek; zaman, zahmet ve eitim isterdi. Sarayn bu blmnde, ak hadm aala rn sert disiplinli bir ynetimi vard. Her clusda (yeni padiah tahta geince) veya yedi yllk dnemde enderun mensuplar, d grevlere tayin edilir buna kma denirdi (Birun 'a kma). Genellikle birunda mteferrika, anigir veya sipahi blklerine girerler, kilarc, hazinedar gibi yksek rtbeli aalar ise sancak beylii gibi nemli memuriyetlere tayin edilirlerdi. Enderun' da kt hal yznden atlan olduu gibi, uzun yllar kalp sarayn yksek memuriyetlerine ykselenler veya ykselemeyenler veya ksa bir dnem sonra d hizmete tayin edilenler vard. lk odalardan kanlara ancak hmar verilirdi. Enderun' daki eitim medresedeki gibi deildi. eitli konular kapOsmanl

206 -

OSMANLI DEVLETiNIN MERKEZ ve TARA RGT

sayan, arneli yanlar ar basan bir eitimdi. n. Mahmud devrinde H. 1247 (M. 1831) de okul Enderun- Hmayun Nezareti adyla kurulan bir memuriyetn ynetimine brakld. Ertesi yl Mabeyn-i Humayun Miriyeti adn ald. 19. yzyln ikinci yarsnda nemi kalmad ve n. Merutiyet'te ise lavedildi. Dolaysyla ruh ve sistem olarak Mekteb-i Mlkiye Enderun ananesine dayanr, ama hukuken hibir alakas yoktur. Buna ramen Enderun mektebinin fonksiyonlar esasen Tanzimat'tan sonra modern brokrasiye eleman yetitiren Mekteb-i Sultani (Galatasaray) ve 1859'da kurulan Mekteb-i Fnun- Mlkiyye'ye gemitir.
Birun: Farsa olan bu kelime (tara-d) anlamna gelir. Sababssaade denen i kaps dndaki alan ve bu alanda yer alan hizmet ve hizmetliler birun denen blme dahildir. Esasen mparatorluun sadrazam dahil btn grevlileri bir yerde birun hizmetiisi saylr. Ancak fiiliyatda biruna endeninda olmayan kapkullar ile divan- hmayun hizmetlilerini dahil etmek gerekir. Birun asl devlet hizmetlerinin grld yerdir. Burada sarayn hizmetleriyle grevli olanlar yannda kubbealt dediimiz divan- humayun kalemleri yer
rayn
alrd.

Birun' daki saray hizmetiileri unlardr:

a. Kapkulu svarileri: Bunlara, all tane blk tekil ettiklerinden altblk halk da denirdi. Bu blkler ebna-i sipahiyan (sipahi olanlar), silahdaran, ulufeciyan- yemin (sa ulufeciler), ulufeciyan- yesar (sol ulUfeciler), gureba-i yemin (sa garibler), gureba-i yesar (sol garibler) adn tar lard. Son iki blk Anadolu Trkleri'ndendi. Dierleri 15 ve 16. asrlarda devirme sistemi ile Enderun'dan kan genlerden oluurdu.
b. Birun' da padiahn hakimiyet alameti olan bayrak ve tuu ve ota- hmayunu muhafaza eden ve bando grevini yerine getiren mehter takm, miraZemin komutasnda idi.

iLBER ORTAYLI -

207

c. Gene mteferrikaba ynetiminde, Anadolu zadegfuundan ve baz imtiyazl eyalet (Krm, Eflak, Bodan) aristokras sinin ocuklarndan seilen mteferrikalar bulunurdu.
d.

Birun'da

ziyafet

ilerine

bakan

anigirba

ve

ani'girler.

e. Nihayet emperyal protokol yrten, ulaklk ve elilik vazifesi gren dergtih- muallti avular, avubann ynetiminde idi. Bir ulah avu veya herhangi Enderun veya Birun halkna saldr padiaha yaplm saylrd ve idamla cezaland
rlrd.

Saray ahrlarn yneten mirahur ve maiyeti.

g. akrcba ynetiminde olup av kular ve kpeklerini besleyen doanc ve seksoncular. Bu hizmetli guruplarnn reislerine riktibdar aalar denir ve Padiahn harpte ve sulhta yakn maiyetini tekil ederlerdi. Sarayda bundan baka hekimler, terzilik, hattatlk, dokumaclk yapan zenaatkarlar saray bostanlarnn bakm ve de stanbul sahillerinin inzibah ile grevli bostanclar vardr. Bostanclar oca btn sahillerden sorumludur. Bunlarn kaydn tuttuklar Bostanc defterleri zamanmz iin nem arz eder.

Birun halkndan olup buradan maa alan kapkulu piyadesi (yani yenieriler) ve topular ve cebecilerden ise daha ilerde sz edeceiz. Gene darbhane eminlii ve hassa mimarlar teki lat da bu guruptan olduklar halde onlardan da ilerde sz edilecektir. Prof. . L. Barkan 1527-28 ylna ait bir bteye dayanarak Birun' daki hizmetlilerin topunun saysn 24.146 ve maa tutarlarn da 65.882.938 aka yani 1 milyon 200 bin Venedik altn olarak gsteriyor. 42 Sarayn Enderun ve Harem halk, bu say Saray dokumalar emperyal protokoln gerei dokunurdu ve komu lkeler hkmdarlarna hediye de edilirdi. Bunu Bizans sarayna bal ipek dokuma atlyeleri ile kyaslamak mmkndr. 42 . L. Barkan, "H. 933-34 (M. 1527-28) Mali Ylna Ait Bte rnei", F Mecmuas, XV/1-4. s. 308-13, saray grevlilerinin says20719'a ulayor.

208 -

OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT

iinde kk bir oran tekil ederdi. Bu miktar zaman iinde hzla ykseldi ve mali sorunlar arttrd. Burada Osmanl tarihinde ok tarhlan kul sistemine deinmek gerekmektedir. Kul sisteminin esasn meydana getiren devirme usullerinden daha ileride sz edeceiz.

nn

Kul Sistemi
Osmanl tarihileri kadar tarihi olmayan geni gruplar ilgilendiren ve abarhlm hkmler yrtlen bir konu, "kul sistemidir". Devletin, Padiahn kulu olan devirmeler tarafndan ynetildii, bunun sarslmaz nitelikte bir merkeziyeti devlet yarath", tezi ok ilemektedir. Acaba hayal alh tane yzyl geen Osmanl mparatorluu'nun hakim nitelii devirme ve kul sistemi olabilir mi? Kul sisteminin bulunamayaca modern bir rgtlenmeyi amalayan reformlarla geen 19. yzyl hesaptan karttmz zaman, klasik Osmanl dneminde de devirme sisteminin ksa bir dneme mahsus olduunu grrz. Devletin asl genileme ve kurulu dnemi saylan tm 14. yzyl boyu brokrasinin banda bulunanlar, ordular ynetenler devirmeler deildi. andarl ailesi gibi ilmiyyeden gelen bir yerel hanedan vezaret grevini adeta irsen ykmlenmiti. Ksemihaloullar, Evronos Gazioullar komuta kademelerinde idiler, 16. yzyln ikinci yarsnda ise devirme adetinin kalkmasyla birlikte, gene Anadolu-Rumeli Trkleri ve dier unsurlar brokrasiyi ve komuta kademelerini igal ettiler. Hatta 17. yzyl Kprller'in hakimiyet dnemi demektir. Nihayet nemli grevler yrten ilmiye smfnn daima yerli Trkler' den geldiini ve belirli ulema ailelerinin bu silke hakim olduunu sylemek gerekir. -

Ordu'nun belkemii; daima timarllar, Rumeli'de voynuk, martalos gibi yerel kk beylerdi. lk yaya ordusu -yaya ve msellemler- malalil halktand. Yenieri ordusunun neminin artt 16-17. yzyllarda ise kapkulu ordusu gene Anadolu ve Rumeli'nin devirme olmayan zmrelerinden meydana geliyordu.

LBER ORTAYLI -

209

Kapkulu sistemi Osmanl mparatorluu'nun kukusuz tekurumlarndan biridir. Ancak bunu sistemin belirgin zelolarak tarif etmek bir abartmadr. Kapkulu benzeri uygulamalar, salt slam devletlerinde ve Osmanllar'da deil, btn geleneksel imparatorluklarda grlr. Baz lordlarn ocuklar nn adeta bir rehin olarak alnp okutulduu, yetitirildii saray okullar Byk Karl'dan beri Karolenj mparatorluu'nda, Habsburglar' da, Britanya'da grlyordu. Sonra kapkulu svarisi ve yaya askeri gibi birlikler Avusturya'da Leibgardist, Rusya'da Strelitsiy (tfeki) ad alhnda grlmektedir. Hatta byk Petro modernleme dneminde strelitsiy denen bu kap kulu ordusunu hpk II. Mahmud'un yenierilere yaph gibi basknlada kaldrmt. Saray mekteblerinden daima hkmdara sadk memurlar yetitirmek her geleneksel devlette grlr. Bunlar zaman iinde modernlemilerdir. Klasik emas ile kapikulu sistemi Osmanl tarihinde ksa mrl olmu ve iktidarn odak merkezi de olamamhr. 17. ve 18. yzyllarda imparatorlukta gzlenen deiim ve ortaya kan g gruplar, aslnda bu deiik iktidar mihraklarnn ok eskiden beri var olduunu

mel
lii

kantlar.

C. Divan- Hmayun
orta avlusuna girdiimiz zaman sol tarafta mtevaz sivri kubbeli bir bina gzmze arpar. te bu kubbenin altnda bir zamanlar ~ ktada yaayan muhtelif rk ve dinden topluluklarn kaderi tayin edilirdi. Burada toplanp bu kaderi saptayan yneticiler Osmanllar' d. Yani hkmettikleri rengarenk tebaann iinden gelen kimseler; Bonak, Arnavut, Srp, Rum ve Makedon csll paalada Trk veya sair Mslmanlar'n iinden kan defterdarlar, kazaskerler ... lkedeki insanlarn saadetinin veya felaketinin kararlahrld bu yer adeta Madrid sarayndaki Despacho Universal'i hatrlahr. Fakat ondan daha renkli ve ilgin bir yapya ve atmosfere sahipti.
Osmanl Divan- Topkap Saraynn

de mesiH bir

organd.

Hmayunu devlet ilerinde birinci dereceTarih iinde devamllk kazanp kurum-

210 -

OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT

laamam, 18. yzylda adeta geleneksel bir treni srdrme kabilinden toplanmaya balamhr. Bu nedenle bir kabine ekirdei olmasna ramen, durumunu koruyup geliimini tamamlayamamhr.

Hmayun gerekte devlet ilerinin devlet reisi olan yani onun adna karar alnan, daha dorusu karar almasna yardm edilen yerdir. Btn geleneksel devletlerde bu tip kurullar hkmdarn hususi istiare organ dr. lk defadr ki Hanover Hanedam dneminde ngilizce bilmeyen ngiliz hkmdarlar bu toplanhlara kahlamadn dan kabine denen kurum geliip bamszlk kazanmhr .. Ba langta Osmanl hkmdarlar divan denen toplantlar bizzat ynettikleri halde, Fatih'den itibaren toplantlara kahlmam kafes arkasndan mzakereleri izlemiler ve grlp kendilerine arz edilen hkmleri tasdik etmilerdir. Divan- Hmayun'un kararlar byk ounluu ile padiahn tasdikine sunulurdu. Sadrazam, divann bitiminden sonra bu hkmleri arz odasnda padiahn tasdikine sunard. Divan toplanhs sona ererken, Padiah arz odasnda yerini alr, divan azas da bata sadrazam huzura girerlerdi. Kazasker adli, defterdar gerekli olursa mali konularda, sadrazam ise her zaman umumi konularda alnan kararlar arz ederler, tasdik edildiinde msveddesi derhal deftere geirilip yrrle girerdi ki bu bir hkmd. Yani kararlar Padiahn azndan kan kabillle deftere geirilirdi. Kararlarn bulunduu defterlere Mhimme Defterleri denilmektedir. (Burada u noktaya deinelim. 16. yzylda s panyol mparatorluu'nda da merkezi hkmeti ileri Umumi Divan' da grlrken, spanya Kral grmeyi gizli bir hcreden izliyor ve kararlar benzer ekilde yrrle giriyordu. Bu gibi lkelerde Divan'n veya benzeri kurullarn mstakil kuvvetli bir hkm organ haline gelmemesi toplumdaki belirli bir gelimenin parlamentonun ve benzeri kurullarn noksanl ndandr. Yoksa monarinin kendine zg (!) despotizmiyle ilgisi yoktur. Mhimme Defterleri divan kararlarnn padiah onayyla kesinlemesinden sonra kaydedildii defterlerdir, demitik. Eyaletten merkeze akseden olay ve meseleler, tayin ve terfiler, merkezden eyaletlere ve dier d devletlere yazlan yazlarn hepsi bu defterlerde bulunmaktadr. Baz kararlar
Padiah adna grld

Divan-

iLBER ORTAYLI -

211

Mhimme Defterine girmez. (nk Divan- Hmayun ayn zamanda yksek temyiz mercii olduundan, divan yarg ileri ni kazaskerlere havale eder ve alnan karar padiah tasdiki gerektirmediinden defterlerde kaytl deildir). Divan kararlar nemlidir ve padiah azndan ilan edilip uygulamr.
Divancia bitmeyen veya padiaha arza muhta olmayan gerek resmi ve gerek husus! iler padiahn mutlak vekili olan vezir-i azarnn Ikindi Divan'nda, yani kendi saraynda akdettii divancia mzakere ve hal edilirdi. Zaten Divan- Hmayun'un nemi 17. yzyldan itibaren gittike azaldndan nemli birok konular ve tarhmalar sadrazam dairesine braklrmhr. Divan- Hmayun sabah namazndan sonra toplanr ve le yemei ile sona ererdi. divan Cuma hari her gn toplamrd. 16. yz4 gn, 17. yzylda 2 gn toplanmaya balad. Nihayet 18. yzylda kurum olarak nemini yitirmee balad ve nadiren trensel olarak topland. Artk karar orgam niteliini yitirmiti. Bunu bir despatiama sreci olarak deil; divan yesi olan memurlarn ilerinde gittike ihtisaslamalarna, grev alanlarmn gelimesi dolaysyla bir araya gelememelerine balamak gerekir. nk stiarenin demokratik niteliinin daha balan gta bile bulunduu pek phelidir. Nitekim IL Mahmud Divan- Hmayun'u lavettiinde, her yeye tekabl eden iler ayr meclislerde grlmeye balad. Bunlar modem bakarlk
ylda
larn ekirdeidir.

Balangta

Bununla beraber Divan- Hmayun'un sadece bir toplant kurulu olmayp, biraz ilerde greceimiz gibi baz hkmet brolarm da ierdiini sylemitik. 18. yzylda D.H. toplanmamaya balaynca bu ofisler yava yava sadrazamla ba lanmaya balamhr. Ayrca devlet tekilatnda bir olgunlama ve ihtisaslama baladndan Divan- Hmayun dnda ilgili grevlere bal ofisierin doduu grlmektedir. Kubbealt denen Divan- Hmayun ve kalemleri aslnda kubbe altnda idi. Biri divan'n topland byk mzakere salonu olup, bu salonun st tarafnda kasr- adl denen kafes pencereli yerde Padiah mzakereleri izler ve pulat pencereye asayla vurarak toplantya son verirdi. Daha sonra gelen ikinci kubbealh, Di-

212 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

akirdlerin oturduu

(katibler), halifeler ve bro idi. Bu hacegfuun bulunduklar kubbeye bitiik olan nc kubbealbnda, devletin esas defterlerini ve kaytlarn ihtiva eden ruznameler, piyade ve svari mkabele defterleri, cizye, mukataa, mevkufat, varidat, teslimat, byk kk kaleler, maliye, terifat vs. defterleri sandklar iinde muhafaza olunurdu ki buraya maliye defterhanesi denirdi. Bu ksm her divan gn vezir-i azam tarafndan alr ve sonra padiahn mhryle mhrlenirdi. Hmayun
Divan

van-

hacegan

Hmayun mlki, askeri,

er'i

konularda mzakere

yaplan ve karar alnan yerdir. nemli mali sorunlar, toprak

meseleleri zetle nemli yneticilerin tek bana karar alamayacaklar btn konular burada grlr. Bundan baka Divan Hmayun adli ynden en yksek temyiz merciidir. Divan'n temyiz mercii olarak yklendii grevler, kazaskerlerce yrtlrd. Onlar ikayet dinleme ve davaya bakma ilemini kendi dairelerinde grrlerdi. Divan bundan baka eyaletleri tefti iin bir yksek rtbeli kady mfetti olarak tayin ederdi. Mracaatlar her toplanh gn ika.yetlerihi bizzat divana yani padiaha arz ederlerdi. Esasen hukuki davalar Cuma gn Murafaa Divan veya Cuma divan denen divanda kazaskerlerce halledilirdi. Divan'n bu konularda ]<arar kesindir. Divan yolsuzluk ve zulmleri nlemek iin ikayeti dinlemesi halinde mazlama divan adn alr. Divan- Hmayun'un tayin, terfi ve denetleme konularnda en yksek karar kurulu olduunu belirtelim. A varz gibi vergiler de gene Divan' da kararlahrlp
salnr d.

lanrd.

Hmayunu barta ve savata devaml topZaten yeleri n planda askeri grevleri olan memurlard. Sefere klrken serdar- ekrem olan Sadrazam'a ve kazaskere tura ekilmi bo katlar verilir ve onlar vekil-i mutlak olarak kanun ve yrrlkteki hkmler erevesinde gereken emirleri buraya yazarlard.
Divan'n

Osmanl Divan-

normal toplanhlar dnda harpte toplanmas haline Ayak Divan deniyordu. Genellikle yenieri ayaklanmalarnda bazen Padiahn babssaade nnde divan kurmas istenir ve bu divana da bu nedenle Ayak Divan denirdi. Birde

iLBER ORTAYLI -

213

Galebe veya Ulufe Divan vard (Yenieri ve dier kapkulu askerinin maa ayda bir verilirse buna maliyeci dilinde kst, ylda bir verilirse mevacib akas denirdi). Ulufe tevzii gn yenieri ortalari ve sipahi blkleri, devlet erkan ve en nde Divan- Hmayun azas da hazr bulunurdu. Bunun dnda imparatorluun aaasn gstermek iin yabanc eliler ve gayrimslim cemaat temsilcileri de davet olunurdu. nce askere saray mutfaklarndan yemek karlrd. (Asker verilen orbay imezse bu isyan alfu:netidir). Bundan sonra, merasirnle her blk kendi ulufe torbasn alr, ortalarn ve blklerin eminleri bunu dahrlard. Askerin gulgulesi muhteem bir manzarayd ve zellikle sfera tarafndan seyri salanrd. Bu muhteem trene Galebe Divan da denmesinin sebebi bu idi.
Divan- Hmayun'daki btn hizmetiileri gurupta toplayabiliriz. a. Divan- Hmayun'un asil yeleri (erkan- devlet) b. Muamelat hizmetlileri, c. Divan' da dzeni salayan memurlar. .. Bu gurubu grelim. Divann yeleri orada tarhmaya kahlan ve fikir beyaneden yksek rtbeli devlet adamlardr. Bunlar sras ile Vezir-i azam, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, Rumeli ve Anadolu Beylerbeyileri (vezir rtbesinde idiler), nianc, defterdar ve kubbealh vezirleridir. Bu sonuncular. dierlerinin aksine aktif grevleri yrten belirli ofisierin balarnda olmayp, tecrbeli yksek rtbeli komutanlar olduklarndan divan yesi olmu lardr. Bunlarn saylar zaman zaman 3-7 arasnda deimitir. Divan- Hmayuna maliyeyi temsilen Rumeli defterdan girerdi. nk o ba defterdard. kk- san denen Anadolu defterdan ile kk- salfs denen Arabistan vilayetleri defterdan ye deildiler. Divana girseler bile tarhmalara kahlamazlard. Ayn ekilde reisulkttab da divanda grmelere kahlmaz, arlrsa ayakta dinleyip sorulara cevap verirdi. Buna karlk ayet vezaret rtbesine sahiplerse kapdan- derya v~ yenieri aas da Divan yesi olurlard. eyhlislam (veya mjtf) divan yesi deildi. Nadiren gerektiinde arlr ve fikri sorulurdu. eyhlislam ancak 19. yzylda kabine teekkl ettikten sonra umur- er'iyye nazr olarak hkmete dahil olmu tur. Divan- Hmayun'un asil yelerinin grevlerini aada kendilerine bal rgtlerle birlikte inceleyeceiz.

214 -

OSMANLI DEVLETININ MERKEZ ve TARA RGT

Divan-
Divan- tld

Hmayun Kalemleri

Hmayun'un asl nemli ksm muamelahn yrbrokratik rgttr. Bu rgtn ba 17. yzyla kadar nianc idi. Niancnn balca iki fonksiyonu vard. Padiah adna yazlan name-i hmayun, ferman ve heratlara tura eker ve bazen kaleme alr. Reisi olduu ofise defterhane denir ki, Divan- Hmayun'un toplanh salonunun hemen yanndadr. Fakat onun asl nemli grevi ikincisidir. Nianc, Osmanl rfi kanunlar ve arazi meseleleri hakknda hem divann bilirkiisi, hem de bu konuda alnan kararlarn uygulaycsdr. Gene arazi tahririni ve yaplan tirnar tevcihlerini havi tahrir defterlerini o saklar. Yani mparatorluun temeli olan toprak ynetimi; dirlik tevcihi gibi ilemleri yrtp, kaytlar sakladndan ve arazi sorunlarnn zmnde en nemli rol oynadndan kendisine mft-yi kanun da denirdi. rfi hukuk mevzuah ve uygulamasnn en nde gelen kiisidir. Toprak sistemindeki bozulmaya bal olarak 17. yzyldan itibaren bu memuriyetin nemi azald. Bu zamanlarda Divan- Hmayun'un yksek rtbeli memurlarndan reislkttabn dorudan sadrazama balanp, ofisierin de Bab- aliye nakliyle niancnn grevleri ve durumunda bir d balad. Fatih Kanunnamesi'nde niancnn ancak u memuriyetten birinden gelebilecei tespit edilmitir. 1. Mal defterdarl 2. Belli bir yevrniyeye hak kazanm kadlklar (yani hiyerarinin st basamandaki hukukular) 3. Reislkttaplk. Her halkarda bu greve ilmiye sm fndan gelen hi deilse medrese eitimli kalemiyye erbabn dan kimselerin ykseltilmesi ngrlm oluyor. lkenin gl ve istikrarl dnemlerinde bu grevde bilgili ve nfuzlu ilmiye mensuplarmn bulunduu grlmektedir. Kanuni devrinde bu grevi Koca Nianc adyla arnlan Celalzade Mustafa'nn 1534-56 arasnda 22 yl yrtt bilinmektedir. Nianc gerekte belirtildii gibi Divan- Hmayun'un btn muamelat brolarnn efidir. Dairesi sarayn iinde idi. Osmanl mparatorluu'nun btn tapu kaytlar burada saklanrd.
Divan-

Hmayun' a

bal

ise

balangta niancya bal

brolardaki yazma ilerinin efi reisu'l-kttab denen yksek

iLBER ORTAYLI -

215

rtbeli memurdu. Reislkttaba bal ofisler a. beyliki kalemi b. tahvil kalemi c. ruus kalemi idi. Bu brolar anlatmaya gemeden evvel unu belirtelim ki reislkttap aslnda hariciye ilerini yrten grevli deildi. Ancak dorudan sadrazam nezdinde almaya baladktan ve devletin d ilikileri youn latktan sonra Dileri yazmalarn yrten kimse olarak .bu fonksiyon onun zerinde kalm ve 19. yzylda Umur- Hariciyye N ezareti de bu nedenle reislkttaplk ofisinin zerine kurulmutu. Reislkttap, Divan- Hmayun katiplerinin reisidir ve nisani, kk- salis defterdarlar ile birlikte birinci snf hacegandandr (katiblerden). Bu grevi ve rtbesi dolaysyla sadrazarnn yetkisi dahilindeki ilere ait yazlarn yazlmasn gzetirdi. Hibir zaman mstakil hkm ve karar sahibi bir grevli olmamtr. Esasen katiplik kapal bir meslekti. Gen ya larda kaleme akird (rak) olarak girilir ve ykselinirdi. Enderun'dan ve seyfiyyeden bu silke girenlere iyi gzle baklma m, byleleri meslekdalar tarafndan benimsenmemitir.
anc, kk-

Hmayun'un brokratik rgtn ele alacaz. Bu rgt reislkttaba bal idi, daha dorusu almalar o gzetirdi. Katibler iki kategori idi. Divan ve hazine katibleri... Divan katibierinin 1514'de saylar mmeyyiz ve rak olmak zere 18 iken, 1609 ylnda 44'e kt. Hazine katibieri 23' rak olmak zere 55 iken, ayn ekilde 1609 ylnda 149'a kt. 43 "Herhalde bu dnemde bile Osmanl Devleti'nde bir brokrasiden bahsedilemez." diyor Prof. nalck. .. Divan- Hmayun'un rnein 16. yzyldaki i hacmine gelince; 46 yl sren Kanuru Sultan Sleyman dneminde takriben 2300 name kaleme alnmtr. Bu dnem boyunca Osmanl merkez kanlaryasnda kaleme alReislkttaba

bal

olan kalemler: Burada

Divan-

43

H. nalck, "Reis'ul Kttab", slam Ansiklopedisi, 98. cz. s. 98.

216 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

nan btn hkm ve ahidname gibi vesikalarn lak olarak 70.000 civarnda hesaplanyor. 44

says

ise yak-

Bu sadece ahkam- mhimmeye ait olup, ahkam- ikayet ve maliyeye ilikin belgelerle say 150.000'e ulamaktadr. Bylece nianc ve defterdarn ofisincieki saylar 25'i bulan sekreter ylda ortalama 3400 adet (adam bana 136 tane) yazy kaleme almak zorundayd. Bu gibi rakamlar oka kullanlan kavramlarn pek geerli olmadn gsteriyor sanrz. Her geleneksel imparatorluk gibi, Osmanl Devleti de youn bir kontrol mekanizmasn yrtecek durumda deildi. Bu sebeple Osmanl tarihini yorumlarken ''brokrasi", "merkeziyetilik" gibi kavramlar bugnk anlamndan farkl ve dikkatle kullanmak gerekir.
Nianc'nn yardmcs derecesinde olan reislkttabn kontrolndeki brolar unlar idi.

a. Beyliki kalemi: Divan kalemi de denir. Burada btn kanunnameler, ahidname ve fermanlar kaleme alnp kaydedilirdi. Bu kalemin alt blm vard. Bunlarn ilki evrak muhafz olan kisedar'n bakanlnda alan ve divan katiplerinden oluan mhimme kalemidir. Bir de kanunlarn sakland ve kanunnameler hakknda aklama yazlan ve kaleme alnan belgelerin kanuna ve nizama uygunluunu denetleyen kanuncu kalemi vard. Beyliki kalemine bal nc ube ise anlamazlk konularnda ve sorulan meselelerde rapor dzenleyen ilamc kalemidir.
b. Tahvil kalemi: Yksek devlet memuriyetlerinin tayin, terfi ileri ve dirlik tevcihinin kaytlar ile megul olan bro idi.

c. Ruus kalemi: mparatorluun tirnar 've has sahipleri dnda kalan brokrasisinin maa, tayin, emeklilik, ilerine bakard.

Bu arada Osmanl mparatorluu'nun d ilikiler sisteminden ksaca sz edelim. nk Divan- Hmayun kalemleri 18.
44

Josef Matuz, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymans des Priichtigen Freburger Islamstudien, V, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1974, s. 119-120.

iLBER ORTAYLI -

217

kadar bu ilikileri dzenlerdi. Bu dnemde bu brolar Bab- Aliye yani saclarete balannca grev oraya kayd ve 19. yzylda Osmanl Devleti darya devaml eli gnderince bir hariciye nezareti kuruldu. "lll. Selim'e kadar Osmanl mpara torluu d dnyada devaml elilikler bulundurmay bir zl saymtr" deniyor. Oysa bu bir ideoloji ve gururdan ok; geleneksel imparatorluklarn devaml elilik kurmay gerektirecek youn d ilikileri olmamasndan ileri gelir. Devaml elilikler Avrupa'da da Rnesans ve yenialar dneminde ortaya kar. Ortaalarda muK'rm elilikler sadece talyan devletlerinde karlkl olarak vard. 18. yzyl sonuna kadar Osmanllar geici eliler yollarnlard. III. Selim'e dek sregelen dnemde geici elilik ilikileri genel olarak aadaki sebeplerle kurulmutur. clusunu (tahta banc hk:ndarlara bildirmek iin,
b.
yla

yzyla

a.

Yenipadiahn

kn)

eli gnderip yaaracl-

Dier hkmdarlarn

ta giyme treninde eliler

temsil edilmek iin,


Bar

c.

ve ticaret anlamalar yapmak iin,

d. Dostluk, nezaket ve iade ziyaretleri iin,

e. zel durumlar iin (mektup, hediye gtrme ... vb.),

Baka

bir lkenin talebiyle de geici eli gnderilebilmek-

teydi.
Osmanl hkmdarlar kendilerini yabanc hkmdarlarn hepsiyle protokol bakmndan eit saymazlard. rnein A vusturya imparatorlarn "Roma esar" olarak tanmazlard. Bu hkm Zitvatorok antiamas (1606) ile saland. Gene Rusya ar'n ancak 1739 Belgrad Antiamas'ndan sonra protokolde eit olarak kabul ettiler. Yabanc devlet elilerinin asl kabul edildii ve kendileriyle grlen makam divan ba kan vekillii olan sadaret makam idi. Yazmalar yneten ve grmelerde hazr bulunan bir dier yksek grevli reislkttapt. Fakat muhatap sadrazamd. stanbul' da balangtan beri Venedik bailosu, Pisa, Cenova, podestas, Avusturya, Fransa

218 -

OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT

elileri, 1578' den sonra da ngiltere elilikleri vard. Elilerin diplomatik gvenceleri dier devletlerdeki gibi deildi. Hmayunun dier kalemleri (reislkttaba baldr) ise Amedi-yi Divan- Hmayun, terifat ve vakanvislik kalemi idi. Bunlara Divan- Hmayun tercmanlarn da ilave etmek gerekir. Tercmanlar umumiyetle Rumlardan, Fener'in asil Rum ailelerinden idi. 18. yzyldan itibaren tm Divan- Hmayun kalemleri ve bu arada reislkttabn buyruunda alan arnedi kalemi de Bab- rui'ye yani saclarete baland. (H. 1180/M. 1777). Bu nedenle arnedi kaleminin fonksiyonlar da geliti. Bu kalem Bab- Ali'deki mzakerelerin kayd, idare ve saray arasndaki yaz malarn yrtlmesiyle grevlidir. Padiahn sacirazama gnderdii yazlar (hatt- hmayun) ve saclaretin padiaha sunduu arz tezkirelerini kaydedip saklar. Kalemin efi amedci idi. Katipler devlet srlarn saklayabilecek kimselerden, dikkatle seilirlerdi. Tanzimat'tan sonra bu bronun nemi artt. Meclis-i Ali-yi Tanzimat'n sekretarya grevi buraya verildi ve giderek kabine sekreterlii haline dnt. sim ayn kald.

Divan-

dairesi idi ve protokol ilerini yrtrd. Terifat ilerinde mteferrika denen zmre kullanlrd. Bunlar oun fetholunan lkelerdeki yerli hanedanlarn gen yelerinden alnan rehin kimselerdi. rnein Sakz Cenevizli zadegan ailelerinin elinde idi. Fetihten sonra bunlar yerinde b rakld. Ancak ocuklar saraya mteferrika diye alnd veya Kefe'ye gnderildi. Ayn ekilde Krm Hanl'nda braklan Giraylar Hanedam'nn baz yeleri de bu statye alnrd. Balangta yerli Eflak-Bodan voyvodalarna da bu usul uyguland. nl tarihi Cantimir Dimitri, 18. asrda stanbul'da rehin olarak bulunan mteferrika zmrelerinden bir Bodan prensiydi. bir bro Son olarak vakanvislik kaleminden sz etmek isteriz. Daha nce vakanvisler brokrasinin her hangi bir ubesine mensup kimselerdi. IV. Mehmed'den (1648-87) itibaren Divan-

Dier

terifat

ILBERORTAYLI- 219

Hmayun'a bal bir memuriyet haline getirildi. 19. yzyla kadar Osmanl tarih yazcl resmi tarihi olan vakanvislerin eserlerine dayanyordu. Btn evrakn vakanvise gsterilmesi gerekmediinden her olay tm plaklyla kaleme alnmazd. lk resmi vakanvis Halebii Mustafa Naima Efendi'dir. Son vakanvis ise Abdurrahman eref Bey idi.* Muallim Naci Bey ise grev yapm fakat bir tarih yazmamtr. Bylece divana bal brolar gzden geirmi bulunuyoruz.
Divan-

Hmayun' daki Brokrasi ve Hiyerari


Nianc

Reisl Kttab

Beyliki Tahvil Kalemi kalemi

Ruus kalemi

Amedi-yi
Divan-

Terifat

Vakanvis

Hmayun

Divan- Hmayu'nda gvenlik ve dzenin alanmas ile grevli olanlar ise avubann buyruundaki avulard. avular hem toplant ve terifatn dzen ve gvenlii ile hem de elilik ve ulaklkla grevli idiler, grevleri esnasnda dokunulmazlklar vard. Gene kapcbann ynetimindeki kapclar da divan- hmayunun dzeni ve toplant brolarnn gvenliinden sorumlu idiler.

Mekteb-i Mlkiye Mdr olan Abdurrahman eref Bey bu grevi sra snda Topkap arivlerini danklk ve rmekden kurtarp dzenletmek ve A. Ltfi Efendi'nin eserlerini bastrmak gibi hizmetlerde bulunmutur.

220 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Balangta Divan- Hmayun tm merkezi devlet rgt demekti. Btn fonksiyonlar burada toplanmt. Zamanla bu fonksiyonlar nce saclarete ve 19. yzylda mstakil nezaretlere
kayacaktr. Divan- Hmayunu bir rgt olarak bylece gzden geirdikten sonra, Divan'n asil yelerinin durumunu gzden geirelim. Bunu yaparken Osmanl merkezi ynetiminin dier organlarm da ele alm olacaz.

D. Sadrazam ve Bab- Ali


vard.

devletinde vezirlik Orhan Gazi zamanndan beri Vezirlerin saylar artnca ilerinden biri veiir-i azam durumuna geti. Vezir-i azama; sadrazam veya sahib-i devlet de denir. nk Padiahn mutlak vekilidir. Bu onun tayini s rasnda padiahn mhrn (mhr-i hmayunu) teslim almasyla, aziinde de teslimiyle anlalr. craat dolaysyla her an hayat ile sorumlu olduu ve hesap verecei tek kii hkmdarn kendisidir.

Osmanl

Sadrazarnn mdahalede bulunamayaca iki konu, adiiye ve maliye, yani kazaskerlerle defterdarn ileridir. Aslnda bu iki grevli Padiaha dorudan arz yetkisine sahipti. Kanun bu kiilere vezir-i azam karsnda bir nevi yetki ve zerklik sal yorsa da fiiliyatta durumun incelenmesi gerekir kanaatindeyiz. Sadrazam ordu zerinde Iriutlak yetkiye sahip olmasna ra men, padiah askeri saylan kapkulu ordusu zerinde hibir nfuz ve yetkisi yoktu. Ancak seferde serdar- ekrem olarak padiah yerine komuta ederse bu konuda da yetkisi tamd. Gene byk dirlikleri padiaha danmadan tevcih edemezdi. (Has, zeamet ve byk timarlar) otoritesini bu biimde snr layarak, hkmdar ba vezirin ikinci bir diktatr olmasm engellemek istemitir.

kanunnameler sadrazama btn devlet i lerini yrtmede byk salahiyet vermektedir. Elilerle gr mek, Padiah vekili olarak orduya mutlak yetkiyle komuta etmek, tayinler iin Padiaha arzda bulunmak yetkisi onundu. Sadrazam'n siyaseten kati yetkisi de vard. Buna karlk

Bunlarn dnda

iLBER ORTAYLI -

221

Tanzimat Ferman'na gelinceye kadar, hkmdarlar da sadrazamlar tayin, azl ve siyaseten katl ve maln msadere etmi lerdir.
Kurulu dneminde ekseriya vezirlerin ve vezir-i azamlarn ilmiyye snfndan ve Trkler'den kh biliniyor. Hatta ilk zamanlar bu grev belirli bir hanedann, andarllar'n elinde idi. Fakat Fatih ilk defa olarak bir sadrazan andar h Halil Paa'y katiettirerek bu duruma son verdi ve yerine bir devirme olan Zaonos Paa'y tayin etti. Bylece I. Murat devrinden beri grevi elde tutan andarllar sahneden ekildi. Artk bu grev devirme paalara gemeye balad ve padia hn mutlak otoritesi n plana kt. Osmanl tarihinde katl ve msadereye kadar varan padiah-sadrazam arasndaki bu ili kiler klasiklemiken, IV. Mehmed devrinde Kprller'in birbiri ardndan mutlak otorite ile bu makama getiklerini gryoruz. Osmanl mparatorluu'nun restorasyon dnemi boyunca bu durum yarm yzyl devam etti, fakat gene deiti.

asaf1 veya 18. yzyldan itibaren bab- all denir. Bu tabir ok tutundu ve sublime porte, Hohe Pforte, verhovniy dvor olarak Avrupa dilerinde Osmanl hkmeti yerine kullanlr oldu. 18. yzyldan itibaren sadrazarnlar bugnk stanbul vilayet binasnn bulunduu yerde resmi ve devaml bir ikametgaha sahip oldular. Sadrazamlarn yksek gelirleri vard. Nitekim Fatih Kanunnamesi'nde vezir.:.i azama ylda 1 milyon 200 bin aka maa verilecei yazldr. Kanuni Sultan Sleyman, okbeen dii vezir-i azan brahim Paa'nn maan bir buuk kat arttrmt.

Sadrazarnn alma makamna paa kaps, bab-

Veziriazamlara maa olarak has denilen en yksek dirlikler verilirdi. Bu bir veya birka ~lgenin yllk gelirinin onda biridir (haslat- riye). Bu gelirleri voyvoda ad verilen tahsil memurlar aracl ile toplarlard. Veziriazamlarn dier bir geliri ise caizelerdir. Her yl valilie, defterdarla, yenieri aal na ve gmrk eminliine atananlar "caize" denen bu paray sacirazama verirdi. Veziriazamlar on sekizinci yzylda atad valilerden 10 bin, defterdar ve yenieri aalarndan 20 bin, gmrk eminlerinden 30 bin kuru caize alrlard. Caize aln-

222 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

mas

1843'te kaldrlmhr. 15. yzylda emekli olan veziriazamlara ylda 150 bin aka verilirdi. On alhnc yzylda bu para veziriazamlar iin 250 bin veya 300 bin, vezirler iin ise 200 bin akaidi.
kethdas

Sacirazama bal Bab- Ali grevlilerinin banda sadaret gelirdi. Btn dahili ilerden sorumlu idi. Bu makam 1835'de Mlkiye Nezareti, 1837'de de Hahiliye Nezareti adn ald. kinci nemli memur mektubcu idi. Saclaretin btn zel yazmalarn mektubcu yrtrd. Sadrazam sefere k lnda yerine sadaret kaymakam olarak kubbealt vezirlerinden biri bakard.
Veziriazar_ sal ve cuma gnleri hari, her gn leden sonra konanda kindi Divan kurar, hkmet ilerini grr, i kayetleri dinlerdi. Geni yetkisi dahilindeki konularda derhal burada karar verirdi. Ancak nemli meseleleri, saraydaki Divan- Hmayun' a gtrrd. Bundan baka veziriazam cuma ve aramba gnleri de devletin ileri gelenleri ve baz sivil askeri erkanla toplanh yapard: zndan

Cuma Divan: Veziriazamn Cuma gnleri sabah namasonra kendi konanda kurduu divand. Bu divana kazaskerler, byk tezkereci, avuba, divan avular, cebeci, topu avular ve dier baz grevliler kahlrd. Veziriazam bulunmad zaman cuma divann sadaret kaymakam toplayabilirdi.

aramba Divan: Her aramba gn sabah vakti stan bul, Galata, skdar ve Eyp kadlar veziriazamn sarayna gelirler ve onun bakanlnda divan kurarlard. Bu divancia dava dinlenmekle beraber; stanbul'un eitli sorunlar da grlrd. nk Osmanl sadrazamnn temel grevlerinden biri de stanbul ehrinin asayi ve ticari disiplinini tefti edip, yerinde cezalar verdirmekti. Hemen belirtelim ki geleneksel devlette grlen bu tr grevler, Tanzimat'tan sonra da devam etmitir. Tanzimat'tan sonra sadaret makam hkmet reislii haline geldi ise de toptan bir kabine sorumluluu yoktu ve nazrlar tek tek saltanat makamna kar sorumlu idiler. Bu anlamda kabine denen kurum ancak II. Merutiyet'ten sonra ortaya kmhr.

iLBER ORTAYLI -

223

E. Maliye rgt
Hmayunda maliyeyi temsilen ba defterdar bu16. yzylda maliye rgt arlk klasik biimini almb. Bu vakte kadar Osmanl defterdarl ve maliye rgt uzun bir evrim geirmiti. Osmanl mali rgt zerinde Bizans, Abbas!, ran, lhanl etkileri vardr.
lunmaktadr.
Divan-

Seluklu dneminde mali ilerle grevli memura mstevfi ve Seluklu idaresinde de merkezi rgtn Abbasilerdeki gibi muhtelif divanlar halinde kurulduunu grm tk. lhanllar maliyeyi yneten kimselere defterdar demektedir ki, ayn terim Osmanllar'a da gemitir. Bununla beraber gerek bu terime, gerekse mali tekilal bnyesi hakkndaki ilk belirtilere Yldrm Bayezid zamannda rastlanyor. Ondan evvel vergi ileri ve mali ilemlerin nasl yrtld yeterince akla kavumu bir konu deildir.
dendiini

II. Murad devrinde devletin gelir ve giderlerinin tespiti ve ilgilenen; merkezde bir defterdar, eyaletlerde de onun adna i gren brolar vard. Snrlar geniledike defterdarlarn says arth. Fatih kanunnamesinde mali tekilaln ba olan ba defterdarn ve defterdarlarn yetkileri, maa gelirleri tespit edilmitir.
toplanmasyla Ba defterdar hazine ilerini padiah adna yrtmekle grevlidir. Defterdarn divan yesi olarak hazineye girecek her trl paradan haberdar olmas gerekir. Burada u noktay belirtmek gerekir. Osmanllar'da kurulutan beri maliye hazinesi anlamna gelen ve beytlmal, hazine-i hmayun gibi adlarla anlan hazine yannda; sonralar harb ve dier fevkalade masraflar karlamak iin bir ihtiyat hazinesi olarak dnlen, i hazine veya enderun hazinesi de vardr. Bilindii gibi saray masraflar ve kapkulu askerlerinin maa darlk annda bu hazineden denir ve sonra yerine konurdu. Defterdar i hazinenin deil, birinci hazinenin sorumlusuydu. Nihayet padia hn ahsi tahsisal demek olan ceb-i hmayun hazinesini de zikredelim. Bilindii zere Msr Eyaleti'nin geliri bu hazineye girer di. ylda

Her trl devlet malnn alnp sallmas defterdara aitti ve bir kere defterdar padiahn huzurunda devlet gelir ve

224 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

giderlerini tespit edip rapor verirdi. Defterdar gelir toplayp masraf yapan bir kii olmaktan ok, Osmanl btesini tespit eden memurdu. Fatih Kanunnamesi de grevini byle dzenlemitir. Defterdar mali ilerin yrtcs olarak hazineye giren ve kan mebladan haberdardr. Hazinenin yetkili ve mesiH memuru ba defterdardr. Gene tirnar mukataalar veya sair mukataaln tevcihi (yani gmrk ve dier gelir kalemlerini ihaleye karlmas) gibi konularda padiaha dorudan arzda bulunmak yetkisi vard. Fatih Kanunnamesi'ne gre ba defterdarla ancak 300 aka gndelik alan kadlardan veya mal defterdarlarndan biri tayin edilebilir. Yani defterdar kken olarak ilmiyye snfndandr. Fakat bu memurun ilmiyye snf mensuplarnn irntiyazna ve gvencesine sahip olmadn belirtmek gerekir. lmiyyeden olanlarn tersine siyaseten katlolunabilirdi. Defterdarlarn zaman says gittike arth. Daha 15. yzylda Osmanl maliye rgtnn gelitiini ve temellerinin olutuunu gryoruz. II. Bayezid devrinde defterdarlarn says; Rumeli defterdan ve Anadolu defterdan olmak zere ikiye karld. 16. yzyln ilk yarsnda Mezopotamya, Arabistan ve Msr'da yaplan ftuhat dolaysyla bir de Arab ve Acem defterdarl ihdas edildi. 16. yzyl sonlarn da Tuna boyu lkelerindeki geni ilhak dolaysyla Tuna yal lar Defterdarl diye bir drdncs daha ihdas edilmitir. Mamafih bu sonuncusu 17. yzylda lavedilrni ve mali teki laln ynetimi u ekilde dzenlenmitir. Rumeli defterdan yerine; kk- evvel Anadolu
defterdarl

yerine; kk-

san

Arab Acem Defterdarl yerine; kk- salls defterdarlar deyimi kullanld. Rumeli Defterdan ba defterdar olarak divana giriyordu ve maliye rgtnn ba idi. Bu l sistem III. Selim devrine kadar devam etti. Bu dnemde ksa mrl bir irad- cedid (kk- rfibi) defterdarl kuruldu. mr, nizam- cedid ordusunun mrne bal oldu ve onunla birlikte
kaldrld.

iLBER ORTAYLI -

225

Osmanl Maliye rgt

r
Ba

defterdar (Maliye nazr)

kk-sani

(Anadolu D.)

kk- salis (Arab Acem yerine)

! l
Babaki

l
Cizye
babaki

l
Veznedar
ba

r
Defterdar
kethdas

l
Defter tezkerecisi

Kulu

kulu
Osmanl devletinde ler unlardr:

defterdara bal nemli memuriyet-

a. Babaki kulu: Vergileri tanzim ederdi. Adeta bugnk vergiler genel mdrlnn fonksiyonunu grrd.
b. Cizye babaki kulu: Hristiyanlardan alnan er'i nitelikli cizye vergisini toplayan, bu vergi kaynann ihalesini tanzim eden, yani cizyeyi mukataaya veren memurdu.

16.

c. Veznedar: Sikke basm ve raykinin tespiti ile urard. yzylda drt yardmcs vard, bunlarn saylar sonradan artt. Burada Osmanl lkesinde kullanlan para birirni ve para sorunlarna ksaca deinelim. Osmanl para birimi (vahid-i k yasi) aka idi. Bu gm sikkedir. Fakat alhn sikke olarak tedavlde yabanc paralar da bulunurdu. Bunlarn banda flori gelirdi. Efrenci flori ve Venedik dukas delamda idi. M sr'n erefi Horisi de delamda idi. 17. yzyldan itibaren Avusturya Maria Theresia gm thaler'i de geni lde dolamdayd. 15. ve 16. yzyln ilk yarsnda para birimi olan aka alhn para karsnda olduka dengeli bir deere sahipti.

226 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

16.

Osmanl

ise Akdeniz dnyasn sarsan gm enflasyonu para birimi olan gm aka'nn da deerinin hzla dmesine neden oldu.

yzylda

Devletin g.m kaynaklar ktt. Ticaret ve tarmn geli memesi ile iktisadi knt hzland. Prof. nalck bu durumu yle gsteriyor. 45
Yl

1 altn duka aka olarak

1477 1488 1510 1523 1548 1550 1566 1575 1586

45 49 54 55 57 60 60 60 120

1575-86 arasndaki bu ani d piyasay Avrupa gm ve kalp parann istila etmesiyle sonuland. Bu dnemden sonra kalpazanlar, gm sikkelerin kenarn krpanlar Osmanl gvenlik rgtnn bann derdi oldular. Sonuta Osmanl devlet btesi de 1650 ylnda 4,5 milyon albn dkaya dt. Oysa 1534 yl btesi 15 milyon dka albn idi. Osmanl darphanesi gelen kle gm sikke olarak basar ve bundan bir rsum alnrd. Darphane 16. yzyldan itibaren sadece stan bul' da idi ve banda Divan- Hmayun katiplerinden biri darbhane emini olarak bulunurdu. Genellikle Osmanl vilayetlerinde albn ve gm para arasndaki rayite bir birlik yoktu.
Halil nalck, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Umumi Bak", Trk Kltr, VI/68, Haziran 1968, s. 539.

45

iLBER ORTAYU -

227

Buna ticaret ve ularnn gelimemi olmasna ve tedavldeki albn ve gm miktar arasndaki oranlarn blgeden blgeye farkllk gstermesine balamak gerekir. 19. yzyldaki modernlemeye kadar bu durum devam etmitir.
dr.

d. Maliyenin dier nemli bir memuru defter kethudas Maliyeye ait btn defterlerin turulmasyla megul olurdu.
e. Defter tezkirecisi: Devlet hazinesine giren kan meb-

la ba

defterdara rapor eden memurdu.

18. yzylda maliye dairelerinin says ihtisastama dolay artb. Memur says da birka_yze kb. Bu dnemde brolarn adedi yirmi bee ulab. Ozellikle devlet gelirlerinde mukataa sistemine bavurmak yaygnlatndan, maden mukataas, salyane mukataas, haslar mukataas (bu iki gelir kayna da iltizama verilrnee balamb) Haremeyn (MekkeMedine) mukataas, stanbul mukataas (ihtisab vs. gelirleririn iltizama verilmesinden dolay) Bursa mukataas, Avlonya mukataas, Kefe mukataas gibi yeni kalemler (brolar) gze arpar.
syla Aslnda timariarn ve evvelcemerkezi hkmet tarafndan tahsil edilen vergilerin mukataa yoluyla, yani ihale ile mltezimlere verilmesi merkezi rgtn gszlnden ve belirli bir gelir elde etmek istemesindendir. Ancak bu yola bavuran tek devlet Osmanl Devleti deildi. 15. yzyldan itibaren merkezileen Avrupa krallklar da maliyerin gelir kaynaklarn sabit tutmak ve bte yapabilmek iin bu sisteme bavurdular. Ancak Avrupa'da gerek bir tarmsal rn arh, ticaret ve marifaktrde zenginleme baladndan iltizam benzeri usuller orada halk iin ykm olmad. Devletler bu sayede glenip, dengeli bir gelime saladlar. Richelieu ve Mazarini Fransas bu sistemi baaryla uygulad. 18. yzyldan itibaren Avrupa' da merkezi devlet rgtleri glerince iltizam sistemi tasfiye edilip merkezi vergi rgt onun yerini ald. Osmanl lkesinde ise bu sistem ok uzun srp semeresi grlmedii gibi tasfiye de edilemedi. Memleket tarm, ticaret ve sanayii inkiaf edemediinden iltizam ykc ve fakirletirici bir sistem olarak devam etti.

228 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Osmanl maliyesinin kabaca emasn grdmz bu merkezi rgt, daha nce de deindiimiz gibi baz kurarnclarn iddiasnn tersine "merkeziyeti devlet" niteliiyle badar, bir brokratik rgt deildir. Osmanl maliye rgt btn geleneksel devlet sistemlerindeki gibidir. Vergi toplamak, kaynaklar tespit etmek bakmndan' modernleen 17-18. yzyl devletlerinin mali organizasyonuna sahip deildi. Nitekim 1568 y lnda btn merkez maliye rgtndeki memur ve akird ( rak-aday) says 222 idi. D'Ohsson 18. yzyl sonunda bu miktar 700 den fazla olarak gsteriyor. Personel adedi de mali organizasyonun nitelii hakknda fikir verebilir. 46

Mali organizasyon da bu gszl telafi edecek biimde Nitekim devlet gelirlerini toplamak ve masraflar tespit etmek iin Osmanl maliyesinin eyalet (beylerbeylik) ve sancak, gibi tara idare birimlerinde tirnar ve mal defterdan dediimiz maliye memurlar vard. Kenar defterdarl da denen bu birirnlerden merkeze gelen ilerle ba defterdar ilgilenir, gerekirse hkmdara maruzatta bulunurdu. II. Selim ve III. Murad devirlerinde, yani 16. yzyln ikinci yar snda Anadolu defterdarlnn grev sahas stanbul, Karaman ve Sivas olmak zere e ayrlmt. Gene Arabistan vilayetlerine bakan defterdarln grev alan da am, Haleb, Trablusam, Diyarbakr ve Erzurum olmak zere bee ayrlm h. Zamanla eyaletlerde tirnar ve mal defterdarlarnn says rt h ve yetkileri de geniledi. zellikle mukataa ve iltizam sistemi bu birimlerin yetkisini daha da arhrmhr. Tirnar defterdarlar krsal alanda retim birimi olan timariarn teftii ile de grevliydi.
teekkl etmitir.

Maliyenin vazifesi belirli gelirleri toplamak ve harcama yapmak olduuna gre, yllk planlar ngren bir bte hazr lamak gerekiyordu. Osmanl Imparatorluu'nda ilk btenin 17. yzylda yapld ileri srlmektedir. Arivlerde en eski bte kaytlarnn 16. yzyla uzand grlyor ki Prof. . L.

46

. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilfit, s. 336-7.

iLBER ORTAYLI -

229

Barkan bunlar zerinde almhr. 47 16. yzyla ait bu yllk cetvelleri kukusuz ki bugnk anlay ierisinde bte diye deerlendirmeye de imkan yoktur. Zira bte; gelir kaynaklar na gre masraflarn alann tespit edip, idareye verilen bir direktif niteliini tar. Byk Petro'dan itibaren Rus maliyesi ve daha nceden Avrupa devletlerinin yllk bteleri bu esas benimsemilerdi. Osmanl Devleti'nde ise, bte dediimiz bu cetveller, tm gelir ve masraflarn balangtan belirleyen programlar deil, ancak hesab mali ylsonunda kapayan bir nevi bilano niteliindedir. Bu demektir ki, mali yl iinde yneticiler geni bir inisiyatif iinde istedikleri harcamay yapmaktadrlar. Harcamalarn mali ylba direktifine uygun bir dzende olmay ise ancak geleneksel devlet sistemlerinde grlen bir mali zelliktir. (Harcama dzenini ancak gelenekler ve nceki uygulamalar saptard. Bu ise duraan dzendeki bir geleneksel ynetim sistemine zgdr). Osmanl btelerinin bir dier zellii de, bu cetvellerde mparatorluun tm gelirlerinin ve harcamalarnn deil de sadece merkezi hkmet kasasna giren gelirlerin ve oradan yaplan masraflarn belirtilmesidir. Yani ey aletlerin kend'i mali ilemi, gelir ve giderleri o birimler iindeki bro ve yneticilerin inisiyatifi ve bilgisi dahilindedir. te bu Osmanl ekonomisinin 19. yzyla kadar geleneksel bir mali sistem iinde yaadnn en belirgin kanhdr. nk mparatorluun tara tekilah mali ve idari ynden adeta otonom birimler olarak kalmt. Ancak Osmanl Devleti'nin merkez rgt taradan belirli gelirleri almaktadr. Bu gelirleri y lece drt gurup alhnda toplayabiliriz.

a. lkenin drt yanndaki padiah haslarnn yllk gelirleri merkez btesinin en byk gelir kaynadr. Bu gelirlerden I. blmde sz etmitik.
b. er'i vergilerden dorudan merkeze gnderilenler vardr. Bunlar cizye (er'i ba vergisi) ve anam resmidir (koyun vergisi). Toplamada glk olduundan merkez bunlar mukataaya yani ihaleye veriyordu.
. L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar", F
Mecmuas,

47

XV/1-4, 1953-54, s. 238-50.

230 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

c. TekfiZif-i divaniye denen vergiler. Bu vergilerin balan zamanlarda alnrken gittike sk ve normal zamanlarda da toplanan vergiler haline geldiini biliyoruz.
gta olaanst

d. Drdnc gurup gelirler, vilayetlerin kanunnamelerinde belirtilen ve merkeze gnderilen hisselerden meydana gelir. 16. yzylda devlet gelirlerinin % 53' merkeze gidiyordu. Osmanl bteleri de gelir ve gider kayt ve kaynaklar snrldr. Maa sistemi olmadndan (zira dirlik tevcih ediliyordu) bu zellik gze arpar. Hatta eyalet ordusunun, ordunun esasn meydana getirdiini dnrsek, savunma harcamalar bile byk lde bu yolla karlanyordu. Merkezi hkmet tekilahnn memurlar ile kapkulunun aylkl snfnn ald maa yekunu merkezi devlet giderlerinin en nemli ksmn meydana getiriyordu. Eyaletlerde elde edilen gelirden merkeze gnderilmeyen ksmn nasl sarf edildii yukarda izah ettiimiz gibi btelerde grnmyordu. Merkezde saray ve kapkullarnn masraf ve maa dnda, akas devletin gelir ve giderleri tam olarak belli deildir. Son olarak unu da belirtelim ki 19. yzyl ortalarna kadar Osmanl maliyesinin yeni gelir kaynaklar yaratmak gibi bir endiesi ve giriimi de olmamhr. Bunun bir tek anlam, mali slahahn kkszl ve geleneksel nizamn devam demektir ki nedenleri ok daha derinlerde yatmaktadr.

F. lmiyye Tekilat
ilmiyye tekilah'~ sznden, sadece bilim adam kadrolarn ve eitim kavramlarn anlamamak gerekir. Bu rgt her eyden nce lkenin yarg, ynetim ve kentsel alanda da belediye hizmetleriyle i ie gemitir. lmiyye snfnn ba lca fonksiyonu vardr: 1. Eitim (tedris) 2. Ifta (fetva grevi) 3. Yarg (kaza) ve ynetim grevi. Bu fonksiyonu srasy la mderrisler, mftler ve kadlar gerekletirmektedir.
"Osmanl

iLBER ORTAYLI -

231

lmiyye Snf

Mfti

Kazasker

Hace-i Sultan
(Padiah hocalar)

Ey alet mfti:leri
(fta)

Mderrisler (Tedris)

1~

Kadlar

(Kaza)

dari tekilat iindeki grev blm de emada grld gibi idi. Mftllerin iinde en nde geleni bakent mftzsidir. Yani eyhlislfim aslnda bakent mfti:sidir. Dier sancak ve kaza mftllerini de o tayin ederdi. Bu zmre fetva ile grevlidir. Yani gerek merkez ve eyalet idaresinde, gerekse mahkemelerde er' konularda reyi sorulduunda fetva veren, bir nevi hukuk maviri gibiydiler. Bakent mftlsinin bu gurubun hiyerarisi iinde baa geii ne zamana rastlyor? Bu olay II. Murad devrinde bakent mftsi olan Molla Fenari'ye hiyeraride ncelik verilmesiyle balar. Anadolu Seluklular'nda hibir mftlnin byle bir ncel durumu yoktu. Fatih Kanunnamesi her ne kadar mftl iin, reisu '1-ulema, eyhlislfim gibi deyimleri kullanyor ise de, eyhlislamn ilmiyye tekila hnn reisi haline gelmesi Kanuru Sleyman devrine rastlar. nk Fatih devrinde mevleviyyet payeli (en yksek rtbeli) kadlar SOO aka yevmiye alrken, eyhlislam Molla Gran 200 aka almaktayd. 18. yzyla kadar mft Divan- Hmayun yesi de deildi. eyhlislamn esasen fetva ile grevli olduunu belirttik. Fetva kurumu Mslmanlar'n sorularn cevaba ynelikti. Fetva genel hukuka ve zel hukuka ait olmak zere iki trl verilirdi. Huku~- umumzyeye yani genel hukuka ait konular; harp ilan, sulh akdi, askeri kanunun tebdili, slahat icras, gayrimslim isyanlar, ekyalk yapanlarn katli ve bir vezirin idam gibi konular olup, bunlara ait fetvalarn alnmas hkmete aittir. Herhangi bir kimse er' bir konuda fetva almak isterse fetva dairesine mracaat eder, fetva emini

232 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

katibi de bu suali kaleme alr, daha sonra bu meselenin nemine gre ksaca cevap verilirdi. Mhim devlet ilerinde eyhlislamann fikir ve mtalaalada yararlanlrd. eyhlislamar on dokuzuncu yzyla kadar Divan- Hmayun yesi olmamalarna ramen, harp ve sulh akdi eyhlislamarn fetvalar alnmak suretiyle yaplm hr.
rndan

grev yerine makam- meihat denirdi. Bukonularda ihtisas sahibi olup, eyhlislam adna fetvalar hazrlayan fetva emini, siyasi ve iktisadi ileri yrten ve vakf muamelelerine bakan kethda, eyhlislamla hkmet arasndaki hukuki-dini meselelei yrten telhis ci ve yazma larn tmn yneten mektubcu gibi nemli grevliler ve personel alrd. Sonralar bir de miras sorunlar ile uraan kassam- umumi vard. rada
er'i

eyhlislam'n

Kazaskerler ve kadlara gelince; ilmiyye tekilalnn gerek beyni ve yneticileridir. Bu onlarn divanda rey verip merkezi idareye kahlmasndan, yarg ve eitim ilerini yrtmesinden ileri gelir. 14. yzylda Veziriazam andarb Kara Halil Paa ordudaki davalar iin bir ordu kadl (kad-y leker) kurmu tu. Fatih Kanunnamesi'yle bunlarn saylar ikiye karld. Gittike askeri yarg statsnn de dna karak 15. yzylda geni idari yetkilerini kazandlar. Protokolde Rumeli kazaskeri, Anadolu kazaskerinden nde gelirdi. Yavuz Sultan Selim bir araArab-Acem kazaskerlii grevini ihdas ederek bana d ris-i Bitlisi'yi getirdi ise de zamanla bu nc kazaskerlik lavedilmitir. Bu kazaskerlik daha ziyade dris-i Bitlis! gibi feodal bir beyin ve tannm bilginin, yeni fethedilen dou ve gneydou Anadolu topraklarnn entegrasyonunda oynayaca rol gz nne alnarak ihdas edilmi olmaldr. 16. yzyl sonlarna kadar idari salahiyetleri bakmndan ilmiyye tekilalnn gerek reisi olan kazaskerlie ancak SOO aka yevmiye alan mevleviyyet payeli kadlardan biri tayin edilebilirdi. Kazaskerin bu yevmiyeye ilave olarak her yaph mderris ve kad tayininden, resm-i ksmet ad allnda bir har aldn da biliyoruz ki bu 8-10 bin aka gndelie kadar ykselmitir. Katiyyen rvet olarak grlmemelidir.Gerekten mirasn intikali, m-

ILBER ORTAYLI -

233

sadereden masuniyet gibi gerekler de gz nnde tutulduunda, bu rakamlar ilmiye snfnn mparatorluun en zengin ailelerini ierdiini gsterir. ,

Anadolu' da bulunan btn mderrislerin ve kadlarm tayini Anadolu kazaskerinin, Rumeli'deki tayinler de Rumeli kazaskerinin grevidir. Rumeli ve Anadolu kazaskerleri haftada bir gn sadrazam konanda huzur mrafaasna katlrlar, bu adeta temyiz mahkemesinin durumas gibidir. Demek ki kazaskerler; a. Divan- Hmayunda b. sadrazam konanda huzur m rafaasnda c. kendi konaklarnda, davalara ve tayin ve aziHere bakarlard. Kazaskerin alh byk yardmcs vardr. Bunlar; 1. tezkireci; resmi yazmalar ynetir, 2. ruznameci; mderris ve kadlarn tayini iin gerekli sicil, sra ve kayd i lemleriyle urar, 3. matlabc; ilmiyye mensuplarnn tayininde sra ve kdem esas olduundan bu konuyla urar gerekli kaytlar tutar, 4. tatbikci; byk kadlarn mhrlerinin bir nmunesini saklar. 5. mektubcu; 6. kethda; gibi kanlarya ileriyle uraanlar ... Kazaskerlik btn ilmiyye grevlerinde olduu gibi belirli bir sre ile snrlanrnhr. Bir yl iin tayin edilirlerdi. Anadolu kazaskeri Rumeli kazaskerliine, Rumeli kazaskeri ise eyhlislfunla adayd. 16. yzyla kadar tayin ve azillerde grevli olan ve konuyu Padiah'n tasdikine sunan makam kazaskerlik iken, bundan sonra eyhlislfun bu konuda da stnl elde etmitir. birinci silk mderrislerdir. Medrese btn ilmiyye zmresinin yetitii bir yer olduundan, bunun kadrolarn tayin nemlidir. Gerekte medrese ilk, orta ve yksek eitimi ieren bir kurumdur. Medreseler% 99 ounlukla vakf olarak kurulmu messeselerdir. Medrese .sistemi klasik eklini Fatih devrinde bulmutur. Fatih camii'nin yannda kurulan sekiz ayr dalda renim gren bu medreselere sahn- sernan dendi. Medrese eitimi balangtan en ykseine kadar alll bir hiyerariye dayanyordu.
tecrid ve 2. Miftah medreseleri, bu ikisi adeta derecesindedir. Burada okuma yazma ve drt temel bilgi olan hadis, fkh, kelfun ve tefsir'e giri retilir. 3. Telvih medreseleri; burada arhk temel konularda derinleiliyordu. 4.
ilkretim

Kazaskerlie bal

1.

Haiyye-i

234 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Hari medreseleri; Buhar! erhi ve tefsir, hadis ve fkhta nemli meseleler inceleniyordu. 5. Dahil medreselerinde yksek seviyeli ilimiere giri sz konusudur. 6. Sahn- sernan medreseleri; burada hp hari matematik, astronomi veya temel er'i konularda ihtisaslama sz konusudur. 16. yzylda Sleymaniye Medreseleri kurulunca, hb medresesi de buna ilave edilmi oldu. Osmanl medreselerinde eitim; belirli srelere bal olmayp, talebenin ahsi baarsna baldr. Ancak son kademe olan Sahn- semaniye'ye gemek iin asgari yllk eitim aranrd. Buralarda ders veren mderrisin maa vakf gelirinden verilir ve bilindii zere her vakfn, vakfiye dedii miz kurulu statsnde bu belirlenmitir. Medreselerin seviyeleri maaa gre sralanr. Buna gre bir mderris 25 aka yevmiyeli bir yerden balayp 100 akaya kadar terfi ediyordu. Medrese talebesi de, akird veya eitimin ileri derecelerinde suhte olarak adlandrlrd. Esasta medreselerin yap ve hiyerari olarak Ortaa Avrupas'nn universitas denen kurumlaryla byk benzerlii vardr. Medresenin yobazlk ve cehaletin ve geriliin sembol, universitasn ise modern bilimin sembol haline gelmesi baz yaygn dncelerin tersine baka sebeplere dayanmaktadr.

Byk medrese talebesi danimenddir (Bahdaki bachelor ve s ch olar gibi). renimi bitirdikten sonra mlazim rtbesiyle (aday) ilmiyye silkine girerlerdi. Buraya ulaana kadar bir renci u yolu izlerdi. En alt seviyedeki medreseden renime balayan talebe medresenin derslerini okuduktan sonra hocasndan icazet alr, bir st seviyedeki medreseye devam eder, oray da bitirince yine icazet alrd. Bylece haiye-i tecrid Medresesi ile renime balayan talebe bu ekilde Sleymaniye medreselerine kadar kard. Nihayet buray da tamamladktan sonra kendisine bir diplama (icazetname) verilirdi. u kadarn belirtelim; karma bir ulema heyeti nnde imtihana girip, baa rana stanbul rusu verilir. Bu merkezi yksek imtihan geip bu rusu alamayana pek itibar edilmez ve merkez brokrasiye ve ilmiyye mesleine gerek giri yapamazd. Mderrisin
dersle;ini tekrarlayp

yardmcs anlamnda

mu '1d denirdi.

izah edenlere mderris Danimendlerin en liya-

iLBER ORTAYLI -

235

katiilerinden seilen mu 'fd (asistan) hem mderrisin derslerini tekrarlar hem de danimendlerin disiplini ile megul olurdu.
cazetname ile medreseyi bitiren mderris aday, adn ruznameye kaydettirir, nevbet denilen sraya girerdi. Anadolu'da mderris veya kad olmak isteyenler, Anadolu kazaskerinin, Rumeli'de mderris veya kad olmak isteyenler Rumeli kazaskerinin matliib denilen defterine kaydolurlar, belirli gnlerdeki meclislerine devam ederlerdi. Bu bekleyie nevbet, bu durumdaki danimendlere de mlazim denirdi. Mliizemet dnemi sonunda nce yazl sonra szl bir imtihanla, boalan alt derecede bir medreseye tayin sz konusu olutdu.

Rumeli ve Anadolu kazaskerliklerine bal dier nemli memuriyet kadlkhr. Kadlarn mparatorluun yarg fonksiyonu kadar, mlki, mali, beledi alanlarda da nemli rol olduunu belirtelim.
Osmanl kads esas olarak idari birim olan sancak ve kazalara tayin edilirdi. Sancak kadlar hiyeraride daha stndr. Bir kad ilk olarak kazalara tayin edilir ve 20 aka yevmiye ile greve balard. Rumeli kaza kadlklar dokuz snfa, Anadolu on snfa ve Msr alh snfa ayrlmh. Bir kad terfide son basamaa geldiinde yevml.yesi 150 akaya ykselmi olur ve eraf- kuziit adyla anlan zmreden saylr. Grev sresi bir yerde 20 ay geemez. Bu muhtemelen terfi imkanlarnn hkanmamas ve ahali ile yaknlk peyda etmemesi iindir. Mamafih olaylar bu sreye ekseriya pek uyulmadn gsteriyor. Grev yerinde sresini dolduran kad, stanbul' a gelip ma'zulen ait olduu kazaskerlik dairesinde yeni tayinini beklerdi. Kaza kadlndan ykselen kad, sancak kads olur ve mevleviyyet payesi alrd. Mevleviyyet be kategoriye ayrl mh: 1. Devriye mevalisi 2. Mahrec mevalisi, 3. Billid- Hamse mevalisi 4. Haremeyn mevleviyyeti 5. stanbul kadl. 18. yzylda bu mevleviyyet payeli kadlklar unlard; Mekke ve Medine kadlklar haremeyn mevleviyyetidir. Edirne, Bursa, Msr ve am kadl bilad- hamse mevleviyetini tekil ederler. nc derecedeki mahre mevleviyetine; Kuds, Haleb, Trhala, Mora Yeniehri, Galata, zmir, Selanik, Eyp, skdar, Sofya ve Girit ile onbir baka

236 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

ehir girer. En kk mevleviyyet derecesi olan devriye mevleviyyetine ise; Mara, Badat, Bosna, Belgrad, Antep, Ktahya, Konya, Filibe, Diyarbekir, Erzurum, Trablusgarp gibi yerler girerdi. 48 Bu derecelere giren yerler zamanla deimitir. Grld gibi lkenin mhim ve byk yerleme merkezleri yani sancak kadlklar, nem sralarna gre bu be kategoriden birine giriyordu. En son kademe stanbul Kadl idi. Bundan sonra sra kazaskerlie gelirdi. Mevleviyyetde yevmiyeler 300-500 aka arasnda deiiyordu. Osmanl klasik dzeninde kadnn yarg grevi yannda, idari, mali ilml, hatta askeri grevlerinin de bulunduun~ belirtmitik. Kendisi dier yneticilerden bamsz olup, doru dan merkeze balyd. Ancak fiiliyatta sancak beyi ve beylerbeyinin kad'nn ilerine mdahale de bulunduu biliniyor. Padiah ferman ve heratlar yrrle girmeden kadya duyumlup, onun tarafndan kaydedilmektedir. Gene vergi toplanmasna nezaret ettii gibi, avarz vergisi iin avarz hanelerini tespit ederdi. Kad bundan baka yarg blgesi damlinde asayiin amiridir. Ancak bu konuda sancak beyide yetkilidir. Herhalde suba, adli zabta olarak kadnn yardmcln yapmakta idi. Osmanl kadsnn bu gibi grevleri daha ok kasaba ve ehirle rin snrlar dahilindedir. eriat adam idi, halkn talepleri adna merkeze onlarla birlikte arzuhalde verirdi.

Gene fiyat ve kalite kontrol, nar h (fiyat) tespiti, esnaf londenetimi ve ilemlerini kaydetmek onun grevi idi. Kad'nn kona mahkeme ve evrak mahzeni vazifesini grrd. Kad veya er'iyye SiciZleri her trl olay ve ilemin kaydedildii vesikalar olarak, Osmanl tarihinin son derece zengin bir kaynan meydana getirmektedir.
calarnn

zellikle fiziki mekandaki yardmclar naiblerdir. naibi, kad tarafndan kendi blgesinde ulaamad nahiye merkezlerine tayin edilir. Bu messese 16. yzyldan itibaren suiistimal konusu olmu, kadlar ihale usul ile gereinden fazla naib tayin etmilerdir. Bu zmre deahaliyi soyup soana
Kad
evirmitir.

Kadlarn

48

. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, s. 99.

iLBER ORTAYLI -

237

fndan

merkezde Divan- Hmayun taraseilip tayin edilen mehayif kadlar (mehayif mfettii), veya seyyar toprak kadlar denetlerdi.

Kadlarn yolsuzluunu

lmiyye snfnda nc kategoriyi padiah hocalar (hac e-i sul tani) meydana getirirdi. Padiah hocalar ehzadelikten beri onun yannda olduundan byk nfuz sahibi olmu ve teki labn iinde ayr bir yerleri olmutur. lk olarak elebi Sultan Mehmet'in hocas Sofu Bayezid Paa'y gryoruz. Gene Fatih'in hocas Molla Grani, sonralar Hace Saadeddin bu nfuzlu kirnselerdendir. Sultan brahim'in hocas olarak tayin ettii Cinci Hoca'y, (Safranbolulu Hseyin Efendi) sonra V ani Mehmed Efendi ve kinci Mahmud devrinin diktatr Halet Efendi'yi burada zikretmeliyiz. Bu paye sahipleri arzi olarak bu nfuzlu duruma gelmitir.

ve

16. yzyldan itibaren peygamber slalesinden gelen seyyid erifterin ileriyle uramak iin, ilmiyye tekilatmn hiyerarisi dnda bir de nakbu'l-eraflk grevi ilidas edilmi ve son deviriere kadar gelmiti.

lmiyye snfnda terfih ayn zamanda yeniden tayin edilmek demekti. Ulema; ifta, tedris, kaza meslekleri yani kadlk, mdenislik ve mftlk dallar arasnda yan geiler de yapabilirlerdi. Medrese ilmiyeye girmek iin yegane yoldu. Bu nedenle pratikte bu yola sadece Trk ve slam kkenli kimseler girmitir. u konu nemlidir. Hocalardan icazet almak art ama yeterli deildir.nk bir ilmi heyet huzurunda imtihana girip stanbul ruusu almayan pek kaale alnmazd. Arabistan ulemas ve o lkelerde ayr bir silk oluturmutu. Belirttiimiz gibi mlazim rtbesiyle kazaskerlie mracaat eden danimend, ya mfti ya mderris ya da kad olarak tayin olunma yollarndan birini seerdi. Ayrca bu konuda da ya Rumeli ya da Anadolu kazaskerliinin kadrosuna girmeyi semek zorundayd. Yazl ve szl snav baaran aday, kendi seimine gre 20 aka yevmiyeli Anadolu veya Rumeli'deki mdenislik veya kadlk lardan birine tayin edilirdi. 16. yzylda tayin ilemleri; ilgili kazasker, eyhlislfun ve sadrazarnn arz ve padiahn tasdikinden geerek yaplyordu. Mderrislerin grev sreleri kad larnki gibi belirli sreyle snrlanmt.

238 -

OSMANLI DEVLETINiN MERKEZ ve TARA RGT

lmiyye mensuplan bir meslek grubunda kalmak zorunda

Mderris kadla, kad da mderrislik veya mftilie geebilirdi (bir nevi yatay hareketlilik sz konusudur). Her grev maa ve rtbesine gre dier silkde bir edee rine sab!ptir ve sonuta hepsi de kazaskerlik derecesine ulaa bilir. Omein 100 aka yevmiye alan ve kibar- mderrisznden saylan Sleymaniye Medreseleri hocalar kadla geerse mahre mevleviyyeti payesini alrlard.
lmiyye mensuplarnn grev srelerinin aksahimamas ve tayinde hiyerarik sraya riayet edilmesi gerekirdi. Aksi takdirde kadrolarda lkanma ve stanbul ruusu alan yeni adaylarn i bulamamas gibi bir durum meydana gelirdi. Ancak bu dzen pek abuk bozulmutur. Yksek rtbeli kimselerin ocuklar ve kayrdklar kimseler ok gen yalarda haksz olarak rtbe atlamlar. Dier taraftan had safhada dolan medreselerin mezunlar isiz kalmlr. Kadrolarda da lkanklk ve ikinlik ba lamhr. Genellikle ideal ernay tarif edenler. lrniyye mesleini kabiliyetli halk ocuklannn ykseldii bir yol olarak gsterir. Oysa geleneksel toplurndaki her meslek gibi, o da babadan oula devam edecekti. Ksa zamanda ulema arasnda hanedanlar meydana geldi ve bu meslek de belirli bir zmrenin kontrol allnda kald ki, Osmanl toplum sisteminin genel izgileri ile uyum gsteren bir durumdur.

deildiler demitik.

iLMiYYE TEKiLATI
eyhlislam

ifta Mfti
Altm

Tedris Mderrislik

Kaza Kazasker

Hace-i Sultani

Dar'l Hadis-i Sleymaniye Sleymaniye Hamise-i Sleymaniye


MOsla-i

l
Rumeli Kazaskeri ] Anadolu Kazaskeri

st medreseler

Istanbul Edirne Bursa Manisa

Sleymaniye

Bilad-

"
/

Istanbul

Kad s

Altml

Medreseler

istanbul Edirne Bursa Amasya Medine


Badat am

Sernan MOsla-i Sahn


Sahn-

Hamse Mevleviyeti

""'

Harameyn Mevleviyeti

1 Mahre Mevleviyeti

Devriye Mevleviyeti

Trabzon Bosna Eliili Medrese~r istanbul, Edirne, Bursa, onu Amasya, Manisa, atalca. Afyon. Karaman. Aydn. Ktahya, Belgrad. Tekirda, znik, Mekke, Birgi. Sofya. Tebriz

Hareket-i Altml ibtida-i Altml Hareket-i Dahil ibtida-i Dahil

Sancak Kadlklar Kaza Kadlklar

Hareket-i Hari lbtida-i Hari

Sitte-i Rumeli

Sitte-i Anadolu Saniye Salise Rabia Hamise Sadise


abia

l
Sitte-iMsr

Krkl

Medreseler

Telvih Mderrislii

istanbul, Edirne, Bursa,Tire, Ktahya, Filibe, Kastamonu, Yemen, Tokat, Bozyk, Ankara Otuzlu Medreseler istanbul, Edirne. Bursa Ktahya, Konya, Tire, Ruscuk, Alaehir, Manastr, Midilli Yirmili Medreseler istanbul, Edirne, Bursa, Gelibolu. Alaehir, Ankara, Havza, Kayseri

~
~
{

Rtbe-i Ola Karib-i la Saniye Salise

Musul Salise Rabia Hamise Sadise

Mifiah Mderrislii

lnebaht
Eri

elebi inad

Samine Tasia lbtida

Haiye-i Tecrit Mderrislii

.__

240 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

G. Ordu ve Donanma
ordusu deyince akla Anadolu ve Rumeli'nin ordusu ve kapkulu askeri gelmelidir. Buna ilave olarak imtiyazl emirliklerden gelen yardmc kuvvetleri de saytimarl
malyz.

Osmanl

Balangta Osmanl ordusunun asl kuvveti olan atllar ai ret dzeni iinden kyordu. Bu svari kuvvetinin yan ban da bulunan yaya asker de ifti halktan gnll olarak bu hizmeti yklenen yaya ve msellemlerdi.* Daha sonra atl birlikle- rin yerini geni lde timarl ordusu, yaya ve msellemlerin yerini de azeb askeri ald. Bylece kapkulu ordusu, timarllar ordusunun yannda gelimekteydi. Esasta Osmanl ordusunu kapkulu askeri - eyalet askeri olarak ikiye ayrp incelemek yerinde olacakhr. Eyalet ordusu hakknda daha nceki blmde aklamalarda bulunuldu. Kapkulu devirme askere verilen addr. Bunlarn balca Yenieri ve spahilerden olutuunu gryoruz. Yenieriler Sultan Orhan zamanndaki yaya ve msellemlerle yakndan ilgilidir. Ancak yaya ve msellemler Trk meneli idiler. Yenieriler ise devirme ve esirlerden alnrd. Mamafih bu durumun devirme sisteminin kalkh 17. yzyl sonuna kadar devam ettiini belirtelim. Kapkulu askerinin says II. Murad devrinde 3-4 bin, Fatih devrinde ise 8-12 bin arasnda idi. Kanuni devrinde kapkulu askerinin says arth gibi ateli silahlarla donahldlar. Avrupa tarihlerinde ve popler dncede Trk ordusu demek, kl kalkanl atllardan ok toplu tfekli ordular demektirki dorudur. Osmanl kapkulu ordusu Avrupa ktasnn ilk daimi dzenli ordusudur. Bu ordu 17. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti'ne nfuz ve stnlk salamakta etkin olan nemli bir unsurdur. Devirme Sistemi: Ordunun yaps ve ynetimine gemeden evvel devirme sisteminin nitelii ve ileyii zerinde ksa ca durmakta yarar vardr. Osmanllarn ada olan

Yayalar, Osmanllar'da Trkler' den tekil edilen ilk muntazam kuvvet olup andarl Kara Halil Paa'nn giriimiyle meydana gelmiti. Bu askere muharebe zamannda iki aka yevmiye verilir ve harpten sonra yerlerine dnnce yevmiyeleri kesilirdi. Fakat memleketlerinde ziraatle megul olduklarndan ektikleri araziden vergi alnmazd.

iLBERORTAYLI- 241

Memlukler kul sistemini

lde uygulamlardr. Ancak esir alman (harbte veya satn alman) genler yerine daha sistematik bir uygulama gze arpyor. Gene bu devirme genlerin eitimi vetaliminde de deiik ynler vardr.
Osmanl devirme geleneinde

geni

Osmanl kul sisteminde; harp esirleri, para ile sahn alnan lar, tabi devlet hanedanlar ve beylerin rehin gnderdikleri ocuklar (Eflak-Bodan Voyvodalar ve Krm Hanlar tarafndan) ve bilhassa belirli blgelerden devirme usUl ile toplanan ocuklar esas tekil ederdi. Harb esirlerinin hpk dier ganimet gibi bete biri padiaha aitti (h u ms- er'1).

Bu nedenle esir ocuklarm bete biri padiah adna alnd bunlara penik olan da denmitir. Fakat belirli zaman aralklaryla devirme ilemi kapkulu iin temel kaynak olmutur. Devirme sisteminin I. Bayezid devrinden, yani 14. yzyldan beri uyguland biliniyor. Ama II. Murad devrinde kesinlikle uyguland akhr. Bunun iin bilhassa Rumeli'ye bir devirme emini bakanlnda komisyonlar gnderilirdi. Devirme sistemi suiistimale msait olduundan ulemadan ve meradan gvenilirliiyle tannan kimseler grevlendirilirdi. Arnavutluun ve Bosna'nn ve erkezistan'm fakir kylerinde aklktan krlnaa namzet ocuklar bazen ebeveyn tarafndan istekli verilmitir. Esas Hristiyan ocuklar seilmekle beraber, Bosna ve Arnavutluk'ta Mslmanlar'dan da alnrd. Deviti lecek ocuk zenin aileden, ayan ve eraftan olamaz. Ya:lar 8-18 arasmda olacak. Bunlara gulame veya guZarn denirdi. Daha kkleri irhor (st ocuu) ve bee (ocuk) olup devitil mesi yasakhr. ehir ua, manashr rencisi ve bir zenaatde alanlar devirilemez. Toplanan genlerin adedi iki ylda ortalama olarak 3000-5000 civarnda (16. yzyl) hesaplanrn hr.49 Bu seilenler uzun bir yolculuktan sonra Edirne, Istanbul, Galatasaray ve Top kap' da Enderun'a ayrlmak iin seime tabi tutulur, en kabiliyetli grnen ve gze batanlar Enderuna ayrldktan sonra dierleri Anadolu ve Rumeli'nin yakn kylerine gnderilirdi. Burada hem alr hem de memleketin hayat ve adetlerine bir ailenin yannda intibak ederlerdi. Arhk slami terbiyeyi alp bir miktar Trke renenler (bulunduklar ktandan
49

Halil nalck, dari Tekilat Tarihi, (Ders Notu), SBF Yayn Brosu, s. 77.

242 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

ya gre) kendilerinin kaytlarm tutmak ve nezaret etmekle grevli olan Ocan iki byk zabiti, Anadolu ve Rumeli aalar tarafndan merkezdeki acemiolan klaZarna sevkedilir ve Ocaa girmi olurlard. Acemiolanlkda gsterecekleri sehat ve kabiliyete gre yenieri klalarna ve ordusuna alnrlard. Terfihleri de liyakat esasna gredir ve belirli yatan evvel evlenemezlerdi. Bosna'nn, Arnavutluun, Kafkasya'mn ve Mora'mn uzak kylerinden devletin hayatna hkmeden, ama hkmdarlardan baka efendileri olmayan byk vezir ve kumandanlarn birou bu ekilde yetimitir. Sokullu Mehmed Paa dahi bir idareci olarak Enderundaki devrne ler arasndan yetimiti. Ancak 16. asr sonlarndan itibaren kapkulu askeri gene Anadolu ve Rumeli'nin yerli halk, zellikle Trkler arasndan kan genlerden meydana geldi. Ocan bozulma dnemi devirme geleneinin kalkmasndan sonraya rastlar. Demek ki Yenieri ocann tarih iinde~ baarlar ve yozlamas, baz dncelerin (mesela Isnail Hami Danimend) tersine Trklk veya Trk olmamak gibi sebeplere balanamaz. Bu bozulmann nedenleri ve gsterdii gelimeye deinelim. Devirme sistemi zgn bir emperyal kurumdu ve dahiyane bir gelimeydi. Daha 15. yzylda yenieriler imparatorluk'ta iktidar sahibini ve siyaseti tayin eden nemli bir odak noktas haline geldiler. Fatih'in lmnden hemen sonra, II. Bayezid'i Cem Sultan'a kar desteklediler. Ayn ekilde ehzade Selim'i (Selim I) babasna kar destekleyip tahta geirdiler. Clus balileri saltanahn banda hkmdar adna veziriazam ve defterdarla yenieriler arasnda bir pazarlk konusu halini almh. Hakikatte yenieriler devlet adamlar arasnda yahut saraydaki iktidar mcadelelerinde entrikalara vasta oluyorlard. Onlarn bu rol daha II. Murat zamannda aka meydana kmh. II. Bayezid'in lmnde shak ve Zaanos Paalara alet oldular. II. Selim devrinde (1566-74) Sokullu Mehmed'in iktidarn ypratmak isteyen Lala Mustafa Paa iin alhlar. Kanuni'den sonra valide sultanlar ve haremin devlet ileri zerinde nfuzu oalnca, onlarn entrikalarna alet oldular. Neticede 16. asr sonlarnda ve 17. asrn ilk yarsnda yenieriler aktan aa devleti kendi tahakkmleri alhna soktu-

iLBER ORTAYLI -

243

lar. 50 16. yzyln ilk yarsnda, IV. Murad'n diktatrlk devrine kadar defa padiahlar tahhndan indirdiler ve birinde II. Osman' (Gen Osman) rezilane hareketlerle katlettiler. 16. yzylda yenieri aal hatta sadaret makam, Enderunlulardan ok ocan mensuplarna veriliyordu. Ordu artk Osmanl ynetiminin odak noktas haline gelmiti.
Balangtan beri Osmanl devlet adamlar ve zellikle Koi Bey Risalesi ordunun bozulmasnda duraklamay grmler ve ordunun slahatru el~ almlardr. Gerekten de ordunun bozulmas baka olaylarn bir sonucu ise de zincirleme etkileri de olmutur. Bunda Tirnar sisteminin bozulmas etkin olduu gibi, ateli silahlarn icad, srurlarn savunmasndaki glkler dolaysyla ortaya kan emperyalist paradoks eyalet ve kapku lu ordusunun dalmasnda etkin olmutur. Maliyedeki darlk genileyen kapkulu ordusunun ulUJelerinin muntazam denmesini gletiriyordu. 16. yzyl sonlarnda bazlarna ulufe yerine dirlik verilmeye baland. Bu ise eyaletlerde toprak ihtilafru arthrd. Eyalet ordusu da ilemez hale gelmiti. yle ki devletin asl gcn tekil eden ve Kanuni devrinde 100.000 kiiyi aan eyalet ordusu, 150 sene sonra 20.000 kiilik bir ba bozuk alay haline geldi. Bu ordunun yeri kapkulu ocaklar tarafndan doldurulamad. Zaten ulUfe denemernesi ve Ocak zerindeki disiplinin kaybolmas, kapkulu arasna esnaf makulesinin dolumas gibi gelimeler tutucu ve sk sk ayaklanma karan bir messese dourdu. Kanuni devrinde 14-16 bin kiilik bir kuvvet olan yenieri ordusu, 17. asr banda 40.000 kiilik lzumsuz ve a bir kalabalkt. Dnyadaki bu ilk daimi ordu, Avrupa ordularna nazaran teknolojik stnl n kaybedene kadar rakipsizdi. Fakat geri bir askeri nizarn ve geni srurlarn muhafaza edilmesi problem oldu. Koi Bey Risalesi'nden de anlalaca zere daha 16. asrda eyalet ordusunun yok olmaya balamas, kapkulu ocaru azdrm, maliye ve devlet idaresi zerinde Demokles'in klc haline getirmiti. 1584 de para raykinin% 100 d bunlarn ilk byk isyanna sebep oldu. 51 Ancak IV. Murat ve ardndan Kp-

50 51

H. nalck, Ottoman Empire, s. 92 ve dari Tekilat Tarihi, s. 91-2. H. nalck, ''Ykseli Devri Osmanl Ekonomisine Umumi Bak", Trk Kltr, VI/68, Haziran 1968, s. 539.

244 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

rller dnemindeki iddetli sindirmelerle eskiye dn sala nabildi. Eyalet ordusunun Beylerbeyilik, Sancak Beylii, Subalk ve Sipahilik hiyerarisi bozuluyordu. Bu ordunun bozulmas ve Celali isyanlar srasnda soyguncu sarca ve sekban gibilerin orduya girmesi ile kul gelenei geriledi. Askerin say snn artnda isizlii nlemek ve ordunun teknolojik gerilii ni asker saysyla karlamak gibi nedenler aranmaldr. Yenieri ordusu 1826 da kanl bir i savala kaldrld. Benzer deneyimi Rusya; ar Petro zamannda ayn nitelikteki bir tekilat, tfekileri (strelitsiy) kaldrarak vermiti. Osmanl hkmdarlarnn bu oca iki yz yldan beri istekleri hila&na kaldramay lar geleneksel devlet sisteminin merkezi modern bir orduyu besieyecek ve kuracak durumda olmarnasyla aklanmaldr.
Kapkulu askerinin yaya ksm olan Yenieri Oca ile Sipahiler, Topular ve Cebeciler arasnda iddetli bir rekabet vard. Bu rekabet normal zamanlarda muhtelif nedenlerden dolay kanl bakl kavgalara, kriz zamanlarnda' ise saray ve devlet adamlar arasnda rakip gruplarla btnleerek kanl isyanlara ve kent-ii savalara dnrd.

Yenieri Oca 196 adet orta ve blkden meydana gelmekteydi. Yenieriler arasnda en gl ba; orta yoldal ve ayakdal idi. Her ortahln ayr bir nian vard. stanbul'da ,olsun yahut i vilayetlerdeki kaleler ve snr kalelerinde olsun her yenierinin ktk defterinde kayd vard ve bu defterler yenieri aas'nda bulunurdu. Yenierilerin 196 ortasnn 101 ortas cemaatli, 61 ortas blkl, 36 ortas sekban ortas olarak adlandrlrd. Cemaatli ortalarndan 60, 61, 62, 63'nc olmak zere drt ortann tm Saray ve stanbul muhafazas iin adeta hassa alaylar olarak bakentte braklp, dierlerinin iinden seilenler imparatorluun muhtelif kale ve kentlerinde garnizon' hizmeti grrd. Bunlar Padiah adna muhtemel isyan ve direniiere veya ihanet ihtimali olan valilere kar bir tedbir olarak oralarda bulunuyorlard. 61 adet blkl ortann 31 ortas ise stanbul asayiini salamak iin karakulluku (karavuldan da gelebilir) olarak semt karakollarnda polis vazifesi grrd. Dier 30 tane blkl ortas da imparatorluun muhtelif garnizon merkezlerinde idi. Sekban ortalar ise stan bul ve Edirne civarndaki Padiah haslarnda yani miri iftliklerde bulunurlard.

iLBER ORTAYLI -

245

Yenierilerli en byk kumandan Yenieri Aas idi. Yenieriler ve acemi ocandan sorumlu idi. Makam S:leymaniye'deki Aakaps idi. Sonra srasyla sekbanba, kulkethdas (yenierih~rin kurmay bakan durumunda), zaarezba gibi byk subaylar vard. Bundan baka baz ortalarn komutanlar, komuta hiyerarisinde ncelik sahibi idi. rnein 71. orta kumandan olan seksoncuba, 68. orta kumandan olan turnacba ve 14., 49. ve 67. ortalarn komutanlar olan hasekiler ocan nde gelen subaylar olup kendilerine aalar denirdi.

Yaya askerin dnda nceden szn ettiimiz sipahiler, topular, toparabaclar, cebeciler (cephane ve levazm sn f), lamclar (istihkam snf, ayrca harpde kalelerin alhna lam kazp kalenin iine girmek iin barut patlahrlard), humbaraclar gibi dier ocaklar vard.
Osmanl kapkulu ordusu hpk Romallar'n peditatus (piyade) ve equitatus (svari) askeri gibi belirli bir dzen ve disiplin iinde hareket etmitir. Sefere giden ordu yamacla bavurmamhr. Bu, ordunun kendi iae sistemini sabote etmek saylrd. Yolda tarlaya ahn brakan askerin ba vurulurdu. Bu ilahi adalet duygusundan ok, ertesi yl ayn yerden geecek ordunun bo, ekilmerni tarlalar ve boalm kyler ortasnda kalmamas iindi. Pazarlama ve iae belirli bir disiplinle sala nrd. (Srsat denen mecburl: pazarlama ykmlln ve sefere katlan orducu esnaf hahrlaynz).

Osmanl Denizcilii

gelince, bu konuya burada genel olaSelefi Bizans gibi, Osmanllar da Akdeniz'in balsndaki lkeleri bashracak bir denizcilik teknii ve denizci hayat tarzna sahip grnmyorlar. Ancak olaanst disiplin ve rgtlenme Osmanl donanmasna 16. yzyl boyu dou Akdeniz' de bir bahri stnlk salanmhr. rak
deinilecektir.

Osmanl donanmasna

Osmanllar ilk devirden itibaren ufak bir donannaya sahipti. Ancak Akdeniz' de kuvvetli bir donanmann .ortaya k, Kanuni devrine rastlar. 16. yzyla kadar Osmanl donannas "ektiri" denen hafif gernilerden mteekkildi. Fakat zamanla

246 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Venedik ve Ceneviz'e kar kalyon tipi gemiler inaasna ba land. Bunlar kullanlan krek saysna gre firkate, kalita, kadrga gibi isimler alrlar. Krekiler (jorsa), Hristiyan esirler ve kree mahkum olan veya cretle tutulan Mslmanlard. Nitekim avarz- divaniyye dediimiz vergilerin bir kalemini her haneden alnan kreki vergisi tekil ederdi. 16. yzylda Venedik ve spanyol kalyonlarn andran iki katl kadr galar da ina olundu. Donanmann esasl ksmn buna ramen hafif gemiler tekil ederdi. Osmanl donannas esasta btn ada denizci devletler gibi korsanlk faaliyetlerini desteklerdi. Gerekte Osmanllar Akdeniz' de gemi teknolojisi bakmndan mutlak s~nle sahip olamamhr. 16. yzyl sonunda Lepanto (Inebahh) yenilgisi (7 Ekim 1571) ile donanma rekabet gcn adamakll kaybetti. Arhk bah Akdeniz havzas glenmi ve yaylma dnemine girmiti. Gemi teknolojisinde ilk nemli deime 17. yzylda balad. Bu devirde ilk olarak Cezayir-i garb ocaklar denen (Tunus, Cezayir) gemileri krekten yelkene geti. Esasen imtiyazl eyalet statsndeki bu lke, Osmanl donanmasnn Akdeniz' deki vurucu gcdr. Bununla beraber Osmanl donanmasnn 19. yzyla kadar nemli bir siahat geirdii phelidir. 19. yzylda donanmann slah d borlanmann balca sebeplerindendir. zellikle Abdlaziz devrinde donanmadaki gemi saysnn; personel, yan tehizat ve tamir ihtiyac d nlmeden arthrlmas bir mali ykma sebep olmutur. 18. yzyln banda Marsigli; frikata bergende (brigantin), galiotta, galer, mavna, orta batarda gibi gernilerin Osmanl tersanelerinde yapldn bildiriyor.52
Osmanllar'n denizde ilk grdkleri gemilerin karamrsel denilen ektirmeler olduunu belirtmitik. Bunlar Marmara iskeleleri arasnda yk tayan gvertesiz bir buuk direkli kk nakliye gernileridir. Bunlarn bykl oturak denen bir l ile belirtilir. 10-17 oturakl olanlarnafrkate (talyancafrigata) denir. Her oturak bir krek olup, her krei 2-3 nefer kreki

52

Luigi Ferdinando Marsigli, Stato Militare deli Imperio Ottomanno, Haag. Amsterdam 1732, Reproduktion- Akad. Druckeri Graz, 1972 (KramerKreutel) s. 139.

iLBER ORTAYLI -

247

kullanr.Frkatelerin en kklerine krlang denirdi. Son derece sratli ve hareket kabiliyeti yksek olan bu gemiler da nk dzen deniz harbinde yararl olduklar gibi, karakol grevi de grrlerdi. Bunlarn 18-19 oturakl olanlarna perekende (talyanca brigantine) denir. 20-24 oturakl olanlar kalita (talyanca galita) diye adlandrlr. 25-30 oturak~ olanlar kadrga adn alr. 26-36 oturakl gemiler batarda (Italyanca bas tarda) olup, bunlarn her krei 6-7 krekitarafndan kullan lrd.53 Bu gemilerin teknesi yksek ise mavna adn alrd. Kadrga tipincieki bu gemilere Akdeniz milletleri galer adn verirler. Mavnalara ise Venedikliler mahor veya galeazza derlerdi. Osmanl kalyonlar donannada en byk gemilerdi. Ancak sp~nyol ve talyanlar daha byn yapyorlard. 1588' de IspanyaHar 50'er toplu olann yapmlard.

Btn bu isimlerin talyan asll olmalarnn nedeni aktr. teknik geliimini Akdeniz'in denizci milletlerinin ustalarnn retisi ve onlarn tekniinin taklit edilmesi ile baarabilrnitir. rnein denizciliimizde kullanlan u birka kelimeye bakmak bile bunu gsterir. a larga = alarga, alla banda = alabanda, via = viya, nisa = ssa, fonda = fonda, apoco = apiko, arriva = arva, a lista = alesta, a quanta = aanta, gancio = kanca, chima = ma, mazzane = mizane, testo di mora = destemore, bas tarda = batarcia gibi.5 4
Osmanl donannas
Ak deniz donanmasnn dnda bir de ince donanma denilen Tuna Nehri donannas vard. Bu nehir donannas zerinde de duralm. nce donanmada; uurma, varna baifteleri, aktarma (nehir muhafaza gemisi), stak (nakliye gemisi, sekiz krekisi vard). ete kay (top eker), brolik, amlca (nakliye gemisi), kancaba, ayka (Rus kazaklar ay ka der 2050 muharip alr, Ozi veTuna'da iler), ahtur, krlang, hafif frikate ve kalita gibi kk ve hafif gemi ve mavna tipleri kullanlrd. Tuna kapdanl Vidin (Bulgaristan'da) ve Budin (Macaristan) arasndaki blgeden sorumlu idi. On adet firkate ve bini akn donanma azebi ile bu nehrin gvenlii salanrd. Tersane Rusuk'ta idi. 16. asrda Frat zerindeki kontrol iin

53

Mehmed kr, Esfar- Bahriyye-i Osmaniyye, Birinci Cild, stanbul Karabet Matbaas, Sene 1306, s. 164 vd. 54 Age, s. 147' den.

248 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

Birecik'te de bir tersane kuruldu. Frat nehri komutanma Basra kap d an deniliyordu. Tuna kapdanlnn nemli iki yardmcs girdablar aas ve aklar aas idi. Tuna nehri ulammn dzeyi bize bu blgede kentler, ulam ve ticaret hakknda da fikir verir. 16-18. yzyllardaki Tuna ularn bize Budin, Belgrad, Vidin gibi merkezler arasnda nemli bir btnleme ve yo~n ilikiler sistemi bulunmadm gsterir. Esasen Avus!Urya Imparatorluu bile Tuna ulamm ancak 18. yzylda Imparatorie Maria Theresia dneminde gelitirebilmiti.
Osmanl donanmasmn en byk amiri kapdan- derya'dr (kapdan paa). Ekseriya vezir rtbesinde olup, Divan- Hmayun yesiydi. Bu makama zengin bir vezirin getirilmesine dikkat edilirdi. cabnda, donanmamn donatrnma katkda bulunabilecek (bor olarak) kadar dnyal olmalyd. Kapdan Paa'nm yardmcs patrona (vice-admiral) ve sonra riyale talyanca reale (rear veya contr admiral) idi. Bu en yksek komuta heyetini meydana getirmekteydi. Kapdan Paa'nn bugnk Hali'de tersanede bir miri saray vard. Kapdan Paa Divan da burada toplamrd. Kanlarya ve tersane hizmetlerinde yardmcs tersane kethdas olup, meslekten tecrbeli bir denizciydi. Tersanenin mali sorumlusu bu memur idi. Oniki Adalarn ve Kbrs Adas'nn on bir sancak halinde Kapdan Paa'ya bal olduunu biliyoruz. Bunlarn sancakbeyi rtbesindeki amiralleri gemileriyle Kapdan Paa'ya Anadolu'da eme, Rumeli'de Navarin Liman'nda kat lrlard. Adeta timarl ordusu gibi; levendler sancakbeyleri rtbesindeki amirallere, onlar da beylerbeyi olan kapdan- deryaya balydlar. Kasmpaa' da da tersane azeblerinin kald bir kalyoncu kias vard. Kapdan Paa EyaZeti u sancaklardan meydana gelirdi; Gelibolu (merkez paa sanca), Ariboz, Inebaht, Midilli, Sack, Kocaili, Karlili (Mora'da) ... Bu sancaklar birer kalyonla donannaya katlrd. Rodos be ve Mystra (Mora'da) ise iki adet kalyonla itirak ederdi. Bundan baka Sakz Adas, Mehdiye (Libya' da), Kb rs'ta Lefkoe~ Baf, Girne sancaklar vard. Kapdan Paa bu geni alanda 33 aday iltizama verirdi. Cezayir, Tunus korsanlar ve Kefe donanmalar yardmc kuvvetlerdi. Korsanlk 18. yzyla kadar btn devletlerde olduu gibi Osmanllar'da da vurucu g olarak himaye edilen bir denizcilik tr idi. H.

iLBER ORTAYLI -

249

1017'de (1608 M.) Osmanl donanmasnda 138 zaim ve 1434 timarl levend olmak zere 1572 kl vard. 55 Bir gemide reis, odaba ve aba komutan idi. Bir gaZerde ise bey, gardiyanba ve reis en yksek rtbeli komutand. Byle bir gemide 327 adet personel vard. Azebler, donanma ve tersane azebi olarak ikiye aynlrd. Bunlar dai.ni askerdi. Ayrca aylak denen cretli askerler de vard. Don~a hizmetindeki askere umumen levend denirdi. talyan ve spanyollar'n aksine Osmanllar gerek denizcilik gelenei ni miras olarak alamamlardr. Ayrca ne Bizans ne Selukller ne de Memlukler bu konuda kayda deer gelimeler gstermi ti. Ancak yeni gen nfus ynlarnn denizcilie geii, maribi lkelerin destei ve kara ordularndaki gibi bir disiplin ve rgtlenme Akdeniz'in dousunda ilk elde bir egemenlie imkan salad. Zaten bu evrede denizcilikte ileri bir lke yoktu. zellikle Akdeniz adalarndaki Venedik egemenliinin ahali zerinde yaratt bask, Osmanl fetihlerini kolaylahrc bir rol oynad. Ama denizcilikte Akdeniz 16. yzyldan itibaren umumi bir kntye girmiti ve Osmanl denizcilii de bu knty yaad. Tersanenin en byk memurlar ise bata tersane emini, tersane kethdas, tersane aas, liman reisi, tersane reisi, tersane defter emini, tersane defter kethdas, ruznameci ve icare katibi gibi grevlilerdi. Hali ve Kasmpaa blgesinin gvenliini salamak da donannaya aitti.
Osmanl donanmasnda slahat hareketi N avarin felaketinden sonra balad. 1867 Nisannda ise, Kapdan- deryalk tamamen kaldrlarak Bahri ye Nezareti kuruldu.

Buraya kadar Osmanl devletinin merkezi hkmet rgtn ksaca gzden geirmi bulunuyoruz. Bundan sonra eyalet idaresi ve kentlere geebiliriz.

55

Age, s. 139.

250 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

H. Osmanl Eyalet daresi


Osmanl ynetim sistemi hakknda siyaset biliminin babas, Rnesans talyas'mn parlak diplomah Machiavelli ilk analizi yapmhr. Akdeniz'in dousunu Toscana Elisi veya Venedik balio'sunun raporlarndan tamyan bu dnrn betirnlemesi, fazla uzun boylu dnlmeden gnmzde bile etkilerini srdryor ... Rnesans Avrupas'nda biri daha vard aym dnceyi tayan; Avusturya imparatoru'nun stanbul sefiri Ogier Ghiselin von Busbecque... Bu 16. yzyl adamlarnn fikirleri yle zetlenebilir:

h1tfu ile ynetici olanlarn ynettii Osmanl her paras, hkmdarn otoritesine sk s kya baldr. Byle bir lke zaptedilemez. Ancak, edilirse idaresi ok kolaydr. Oysa bir sr feodal lordun krala kafa tuttuu bir Fransa kolayca zaptedilebilir. Ama orada tutunmak mstevli iin ok zordur". Tarih bu kehanetin tam tersini gsterdi. Fransa gibi lkeler zaptedilemedi; Osmanl lkesi ise, 17. yzyldan sonra yava yavaerimeye balad. Ama hi bir mstevli orada kolayca tutunamad. Daha 16. yzylda Osmanl ynetiminde belirli bir desantralizasyon gze arpar. Bu, geleneksel devletin ve toplum sisteminin zelliklerinden ileri gelmektedir. .
Imparatorluu'nun

"Hkmdarn

Geleneksel toplum, ulam ve haberleme teknolojisinde organik enerjiden (yani tamaclkta; kahr ve deve, haberleme de; insan ve at gibi aralardan) yararlanan, gl bir merkezi denetimin kurulamad, mali ynden zerk birimlerden oluan, brokrasinin dar kadrolardan olutuu, yaygn ihtisasla mann bulunmad bir devlet sistemine sahiptir. Byle bir toplumda ynetimin abarhlacak llerde merkeziyeti olamaya.ca ve hatta bu terimin kullanlmasmn caiz olamayaca ak hr. Ancak gsz birimler zerinde merkezi devlet bir otorite ve ba kurabilir. nk taradaki birimler aslnda bamsz olarak ekonomik zenginlikten yoksundur. Ekonomik ynden zenginlemenin XI. yzyldan beri grld Avrupa'da kk birimlerin giderek gelenip bamszlamas sonucunda "feodalite" denen sistem domutur. Aslnda bu olay klasik feodaliteden ok bamsz kk devletlerin kp yaayabilecek hayat kaynaklarna sahip olmas sonucuydu. Fakat bir mddet sonra fazlaca glenen

iLBER ORTAYLI -

251

yutulmaya baladlar. Bu, merkezi veya glenmesi diye betimlenen olaydr. edid istila ve almalar bir yerde hukuki syleme, ast-st aras bir hukuki kurumlama ile yeni bir dnya yaratmhr. Dou Akdeniz havzasnda ise kk birimler kurak, bereketsiz topraklarda glenecek bir ekonomik kaynak bulamadlar ve bamszlaamadlar. Osmanl ynetimi bu blgede hkmran olmutur. Onun iin, onu eski Roma, Bizans, Sasani ve Ortaa Avrupas'ndaki arlman mparatorluu gibi dnmek ve ynetim sistemine bu ereve iinde yaklamak gerekir diyoruz. birimler milli
krallklarn douu

dier

tarafndan

lk devirlerde Osmanl hkmdarlar bir blgeyi idare etmek iin iki yetkili ynetici tayin etmilerdir. Bir bey (ilk anlarda suba) ki sultann icrai otoritesini temsil eder, onun yannda da hukuki otoriteyi temsilen bir kad tayin edilirdi. Demek ki, kadnn beyden bamsz olduunu dnrsek, eyalet idaresinde ikili bir denge ile hkmranlk tesis edilmi oluyordu. Ancak bu emann ve mekanizmann devam ettiini dnmek zordur. lk zamanlarda lkenin ok geni olmadn dnr sek bu sistem ileyebilir. Eyaletlerin Tuna'dan Basra'ya kadar uzand bir zamanda ise, bu mekanizma phesiz ki deie cektir. O zaman eyalet idaresinde merkezi otoritenin lehine olan bu tr bir kuvvetler ayrm acaba ne kadar zaman ve ne lde devam edebiimitir diye sormak gerekmektedir. lk Osmanl devrinde idari birim sancakh ve idarede sancak temeline dayanan blmlenme, eyalet birimlerine ramen 19. yzyla kadar devam etmi, ancak Tanzimat'tan sonra tarada ki rgtlenme vilayet (eyalet) esasna gre dzenlemitir.
Osmanl tara idaresinde sancak temel birimken, 1361'den sonra, zellikle Rumeli'de fetihlerin artmas, sancaklar zerinde de bir kontroln tesisini zaruri kld. Birinci Murat lalas ahin Paa'y ilk olarak Rumeli Beylerbeyi tayin etti. Bylece klasik Osmanl idaresinde eyalet bir st rgtlenmeden ok bir kontrolc ve koordinatr fonksiyonlu birim olarak dodu ve idaresi beylerbeyine verildi. 1393'de I. Bayezit Anadolu Beylerbeylii'ni tekil etti. 15. ve 16. yzyllarda sancak idari tekilat ve kamu hizmetleri bakrnndan temel birim olmakta devam etti ise de (rnein eyalet kads yoktu), bu yeni fethedilip kurulan

252 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

sancaklar eyalet olarak birletiriliyar ve balarna beylerbeyi tayin ediliyordu. Bylece 1520'de saylar alh olan eyaletler, Kanurunin lmnde on alhya kh. 1610'da ise bunlarn says otuz ikiye ulamhr. mtiyazl beylik statsndeki EflakBodan, Erdel (Transilvanya), Krm Hanl bu sayya dahil deildi. Bu eyaletler; Rumeli, Anadolu, Rum (Amasya-Sivas), Trabzon, Bosna, Karaman, Kefe, Dulkadir, Erzurum, Diyarbekir, Musul, Haleb, am, Trablusam (Yani Lbnan), M sr, Yemen, Cezayir-i Bahr-i Sefid (Oniki adalar), Cezayir-i Garb, Kars (1580'de Kafkasya ftuhah dolaysyla beylerbeylik oldu), Badat, Van, Tunus, Basra, Lahsa, Budin, Trablusgarb, (Libya), Tamvar, ehr-izor, Kbrs'dr. 56 Sancak, tirnar sistemine dahil olan idare birimidir. Msr, Basra ve Lahsa gibi eyaletlerde sancak stats uygulanmyordu. Buralarda Osmanl tirnar sistemi ve rfi kanunlar uygulanmadndan bir tr zerklikleri vard. Macaristan fetihten sonra tirnar sistemine sokuldu (Eyalet-i Budin). Sz edilen bu yar zerk eyaletlerde buna ramen yenieri garnizonlar, kad ve defterdar vard ve bunlar merkeze her yl "Salyane" denen belirli bir vergi derlerdi. Salyane eyaletlerinin brnden fark, topran tirnar olarak askere tevcih edilmemi olmas ve beylerbeyinin adeta bir kral naibi gibi mahalli lordlar (beyler) zerinde denetim kurmak iin gnderilmi olBadat, Habeistan, masdr. Dou Anadolu Blgesi'nde ise mhim yerleme merkezleri yoktu ve gebe halk yayordu. Burada sancak idaresi airet eyhlerine verilmitir. Irsi lordluk grlen bu yerde hkmet baz yerlere kad tayin ederdi. Ocaklk ve Yurtluk ve Malikanedivani denen sistemle idare edilen bu yerdeki airetler belli sayda askerle orduya kahlrd.

Eflak ve Bodan, Erdel, Dubrovnik, Grcistan, erkezistan ve Kuzey Kafkasya'daki Kumuk amhall, Ukrayna Kazak Hetmanl, (17. yzylda) Krm Hanl, Mekke eriflii ve bir sre iin Geylan Emirlii imtiyazl beylik statsnde olan yerlerdi. Bu drdnc kategori lkelerden aada bahsedilecektir.
56

H. nalck, Ottoman Empire, s. l 06'daki cetvel.

iLBER ORTAYLI -

253

Tipik Osmanl eyaleti, tirnar sisteminin uyguland sancaklardan meydana gelen bir btndr. Yani sancak; askeri, idari, mali ynden tirnar sistemi ierisinde Osmanl mparatorluu nun tara ynetiminde ana birimdir. u kadarn belirtelim ki, mparatorluun sancak taksimal nisbeten sabit kalmsa da, eyaletlerin kompozisyonu ve says imparatorluk yklana kadar devaml deimitir. Hele 19. yzylda baz liman ehirleri nin nemli lde gelimesi ve buna bal olarak ulam an daki kaymalar, eyaletlerin mekansal organizasyonunda nemli deimelere sebep oldu. 19. yzylda; Selanik Vilayeti'nin, Tuna Vilayeti'nin yeniden dzenlenmesi ve Aydn Vilayeti'nin merkezinin zmir'e kaymas buna rnek olarakg sterilebilir. Demek ki, bu deimelerde yeni fetihler etmen deildi. ktisadi deimeler, mekansal organizasyonda baz maniplasyonlara sebep oluyordu. nce bir rnekle u noktay tebarz ettirmeliyiz. eyaleti bugnk Trkiye vilayetlerinden ok daha genitir. Bir iki istisnasyla (Konya, stanbul) bugnk Trkiye Cumhuriyeti'nin vilayetleri esasen Osmanl sancaklarnn geniliindedir. Bir Osmanl eyaleti bunlarn veya drdn birden ierirdi. rnein, Edirne Vilayeti; bugnk Edirne, Tekirda, Krklareli (Krkkilise) ve Trnova'y, Kastamonu Vilayeti; bugnk Kastamonu, Sinop, Bolu, ankr ve Zonguldak' ierirdi. Bu tarz bir taksimaln gerek ve modern anlamdaki merkeziyetilikle badaamayaca bir gerektir. Nitekim Tanzimat'taki dzenlemeden balayarak, zellikle ttihad ve Ter ak ki devrinde merkeze bal sancaklarn says arthrlmhr. Bu olay bugnk Cumhuriyet ynetiminde sahip olduumuz vilayet taksimatnn biimleniinin bir balangcdr. O zamanki uygulamada "Elviye-i gayri mlhaka" diye anlan bu sancaklara; Karesi (Balkesir), ehrizor, Canik (Samsun) gibilerini rnek olarak gsterebiliriz. Her Bir
Osmanl eyden

Eyaletin sancaklara ayrldm belirtmitik. Beylerbeyi bunlardan birinde, Paa Sanca'nda oturur ve kaps halk ile konanda yaard. Eyaletde mali iler iin tirnar defterdan ve hazine kethdas vardr. Beylerbeyinin de kethda ve tezkirecisi vardr. Bu memurlar onun bakanlnda beylerbeyi divanm meydana getirirlerdi. Beylerbeyi ve divam; tirnar meselelerinin zmler, ikayetleri dinler, gereken tedbiri alrlard. Vilayetle-

254 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

rin toprak servetine gre, vali paalarn haslar az veya ok olurdu. Valilikler iinde has geliri en zengin olan vilayet Msr d, o yzden sorunu oktu bu salyane eyaletinin ... Beylerbeyinin Memluk beylerinden toplad vergiyi (Msr hazinesi) merkeze yollar; bu cib-i hmayun denen padiahn ahsi geliridir. Fakat ekseriya bulran zaman hazineye bor diye verilir, tabii geri gelmezdi. Bir dnem Msr hazinesinin toplanmas ve gnderilmesi bile gecikmitir. Erzurum ve Van valilikleri de byk makam idi. Erzurum Beylerbeyi merkeze danmadan ran hudut valileri ile baz hudut sorunlarn grp zebilirdi. Erzurum Valisi yazmalarda evrak zerine kendi tura sn ekerdi. Ayn ekilde Budin (Macaristan) Belerbeyi de, Habsburg'larla muhabberatta bulunmaya selahiyetli idi. Kefe sancak beyi Azak muhafz Paa'nn benzer yetkileri vard. Van Valisi ise yurtluk ve ocaklk sahibi Krt airet beyleri zerinde hakim idi. Onlarn yllk hediyelerini alrd. Bir beylerbeyi, tayin edildii vilayetin beylerbeyi haslar ile (ki bunlarn ne kadar asker karaca merkezce bilinirdi) asker karr, ayrca kaps halkn, muhafzarn ve ailesini besler ve bir miktar servet sahibi de oludu. Bu hizmetkar ve muhafz alay o kadar kalabalk olurdu ki, zellikle 16. yzyldan itibaren "sarca", "levent" denilen bu muhafz ve babozuklar beslenemediinden etrafta soygunlara baladlar. Tarihimizde kendi kap halk drt-be bin ve daha fazlay bulan valiler vard ve bunlar tayin edildikleri vilayete Naima'nn tabiriyle "bir ekirge srs, bir asumani bela" gibi kerdi. Dier sancaklarn banda sancak beyi vard. Sancaklar kazalara ayrlmtr. Her kazada, sancakta olduu gibi, birbirinden bamsz suba ve kad bulunurdu. Subalarn ynettii kazalarn alt kademesinde de timarl sipahilerin bulunduu kyler yer alr. Esasda gerek beylerbeyi hass ve sancak beyi hass ve gerekse zeamet ve sipahi timariar bir yerde toplannayp dank yerlere serpitirilmi tir. Fakat bunlarn zamanla muayyen yer ve ellerde temerkz ettii grlmektedir. Gerekte, bu lord brokratlar Osmanl toplumunun en zengin ve kudretli snfdr. Prof. nalck'a gre; "1500'lerde bir sancak beyinin yllk geliri 4 bin 12 bin dka altn arasnda deiiyordu. Oysa ayn dnemde Bursa'nn zengin bir tccar drt bin altn servete nadiren sahipti" .57
57

H. inalck, a.g.e., s. 115.

iLBER ORTAYLI -

255

19. yzylda, yeni modern anlamda daimi ordu kurulana kadar eyalet tekilalnn organizasyonunda en nemli faktr askeri dzen idi. rnein 1475'de bin kapkulu sipahisi ve all bin yenieriye karlk; Anadolu'da 17 bin, Rumeli'de ise 22 bin timarl sipahi vard. Kanuni devrinde kapkulu svarisi 6 bin ve yenieriler 12 bin kii iken, timarl ordusu 40 bin kiidir. Demek ki, imparatorluun ikbal devrinde eyalet ordusu en nemli yekunu tutuyordu. Ancak, eyalet ordusu bozulduka, kapkulu askerinin nemi artmlr. Daha nce belirttiimiz gibi, geleneksel devlet, birok hizmetleri gtrmekte olduu gibi, vergi toplamak ve maa demek gibi bnyesinin msaade ederneyecei faaliyetleri yrtemez. Bu, modern anlamda bir merkeziyetiliin olmayndandr. Ayrca, merkezi hazine annda maa demesi yapamaz. Bu nedenle maa yerine belirli bir kaynak tahsis edilir. Hatta bu gelire gre, belirli hizmetin o memur tarafndan yerine getirilmesi istenir. Timarl sipahiler bin akalk gelir iin bir cebel (atl ve silahl asker)le orduya kallr. Subalar sancak beylerine, onlar beylerbeyine ve beylerbeyi de belirli menzilde orduya kallr. Bylece Anadolu ve Rumeli'den gibi byyen bir ordu sefere kmaktadr. Benzer sistem baka lkelerde de grlmtr. rnein, Macar toprak beyleri yanlarnda yaya asker getirir. Her yirmi adet yaya iin bir de atl getirirler ki, bu svariye Huszar (yirmilik) denirdi. Eyalet ordusu daha ok hafif svari askeri niteliindeydi ve Osmanl ordusunun belkemiini tekil ederdi.
Osmanl ordusunun 17. yzyl sonuna kadar nemli bir blmn meydana getiren, imtiyazl eyaletlerin askerleridir. Osmanl eyalet tekilalna bir istisna tekil eden bu eyaletleri ksaca gzden geirelim.

Osmanl mtiyazl Eyaletleri


Eflak-Bodan: Eflak (Vlahia) 15. yzylda, Bodan (Moldavya) ise 16. yzylda Osmanl egemenliine giren ve ahalisinin Ramence konutuu, modern Romanya ve Moldavya Cumhuriyeti'ni meydana getiren iki blgedir. Bu iki blge de haracgzar olmu ve mahalli hanedanlarn ynetimine terkedilmiti. Bu iki eyaletin prenslerini ve gospodorlarn mahalli zadegan (Boyar'Iar) seiyorlar, Osmanl Padiah da seimi

256 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

tasdik ediyordu. Bu nedenle zaman iinde Eflak ve Badan ayan, Bab- illi'nin nde gelenlerini elde edip tahta geme yolunu setiler ve sk sk prens ve gospodorlar deimeye balad. 1711 Prut Sava srasnda her iki eyalet prenslerinin zellikle Badanda nl tarihi ve musikiinas Dimitri Cantimir'in Byk Petro'ya meyletmesi; bu statnn deitirilmesine neden oldu. Bundan sonra, her iki blgeye stanbul'da, Fener'deki Rum aristokrasisinden beyler tayin edilmeye baad. Bu nedenle stanbul Rum Patrikhanesi ve Rum aristokrasisi, blgede baskc bir fonksiyon yklendi. Bu tutum ve durum dolaysiyle Romenler Fener'in dman oldular. 1821'de Yunan isyan patlak verince, Bab- Ali yeniden yerli zadegandan beyler tayin etti. Ancak Rus arl'nn blgede nfuzuartt ve 1861'de her iki blge Romanya Prenslii haline getirildi. 1878 Berlin Kongresi ile de Romanya bamsz krallk oldu. Romen kilisesinin Fenerli Rumlarn idaresi dneminde bamszlk eilimi dodu. Btn bunlara ramen nl Romen tarihi Nicolai orga'nn da dedii gibi; Osmanl egemenlii Romen Ortodoks Kilisesi'nin ve kltrnn erimeden aamasna, latin karakterinin devam etmesine ve modern Romen Ulusu'nun oluumuna byk katklarda bulunmutur.

Erdel Beylii: Bugn ksmen Macaristan, ksmen de Romanya'da bulunan bu blgeye Transilvanya (orman boyu) da denir. Daha 1526 Moha Meydan Sava'nda Erdel zadegam Macar Kral Layo'a olan kinlerinden ve kar atmalarndan dolay Yano Zapolya'nn bakanlnda Osmanllar' a biat etmiti. O devirden beri Osmanllar Erdel'i iilerinde bamsz bir imtiyazl beylik haline getirdiler. Ancak idaresi bir ek harredann elinde deildi. Krallk Erdel zadegannn seimine ve Osmanl Saray'nn tasdikine baldr ki Erdel beyleri, daima muhtelif hanedandan olagelmilerdir. Erdel svarisi garb cephesi sava larnda Osmanl ordusunun yardmc kuvvetlerinden biriydi. Erdel beyleri de, Eflak-Bodan gospodorlar gibi sadrazarula yazrlard. 1683 Viyana bozgununda burada Trk nfuzu azald ve 1699 Karlofa Antiamas'yla Avusturya'ya brakld. Erdel blgesinin Osmanl dnemindeki zerk ynetimi orta Avrupa ve Macar tarihi bakmndan birka nemli sonu dourdu. Evvela, Erdel'de doup glenen protestan mezheplerinden biri "olan "nitarizm" Osmanllar devrinde grd hi-

iLBER ORTAYLI -

257

maye ile tutundu. Bu, Macar ulusunun nemli bir blmnn katalik kilisesi ve kltrne kar direncini salad. kinci olarak, Erde! aristokrasisinin ve halkn Macar kltrn devam ettirmeleri, onlara Avusturya devrinde Almanlahrma srecine kar Macar ulusalcln koruyabilme olana verdi.
Dubrovnik: Ragusa Cumhuriyeti de denir. Adriyatik kysm daki bu ehir cumhuriyeti 15. yzyldan beri haragzar olup Osmanl himayesisayesinde Venedik ve dier talya ehirlerine kar ticaret emniyetine sahip oldu. Ayn zamanda gney Slav . ve Rnesans talyan kltrnn kaynamasna da yardmc oldu. 1815 de Avusturya'ya geene kadar da bu roln srdrd.

Kafkas da kabilelerinin kontrol Kumuk gibi otonam bir emir araclyla salanyordu. Dier yandan Arap Yarmadas da Hicaz Emirlii peygamber soyundan gelen Mekke eriflerinin idaresine braklmh. Ancak, Hicaz Emiri, Osmanl garnizonunun gzetimi alhnda olup, bedevi kabHelerin zabt-u rabt altna alnmasnda rol vard.
amhal

Dou tarafnda

Krm Hanl: mtiyazl beylikler statsncieki dier bir yar mstakil devlet Krm Hanl' dr. Bu devletin iktisadi, sosyal, idari yapsnn geirdii deimeler konumuz asndan ilgintir. Krm Hanl Osmanl hakimiyetine 1475'de girdi. Bu andan itibaren Kefe Sanca dorudan merkeze baland. Burada bulunan vali ve garnizon, bir tr gzetim ve denetim grevine sahipti. Esasen Krm Hanl Ceneviz elindeki sahillere Osmanl hakimiyetinin sayesinde hkmedebilirdi. Hanln ba kenti Bahesaray'd. Hanlk, Giraylar Hanedan'nn elindeydi. Giraylar, Cengiz soyundan geliyordu. Bu statlerini nemle belirtmilerdi. (Halef'ul Selatin'ul Krrniyye ve erif'ul Ha_vakin'ul Cengiziyye). Giraylar, Osmanl soyu tkendiinde, Imparatorluun ynetimi iin namzet hanedand.58 Giraylar Hanedan'nn hangi yesinin Krm tahtna geleceine Osmanl sultanlar karar vermitir; ancak egemenlik devaml olarak ayn ailede kalrnhr. Krm Hanl, Bender erkesleri ve Ukrayna zerinde de Osmanl Sultan adna kontrolc ve hkmran ol58

Bu yaygn mythos ve iddiay A.D. Alderson ve J. Hammerkabul etmiyorlar. Ancak her iki yazarn gzden kardktan olaylar vardr. rnein, II. Mahmud'a kar ayaklanan Yenierilere, "Hanedann son yesini katietmek mi istersiniz" dendiinde, kalabalk "Giraylar getiririz" demilerdi.

258 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA RGT

1739 Belgrat Antiamas'na kadar Moskova arlar protokol ynnden stanbul'un muhatab olmadklarndan d ilikileri ve eli teatisi Krm ve Rusya arasnda yaplyordu. K rm Hanl bir dizi d lkeyle eli teatisinde bulunmu hatta Eflak ve Erdel gibi daimi elilikler de kurmutu. Ancak d politikasn Osmanl. sultanlarnn kar ve eylemiyle paralel yrtmesine dikkat edilmitir. Krm Hanl'nn brokratik rgt ve kanlarya dili, Osmanl devlet ve brokrasi geleneinin iddetli etkisi altnda idi. 59 yzyllk Osmanl egemenlii sayesindedir ki, Krm Hanl'nn devlet tekilat ve iktisaditoplumsal durumunda gebelikten yerleik tarm toplumuna doru baz deimeler grld. 15. yzyl sonuna kadar Krm hanlarnn belirli bir sistem olmadndan, sregelen taht kavgalar da Osmanl dneminde bitmitir. Krm ham Osmanl Sultan'nn, vassali idi. Ancak, Vezir-i azam ve Han'n ilikileri belirsiz olduundan, komuta-karar konusunda, Sultann bulunmad yerlerde anlamazlk kyordu. Bu iliki tarihi bir cilve olarak; Krm hanlarnn soyundan gelen Tevfik Paa'nn son sadrazam olmasyla kendini gstermi gibidir.
Krm Ham tam otoriter bir hkmdar deildi. Altnordu devrinden kalm dier hanedanlar, bata Kara denen drt byk aile ve ulanlar, mirzalar, seyit ve beyler nemli kararlara itirak ediyordu. Bu kurultay tpk Polanya diyeti gibi idi ve oybirlii gerekirdi. Her byk muzann kendi ulusu vard. Ulus arazisinin vergileri, damga resmi, gmrkleri onlarca toplanr, sadece onlarn srleri otlaklardan yararlanrd. Ulus topraklar cemaatin ortak mlk saylr, birlikte ekilip biilirdi. Han'n memurlar buralara giremezdi. Her ulusun bandaki mirza harbe belirli sayda askerle katlrd. Krm ordusu, yardmc hafif svar ktalaryla Osmanl sava gcnn nemli bir blmn olutururdu. Bununla birlikte kefe ve ona tabi Sudak gibi yerler merkeze bal sancakt. Yavuz Selim'in de ehzade iken ynettii bu sancak Krm Hanl'n denetirdi. Burada top vard ve hanlk arazisinde ar toplar yoktu. Gene mstahkem kaleler de yoktu. Azak Paas da bir mstakil garnizonun bandayd ve kefe gibi bu blgede hanlk snrlar d-

mutur.

59

J. Matuz, Krim-tatarische Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg 1976, s. 83.

iLBER ORTAYLI -

259

ndayd. 16-17. yzylda Krm'a Osmanl saray terifah, ilmiyye ve yarg sistemi ve ateli silahlar girdi. Kapkulu askeri vcuda getirildi. Ayn zamanda gebelikten topraa yerleme balad. 60 Bu andan itibaren eski ulus beylerinin yannda, bu yeni hizmetlerin ortaya kard bir aristokras daha dodu. Bu gibi hizmetlerde eski Ceneviz aileleri de kullanld. Ornein 1505-07 yllarnda Mirza Vitsenti, Litvanya'daki Krm elilii grevini yerine getiriyordu.

16. yzyla kadar hayvanclk, zellikle atlk lke ekonomisinin esasn tekil ediyordu. Moskova Knezi III. Vasil'e Han Saadet Giray; "Savasz yaayamayz, geimimiz budur" demi ti. Gerekte, Moskova devletinden alnan ty (vhod) denen har a yannda, Karadeniz esir ticareti de Krm'n elindeydi. 16. ve 17. yzylda sistem deimeye balad. Her eyden evvel sahil tarafndan meyvaclk, baclk, step tarafndan da ziraat balad. Alnan esirler, halk devaml seferde olduundan servaj usul ile toprakta alhrlmaya balad. Bu andan iti~a ren Krm; tahl, meyva, deri ve st mamlleri bakmndan Istanbul'un ve hatta tm dou Akdeniz'in geim kaplarndan biri olmutur. Sahip Giray devrinde tekil edildiini belirttii miz "kapkulu ordusu" da erkesler' den kurulmutu. Ancak bu ordu, Han'n mrzalar zerinde hakimiyet kurmasn salamak tan ok, Osmanl Saray'nn hakimiyetini pekitirdi. nk iinde mhim miktarda Kefe valisinin gzetimincieki yenieri bulunuyordu. Krm Ranlar, Moskova kadar Polanya ile de mcadele ehni ve bu iki devleti birbirlerine kar kullanm
lardr.

lke devaml sefer halindeydi. Her yetikin erkek svari idi ve gerek Avrupa cephesi, gerekse ran harblerinde Osmanl ordusunun en byk destei bu hafif svari kuvvetleri idi. 16. yzyl sonlarnda Don ve Zaporojye Kazaklar'nn ateli silahlarla donatlmas, Krm ordusunu bu cephede mkl duruma sokmutu. Dier yandan sonusuz ran harplerinin insan erit60

Martin Bronevskiy, Tartariae Descriptio, adl sefaretnameden "Krm" adyla eviren: K. Ortay l, Ankara 1969. 16. yzylda Polanya'nn Krm setiri olan M. Broievskiy bu eserinde muhtelif yerlerde gebeliin bulunmadn ve topraa yerleik bir dzenin grldn yazar.

260 -

OSMANLI DEVLETiNiN MERKEZ ve TARA >RGT

mesi, Krm Hanl'nn Bab- Ali' den daha evvel, ordu da ve dier alanlarda Avrupa usUl reforma sevketti. 18. yzylda Krm ordusunun dzenlenmesi iin Rus teknisyenleri celbediliyor ve hatta bizzat ahin Giray, kalgayl (veliahdl) srasnda Rusya'da askerlik tahsil ediyordu. Fransz Edebiyal'ndan eviriler ve hayat tarzndaki deiiklikler bunu izledi, Baran de Tott'un gzledii gibi sarayda oynanan Malyer oyunlar bu cmledendi.
Topraa yerleilip tarmsal faaliyetler attndan, Rus igali (1783) burada feodal bir dzen bulmutu. Eski feodallerin arie Katerina tarafndan tannmas ile bu igal tamamland. "Aynal Kavak Tenkihnamesi" ile de, Osmanl Sultan hilafet haklarnn tannmas arh ile bu ilhak tand...

mtiyazl eyalet statsne giren dier eyaletler Cezayir'i Garb (Tunus, Cezayir, Libya) idi. Osmanl ynetimi zellikle toprak kaybna urad 19. yzylda elden kan lkelere ilk elde bu staty vermi, ancak klasik dnemin tersine bu, fiili bir bamszlk olmutur.

Nitekim 1861'de Romanya, 1878-1908 arasnda Bulgaristan, (1878'e kadar) ve Msr Hidivlii emaret-i mmtaze statsnde saylyordu. Bu lkelerin hkmdarlar, olaanst yetkili bir vali (vice-roi) gibi grlmektedir. Ancak bunun pratikte hi bir anlam yoktu ve geleneksel birliin kat zerinde devam idi.
Karada, Srhistan Osmanl

eyalet ynetim sistemi,

amzdaki sonular baka

ba-

kmndan ok nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti kadar, mpara


torluun bir zamanlar vilayeti olan temin kalnhlar grlmektedir.

lkelerde de bu sis-

Blme Ek:

OSMANLI DEVLETi'NDE KADI


Osmanl Devleti'nde beylik dneminden beri fethedilen yerlere hukuku temsilen bir kadnn, idareyi temsilen bir subann tayini, yerlemi bir gelenekli. Osmanl kads islam devletleri iinde zgn bir yeri olan adiiye ve mlkiye grevlisidir. Memuriyeti, kendinden nceki islami asrlardaki meslektalarna gre daha geni yetkilerle donatlmtr. Ayrca tahsili, meslee geii ve terfii itibariyle de gelimi bir hiyerariye ve kurallar btnne tabidir. ilmiye snfr1a mensup olan Osmanl kads son islam devletinin geni ve renkli corafyasndaki temsilcisi, bu dnyay batan sona en iyi tanyan memur tipidir ve bu devletin hukukular snfn ahsnda temsil eden meslek adamdr. Meslee girii, terfii, tayin yerlerindeki eitlilik sebebiyle btn devlet grevlileri iinde kaza silkine girenierin hem Osmanl devlet ilerinin mali, idari, askeri kompartmanlarn hem de Anadolu, Rumeli co rafyasnn birok noktasn tanmalar kailmazd. Ne yazk ki Osmanl kadlarndan gnmze ulaan ahsi hatra, mtalaa ve gzlem gibi malzeme hemen yok denecek kadar azdr.

sahalar

mlki, beledi, mali, askeri ve adli kapsayan grevleri gz nne alnrsa onun kadar geni bir grev alan bulunan bir baka memur olmad gibi memuriyet kampartman ve ahsiyeti onun kadar eitli olan da yoktur denebilir. ilmiye snfndan dr, er'i hukuk adamdr, ancak mlki erkan iindedir.

Osmanl kadsnn

262 -

OSMANLI DEVLETiNDE KADI

Btn ynetici zmre gibi askeri snfn bir yesidir (vergiden muaf ynetici imtiyaz ve yetkileri vardr), fakat bir yerde ynettii Mslman halkn dahi merkezi devlet karsnda szcs odur. er'i hukuku uygulamakla vazifeli olmas sebebiyle merkezi hkmet memuru olduu kadar ahalinin de devlet karsndaki temsilcisi ve szcs durumundayd. Mesela Pazar yerinin deitirilmesi, baz derbentilerin muafiyet talebi gerektii zaman bu talebin merkeze arzedilmesi onun vazifeleri arasnda idi. Gayrimslim ahalinin yaayma dahli yoksa da o zmrenin de hukukunu gzetmek ve mali ykmllklerini yerine getirip getirmediklerine dikkat etmek zorundadr.
Kadlara siyaset cezas uygulanamazd. Adaletnamelerden birinde, kadlardan grevlerini doru luk ve adaletle yerine getirmeyenierin "dibekte dvlp helak edilecei" gibi, muhtemelen Cengiz yasasndaki asil snfn kannn aktlmayaca prensibine dayanan bir garip ceza tehdidi sadece bir an'ane olarak yer almaktadr.1 IV. Murad'n Badat Seteri srasnda iznik kadsn yollar temizlennedii iin idam etmesi protesto edilen bir eylerndi ve Kanuni Sultan Sleyman'n Kzl Yenicesi Kadsn menzil parasn almas yznden astrmas d nda2 bu kuraln ihlaline de pek rastlanmaz. 3 Bir dier husus da 15-17. yzyln kadsnn 18. yzylda yaanan deiime uyum salamasdr. 19. yzylda ise daha farkl bir kad tipi ortaya kmtr. 20. yzyln banda kadlar Osmanl Devleti'nin adiiye sistemi iinde yine farkl bir yer igal etmektedir. Bunun iin de messesenin tarihi evrimi son derece ilgi ekicidir.

Tarihi Geliim: Kaynaklarm verdii bilgiler daha Sultan Orhan zamannda kadlarn eitimi iin ilk medresenin kurulduunu gsterir. Fakat Osmanl devlet ve top1
2

H. inalck, "Adaletnameler", TTK Belgeler, 11/3-4, 1965, s. 106. Feridun Bey, Mneat, , s. 567. i. H. Uzunarl, Osman/i Devletinin ilmiye Tekilati, TIK Yay. Ankara 1965, s. 107.

iLBER ORTAYU -

263

. lum sisteminde tedris, kaza ve ifta mesleklerinin ay rm, derecelenmesi ve rtbelerin muadeletinin asl ekii lenii Fatih Sultan Mehmed devrinde olmutur. Bu dnemde de henz baehir mfts ne eyhlislam unvann tar ne de ilmiyenin reisieri Rumeli ve Anadolu kazaskerleridir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde EbussuCd Efendi -gerek halefieri ve gerek selefierinin intiba ve itibar dolaysyla- baehir mfts diye anlm, ilmiyenin reisi saylm ve kazaskerler onun ardnda kalmtr. Ancak kadlarn tayin, terfi mercii her zaman iin bu iki kazaskerin dairesi olmutur. zellikle mderrislerin yksek snf gibi kadlarn da yksek yevmiyeli ve molla unvanl sancak kadlar (mev/eviyet payeli) "eraf- kudat" diye anlr oldu ve bunlar arasnda muadelet vard. Eldeki en eski er'iyye sicilieri (Bursa er'iyye Sicillen) 15. yzyln ikinci yarsna kadar uzandndan Osmanl idaresinin ilk bir buuk asrnda kadlar ve mahkeme faaliyeti hakknda birinci derecede kaynaklardan bilgi edinme imkan yoktur. ilk kadlarn iznik, Bursa ve Edirne gibi merkeziere tayin edildii, yeni fethedilen yerlere ikinci ve nc derecede kadlarn gnderildii vakayinamelerden renilmektedir. Vakayinameler, Yldrm Bayezid zamannda Veziriazam andarl Ali Paa'nn marifetiyle kaza silkinin ve kad hiyerarisinin bir nizama balandn nakleder.4 Devletin gerek anlamda kurucusu olan Fatih Sultan Mehmed kanunnamesinde kadlarn alaca harlar belirtmi, hiyerariyi kurmu, tedris, kaza ve ifta arasndaki muadeleti tespit etmitir. Mesela onun Sahn- Sernan medreselerini kurmasyla kad olmak iin gereken tahsil derecesi disiplin altna alnm, 500 aka yevmiyeli mevleviyet payeli kadlar Sahn- Sernan mderrisliine muadil tutulmutur. Bu devirde
4

kadnn

mesleki

eitiminde kurumlama

A.g.e., s. 84.

264 -

OSMANLI DEVLETiNDE KADI

yerlemesi asndan en nemli olay Sernan diye bilinen Fatih medreselerinin teekk ldr. Bylece 16. yzylda Sleymaniye medreseleri kuruluncaya kadar bu yksek eitim kurumu kadlk mesleine girecek genlerin tahsil grp iciizet aldklar yer olmutur. zellikle 16. yzyl sonunda, Anadolu ve Rumeli'de kenar medrese tabir edilen tara medreselerinden icazet veya tezkire alanlarn -eer eskiden o medreseye verilmi byle bir imtiyaz yoksa- bavuru ve adaylnn sz konusu olamayaca karara balanm tr.5 Sleymaniye Medreselerini bitiren bir kii (danimend), kazaskerlie mracaattan sonra bir nevi stajyerlik olan m/azemet iin nemli sancaklara mevleviyet payeli kadlar yanna gnderilir ve mlazemet devri ( be yl) sonunda istanbul'a getirdi. 18. yzylda daha da uzatlan bu bekleme dneminin ardndan sonra imtihan verenler en alt kademedeki kazalardan birine tayin edilerek meslee balarlard.

ve

hiyerarinin

Sahn-

tayini mutlaka padiah berat1 ile olur, ilmiye mensuplarnn tayin, yol ve nakil ilemlerini Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin daireleri yapard; bunun iin de kadnn meslee intisabnda bu dairelerden birini semesi gerekirdi. Dairelerde ilemler rCzniime denilen deftere kaydedilir ve artk kadlarn meslekteki terfii ve zlk ileri bu broda yrtlrd. Pek az literatrde 6 kullanlan bu defterlerin geni lde incelenip tasnifi yoluyla kad biyografileri elde edilebilir. Eer bir kadnn tayini bu deftere ilenmemise elindeki berat hkmszdr ve iptali gerekir. 7 Ayn ekilde beratsz greve gelen kadnn tayin ilemi "butlan ile maiCldr" ve "beratsz fuzuli mahkeme kurmak" diye tarif edilir. Bu ayn zamanda kadnn beratnda belirtilen kaza dairesi dnda bir blgede miras taksim etmek, teftie kmak gibi ilemlerde
5

Kadlarn

H. lnalck, "The Ruzname Registers of the Kadasker of Rumeli", Turcica, XX, Paris 1988, s. 257. 6 A.g.m., s. 251-75. 7 . Ergen, XVI. Yzyilda Ankara ve Konya, s. 81-4.

iLBER ORTAYLI -

265

. bulunmasn nleyen bir yetki belgesidir. Bu beratla ilmiyede mderris, mft ve kad gibi grevlilere mans1b verilir ve bunlara ehl-i menasb denilir. Cami vb. messese vazifeiiierine verilen greve ise cihet ad verilir (ehl-i ci hat). Kadlarn iinde kk merkezlerde ve kazalarda grev yapanlar hayli kalabalk olduu halde mevali denilen sancak kadlarnn says azdr; 19. yzylda bu vazifeyi grmeyip rtbeyi alanlarn, istanbul veya Anadolu ve Rumeli payelilerle, says 296 civarnda
dr.8

Osmanl imparatorluu'nda kad tayini her eyden nce belirli tahsil ve hiyerarik terfi dzenine dayanr. Bundan dolay klasik islam dneminde kadlk iin ngrlen artlar (erkek ve reid olmak, temyiz kudretine ve yeterli bilgiye sahip olmak, sar-kr olmamak) dnda eitim nemlidir. ifta, tedris, kaza dallar arasnda yatay gei mmknd ve her rtbenin muadili hiyeraride belirlenmiti. Bir kad aday mesleinin bandan sonuna kadar hiyerarik basama trmanrd. Bu terfi basama na uyulduu anialmakla ve tedris silkindeki tayin ve erken terfiler, kadlar yani kaza silki iin pek yaygn bir uygulama olarak grnmemektedir. Bu sebeple kaza silkine mensup ilmiye yeleri devletin son asrna kadar ei tim ve tecrbe bakmndan sekin bir zmre saylrd.
Kadlarn greve tayini ve grev yerlerindeki srelerinin uzatlmas, ksa tutulmas veya iki kadnn karlkl yer deiimiyle ilgili zengin rneklere kazasker riiznamesi denilen defterlerde rastanmaktadr. Grevin verilmesine "sadaka etmek, edilmek" tabir edilir ve kadlar bir blgeye kural olarak iki yllk sreyle (mddet-i rfiyye) tayin edilirdi. Ancak bu srenin kesilmesi 9 uzatlnas da mmknd. Kazasker veya ruznamelerinde yer alan rnekler mddet-i rfiyyeye
8 9

H. inalck, a.g.m., s. 256. Uygulama rnei iin bkz. Ankara 1994, s. 15.

i. Ortayl, Osman// Devleti'nde Kad1,

266 -

OSMANLI DEVLETiNDE KADI

(yani iki yl tevkit, bir yl merkezde mlazemet) olduka riayet edildiini gstermekteyse de 17. yzyldan sonra bu konuda aksamalara rastlanr. Ancak yine de bir blgede kadnn mevcudiyeti, tayin usul, mddeli iinde azli ve bir bakasnn tayini ok dikkat edilen bir husustu. Osmanl idaresinin zayf mevcudiyet gsterdii Kuveyt gibi kelerde dahi kad mutlaka vard. imtiyazl stat ile imparatorluktan kopan eski eyaletlere kadlar dzenli olarak tayin edilirdi; ksacas kad Osmanllar'da asrlar boyunca hakimiyet sembol olan bir memurdu.
Kadnn greve grev yapma usUl,

terfii ve eitli yerlerde idari yaps ve memuriyelin mevzuat asndan ok erken devirde gerekletirilen geni bir memuriyet hiyerarisinin varln gsterir. 1517. yzyllarda herhangi geni bir imparatorlukta gerekletirilebilen bylesine merkeziyeti ve kontroll bir brokratik sisteme g rastlanr.
Osmanl

balamas,

Bir aday mlazemette en az yl kalp meslei rendikten sonra en az yevmiyeli ve en az ii olan kaza kadlklarnda, Anadolu veya Rumeli kazaskerinin dairesine intisapla, greve balar. Bu ikisinin dnda bir de Msr iin bir kariyer vardr. Grev sresi sonunda aday merkeze mazulen gelir ve bir st derecedeki kazaya tayinini bekler. Kaza kadlklarnn en yksek derecelisinde grevi tamamlayp dnen kad, merkezde tahta ba1 denen ve mevleviyet payeli sancak merkezlerine tayini bekleyen kadlar arasnda yer alr. Bu ise meslekte al mas zor bir basamaktr; bilgi seviyesiyle ve eserleriyle tannmayan bir kimsenin mevleviyet payeli byk merkeze tayini gtr. Genellikle kaza kadlarnn yevmiyesi 300 aka iken mevleviyet payeli sancak kadlarnn yevmiyeleri bunun stndedir. Mevleviyet payeli merkezkk dereceli mevali, devriye lerden en mev/eviyetinden sonra (Mara, Badat, Sofya, Belgrad, Antep, Konya gibi) mahre mev/eviyeti (Kuds, Halep, Trhala, Yeniehir, izmir, Galata, Selanik, Eyp), ar-

iLBER ORTAYLI -

267

dndan bi/ad-1 hamse mevleviyeti (18. yzyla kadar Bursa, am, Msr, Edirne kadilkiarn belirten bilad-1 erbaa tabiri Filibe'nin eklenmesiyle bilad- hamseye dntrlmtr), daha sonra da Haremeyn mevleviyeti (Mekke ve Medine kadlklar) gelirdi. Bunlar da istanbul kad11i1, nihayet Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri takip ederdi. Aslnda fiilen istanbul kadl veya kazaskerlik yapmayan baz kadlara da istanbul, Anadolu ve Rumeli payeleri verilmitir. Bu bilhassa son asrda ska grlen bir uygulamayd. Kaza, ifta ve tedris arasnda yatay gei mmknd; mesela Sleymaniye mderrisleri kaza silkine geerlerse Haremeyn mevleviyetine veya istanbul kadlna tayin ediiirterdi yahut bu payeyi almalar gerekirdi. Kibar- mderrisin denen Sleymaniye bykleri kazaskerlie geerdi. Ahmed Cevdet Paa bunun bir rneidir.

Kadlar 18. yzyldan itibaren idari deiimlere de uyum saladlar. Bu artlara intibak kabiliyeti messesenin Osmanl devirlerinde salam bir gelenee sahip olduunu gsterir. 1078'de (1667) eyhlislam Minkarlzade Yahya Efendi, Rumeli Kazaskeri Abdlkadir Sinani Efendi'ye Rumeli kadlktarnn yeniden tanzimi grevi verdi. Burada baz kazalar gelir esasna gre birletirildi. Bununla irtikabn nlenmesinin 10 amaland grlmektedir. 18. yzylda devlette merkezi idarenin g kaybetmesine bal olarak kadlarn grevlerine mahalli glerin mdahalesine rastlanr. Adiiye ve kanuna saygs tkenen ahalinin mahkeme basmas gibi olaylar artmtr. rt yetkisini kullanan idarecileri ve mahalli mtevelli, kethda gibi zmreleri denetlernede yalnz kalan, meyyide gcn kaybeden kad grevini yerine getiremeyince ortaya kan mahalli ayan gibi zm11 relerle kaynamak zorunda kalmtr.

10 11

H. inalck, a.g.m., s. 262. . Ergen, "18. Yzylda Osmanl Tara Ynetimi", TUBA, X, 1986, s. 96.

268 -

OSMANLI DEVLETiNDEKADI

1826'da yenieriliin kaldrlmasyla birlikte baz idari kurumlarda meydana gelen deiim Osmanl kadsnn grev btnln de sarsmtr. Kadlarn asayi grevine Yenieri Oca zabitleri yardmc olduundan kadla rn mlki grevi bitmi, ehirlerde, ihtisab Nezare"' ti' n i n tekiliyle, kadnn beledi grevleri, ll. Mahmud devrinde 1836'da Evkaf Nezareti'nin kurulup vakflarn idare ve denetiminin tek elde toplanmasyla da vakflar zerindeki denetim ve gzetimi sona ermitir. Bu arada tarihte ilk defa Bab- Meihat'taki odalardan birkann istanbul kadsna verilmesiyle istanbul kadlar kendi ko12 naklarnn dnda bir daireye sahip olmulardr. Osmanl kadsnn yetki ve grev hacmini asl azaltan sre idare hukuku, ceza ve ticaret alannda Fransz mevzuat nn uyarlanmas ve karma nizami mahkemelerin kurulmas, ceza ve bidayet mahkemelerinin, vilayetlerde ise temyiz divanlarnn tekilidir. Bylece er'i mahkemeler nikah, tereke taksimi, talak, alacak, bor vb. davalarla s nrl bir faaliyet iine itilmi oldu. Katib-i adil/ik, avukatlk ve savclk gibi kurumlarn asrn sonunda adli sisteme girmesi de er'i mahkemenin ve kadnn yetki ve konumunu zayflatt. Bununla beraber ilmiye zmresi bu yeni artlara intibak etmitir. 1270'te (1854) eyhlislam Merepzade Mehmed Arif Efendi zamannda kurulan Muallimhane-i Nvvab (sonraki isimleri Mektebi Nvvab, Medreset'l-kudat) dzenli eitim ve programla hukuku zmresini yetitirmitir. Son devir Osmanl brokrasisinde, Bab- Meihat ve Meclis-i Tetkikat- er'iyye azalar dnda ura-y Devlet'te, intihabat- Me'murin Komisyonu ve nezaret meclislerinde, nizami mahkemelerde bu mektebin mezunlar veya ilmiye snfndan olanlarn says kalabalktr. Hatta romanizasyon srecine giren yeni hukuk nizarnn da bu zmre yrtmektedir. 13 Nitekim rgpl Mustafa Hayri Efendi'nin meihat zamannda kan 7 Ramazan
12 13

Mecelle-i UmOr-1 Belediyye, 1, i. Ortayl, A.g.e., s. 74.

s. 300.

iLBER ORTAYLI -

269

.1332 (30 Temmuz 1914) tarihli Kad/ara Mtea/lik Kanun'da kad olmak iin saylan artlar arasnda 14 Medreset'l-kudat'tan mezuniyet aranmaktadr. 4 Ramazan 1342 (9 Nisan 1924) tarihli er'l mahkemeterin ilgasna dair kanunla beraber Ankara'da Hukuk Mektebi'nin almas, ardndan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Darlfnun'un slahatyla birlikte kadlarn fiili grevi ve eitimi messese olarak sona ermitir.
Grevleri: Osmanl kadsnn mlki, adli, beledl, askeri alanlardaki grevleri yle sralanabilir: Sefer-i hmayun srasnda geilecek yol, kpr, emelerin tamiri ve erzak temininin balca sorumlusu kaddr. Yangn ve zelzele zamanlarnda, ordu sevkyat, donanma inas gibi olaan st durumlarda acilen inaat iisi, kalfas, ustas sevki ve malzeme salanmas iin kadlara emir verilirdi. A varz vergilerinin toplanmas, sefer zamannda gerekli oku, kreki, beygir temini, bunlarn nakli iin iskelelerde at gemilerinin hazrlanmas kadla 15 rn grevlerindendir. Kad ordunun tahl, saman ihtiya16 cn karlar ve konak yerlerine sevk ederdi. Yine istanbul'a erzak ve et, sebze ve meyve temini iin civar ehir kadlar grevlidir; ecnebi gemilere erzak devreditip kaaklk yaplmamas ve muayyen yerlerde ya vb. karaborsaclnn nlenmesi iin kadlar dikkatli olmaldr. lkede zaman zaman eitli ehirlerde kahvehane ve meyhaneler kapatlr, bunlar kapatmak ve yasa gzetmek asayi amiri olarak kadnn grevidir. 17 Bu gibi yerlerin kapatlmas iin kad merkeze ikayet ve arzda bulunurdu. Kadnn ehrin idaresinde zellikle asayiten sorumluluunun ne kadar geni bir grev manzumesini kapsad grlmektedir. ehrin kalesinin muhafazasn daki kale dizdarlar ve dizdarba1, o blge sancakbeyi
14 15
16 17

Eblula Mardin, "Kad", iA, VI, s. 45. BA, MD, nr. 16, hk. 276-8. BA. MD, nr. 5, hk. 1155. BA, MD, nr. 6, hk. 1218.

270 -

OSMANLI DEVLETiNDE KADI

ve beylerbeyinin deil asl kadnn sorumluluu ve ynetimi altndadr. Bu ayn zamanda tara idaresi ve asayiinde bir politik dengenin gereidir. Mesela dizdarn kalenin tamiri ve dzenine dikkat edip etmediini, kale muhafznn grevini yerine getirip getirmediini kad denetler. Bir tarihte Yoros Kalesi dizdar Sadullah'n kale iindeki evleri otla doldurduu ve gece ba ve bahesine gidip kale hfznda bulunmadnn teftii Yoros Kads'na 18 emrediliyordu. Yine kale ve ehirlerin muhafazas iin olur olmaz yerlere ev ve dkkan yaplmamas, kalenin imar ve savunma nizarnnn gzetilmesi, mesela kasaba kalelerinin tamirinin blge muhafz tarafndan yaptrlp yaptrtmadnn kontrol edilmesi kadnn sorumluluuna dahildir. 19 Kadnn askeri kategorideki bu grevleri arasnda devirme ileri ve devirme eminlerinin kontrol de vardr. Ksacas Osmanl kads faal bir idareci, mali memur, mfetti ve tarada devletin rkn olan bir grevlidir. Onu sadece makamnda oturur bir hakim otarak dnmek yanl olur. Bir yerin aranmas ve baskn dzenlenmesi veya baz ahslarn tevkifi ancak kad emriyle mmkndr. Dier asayile grevli zabitler kad emri ve izni olmadka bunu yapamaz. Nitekim adli tekilatn ba olan kad burada sade bir hakim olmaktan te ayn zamanda soruturma 20 ile grevlidir. Gerekten kad bugnk savc ve soru turma hakiminin grevini de yklenmitir. Klasik dnem islam yarglama hukukunda tek hakim sistemi cari olduundan hakim adaletin tecellisi iin soruturmay yapmak zorundadr. nk ayrca bir savc yoktur (15. yzy ln son eyreine kadar). Bu gibi hallerde, yani keif ve baz hukuki konularda bazen iki kadnn yazt grlr.
BA. MD, nr. 3, hk. 66. Sadece istanbul'da deil tarada da, Akkirman ve Bender kalelerinde bu nizamn ihlalini meneden bir karar iin bk. BA, MD, nr. 16, hk. 386. 20 Bkz. BA. MD, nr. 35, hk. 23.
19 18

iLBER ORTAYLI -

271

au tr i birlii zikredilen tek hakimli 21 ne aykr deildir.

yarglama

prensibi-

Kadiiarn kaza daireleri iindeki youn grevleri yeri-

kendi kaza daireleri dndaki ilere prensibi nemlidir. Her fert ait olduu kaza dairesinde yarglanr. Kadlar baka dairedeki daval ve davacnn mracaatn kabul edemez. Aksine hareket iki kad arasnda gerilime ve merkeze ikayete yol aar. 22 Mesela Dodurga ve Tarakl Yenicesi kadlar arasnda byle bir atma ve merkeze ikayet sz konusudur.23 Buna karlk kadnn davac veya davalya garazkar olduu ve mahkemenin tarafgirlii anlalrsa o davaya merkez baka kady bulmakla grevlendirir. Ayn ekilde kadnn bulunduu yerde memleket tahririne karmas yasaktr. Nitekim 23 Zilhicce 979 (5 Mays 1572) tarihli bir mhimme kayd Kbrs Kads'na vilayet tahririne kartnn iitildiini bildirir ve tahrir ilerine m24 dahale edilmemesini emreder. ne getirme
karmamalar Baz durumlarda kadnn deiik dinden kimselerin miras davalarna bakabildiine dair kaytlar vardr; ancak esas itibariyle kad eriat adam olarak Mslmanlar'n hakimidir ve bazen cemaat adna onlarn taleplerini merkeze arz eder. lkede Pazar yeri deiiklii, imam ve mezzin tayini iin arz onun grevidir. Vakf mtevellilerini denetiedii gibi tekkelerin kontroln yapmak, ehliyetsiz dervi ve eyhlerin ahaliyi ifsat etmemeleri iin dikkatli olmak zorundadr. 25 Ayn ekilde vakf medreselerinin nizamm gzetir, usUlsz mderrisler ve idare hakknda merkeze arzda bulunur ve bilhassa talebenin durumunu

dnda

. Uluay, XVII. Astrda Saruhan 'da Ekiyaltk ve Halk Hareketleri, istanbul1944, vesika 69, 70, 71. 22 . Ergen, XVI. Yzytlda Ankara ve Konya, s. 83. 23 i. Ortayl, A.g.e., s. 22. 24 BA, MD, nr. 16, hk. 309. 25 BA, MD, nr. 3, hk. 1644.
21

272 -

OSMANLI DEVLETiNDE KADI

denetler. Brokratik ihtisaslamann olmad bir cemiyette belediyenin iktisadi kontrol, ar, pazar denetimi, mahallenin imam vastasyla kontrol (aznlk mahallerinde papaz ve kocabalar araclyla), her yl rn ve hizmetlere muhtesib, /onca kethdast ve yiitbat laryla narh konmas gibi grevler onun bir ehirde ileri en youn bir idareci olmasnn sebebidir.
26

Geni bir blgede btn davalar gremeyen kadnn naibleri vardr ve naib mahkemesinin blgesi iin kullanlan nahiye buradan kalmadr. Naibler genelde mahalli medreselerin icazetlileri arasndan karsa da byk merkezlerde bu byle deildir. Mesela istanbul kadsna bal nahiyelerden birindeki naib mevleviyet payeli bir kimse olabilir. Naibler, yatay bir hiyerari iinde kadnn grevlerini kendi nahiyelerinde yerine getirirler. Bunun iin de bulunduklar blgenin i younluuna bal olarak asayi, beledi hizmet, davalarn grlmesi, ihtikarn men'i, depolama, narh kontrol gibi hizmetleri herhangi bir sancak merkezindEm daha ykl ve sorunlu ekilde stlendikleri de olur. ehrin asayiini salamakta kendisine subat, asesbat, kalelerde dizdarlar gibi grevliler yardmcdr. Mahkeme personeli ise sici/ katipleri, muhztr, beledi hizmetler iin muhtesib gibi grevli yardmc memurlardr. Yine kad ehrin imar nizarnn mimarbat ile birlikte salar. Genelde beylerbeyi veya sancakbeyi ile kad arasndaki iliki tartma konusudur. Literatrde baz yazarlar beylerbeyinin kad mahkemesinin kararlarna mdahale ettiini, bazlar ise kadnn memuriyetinin bamszln ileri srer. Ramazan 979 (Ocak 1572) tarihli bir mhimme hkmndeki hitap, Anadolu Beylerbeyisi ve beylerbeyiliine tabi kadlara mek27 tup gnderilmesinden sz eder. Buradaki tabi sz, ast-st hiyerarisini ifade etmekten ok beylerbeyinin koordinatr olduu bir saha, yani Anadolu Eyaleti iin-

26 27

BA, MD, nr. 16, hk. 396. BA, MD, nr. 16, hk. 439.

iLBER ORTAYLI -

273

deki sancak ve kaza kadlar olarak anlalmaldr. Kad askeri, miilki grevleri itibariyle her zaman beylerbeyinden ok mstakil olamazd. Ancak mahkemesinin vakf lar ve medreseler zerindeki denetiminde bamsz olduu grlmektedir. Osmanl tarasnda kad, defterdar ve ehl-i rf mensubu beylerbeyi veya sancakbeyi idarece birbirini dengeleyen unsur olarak dnlmtr.
Kadlarn elkab, protokoldeki yerleri ve kyafetleri de tespit edilmitir. Kaza kadlarnn beratnda kullanlan elkab "Kudvet-i kuzfit'l-islam, umdet-i vlfiti'lenam, mmeyyiz-i he/al ani'/-haram"dr. Mevleviyet payeli olan sancak kadlarnn elkab ise Fatih Kanunnamesi'nde belirtilmitir; bu durumda onlar iin daha aaal bir elkab kullanlr ve "Mevlana ... zide faz/u hO" ibaresine yer verilir.

islam asrlar boyunca kadlara gsterilen hrmet btn ilmiye mensubu ve kadlar iin adeta artmtr. Kendilerinin zel bir kyafet ve destar vard. 28 1254 (1838) tarihli hatt-t hmayunda kadlar iin eyyam-1 resmiyyede giyilecek kyafet mderrislerinki gibi telli imame ve ferace diye tarif ediliyor ki bu emir makam- meihatn mzekkeresi zerine karlmtr.
Osmanllar'da
Osmanl kurumlar iinde en dikkate ayan olanlardan biri Toprak Kadtltt denen seyyar kadlklard. Bunlar tahkiki gereken yolsuzluklar tahkik ve teftile grevliydiler. Toprak Kadlarnn bazen stratejik madde saylan toprak mahsulatnn kaakln nlemek iin tef29 ti ve tedbirle grevlendirildikleri anlalmaktadr. Kad lar bir olay ve ikayet halinde dier kadlar tarafndan tefti edilmektedir. Bu ska rastlanan bir uygulamayd. Mesela ine Kadsnn Tuzla Kadsn teftile grevlendirildi30 ine dair bir kayda rastlanr. Ayrca ikayetlerin ok ol28

29
30

BA, HH, nr. 24176. BA, MD, nr. 16, hk. 329. BA, MD, nr. 16, hk. 336

274 -

OSMANLI DEVLETiNDEKADI

ve devlet grevlileriyle halk arasnda byk problemierin ortaya kt yerlere merkez tarafndan durumun teftii iin mehayif mfettii adyla itimada layk kadlarn gnderildii de bilinmektedir. Mehayif teftii mahalli grevlileri ve kadlar da kapsard. Nitekim Ktahya ve Karahisar sancaklarnda suba, timarl sipahi, zaim, kad ve naib gibi mahalli idarecilerin halka zulmettikleri konusundaki ikayetler zerine Ktahya beylerbeyi ve kadsnn tefti iiyle grevlendirildii anlalmak
tadr.31

duu

Genelde sefer-i hmayunda kadileker olan kazaskerlerin orduda kadlk yapmas an'ane iken padiahlar seterde bulunmadklar vakitte serdar- ekrem olan vezirlerin yannda kazaskerlere vekaleten mevaliden kadlar ordu kadtst olurlard. Ayn ilem ve memuriyet donanmann seferlerinde de sz konusuydu.
Kadlarn mahkemedeki yazma ve dier hukuki i lemlerinin ekli sakk-i er'i, sicill-i sakk denen kaidelerle ve rneklerle belirlenmiti. Bu tr defterler iinde sistematik olarak i'lam, hccet, fetva rnekleri yer ald gibi iirler, hatta ila tarifleri dahi mevcuttur. Bunlar resmi kayt olmayp kadnn ahsi ilmhaberi zellii tar. Kad mahkemesinde merkezden gelen fermanlar, dava zetleri, askerlik ilemleri fazla ayrntya girilmeden kaydedilmitir. Btn bu kaytlar kadnn evinde veya camide saklanrd. Osmanl mahkeme arivlerinde dava zabtlar, mukavele, senet, sat, vakfiye kaytlar, vekalet, kefalet, vesayet, azatlk belgesi, borlanma, tereke ve taksim senetleri, gnlk narh listeleri, esnaf teftiiyle ilgili kaytlarn tutulduu defterler, ayrca ferman, berat, ruOs, tezkire kaytlarnn yer ald siciller bulunurdu. Bunlara genel olarak kadt sicilieri veya er'iyye sicil/eri denilirdi. Ancak bu gibi kaytlar pek ok yerde tek bir sicil defterinde yer alrd. Edirne, Bursa gibi ehirler-

31

1. H. Uzunarl, A.g.e., s.

128-9.

iLBER ORTAYLI -

275

de ihtisaslam bir ayrm vard. Kadlarn eitli davalar yahut talepler karl verdikleri, altta kendi imzalarn veya herhangi bir durumun, davann tespitini ihtiva ediyorsa ahitlerin imzalarn tayan belgeler zelliklerine gre i'lam, hccet, maruz, sici/ vb. adlarla anlrd. Kadlarn defterleri ve evrak kaybetmesi yahut tahrifi cezay gerektirirdi. Greve yeni gelen bir kad nceki kaddan evrak, defterleri talep eder, iki emin tayin ederek onlarn nnde bunlar gzden geirirdi. Mahkeme sicilieri ayn zamanda ehrin ticari kaytlar, noterlik arivi zelliin deydi.

lave Okumalar
Mustafa Akda: Trkiye'nin ktisad! ve tina Tarihi, C. II. (14531559), A, DTCF, TTK Yay. Ankara 1971. Halil nalck The Ottoman Enpire, Weidenfeld and Ncholson, London 1973 s. 104-120. Nejat Gyn; 16. Yzylda Mardin Sanca, EF Yay. stanbul niv. Matbaas stanbul 1969.
lber Ortayl: "Trkiye'de Tara Ynetim ve Yneticiliinin Evrimi", Trkiyede Mlk! dare Amirlii, Ankara 1976.
----TODAE Yay., Ankara 1974.

, Tanzimattan Sonra Mahalll dareler (1840-1878),

Ayni Ali Efendi; Osmanl mparatorluu'nda EyaZet Taksinat, Toprale Dalm ve Bunlarn Mall Gleri: 1018 (1602) tarihli yazmadan bugnk dile ev; Hadiye Tuncer, Grsoy Basmevi, Ankara 1964.

. . .. .. YEDINCI BOLUM
Osmanl ehirleri

ve Ulatrma

Osmanl ehirleri
Osmanl ehirleri

ve Ulatrma

gibi bir konuya girerken belirtilmesi gereKimi yorumcular, Trkler'in gebelikleri dolaysyla ehir kltrne yabanc olduklarm ve Anadolu'da hibir ehir kuramadklarm sylerken, baz tarihiler de Trklerin yoktan var ettikleri ehirlerden sz ederler. Oysa bir eh rin kurulup gelimesi uzun bir tarihi dneme ve n planda co rafya artlarnn elverililiine baldr. Hatta 20. yzylda bile bir ehrin kurulmas veya ani bymesi srasnda karlalan zorluklarda corafya ve doa artlarnn etkisi kmsenemez. ken bir nokta
vardr.

teknoloji ve insan gcnn dzeyi bakmn dan ehir kurmaya cesaret edecek ve ihtiya duyacak kavim yoktu. Trkler de en azndan dier insanlar kadar akll ve tedbirli olduklarndan, Kk Asya'da eski merkeziere yerleip onlar restore etmiler, ehir kurmak gibi iddial ilere kalk mamlardr. Bu konudaki istisna Karaman'da Ermenek ve Bursa Yeniehri olmaldr. Ancak nfus hareketlerinin zorlamas ve corafi-siyasal mekandaki deimeler dolaysyla Anadolu ktasnn Ege-Marmara blgelerinde baz kentler zamanla nfus ve hacim ynnden byme gstermi; Balkanlar' da baz kk yerlemeler Osmanl dneminde, geleneksel toplum artla r iinde kayda deer gelimeler gstermilerdir.
A.Osmanl ehirlerinin Yaps Kururnlamas
ehir

Ortaalardaki

ve

denen yerlemeyi herhangi dier bir yerlemeden ay zellik; kendi kendine yetmeyen bir iktisadi birim olmasdr. ehir; evre yerlemelerin iktisadi faaliyetini denetleyen, ona gre ihtisaslaan, retimde bulunan ve bunun sonuran
balca

280 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

cunda toplumsal ve idari ynden de evresi zerinde denetirnci bir grev yklenen yerleme merkezidir. Bu tr bir tanm, geleneksel ehirler kadar modern metropolleri de ierir. Geleneksel ehrin aync zelliklerini ise yle belirleyebiliriz: Geleneksel ehir, denetiedii blgenin iktisadi faaliyetlerine gre biimlenir. Byle bir sistemde krsal alandaki temel retim tarmsaldr ve organik bir teknolojiye dayanr (kz-saban tarm, yel deirmeni, ulamda katr, deve gibi ... ). Bunun neticesinde doan tarmsal art rnn denetimi ehirden yaplr. Bu ehirde retim buna gre ihtisaslantr. Yani tarmsal rnlere gre biimlerren zanaatlar ve o evreye ynelik faaliyetler vardr. Bundan baka, dar ynetici grubun lks tketim eili mine cevap verecek bir kstl retim de sz konusudur. Ksaca s, geleneksel ehir, retimde ihtisaslama ve rgtlenmenin kentte olduu ve bu retimde de gene krdaki gibi organik enerjiye dayal ilkel bir teknolojinin kullanld yerleme birimidir. Bu ehrin fizik dokusu, nfus bykl, idari ve ekonomik rgtlemesi de buna uygun olacaktr.*
Osmanl ehrinin

Mekansal Yaps

Btn geleneksel ehirlerde olduu gibi, Osmanl ehrinin merkezinde de (ekirdek blge) bir mabet (cami), merkezi devlet ofisi (bakentte saray, eyaletlerde sancakbeyi kona) ve nihayet Avrupa ehirlerinde de bulunan lonca binas ve depo (guildhall) gibi bir bedesten vardr. Bunlar genellikle abidevi binalardr. Bu yaplar ehrin merkezdeki byk meydan zerinde yer alr. Bu ekirdek blgenin hemen etrafnda zanaatla rn ve esnafn bulunduu ar vardr. Her sokan btn veya belirli kesimi belli dalda alan esnaf tarafndan igal edilmitir. Bezzazlar, saralar, kavaflar, sahaflar, yemeniciler, bakrclar arlar gibi isimler alr bu sokaklar ... Saman pazar, hayvan pazar gibi yerler ehrin evre kesimine veya varsa li-

' Geleneksel ve modern ehir ayrm iin bkz. Mbeccel B. Kray, Ereli Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasabas, DPT. Yayn, Ankara 1964, s. 1-8.

ILBER ORTAYLI -

281

mana yakndr. Bu leler) yer alr.

blgesinden sonra, konut blgesi (mahal-

Osmanl kentinde mahalle sosyal snfiamaya gre deil, etnik ve dini farklla gre biimlenrnitir. Yani Mslim ve gayrimslim aym mahallede oturmaz. Bu ayrm, rk farkll bakrnndan da vardr. Baz yerde gmen gruplar (Bonak, Arnavut gibi) veya ehir ingeneleri aym mahallede, yani evrededir. Bir dini ve etnik grubun zengini ile fakiri aym yerde yaar ki, bu Ortaa Avrupa ehirleri iin de geerlidir. ehrin periferisinde ise belirtildii gibi, aznlklar veya diskrirnine etnik gruplar yaarlar. Avrupa'da da Yahudilerin oturduu Gettolar- ehrin evresindedir. rnein, stanbul'da sur dibinde Balat (Musevllerin mahallesi), Fener (Rumlarn), Sulumanashr, Samatya, Kumkap (Ermenilerin) ve Sulukule (ingenelerin) mahalleleri bulunur. ehir dnda bostanlar, baz konaklama tesisleri veya pislii dolaysyla buralara allan dericiler (debbahane), mlekiler gibi esnafn i yerleri bulunur. 18. yzyldan sonra stanbul kadar Anadolu kentlerinde de sayfiye ve ba evleri kullanlmaya baland. Bu, lkede deien hayat tarz ve baz zmrelerin artan servetiyle yakndan ilgili bir olgudur. imdi bu saydmz kent blmlerini ele alarak ehirlerin sosyo-ekonomik yapsm ve kururolarm da grelim.

ehrin

Ynetimi

Denebilir ki, Osmanl ehrinin en yksek yneticisi kaddr. sadece bir yarg deil; aym zamanda idari, mali ve beledi fonksiyonlar olan bir memurdur. Gerekte tarihsel geliimine bakhmzda ehir ynetimi gittike- ihtisaslaan bir alandan ibarettir. nk endstri ncesi, tarmsal ekonomi dnemindeki ehirlerde beledi organ; yrtme ve yarg organ niteliklerini de bnyesinde toplamt. Ortadou ve feodal A vrupa ehirlerinde tayinle gelen ehir yneticisi (ister ruhani, ister dnyevi ynetici olsun) kendini tayin eden imparator veya papa adna ehrin yrtme erki (vergi toplama, asayi ve savunKad ehirde

282 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

ma,

temin, sosyal yardm, beledi kontrol) ile birlikte yarg erkini de temsil etmekteydi.*

temizlii

Tabialyla btn bu fonksiyonlar ehir beyinin tayin ve emriyle ve ona bal rriemurlarca yerine getirilmektedir. Bu tr bir rgtlenme ve ileyi ister douda, ister balda olsun, geleneksel tarmsal ekonomi sistemindeki btn ehirlerde grlen biimdir. Esasen ortaa ehir yneticisi her yerde, beledi nizarn ve yasaklar dier gruplarn da desteiyle ve gayet sert bir e kilde uygulamlr; Ekrnein lsn aran, rk, bozuk yiyecek ve mal satan esnaf her zaman, her yerde sert cezalara arplrlm, cezann infaznda da ibret prensibine nem verildiinden tehir yoluna gidilmitir. rnein, stanbul kads, sahtekar esnaf falakaya yatrp, lancann yiitbas vastasy la dkkann kapathrrken, Viyana ehir hakimi kusurlu grd salc veya zanaaty demir kafes iinde nehre daldrr, ehir meydanndaki tehir yerinde ahalinin hakaretine terk

tersine, Ortaa Avrupa ehirlerinde de ynetici balangta seimle deil, lke hkmdarnn tayiniyle gelen ve otonom olmayan bir memurdur. ehir yneticilerinin seimle gelii ve muhtariyeti ok sonralar meydana gelen bir olaydr. Avrupa kentlerinde 13. yzyla kadarki tipik ynetimin Dou ehirlerinden temelde fark yoktur. rnein, 1221 ylnda Aa Avusturya byk dukas olan VI. Leopold 'n Viyana ehrineverdii imtiyaz berahnda, ehrin en yksek otoritesi olarak zikredilen ehir hakimi (Stadtrichter) Dk'n tayiniyle gelir ve ehri onun emriyle ynetir. Yarg grevinin yannda, ayn zamanda, ehir meclisinin de yneticisidir. ehir meclisi 24 kiiden kurulmu olup, seimle deil stiare iin lonca ve gruplar temsilen gelen ehirlilerdir. ksm kapsayan beratta (Ius Mercatorum, Ius vratorum, Ius Civitatis) bunlarn seileceine dair bir bahis yoktur. lk defa, 1278 imtiyazyla bu meclis pazar ilikilerini kontrol hakkn kazanyor. Bununla beraber 1288 ylnda Habsburglar, belediye bakannn seimle ibama gelmesi zerinde direnen Viyana ahalisini tedib edip eski staty srdrdler. 1221 berat Viyana Nat. Bibl. Cod. Lat. 352'de kaytl olup, baknz. Felix Czeike, Vom Stadtrecht des Mittelalters zur modernen Verfassung, Wiener Geschichtsblaetter, Viyana 1971, s. 260.

Sanlann

iLBER ORTAYLI -

283

ederdi, Ahali, yneticilerin bu tr iddetli candan tasdik eder ve desteklerdi. 1


siyonlar

cezalarn

her zaman

Klasik Osmanl ehir idaresinde, beledi ve mlki idare fonkbirbirinden ayrlmanhr. Kad, ehrin yarg mercii olduu kadar, asayiin amiri, vakflarn denetisi, beledi hizmet ve beledi kolluk grevlerinin de amiridir. Kad'nn bu grevleri yerine getirmesi iin kendisine yardmc olan baz baka grevliler, kurumlar ve toplumsal gn~plar vardr. Kad'nn grev yk bu ekilde bllmekteydi. Ornein, kad'nn yanndaki suba, bcekba, plk subas, mimarba gibi yenieri ocana bal zabit ve grevliler; genel gvenlikten, temizlik ve imar nizamma kadar eitli alanlardaki kolluk grevlerini yerine getirmekteydiler. Gene kad'nn byk merkezlerin muhtelif semtlerindeki ayak naibi denen vekilleri, onun adna narhn uygulanmasna nezaret, mahallin davalarna ilk merci olarak bakmak ve esnafn teftiiyle grevliydiler. Hatta, s tanbul kadsna bal olmamakla beraber, protokolce ondan aa olan; Eyb, Galata, skdar kadlarnn da blgeleri dahilinde ayak naibi denen vekilieri vard. 2 stanbul surlar dahilinde ve Bilad- Selase'de (Eyb, Galata, skdar) krk adet nahiye yani ayak na ibi vard. 3
Belirtildii
dier
1

zere Osmanl ehrinde, eriat adan olarak kad grevlilerle yakn bir ibirlii iindedir ve grevleri de bu

ki bu konuda kitlenin duygu ve dn falklor rnlerinde grlebilir. Mesela, eski enliklerde muhtesib klna giren bir oyuncu grubu bir karakolun nnde durmu, kolluun falaka denei ve sapalarn tartm ve etrafndaki ahali ile birlikte kolluk orbacsna; "Bre orbac, bu sapalar hafif ekiyor, sen zabit deil misin, zabitin ve hakimin takdir ve denei eksik ola, hi ekmek i tamam alr m?" diye barrlarm. Baknz, Cevdet Kudret, Ortaoyunu, Bankas Yayn-128, Ankara 1973, s. 23. 2 rnein Evliya elebi de: "Hakim-i ehri Tobhane; burann hakimi Galata mollasnn ayak naiblerindendir" diyor. Evliya elebi Seyahatnamesi, I, Nairi; Ahmet Cevdet, Dersaadet kdam Matbaas, 1314, s. 435. 3 Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur-u Belediyye, Bahriye Matbaas, s tanbul1339, kinci Tab', sah. 6.

phesiz

284 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

nedenle salt bir yarg organ olmann tesine taar. Bu grevlerin grlmesinde meyyideci bir otorite olarak rol oynar. Btn bu grevlerde de kendisine bir takm memurlar yardmc dr. Esasen kad rfi (yrtme) otoritelerle, onlar da kad ile yakn ibirliinde bulunmak zorundadr. Kad'nn gvenliini salamak iin ibirliinde bulunduu memurlar ve dier grevliler unlardr: a. Suba: Osmanl devrinin balangcnda merkezden tayin edilirdi. 16. yzyln sonlarndan itibaren beylerbeyi ve sancakbeyleri tarafndan onlara bal bir memur olarak tayin edilmeye balad. Subann asayile ilgili grevleri sadece e hir iine mahsus deildir. Esasen her sancak kazaya tekabl eden subalklara ayrlmtr. Subann tayinini beylerbeyi veya sancakbeyi bir mektupla kadya bildirir ve bu durum sicile kaydolunurdu. ki grevi vardr: Birincisi, bad- hava ad altnda toplanan crm- cinayet, niyabet, resm-i arusane gibi vergileri toplamaktr (mali grev).
kincisi de, bu mali greve ilikin olarak kolluk grevini yerine getirmektir. Kolluk grevi aslnda geleneksel idare sisteminde yarg erkine giren bir grev olup, kadya ait olmas gerekir. Ancak kad'nn cari iktidar olmadndan, suba bu grevi onun adna yerine getirir ve ehl-i rftendir. Bu nedenle kad'nn hkmlerinin ve merkezden gelen emirlerin uygulanmasn salamak, sular nlemek ve su ileyenleri takip edip yakalamak, kavuturmak ve kad'nn sulu grp hkm verdiklerini cezalandrmak onun grevidir. pheli kimseleri takip edip yakalamak, yetkisi dahilindedir. Ancak kad hkm olmakszn kimseyi cezalandramaz. Bu yzden gece gndz bu gibileri mahkemeye sevk etmek yetkisi vardr. 4 Suba bir anlamda adli polis, dier anlamda en yksek emniyet grevlilerinden biri ve infaz memuru olarak Osmanl kadsnn en bata gelen yardmcsyd.
4

. Ergen, Ankara ve Konya (1580-1596), A DTCF, Dr. Tezleri, Ankara 1973, s. 97-98; 1580-1596 Arasnda Ankara ve Konya, Ankara Vakf Yay. Ankara 1995.

iLBER ORTAYLI -

285

(asesler) Subann yannda, sancakbeyi taraatanan yeteri kadar ases (yasak) bulunur. Bunlar geceleri ar ve pazaryerlerini beklerlerdi. ehrin neresinde ne kadar as es bekleyecei kanunlarla belirtilmiti. Grevleri kar lnda asesler, dkkan sahiplerinden belli bir cret alrd. Bu cret geliri beylerbeyi veya sancak beyine tahsis edilmitir. Asesbalk genellikle 16. yzyldan sonra mukataaya veriliyordu. Bunlar hrszlk olaynda ihmalleri grlrse tazminatla ykmlydler. b.
fndan

Yataklar

16. yzyl sonlarndan itibaren asayi bozukluunun artmas dolayisiyle subana takviye kuvvet olarak yasaklar verildi. Yasaklar ehir asayiinde suba ve kadnn yardmcs olarak olaanst artlar dolaysiyle ortaya ktlar. Bu kuvveti genellikle kapkulu askeri meydana getiriyordu.5 zellikle 16. yzyl sonlarnda sahte kapkulu olarak ortaya kanlar takip ve yakalamak bunlarn greviydi. c. Kale Dizdarlar Beylerbeyi, sancakbeyi ve kad'nn denetimi altnda ehrin i kalesinin (ki hazine ve mhim evrak buradadr) mdafaa ve in:z:ibatndan sorumlu olan dizdar ve kale erlerini de kad'nn yardmcs olan ehl-i rf arasnda saymak gerekir. Kadnn nemli bir yardmcs olan muhtesibden ileride sz edeceiz.
Osmanl kadlar sancakbeyi veya beylerbeyinin devaml sefere gittikleri gz nne alnrsa, esasnda ehir ynetiminin ve gvenliinin birinci derecede sorumlu arniriydi. Grevinin dilli nitelii gerei bir ok messese zerinde meru ve doal grlen k bir denetim yetkisi de vard. Buraya kadar sayd mz rf ehli dnda kadnn esnaf ileri gelenleri, ayan ve eraf ile de temas bulunup, bu gruplar nezdinde nemli yardmcla ra sahip olduunu belirtmek gerekir. Esnaf ileri gelenleriyle sa-. dece narh tespiti, lonca ilemlerine nezaret ve lonca kethda ve yiitbalarnn tayin ve kayd gibi konularda deil, asayi ilerinde de ibirlii etmitir. rnein 1599 ylnda Ankara Kad s, esnafn ileri gelenleriyle birlikte, ahaliyi Celali ekyasnn

Age, s. 99-108. 9 aban 978 tarihli Konya sicilinde, "Asesbalk mukataas 50 altna beylerbeyi kethdas Mehmet bin Hamza'ya" veriliyor.

286 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

organize etmiti. 6 Kadnn grevlerini daha alt kademe yerleme birimlerinde yani mahallelerde yerine getirmek ve onun temsilciliini yapmak ise mahalle imaniarna aitti. Demek ki, mekana gre bir grev bln gz nne alndnda kad-naib-imam hiyerarisi grlmekteydi. ma mm muhtarlk tekilat kurulana kadar, mahallenin mlki ve beledi amiri sayldn ve padiah beratyla tayin edildiini belirtelim. mam, cami vakfndan vazife (maa) alp, mahallede yangnlarda ve asayile ilgili konularda cemaati organize etmek, temizlik ilerine dikkat etmek, nfus kaytlarn tutmak ve mahalle ahalisinin her biri iin st makamlara kar kefil olmakla ykmlyd. Aznlk mahallelerinde, imann grevini papaz ve kocabalar yerine getirirdi. Papazlar kendi kilise vakflarndan denek almaktayd. Esasen aznlk cemaatler zerindeki kontrol patrik ve hahambalar araclyla salanmak tayd. rnein Rum patrii, cemaati zerinde sansr makam ve sulh yargc olup; mektep, yetimhane gibi vakflarn denetimi yetkilerine sahipti. Bu durum, milli hareketlerin gelitii 19. yzylda nemli sorunlar yaratacaktr. Nitekim Ortodoks mezhebincieki Bulgar halk bu nedenlerden dolay Rum Patriini reddedip, ayr bir Bulgar Eksarhl kurulmas iin aba gstereceklerdir. Aznlk mahallelerde klasik devirden beri gerek mekan, gerekse binalarn nitelii bakmndan sk bir imar kontrol vard. Bu grevin yerine getirilmesinde imar kolluuyla grevli mimarba, kad'nn dier bir yardmcsdr. Kad'nn ikametgah mahkeme ve ayn zamanda belediye konayd.

saldrlarna kar

Esnaf loncalarnn denetisi olan kad, ayn zamanda onlarn beledi grevlerin yerine getirilmesi bakmndan en iyi yardmclara sahipti demitik. Esnaf kethdalar, ar nn temizlii, ar dahilindeki yol, eme, suyolu gibi tesislerin bakm ve onarm ve bedelinin kendi avarz sandklarndan salanmasna nezaret ederlerdi.7
kiiliinde baz

6
7

Age, s. 136. Esnaf sandnabakan kii avarz mtevellisidir. arnn dzen ve temizlii, tesislerin bakm ve onarm esnafn sorumluluu altnda olup,

iLBER ORTAYLI -

287

nce alveri ve imalatta dzen ve doruluun iin her lonca kendi iinde sk bir denetim dzeni kurmutu. Tabii esnaf gruplarmn beledi grevlerini yerine getirip getirmediklerini, alveri ve imalat nizamma uyup uymadklarm da kad denetlerdi. u kadarn belirtmekte fayda vardr ki, lonca dzeni sayesinde, esnaf gruplar zerinde sa lanan kontrol, imparatorlukta modernlemenin yaval ve eksiklii yznden 19. yzylda da kolay kolay braklamamhr. Hatta ttihat ve Terakki iktidar esnaf gruplarn lonca mekanizmas sayesinde parti kontrolne almt. Tanzimat'tan sonra da esnaf kethdalar baz halde devlete brokrasi mensuplar arasndan tayin edilip, bylece bir kontrol salanm oluyordu.* Her
salanmas

eyden

masraflar sandk tmettnden karlanrd. Bu uygulamay kad tefti edi. Durumu canlandrmak iin Musahipzade Celal Bey'in "stanbul Efendisi" adl oyunundan bir sahneyi veriyoruz. Savleti efendi (kad)= (Yenieri neferine) emeyi yokla ... Nefer = Akmyor efendim. Savleti =Ya peki... Bu ne hal? Mecralar tam, yollardan mrur-u ubur dvar ... Kaldrmlar bozuk. Bu semtin her ciheti amur deryasna dnm. Bu mahallenin avarz mtevellisi, ihtiyaran celb ve ihzar olunsun! Savleti = Avarz mtevellisi hanginiz? Mtevelli = Bendeniz efendim. Savleti = Niin bakmyorsun ha, bu mahallenin hususatma sarfedilecek avarz akesi yok mu? Mtevelli = Var efendim. Savleti = Pekala, mecralarn, emelerin tarik-i hass- arn'in tamir ve tersimine niin ihtimam olunmuyor .. ha. sylesene! M. Celal Bey, stanbul Efendisi, Oyun iki perde, Kanaat Kitabevi, stanbul 1938, s. 70. rnein 12 evval 1283 (17 ubat 1867) tarihli bir irade-i saniyye, "Mnhal olan stanbul Sebzeci1er Kethdalnn, Taberdaran- Hassa mamlndan mahre Mehmet Harndi Efendiye tevcih edildiini" bildiriyor. Bab. Ar. Cevd. Bel. 12 evval 1283/ 17 ubat 1867 tarihli ve 1595 Nolu rade-i Seniyye.

288 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

K ad nn yarglk ve noterlik gibi grevleri yannda, vakf mtevellilerini tefti, vilayetlerde de merkezden gelen ferman ve emirleri ahaliye tebli, vergi tevzii gibi grevleri vard. Kadlarn adli', mlki, mali ve beledi grevleri H. 1241 (1826) y lna kadar devam etti. stanbul Kadsnn, fonksiyonlar ise esasta ayn olmakla beraber, merkezi devlet tekilahnn dier yksek rtbeli memurlaryla birlikte alrd. Hatta sadrazam ve padiah dahi grevine mdahale etmekte, baz meseleleri bizzat dzenlemekteydiler. stanbul Kads dorudan Bab- Ali'ye baldr. Vilayetlerdeki kadlar o yerin beylerbeyi ve sancakbeyinden bamszdrlar. Kad'nn; esnaf tefti, narh tespiti, temizlik kontrol gibi beledi grevlerini bu btn iinde dnmek gerekir. Beledi meyyidelerin uygulanmasnda kadnn balca yardmcs muhtesibdir. Gene narh tespitinde de muhtesib ve esnaf temsilcilerinden meydana gelen bir kurul kendisine yardm eder. 8 Altyapsal tesislerin teftii, ayn zamanda bu hizmeti gren vakflarn mtevellilerinin de denetlenmesini gerektirir. mar nizarnn korumay ise uzman bir grevli olan mimarba ile yrtt belirtilmiti.

Geleneksel ehir ynetimi bir takm hizmetleri aktif olarak yerine getirecek gce sahip deildir. rnein, su, kanalizasyon gibi baz tesisler vakflar tarafndan ynetilip bakld gibi, temizlik ve itfaiye hizmeti de baz gruplar ve halk tarafndan yerine getirilir, ar temizlii ar esnafnca, mahalle aralarnn temizlii de arayc esnaf tarafndan salanrd. Arayclar, plk subasna (bir yenieri zabiti) belirli bir yllk bedel deyerek pleri toplar, deniz kysnda ayklayarak ilerine yarayan eyleri satarlard. Meydanlarn temizlii suba tarafndan yenieri acemi olanlarna yaphrlrd. Gene itfaiye grevi de bunlara ve bizzat halkn kendisine aittir. 9 Bu durumdan anlalaca zere, beledi grevler ahalinin ve resmi grevlileGene ayn ekilde, "Yourtular Kethdalnn da stabl- amire ikinci hazinedan Ahmet Aa'ya ba'ruus tevcih edildiini" 10 Ramazan 1281 (6 ubat 1864) tarihli bir dier iradeden reniyoruz. Bab. Ar. Cev. Bel. No: 1931, Ramazan 1281 (6 ubat 1864) tarihli irade. 8 H. nalck, Ottoman Empire, s. 154. 9 Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 8.

iLBER ORTAYLI -

289

rin ibirliiyle yerine getirilmekte olup yapc ve aktif bir hizmetler btnnden ok, kontrolc ve yaphrmc bir idare ve organizasyon sz konusudur. Gene modern belediyenin tersine beledi nizarnlar ve kurallar btn, tam anlamyla kodifikasyona tabi tutulmamhr. ehir ynetiminin kural ve meyyideleri yazl-yazsz eitli kaynaklar (fermanlar gibi) ile nemli bir lde, rf, adet ve teamle dayanr.
kaldrlmasndan sonra kadnn kontrolc yerine getirecek imkan ve iktidar ortadan kalkt. Bu nedenle ehir ynetiminde etkin bir denetim yaplmasn ve gelirlerin toplanmasn salayacak yeni bir ynetim biimine gidildi. Hicr11242 (1826) ylnda bakentte htisab N azrl, eyaletlerde de ihtisab mdrlkleri kuruldu. ehirlerin kolluk ve beledi fonksiyonlar, vergi tahsili gibi grevleri bu memurluklara verildi. Bu grevlerin yeni memurluklara brakllmasyla da kad yarg organ, noter ve vakf denetisi durumuna dt. H. 1252'de (1836) kurulan Evkaf Nazrl'nn vakf ilerini yklenmesiyle de, kadlar arhk sadece yarg organ olarak kaldlar. stanbul Kads, adeta bu temel fonksiyonunu kaybetmesiyle oranhl olarak I;I. 1253 (1837) de Bab- Meihat binasna yerletirildi. Zamanicil Sadaret makamyla ilgisi kesilerek ey hlislama baland. Esasen gittike anonirnleen ilikiler iinde kadlk ve benzeri sistemlerin, ehir ynetimini ykmlenip yrtmesi de imkanszlamt. Yenieriliin

fonksiyonlarn

htisab Nazrl htisab Nazrl, temelde vergileri toplamak, asayiin salanmas, narhn uygulanmas ve zorlayc tedbirlerle ehir hayalnn dzenini korumak gayesiyle kurulmutur. Bu nedenle htisab Nazrl da yapc bir beledi hizmetler btnnden ok, yasaklayc ve despotik bir uygulamann tipik rnei olmutur. rnein, ihtisab nazrnn s tanbul'daki grevlerini yle sralayabiliriz: a. Esnaf teftii, b. Anadolu'dan gelenlerin tespiti ve mrur tezkirelerinin kontrol, c. Gelen bekarlara mnasip yer tahsisi ve bunlarn durumunu gzeterek kontrol etmek, d. Esnafn kontrol, narh tespiti, fiyat-kalite kontrol, e. lonca disiplinine nezaret etmek ve uygunsuz esnaf ve ahaliden nizama uymayanlar cezalandr mak. ..

290 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Gerek bakentte, gerekse eyaletlerde ihtisab rsumundan ve yolsuzluklardan dolay ikayetler ve direniler ba gsterdi. am' da bu yzden yaygn direni hareketleri grld. Bu nedenle 1249 Ramazan evailinde (1833 Aralk sonu) ve 16 Cemaziyelevvel 1254'te (7 Austos 1838) kan fermanlada ihtisab resimleri azallld. 10 mparatorluun bakentinde 1261'de (1845) hususi bir polis tekilal, 1262'de (1846) Zabtiye Miriyeti kurulunca, htisab Nazrl'nn grevi, yalnz narh ileri ve esnaf kontrol ile snrl olarak kald. Receb 1268'de (1851 Nisan-Mays) htisab Nazrl tamamen silik bir duruma dt. htisab kurumu ne bakentte, ne de eyaletlerde arzu edilen sonucu vermemi, yklan klasik tekilaln yaratt boluu dolduramamt.

Oysa Osmanl ehirlerinin bazlarnda deien yap ve beliren yeni ihtiyalar modern belediye idarelerinin bir an evvel kurulmasn gerektiriyordu. htisab Nazrl gibi uygulamalarla bu ihtiyalarn karlanamayaca anlalml. Bu dzensiz ve modern ehir hayalnn gelimesini engelleyen ortamdan iteki reformcu ynetim adamlar kadar, d ticaret evreleri ve yabanc makamlar da ikayeti olmaya bqlaml.

Modern ehir Ynetimine Nedenler


ilikilerinin dm noktasn

Geii

Gerektiren

19. yzylda Osmanl ehirleri, zellikle d dnyayla gelien meydana getiren liman ehirleri nemli yapsal deiiklikler geirmektedir. lkenin deimekte olan ekonomik, toplumsal ve idari yapsna bal olarak geleneksel ehir ynetimi ve belediye rgtleri de sarsnllar geirmekteydi. Bu ise, geleneksel ehir ynetimi ve belediye rgtnde deiiklikler yaplmasn gerektirecekti. nk, Avrupa
10

A. Vefik, Tekiilif Kavaidi, Kanaat Kitaphanesi, Dersaadet 1328, I, 1249 Ramazan'da (Aralk 1833) kan emr-i all sureti iin bkz. s. 119-123. 16 Cemaziyelevvel 1254 (7 Austos 1838) tarihli emr-i iili iinse bkz. S. 123-139.

iLBER ORTAYLI -

291

ile gittike younlaan iktisadi ilikilere giren dou Akdeniz liman ehirleri, 19. yzyln ticaret faaliyetine uygun bir ulam ve hizmetler btnne sahip olmak iin yeni rgtlenmelere gitmek zorundaydlar. Bu liman ehirlerinde, tccar gemileri iin karantina ve konaklama tesisleri, uygun salk artlar ve dzenli bir ehir ularn yaratmak balca sorun haline gelmi ti. Avrupa dnyas iin ark limanlar arlk egzotik uzak ehir ler olmaktan km, yeni bir kazan ve hayat sahas haline gelmiti. Bu nedenle modern hizmetleri grecek yeni belediye idarelerinin kurulmas gerekmekteydi. Nitekim zmir ehrinde belediye kurulmas iin ilk teebbs yerli-yabanc tccarlarca yaplml. Bu liman ehirlerinin ilk beledi allmlar yapmas gze arpan bir zelliktir ve belirttiimiz nedenlere dayanmaktadr.

Osmanl ehrinin Ynetim ve Yapsal zellikler

Ynnden Avrupa Kentleriyle Karlatnlmas


teknoloji deiikli byme ve zenginleme dier ktalarda grlmedii gibi, bu ktann da her yerinde grlmedi. Bununla beraber tarmsal devrimden payn alan e hirler ve bu ehirlerde doan tccar snf yeni rgtlenmelere ve ehir ynetimine itirak iin mcadeleye balad. Flandr ve Kuzeybal Avrupa ehirleri bu imtiyazlar para veya mcadeleyle aldlar. Alman dukalk ehirlerinde bu olanak kolay elde edilemedi ve daha ok kuzey Almanya'nn bo topraklarmda yeni ehirler kuruldu ve gelimeye balad ki, bunlarn 13. yzyl sonunda serbest ehirler olarak Ransa birliini meydana getirdiklerini evvelce grdk. Kuzey talyan liman ehirleri ise ok evvelden Avrupa dnyasnn zenginliinden ticaretle yararla.,.arak zenginletiler. Bu durumda ehir ynetimi dar bir zengin tccar grubun egemenliine giriyor, bunlarn setii ynetici ise ehir beyinin yerini alyordu. Bu oligarik sistemli e hirlere kuzey talyan, kuzey Alman Ransa ve Flandr ehirleri rnektir. Gene Rusya'da N ovgorod ehri de ha nsa sistemine entegre oldu ve 15. yzyla kadarki ynetim biimi ve toplumsal yaps bakmndan Slav ruhunun ve ynetiminin despotik 12.
iyle yzyl sonlarnda balayan tarmsal ehirlerinde balayan

Avrupa

292 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

nitelii hakknda renkli (!) kurarnlar ortaya yacak ilgin bir gelime gsterdi.

koyanlar

yalanla-

Bu tccar ehirlerde ilk olarak ehir meclisleri ortaya k yordu. Meclis yesi ileri gelen tccarlardand. Bildiimiz gibi, yasama ve denetim grevini onlarn setii kurullar yerine getiriyordu ve ehir yneticileri de yarg ve yrtme erkini ele almt, Bununla beraber, bugnk sistemlerin tersine btn bu yetki ve fonksiyonlarn kesin snrlada birbirinden ayrlmad n sylemek gerekir. Tabii, endstri ncesi ehirde, beledi fonksiyonlarn da bugnk anlamyla dier kamusal fonksiyonlardan ayrlmadn sylemeye gerek yoktur. Bu durumda beledi nizarn ve yasaklar aynen dier kanun ve kurallar gibi hazrlanyor, beledi kontrol ve kolluk grevi gene kolluk hizmetlerinin iinde yer alyordu. Gene beledi yaptrmlarn uygulanmas ve yarglama grevi de ayn ekilde genel yarg ve infaz organlar tarafndan yerine getiriliyordu. Ge orta zamanlarn Kuzey Alman hansa ehirlerindeki magister veya talyan ehirlerindeki podesta, oligarik ehir ynetiminde meclisler tarafndan yrtme ve yksek yarg grevlisi olarak seilen temsilcilerdi. Bunlar ayn zamanda beldenin belediye reisi olup, meclisiere danmak ve hesap vermek zorundaydlar. Keza Adriyatik kysndaki Ragusa (Dubrovnik) ehri rektr veya Kuzeybat Rusya'daki Novgorod ehri knezi bu tr fonksiyonlara sahip yneticilerdi. Buna karlk sosyoekonomik yap bakmndan bu ynetsel yapya gemeyen Kiev Rusyas'nn ehirlerinde rgtlenmi bir tccar snf bulunmadndan, klasik monari hkm sryordu. Kiev ehrinde boyar lar (zadegan) knezin muti memurlar olduu halde, Novgorod'da bayarlar meclisi; knezi seen, denetleyen tccarlardan kurulu bir organd. Novgorod'da da dier oligarik bnyeli ehirlerde olduu gibi, kamu masraflar gsteriten ok, ticari snai faaliyetleri kolaylatracak tesisiere ynelmekte, beledi harcamalar daha dzgn ve kontroll yaplmaktayd.
aratrclarn, ortaa ehirlerinin zaman iinde ile ortaya kan bu iki tr ehri birbiriyle kyaslar ken, mevcut ekonomik ve organizasyonel deiimi gzetmeden; senkronik bir analizle sqnulara gittikleri ve Dou-Bat

Genellikle

farkllamas

iLBER ORTAYLI -

293

ehri veya slam-Hristiyan ehri ayrmm yaplklar grlmek-

tedir. Oysa her iki tr ehir, evresel faktrlerin getirdii yap sal deiikliklerle, zaman iinde farkl dzeyde fonksiyenlara ve kurumlara sahip olnulard. Bu bakmdan Venedik ile Bizans', Kiev ile Novgorod'u, Hansa birliinin merkezi Lbeck ile 13. yzyl Viyana' sm, hele Osmanl ehirleriyle Akdeniz ve Avrupa ehirlerini kyaslarken; bunlarn merkez olduu evrenin geirdii yapsal deiiklikleri, ekonomik aktivitelerin nitelik ve niceliini bilmek ve buna bal olarak ynetsel rgtlenmelerini incelemek gerekmektedir. Geleneksel ehrin ynetici beyinin, ynetimi mutlak olarak elde tutmas ve btn nizarn ve uygulamann bu kalp etrafnda biimlenmesi, her eyden nce ehir ahalisini meydana getiren bir takm gruplarn yeterince glenip zenginleemedii ve tekilatlanamad ehirler iin sz konusudur. Esasen ortaan oligarik bnyeli ehirle ri de bu safhaclan gemilerdir. Nitekim bu durumun, yani beledi, adli ve mlki fonksiyonlarn farkllamas halinin, henz oligarik ynetime ulaamayan 14. yzyl Viyana's, Kiev ve spanya ehirleri iin de sz konusu olduunu belirttik. Bu sonuncu gruba giren Osmanl ehrinde de kad merkezi otoritenin tayiniyle greve balard. Kad mahalli ve beledi mevzularda bir takm kurallar koymakta, adeta uygulamada kanun ve
nizarnlarn brakh boluklar doldurmaktayd.

balarndan

geleneksel ehir ynetimi 19. yzyl itibaren byk deiikliklere uramhr. Bu dei im Batdaki gibi belirli kuvvet gruplarmn etkisi ile olnarnsa da, d dnyann zorlayc artlarndan dolay deien lkesel sosyo-ekonomik yap; ehirlerin yapsnda, ynetim kurumlar ve beledi fonksiyonlarn yerine getirilmesi zerinde de etkin Trkiye
olnutur.

ehirlerinde,

Osmanl ehirlerinde retim ve Esnaf toncalar


Geleneksel toplumda kent ynetim ve zanaat (kk retim) faaliyetlerinin younlat yerleim merkezidir, demitik. Kr sal blgedeki ilkel tarmsal retim, .esasen her hanenin kendi tketimini de byk lde kendisinin karlad bir toplumsal dzen yarahr. Bu otarik yap dolaysyla kentteki retim

294 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

snrl kalr. Tarmsal retimin yaratt snrl ihtiya fazlas rn deerlendirerek ksmen krsal ksmen de kentsel ahalinin snrl ihtiyacn karlamak yannda, dar bir ynetici zmrenin gene snrl miktardaki lks emtia ihtiyacna ynelik retim kent zanaatlarnn grevidir.

Yani gerek mal eidi, gerekse mal miktar ynnden snr bu retim, byme, rekabet gibi olaylardan ok uzakhr ve bu gibi eilimler toplumsal denge ynnden nlenmek zorundadr. Geleneksel toplumda retimde ve pazarlamada dikeyine ve yatayna bir btnleme yoktur. Bunun iin yeterli sermaye birikimi, rgtlenme ve teknolojik olanak yoktur. rnein, sr alp kesmek, derisinden, etinden yararlanp nihai mal olarak satmak muhtelif zanaat kollarna aittir. Bir kimse veya grup mezbahada deri elde edip bunu ayakkab olarak satma ilemini yrtemez. Gene ayn maln sahmnda da bir tekelleme ve merkezleme olamaz. Zaten retimde de ibl m ve iinin bamllk yann ykselmesi gibi bir olay sz konusu deildir. Pazar yerleri belirlidir ve ancak merkezi otoritenin izniyle yenisi kurulur veya yeri deitirilir. Ticaret serbestisi yoktur; ehirdeki hanlar esasen mal monopalnn salan d belirli depolama merkezleridir. Ancak saman ve ot serbeste satlr. Bu 'snrlamaya ve kontrole dayanan iktisadi dzen kontrol yetenei snrl olan geleneksel devlet tarafndan nasl yrtlecek sorunu akla gelecektir. Bu kontrol kentsel zanaat faaliyetinin kat bir rgtlenmeye gitmesiyle olur. retim faaliyetinin ka dalda olduu tespit edilip snrlandrlr, bu dallarda ka atlye, dkkan olacann says saptanr (gedik) ve her gedikte ka usta, kalfa, rak alaca, ne kadar retim yapla ca belirlenir. Bu belirleme ve kururnlarn kontrol nce esnafn kendi kurduu lonca rgt tarafndan denetlenir. Asl denetleyici ve ibirliki ise devlet rgtdr. sizlik, pahallk, ktlk domas iin Roma devrinden beri bu tr tekilatanmalar Avrupa ve Asya'da her yerde grlr. Osmanl esnaf tekilat ve zanaat retimi bu oluumun bir devam olup, modern dnyaya intibak aamasnda ilgin gelimeler gstermiti.
landrlan
Osmanl

tk.

kentinde arnn yerini fiziki mekanda belirlemi Burada her dalda faaliyet gsteren esnaf ve zanaatkar bir

iLBER ORTAYLI -

295

arada rnekarn igal eder. Osmanl kentinin bu kesimindeki tipik bir yap da bedestendir. Mamafih bedesteni salt Osmanllar'a zg bir yap ve kurum olarak ele almak pek doru olmasa gerek. .. Bedesten tccarn malnn, kymetli eyas ve hatta parasnn sakland baz dkkaniarn yer ald ve ticari ilemlerin yapld bir binadr. Ayn nitelikteki binalar talyan ehirlerin de fondaco (Venedik'teki Fondaco di Turchi ve Fondaco di Tedeschi gibi) Londra'da guildhall, Fransa'da Hotel de Ville olarak bilinmekte ve benzer fonksiyonlar grmekteydiler. Bu sonuncusu sonra belediye binas olarak deiim geirdi.
Lonca ekonomisi ortaan feodal dzeninde belirli bir temsil eder. Her evin kapal bir ekonomik birim olduu otarik ekonomiden (ev ekonomisi) sonra, Lonca dzeni hammaddeyi etraftan toplayan, bunlar iieyecek ara ve personeli barndran ve rettiini satan bir sistemi temsil eder. Yeni alarda lonca ekonomisinin k para ba retimin, retim aracna sahip olan evlere ve kylere yaylmasyla oldu. (domestik endstri, gtr i, putting-out, verlag) Bu bir tr ortaklk olup otarik retim ve lonca dzeninin yklnn balangcdr. Osmanl lkesinde Ankara, Bursa gibi uluslararas kuma ihra merkezlerinde bu tr bir retimin izlerine bir sre iin rastlanyor; fakat ard gelmemi ve manifaktr sistemine geilememitir. Ksacas 18. yzyl sonuna kadar loncalar Osmanl retiminin temel kurumu olarak yaam ve ancak Atlantik ekonomilerinin hegemonyas arlnca iktisadi-sosyal hayahmzdaki yerlerini kaybetmeye balamlardr.
aamay

her bir sokanda ayn meslee mensup esnafn aralarnda bir lonca tekil ettiklerini grdk. Buna hirfet de denir. rgtlenme ve ihtisaslama birimlerinin says bakmn dan Osmanl lancalar tarihteki dier Ortadou toplumlarna gre daha gelikin idi. Devlet kontrol de o nispette daha sk idi. rnein, Memlukler'de her lonca (jutuvva) su ileyen yesini kendi cezalandrr, kad ve urta'ya (zabta) vermezdi.11 Bu tr lonca imtiyazlar Osmanllar'da debbalar gibi ba11

arnn

Hermann Thorning, Beitraege zur Kenntnis des Islamisehen Vereinswesens, Berlin 1913, s. 103.

296 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

zlar dnda, esnafn elinden alnmh. Daha nce deindii miz zere Osmanl loncalarnda grld kadar yaygn ihtisaslama Bizans'ta yoktu. Ancak rgt hiyerarisi ve sk devlet kontrol orada da vard. Ancak rgt hiyerarisi ve sk devlet kontrol orada da vard. (Bizans'taki peki loncalarn hahrlayalm). 17. yzylda Evliya elebi'nin bildirdii sayya gre stanbul esnaf bini aan dalda rgtlenmiti.l 2 Tabii bu say muhtelif ehirlerde ok kkt. Osmanl Zoncalarnn dou

ve

geliimi

ve rgtlenme

emas bir hayli speklasyon konusudur. zellikle ftvvet,

ahilik gibi kurum ve kavramlar ele alanlar bu rgtlerin islami bir kaynaktan khm ileri srerler. Oysa bu gibi alan insanlarn rgtlenmeleri uzun bir tarih boyu her yerde aym zellikleri gsterir. Eski Roma'dan beri meslek rgtlerinin geirdii evrelere bakar ve baz karlahrmalar yaparsak bunu
anlarz.

Eski Roma Cumhuriyeti'nde mlkszleen ve geimiin e hirlerde kamusal hizmetlerde ve baz dallarda cret karl almaya balayan plebler, hukuki ilikilerde ve toplumsal yapda yeni sorunlar yaratrnlard. Gerek dorudan kamuya ynelik ilerde, gerekse baz zel meslek dallarnda bedeni i yapan bu insanlar devlet tarafndan collegiumlarda bir araya getirildiler ve bu birlikler collegium publicum olarak amld. Collegiumlar ilkan sonlar ve ortaalar banda muhtelif mesleklere mensup iileri bir arada topluyordu.B Bunun nedeni akhr. Henz ehir zanaatlar ve faaliyetlerinde yaygn ihtisaslama olmad ortamlarda, herkesin bir birlikte toplanmas normaldi. Ne zamanki ehir nfusu oalmaya balam ve faaliyetlerde eitlenme ve ii saysnda arh meydana gelmitir, o zaman ayr ikollarnda loncalar kurulmutur. Bu nedenle ilk Avrupa ortaanda bu birlikler collegium (meslekdalk) veya fraternite (kardelik) gibi adlar aldlar. ounlukla bu birlikler yiit gen insanlarn topland, hatta
12

13

Evliya elebi Seyahatnamesi, I, s. 489-669. . Karadeniz, Roma'da likileri, AHF. Yay. No: 336, Ankara 1976, s.
1-31.

iLBERORTAYLI -

297

gibi grevleri de yklenen kurululard. Avrupa'da da fraterniteler hukuken tzel kiilii ve stats olmayan ahlak, dindarlk gibi rythler etrafnda toplanan insanlardan oluurdu. ark'taki/atadan (yiit) treyen ftvvet veya kardelik anlamna gelen ahllik gibi gruplama lar gerek isim, gerek nitelike Ortaa Avrupas'ndaki bu gibi kurulularla byk benzerlik gstermektedir. Ahilerin ehirle rin savunma ve gvenlik alanndaki ilevini, rnein Almanya'da da gildeler grmekteydi. Feodal devletler kuvvetlendike bu birlikler merkezi hkmetin kontrolne girdi ve kapitalizm gelitike bazlar tasfiye olup, bazlar da (ticaret ve zanaat odalar) biiminde hkmi ahsiyet kazandlar.
Balangta Lancalarn ve meslek birliklerinin ideolojisi her yerde dinsel ve ahlaki temellere dayanyordu. Her birliin ve lancann peygamberler ve din byklerinden birer p1ri vard. rnein Floransa'da noterierin p1ri ncil yazarlarndan St. Lucas'd. Baka lancalarn baka pfri (master, maestra, padrane) vard. Ortaa Avrupa lancalannn yar dini elenceleri vard (mysteries denen tiyatro oyunlar gibi). Ayn trenler douda ki esnaf lancalarnda da grlr. Meslek dayanmas, dinsel ideoloji geleneksel toplumlarda srf zanaatlar arasnda deil, brokratlar, alimler arasnda da grlr. Anonimlemi gvence sisteminin bulunmad bir toplumda bu gerekli bir yaama aracdr. zellikle geleneksel toplumdaki otorite bolugunu kendi alanlarnda doldurmak gibi bir toplumsal fonksiyonu . olan esnaf birliklerinde bu psikolojik ban kanlmazl tarhlamaz.

ehirlerin savunmas

kadar babo olanlarn da kontrol iin devlet tarafndan rgtlendirilmeleri gerekir. Osmanllar'da esnafn d nda dilencilerin hatta fahielerin, marjinal gruplarn bile rgtlendirilip balarna bir kethda tayin edildiini, gvenlik grevlilerinin gzetimine brakldklarn biliyoruz.
Lan calarda esas iliki usta-rak ilikisidir. Zaten geleneksel toplumda brokraside, ilmiyyede, sarayda ve orduda bu sistem grlr. Etkili eitim ve denetim bu sayede mmkndr. Kalemdeki akird, medresedeki talebe, ardaki rak gen yata ie balayp ustalarnn gzetimi ve sert disiplini sayesinde ile-

alanlar

298 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Geleneksel toplumda retim anonim ilikilerle yz yze ilikiler iinde ve birincil gruplar iinde cereyan eder. Esnaf lancasnn bu temel ilikisi, rgt hiyerarisine de yansmtr. Her meslek dalndaki lancann banda bir kethda bulunur. Kethda o dalda faaliyet gsteren esnafn reisi olup, meslekten olmas art deildir. Tayini kad tarafndan onaylanan bu grevli, esnafn ynetiminden, kanuna ve nizama uymasndan sorumludur. Lonca kethdalarnn zerinde bir de ehir kethdas vardr. Bu, ahalinin nde gelenlerinden biri olarak devlet ile teba arasnda araclk apar. Hiyeraride lonca kethdasndan sonra esnafn arasndan seilen yiitba gelir. Yiitba esnafn denetimi, fiyat ve kalite nonnlarnn gzetimi ve esna aras atmalar zmlemede ve verilen cezalar uygulamada nemli rol olan bir kiidir. Bundan baka gene ustalarn arasndan seilen bir veya iki kiiden kurulu ehl-i hibra (bilirkiiler) vardr. Bunlar zellikle zanaatn uygulamas, yaplan eserlerin deerlendirilmesi ve fiyat tespitinde bilirkiilik grevini yerine getirirler. Bu saydmz kiiler bir arada mensup olduklar lonca'nn idare heyeti gibi grev grrler. rini
deil,

renirler.

Lonca esnafnn istedii gibi dkkan ap tezgah kurmak hakk yoktu. Lancann her yesi mteselsil bir kefalet altn dayd. Her dkkan bir gedik saylrd. Bu bir nevi kadrodur. Usta lnce o gedik eviadna kalr. Eviad ve yetimi kaHas yoksa gedik boalm (mahlul) demektir. Esasen lonca ustas istedii sayda rak altrp, istediini kalfalk ve ustala terfih ettiremezdi. Gerei kadar ve belirli sayda ra olup, bunlar kaHalk ve ustala terfih ettirmek a:cak lonca heyetinin tetkiki ve tasdikiyle mmkn olurdu. Bu terfiler petemal kuatma denilen trenlerle kutlanrd. Avrupa ve Trkiye' de de klasik niversitelerdeki retim yelerinin terfiinde yaplan trenler, aslndabulonca geleneinin bir yansma ve devamdr. Gene lancann bir tasarruf sand vard (Avarz Sand). Usta, kaHa ve raklar kazanlarnn belli bir ksmn bu sanda yatrrd. Bu sandn sermayesi bir nevi sosyal yardm ve kredi fonudur. arnn bakm bu sandktan karlanr ve yeler buradan faizle bor alabilirdi. Onun iin bir sandk kuramayacak

iLBER ORTAYLI -

299

kadar kalabalk yesi olmayan zanaat dal, ilgili bir meslek dalmn lancasna yamak lonca olarak balamrd. rnein uncular, un elekileri, niastaclar; deirmenciler lancasmn yama- ydlar. Lanca devlet kapsndan nce baz sorunlar zmeye ve cezalar vermeye yetkili ve ykmlyd. Osmanl Devleti'nin ilk zamanlarnda lancalar bu bakmdan ok daha geni yetkilere sahipti ve toplumsal fonksiyonlar daha kapsaycyd. Zamanla yetkileri azalmt. Ama debba esnaf (dericiler) gibi kalabalk ve kanl bakl bazlar bu infaz yetkisini kskanlkla korumu ve aralarna aldklar katl zanllarn bile yneticilere teslim etmemilerdir.

Lanca sistemi demek, retim ve tketimin snrlandrlma ynelik bir ekonomik dzen, yani feodal dzen demektir. Gerek tketim ve gerekse retimin smrlandrlmas ise, a. Fiyatta serbest! olmamas (fiyatlarn seviyesi tespit edilir), b. Kalitenin sabit bir lye gre tespiti, c. gc, ii saysmn smr landrlmas ve dolaysiyle mamul madde arzmn sndandrl mas demektir. Bunun btn nedeni, hammadde darl ve kr sal alanda bir fazla yaratlmadndan alc saysnn dkl dr. Eer retim miktar serbest braklsa, baz retim dallar kt olan hammaddeyi eker, bu da zincirleme etkilerle dier zanaat dallarnda ihtiya duyulan hammaddenin azalmasna sebep olur. Onun iin devlet lancalada mterekengerek kalite normlarnn ve gerekse fiyatlarn tespitine dikkat eder ki, buna narh ilemi diyoruz. Bylece istihdam, kalite, retim miktar ve fiyat zerindeki bu denetimle rekabet nlenirdi. nk muhtemel isizlik ve iflastan ok ekinilirdi. Konan narha uyulmasm da lancalarn yaronda devlet adna muhtesib salard. Lonca dzenin sarslmaya balad Osmanl dneminde bu nedenle lancalar devaml olarak yneticileri kendi ilerine karmaya ve bu dzeni korumaya davet etmilerdir. retimin ve lancalarn denetiminde kalite kontrolnde ve narh tespitinde de esnaf ve ahalinin ileri gelenleri ehrin kadsna yardmc oluyordu. Bununla beraber narh konusunda kadnn balca yardmcs muhtesibdir. Onun iin bu konuyu gzden geirmekte yarar gryoruz.
sna

300 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Muhtesib ve Narh iemi


ehir hayatnn ekonomik faaliyetlerini dzenlemek ve yrtmek Osmanl toplumunda muhtesib denen memurun grevi idi. Bu kurumu islami bir kaynaa indirgemek doru deildir. Muhtesib kelimesi hisbadan geliyor. Oysa bu, Kuran' da rastlanmayan bir kelimedir. Guya Mslmanlarn gnlk hayatta iyiye uymak, kty izlememek eklinde, birbirleriyle ilikilerini dzenleyen kurallar btn olarak tarif edilmektedir. Bununla beraber bu kuruma 11. yzyldan nce s panya'da, 12. yzyldan nce de Msr ve Suriye'de rastlanmad belirtilmektedir. Gene bu grevin zaman olarak balangc da kesinlikle anlalm deildir. Genellikle bu grev sahibinin eski Hellen-Bizans ehirlerindeki agoranomos denen memurun slam-Ortadou ehirlerindeki halefi olduu ileri srlr. 14 Emeviye devrinde muhtesibin grevlerini sahib al sukh denen bir memur yerine getirmekteydi. Muhtesib, klasik slam dneminde ar-pazar kontrol dnda, re'sen ahalinin toplum kurallarna uymasn denetler ve zorlard. Muhtesib dini kurallara uyulmasn salayan geni grevli bir memur olarak, kady da bu konuda uyarp eletirebilirdi. Osmanl dneminde muhtesibin bu grevleri son derece daralm ve dier rf ehlini meydana getiren memurlar arasnda; zellikle ar-pazar ve narh kontrolyle, meskukatn (paralarn) rayicine dikkat etmekle grevli bir memur haline gelni olup, kadnn balca yardrncsyd. Her halde bu memurun grev alan ehrin snr larnn tesine tamamaktayd.16. yzylda muhtesiblik iltizamla verilen bir grevdi ki, buna ihtisab mukataas denirdi. Bu mukataann genellikle kapkullarndan birine ya da iltizam sahibi birine verildii biliniyor. Bu mukataay alan, bedelini cerimeden veya ihtisab rsumunun tahsilinden karr d. Bazen bu mukataann has yani dirlik olarak devlet ileri gelenlerine verildii de oluyordu. Bu gelirler narha uymayan, gelenee aykr retimde bulunan esnaf ve zanaatkardan alnan cerimeler ile ar pazara gelen mallardan alnan resimlerden
14

Pauly-Wissowa, Byzantine Egypt, West Johnson, s. 487. M.G. Demmombynes, Muslim nstitutions, G. Allen and Unwin, London 1968, s. 154-155.

iLBER ORTAYLI -

301

(yani. ihtisab rsumu) meydana gelmektedir. htisab rsumu, a. Narhlk akas (2 er aka olup, narh konan maddeleri satandan alnr.), b. B ac- pazardan ibarettir. Bac- pazar ehir ve pazara gelen mallarn giri ve salndan alnr. Geleneksel Avrupa kentlerindeki oktrua resmine benzer. Gene rsum-u kapan ve rsum-u kantar diye anlan resimler de bu trdendir. mek ve ile muhtesibin bir grevi de, para rayicine dikkat etbu rayi zerinden yaplmasn gzetmektir demitik. Tabii bu konuda asl aktif grevli muhtesibdir. Kad ve muhtesibin balca grevi, iae ve ibade maddelerine narh koymak ve bunun uygulanmasn salamakh.
al veriin
lamadr", Kad

"N ar h esasta ortaalarn sonunda ortaya kan bir uygudiyor, C. Cahen ... .l5 Bu belki de fiyahn resmi grevlilerce tespiti olarak anlalmaldr. Muhtesib, kadnn yann da eraftan ve lonca temsilcilerinden meydana gelen bir kurulla narh tespit ederdi. Narh usul ihtisab kanunlarnda etraflca aklanrnhr. 1562-63 tarihli bir kanunnamede, muhtesib olan kimsenin kad vastasyla ona on drt zerinden narh vermesini, o yerin ayan ve ihtiyarlarndan ve emekilerinden kimselerin hesab yapp ona gre ona on drt ( % 40) karla narhn tespiti emrediliyor.

Bununla beraber bu on' a ondrdn (% 40) sabit bir oran olbelirtmek gerekir. Bu oran rnn cinsine, durumuna, ticari fiyat oynamalarna, haslata ve maddenin mbremliine gre deiir ve narh tespitinde mevsimin de rol olup, ylda bir ka kere tespit ilemi tekrarlanrd. naat ustalarnn cretleri mevsimlere gre ayarlanr. Ekmee% 40 kar konamaz, nk zaruri maddedir. Bir dernirci ile kitap ssleyicisi (mzehhib) iin ayn oranda narh konamaz. Mzehhibin emei daha ok deerlendirilir. nk az miktarda ve lks tketime ynelik bir retimde bulunmaktadr. Kar oran yksek tutulur. Bunun gibi bir ok konular gz nnde bulundurulur. 16
madn
15

C. Cahen, "Hisba", E/ 2, vol. III, sah. 488.

16

. Ergen, Ankara, s. 160'daki rnekle; 1588-89 (997 H.) Narh listesinde bem helvasnn okkasnn 23 akeye satlmasna, pazarba ve

302 -

OSMANLI EHIRLERI ve ULATlRMA

Narhn konu usul zerine Prof. Bar kan, nerettii htisab

makalesinde etrafl izahat verrnitirP Narh ila.mndan sonra yava yava birok maddeler zerinden kalkm ve nihayet et ve ekmek gibi birka zaruri madde ile snrl kalmh.
Tanzimat'n

Kanunlar adl

stifi ve karaborsaclar takip ve esnafn teftii, fiyat, l, kalite, temizlik kontrol ve uygunsuzluk edenleri cezalandr mak muhtesibin vazifesi idi. zellikle yenieri oca kaldni dktan sonra ihtisab aal bakentte ve vilayetlerde gvenlik ve mali grevlerle de ykml bir makam haline gelmi; fakat zamanla bu ileri yrtecek baka kurumlar meydana getirildiinden 19. yzyl ortalarnda tamamen lavedilrnitir. lrac yasak hammaddelerin ihraemn nlenmesinde Osmanl yneticileri loncalarla daima el ele almhr.

Tanzimat'tan sonra liberal ekonominin prensiplerine uyularak narh uygulamas kaldrld. (Temmuz 1865'te ekmek hari hepsinden) Ekonomik bnyedeki deime dolaysiyle olacak ki, baz maddeler ilk anda ucuzlad. Gedik usul de lavedildi. Buna ramen endstrileen bir toplumdalonca dzeninin ilgasyla ayn anlama gelen bu uygulamalar, Osmanl toplumunda lancalar ve lonca dzeninin kalntlarn son zamanlara kadar temizleyememitir. rnein baz zaruri maddeler zerinde narh uygulamasna zaman zaman bavurulduu gibi, gerek 19. yzyln ikinci yarsnda, gerekse merutiyet devrinde lonca heyetlerinin bana kethda tayinine devam edildi ve ttihat ve Terakki bile bu organize gruplar kendi politikasna uygun bir ekilde kullanmak bakmndan bu dzenden yararland. rnein 1860'da Midhat Paa Gedikler Nizamnamesi ile esnaf yeriden organize etmek istiyordu. Nihayet 1879'da s tanbul Ticaret Odas kurularak esnaflar burada rgtlendirildi. 1910 ylnda esnaf cemiyetleri kurularak, 1913 ylnda gemuhtesib birlikte karar vermi. Temmuz 1594 de Ankara eraf ve ayam Mracaatla ekmein 400 dirhernin 1 ake olmasn ister ve kabul ettirerek sicile kaydettirirler. 17 . L. Barkan, "htisab Kanunlar", Tarih Vesikalan, 1942, C. I. No: 5. C. II No: 7, C. III, No: 9.

iLBER ORTAYLI -

303

dik usUl tamamen ve fiilen lavedildi. Bylece Tanzimat'tan beri balayan bu sre kesinlikle bir sonuca baland. Osmanl devlet adamlar Tanzimat balangcndan beri lonca esnafn sanayinin slah meselesinde temel ta olarak kullanmak istemitir. Oysa ar sanayiye gemek esnafn tasfiyesiyle mmknd. Buna ramen sanayii kuramayan toplum, bu geni zmreyi sefalete terk etmeye de cesaret edememitir.

Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu


retimin nfusun gerek ihtiyacn karlamaktan uzak bir dzeydeki teknolojiyle yapld geleneksel toplum sistemlerinde ktlk korkusu, hevayic-i zaruriye veya res necessariae denen mbrem gda ve kullanm maddelerinin; tanmasndan depolanmasna, alm ve satmna kadar despot usullerle kontroln ve belli merkezlerde toplanmasn salayacak bir organizasyonun domasna sebep olmutur. Geleneksel devletin ba lca ura ve dikkat alan budur. Bu nedenle, a. Belli rnlere daha retim alannda devlete el konulur, mecburi tekellerle tattrlr, b. Bu mallar ehirlerde belirli merkezlerde depolanp ana pazarlama buradan yaptrlr, c. Alm ve satm fiyatlar katiyken rekabete braklmaz, zira ihtiyaca gre kt olan mal hacmi ticaret serbest braklrsa karaborsa ve alk dourur. Oysa toplum dzenini bozucu bu hallerin nlenmesi gerekir. Bu mekanizma Osmanl ehirlerinde de benzer ekilde ilemektedir. Genellikle tarmsal faaliyetlerle hayvanclk ve zanaatlarn i ie bulunduu ve her hanenin kendine yetecek bir retimde bulunduu, nakdi mbadeleden ok, ayni (mal ile) mbadelenin sz konusu olduu kk ehirlerde; beslenme ve zaruri maddelerin temini ve dolam sorunlar nemli deildir. Ancak Akdeniz imparatorluklar daha ilkalardan itibaren nfusu on binlerleifade edilen byk ehirlere sahipti ve Roma, stanbul, Kahire, Badat, am gibileri bazen yz bini aan nfus barn drmlard. te bu byk ehirlerin (metropolis) beslenme ve yakacak ihtiyacnn karlanmas byk sorun olagelmiti. rnein Msr, Bizans dneminde stanbul'un tahl ambaryd. Et ihtiyac mecburi tekellerle yakn evreden salanrd. Ayn e kilde Osmanllar da stanbul iin Msr'dan pirin, Balkanlarda

304 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Dobruca'dan buday, yakn merkezlerden (Gelibolu, Tekturda gibi) et ve kesimlik hayvan ve Krm'dan st mamullerini mecburi tama tekelleriyle temin ederlerdi. Bu blgelerde rnlere belli fiyatlarla el konur ve bu ile grevli gemi kaptanlar tahl gibi rnleri getirirdi. Bunlar Unkapari, Balkap an, Yakapan, Odun iskelesi, Yemi iskelesi gibi iskelelerde mecburi boalhm ve depolamaya tabi tutularak, bu iskelelerin eminleri vastasyla dahm yaplrd. Bundan baka et ihtiyacnn karlanmas iin devlet bazen sermaye vererek bir takm kimseleri kasap yapard. Bylece ehrin et ihtiyac karlanmak istenirdi. 18 Bazen paras bol zenginleri ehrin et ihtiyacn karlamak iin re' sen kasap yazarlard.19 Byle riskli bir mkellefiyet, istenmeyen tehlikeli bir iti. zellikle yakacak ve yiyecek maddeleri zerindeki narha ok dikkat edilir, teftiler sk ve cezalar iddetli olurdu. Bakentte bizzat sadrazam da bu konuda mesuld ve sadrazamlar bu grevlerini Tanzimat'tan sonra da yerine getirmilerdir. Bununla beraber ulam teknolojisinin ilkellii, sk sk istifilik, karaborsa ve pahalla sebep olurdu. stanbul ayaklanmalarnda ktlk ve pahalln nemli nedenlerden biri olduunu kaydedelim.
Ulam teknolojisinin ilkellii krsal alandaki retim teknolojisinin ilkellii ile birbirini tamamladndan, byk ehirler ta 19. yzyl ortalarna kadar zaruri maddelerin temininde devaml sknt ektiler. Bu konuda deimeler tarmda, ulamda balayan yava modernleme ile paralel gitti.

kentlerinde ardan sonra konut blgesi yer alMahalle, konut blgesinde de temel bir sosyal ve idari birimdir. Mahallenin incelenmesine balayabiliriz.
maktadr.
18

Osmanl

rnein 973 aban (1565 ylnda) stanbul vakflarnn gelirinden alnan

698 bin aka, kasap olmalar iin koyun emini vastasyla bir takm kimselere subvansiyon olarak verilmiti. A. Refik, Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat, stanbul Matbaa-i Orhaniye, 1333, s. 123. 19 Ayrca rnein, Rumeli'de baz celepler ylda ... u kadar koyun ve hayvan temin etmekle ykml klnp defter edilmilerdi. Bu miktar temin edemeyen cezalandrlrd. Baknz A. Refik, age, 967 Muharrem (1560 yl) tarihli bir hkm, S. 109-110.

iLBER ORTAYLI -

305

Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps)


Kentsel alanda mahalle ve krsal alanda da ky topluluklar, idaresinin klasik dnemden beri en alt birimleridir. Gerekte ky ve mahalle stats bugnk sisteme, byk lde Tanzimat'tan evvel gemiti. Ynetim akmndan cemaat (komn) idaresinin ekirdeini tekil eden bu alt birimlerin niin daha mkemmel bir yapya ve idari muhtariyete ulaama d sorusu, Trkiye tarihinde ehirler ve kylerin toplumsal ve ekonomik gelimesiyle yakndan ilgili temel bir sorundur.
Osmanl

mahalle; henz smf ve stat bir fiziki mekandr. Bir paann konann karsnda basit bir evkaf katibinin aboyal kk evi, ilmiye ricalinden bir efendinin kaanesinin yam banda mahalle suyolcusunun kulbesi bulunur. Btn bu insanlar birbirleriyle her gn karlar, etiket farkllklarna ramen muhatap olurlard. Paann vekilharc ile mdenisin damad, suyolcu ile evkafn kk katibi aym kahvehanede toplanp grrlerdi.18. yzyl ve hatta 19. yzyl balarnda byk ehir lerin mahallelerinin bile toplumsal smflamaya gre biimlenmi, belirgin bir mekan farkllamas yoktu. Geleneksel mahalle, adeta bir eyh Kteri Meydan, yani Karagz perdesi gibidir. Orada dinsel farkllk hari, imparatorluun her smf ve her blgesinden insanlar, belirli kurallar ve etiket erevesinde birlikte yaarlard. Mahalle mescidi ve kahvehane bir toplanh ve tartma mahalli olup, kamuoyunun olutuu merkezlerdendi. Geleneksel Trk
farklarmn biirnlendirmedii

ehirlerindeki

19.

yzyln

ilk

yarsna

dek, mahalleleri ynetenler imam-

lard. mam, padiah berat ile tayin edilip, aym zamanda

mlki ve beledi bir amir olan kad'mn mahalle dzeyindeki temsilcilerindendi. (Gayrimslim mahallelerinde bu grev, ruhani reis ve cemaatin kocabasna aittir). mam, doum-lm gibi nfus kaytlann tutard. Bundan baka bir kimsenin o mahalleye yerlemesi iin, mahallenin sakinlerinden birinin ve imarnn kefaleti artt. mam bylece zincirleme olarak birbirine kefil olan mahalle halkmn hepsinin kefilidir. mann en nemli grevi ise, mahalle sakinlerine isabet eden verginin tevzii ve

306 -

OSMANLI EHIRLERI ve ULATlRMA

tahsilini yrtmektir. Zamanla mahalle lerini ktye kullanmlardr.

imamlar

bu son grev-

Daha Tanzimat'tan nce, II. Mahmud devrinde, kadlk maelinden asayi ve beledi alandaki grevlerinin alnmas, mahalle imarolarna kadar sirayet etti. Bu nedenle II. Mahmud devrinde mahalle ve sonralar ky birimi de idari bakmdan bir stat deiikliine urad. Ancak mahalle birimindeki bu deiiklik, ehir idaresinde olduu kadar derin deiiklikler yapmad. Kad ehir idaresinde giderek btn nfuzunu kaybettii halde, imarnlar muhtarlklar kurulduktan sonra da mahalle idaresinde gene sz sahibi olmutur.
kamnn fonksiyonlar azalhlrnhr. Kadnn

Muhtarlk tekilalnn kurulmasna ilk olarak stanbul'da

Bu olay, bir tesadf veya alelade bir deneme deildir. Yenieri oca lavedildikten sonra, ehrin asayiini sala mak, vergi toplayabilmek ve mahallelerdeki yenieri kolluklar byk rol oynuyordu. Asayiin dmda dier mali mlki grevlerin yerine getirilmesi iin yeni bir tekilat gerekmekteydi. Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi'ye gre; 1827 ylmda Dersaadet ve Bilad- Selase (Eyb, Galata, skdar) ahalisinin erkek nfusunun saym ve yazm yapld. Nfusun artmas ve isizlik ve serseriliin nnn alnmas iin ehre giri ve k kontrol alhna alnd. mamlarm, gelen gidenlerin mrtir tezkerelerini kontrolde ihmal ve yolsuzluklar grlmt. Bu nedenle imamlarm msarnaha edip, gz yummarnas iin mahalleye evvel ve san olmak zere iki de muhtar tayin edildi. 20 ise daha sonraki bir tarihte balanrnhr. Dr. Musa adrc tarada ilk muhtarlk tekila hnn Kastamonu'da kurulduunu sylemektedir. 21 Yazar, 19.
20

baland.

Tarada muhtarlklar tekiline

21

Vak'anvis Ahmet Ltfi, Tarih-i Ltfi, II, Dar'ultaba-i Amire, Sene 1290, s. 173. Musa adrc, "Trkiye'de Muhtarlk Tekilat'nn Kurulmas zerine", Belleten, XXXIV, Say 135 Ankara 1970 sah. 410. adrc bu yargya Takvim-i Vekayi'nin 1833 yl 79 No'lu nshasndaki habere dayanarak veriyor.

iLBER ORTAYLI -

307

yzyln ilk yarsnda ihtiyar meclislerinin varl ile ilgili herhangi bir kayda rastlamadn bildiriyor. Bizce, mahalle ve ky idaresini bir mahalli idare statsne kavuturmaktabyk bir adm tekil eden ihtiyar meclisleri, ilk defa 1864 Vilayet Nizainnamesi ile resmen kurulmaya balamtr. htiyar meclislerinin ilk kurulup almaya baladklar yer de Tuna vilayeti olmutur. Her mahallenin bir mescidi, bir vakf tarafndan ynetilen ve ocuklara ilk tahsilin verildii bir okulu (bunu mahalleli de aard) ve mahallenin emesi bulunurdu. Mahalledeki suyolu, eme gibi altyapsal tesislerden mahalleli ortak olarak sorumlu idi. Mahalleli demek; kaldrlacak cenazeden, kan yangndan, semtin temizlik ve bakrnndan ortaklaa sorumluluu olan kimseler demektir. Mahalleli asayii salamak tan ortaklaa sorumlu idi ve her mahallenin ortaklaa cretini vererek istihdam ettii bir bekisi vard.

lk bakta ahap evlerden, yangn art bo arsalardan olu-

bu mahalleler iin yangn nleme ve altyap tesislerinin byk problemdi. Trk ehirlerinde ahap binalar, zensiz konut yapm 18. yzyldan beri yneticileri rahatsz etmeye balayan bir konuydu. Esasen yanan ahap bina yerine kargir bina yaplmas iin sk sk hkmler karld halde buna uyulmamtr. phesiz ki, bu tr emirlere uyulamamas nn balca nedenleri arasnda, kargir bina malzemesinin pahall, kentsel ve blgesel ularnn ilkellii bata gelmektedir.l6. yzyldan beri, lkemize gelen seyyahlar Trk evlerini tenkit edegelmilerdir. Mimarlk sanat olarak kendini ancak, toplumsal art rnn kanalize edildii mabet, hamam, imaret gibi kamusal binalarda gsterebilmitir. Feodal toplumun m erkan til toplumdan ayrld bir yn, zel mimariden ok kamusal binalara para harcanmasdr. Nitekim 16. yzyl sorla rnda lkemize gelen Protestan Alman papaz Salomon Schweigger'in bu konudaki yargs ok anlamldr: "Btn sahte dindarlarn eski devirlerden bugne kadar yapageldii gibi, Trkler de Allah ' aldatmak. iin gsterili pahal binalar, mabetler yaparlar; kendi evlerine zen gstermezler. Oysa biz hakiki inan sahipleri bu gibi masraflardan kanrz. Paray kendi yararmza eylebakm

an

308 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

re harcamak daha iyidir." diyor Schweigger. 22 Bu kendi yararna denen eylerin(!) evler, anlrepo, yol ve liman tesisleri olduuna phe yoktur. Anadolu ehirleri kadar stanbul'da da mahallenin henz toplumsal btnleme grlmeyen kentlerde temel birim olduunu biliyoruz. Trk ehirlerinde olsun, geleneksel Avrupa ehirlerinde olsun ehir periferisi (kenan) etnik ve dini aznlk gruplarnn iskan edildii blgedir. rnein, stanbul'da Fener, Balat Sulumanashr, Samatya, Kumkap semtlerinde Rum, Yahudi ve Ermeniler gene Sulukule'de ingeneler yerletirilmiti. Aznlk mahallelerinde arazi dar olduundan binalar skk nizarn zerine ina edilmitir. Geleneksel ehirde aznlk nfusunun artmas, artan nfusun ihtiyacna cevap verecek umumi bina ve konut blgesinin bymesi arzu edilmez. Bu nedenle yeniden kilise, mektep gibi umumi binalar yaplmasna msaade edilmez. Mevcutlarn da geniletilmemesi iin onarmn denetlenmesi gerekmektedir. skan blgesinin darl ve snrlarnn sabit tutulmas, aznlk cemaatlerinin oturduu blgelerde her ~yden nce arsa fiyatlarn arttrmaktadr. Bu nedenle dar sokaklar, yksek yaplar ve yer kazanmak iin uzahlan balkon ve sundurmalar bu kesimin temizliini, suyolu ve lam gibi tesis.:. lerini de tehlikeye sokmaktayd. rnein fakir aileler yksek binalarda yaarlard. zellikle eski stanbul'da Yahudhane denen yksek binalar bizdeki ilk sefalet apartmanlardr. Bunlar bugn de tipik slum yaplar olarak stanbul'da Balat semtinde grmek mmkndr. Gene altyapsal hizmetler yeterli olmad ndan zengin evlerine bile hamam yaphrlamaz. Gerek Anadolu'da, gerekse bakentte 19. yzyldaki sosyal ve ekonomik deime banliyleri dourmaya baladndan, eski ehir hudutlarnn dnda yeni mahalleler kuruldu. Azn lk semtlerinde de altyapsal tesislerin onarm ve hizmetlerin grlmesi ayn ekilde cemaatin ortaklaa yklendii bir konuydu. Cemaat adna papaz, haham, kocaba gibi temsilciler
22

. Ortayl, "16. Yzyl Alman Seyahatnamelerindeki Bilgiler zerine",

SBF Dergisi, XXVII/4, Ankara 1973. s. 152-153.

ILBER ORTAYLI -

309

bu

ileri yrtyorlard.

Burada imar denetimi de, yer

darl

dolaysiyle

daha skyd.

Osmanl lkesinde ehirlerdeki gayrimslim aznlklarn her birinin fermanlada tespit edilen kyafetleri vard. Kyafet talin namesine dikkat etmelerine zen gsterilirdi. Bu, orta zaman Avrupa ehirlerindeki aznlklar iin de byleydi. Osmanl m paratorluu' nda aznlk milletierin rgtlenmesini ksaca gzden geirmekte bu bakmdan yarar vardr.

Osmanl mparatorluu'na Pax Ottomana (Osmanl birlii,


bar)

denir. Bu, birok din ve etnik gruba mensup halklarn bir arada yaamalarndan ileri gelen bir durumdur. Osmanl ynetimi her cemaati kendi kilisesinin rgt allnda toplayp; dini, hukuki, mail birok konularn onlar tarafndan yrtimesini salamlr. Her cemaat belirli bir hiyerari iinde mahalle ve ky dzeyine kadar dini liderlerin bakanl allnda
rgtlenmiti.

Katolikleri, Latinler hari, dorudan Papa'ya bal yar mstakil halde idiler. zellikle ukurova (Klikya) Ermenileri Katalik olduundan bunlar ayr bir patdjillaneye ve millet tekilalna bal idi. Aym ekilde Dou Katalikleri denen, Sryaniler, Keldaniler de ayr bir patdkhaneye balyd. Lbnan Katalikleri (Maruniler) ayr bir milletdi. Melkitler de Lbnan'da bulunan ve 1724'de Halep'te, bilahare 1833'de am'da ilk patrikhaneyi kuran ve Greke ibadet eden Dou Kata likleri' dir
olmayp

Dou

lkesindeki bu yar mstakil Katalik cemaat rgtRoma Papal'yla ilgisi olmayan Katolisizm dnda varlm srdren Srp Patrikhanesi de, 1459'da Fatih tarafndan Rum Patrikhanesi'ne baland. Rum Patrikhanesi, uzun tarihi boyunca Roma'dan kopan ve Dou Hristiyanlar mn ayr akidelere dayanan rgt olarak gelimiti. Fatih, bu kilisenin btn Ortodokslar'n ruhani merkezi olduunu tasdik etti. Bu nedenle evvelce 13. yzylda bamszln alan Srp Patrikhanesi de, 1459'da Fatih tarafndan Rum Patriklii'ne baland. Buna ramen 1557'de Sokullu Mehmet Paa Srp Kilisesi'ne bamszlm geri verdirtti ve pek'te kurulan patrikhanenin bana kardei Makariy'i geirdi. Bu bamszlk 18. lerinden
baka,

Osmanl

310 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

sonuna kadar devam etti. Bulgarlar ise 19. yzylda olarak Rum Patrikhanesi'nden kopabildiler. Ortodoks Rumlar ve Slavlar dnda en geni kitle Ermeni Gregoryenler'di. 5. yzylda Monofizizm'in kndan sonra bu mezhep Ermenilerin milli dini olmutu. Fetihten sonra stanbul'da bir Patrikhane kuruldu ve sonraki devirlerde Ermenistan'da Emiyazin, Gregoryen Ermeniler'in en nemli merkezi haline geldi. zellikle Dou Anadolu ve Kafkasya Ermenileri Gregoryen'dirler. 5. yzylda Dou Kilisesi'nde kan ayrlkta Patrik Nestorius'u izleyen Yukar Mezopotamya ahalisi Nasturi Kilisesi'ni kurdular. Bu patriklik nce Nizip, sonra Musul'da idi. 1915'te Nasturller lkeyi terk ettiler. GeneMonofizist inantaki bir ksm Sryaniler El Cezire havalsinde yayorlard. Msr'da bulunan Monofizisi Kbtller (Kobt) ise ayr bir patriklie balydlar. Habe Kilisesi de bu kiliseye balyd.
eksarhlk ehirler

yzyl

ve kylerde

yaayan Hristiyanlar'n dnda

Os-

manl mparatorluu'nda sadece ehirlerde yaayan gayrimslimler Yahudi cemaati idi. zellikle 16. yzylda Avrupa'daki basklardan dolay Museviler geni lde Osmanl mpanitor

ve milli mcadelede de ball igalcilere kar yer almlardr. Museviler bir halari bann bakanlnda rgtlenmilerdi. Hahambalk ruhani bir kisve olmaktan ok bir cemaat yneticiliidir. milli hkmetin
yannda

luu'na snm

Dini liderler arasnda protokolde Rum Patrii nde gelirdi ve kendisi resmi devlet literatrnde reatlu unvann tard. Cemaatler milli deil, dilli gruplama esasna gre millet teki lalnda toplanrd. 19. yzylda milliyetilik akmlar dolaysy la bu stat deimeye balamsa da, esasta imparatorluk yk lana kadar ayn kalrnlr.

Kentlerinde Altyap Tesisleri ve Kentsel Hizmetler


retten kentlerinde altyapsal tesisleri ele alrken ie imagerekmektedir. Osmanl ehirlerinde imaret, ehrin ekonomik ve sosyal aktivitelerine can veren bir tekilat gibi grnmektedir. Birok yazar bunu belirtip imaretin slami
balamak Osmanl

Osmanl

iLBER ORTAYli -

311

karakteri zerinde durduktan sonra konuyu kapahrlar. Bu anlay, Ortadou ehrini Avrupa' daki feodal dnem ehirlerin den farkl klan bir kriter olarak ele alnmaktadr. Oysa imaret mahiyeti itibariyle ancak kent evresindeki krsal blgenin yaratt deer fazlas orannda doup geliebilen bir nitedir. Kald ki bu tip kururnlar Garp ehirlerinde de kilise vakf olarak doup gelimi ve ayn ekilde ehrin evresinin zenginliine ve ekonomik aktivitelerine bal olarak ortaya kabilmi tir. maret vakf olarak kurulan, ahane, okul (medrese), hastahane, yetimhane ve baz gelir getiren dkkanarn bir cami etrafnda toplanmasyla meydana gelen nitedir. Bu tip kurululara msakkafat denir. Bu ehirde bu kururnlar dediimiz gibi o kentin ekonomik zenginliine bal olarak kurulup yaa yabilmitir. Avrupa'da kilise evkaf bu vazifeyi grm ve toplum zerindeki denetinci roln bu sayede pekitirebilmiti. Vakflar esasen byk gelir kaynaklarn tasarruf eden yneticiler iin bu sayede eviadna miras brakabilecekleri tek messese idi. Bu nedenle daha 16. yzylda Ankara'da 741 kyden 148'i, Bursa'da 1966 kyden 477'si, Ktahya'da 1071 kyden 166's vakf ky statsne gemiti. 23 Bunlar kent d aktiviteler kadar kentsel ihtiyalara da ynelikti. Kald ki kentlerde kurulan vakflar da bundan aa bir oranda olmamaldr. Vakflar mtevvellf ve byklne gre yeterince personel ynetir ve bunlar kad denetlerdi.
Vakf

Vakf, slam corafyasnda ehirleri oluturan mimari ve itimai manzara vakf kurumunun eseridir. Sadece bu deil, p lak gzn tesinde bir para soruturma vetetkikle krsal dzenin oluumunda da vakf kurumunun nemini ortaya karr. Bugn Hint ktasnda yaplan bir gezide Babroullar Hindistan'nn temel lkesi olan kuzeydeki ehirler ant eserlerle doludur. Bu ehir dokusu Babrller'in giremedii eski Hint topraklarnda grlmez. Babr mparatorluu (ki yanllkla
23

Yaar Ycel, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon", Belleten,

:XXXVIII/152, Ekim 1974, s. 673.

312 -

OSMANLI EHIRLERi ve ULATlRMA

Mughal devri denir) mirasnn bu derecede arpc olmasnda, onun da bir vakf medeniyeti olmasnn etkisi vardr. Hem bizim gzlemlerirniz hem gemiteki Avrupal seyyahlarn da zerinde durduu gibi Osmanl mparatorluu'nun topraklar arpc biimde vakf medeniyetinin yaratsdr. Her yerdeki camiler bu camiierin hamarnlar, medrese ve ktphanesi bazen sbyan mektepleri yan balarndaki imarethane hankah ve bilhassa Seluklu dnemindeki kervansaraylar geni lkenin vakf eserler ayla rldn gsterir. Akla gelebilecek saysz tesis yannda bu eserlerden gelen veya vakfedilen tarla ve bahelerin nemas eitim, salk, a datmaktan ku beslerneye hatta ocuklara kr gezisi yaptrmaya, onlar elendirme ye kadar eitli amalara vakfedilrnitir. Osmanl mparatorlu u'nda mnakaal bir kurum da para vakflardr. Ebussuud Efendi gibi en muhafazakar bir mftnn bile cevaz verdii para vakflar; vakfedenin balad miktarn muayyen haclde faiz ile iletilmesi ve hasl olan nemann sadaka olarak taksimidir. Ulema arasnda da taraftar bulan para vakflar tesis edilmitir. Prof. Murat izaka bu tip vakflarn isimlerini ve mrlerini tespit edebilmitir. Buna gre; ounun mr ancak 1520 yl, pek aznnki de 100 ya da 120 yla kadar ulaabilmitir. Hi phesiz ki br vakflara gre ksa mrldrler ve para iletmek vakf stats altnda bile risklidir. Bir mlkn menfaatini umuma tahsis edip ve aynn (yani esas mlk) Allah Teala'nn mlk hkmnde tutup, temlikten ebediyen kanlmas vakf statsnn esasn tekil eder. Bu nedenle vakflar idaresi de belirli artlar haiz m tevellilere braklr. Ve bu mtevelli vakfiyede belirtilen esaslara uymak zorundadr; her halkarda vakfn idaresi iin doktrinde oluan yani fkhtaki ahkam- vakfa uymak zorundadr. Vakfn yaa mas iin tahsis edilen araziler, su kaynaklar, dkkanlar, bu ller iinde kiraya verilir, tamir edilir. Bu konuda iki terimi bilmemiz gerekir. Vakf, yani sahibi olduu mlk ammenin menfaatine hayr iin vakfeden kii; Mevkuf da vakfedilen mlktr, yani arazi, bina, su kayna, dkkan vs. veya para.
Vakf messesesi slam itikadnda yani Kur' an- Kerim' de

"sadaka" olarak geer. Bu

kapsaml

terim

beeri

tarihin en an-

iLBER ORTAYLI -

313

kltrel kurumlarndan birinin gelimesine neden olmu tur. Elbette ki bu gibi hayr kurumlarrun medeniyet tarihinde yaygnl vardr. Fakat slam vakflarnn tesisi ve stats ok zgndr. Bu zgnlk vakflara ok uzun sreler etkin bir i lerlik kazandrmasna ramen; dnyann son birka asrnda enflasyon, hzl ehirleme, kentsel-yapsal bozulma ve evre kirlerrmesi gibi sorunlar karsnda darbe yemesine sebep olmutur. Gnmz medeni kanunundaki vakf hkmlerinin eski hukuktaki vakfla birok ynden alakas yoktur. Vaka kurumlarn zaman iinde deimesi bir dinamizm kazanmas gereklidir. Fakat kar gayesi gtmeyen bir kurumun k~r amac gden bir iletme haline dnmesinin nedeni anlalm deildir. Sadakann gelimesi ve kurumlamasnn slam tarihinin hem en ok bilinen, hem de en ok tarhlan noktas olduu akhr. Mesela Memlukler ve Osmanllar'daki vakfiyelerin elimizde bulunmas bu kurumun teekkl ve ileyii hakknda salam bilgi verir; zira vakfedenin yazl olarak bu iradesini beyannn art olmasna karlk, baz hukukular da, sadece szl beyann yeterli olduunu ileri srmektedirler. mam- Azam Ebu Hanife ile talebesi Ebu Yusuf arasndaki farkl ictihad buna rnektir. Bu takdirde "yazyla bu irade kesinleenekadar vakfeden sznden dnebilir" veya aksine "szle vakf ileri tamamlanr" hkmleri; hukuki bir problem olduu kadar tarihiye belge brakmak ynnden de ok farkl problemler yaratacak iki farkl gr ve durumdur. zerinde tarhmalar bulunkurumunun meneini eski Roma'ya balayan lar vardr. Buna karlk Roma vakflarmn "mukaddes adaklar" statsnn Konsl tarafndan tasdikinin gerekli olduunu, oysa slam' da vakfedenin kendi iradesinin geerlilii gibi bir stat ile keyfiyetin karlahrlamayacam belirtenler vardr. Vakfn meneini Bizans'a gtrenler daha kalabalkhr. phe siz semavi dinler arasnda vahyin birliine dayanan kurumsal benzemeler sz konusudur. Ayrca btn bu imparatorluklar Dou Akdeniz dnyasnn rndr. Bizans'taki Dolos dediimiz hayr kurumunun DLS diye ksalhlarak ifade edilen ismi Arapa'da delese ve tedlis diye ekilmitir. Lakin bu deliller dahi tam bir devamll ispat iin yeterli deildir. Tam bammaktadr. Vakf Bunlarn dnda vakfn menei

laml

314 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

sz bir gelimeyi ne srmenin de gerei yoktur. Bu arada sla

mi

kendi atmosferi iinde gelitiini, mesela fetihler ribad denen mstahkem mevkilerde okul, hastane hatta ktphane gibi kurumlarn askeri bir ortamda geliip hayr ve bala vakfn temelini oluturduu grn nl tarihimiz Fuat Kprl de benimsemitir. Gene ada hukukularmz arasnda Prof. Hseyin Hatemi, vakflarn pekala tzel kiilik sahibi olduunu ileri srmektedir. Her halkarda vakflar mlkiyeti deimez biimde bir amaca tahsis edilmi kurumlardr. Osmanl dneminde ou Osmanl vakf evladz vakflar veya zurrf vakflar statsnde olduundan, mtevelliler de vakfedenin eviad soyundan gelirlerdi.
srasnda

vakflarn

Ne var ki vakflarmz 16. asrdan itibaren evvela dnya enflasyonunun yarath iktisadi alkalanmada nce gelirlerin kayb dolaysyla iletmelerde zorlua uram, bilahare statleri deitiren bir takm gayri hukuki tasarruflada gayelerinden sapmlardr. Unutmayalm ki IL Mehmed Fatih devrinde, baz vakflarn zaruri askeri harcamalar karlamak gerekesiyle mzrletirilmesi istisnai bir uygulama iken sonraki asrlarda bu gibi uygulamalar sklah. Dier taraftan baz mahlUl vakf larm (burada mtevellinin soyu kesilmi ve vakf idare edilemez hale gelmitir) sah yapld. Bu nedenle Msr' da Mehmet Ali Paa devrinde bavurulan bir uygulamay IL Mahmud devrinde de imparatorlukta genie izlediler. Kurulan Evkaf- Umumiye Nezareti'ne btn vakflarn idaresi ve gzetimi rabtedildi. Ftuhat durup gerileme balaynca baka grnmler ortaya kh; mesela Edirne' deki Selimiye Camii'nin vakf kyleri snr tesinde kald. Edirne' deki birok cami gibi bakm gelirlerinde aksamalar ortaya kh. Bu rnek yaygndr.
Osmanl tatbikalnda arazi ve tanmaz mameleke sahip olan vakf aznlkta kalyor. Vakfedenler daha ok kendimlk olmayan rniri araziyi bir takm tesis ettikleri bina ve eserlerin yaamas iin tahsis etmektedirler. Yani bir yerdeki beylerbeyi veya sancakbeyi kendi tasarrufundaki "has"lardan mlk olmad halde kurduu vakf esere gelir olarak belirgin arazi veya ky balamaktadr. mparatorluun drt kesindeki carniler, medrese, hastane, hamam, ktphane ehirlerarasnda

iLBER ORTAYLI -

315

bilhassa kervansaray, kpr, su yolu, eme gibi yar askeri yar medeni kurumlarn okluu bu durumu aklar. Bu tip vakfedenin mlk olmayan mirlden tahsis ettii vakf topraklara gayri sahih vakflar denir. Ve Osmanl vakf medeniyetinin sayca esasl bir ksm bu kategoridendir. Merkezi devlet ise miri araziden vakfedilen, ancak vakfedenin inaat masraflarn kendinin dedii bu gibi tesisleri tevik eder ve onlarn yaa tlmas iin miriden arazi tahsisini de tasdik eder. Ama; ngrlen ve gerekli olan inaatn salanmasdr. Nitekim ksz ocuklarn okutulmasna hatta kularn beslenmesine ynelik vakflar yannda, bilhassa idareci zmrenin kurduu byk vakf lar Osmanl medeniyetinin bir Vakf Medeniyeti olarak tavsifine neden olmutur. Ama asl bu gibi byk vakflarn sefer yollarnda askeri ihtiyalar karlad da aktr. Gene am ve Kuds gibi blgelerde imparatorluun ok nem verdii hac yolunda haclara hizmet verecek vakflar zellikle hanedan azasnn, valide sultanlarn kurduu aktr. u kadarn belirtelim. Tanzimat dnemine kadar, sbyan mektebi, medrese, su ebekesi, salk hizmetleri gibi temel hayat niteleri vakf konusuydu.
Vakflarn ileyiini saysz vakfiye ve mahkeme sicillerinden izlemek mmkndr, zira bu saysz vakfn ileyiini, hesaplarnn kontroln ve mtevellinin faaliyetini denetlernek her yerdeki kadlarn balca vazifesiydi. II. Mahmud'un Evkaf Nezareti'ni kurmak zorunda kal byk lde kadlarn etkinliinin zayflamas ve vakflar zerindeki denetirnci ilevle rinin kaldrlmasyla ilgilidir. Aslnda merkeZI bir hiyerariye tabi olan kadlarn memalik-i mahrusadaki saysz vakf belirli er'i kurallar ve rfi tatbikatn alhnda desteklemesi de bir nevi merkezi denetim demekti. Yukardaki izahattan da anlalaca zere vakflar zerinde bilgi edirurteden, envanterlerini gzden geirmeden, bilhassa doru tarih yazahilrnek iin Osmanl ehir medeniyetini ve hatta Osmanl ziraatini anlamak mmkn deildir. Bu yapy anlamak iin Osmanl paytahtnn nl Sleymaniye Camii'nin ve onun klliyesinin yer ald mahalleyi gzlernek yeter; camiin etrafnda Mimar Koca Sinan'n tersimi olan aevi, imaret

316 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

(halen iler), darifa (halen doumevidir), tabhane ve mze olarak kullanlan Sleymaniye medreseleri ve halen Ortadou'nun en byk yazma kitaplar merkezi olan Sleymaniye ktphanesi ile bir ehrin kltr hayabn ynlendirdii ak hr. nceki 16., 17., 18. asrlarda Sleymaniye Camii ve vakflar byk ehrin merkeziydi. Bu merkezi, kltrel, sosyal kurumlarn ilevinin kesildii yerde, bir yanda ehzadeba Camii te tarafta kiliseden evrilme Zeyrek Camii'nin ve nihayet Fatih Camii vakflarnn etki alanlar balar ve bu zincir byle devam ederdi. Mesela Balkanlar'da bugnk Bosna'da nl Viegrad ehrinde Sokollu'nun yaphrd kpr, han, hamam, cami gibi tesislerin bu cra ehrin hayatm nasl deitirip dirilttiini tarihiler, ama onlardan ok daha renkli bir kalemle Iv o Andri Drina Kprs adl nl romannda anlatmaktadr24 .
Osmanl kentlerinde esasen su yolu (lam), eme, hamam gibi birok messeseler vakf olarak meydana getirilmiti. Vakfn servetierin emniyeti bakmndan gerekli bir messese olmas bunda rol oynamhr. Dier yandan geleneksel devlet sosyal yardm kurumlarn yaralp yneticilik gcnden yoksun olduundan, bu fonksiyon hayrseverlik adna ahslarn veya gruplarn giriimleri sayesinde yerine getirilir. Osmanl kentinde bu grev Mslmanlar kadar, gayrimslimlerce de yerine getirilmitir. Vakf binalarnn civarnda bulunan kaldrm ve yollar, o vakfn gelirinden yaplrd. C. Orhonlu gayrimslimlerin oturduu yerlerde de ayn uygulamamu grldn belirtiyor (rnein, Balat kaps civarndan Salmatomruk kumluuna kadar olan cadde ve kaldrmlar iin gereken tamir masra-

u eserlerin tetkiki vakf ve Osmanl imparatorluu'ndaki vakf iin fikir verebilir: Ziya Kazc, sliimi ve Sosyal Adan Vakflar, Marifet Yay. stanbul 1985; Ahmet Akgndz, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesi, 'ITK Yay. Ankara 1985; Hseyin Hatemi, Medeni Hukuk Tzel Kiileri I, stanbul1999; Ali Himmet Berki, "slamda Vakf; Sahih ve Gayri Sahih Nevileri I", lahiyat Fakltesi Dergisi, VI; Fuat Kprl, slam ve Trk Hukuk Tarihi ve Vakf Messesesi, tken Yay. stanbul 1983; Murat izaka, Para Vakflar, nan Neriyat, stanbul1993.
24

iLBER ORTAYLI -

317

o civardaki Ermeni kilisesinin vakfndan yaplyordu). 25 e hirlerin su ve kanalizasyon yapm ve onarm sorunu, klasik devirde vakflar ve ar esnafnn kendi avarz sandklar tarafn dan. zmlenirdi. Bu tesislerin korunmas ise belirtildii zere suyolcular ocann greviydi. Aznlklarn oturduu semtlerde, kendi cemaatlerinin vakflar bu sorunu zmlerdi. Modern belediye idareleri ise kurulu dnemlerinde bu grevi ykmlenmek iin gszdler. Bu nedenle Altnc Daire-i Belediye gibi ender rneklerin dnda, her yerde vakflar ve baz devlet organlar bu gibi grevleri 19. yzylda da yrtmeye devam ettiler. rnein 1877 Belediye Kanunu'ndan sonra, stanbul'da vakflara bal Su daresi ehremaneti'ne gemise de, Emanet bu grevi yerine getirmediinden II. Meru tiyet'te tekrar vakflara geri verilmitir. Genellikle kentsel alt yap tesislerinin onarm ve bakm, bu ile ykml ve sorumlu kurumlar asndan bir grev ikilemesi yaratm ve Osmanl ehir ynetimi iin bir sorun olmakta devam etmitir. Bu alanda grevli kurumlar arasnda bir koordinasyon salanamadn dan hizmetlerde aksama ve krtasiyecilik artmaktayd. 1877
Osmanl-Rus sava srasnda, stanbul'daki avarz sandklarna

devlete el kondu. Bu nedenle esnafn yklendii yapm ve onarm grevleri de ehremanetine ve merkezi hkmete geti. Vakflarn bu dnemde bu gibi grevleri istenen ekilde yerine getiremedii grlmektedir. Evvela bir ok mahallede bu gibi hizmetlerin grlmesi ve avarz vergilerinin denmesi iin avarz sand vard. Esasen bu ilerin komuluk anlay ve hali vakti yerinde olanlarn bayla yapld grlyor. Esnaf arlarnn temizlii, eme, su yolu, lam onarm esnafn kurduu avarz sand geliriyle ynetilirdi. Bu sandn mtevellisi kadnn denetiminde idi. Gene yangnlarda herkesten evvel mahalleli grevliydi. Temizlik ve p ilerini arayc esnaf dediimiz esnaf yapard.

25

Cengiz Orhonlu, "Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrmclk" EF G-

neydou Aratrmalar Dergisi, No. 1. stanbul1972, s. 110-111.

318 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Burada zetle syleyeceimiz nokta udur: Kentsel alandaki tesislerin idaresi ve hizmetlerin grlmesi geleneksel devletin tekilat ve bte ynnden gcnn tesindedir. Bu bakmdan, esnaf ve mahalle sakinleri bu grevleri byk lde yerine ge tirirlerdi.

Osmanl ehirlerinde Yap lerinin Dze;lenii

ve Yap rgt
Geleneksel topluma zg ehir sisteminde yap ilerinin nitelii ve rgtleni biimi bugnk anlamndan farkl olduu kadar, ok kimsenin zannettiinin tersine, basit bir meslek rgt olmaktan gerek fonksiyonlar gerekse rgtleni biimi ve yetkiler bakunndan uzaktr. Bunun nedenlerini balca u gelere balayabiliriz. a. Kentsel alandaki, alt yap tesisleri ve ulam teknolojisinin dzeyi, b. Ekonomik faaliyetleri ve ilikilere dayanan mekan organizasyonu, c. Yap malzemesinin nitelii, d. Aznlk cemaatlerin oturduu blgeler zerindeki mekan snrlamas ve farkl yap denetimidir. Gene devlet, her meslek dalnda olduu gibi, bu alanda al esnaf loncalarn da denetim altnda tutmaktadr. Ancak bu mesleklerin niteliinden dolay, denetimin uzmanlam devlet grevlilerince yerine getirilmesi gerekmektedir. Klasik Osmanl tekilatnda bu grevi hassa mimarlar oca ve ocan yneticisi olan hassa bamimar yerine getirmekteydi. Bamimar masa mimarlar olup, eyaletlerde de grevli mimarlar vard ve ocak, askeri bir ocakt. Bu memurlar has sa unvan tamalarna ramen, sadece saraya ait ve miri binalarn yapm ve onarm ile deil, lke apndaki bayndrlk tesisleri ve beledi imar denetimi alanlarnda da grevlidirler. Prof. . Turan eyaletlerde ve merkezdeki hassa mimarlarnn saysn 1526-1665 yllar
an

iLBER ORTAYLI -

319

40 olarak tespit etnektedir. 26 Has sa bamimar imparatorluktakibtn yap usta ve iilerinin en byk amiriydi. Btn geleneksel toplumlarda olduu gibi, Osmanl mimar da pratik bir eitimden geer. zellikle asker olduu iin Tuna boyundan Frat kylarna uzanan geni lkelerin mimarisini yakndan tanyp senteze gtrebilecek imkana sahip olmutur. Sanlann tersine Osmanl mimar dar yneticisinin tketim zevkine hitabeden bir mimar olmayp; kpr, kaldrm, umumi tesis, kanalizasyon ve medrese inasndan saray inasna kadar mimarinin her trnde tecrbe sahibi olarak yetiir. Osmanl mimarisi bir imparatorluun mimarisidir. Bu imparatorluk Ortadou ve Balkanlar'n imparatorluudur. Onun hakim kltr ne salt Anadolu, ne salt Rumeli, ne de sadece Mezopotamya' dr. Nasl Osmanl tarihi btn bu lkelerin halklarnn karayazlar ve ikballeriyle birlikte rdkleri bir duvara benzerse, Osmanl mimarisi de bu tarihin zamanda ve mekandaki mte rekliinin bir simgesidir. Osmanl mimarnn her eserinde; duvarndan ahsna, temelinden penceresine ve kap daramasna btn bu halklarn tarihi mirasn bulmak mmkndr. Sinan, Davut Aa gibi mimarlar bu byk sentezin usta temsilcileridir. Onlarn eserlerinde bu zengin birleik miras grrz. Mimarlar yap ilerinin yalnz teknik ynnden sorumlu olup, mali iler ehremini denen memura aittir. ehreminiler bu dnemde yaplarn mali sorumluluunu tayan grevlilerdi. Eyaletlerde, hassa bamimarnn grevini onun tayin ettirdii hassa mimarlar grmektedirler. Bamimarn inhasyla tayin edilen bu memurlar halen grevlerinin snr ve eyalet sistemi iindeki yeri bakmndan iyi anlalmamhr. Herhalde bamimarn merkezdeki grevini grmekteydiler. Eyaletlerde bu sistem Tanzimat'tan sonra da devam etmitir. Modernleen vilayet tekilahnda meclis-i belediyelerde mhendis, vilayet ve liva meclislerinde tarik ve ebniye mhendisleri yer alrken, aynen klasikte olduu gibi bu uzmanlarn bulunmamas halinde kalfalarn belediye meclisinde mavir aza olduu grlyor.
26

arasnda

erafettn Turan, "Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar", ADTCF

Tarih Aratrmalan Dergisi, I,

Say

1; Ankara 1963, s. 9-10.

320 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Hassa mimarlarnn ikinci nemli grevinin de vakflara ait bina ve tesislerin onarmn talep zerine bizzat ynetmek, fakat n planda bu onarm teknik bakmdan denetlernek olduunu sylemitik. Onarm denetlemek; ilk ve son keif ilerini yapmak ve bu sayede vakf mtevellisinin suiistimalini nlemek gayesini gdyordu. Vakflar denetleme greviyle ykml olan kad'nn bu nemli fonksiyonunun bir parasn tekil etmektedir. naat ve tamiratn gereini keif ile anlamak ve tasdik etmek bu ynden gerekliydi. Kentlerin su yolu, lam gibi alt yap tesisleri ounlukla vakflara aitti ve bir vakf grevlisi olan su nazr'nn grevini tekil ederdi. Buna ramen bu tesislerin bakmyla grevli olan personel, yani suyolcular oca, hassa bamimarl makamna ve hassa mimarl ocama bal olduundan suyolunun bakm ve korunmas ve ina ve onarmmda yaplacak keif ve denetim, suyolu zerine usulsz yaplan binalarm yktnlmasna karar vermek hassa mimarlarnn grev ve yetkilerindendir. Bu gibi konularda kadlar daima hassa mimarlarnn oyuna ve beyanma bavurur ve ona gre inaat nler ve hatta yktrrlard. Demek ki, kentin genel altyapsal tesislerinin bakm yapm ve onarmma nezaret grevi bu rgte yerine getirilmektedir. Hi kukusuz kentlerin imar dzenini kad ile birlikte salamak hassa mimarlar nn en nemli grevlerindendi. Yangn, pislik, geit ve su yollarnn kapanmasn nleyecek tedbirler alnr, yani mevcut yap nizamma uymayan binalara izin verilmez, yaplmsa yktrlr d. Mimarba maiyetinde avular olduu halde atla ehri tefti ederdi. rnein, yaplarn ahniinlerinin geni olmamas, sokaklarn kapanmamas, sokaklar daraltacak ekilde binalarn geniletilmemesi, sur diplerine bina yaplmamas, debbahane ve mlekilerin konut blgesinde bulunmamalar dikkat edilecek konulard. Hassa mimarlarnn kontrak fonksiyonu baka konular da ierir. Askeriye silki iindeki yerleri dolaysyla savaa kat lrlar, gerekli kaldrm ve kpr inas iin usta ve iileri ternin ederlerdi. Hassa bamimar ordunun hareketinden evvel maiyetiyle yola kar ve gzergahtaki tesisleri onarrd. Bu asli greviydi. IV. Murad'm Badat seferinden nce ordunun geecei yerlere ksa zamanda ta yol dendiini biliyoruz. Ancak b-

iLBER ORTAYLI -

321

tn yatrm ve inaatlar ulam sistemini meydana getiren normal kervan yollar iin sz konusu olmayp, askeri amaldr. Geleneksel toplumda, retici snf iinde yer alanlar kuku suz, tarnclar ve kentlerdeki zai:aat esnaf gruplardr. Zanaatlarn iinde, inaat ileriyle uraan lancalarn zerindeki kontrol da, ihtisas sahibi brokrat bir grupa yaplmaldr. Bu nemli fonksiyonun hassa mimarlarnca yerine getirildiini konunun banda belirtmitik. Bu denetim grevi tn imparatorluk dzeyinde hassa bamimar ve maiyetince yerine getirilmekte ve balca; a. i ve usta says, b. cretler, c.
tadr. Bilindii zere, feodal toplumda ii ve usta says btn zanaat dallar iin kesindir ve gedik adn alr. Her daldaki ii ve usta says etnik ve dini farkllklara gre deil, igc arzndaki fazlay nleme prensibine gre ayarlanr. Fakat bu saynn usta ve kaba ii iin dondurulmas, zellikle byk yangnlar ve benzeri olaylardan sonra inaat alannda doan ig c sknts dolaysyla ok zaman uygulanamamtr. Gene cretler de buna bal olarak resmen tespit edilen miktarn ok zerine ykselmitir. zellikle bakente byle zamanlarda ta radan gelen bekar taifesi inaatlarda almaya balam, ne cretler ne de alanlarn miktar zerinde kontrol kurulabilmitir. kan hkmler fazla cret deyenleri de bundan menetrnek istemektedir. Yap

malzemesinin kalite ve

fiyat

zerinde uygulanmak-

stanbul'da ve eyaletlerde; yaplarda, yol ve kaldrm ile rinde alacak usta ve kalfalar hassa bamimarndan ve hassa mimarlarndan icra-y zenaat iin bir ehliyet belgesi almak zorundaydlar. Byle bir belgesi olmayan faaliyet gsteremezdi. Gene usta ve ii cretleri de inaat ve para deerine gre tespit edilirdi. cretler Ruz-i Hzr (6 Mays-18 Aralk) ve Ruz-i Kasm (15 Aralk-S Mays) devreleri iin ylda iki dneme gre tespit edilirdi. Bakentte yap ilerinde gedik usul dolaysyla usta ve ii says snrl olup, yap mevsiminde, zellikle yan-

322 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

gnlardan sonra igc sknts ekilir ve fiyatlar tespit edilen dzeyin stne kard. Bu usta ve ii snrlamas usul pratikte Tanzimat'tan sonra da devam etmiti. rnein; 23 Muharrem 1274 (13 Eyll1857) tarihli bir tebli-i resmide, ii darl dolaysyla baz eyaletlerde yap ustalar celbedildiinden, fazla cret verilmemesi ve isteyenlerin de cezalandrlaca bildiriliyorP cret tespiti meclis-inafiatarafndan yaplrd.

II. Mahmud 1831'de ehreminilik ve Mimarbal, Ebniye-yi Hassa Mdrl ad altnda bir merkezi organda birletirdi. Bu makam sonraki dnemde Nafia Nezareti ve ehremaneti arasnda gidip geldi ise de fonksiyonlarn aynen devam ettii sylenebilir. Aznlklarn ina faaliyeti, ii creti, malzeme fiyatlar, eyaletlerdeki imar faaliyetleri ve blgesel yol ve tesisler zerindeki denetim ve ynetim aynen kalmtr. Esastayap ilerini yrten gruplarn retici ve kontrolc fonksiyonlarn yerine getiri biiminde byk farkllamalar olmadn gryoruz. Ne var ki, 19. yzyln ikinci yarsndan sonra liman ehirlerinin geirdii yapsal deiiklii gz nnde tutmak zorundayz. Kukusuz, Selanik, zmir, stanbul gibi limanlarda geleneksel mekan organizasyonu deiikliklere urad. Bu durum, konut alannn kontrolnde ve kentsel altyapsal hizmetlerde baz deiiklikleri de getirdi. Bununla beraber bu ehirlerde bile bir endstrileme olmay, deiiklii dar alan~ lara has bir olgu haline getirdi. rnein stanbul'da GalataBeyolu kesimi dnda nemli deiiklik grlmez. Gene tara ehirlerinde kentsel yap yava yava deimekteydi. Bu nedenle geleneksel mekanizma geni lde devam etmiti.

Gayrimslim Malailelerindeki imar Denetimi


konut alanndaki mekan organizasyonu ok, etnik ve dini farkllamaya gre biimlenir demitik. Geleneksel ehirde, aznlk cemaatlerinin nfusunun artmasndan dolay konut alanlarnn genilemesi, buGeleneksel
snfsal farkllamadan ehirde,

27

. Ortayl, "Eski Trk ehirlerinde Yap leri", Mimarlk Dergisi, Say 7,

Temmuz 1974, s. 16.

iLBER ORTAYLI -

323

na paralel olarak baz umumi bina ve tesislerin sayca artmas veya ilave inaatla bytlmesi ehir yneticileri tarafndan arzu edilmez. Bu yzden aznlk cemaatin kilise, okul gibi binalarnn onarm ve bu alandaki konut yapm ancak sk bir denetimle mmkndr. Konut blgesinin darl ve snrlarnn sabit tutulmas, bu semtlerde her eyden nce arsa fiyatlarn arthrmaktadr. Bu nedenle, dar sokaklar, yksek yaplar ve yer kazanmak iin uzahlan balkon ve sundurmalar, bu semtlerin temizlii, su yolu ve lam gibi tesisleri iin balca problemi meydana getirmekteydi. Mali gc yetersiz byk kitle yksek skk binalarda yayordu. Eyaletlerde de ehirlerde aznlk semtleri ve aznlk kylerinin umumi binalar iin ayn denetim sistemi uygularurd. Gereken yap ve onarmizni daima Bab- Ali'den alnr, kad adna hassa mimarlar gerekli denetimi yapard. Umumi binalarn onarm srasnda ilave yaplmamas, zel konutlarn inas srasnda da hamam gibi blmler yaphrlmamas iin ilk ve son keif yaplrd. nk bu semtlerde su sarfiyahnn asgaride tutulmas ve yetersiz nitelikteki alt yap tesislerinin zorlanmas, byle bir semtin ehir hizmetleri iin ar bir yk ve sorun yaratmamas gerekliydi.
Aznlklar iin yeni hak ve imtiyazlar elde etmeyi ngren 1855 Viyana Protokol'nde yer alan istekler dolaysyla Bab- Ali; husus! msaade gerekmeksizin gayrimslimlerin mabetierini tamir ve hatta srf Hristiyanlar'n oturduu blgelerde serbeste yeniden kilise ina edilebileceini bildirdi. Arkasndan ilan edilen Isiahat Ferman hkmlerinin genel eilimi iinde, bu tr bir uygulamaya gidilecei de beklenirdi. Ancak byle bir serbesti: Osmanl memleketlerinin bnyesel zellikleri gz nne alndnda, ehir ynetimi kadar imparatorluun genel idari politikas ile de eliik ve problemli bir durum yaratacakh. yle ki, Rum Ortodoks kilisesinden ayrlmak isteyen Bulgarlar'n, bu ayrlk gerekleince her yerde eksarhla bal kilise, okul ve benzeri tesisler kurarken, Katalik Kilisesine giren baz Bulgarlarn bu gibi giriimleri ve gene ayn ekilde Protestan kilisesine geen Ermeniler'in artacak yap faaliyeti; her eyden nce rakip cemaatlerin haset, kin ve tepkisini kkrhrd. Osmanl idarecilerinin ise bu tr ahma ve problemlere tahamml yoktu. Bundan baka ne gayrimslim cemaatler, ne de

324 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

hkmet yetkilileri bu konuda eski alkanlklarndan kolay kolay vazgememilerdir. Bunu bakentin gayrimslim semtlerindeki binalarn onarm ve yapm kadar, vilayetlerdeki ehir ler ve kylerde de grmek mmkndr. Nitekim Viyana Protokol'ne ramen, 25 Cemaziyelahr, 1272 (4 Mart 1856) tarihli bir hatt- hmayun, inaat hakknda gereken ruhsahn, cemaat metropolitleri ve .hahambalar araclyla, Bab- Ali'den alnmasn buyuruyor (Takvim-i Vekayi 25 CA. 1272-4 Mart 1856, No: 539). Bu tarihlerden ok sonraki uygulama da, eski durumun deimediini, bina onarm ve yapm izni iin ayn uzun brokratik formalitenin devam ettiini gsteriyor. Eyaletlerde kasaba ve ehirlerde harap bir okul veya kiliseyi tamir veya yerini deitirmek iin de ayn usul izleniyordu. Hatta Viyana Protokol'ne verilen cevabn aksine, tamamen Hristiyan nfusun bulunduu blgelerde kk bir ky kilisesi ina etmek iin dahi Bab- Ali'nin izni gerekiyordu. Bu durum aznlk cemaatlerin oturduu blgelerdeki imar denetiminin geleneksel biimiyle devam ettiini, belki eski rijit uygulamadan bir lde vazgeilip daha msamahakar davranldn gstermektedir.

B. Kentsel ve Blgesel Ulam Sistemi ve Ticari rgtlenme


Endstri ncesi toplum, tarmsal retimin ekonominin temelini tekil ettii ve btn retici faaliyetlerin tarmda kz ve saban, zanaatta tezgah, el emei gibi organik enerjiye dayand bir toplum sistemidir. Geleneksel toplumda tarmsal teknoloji deiiklik geirememitir. Btn mlkiyet ekilleri, ynetimdeki kurumlamalar, ulam rgt, ehir kurumlar bu faktrn etrafnda ekillenmektedir. Bizim ele alacamz konu da bu ereve ierisinde; retim ve tketim merkezlerinin banh sn, ksacas retimin dalmn salayan bir faaliyetin, ula hrma sorununun zerinde bu adan durmak olacakhr.

ILBER ORTAYLI -

325

Endstri ncesi Toplumda Ulatrma Sorunlar


1. Yollar ve konaklama tesisleri, 2.
snda
Ularnn saland

aralar olmak zere, iki odak nokta-

mtalaa edilebilir.

Genellikle tccar gruplarnn organizasyonu ve ticari mal dzeni bu iki odaa gre biimlenmektedir. Yollarn dalm ve devenin niin ulamda temel ara olduu sorunu aslnda geleneksel sistemlerin snai yapsndan ok, zirai teknolojiyle ve buna bal olarak yerleme dzeniyle ilgilidir. Bu nedenle aratrmalarn bu sorunlar aydnla karmas gerekmektedir. Burada yol ve konaklama meselelerini ieren birinci noktadan ok, ulatrma aralarnn nitelii ve bundan dolay tama maliyetinin ne ekilde teekkl ettii zerinde durulacaktr. Bununla beraber konuya girmek iin ticaretin organizasyonu zerinde literatrde bilinen gerekleri ksaca tekrarlamakta fayda vardr.
aknn

Tarihiler bugne kadar, mevcut yollar ve konaklama kutespite almlardr. Tccar gruplar ve bunlarn kendi aralarndaki ihtisas ve sermaye kontrolne dayanan farkllamas (occupational and functional differantiation) ilgiyi ekni ve nemli aklamalar getirilmitir.
rumlarn

Bununla ilgili olarak ehirlerin yaps ve mekan dalm zerinde bu kurum ve mekanizmann yapt etkiler ehireHer ve sosyologlarn da ilgisini ekmeye balamtr. u kadarn belirtelim ki, geleneksel ehirdeki ulam da yerlemenin fiziki dokusundan dolay geni lde organik enerjiye (yani at, eek, srk hamalna) dayanr. Araba vesaire gibi gelimi tama aralar kullanlamadndan kent ii ulam zahmetli ve pahaldr. oun evlerin ucuz ve hafif malzeme ile yaplmasna neden de budur. 16. yzylda stanbul'a gelen Schweigger: "Evleri aa ve kerpitendir. Buna ramen bizdeki binalar kadar pahalya mal oluyor." diyordu. 28 Burada belirtil. Ortayl, "16. Yzyl Alman Seyahatnameleri", s. 151-152.

28

326 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

mesi gereken bir zellik vardr. Organik enerjiyle retim yap lan toplunda gl yerleme merkezleri yoktur. Ktalar aras ticaretin organizasyonu ve emniyeti, daima imparatorluklar apnda bir rgt gerektirir. Bu nedenle eskia ve ortaalar da yol ebekesi, zellikle Ortadou lkelerinde nemli lde brokratik ve organi~asyonel bir dehann eseri olarak grlmtr. Genellikle ortaalarn yol sistemleri yani deve kervanlarnn geecei yollar, Roma yol sisteminden devralnmtr. Ancak eski alarn kleci sistemlerinde, devenin bir ulam vastas olmayp, bu fonksiyonunun katr kervahlarnca yerine getirildii biliniyor. Deve kervanlar geleneksel ekonomilerde, doulu sistemlerin ortaalarda gelitirdii bir ulatrma organizasyonudur. rem Acarolu Roma ana kadarki klasik Anadolu ehir yapsn ele alan aratrmasnda; kervan yollar nn antik Roma ta deli yollarn izlediini birok yerde grmtr.29 (rnek olarak Antakya-Cilvegz arasndaki yol). Osmanl yol sistemi Roma mparatorluu'ndan sonra AkdenizOrtadou blgesinde en nemli ve birletirici rol oynad. (Tablo 2'ye baknz) Balkanlar'n ilk birleme ve ikbali Roma devrinde oldu. Bu balant deniz yerine Via Egnatia denen mehur yolla karadan yapld. Edirne (Hadrianopolis), Nibolu (Necepolis), Sofia (Sardica), Ni (Naissus), Belgrat (Singidunum) bu yolun zerindeki nemli merkezlerdi. Ayn yol Bizans ve Osmanl dneminde de devam etmitir. Osmanl yol sistemi Mezopotamya, Kuzey Afrika ve Anadolu'yu Balkanlar'la btnletirmitir. zellikle konaklama bakmndan, Osmanl lar'n Abbasi-Seluki geleneini devam ettirdikleri bilinen bir tezdir. Bu konu zerinde fazla durmay gerekli bulmadrnz dan, aklamalarrnzda kullanacamz birka noktay belirtmek istiyoruz.
fndan deil, Ortadou'da

1. Yol emniyeti ve konaklama imkanlar tccar kervan taramerkezi otoritece ykmlenmi ve organize edil-

29

. Acarolu, The Evalutian of Urbanization in Anatolia, (8000 B C-400

A.D.), 1970,

oaltlm

doktora tezi.

LBER ORTAYLI -

327

mitir. zellikle geleneksel sistemin bnyesel zellikleri uzun

mesafe ticaretinde mahalli organlarn veya tccar gruplarmn bu tr fonksiyonlar yerine getirmesini imkanszlahrmaktadr. Bu nedenledir ki sorunu, merkezi otoritenin brokratik ve organizasyonel tedbirlerle baarl bir ekilde zmledii grlmektedir. nl Slav tarihisi Jirecek'in, Osmanl mparator luu'nu, modern zamanlara kadar btn tarihte, Roma'dan sonra yol sistemini en iyi zmleyen sistem olarak nitelemesi bundan dolaydr. rnein, yol emniyetini salamak merkezi devletin tmyle baarabiiecei bir i deildi. Bu nedenle yol gzergahnda nemli noktalar, ekya soygununun mmkn olduu geitler (derbent) civarndaki kyllerin korunmasna braklmh. Bunlar yolun asayiini gece ve gndz salar, karlnda avarz vergileri ve baz rsumdan muaf tutulurlard. Grevlerini hakkyla yerine getiremezlerse soygun vukuunda tazminat demekle ykmldrler. 2. Kervansaray gibi konaklama tesisleri, ticari organizasyon kadar, mekan organizasyonunun da oluumunda nemli rol oynar. Kervansaray, kervanlar iin konaklama yeri fonksiyonunu grd kadar; civarn ekonomik aktivitesi, nfus toplama ve emniyeti zerinde de etkin rol oynar.

, - ---- --- -- - ---- --- - -5-6


Ar Kervanlar kantarlk develer

Tablo 2 KERVANLAR VE GZERG.AH

--- --- - ---

--

--

---- ----

Hafif Kervanlar 3 kantarlk develer

Hicaz Karvanlar (mal, eya, insan


tar)
(Yalnz

Hind ve iran Karvanlar mal tarlard) Hind Karvanlar Afganistan ve isfahan Yoluyla----+
Badat----+

-- -- - --Rumeli
Karvanlar Srbistan mallarn

Bulgaristan,

Anadolu Karvanlar Tokat, Ankara


Mallarn--+

am Kervan (60-70 bin kiilik)

(Tuna yoluyla) Karadeniz' e Filibe, Sofya, islimye, Edirne mallar (Meri yoluyla) Burgaz, Tekirda, istanbul'a Gmlcine, Serez, Drama
Mallar

skdar'a, Sinop'a

Halep

Samsun ve i Anadolu mallar- izmir'e

skp, Prizren'e
Kosova'nn mallar

Selanik'e Arnavutluk, Yanya mallar Preveze, Golosa, Avlonya'ya Bosna ve Hersek mallar (Tuna yoluyla) _ _,... Karadeniz, Ragusa'ya

----+

Msr Kervan

(40-50 bin

kiilik)

1kantar: 44 okka: 57 kilo

Iran Karvanlar lsfahan --+ Tahran --+ Tiflis - - Erzurum Trabzon (Trabzon'a gelen mallar gemilerle istanbul'a

Bursa mallarn --+ izmit, Bandrma Gem lik' e

iLBER ORTAYLI -

329

Bu kurum sk kurallar ve ynetim altndadr. Giri ve k belirli saatler dahilinde mmkndr. Kervansaraydaki hrszlk ve soygun olaylarndan devlet adna, kervansaray amiri sorumludur. Geleneksel ticarelle sigorta yerine, tazminat demenin sz konusu olduu grlyor. Kervansaray mstahkem bir kale, adeta bir eski Roma oppidumudur. Messese gerek ticari, gerek gvenlik ve kontrol bakmndan oppidumun gelimi bir devam gibidir.* Keza kervanlann kuruluu ve hareket zaman da belirli kaidelere baldr. istendii zaman yola klmas, keyfi bir teebbsle yeni kervan tekili olaan deildir. Yollarn tamir ve emniyeti, derbenti, kaldrrnc ve kprc gibi gruplara braklr ve hizmet, devlete vergi muafiyeti gibi tevik tedbirleri ile salanrd. Geleneksel sistemde ticaret ve ticari kapital sekin bir yere sahip olamamtr. Tccarlar, merkantilist ekonomilerdeki gibi, aktif, gittike zenginleen bir grup deildir. Geleneksel sistemin zengin insanlar toprak beyleridir. Bu sistemde tccar, henz retici bir fonksiyon sahibi olarak grlmez, kmsenir. Bu, tarmsal teknolojik deime olmamas, retimin artp yeni ihtiyalarn, yeni retim dallarnn ve pazarlamann geli memesinden ileri gelmektedir. Gerekte btn Dou kaynaklarnda, Tevrat'tan beri ticarete ve tccara kar kukulu bir tutumun varl grlmektedir. Bunun nedenleri arasnda, bu toplumlarda zaruri maddelerin uzak mesafe ticaretine konu olmamas, ticaretin daha ok dar bir elitin lks emtia ihtiyacm tatmine ynelmesindendir. Bununla beraber kervan ticaretinin younlat 8. ve 9. yzyl slam dnyasnda toplumsal smf tasniflerinde deiiklik grlmektedir. Ticaret yoluyla servet yapmann bir Mslman iin iftihar vesilesi olduunu, Hanefi fukahasndan Muhammed' al-aybani sylemitir. 30 Aym ekilde Kutadgu Bilig adl eserde de (9. yzyl) tccarlar top Sub vesperum oppidani portas claudebant, (akamleyin oppidumda oturanlar kaplar kaparlar). Roma oppidunlar gerek ordularn mstahkem mevkii, gerek barbarlada yaplan ticaretin snrdaki merkezi olup, emin konaklama yerleridir. 30 Abraham Udovitch, Partnership andProfitin Medieval Islam, Prenceton Univ. Press. New Jersey, 1970, s. 10-11, 14-15.

330 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

lurnun servet ve refahn salayan zmre olarak kutsanrlar.31 Buna karlk esnaf-tccar almas geleneksel ekonomilerde vardr. nk tccar, esnafn ihtiyac olan hammaddeyi gtrr veya onun pazariayaca mamUl getirir. Esnaf da tccarn getirecei mal ucuza pazarlar veya gtrecei hammaddeye el koyar. Nitekim bu alma sonucu tccara esnafn bezirgan, madrabaz gibi tahkirane adlar takln Prof. nalck belirtiyor.32 Bu rnekler her lkede grlr. Zaten hirfet ahlaknn kall iinde kalan baz ulema rnein, Al Gazali aybani'nin grnde deildir ve tccar aleyhtardr. 16. yzyln mverrihlerinden Gelibolulu Mustafa Ali tccar; servet yapan ama kazan ve hayal tehlikede bir adam olarak tarif eder. 33 Bu gr Osmanl toplumunda yaygn grnyor. Osmanl Devleti'nin ve dier Dou devlet sistemlerinin geleneksel ticareti tevik ve himayesinde; lks emtia naklinin devam ve posta-habereilik gibi fonksiyonlarn yerine getirilmesi daha nemli bir faktr olmutur. Bu sistemlerdelonca nizarnn bozacak bir ticari organizasyon ve faaliyet dnlemezdi. organizasyonu ve tccar gruplar aragzden geirelim. Bu konuda Prof. nalck'n aklamalarn temel alarak, ilgili ynleri belirleyebiliriz. Helenistk devre kadar uzanan bir gelenee gre, Ortadou kltr eit tacir tanrd. de bir
snda ihtisaslamann baz noktalarn
imdi kervann

1. Stok yapan ve denir.

zaman

gelince satan tccar. Bunlara hazin

2. Blgeler aras kervan veya deniz ticaretini bizzat yneten, saffar denen tccar tipi. Bunlar tam nakliyeci tccardr.

3. Mcehhiz denen, sermaye ve donalm masraflarn kar layarak ticarete kallanlar. .. Bunlar genellikle zengin emlak ve mal sahipleri olan yneticilerdir. Bu usule mudaraba (commanda) denir ki, asl irket faaliyetlerinden saylmaktaHalil nalck, "Capital Formatian in the Ottoman Empire", Amer Journ of Econ. Hist. Vol. XXIX/1 March 1969, s. 102. 32 Agm, s. 105. 33 A. Tietze, "The Poet As Critique of Society", Turcica, Tome IX/11971. s. 125.
31

ILBER ORTAYLI -

331

dr. 34 Gerek Osmanl lkesinde, gerek spanyol ve talyan ehir lerinde commanda yolu ile kazan salayan tccar ok grlmektedir.

Geleneksel ekonomi sisteminde, byk ehirlerin iae ve ibatesi piyasa mekanizmas ile deil, cebri inhisarlarla salan makta idi. rnein, stanbul iin zaruri ihtiya maddeleri karadan kervan yoluyla deil, deniz yoluyla salanrd. 17. yzyl ortalarnda Karadeniz'de 2000, Akdeniz'de 3000 kaptan stan bul'un zahire alm ve tama iini yerine getiriyordu. 35 Bu speklatrler, sonralar Avrupa gemilerine gayrimenkul bir ekil dekaak zahire devretneye baladlar. Kervan mbrem gda maddeleri ve benzeri tketim maddeleri tamad gibi, geni lde yolcu nakli gibi bir ihtiyac da yerine getiremez. Bu uzun ve zahmetli yolculua herkes katlanamayacakhr. Bundan baka kervana kahlmak, kervan arnirinin iznine baldr. Kervan hamulesi frsat bulunan yerlerde gernilere yklenir. Mesela Balkanlarda, Kstence-Tuna yolu, Ege'de zmir krfezi, Mezopotamya'da Dicle nehri uygun gzergahtandr. Keza Fatmiler devrinde Msr-Lbnan ticareti nemli bir lde deniz ularnma dayanyordu. Goitein, Nil ve Akdeniz'de bu dnemde ileyen 150 kadar gemi tespit edebilrnitir.36 Son olarak belirtilecek husus, kervann iki merkez arasnda sabit kalem ve hacimdeki bir mal kompozisyonuyla gidip gelemeyeceidir. Urad her merkezde mal alp, mal satar. Bu zellikleri ksaca gzden geirdikten sonra, devenin ulamdaki tama maliyeti zerinde durabiliriz. ncelikle bilinmesi gereken bir zellik, deve ile ularnn uzun mesafe ve uzun zamana ynelik bir ticaret tipi yarath dr. Ksa mesafe ticareti, daha ok ilkan ok kstl retime dayanan sistemlerinde grlr ve ulam hayvan kahrlardr.
H. nalck, a.g.m. s. 99-100. Evliya elebi Seyahatnamesi, I, s. 552. "Esnaf- reisan- bahr- sefid, 3000 kapudan, 200 kalyon, 2000 ayka ve karamrsel, 27000 neferatdr." 36 S.D. Goitein, "Mediretterenean Trade in the Eleventh Century", Studies in the Econ. Hist. of Middle East, Edit. M. A. Cook, Oxford Univ. Press, London 1970, s. 59.
34
35

332 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Uzun mesafeye ynelen deve ticaretinde ise modem ulatrma mn tersine, kervann iki merkez arasndaki uzun mesafeyi, ayru yk ve mal eidi ile amas beklenemez. Muayyen bir noktadan, rnein on kalem malla hareket eden kervan bunu ura d yerlerde satmak yerine yenilerini almak suretiyle hedefe deiik bir emtia kompozisyonuyla ulaacaktr. Katar saysnn azalp artmas, erzakn yenilenmesi, bazen vakf kervansaraylarnda konaklama, bazen yem ve yemein bedava olmas gibi azaltc etkenlerden dolay, devaml surette artan veya azalan bir maliyet erisi elde edemeyiz. Eer deimeyen artlar altn da, sabit bir mal miktar ile belirli bir mesafe alsa idi, yle bir maliyet erisi ve denklemi elde ederdik (ekill).

Maliyet Burada;

Tc =Toplam maliyet D=Mesafe a =Balang ykleme/maliyeti k = Birim maln, birim mesafede tama sabitesi
D
olduuna gre toplam maliyet; Tc= a + (D.k) denklemi ile ifade edilecektir. Ne var ki kervann tama masraflarnn, ksa mesafelerde ucuz konaklama ve al veri dolaysiyle devaml bir azal ve bu azal izleyen bir art gstermesi, lineer bir maliyet erisi ile durumu ifade etmemize manidir.

Belirtildii gibi, A ehrinden on kalem malla kalkan kervan bundan sonra gelen B ehrinde bir ksm mal satar. Kervan ilk anda buraya kadar yapt masraflar tamamen veya ksmen karlayacak bir hasla elde etmitir. Mteakiben tekrar yeni mallar satn alr ve C ehrine hareket eder. Bu sefer ayn olay tekrarlanr. Ne var ki, bu sefer maliyet hi bir zaman balang noktasnda deil, daha yksek bir seviyede teekkl eder. stelik yeniden hareket durumunda tekrar ani bir ykseli (Ykleme ve satn almalardan dolay) grlecektir. Yani sreci ak bir

iLBER ORTAYLI -

333

ekilde ifade ettiimizde, her iki nokta arasndaki mesafede yeniden yaplan ykleme masraflarn da hesaba katmaktayz. Bu durumda;

Tc= [a+ (Da. ka)]+ [a + (Db.kb)] + ... [an+ (Dn. kn)] denklemi ile maliyeti hesaplarz. Burada; a =Devenin bakm, beslenme masraflar + kervan src masraflar + ykleme kapasitesi ile deiik yk miktar arasndaki farktr. Bu yeni durumu bir diyagram zerinde grelim.

(eki12a-b)

Tc
~ . ,. .

,.

T"

Ta
~

--------::~---~~---

,-

~ ./
,

a2

----;...------

ekil

(2a)
erisi u

ekilde teekkl

Bu durumda toplam tama maliyeti denklemi ve eder. (ekil 2b)

334 -

OSMANLI EHiRLERI ve ULATlRMA

n
=

Tc

L. a; +

L. Di k;
i=

i=
i = l. ........... n

Maliyet
TM
n

EDi ki
i=

T sabit

Mesafe

Grld zere, kervann anlattmz ekilde organizasyonu ve izledii ticari usul, tama masraflarnn hzla artmas n nlemektedir. Bylece yol st merkezlerde fiyatlar son ulam noktasna nazaran daha ucuz olmakta, bu nedenle de ticaret kervanlar btn bir lkenin imalahn merkezler arasnda databilmektedir. Geleneksel ticarette emtiann maliyetini belirleyen en nemli unsur mesafedir. Yani geleneksel ticaret sistemi mekan farkndan yararlanan bir sistemdir. Bu yzden birinci ve ikinci dereceden nemli ihtiya mallar deil, daha ok lks emtiann uzak mesafe ticaretine konu olduu grlmektedir. nk mbrem ihtiya maddelerinin nakli bu tr bir ulamla ok pahalya mal olmaktadr. Burada geleneksel ekono. minin serbest piyasa ekonomilerine gre en mhim fark ortaya kmaktadr. Yani geleneksel ekonomide arz ve talep hibir zaman birbiriyle kesiemez. Mevcut ticari organizasyonun yapsnda, depolama ve nakliyatta da byle bir gaye gz nne alnamaz. Mesafe uzakl her trl kar ve inhisarn nedenidir.

ILBER ORTAYLI -

335

Muayyen merkeziere muayyen zamanlarda nakliyat, konaklama ve seyahat artlanndan ileri gelir ve pazar artlan da buna gre ekillenir. ktisat biliminde Cobweb teoremi olarak bilinen ve zirai retim iin sz konusu olan, arz ve talebin kesi memesi hali, geleneksel sistemde btn ticari emtia iin sz konusu olmaktadr. Saffar (nakliyeci) ve hazin (stoku) bir yln taleplerine bakarak, ertesi yl iin yeterli bir tahmin ve ayarlamada bulunamazlar. Dolaysiyle arz ve fiyatn kontrol ellerinde deildir. Zaten ynetim sisteminin uygulad narh mekanizmas da byle bir ticari sisteme uygun dmektedir. Mbrem maddelerin nakli, mecburi tama tekelleriyle sa Pazar kurulmas, kaldrlmas veya yerinin deitirilmesi ancak merkezi hkmetin yetkisi dahilindedir ve pazar organizasyonu konusundaki bu yetkiyi, Osmanl hkmeti Tanzimat'tan sonra da elinde tutmutur. Bu nedenlerden tr nispeten talep elastikiyeti yksek, lks emtia ticaretin konusu ollanr.
maktadr.

Geleneksel ticaretin bu yaps, yenialarn deiiklikleriyle uyuamamtr. zellikle altn karsnda gm deerinin yerel farkllklar gstermesi lks emtiann uzak mesafe nakliyatn gletirmektedir. Dier yandan, manifaktr mamulat olan ucuz eya ile tezgah imalat olan lks emtia rekabet edememektedir. ehirlerde artan talebi bu ticaret karlayacak kapasitede deildir. Bu nedenle Avrupa Ktasnn 14. ve 15. yzyllarda deimeye balayan ticari organizasyonuna, daha dorusu ulatrma teknolojisine deinerek bu konuyu bitirmek istiyorum. Avrupa Ktas'nda zirai teknoloji deiiklik geirmi, yani at ar saban kullanlmas sayesinde zirai retim artmtr. Dolaysyla mal talebinin hacmi bym, ehirlerde byme ve imalatta da manHaktre yneli grlmtr. Bu durumda ticari nakliyat da at ve araba ile yaplmaktadr. Bir devenin 3-5 kantar yk (70-130 kg.) tayabilecei gereini gz nne alr sak, at ve arabann behemehal daha ok yk tadn, bu nedenle daha mbrem ihtiya maddelerinin nakledilebileceini grrz. En byk kervanlar, rnein ylda bir kere HicazSuriye' den gelen kervan 60.000 kadar adamla gelirdi. amve

336 - OSMANLI

EHiRLERi ve ULATlRMA

61 gn eknektedir. Oysa at ve araba ile yaplan sre bundan daha ksa olduu gibi, ulabrma kapasitesi de yksek olacakbr. Ne var ki, at ve araba ticaretinin gerektirdii artlar ve sistem ok daha bakadr. At ve araba ulam nn temeldeki pahalln zaman ve mal miktarndaki kompozisyon azalbr. Bir baka deyile kan biimlendiren faktr mesafe deil, retimin kendisidir. Yksek miktarda retim kadar, bunun abuk nakli mhimdir. Bu, retim teknolojisindeki deime ve buna bal olarak yapsal deiikliklerle mmkn olmutur. Zirai retimdeki arb hem kentsel hem de krsal alanda talebi artbrr. Fazla nfusun doldurduu ehirler, lonca retiminin ykln yaar. Arbk bol miktarda mbrem maddenin seri bir ulamla yeni pazar alanlarna sevki gereknektedir. 37 Sanayiveticarette ihtisaslama artar. Yol st konaklama tesisleri geliir. At ve araba yolculuunun gerektirdii onarm tesisleri doar. At ve araba, zirai fazlas sadece kz ve sabanla yarablan toplumun besleyebilecei bir ulam arac deildir. Saniyen at ve arabann ulama girmesi; araba, nal, koum vs. gibi donatm temin eden yeni i dallarn gerektirir. Zirai teknolojinin deinedii bir sistemde, ulam fazla ihtisas ve organizasyon gerektirmeyen aralara dayanmaldr. Mekke
ulamda

aras

belirtmitik.

3-4 deve ykn daha abuk nakledebileceini Ancak, gereken yol, konaklama, bakm merkezleri, ehir merkezlerinin rasyonel dalm ve asl nemlisi emtiay tketecek evrelerin bulunmas artbr. Bu trden bir kara ticareti, kervanlarn aksine ktalar arasnda cereyan etmez. Ktala raras ticaret grevi gelien gemicilie aittir. Zirai teknoloji deiip, ehirler byyp, merkezlerin balanbs mkemmelle nedii takdirde at lks bir binek hayvandr. Nal ve koumu bile pahalya mal olmaktadr. Veteriner Dr. Carnat, ilgin bir almasnda eski alardanaln kullanlmadn veya ivili nal bilinmediinden ok pahal bir donabm olduunu sylemektedir. Gene bu dnemde at, eya ulam iin elverili deildi ve buna gre slah edilmi cinsler de yoktu. Carnat'n
37

Atl arabann

Toplum yapsndaki deimeleri, tarm teknolojisinin deiimine ba layan tez bizce temel kabul edilmitir. Bkz. Mbeccel Kray, "Toplum Yapsndaki Deimeler", Mimarlar Odas Seminer Teblii, Ankara 1969.

ILBER ORTAYLI -

337

bildirdiine

gre, ivisiz nalla yaplan bir deney, bu naln 30 gnden fazla dayanrnadn gstermitir. 38 stelik yeni zamanlara kadar nal dkmnn ok pahal bir ameliye olduu nu da gz nne almak gerekir.

15. yzyldan sonra, giderek demirhanelerio byd, ucuz ve bol nal dkld ve araba imalatnn gelitii grlyor. Buna paralel olarak veterinerlik, yol yapm, paral konaklama tesisleri gibi dallarda grlen gelimeler atl araba ula mn yaygnlahrd. Bununla beraber kahr ikincil ulam an tamamlayan bir ara olarak kullanlmakta devam edilmitir. Gene 19. yzylda, demiryollarnn kurulmaya balad lkemizde, deve kervanlar demiryolla btnlemi ve ikincil yollarn demiryoluna balanmasnda vazgeilmez ulam aralar olmulardr. 39 Ancak deve burada arhk, ksa mesafe ulam aracdr. Gerekten deve kervanlarnn uzak mesafe ulam arac olmalar keyfiyeti otarik tarmsal bnyeli sistemlerde grlr. Deve ile mbrem madde nakli, ancak 19. yzylda grld gibi ksa mesafelerde mmkn olabilmektedir.

Kapitlasyonlar Hakknda
bizce tarmda ve zanaatlarda yaileri gelmektedir. Ticaretin k olayn gaflet iindeki yneticilerin kapitlasyonlar vermesiyle aklamak pek doru deildir. Bu nedenle kapitlasyonlar zerinde de ksaca duralm. ticaretinin
psal deimeler olmayndan

Osmanl

38

39

Germain Carnat. Das Hufeisen in Seiner Bedeutung fr Kultur und Zivilisation, ABC Verlag, Zrich-1953, s. 134 vd. Tekeli bu olay "aa modeli" ile aklamaktayd. Bkz. "Osmanl mpa ratorluunda Mekan Organizasyonunu Evrimi" Blge Planlama zerine stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yayn, stanbul 1972, s. 108 Gene Kray-zmir blgesi iin "deve kervanlar sahipleri ile demiryolu kumpanyaclar birbirinden vazgememekte idi" diyor. Baknz, rgtleemeyen Kent zmir, Sosyal Bilimler Dernei Yayn AI, Ankara 1972, s. 14-15.

338 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Teoriye gre; slam lkesine gelen bir harbi (gayrimslim lke tebas) cezalandrlr ve mallar yanalanr. Salimen ikamet etmesi ve ticaret yapabilmesi iin kendisine zaman verilmesi gerekir. te hkmdarn verdii bu izin berat (ahidname) kapitlasyondur. slam teorisine gre yaplan bu aklama pratikte pek nemli grlmyor. Unutmayalm ki, Hristiyan Bizans ve Mecusi Sasani ran' da bu gibi ticari kapitlasyonlar benzer gereke ile veriyorlard. Ahidname denen bu kapitlasyon heral bir tr mtareke belgesidir. Hristiyan hkmdarlada yaplan bar antlamalar sonunda hazrlanan belgelere de ahidname deniyordu. Bu belgenin sonunda dostluk ve sadakat zere ibaresi yer alrd.40 Kapitlasyon elde eden harbi tccarlar musta'min statsne geerler ve Osmanl devletinin koruyuculuu allnda faaliyetlerini yrtrlerdi. nedeni geleneksel ekonomilerdeki ktlk korkusudur. Mal olmamasndansa, dardan getirilmesi ye tutulurdu. zellikle ticaret yollarnn kaymaya balad dnemde Osmanllar beynelrnilel ticareti yeniden blgelerine ekmek iin ticari imtiyazlar vermek yoluna bavurdular. Merkantilist ekonomi artlarna geemeyen bir lkede bu zorunlu ve rasyonel bir yoldu. Bilinen ilk kapitlasyon Venedik ticaretini baltalamak iin Cenova'ya verilen 9 Haziran 1387 tarihli olandr. 41 Osmanllar devletlerin birbirlerine kapitlasyonlar verdii bir ortamda meydana ktlar. stanbul'un fethinden sonra da talyan cumhuriyetleriyle ticaret antlamalarn yenilediler. Mamafih bu yeni antlamalar eski imtiyazlar epey kr pyorlard. Msr'n fethinden sonra orada daha nce Memluklardan alnan imtiyazlar bir Katalan papazn araclyla yenilendi. Fransa bilinen ilk kapitlasyonunu, Kanuni'nin Irak seferi srasnda, sefere bizzat kahlan elisi Jean de la Foret eliyle almhr. Ancak bu ahidnamelerin srekli olarak yenilenmesi gerekiyordu. Fransa ilk kez srekli imtiyaz 1740'da elde etti. Bunu dierleri izleyecektir. Kapitlasyonlar zamanla devaml lk kazandklar gibi, ticaretin snrlanmas da yava yava gevedi. zellikle 1838 ngiltere-Osmanl Devleti ticaret szlemesi
40
41

Kapitlasyonlarn verili

H. nalck, "mtiyazat", El 2, vol. 3, s. 1179. Agm, s. 1182.

iLBER ORTAYLI -

339

bu gelenein bir devam olup, zor bir siyasi dnemde ngilte re'ye verilen radikal bir serbesti demektir. Bylece ngiltere ve onu izleyen dierleri uzun bir tarihi geliim sonu devaml ve kapsaml bir ticari imtiyaz elde ettiler. 8 Eyll 1914'de harbe girilince kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrld. Sevres Muahedesi ile yeniden getirilmek istendi ise de, 24 Temmuz 1923 Lozan Antiamas Osmanl kapitlasyonlarnn kald rlmasn ieriyordu. Kapitlasyonlar balangta; tama ve sat, seyr-u sefain (deniz ulam) ve ikamet iin veriliyordu. zellikle 18. yzylda Avusturya deniz ulamnda kapitlasyonlar elde ederek Adriyatik ve Kuzey Afrika pazarlarn ele geirmeye balamtr. ngiltere, Hollanda ve Fransa ise 16. yzyldan beri bu imtiyazlar elde etmilerdi.

lave Okumalar Ahmet Refik (Altnay), 16. Asrda stanbul Hayat, Devlet Bas mevi, stanbul 1935. Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisad1 ve tima'i Tarih1, ADTCF Yay. Ankara 1971. Gabriel Baer,
"Osmanl Loncalarnn Yaps", Osmanl

IT.

Tarih Ar-

ivi, I/1, Ocak 1977, stanbut s. 7-19.

mer Ltfu Barkan, Sleymaniye Cami ve mareti naat, I/10, VI. Seri, TTK Yay. Ankara 1972. Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire (1856-1978), Princeton Univ. Press, Princeton 1963, s. 114-135. S. D. Goitein, "Mediterrenean Trade in the Eleventh Century", Studies in the Economic History of the Middle East, Ed. M. A. Cook Oxford Univ. Press, London 1970, s. 162. Nejat Gyn, XVL Yzylda Mardin Sanca, No: 1458, EF Yay. stanbul1969.

340 -

OSMANLI EHiRLERi ve ULATlRMA

Halil nalck, "The Otttoman Empire", Weidenfeld and Nicholson, London 1973, s. 140-162. "Capital Formatian in the Ottoman Empire", American Journal Economic History, March 1969 XXIX/I, s. 97-140.
"mtiyazat", Eneye. of Islam, New Edit. vol III, s.

1179-1189. _ _ _ _ , "stanbul", Eneye. of Islam, New Edit. vol IV, s. 224248. Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent (zmir'de Hayat), A-l, Sosyal Bilimler Dernei Yay. Ankara 1972.
R. Ekrem Kou, "Esnaf", stanbul Ansiklopedisi, XI.

Fuat Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, TTK Yay. Ankara 1963. Osman Nuri Ergin, Trkiye ehirciliinin Tarihi, F ktisat ve timaiyat Enst. Yay. No: 3, stanbul 1936. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, EF Yay. 1209, stanbul 1967. _ _ _ _ , "Mesleki Bir
Gneydou
Teekkl

Olarak

Kaldrrnclk

ve Os-

manl ehir Yollar Hakknda Baz Dnceler",

Avrupa

Aratrmalar

Dergisi, I (1971), s.
Zabtla

93-138. Cengiz Orhonlu, "Kprclk", VII. Trk Tarih Kongresi r, II, TTK Yay. Ankara 1973, s. 701-708. mesi", TMMOB Mimarlk Dergisi, Ankara1974 , s. 11-16.
Say

lber Ortayl, "Eski Trk ehirlerinde Yap lerinin Dzenlen-

Temmuz 129,

, "Devenin Tama Maliyeti Erisi" SBF Dergisi, XXXVIII, Say 1-2, Ankara 1974, s. 181-190. _ _ ___, "16. Alman Seyahatnamelerine Gre Trkiye ehir ve Kyleri", SBF Dergisi,. XXVII, Say 4, Ankara 1973, s. 135-159.
Asr

iLBER ORTAYLI -

341

-------' "Osmanl Kad'snn Tara Ynetimindeki Rol zerine", Amme daresi Dergisi, Say 9, Ankara 1976, s.
95~107.

Franz Taeschner, "Islam Ortaanda Futuvva", F Mem. XV, No: 1-4, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 1-32. Franz Taeschner, "Akhi (Ahi)", Eneye. of Islam, New Edit. vol. I, s. 321-323.
lhan Tekeli, Blge Planlama zerine (Makaleler), S. 89-120 T Mimarlk Fakltesi Yay. stanbul1972.
erafettn Turan, "Osmanllarda Hassa Mimarlar", ADTCF

Tarih 12.

Aratrmalar

Dergisi,

Say

1, Ankara 1963, s. 3-

Abraham L. Udovitch, Partnership andProfitin Islam, Princeton Univ Press, N. Jersey 1970.
Yaar Ycel, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon",

Belleten, XXXVIII/ 152, TTK Yay., Ekim 1974, Ankara s. 675-708.

SEKZNCi BLM

Siyasal ve Toplumsal Deime Dnemi

Siyasal ve Toplumsal Deime Dnemi


16. yzyl sonunda deien dnya artlar Tuna'dan Frat'a, Ukrayna'dan Habeistan'a kadar uzanan Osmanl mparatorlu u'nun bulranlar dnemine giriini hzlandrd. Bununla beraber Ortaa imparatorluklarnn halefi olan bu siyasal sistem, bnyesindeki kurumsal tutarllk nedeniyle bu buhranlardan yklmayacak, hatta 18. yzyla kadar yenia imparatorluklar arasndaki nfuzunu srdrebilecektir.

A. Klasik Osmanl Dzeninin Bozulmas


7 Ekim 1571'de Lepanto'daki (nebahh veya Naupectus) deniz malubiyeti Osmanl donanmasnn Akdeniz tarihinden silinmesinin balangcdr. Bu tarihten sonra Akdeniz'deki Osmanl denizcilii, Girit'i el'an ellerinde tutan Venedikliler ve dier Katolik devletler tarafndan engellenecek, bu da Msr ve kuzey Afrika ve hatta Lbnan gibi lkeler zerindeki Osmanl iktisadi ve siyasi hakimiyetini sarsacakhr. enflasyonu, denizar ticaret genicilik ve ateli silahlar teknolojisindeki gelimeler, Osmanl toplumsal-siyasal dzenini sarsan olaylard. Osmanl ordusu da bu gelimelerden etkilendi. stelik artan nfusunu besleyemeyen memleket, imdi Anadolu ktasnda babo gezen medreseli ve sekban, sarca gibi asker arnklarnn besledii isyanlarla karlayordu. 17. yzylda Balkanlar ve Anadolu' daki karklklara Lbnan Drzilerinin emiri Ma'anolu Fahreddin gibilerinin bamszlk amac gden ayaklanmalar yeni felaketli boyutlar ekliyordu. lkede tirnar dzeni bozulmutu. Bunun yarath buhranlara, Avusturya Habsb~rglar ve ranllar'la sregelen sonusuz yprahc harbler ekleniyordu. 1591'de Yemen fatihi Koca Sinan Paa'nn sraryla Avusturya'Yenialarn yarath gm

346 -

SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

ilk harbte Erdel prensi ve Eflak-Bodan voyvodalar nn, Avusturya tarafnda Osmanl ordularna kar savat grld. 1596'da Eri (Eger yahut Erlau) kalesi zabt edildi ise de harb sonusuz devam ediyordu. stelik Celrui karkl ile kaslp kavrulan lkenin bana yeni bir dert kt: 1603'de ranl lar harb ilan ettiler. Bu arada Krm hanlna bal kuvvetler Erdel ve Eflak-Bodan' igal ve talan edince, yeni Erdel Prensi Bosckay, Osmanllada anlat. Yardmc kuvvetlerini kaybeden ve Osmanllar kadar yorgun den Avusturya sulheraz oldu ve 1606'da Zitvatorok'da akdedilen muahede ile on be yl sren bu yorucu harb bitirildi. Bu anlama ile Avusturya 200 bin kuruluk bir tazrninat veriyordu. mparator'un Roma Kayzeri ya
unvan tannacakt.

alan

16. yzyl Moskova arlnn glendii; Rusya'da toprak dzeninde ve ynetirnde merkeziyeti feodalitenin kurulduu dnemdir. Rusya, Sibirya ve Astrahan blgesinde ar Korkun ivan dneminde nemli ilerlemeler gsterdi. Ondan nce 1485'de III. ivan Novgorod Cumhuriyeti'ni Moskova'ya ba lam ve Rusya'nn kaplarn denize amt. Rusya'nn 16. yzyldaki glennesini Osmanllar Volga-Don kanaln aarak nlemek istediler. 1 Bu proje baarl olamad (1569). zellikle Rusya'nn ularda Kazaklar kullanmas ve bunlar ateli silahlarla donatmas giderek Osmanllar'n vurucu gc olan Krm Hanln da sarsntya uratt. kntsne ramen, toplumda bir reform dgryoruz. Daha 16. yzylda Gelibolulu Mustafa Ali gibileri bu sarsnty grp yazmlar, 17. yzylda ise gerek mverrihler gerekse devlet adamlar durumun vahametini grebilrnilerdir. Bununla beraber neriler; "kurumlarn tekrar Kanuni Sleyman devrine dnlecek biimde restore edilmesi" fikri zerinde toplanmaktadr. Toplumdaki ve dnyadaki deiiklii yakndan ve gerek nedenleriyle tehis edebilen ve ileriye ynelik reformlar neren pek yoktu. Devlet adamlar da ayn tutum ierisindeydiler. Kuyucu Murat Paa
ncesinin uyanmadn
1

Kurumlarn

H. nalck, "The Origin of the Ottoman-Russian Rivarly and the DonVolga Canal", Annales de L'Univ. D'Ankara, vol. I, 1947, s. 47-110.

ILBER ORTAYLI -

347

binlerce kiiyi katiederek isyan ve karkl nledi. Ayn ekilde IV. Murad kanl bir despotizmle asayii salad ve terr havasyla idare ve orduyu dzelterek Kafkasya'da Revan' ve Badat' ranllardan geri ald. 1639 Kasr- irin antlamasyla ran'la harb sona erdi. Ancak bu dnem geiciydi... Nitekim imparatorluun kurumlarnn knt iinde olduu 1640-48 arasnda balayan Girit muhasaras srasnda anlald. Osmanl donannas ok zayfu. zellikle IV. Mehmed'in saltanalnn ilk yllarnda otorite ayaa dt. Devletin kaderini byk valide Sultan Ksem'le, Valide Tarhan Sultan'n entrikalar ve kapkulu ordusunun hangi taraf destekteyecei tayin ediyordu. Bu karklk dnemi Kprl Mehmed Paa'nn saclarete gemesiyle son buldu. Celali ve Kprller devri, kapkulu geleneinde nemli bir atlak yarath. Bylece devletin balangcndaki gibi bir hanedarun sadaret mevkiini igal ettiini greceiz. Om ni potens (tam yetki ile) iktidara geen Kprl Mehmed Paa; orduda, maliyede ve idarede klasik Osmanl devlet emasna uygun iddetli bir sla hatla ie giriti. Kanl idaresi baaryla sonuland. lmnde yerine olu Fazl Ahmed Paa getirildi. Kprller iktidar, zellikle askeri baarlar ve dahili dzenin iadesi asndan bir Osmanl restorasyonudur. Bu nedenle devlet, harici itibarna yeniden sahip oldu. Esasen Avrupa'da dzenli ordular henz yoktu. Fazladan otuz yl savalaryla harab olan Almanya ve Avusturya'nn zerine yrmek iin dzenine yeniden kavuan Osmanl ordusu iin olaanst bir olay saylnasa gerektir. Avusturya harbi Erdel Prensi Tkly Inre'nin hukukunu Habsburglara kar korumak gerekesiyle balad. Bununla beraber gerek strateji hatas, gerekse Polanya, Alman prenslikleri ve Avusturya ordularnn birlemesi, baaryla sonulanmas mmkn olan kinci Viyana kuatmasnn felaketle bitimine sebep oldu. nemli bir neden de, iae ve ikmal merkezlerinin Viyana'ya uzakl ve merkantil ekonomiye geemeyen Avusturya'da yol gibi ulam imkanlarnn gerilii idi. 1684'de papalk mukaddes ligay tekil etti. 1686'da Rusya da bu ligaya kahld. Kahlenberg, Moha, Zenta gibi bir seri muharebelerle Osmanl ordular Tuna tesine pskrtld. Venedik Mora'y, Ruslar Azak kalesini ele geirdiler. Bununla birlikte saclarete

ekyasn

pheli

348 -SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

geirilen Kprl Fazl Mustafa Paa ve Krm Ham Selim Giray'n ynetim ve komutasyla Belgrad 1690'da geri alnd. Batda XIV. Louis 'nin saldrgan politikas Habsburglar bara zorlad. 1699 Karlofa Antlamasyla Macaristan ve Erdel elden kt. Bu olayla Osmanl mparator luu artk Avrupa devletleri karsnda eski nfuz'unu kaybetti ve askeri gerileme dnemine girdi. 18. yzyl; Avrupa'da ordularn, maliyenin ve idarenin modernletii, merkeziyeti idarenin glendii dnemdir. Bu gelime karsnda akna dnen ve kurumlarn gereince slah edemeyen Osmanl Devleti'nin yaama ans muhakkak ki, veraset harbleri ve Fransz Ihtilruinin yaratt sonulara bal olmutur. Bylece Osmanl mparatorluu siyasal ve askersel gerilemesine ramen, 19. yzylda balayan modernlemeye kadar klasik dzeni ile ayakta kalabilmitir. lkesinde geri kalmln bilincine vadnemdir. Avrupa sava teknii kadar sanayinin stnl de anlalm ve bir slahat eilimi uyanmtr. 18. yzyl btnbunlarn dnda Avusturya ve Rusya'nn glendii ve Akdeniz ve Balkanlar blgesinde aktif bir sava ve iktisadi yaylma politikas izlemeye baladklar dnemdir. Daha 1711'de Prut'da yenilgiye uratlan Byk Petro'nun ordular, arie Anna devrinde Avusturya ile birleerek Azak kalesini zaptettiler ve Krm ilerine kadar girdiler. Avusturya ve Rusya ordularnn Balkanlardaki iledeyii zorla pskrtlebildi ve 1739'da Fransa'nn araclyla Belgrad Antiamas yapld. Buna gre Avusturya'nn Balkanlar' da ticaret serbestisi ve ulam gvenlii garanti edilmi oldu. Rusya ar protokolde Osmanl Padiahna eit oluyordu ve Azak kalesi Rusya'ya bra kld. Rusya'nn Balkanlar' a inii 18. yzyln ikinci yarsna rastlar. arie II. Katerina devrinde, General Suvorof komutasndaki kuvvetler Tuna'y atlar (1770) ve Rus donannas eme'ye kadar inerek Osmanl donanmasn yakt. Uzun sren harbin sonunda yaplan Kk Kaynarca Antiamas (1774) Rusya'nn byk devletler arasnda yer aldnn bir belgesiydi. Her yerde konsolosluklar kurabilecek, Osmanl topraklarnda seyrsefa'in gvenliine sahip olacakt. Osmanllar Kuzey Kafkasya ve Krm'dan ekiliyordu. Padiahn Rusya 18.
rld
yzyl, Osmanl

ILBER ORTAYLI -

349

Mslmanlar

zerindeki ruhani yetkisine karlk (halife olarak), Rusya da Osmanl Ortodokslarnn hamisi olarak tannd. 1774 olay, Osmanl gerilemesinde hzlandrc bir nokta olarak saylr ve Rusya arlnn Dou'daki emperyalist politikasnda ilk baarl ve nemli admdr. Avusturya ve Rusya'nn bu ilerleyiine karlk Osmanllar Fransa ile olan ittifak kuvvetlendirdiler. Ordudaki siahat ve bat kltrne alma Fransa'mn nderliinde oluyordu ve Fransa Dou Akdeniz ticaretine en imtiyazl devlet olarak girmekteydi. Fransa 18. yzyldaki bu imtiyazl durumunu 19. yzylda ngiltere'ye kaptracaktr.

Osmanl imparatorluk sistemi tam bir kntnn iinde idi. Bu kntden ancak kkl siahat hareketleri ile kurtulunahilecei anlalmtr. 1787'de III. Mustafa devrinde balayan Rusya harbi, mttefik Avusturya ve Rusya'mn baar laryla srd. Ruslar Kuzey Karadeniz sahillerine hakim oldular. Avusturya Tuna'y geti. Ne var ki, Lehistan'da ihtilal k mas, sve'in Rusya'ya harb ilam bu istilay durdurdu. A vusturyallarla Zitovi (1791), Rusya ile Ya (1792) antlamala r imzalanarak toprak kayb nlendi. Osmanl Devleti'ni bu sefer de byk Fransz Devrimi kurtarm, Avrupa monarileri dou'daki giriimlerinden bu tehlike dolaysyla vazgemiler dir.

III. Selim ordu'yu yeniden kurmak; maliyeyi ise mukataalar devletin eline alp, adeta Kardinal Richelieu devri Fransz mali reformunu izleyerek dzenlemek istiyordu. Bu giriimin de baarl olamad. Yenieriliin kaldrlmas ki byk Petro devri reformlarnn taklidi gibi grnyor, halefierinden IL Mahmud devrinde baarlabildi. Mali siahat ise Osmanl devri boyunca baaryla tamamlanamad. 18. yzyln deien dnyas iinde Osmanl Devleti de toplumsal, siyasal deimeler geiriyar ve yeni ortaya kan glerin smr alaruna giriyordu. Daha 1798'de N apoleon Bonaparte'n Msr' igaliyle ark Meselesi fiilen balam oldu. 18. yzyl Trkiyesi'ndeki bu nemli deimeyi henz btn boyutlaryla kavrayabildiimiz sylenemez. 18. yzyl; Trkiye kadar, tm Akdeniz dnyasndaki kntnn de il-

350 -

SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

gin boyutlara dir.

ulah

ve yeni bir

an ald

zaman kesiti-

17. yzylda Akdenizliler, ortaalar boyu devam eden ticari stnlklerinin ve egemenliklerinin ykldn grdler. Bu denizi doldurmaya balayan ngiliz ve Hollanda gemileri hem yeni tr bir ulam, hem de deiik temellere dayanan bir ticareti temsil ediyordu. talyan denizciliinin 16. yzyl sonuna kadar srdrd tama teknii ve ticari: emtia kompozisyonu; bu yzyln sonunda daha gelimi bir teknie dayanan Atlantik gemicilii ve mbrem mallara dayanan ticaret karsnda geriledi. Kuzey Avrupa tccarlar daha bilgili ve gelikin bir ticari organizasyon kurdular. Hi bir zaman ticari: olmayan, askeri nitelikteki spanyol donannas 16. yzyl sonunda deniz stnln kaybetmeye balad ve yerini ngiltere'ye brak mak zorunda kald. Fransa 17. yzylda Babakan Kardirral Richelieu dneminde denizcilik ve gemicilik reformlar sayesinde Dou Akdeniz pazarlarnda tutunabildL Ksacas 17. ve 18. yzyllar Akdeniz'in eski sahipleri olan; Venedik, Cenova, Dubrovnik, spanya ve Osmanl mparatorluu gibi glerin silindii ve yerlerini Atantik denizcilerine terk ettikleri devirdir. Ancak tarmsal-snai yaplar deien ve glenen iki devlet; A vusturya ve Rusya da 18. yzylda Akdeniz ekonomik ilikileri iine szdlar. Bu olay, zellikle Osmanl toplumsal-ekonomik bnyesindeki etkileri ynnden ok nemlidir.
baarlan

18. yzyl balarndan itibaren Orta Avrupa imparatorluu haline gelen Avusturya'nn ekonomik yapsnda nemli dei meler ortaya kh. Daha baka bir deyile, o zamana kadar merkantilist politikann artlarn gerekletiremeyen A vusturya, imdi bu sistemi uygulayabilme durumuna gemiti. Bunun nedenlerini Avusturya'nn gelimekte olan bah Avrupa ile btnlemesinde ve zellikle tarmsal devrimin gereklemesinde aramak lazmdr. imdi Avusturya; Macaristan ve Adriyatik kylarndaki egemenlii ile belirgin bir ekonomik fazla elde etme imkamna da sahip olmutu. 18. deniz
yzylda

Avusturya'da

karayollarnn,

tamaclnn gelitii

nehir ve giderek gzleniyor. Oysa 1683 Viyana

iLBER ORTAYLI -

351

bozgununun nemli bir nedeni de, Trkler'in Avusturya'nn ilkel yollar dolaysyla iae ve ikrnal ilerinde karlabklar zorluktu. 18. yzyl sonuna kadar Avusturya manifaktr sistemini gerekletirmekte baarszlklara uramb. Bu baarsz l baz tarihilerin yapb gibi Trk harblerine balayarak2 aklamak doru deildir. Bunun nedeni, bab Avrupa'nn ekonomik ve teknolojik yaylma gcnn 18. yzylda henz Tuna blgesine ulaamamasndan ileri geliyor. nk 18. yzyl Avusturya manifaktr, teknolojisi ve ulam a Hollandal, Fransz ve kuzey Almanyal giriimciler tarafndan gerekleti riimi ve yukarda belirtildii gibi ekonomik alt yap, bab Avrupa sisteminin bir uzanbs olarak ve onun temsilcileri tarafn dan kurulmaya balambr. Avusturya manifaktrnn ihtiya duyduu hammaddelerin kayna ve mamulatn sataca pazar, ilk elde Osmanl lkesinin belli merkezleri olacakbr. 18. yzyla kadar bpk Osmanl lkesi gibi, bab manifaktrnn rnleri iin pazar grevi gren Avusturya, bu yzylda tarm teknolojisini deitir di. Tarmdaki fazla marufaktre yneldi. Gney Avusturya (Karintiya, tirya) blgesinde maden retimi artb. Bu allm sonucu gelien ticaret, yol sisteminin de mkemmellemesine neden oldu. Bunun dnda Tuna Nehri, Avusturya'nn Balkan ticaretinde kullanaca balca gzergah haline geldi. 18. yzyl, Avusturya nehir gemiciliinin, sivil ve askeri alanda nemli aamalarkaydettii dnemdir. Yasaklarnalara ramen Osmanl lkesi ile Avusturya arasn daki kaak ticaret karada geliiyordu. Btn bu ticareti yrtenler daha ok, Hrvat, Srb ve Yunan asll Osmanl tebaasn dan tccarlard. Avusturya'dan Osmanl lkesine giren maddeleri ele almadan nce unu belirtmek gerekir. Avusturya manifaktrnn bu yzyldaki byk baars daha ok, porselen, ini, kuma zerinedir. Pancardan eker elde edilip bunun bir ihra maddesi haline gelmesi daha sonralar gerekleecek2

F. Tremel, Wirtschafts und Sozialgeshichte sterreichs, Garz, 1969, s. 263 vd. Avusturya merkantilizmi hakknda bilgi vermekle beraber, bu yanl kanaati de tekrarlamtr.

352 -SiYASAL ve TOPLUMSAL

DEGiME DNEMi

tir. Avusturya bu dnemde Bohemya'daki porselen sanayiini gelitirerek Venedik rekabetiniyendi ve Bohemya porselenlerinin balca alclarndan biri Trkiye oldu. 18. yzylda Macaristan, Avusturya'nn tahl ve hayvan temin ettii zengin bir kaynakl. Fazladan Maria Theresia lkeyi Alman kolonizatrlerle de iskan etmi ve bu olay lkenin bana II. Dnya Sava sonuna kadar srecek bir Alman azn l sorununu karmt. Avusturya'nn Balkanlardan ekmek zorunda olduu hammaddeler, ttn, pamuk, tiftik, yn, deri ve keedir. zellikle kee ve aba ihtiyac Bulgaristan blgesinden elde ediliyordu. Bu nedenle Bulgaristan esnaf bu alanda retimi artlrm ve klasik esnaf tekilal daha 19. yzyl ban da (zellikle abaclar) kntye urayp aralarnda sermayedar bir zmre gelimeye balaml. 3 Gene ttn ve pamuk ihtiyac, Rumeli ve bal Anadolu'nun baz blgelerinde, monokltrel tarmn ortaya kmasna ve bundan zenginleip glenen bir toprak lordlar snfnn otoritelerini arttrmasna neden olmutur. Ancak tarmn bu blgelerdeki niteliksel dei imini saptayabilmemize ramen, niceliksel gstergelere henz sahip deiliz. Buna karlk Avusturya'nn porselen, dokuma mamulleri, demir, gemi kerestesi (daha ok talyaveTuna lkelerine) mobilya ve benzeri lks kullanm maddeleri sevk ettiini belirtmitik. Avusturya bu dnemde Trkiye'den daha ok mum almakta idi. Gene Dou-Bal ticaretinde Avusturya'nn eski tal yan ehirlerininkine benzer bir araclk roln ok daha geni apta organize ettiini gryoruz. Burada akla u soru gelecektir. Avusturya ticaretini niin Balkanlar ve Dou Akdeniz'e yneltmektedir? Bunun cevab, 18. yzyldaki Akdeniz gler dengesinde aranmaldr. Avusturya bu dnemde gemicilii ve ticari organizasyonu bakmn dan, Atiantik lkeleri gibi Okyanus ar faaliyetlere giriecek
3

N. Todorov, "19. Yzyln lk Yarsnda Bulgaristan Esnaf Tekilatnda Karakter Deimeleri", F Mecmuas, XXVIU1-2, stanbul 1968, s. 136' daki makale bu olayn nitelik ve sonularn abartmakla birlikte gerekli bilgiyi vermektedir.

iLBER ORTAYLI -

353

durumda deildi. ngiltere, Hollanda ve Fransa 18. yzylda faaliyetlerini daha ok Atlantik ar blgelerde younlahrm lard. Bir baka deyile, hammadde kayna ve mamul madde pazar btn dnya olmutu. Nitekim Fransa, d ticaretinin yarsn 16. yzylda Akdeniz !imanlaryla yapyorken, 1780'lerde bu oran 1/20'ye dt. Gene kolonyal bir imparatorluk olan ngiltere, 17. yzylda d ticaretinin 1/10'unu Akdeniz'de yaparken, bu oran 1770'lerde 1/100'e dt. 4 Bu, sadece d ticaret hacminin bymesi ile ilgili bir nispet deiimi deildir. Atlantik lkeleri Akdeniz'deki faaliyetlerini bir sre iin tatil ediyorlard. (Bu durum 19. yzylda yeniden deiecektir.) imdi ise meydana gelen boluu Avusturya dolduruyordu. nk AvusturyaOkyanusar faaliyetlerde pek beceriks1zdi. Nitekim mparator VI. Karl'n 1719'da kurduu Kaiserliche Privat Orient Kompanie ksa zamanda iflas etmi, 1722'de kurulan st Indische Kompagnie de Hindistan'da Bengal'e kadar uzanm ise de Hollanda rekabetine dayanamayarak uzak denizlerdeki faaliyetini tatil etmiti. Bunun zerine 1719'dan itibaren Fiume ve Trieste limanlar slah edilerek trafie ald ve Avusturya ticareti Akdeniz'de younlamaya ba
lad.

Avusturya Akdeniz ticaretini, ngiltere ve Hollanda'nn uzak denizlerde uygulad bir sistemi izleyerek organize etmitir. Bu da, Akdeniz'deki seyrsefainin gvenlik alhna aln masyla mmkn olabilecekti. 16-18. yzylda korsanlk devletlerin yar resmi bir deniz gc ve deniz politikasyd. Avusturya hem deniz ticareti faaliyetini, hem de kaak ticaretini gven alhna alabilmek iin seyrsefain anlamalar elde etmek ynne gitmitir. 1699 Karlofa ve 1789 Pasarofa antlamala rndan sonra bu gibi ahidnameleri devaml olarak elde etmitir. rnein, 1727 Osmanl-Avusturya seyrsefain szlemesi bunlardan biridir. Bu szlemelerde ticaret serbestisi ve kurallar

Ralph Davis, "English Imqorts from the Middle East 1580-1780", Studies in the Economic History of the Middle East, Ed. By Cook, London Oxford Univ. Press 1970, s.205.

354 -

SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMI

sadece seyrsefain gvenlii konu edildii halde, kaak ticaret iin uygun zemin hazrlanmaktadr. 5 Temelde bu
Avusturya-Osmanl ilikilerine

zikredilmedii,

zg bir durum

deildi. Ayn tip seyrsefain szlemelerini ngiltere ve Hollanda, spanya ile yapyor ve spanya'mn Amerikan smrgelerinde rahata kaak ticaret yapp, spanya'nn ticaret ve smr-

ge gelirlerini baltalyorlard. 6 Avusturya da bu yolla Dou Akdeniz ve fakat daha ok kuzey Afrika limanlaryla iliki kurmaktadr. Bylece Avusturya karadan ve nehirden Balkanlar'a uzamrken, Akdeniz'de eski gler dengesini deitiren yeni iktisadi bir ge haline gelmitir. Bu dnemde Osmanl-Rus iktisadi ilikilerine gelince; Byk Petro dneminde modernleme ve merkezileme srecine giren Rus monarisi, 18. yzyl sonunda Avusturya lsnde olmasa bile, zellikle Osmanl Karadeniz'i ve Ege kylarm iine alan bir ticari a kurabilmitir. 18. yzyl Rusya'da yava gelien bir manifaktrn adr. Bu ise 19. yzylda gelimekte olan kapitalist bir Rusya'y yaratacakhr. Byk Petro Rusyas'na baktmzda, maliyenin merkeziletiini, ziraatte baz reformlara giriildiini, gelirlerin arthrl dn, madencilik ve manifaktrde nemli ahlmlar gerekle tirildiini gryoruz. ar btn bunlar yaparken bir burjuvazi yaratmay da ihmal etmemitir. Urallar'da maden ocaklar alp, demirhaneler kurulmutu. Ordunun ihtiyacna ynelik marufaktr kurulurken, gmrk duvarlar da ekilmiti. 1729 ve 1762 arasnda manifaktr says (tekstil, demir dkm, dericilik alamnda) 26'dan 335'e ykselmitir. Genellikle bu alanda devlet tekeli yaronda zel imtiyazlar, feodal sistemin kurallarna uygun olarak veriliyordu. rnein nl manifaktr sahibi uvalof'a 1760'larda 30 bin ii toprak serfi statsnde verildi.
5

lber Ortayl, "1727 Osmanl Avusturya Seyrsefain Szlemesi", SBF

Dergisi, XXVIII/3-4, Ankara 1975, s. 97-110. Bu kaak ticaret mekanizmasnn Amerika ktasndaki durumu iin bkz. Henri See, Modern Kapitalizmin Oluumu, ev. Selahattin zmen, stan bul1972, s.56 vd.

iLBER ORTAYLI -

355

Nehir ulam gelitirildii gibi, patates gibi kltr bitkileri ekimine geilmekteydi. Dnem iinde Alman iftilerin tarm modernletirecei dncesiyle, Rusya'nn her yerinde Alman zirai kolonileri meydana getirildi. Geri, Rusya 18. yzylda topraklarnn ve nfusunun genilii lsnde tarmsal ve endstriyel bir allm yapamamhr ama ordu ve maliye dzenlenmi, lkenin Karadeniz ve Akdeniz'e uzanmas mmkn olmutur. Donanmadaki reformlar teknik kadrolarn yetersizlii nedeniyle istenen lye ulaamamh. eme nlerinde Osmanl donanmasm yakan Rus donanmasmn byk amirali Orlov, bu grevinde gstermelikti. Asl donanma komutan ise ngiliz Elphinston'du ve mrettebahn ou Alman ve Danimarkal idi. Fakat Rusya'mn Karadeniz ticaretindeki rol arhyordu. Hele
Krm'n (1774-83) de Rusya'ya ilhak ile stanbul'un tahl ve

yiyecek ihtiyacnn ksmen karland bu yerle ticaret devam ediyordu. Buna karlk Rusya'ya narenciye vs. gibi rn yannda, kaak maddeler tamyordu. Bu tamacl yapan Osmanl tebaas Rum arnatrler dnem iinde hayli zenginleti. Alexander psilanti (sonradan Yunan ayaklanmasn ynetenlerden biri) bile bunlardan biri idi ve olay, aznlklar arasn da bir burjuvalamamn balangc saylabilirdi.

B. 18. Yzyl Trkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime


Akdeniz dnyasndaki gler dengesinin deiimi ve yeni gelerin bu dnyaya girii, Trkiye'nin tarm bnyesindeki smry arthrm, d ticari ilikilerin younlamasyla da yeni g gruplar ortaya kmtr. Bu bunalm dneminde Trkiye tarm ve zanaatlarnda altyapsal (teknik anlamda) bir deime grlmyor. Ancak toprakta temerkz d ticaretle btnlemektedir. Bu, Trkiye tarihinde yeni ve yava bir geli menin balangcdr. Akdeniz ticaretindeki yeni gler, Osmanl lkesinde d ticarete ynelik faaliyetleri de younlahrm, dolaysyla birtakm maddelerin ihracnda art meydana geldii gibi, Avustur-

356 -

SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

ya-Rusya ticaretiyle btnleen blgelerde tarmsal yapda da deimeler meydana gelmeye balamhr. Bu sre 19. yzyl da belirgin olarak ortaya kacakhr. zellikle ttn, pamuk, tiftik vs. gibi maddelerin d pazarlarca talep edilmesi, tarm ve hayvanclkta da Avrupa taleplerine ynelen bir retimi yaratmhr. 18. yzyl tarmnda beliren tipik nite iftliktir. iftiikIerin d pazarlara ynelik blgelerde oalmas, Avrupa ekonomisinin taleplerine ynelik bir monokltrel tarmn ortaya kmas demektir. Bylece bu monokltrel tarmn girii bir mahalli toprak lordlar zmresinin ortaya k ile de paralel gitmektedir. Bu iftliklerde ortaklk gze arpyor? Zaten Osmanl maliyesi mukataa ve iltizam sistemine getiinden bu olay tirnar rejimini de hzla tasfiye etmektedir. Balkanlarda batina denen iftlikler, esasen Celali kagunundan beri (kyllerin arazilerini terketmesi ve bu terk edilen araziye ayan, eraf, tirnarl, kapkulu, voyvoda gibilerinin el koyup eknesi veya srlerine otlak yapmasndan dolay) yaygnlamaya balamhr. Bulgaristan'da iftlikler 200-250 hektar arasndadr. Teselya ve Makedonya'da iftiikierin bykl daha fazla idi. lkenin her yannda Mslmanlar kadar, tirnar rejiminde rastland gibi gayrimslim yerli iftlik sahipleri de grlmektedir. Bunlarn retimi yakn pazara yneliktir. Esasen aralarndan en gl mahalll lordlarn kh blgelere bakarsanz, bu blgelerin Bah pazarlar ile en youn ticaret yapan blgeler olduunu grrsnz. Bu gl lordlar, blgelerinin hakimi, yneticisi, mali otoritesi, hatta ekyaya kar koruyucusu idiler. Bu ailelerin bazlarnn isimlerine ve bulunduklar blgelere bakhmzda, da ynelik bir tarmsal yap deiikliinin bu glenmede baat rol oynadn gryoruz.
rnein; Ege'de Karaosmanoullar, Trabzon yresinde
Tuzcuoullar,

ri

Kilis'te

Canbolatoullar,

Hazmiler,

17. yzyldan beSuriye'de ahabiler ve Musul'da Kotalhalilzadeler, Bulgaristan'da Yozgat'ta

apanoullar,

Halil nalck, "iftlik", Encyclopeadia of Islam, II, s. 32-3.

ILBER ORTAYLI -

357

Pazvandoullar, Arnavutluk'da kodral Mustafa Paa hanedam ve nl Tepedelenliler ...

Ayanlk, :ellikle mukataa sistemi sonucu ortaya kan mltezimlerin vergi topladklar topraklarda fiili hakimiyetlerini kurmalar ve giderek idari grevleri de ykmlenmeleriyle g kazand. 18. yzylda bu kurum devlet tarafndan daha yetkili olarak tannd. Madencilik ve sanayide gelime salayacak bir atlm yoktu. Bu zmre onun iin topra kontrol etmitir.

zellikle ehir ve vilayet ayan unvann alp toprak gaspn da bulunmak ve blgeyi ynetmek mmkndr. Bu unvan iin baz yerel ailelerin birbirleriyle attklar ve ayanlk statsn elde ederek soygunu arttrdklar grlyor. 8 Bu sralarda literatrde yaygnlam olan bir yanl gre burada deinmek zorundaym. Guya bu yeni ayanlar bir feodallemenin nedenidir ve merkezi devlete kar bir bakaldr ile mahalli halkn temsilciliini ele geiriyorlar ve merkeziyeti Asya devleti de bylece km oluyor. Bu gr unun iin hataldr; evvela 15. ve 16. yzylda bile bir koordinatr olan beylerbeyi ve sancakbeyini, daha kk alt birimlerde voyvoda, ayan, kad naibi, suba gibi mahalli nfuz sahipleri temsil etmilerdi. Bu gruplarn nfuzu her zaman artmtr. Her monaride grlen kapkulu tipincieki uygulamalar, feodal devletin tarihinde ksa dnemlere zgdr. Nitekim Osmanl Devleti'nin de ilk iki asr yerli hanedanlarn devlet brokrasisinde egemen olduu dnem olduu gibi, 17. yzyldan itibaren lord brokraside gene bir Trkleme, daha dorusu yerlileme ba lamaktadr. Mamafih temelde yerli aristokras her zaman iin tarann hakimi olmutur. Demek ki, byle bir ayanlama ve feodalleme sreci gibi bir olay 18. yzyla zg deildir. Bu ortaya yeni km gibi grnen zmrenin eskiden beri mevcut olduunu belirttik. Ahali ile brokrat lordlar arasnda araclk yapan ayan zmresi balangtan beri vardr. Hatta bunlara sadece Osmanllar'da deil, 15. yzylda Akkoyunlular, sonra Safeviler'de de rastlanyar (bunlara Gomategan, Kethoda8

Ycel zkaya, "18. Yzyln kinci Yarsnda Anadolu'da Ayanlk iddialar", DTCF Dergisi, XXN/3-4, s. 195-231.

358 -SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

yan, Kalenteran deniyordu). 9 Bu gibi mahalli ayan, voyvoda, suba vs.nin glenmesi, yukarda belirttiimiz tarmsal strktr deiikliine baldr. Esasen bu deime, sosyal-ekonomik yapnn tm kilit noktalarnda ve gnlk hayatn kendinde de gzleniyor. Bu deimeyi 18. yzyl boyu bir gei dneminin bunalm ortaya karmtr. Bu bunalmn varl; merkezi devletin (geleneksel anJamda) bir dnem boyu olaann dnda sarsntya uramas, lkede hayat standartlarnn deimesi ve Osmanl devlet sisteminin evre sistemlerdeki teknolojik dei imin sonularndan etkilerrmesi eklinde gzlemleniyor. Osmanl sistemi 18. yzyl sonu ve 19. yzylda evre dnyann artlarna ksmen ayak uydurarak bu bunalmdan kacaktr. Bu bunalmn tezahr ekillerini gzden geirmeden nce, glenen toprak zmresinin genel niteliklerini grelim.
Aslolan imdi tarmsal fazlay kontrol edebilen bu ayanlarn emirlerinde birer kk ordu ve palanga gibi savunma sistemleriyle yerel otoritelerini arttrmalardr. O kadar ki, yenieriliin kaldrld, merkezi hkmet tekilatnn ykntya urayp yeniden kurulduu 19. yzyl banda, bir bulran ve bu bulra nn yaratt otorite boluu (ki ayn zamanda hizmet boluu demektir) ortaya kt. Ayanlar ise, ticaret, tarm, asayi ve savunmada bu boluu doldurdular. 18. yzylda ayanlarn ynetimindeki baz ehirler ve iskelelerde ksmi bir ticari inkiaf ve gelime bile gze arpt. rnein Yanya ve evresinde Tepedelenli Ali Paa dneminde byle bir durum gzlendi. Gene Konya'da ve Yozgat'ta da apanoullar devrinde huzur ve gelime salanabildi. Eyaletlerdeki idari boluu bu mahalli lordlar, mtesellim ile doldurdu. Bu, bir tr valilik, komutanlk ve mali otoritenin bir kiide birlemesidir. Mtesellim grevini ekseriya paa ve vezir rtbesiyle yerine getiriyordu. Eer Trkiye'de bu gibi gelimeler gerek bir tarmsal ve snai zenginleme sonucu ortaya ksa idi, merkezin grevlerini byle bir kii veya hanedan deil, zenginleen toprak sahiplerinin tm ve ehirlerin
unvan
9

H. Busset, Urkunden zur Islamisehen Kanzleiwesen, Urkunde 2, Uzun Hasan Berat, s. 20, Urkunde 1, Karakoyunlu Cihan ah Berat, Tafell.

iLBER ORTAYLI -

359

zenginleen tccarlar ele geirirdi ve bu bir mahalli demokrasi ve otonam (zerk) ehir ynetiminin balangcn tekil eden bir olay olurdu. Oysa bu aslen gsz olan derebeyleri, sonradan merkezi hkmetin tepkisine kar koyamamhr. Bir mddet sonra tarmsal gelirin kontrol yava yava merkeze kaymaya balamhr. Daha II. Mahmud dneminde merkezi otorite tesis edildikten sonra, bu mahalli lordlar birer birer ortadan kald rlmaya baland ve Tanzimat merkeziyetilik olayn daha da
hzlandrd.

Dier yandan ayan, eraf gibi zenginleen mahalli lordlar bir sre sonra ehirlerde arazi gelirleriyle yaayan bir absentee lond)ord zmresinin de bymesine neden olacakhr. Toprak hzla mlk haline gelmektedir. Tanzimat'tan sonraki arazi dzenlemeleri bu fiili durumu kanuniletirmekten baka bir nitelie sahip deildir. Bununla beraber lkenin henz tarmsal teknolojik devrimi baaramad ve otarik ekonomi dzeyinden kamad gz nne alnarak deime fazla abarhlmamaldr. 16. yzyl seyyah Dernschwam gibi, 19. yzyl banda gelen M ol tk e de, d ven ve saban gibi aletleri tanmyor bile ... Avrupallar iin bu ilkel teknoloji mehuld. Moltke; "Ekilmeyen, bo braklan tarlalarn lkenin her tarafnda yer aldn" buruk bir ekilde alaya alarak anlahr. Hereyden evvel toprak gasp ve asayisizlik, mevcut tarm dzenini baltaladndan, kyler terkedilmekte, bu da zanaatlar kadar beslenme normlarnda bile bir gerilerneye neden olmaktayd. 18. yzyl, sefaletle birlikte ynetici elitin gsterii tketim eilimlerinin de artt tipik bir bunalm adr. Bu a Avrupa daha baka dnya artlarnda 3-4 asr nce yaam, orta Avrupa lkeleri ise ayn bunalm kesin bir sosyal deiime ulaamadan atlatmlardr.

lke kentlerinde aznlklar arasnda da yeni mali g gruplar ortaya kyor (rnein Suriye'de Musevi Far hi ailesi iltizam ve mali ileri de elde edip glenirken, Musevi Picciotto ailesi Haleb ve dier kentlerdeki yabanc konsolosluk grevle-

360 -SIYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

Fenerli Rumlar Karadeniz ticaretinde Hatta bunlardan psilanti ailesi zamanla Yunan bamszlk hareketini destekleyecektir. Balkanlar' da bu tip da dnk toprak aalar ve tccarlar, d kkrtmalara ak olduklarndan yerel isyanlar krklemeye balayacaklardr.
arnatrlk ileriyle zenginlemilerdir.

rini ele

geirmilerdi).l

zellikle Karadeniz'den youn bir bekar erkek g balar. Sadece stanbul'a deil, Karadeniz Rus limaniarna da gerler. Liman arneleleri veya frnc Karadenizliler bu dnemden itibaren gney Rusya hayatnn tipik unsuru olmutur. (Ayn ey ran iin de sz konusu idi. 19. yzylda Petersburg'daki ran konsolosu 200.000 ranlnn Rusya'da mevsimlik ii olarak altn bildiriyordu). Kentlerin yaps deimeye balamtr. stanbul'da Kasm Eyp, Uskdar gibi yerlerde bir tr gecekondulama, i g dolaysyla isiz ve serseri kalabalklarn art gzlernleniyor. Bunlar ehirdeki her karklk ve ayaklanmann gnll yesidir. Esasen byyen kentteki skntlar, harap olan tarada da srrken, ynetici snfn artan tketimi bu ayaklanmalarn balca sebeplerindendir. 16. yzyln Osmanl yneticisi asln da mtevaz bir hayat yaard. Bu yaam tarz imdi byk lde deimektedir.
paa,

Feodalitenin zlmesi srasnda lord brokrasinin tketim askeri harcamalarn bymesi (merkezlle me eilimi nedeniyle) salt bizim lkemizin tarihinde grlmez. Avrupa bu sreci ok erken geirmi, Orta Avrupa monarileri .ise bu nedenle doan bunalmlar esnasnda Trk istilasna u ramlard. Bu ortaya kan ak!trasyon sreci, (d sistemlerin etkisiyle) ynetici elit de kontrol ettii gelirin tesinde bir masrafa, ordu ve brokraside ise d sisternin etkiledii modernleme denemelerinin yaratt harcamalara neden olmutur. Dnem iinde kasrlar, yeni camiler, sayfiyede yallar birbiri
eiliminin artmas,

10

Moshe Maoz, "Jewish Communities of Palestine and Syria in the Middle of 19th Century", Studies On Palestine During the Ottoman Period, The Hebrew Univ. Press, Jerusalem 1975, s. 143-45.

iLBER ORTAYLI -

361

stne yaplyor, Anadolu ayanlar yaptrdklar konaklarda bile yeni bir barak uygulamay getiriyorlard. Devlet ve edebiyat dilinde Trkeleme, yaam biiminde yamnda, baarsz manifaktr giriimleri de grlyor (ini, hal, kuma alannda). Ancak tarmsal fazlamn bymedii lkede ~unlar yzeysel ve iflasa mahkum teebbs lerdi. Nevehirli Ibrahim Paa'mn, III. Selim'in dram, an modernleme eilimlerinin tipik rneidir. Trkiye Yenia dnyasna giriyordu; ancak bu, i dinamiklerle deil, d dnyamn itkileriyle oluyordu. Esasen burjuvazisi geliemeyecek olan lkede yerel toprak sahipleri de Avrupal akranlaryla boy lemeyecek kadar fakir bir hayatn iinde idiler. Agzl yamaclklarmn sonu yoktu. Bu dnem iinde kyllerin hayatndaki dramatik gelimeler henz yaplan aratrmalarla ortaya kmaktadr.
deimeler yzyl Trkiye'de "azgelimi lke kapitalizminin afa ve Trkiye bu dnemde bu srece girmeye hazrlanan ilk rnek olmaktadr. Tarmdaki nisp1 deimeler ticareti arttr yordu. Ancak bu yapsal deiim Avrupa drtsyle olduun dan, doan tccar zmresi byk lde o pazarn ajan olarak yayordu. Bunlarn daha ok gayrimslirnlerden olmas, dil bilme ve temas kolaylyla ilgili bir durumdur. phesiz gayrimslimleri sadece Rum ve Ermeni tccar olarak dnmeye lim. Bulgaristan, Srhistan ve Eflak'n tccarlar Avrupa merkezlerinde ticari depo ve temsilci bile bulunduruyordu.

18.

dr"

Trkiye idaresinde, ordudave maliyede deime belirtileri yzyln ilk yarsnda kesinlik kazand. Bu giriimler ilk anda baarszlkla sonulansa bile, ksa bulran dneminden sonra taradaki gler merkezi hkmetin basks altna alnmaya baladlar. Nitekim yeniden IV. Mustafa'mn saltanauna son vermek ve m~pus III. Selim'i tahta karmak iin Rumeli ayannn banda Istanbul'a yryen Rusuk ay an Alemdar Mustafa Paa sarayda padiahn lsn bulunca, tahta II. Mahmud'u kartt (1808). Yeni padiaha ayann eyaletlerdeki durumun: hukukiletiren bir belge imzalattrld (1809). Sened-i Ittifak ad ile tarihe geen bu belgeye gre; padiah ve sadrazam her konuda eyalet ayanma danacak, sorunlar birlikte zmlenecek, asi kuvvetler birlikte bastrlacakt. Ana19.

362 -

SiYASAL ve TOPLUMSAL DEGiME DNEMi

yasaclarmzn

bir Magna Charta diye nitelendirdikleri bu belge, mevcut feodal adem-i merkeziyetiliin ge kalm bir belgelendirme ve kururolatrma abasndan baka bir ey deildir. Alemdar' yenierilerin yok etmesine seyirci kalan padiah, yenierileri de kendisi ortadan kaldrdktan sonra bu belgeyi yok etti ve merkeziyeti monarinin tesisi iin ngrd reformlara giriti. Bu giriimle bir anlamda modern Trkiye'nin kurumlarnn ilk temeli atlyordu. Devlet 1820'de Tepedelenli'nin isyan, ardndan Yunan bahareketi ile karlat. Navarin'de donanma yakld. Msr valisi Mehmed Ali'nin isyan ve Msr kuvvetlerinin Anadolu'da Ktahya'ya kadar ilerlemesi bu giriirnleri baltalad ise de, 1839'dan itibaren Osmanl mparatorluu bir merkeziyeti monari olma yolundaki atlmlarn srdrd. Osmanllar M sr meselesinin halinde ngiltere'den grdkleri mzaheret zerine, bu devletle 1838'de nemli bir ticaret szlemesi irrzalad lar. ngiltere'nin Dou pazarlarna ynelmesi daha nce de deinildii gibi, 16. yzylda balar. ngiliz pamuklu dokuma sanayiinin gelimesi Levant Company'nin Dou'daki faaliyetine bal olmutur. 19. yzylda ise ngiltere Dou'dan her trl mal serbeste almak ve satmak ve dk orandaki gmrklerden yararlanmak suretiyle en imtiyazl devlet haline geldi. 1838 anlamasnn hkmlerinden ksa zamanda dier Avrupa devletleri de yararlandlar. Bat'ya alma Osmanl devlet adamlarn, Bat'nn kurumlarn kabul etmekle yaamann mmkn olduuna inandrd. Osmanl modernlemesini, bu zarur1 olarak izlenmesi gereken tarih izgisi zerinde deerlen dirmek gerekir.
mszlk

Trkiye idaresi merkez1leecek, yeni nitelikler kazanacaktr. alanda gebeler bile hzla topraa yerletirilmekte, tarm bnyesinde, teknolojideve ulamda deimeler grlmektedir. 19. yzyl ayn zamanda imparatorluk kavimleri arasnda ulusallama ve ulusalclk hareketlerinin de hzland dnemdir. Avrupa Osmanl lkesine artk salt tccar olarak deil, sermayedar ve iletmed olarak da girmektedir. Btn bu gelimeler Osmanl idaresinin modernlemesine ilgin boyutlar getirmitir ki, bugnn Trkiye'sini anlamak, bir lde bunlar bilmekle mmkndr.
Krsal

Blme Ek 1: 17. YZYIL SONLARlNDA ORTA ANADOLU ViLAYETLERiNiN TOPLUMSAL-EKONOMiK DURUMU ZERiNE
17. yzyl sonunda Osmanl imparatorluu'nda, 150 yldr sregelen toplumsal bozukluk, zlme dzeyine gelmitir. Bu hzl zlmede ikinci Viyana bozgunu bir balang olaydr. 1683'te Viyana'nn Osmanl ordular tarafndan ikinci defa kuatlmas Orta Avrupa tarihi iin nemli bir dnm noktasdr. Harp tarihileri Viyana'nn Osmanl ordular tarafndan ele geirilmesini nleyen nemli bir sebep olarak Polonya Kral Jan Sobieski'nin baarl hcumunu ve uygulad stratejiyi gsteriyorlar. Acaba, ehir Osmanllar'a geseydi ne olurdu? Muhtemelen deien bir toplumsal dzenin btn sanclarn eken, Aa ve Yukar Avusturya lkeleri ile Salzburg ve Wrzburg'un kylleri de Osmanllar'a kar fazla direni gstermezler ve Osmanllar Tuna Nehri'nin kaynana kadar ilerleyebilirlerdi. Byle bir olayn Osmanl imparatorluu'nun toplumsal-ekonomik ve kltrel hayatnda yeni deimeler yaratacak etkileri olurdu. Ama bozgunun da Osmanl toplumunun hayatnda derin etkileri vardr ve bunlar yeterince incelenmemitir. Trkiye tarihiliindeve halk arasnda "Viyana nne uzanan ecdad" slogan, daha ok 1529'daki Birinci Viyana Kuatmas'nn bir ansdr. 1683 bozgunu bir asrdr fakirleen, anari iindeki imparatorluk iin normal bir tarihi sonutur. Hatta ikinci kuatmann nasl olabildii sorusuna bugn iin Kprl devri restorasyonunu neden gstermek artk yeterli bir cevap deildir. 1683'te Osmanl ordular nn Viyana nlerine uzanmasnda, Orta Avrupa'da toplumsat dzen deiikliinin yaratt sanclar, 30 Yl Savalar'nn ge-

364 -

17. YZYIL SONLARlNDA ORTA ANADOLU ...

tirdii yknt ve Habsburg imparatorluu'nun iinde bulun-

duu1 umumizaafda gz nne almak gerekir.

ikinci Viyana Kuatmas ve bozgununun Osmanl lkelerinde yaratt iktisadi, sosyal zlmeler, literatrde yeni yeni ele alnyor. Bu konuda Balkan eyaletlerindeki deimeler zerine baz ettler var ise de; Anadolu ktasndaki deimele ri ele alan almalar yaplamamtr. Viyana bozgununun tesirleri doal olarak Osmanl Rumelisi'nin eyaJetlerinde gze batan sonular yaratt. Bu eyaletler, ilk anda bir kargaalk, iktisadi knt asayisizlik iine dtler. Ordunun bozgunu, ehirlerde asayii salamakla grevli garnizonlarn erimesi, iktisadi knt, yol gvenliinin azalmas ve sregelen harpler bu eyaJetlerde merkezi idarenin kontroln yok etmiti. rnein; Prof. H. inalck'a gre, Bosna ahalisi bu yllarda merkezden srekli olarak para ve asker yardm istiyordu. Merkezi hkmet ise bu talepleri karlamaktan acizdi. Bu nedenle ehirlerin halk kendi gvenliklerini kendileri sa lama yoluna gittile.-2. Bu yllardan itibaren Rumeli eyaJetlerindeki ehirlerde gvenlik, mali idare nemli lde yerel gler tarafndan salanmaya balad. Bunlarn banda mahalli toprak sahipleri veya vakf yneticileri veya Hristiyan ruhban ve muteberandan seilen kocabaiiar grlr. Nihayet idare ou yerde ayariara ve sancaklarda mtese//iml e re teslim edilmeye baland. Vergi toplamak, asayiin salanmas, ahali temsilcilerine brakld. Bu olaylar btn, bir lde, Osmanl ehirlerinde bir tr yerel ynetimin ba langc saylabilir. zellikle ikinci Viyana Kuatmas yllarn da Bosna Vilayeti'nde mahalli bir zerkliin douu gzleniyor ve ehir ynetiminin douundan sz edilebilir3

1 2

ilber Ortayl, "ikinci Viyana Kuatmas'nn iktisadi Sonular zerine", Osmanlt Arattrmalan, ll, istanbul1981, s. 195. Halil inalck, "Saray-Bosna er'iyye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonraki Harb Yllarnda Bosna" Tarih Vesikalart, 11111, Ankara 1943, s. 1-3, Avdo Sueska, "Die Rechtsstellung der Bvelkerung in den Stadten Bosniens und der Herzegovvina 1463-1878", SOEJ, 8, 1968, s. 84-99. Bu tr bir otoneminin daha erkenden domaya baladn ileri sren bir gr iin bkz.: Adem Handzi, "Bvelkerungsbewegungen (Relation; Dorf-Stadt) in Bosnien in

iLBER ORTAYLI -

365

yarsnda

Kprller devri ile Osmanl imparatorluu, 17. asrn ikinci klasik dnemdeki kurumlarn restore etmi ve geici bir gvenlik ve dzen geri gelmiti. Ancak bu olay bir modernleme ve idari bnyedeki temelden bir deiim deildi. Bu nedenle Viyana Bozgunu yllarnda 17. asr balarn daki anari dnemi avdet etti. Fakat, bu seferki kark dnem, imparatorluun toplumsal ve idari hayatnda bir dei me balangc olmaktadr.

Harp yllar iinde imparatorluun iktisadi ve idari hayatn daki karklk, bizzat bakentteki yabanc diptomatlarn bile gznden kamamtr. idarecilerin ve byk komutanlarn sk sk deitirilmesi, ehirlerin iktisadi vaziyetinin sarslmas para ve erzak darl ve isyan havas mesela, Fransz elilik raporlarnda en ok zikredilen konulardr. 1684 Mart'nda Fransa'nn istanbul'daki elisi Guilleraques raporunda: "imparatorluktaki kumandanlar, vezirler, valiler ve yksek rtbeli memurlarn devaml deitirilmesi ve ou nun grev yerinde 6 ay bile kalamamas idari otoritenin aczine, rvet, yolsuzluk ve isyanlarn art4 masna sebep olmakta." demektedir 17. asr sonuna kadar stnlk ve yenilmezlik imajn muhafaza eden ordudaki teknik gerilik ve zlme de eli Guileraques'nin gznden kamamtr: " ... Trkler'in askeri teknolojideki acz 5 ve cehaletleri anlalr gibi dei1" demektedir. Ordu dzeninin ak bir zlme iinde olduu anlalyor. Bir asrdr devam eden kntnn doruk noktasna ulap patlak vermesi adeta Viyana bozgununu beklemitir. 1686 Temmuzu'nda nl Fransz elisi Girardin: "Byk senyrn yoluna kp protesto gsterisi yapan istanbul halk her an bir isyana hazrdr. istanbul uzun za6 man ktlk iindedir." diyor. Girardin, Kasm 1687'de, def-

XVI. Jahrhundert", 9. Trk Tarih Kongresi, lll A seksiyana sunulan bildiri, Ankara 1988, s. 895-901. 4 Arehive du Ministre des Affaires Etr. (Quay D'Orsay}, Memoires et Documents C.P. Turquie, XVII, 168, s. 12, (Pera 28 Mars 1684). 5 A.g.e., "Pera-9 Haziran 1684 tarihli rapor", XVII, fog. 40 v-43 v. 6 A.g.e., "Girardin-Pera, Juillet 1686, XVIII, fog. 283 v.

366 -

17. YZYIL SONLARlNDA ORTA ANADOLU ...

terdann hazine gelirlerini oktan tkettiini, zaruri masraflar karlayamadn, maalar deyemediini bildiriyor7 bile gzle grlen bu dahili kntnn, impaAnadolu vilayetlerinde daha trajik bir ekilde tezahr ettiine phe yoktur. Bu yllara ait Anadolu ehirleri nin, mahkeme arivleri bize iktisadi-itimai durumun hayli renkli bir grnmn vermektedir.
ratorluun

Bakentte

16. yzyl sonlarndan itibaren zirai ve snai yaps dei meye balayan Avrupa dnyas, Osmanl imparatorluu'nun itimai, ekonomik bnyesi zerinde sarsc tesirler yaratmt. Bilinen baz sebeplerden; yani nfus art, toprakszlk, ftuhatn durmas ve enflasyondan dolay Anadolu ktas, ttmartt sipahiler, vakf mtevellileri vesair yneticilerin toprak gaspna, idarenin bozulmasna ve kyl isyanlarna sahne oldu. Ekseriya devlet otoritesini salamakla grevli olanlar da 8 bu isyanlarda yerini alyordu 17. asr ortalarnda Ce/ali karttkltklart denen bu olaylar, iddet tedbirleri ve byk askeri operasyonlarla durduruldu. Kprl ailesinin veza.reti dneminde imparatorluun 15. ve 16. asrlardaki asayii yeniden saland ve snrl bir desantralizasyon uygulanarak eski idarenin restore edilebildiini belirtmitik. Ancak Viyana bozgunu yllarnda ordunun strktrnn ve idarenin gerilii kendini belli etti. Buna bal olarak toprak ve vergi sistemindeki aksaklklar, yeniden ekyala, idari anariye, yer yer ayaklanmalara ve umumen kyl kitlelerin maruz kald zulmn artmasna sebep oldu. Bu dnemde, 16. yzylda balayan, muayyen ellerdeki arazi temerkz olay hzlanmaktadr. Timartt sipahinin lm dolaysyla bo kalan tirnar (mahiCl timar} usulsz olarak dierleri tarafndan gaspedilmektedir. Bundan baka orduyla seferde olan timartt sipa h inin topra da dier grevliler, vakf mteve/lileri veya baka timarltlarca gaspediliyordu. Kyllerin kap bo brakt topraklar da bu biimde zapt edilmekteydi. Bazen kendisine belirli yer dirlik olarak verilen bir sipahi, toprann bakalar tarafndan nceden igal edildiini
7
8

A.g.e., Girardin-Pera, Novembre 1687, XIX, fog. 325 v. Bu konuda, Mustafa Akda, Byk Gelali Kan1kiiklarmm Bala masi, Atatrk niversitesi Yay. Erzurum 1963.

ILBER ORTAYLI -

367

gryordu. Dnem iinde bu gibi hakszlklar aksettiren vesikalar yannda, mahkeme sicilieri birbirinin topran zapt eden timar/tlarn davalar ile doludur. H. 1098/M.1685 ylna ait bir sultani ferman; Ankara Sancann ttmar/tlar ordu ile harpte iken, ttmariarn sahipleri ld, bo kald (mahiCldur) diye uydurma bahanelerle beyt'l-mal emini ve baka grevliler tarafndan zaptedildiini veya vergilerinin toplanp zirnmete geirildiini, bu duruma mani olunmasn adeta bouna emrediyordu 9 Bu gibi durumlar ok yaygnd. Harp yllarnda yeni dirlik beratlaryla yeni kimselere trnarlar veriliyor; ancak bu kimseler ok kere kendilerine verilmi olan trnar topran igal edilmi buluyorlard. Hatta 1689 Ocak aynda bizzat sarayn avularndan Hasan'a verilen .ubuk nahiyesindeki Kzlkilise kynn 17000 ake tutan ttmar gelirini, kazann beyt'l-mal emini zirnnetine geirmekten korkmam b10. Ttmarlt sipahilerin ve ttmar dzeninin bu anarik hali, Anadolu ordusunun da zlmesine neden oldu. Beklenen asker arlnca orduya gelmiyordu ya da kayor du. 1688 senesinde Sivas-Ankara-Eskiehir blgesinde btn sancaklar askerine, defalarca setere katlmalar emri gnderildii halde, bu i iyi yrmediinden ayn yl Vezir Ahmet Paa Anadolu'dan Macaristan seferine asker toplamak iin fevkalade olarak grevlendirildi. 1687 ubat aynda yazlan bir fermanda, Anadolu ktasndaki yenieri, topu gibi uluteli askerin bile: "Acemiyiz, mtekaidiz veya ehir muhafazasuna memuruz (sefermande olduk)." diye setere gelmedikleri belirtiliyor11 Merkezi hkmet ve sultani fermanlar durumu dzeltmekten acizdi. ok kere subay ve komutanlarn ve grevlilerin rvet alarak bu duruma gz yumduklar da anlalyor. Asker toplamakla grevli ordu ve
tabiatyla

10

AS., no: 66, hk. 816. H. 1099/ M,1687-1688. AS., no: 68, hk. 494, Ra1100 1 Aralk 1688 11 AS., no: 66, hk. 814, s. 301-21, Ra. 1098/0cak 1687. AS., no: 66, hk. 827 Bir ferd yerinde kalmayb cmlesi ihra olunmak zere kol kol askeri, sefer-i hmayun tenbih idb gitdikten sonra baz kirnesneler biz sefermande olduk, yedimizde srci paadan buyuruldu ve zabitlerimizden memhurumuz var deyu, yerlerinde kalub.yine askerilik iddiasnda olduklar ...

368 -

17. YZYIL SONlARlNDA ORTA ANADOLU ...

saray memurlar (src avular) bazen sefere gitmek istemeyen askerler tarafndan kandrlyor, hatta ldrlyordu12. Asker toplayarnama sebeplerinden biri de eyalet timarII ordusu mevcudunu bildiren kaytlarn eskiliidir. Bu dnemde acele teebbs edilen baz tedbirler de sonulanamamt13. Fermanlarda emredilen yeni kayt ve t1mar tevcihleri gerekletirilemediinden, ordunun mevcudunda artma beklenemezdi. Uzun harp yllarnn kyller zerindeki fevkalade hal vergilerini ve mkellefiyeti artrd aktr. Viyana Muhasaras ylla rnda Anadolu eyaletlerinde de vergiler ve angarya arttrlm, gayri kanuni uygulamalar oalmtr. Harp masraflarnn art ve devaml asker ve malzeme ihtiyac yznden; harp vergileri (avanz-1 divaniyye) arttrlp daha sk topland. Bu sebepten vergi mevzuu olan nfus ve hane adedinin, yeniden tespitine giriildiini gryoruz. nk, eski saymlarn yetersizlii anlalmtr. Ayn ekilde gayrimslimlerden alnan cizye de artrlarak, vergi mevzuu hane ve insan saymnn ye14 niden yaplmas emredilmitir . Bir dier konu; tekalif-i akka denen vergiler kategorisidir. Kreki bedeli, bildar bedeli, nzu/ akesi gibi nakdi olarak alnan (avanz vergileri) ekseriya yk hayvan olarak isteniyor ve alnyordu, Sancaklara yazlan emirlerde harp iin yk hayva15 n (ester ve katrlar) istenmektedir . Hkmetin her trl vergiyi, ister nakdi, ister hayvan ve zahire olsun geciktirmeden hatta daha nceden toplattn grmekteyiz16. Her meslek mensubu esnafn saman, ot, zahire, askeri malzeme teslimi gi-

AS., no: 66, hk. 830, Evail-i Ca. 1098/ Nisan 1687. AS., no: 66, hk. 862, Evail-i z. 1098/ Ekim 1687. 13 AS., no: 65, hk. 618, Yenieri acemiolan, topu ve cebeci ve alk esamileri ve yevmiyeleri ka aka ise tashih olunmalar, H. 1095-1096 1 M. 1683-1684. AS., no: 65, hk. 697. Hatta silahl gen adamlarn bile asker kaydedilmesi isteniyor. 14 AS., no: 68, hk. 380, Evahir-i B 1099/1688 Mays. 15 AS., no: 65, hk. 692, H. 1095/M.1684. AS, hk, 693; AS, hk, 696. 16 AS., no: 65, hk. 715, 10 M. 1096 /18 Aralk 1684. 94 senesi mahsub olmak zere Ankara kazasna varid olan bedel-i nzul emri.
12

iLBER ORTAYLI -

369

bi ykmllkleri arttrld. Gene kyllerin ordu iin ucuz hayvan ve tahl pazarlamalar (srsat) sk sk istenen mkellefiyetlerdendi. Bu mkellefiyetin bazen belirli bir miktar para ile yerine getirilmesi de isteniyordu 17 Kalelerintamiri iin inaat malzemesi veya asker donatm iin para (bi/dar bedeli gibi) alnmas yannda, nzul akesi denen verginin mik18 tarlar artrlmaktayd . Baz halde bu vergilerin mahalli grevlilerce fazladan topland da oluyordu 19
tccarlarndan

Devlete, vergiler dnda, geni lde ehirlerin eraf ve mecburi istikraz yoluyla para alnd da grlyor. Tespit edilen mecburi istikraz miktar bir hayli yksek grnmektedir. Mesela Kayseri muteberan ve tccarlarndan 0 bir keresinde 10000 kuru (400 altn) alnmt,

Kylleri ve ehirlileri bunaltan demelerden biri de deolarak gelip giden memur ve askerin konaklama masraflar ve mhimmatn karlamakt. Bir yl iinde sadece Ankara'da 3 ka dt deimiti. Asl mfetti paalarn, asker srcs paalarn kalabalk maiyyetiyle ehirler ve kyler zerinden Naima'nn tabiriyle bir ekirge srs, asumani bir bela gibi kona ge getiklerini, hele bazen gereinden fazla isteyip erzak ve mal yamaladklarn dnrsek, Anadolu ahalisinin bezginlii anlalr21
vaml

Devlet otoritesinin zayflnn ve memurlarn itaatsizlii nin en mhim bir delili de toplanan vergilerin bazen zimmete geirilip, merkeze gnderilmemesidir. Bu yllarda merkezi hkmetin mahalli kumandan, kad ve mltezimlere sk sk emir gndererek, toplanan vergilerin el'an gnderilmediini veya eksik olduunu belirterek gnderme istemini tekrarlamak zorunda kaldn gryoruz22

AS., no: 66, hk. 850, H. 1098 1 M. 1686 yl. Burada kaddan 4713 kuru srsat bedelinin ya teslimi ya da ahalinin srsat iin karlmas emrediliyor. 18 AS., no: 66, hk. 840. 19 AS., no: 65, hk. 619, Tekalif-i akka ile reayann ezildii ve bunun nlenmesi. .. 2 Kayseri er'iyye Sicilleri, no: 94, s. 109. 21 AS., no: 66, s. 5, hk. 33. 22 AS., no: 68, hk. 366, 9 N. 1099/8 Temmuz 1688.
17

370 -

17. YZYIL SONLARlNDA ORTA ANADOLU ...

Bu yllardaki mali buhran ve ar para ihtiyac vergi demelerinin akal (nakdi) olarak yaplmasn gerektiriyor ve halk buna zorlanyordu. Bylece zorlama bir nakit dolam (monetary circu/ation) balamaktadr. Ancak, nakdi ekonomiye geemeyen bir toplumda bunun yaratt skntlar yannda geleneksel enflasyon da halkn tahammlnn tesindedir. Bizzat Ankara sancanda iki sene zarfnda, 1 altn resmi kaytlara gre 500 akeden 600 akaya kmt 23 Byle bir enflasyon oran geleneksel bir tarm ekonomisi iinde yaayan halk iin ar artlar yaratmaktayd. retim artmyor, dyordu ve Anadolu halk uzun bir harbin getirdii ekonomik ykmn arl altnda eziliyordu. Harbe gitmeyip isyan eden askerler veya topran terk eden kyller, saysz ekya etelerine katlmaktan baka bir ey yapamazlard. stelik sk sk grevinden aziedilen bir k sm yksek kumandanlar da devlete kar isyan ettiler. 1689 yl Ocak balarnda Sivas Beylerbeyi Gedik Paa devlete isyan bayra aan vezirlerden biriydi 24 Allagelen tedbirler ve mahalli grevlilerle ekyalk olaylarnn n alnamadn dan, devlet fevkalade selahiyetli mfetti paalar grevlendirdi. Bu yllarda Anadolu eyaJetleri st ste gnderilen mfetti paalarn birlikleri ile doludur. Ancak ekya takibi iin gelenler, kendileri ekya kadar amansz olup, ahalinin mal ve erzakn yamalamaktan, susuz kimseleri cezalandr 25 maktan ekinmiyorlard Halk ar vergilerden, ekya ve e kya takipisi tarafndan soyulmaktan bkyor, topran terk edip baka bir ekya grubuna katlyordu. Anadolu'ya bu yl larda Ali Paa (1685 Ocak), Cafer Paa, Halid Paa gibi gzde kumandanlar ekya takibi iin gnderildi. Ama baarl sonular alnamad. orum, Amasya, ankr, Ankara, Kastamonu, Bolu beylerbeyleri, sancakbeyleri, kad1, ayan

AS., no: 66, hk. 840, H. 1103 1 M. 1691-1692. KS., no: 97, s. 81'deki deerlerinin karlatrlmas. H. 1101 1 M. 1689-1691. 24 AS., no: 68, hk. 515, Evail-i Ra. 11001 M. Aralk 1688 25 AS., no: 68, hk. 476, 478. AS., no: 65, hk. 650; AS., no: 66, hk. 820; KS., no: 93, s. 132; KS., no: 93, s. 132.
23

ILBER ORTAYLI -

371

ve dizdarlarna, merkezihtar ve tenbihlerde bulunuyor ama durum deimiyordu 26 Bu durumda ehirler ve kyler kendi sorunlarn kendileri zmek zorunda kaldlar. Mahalli eraf ve muteberan bu konuda nclk etti. Bu dnemden itibaren ayan denen mahalli temsilcilerin unvan fermanlarda sk sk zikrediliyor ve baz i ler iin sorumlu tutuluyorlard. Bylece Anadolu ehir ve kylerinde idareyi yeni bir snf ele geirmeye balad ki, 18. asrda mtesellim ve ayan unvanl ve revkalade yetkileri olan bu mahalli yneticiler tara idaresinde, ok nemli iktidar sahipleri oldular. Osmanl ynetimi zorunlu olarak revkalade bir desantralizasyon dnemine giriyordu.

26

AS., no: 65, hk. 716, H. M.1096/M. Ocak 1684/1685.

Blme Ek 2: iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA OSMANLI iMPARATORLUGUNDA SLAV ULUSLAR SORUNU VE RUSYA
ikinci Viyana kuatmasndan sonra Osmanl imparatorluulus sorununun somut biimde ortaya kt bir gerektir. Bu gelimenin sebebi ve kkleri kukusuz kuatmann dourduu bozgunun gerisine gider. Ama 17. yzyln sonunda Osmanl dnya gcnn yenilebilir ve dalabilir olduunu sadece Avrupa devletleri deil, Osmanl lkesindeki halklar, zellikle Balkan halklar da grmtr. Bu olay onlarn milli hareketlerinin rgtlenmesini tevik etmi ve 17. yzyl sonunda Osmanl Rumelisi artk ncesinden ok farkl bir dinamizme girmitir. imparatorluun Mslman unsurlar iinde Trk unsur ise, bozgunun hzlandrd idari deiimler dolaysyla devlet hayatnda daha fazla sz sahibi olmutur. Bylece Osmanl ynetimi ve egemen Osmanl kltr iinde Anadolu Trklnn ne getii grlmektedir. Ksacas eski alarn Roma's, ortaalarn Bizans' gibi kozmopolit nitelikli ve gerek anlamda "Osmanl" diye nitelendirilebilen bir geleneksel imparatorluk, Osmanlln kaybetmekteydi. 18 ve 19. yzyl Osmanl devletini artk rahata milliyet meselesinin baat faktr olduu bir siyasi, toplumsal sistem olarak incelemek mmkndr.
unda

14. yzyln Osmanl Balkan fetihleri bir yerde Balkanlar'a yeni bir sknet (stabilite) getirmitir. Sknetin ve geleneksel sistemin restorasyonu Balkanlar'da 14-15. yzyl boyu sren sosyal deime sanclarn durdurmutu. Ancak Osmanl gc de 16. yzylda pickpoinfine (zenith) ulatndan Rumeli'de ve

ILBER ORTAYLI -

373

zellikle Anadolu'da bir iktisadi sosyal deimenin sanclar ve honutsuzluk kanlmaz olarak balamt .. 17. yzylda ise imparatorJuk eski gcn kaybetmiti ve yenia dnyasnn deien artlarna uyum salayamyordu. 1683'de Osmanl ordularnn Viyana kaplarna nasl ulat tarihilikte zlebilmi bir problem deildir. Devletin arazi rejimi, brokratik rgtlenmesi, asl nemlisi askeri dzeni byk sarsntlar geiriyordu. Kuatmann gereklemesi ve ilk andaki baars, muhtemelen 30 Yl Savalarnn orta Avrupa'da yaratt sarsntlara ve Osmanl ordularnn halen greli stnlne ve Avusturya lkesinin bu vakte kadar kendini yenileyememesine baldr. Osmanl imparatorluu'nun eitli diniere mensup ve eitli diller konuan unsurlar arasnda 16. yzyldan beri gerek kltrel, gerekse milliyeti nitelikle baz hareketlerin, hi deilse kprdanmalarn varl bilinmektedir. Balkanlardaki milli uyan 1789'un neticesi gibi gstermek pek doru olmasa gerektir. Ulusal bilin, Balkanlar'da ortaadan beri o halklarn kendi mirasnn bir sonucudur; nk Osmanl o mirasn yaamasna imkan vermiti. Erken ulusuluk bir bakma Balkan halklar arasnda kkleri Rnesans'a kadar uzanmaktayd. Rnesans'n nl siyaset teorisyeni Machiavelli'nin il Principe'deki dnce tarznn 16. yzyl sonunda ve 17. yzyl banda baz gney Slav topluluklarnn aydnlar arasnda revata olmas basit bir tesadf deildir. Bundan baka 16. yzyldan beri grlen kyl ayaklanmalar veya mahalli Osmanl ynetimine kar kan hayduk hareketleri 1 hi deilse bir lde Balkanlar'da ilkel etnik atmalarn devam ettiini gsteren olaylardr. Balkan halklarnn milliyetilik hareketleri ve ulusalcln herhangi bir Bat Avrupa lkesinde olduundan daha farkldr. Ama 18 ve 19. yzyllar kapsayan Balkan ulusalcl
geliimi

B. Svetkova, "Problems of the Bulgarian Nationality and the National Consciousness in the 15th-18th Century" Etudes Historiques, VI, Sofa, s. 57-80. M. Janov, "Die Ereignisse in Sdosteuropa am Ende des 16. Jarhhunderts und die Politische Taetigkeit der Anfhrer der Befreiungsbewegungen in Bulgarien" Etudes Historiques, VIII, Sofa 1978, s. 158-77.

374 -

iKiNCI ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

nitelik olarak modern dnyadaki milliyeti hareketlerden de sosyal-ekonomik dzeni ve hukuki yapsn dan dolay Balkanlarda irsi aristokrasi gelimemi, 14. yzyl dan evvelki aristokrasi de hemen hemen yok olmutu. Balkan Slavlarnn milliyeti hareketi n planda kilisenin, 18. yzyldan itibaren gelien ticaret takmnn ve giderek kyllerin katlma syla geliti. Milliyetiliin karsnda Osmanliiik vard {Osmanlclk deil!). Bu Osmanllk bir hayat tarz ve toplum dzeniydi, henz bir ideoloji deildi. 18. yzyldan sonra Osmanllk bir ideoloji olmaya balayacaktr. Onu deitiren ve sonunda imparatorluktaki Mslmanlarn da her birinin ulus olarak milliyetilik akmna gemesini salayan, Balkan ulusuluunun etkileri olmutur. Kilise Hristiyanlk ve milliyetiliin ideolojisini en azndan birlikte yrtm ve milli kurtulu hareketlerinde ok aktif ideolojik rol oynamtr. Kilisenin yaama snda ve gelimesinde de gene Osmanl idaresi ve Ortodokslar arasndaki ilikilerden doan baz problemler vard, bu problemierin varl da milliyeti hareketi etkiledi.
farkldr. Osmanl

ll
Osmanl imparatorluu, 14. yzyldan 16. yzyla kadar bir Balkan imparatorluu olarak dodu ve geliti. Kltrnde ve hayat tarznda bu topluma Balkanllk ve Akdeniz karakteri ok nceden damgasn vurmua benzemektedir. Bu yzdendir ki ortaa Bizans ve Balkan devletlerinin strktrn iyice tan madan Osmanl toplumunu anlamakta byk glk ekilecektir. Osmanl imparatorluu, 15. yzyln ortalarnda Dou Ortodoks kilisesine bal halklarn devleti olmutu. Kendisi dnda Rusya arl Ortodokslarn tabi olduu ikinci devletti. 11. Mehmed (Conqueror), bilinli olarak Ortodoks kilisesinin tek elden ynetilmesi taraftaryd. Ghennadios'u, Roma Kateliklerinin bu azl dmann patrik tayin etmi, ona Bizans devrinde gsterilmeyen bir sayg gstermiti ve Konstantinopol patrikleri resmi protokolde sekin bir yer 2 almlard. Bundan baka Bulgar ve Srplar'n da kiliselerinin autocephaly'si kaldrlm ve Konstantinopol patrii btn
2

F. Babinger, Mehmed derEroberer und Seine Zeit, F. Bruckmann, Mnchen 1959, s. 110-11.

iLBER ORTAYLI -

375

Balkan Ortodokslar zerinde ruhani, idari, mali ve adli yetkilere sahip olmutu. Bu yzden Grekler Osmanl lkesinde prominent ve ayrcalkl bir yere sahip oldular. Ortodoks KiUsesi imparatorlukta belirli bir otonomi ve imtiyaza sahip olduu gibi, Yunan dili ve eitimi de bir engelle karlamadan yaayabiliyordu. Hatta Bizans hukuku da belli lde devam edebilmitir. Babali'de yerine gre Greke fermanlar kaleme alnmtr ve Greke semi-official bir dil olarak yaamtr. Bundan baka devlet brokrasisinde, kanlarya hizmetlerinde kullanlan tek gayrimslim taife de gene Hellen Rumlard. Bu ynyle Hellenler herhangi bir etnik gruba gre en iyi durumdaydlar. nk, imparatorluun temel unsuru diye bilinen Trkler'in 18-19. yzyla !<adar devlet idaresine katld kadar Yunanllar da katld. Hatta baz Osmanl yazarlar Trk unsu3 runun idareye kartnlmamas gerektiini srarla belirtirler. Trk ad sekin Osmanl gruplar kadar bazen istanbul halk arasnda bile hakaret olarak kullanlrd. Hellenlerin denizcilii, Rnesans'tan beri italya ve orta Avrupa ile ilikileri, ayrca Avrupa'da onlara kar duyulan yaknlk bu etnik grubun milliyeti duygular ok erkenden, fakat bir Avrupa patronaj altnda sahiplenmesine sebep oldu. Osmanl egemenlii sayesinde Konstantinopol patrikliinin btn Balkanlardaki Ortodoks Slavlar zerinde monolithik bir denetime sahip olmasnn, onlarn milliyetilik duygularnn ve direnilerinin glenmesinde etkin bir rol oynad gerektir. 18. ve 19. yzyllarda ise Bulgarlar iin patrikhane en azndan Babali kadar antipatik bir gt. Bulgar milli hareketi ilk anda bamsz bir kilise kurmak iin mcadele vermi ve 19. yzyln ikinci yarsnda bunu baarmtr.

Hellen eitiminin ve kltrnn yaa engelleyici bir rol oynamad. Hatta 17. yzyldan beri ticarelle zenginleen bu halk sadece Mora ve Epir'de (Yanya) deil, Karadeniz kylarnda, Bat Anadolu'da okullar at. Osmanl fethinden sonra Kbrs'ta ve Girit'te de bu sre devam etti. Yunan aydnlanmasnda (?) Avrupa'nn olumlu katklar sadece bu okullarda deil, erkenden Avrupa'da tahsil gren timasnda
3

Osmanl egemenlii

Bkz. B. Lewis, The Emergence of Modem Turkey, 2nd Edit. Oxford 1968, s.1-2.

376 -

IKiNCI VIYANA KUATMASINDAN SONRA ...

caret burjuvazisinin ocuklar sayesinde de oldu. Ayrca ion adalarnda Trk egemenlii olmadndan italya ve Fransa'nn kltrel etkisindeki bu yerlerde klasik Yunan kltr ve Yenia hmanizmi yerli Helfenler tarafndan Avrupallardan re nildi ve bu adalar btn Osmanl Hellenferi zerinde kltrel etkide bulundular. Buralarda italyanca, Franszca ve daha sonralar ingilizce ok renilen dilierdi ve klasik Yunanca da en iyi biimde eitimde kullanlyordu. 18. yzyl banda Avusturya'nn, Adriyatik sahilleri ve Tuna boyunda ticari ve siyasi etkinlii artnca, gerek siyasi, gerek ticari ve gerekse kltrel amalarla Avusturya'nn nemli ehirlerine Epir, Makedonya ve lon adalarndan birok Grek g etmi, buralarda kiliselerini ve okullarn kurmulardr. Avrupa ile herkesten nce youn olarak temas eden Grekler, dier Balkan uluslar zerinde de kltrel ve ideolojik etki yaratmakta gecikmediler. Bulgar rahiplerinin Aynaroz (Mont Athos) Bulgar mahas4 trlarnda bu yeni Yunan kltr ile temasa getikleri aktr. Balkanlar'daki yeni Hellen kltr messeseleti de ... 1694'de Prens Constantin Brincoveanu, Romenler iin Saint Savas 5 Prenslik Akademisi'ni kurdu, eitim Yunancayd. Bir mddet sonra Balkanllar Bat Avrupa ile kendileri dorudan kltrel iliki kurdular. Esasen Balkan Slavlar'nda milli tarih probleminin ortaya sadece Yunan aydnlanmas veya Fransz devrimine ba lamak da pek doru deildir. Bir tr Slav birlii veya irredantizm fikri Balkan Slavlar'nda 16. yzyldan beri grlmektedir. zellikle Osmanl hakimiyetiyle, ruhani otoritenin Konstantinopol patrikine verilmesi Balkan Slavlarnn dini sorunlar kadar dil, hukuk ve eitim konularnda da bamszln kaldrmt. Bu zor durumda Balkan Slavlar erkenden egemen bir g olan Rusya'ya ynelmilerdir. Slav irredantizminin ilk fikirlerinin italyan politik bilimeisi Machiavelli'nin etkisiyle
k

4 5

G. Nesev, "Les Monasteres Bulgares du Mont Athos", Etudes Historiques, VI, Sofa 1973, s. 97-115. A. Dascalakis, "Le Rle de la Civilisation Grecque dans les Balkans", Actes du Premier Cangres lntemationales des Etudes Balkaniques, Sofa 1969, s. 109-10.

ILBER ORTAYLI -

377

domu olmas mmkndr. nk Rnesans italyas ile youn kltrel ve ticari ilikileri olan Dubrovnikli ve Hrvat d nrlerin bir tr Slav birlii ve kurtuluundan sz etmeleri tesadf deildir. 1626 ylnda Ragusal (Dubrovnik) air Ivan Gundulic "Osman" adl lirik iirinde adeta Rnesans airi lasso'nun slubuyla Slavlarn birlii ve kurtuluundan sz ediyor. Gundulic, Slavlarn ancak Polonya kralnn ncln 6 de bu tarihi grevi yerine getirecekleri kansndadr. Fakat bu alanda zellikle gze arpan bir dnr ve tarihi Hrvat rahip Juraj Krizanic'tir (1618-1683). Krizanic Rusya'ya gitmi btn Slavlar'n Rus ar'nn ve Katolik olan bir kilisesinin nderlii altnda birleip kurtulmalarn ne srmt. Rusya'nm Politikast adl eserinde, bu tarihi misyonu yerine getirmek iin Rusya'nn modernlemesini ve glenmesini, itimai dzenini ve kilisesini deitirmesini istedi. Tabii muhafazakar evreler ve ruhban tarafndan knand ve unutuldu.7 Balkan Slavlar'nn milli diriliinde Rusya'nn aktif rolnden hayli sz edilmitir. Rusya'nn bu roln bytmek Trkiye'deki tarihi evreler kadar, Balkan tarihiliinde de bir dnem ok vurguland. 19. yzyl Avrupa dncesi ark Meselesi'nde Rusya'y en aktif unsur olarak grme eiliminde idi. 8 1774 Kk Kaynarca Antiamas'ndan sonra bu roln arttna phe yoksa da 17. ve 18. yzyl Balkan nationalisminde Rusya'nn roln en dominant faktr olarak ele almak gerekir. Hatta ideolojik ynden Krizanic rneinde grld gibi Balkan Slavlar Rusya'nn nnde gidiyorlard. Rusya gelitii ve modernletii lde Balkanlar'da etkin rol oynamaya balad. Moskova Rusyas 16. yzyldan sonra bir Batllama srecine girmitir. zellikle Romanevlar hanedam devrinde Rusya, btn Bat Avrupa ile daimi elilikler dzeyinde ilikiler kurmutu ve Rus

A. Fischel, Der Panslawismus bis zum Weltkrieg, Berlin 1919, s. 19-20. Fischel, Panslawismus, s. 20. H. Kohn, Panslawism - lt's History, Notre Dame, Indiana 1953, s. 4; M. Petrovich, "Juraj Krizanic a Precursor of Panslavism", The American Slavonic and East European Rewiev, VI, 1947. Bizzat F. Engels bile 1853'deki bir yazsnda beceriksiz Avrupa diplomatlarnn yannda Rusya'nn Balkanlar'daki aktif ve hegemonyac politikasn vurgular. NY Daily Tribune, Nr. 3798, 21 April 1853.

378 -

iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

tccarlar iskandinav, Alman, Polanya ehirlerini tanyorlard.

Rusya'ya bat Avrupa hayat yoktur. Baz asilzadeler evlerini Avrupa tarznda dyor, Rnesans ve barak hayat tarzn ve Alman adetlerini benimsiyorlard. Rus kltr bu dnemde baz evirilerle Avrupa edebiyatn ve bilimini tanmaya balamt. Regent Sofya'nn gzdesi Knez Golitzin de bu gibi Avrupai asilzadelerden biriydi. oktan beri Bizans'n halefi olma misyonunu benimseyen Rusya'da artk Balkan Slavlar nn ve Rumlarn aydnlarna ve kilise mensupianna rastlanmaktayd. Bu gelenler eski Slovince'den, Yunanca'dan eviriler yapyor, saray matbaasnda, ktphanelerde alyor, zengin ailelerin yannda retmenlik yapyorlard. Moskova ve Kiev'de baslan ok sayda dini, edebi ve siyasi nitelikli kitaplar beraberlerinde Balkaniara tayorlard. 17. yzyl ortalarndan itibaren Balkanlarda Rusya'nn belli bir siyasi etkisinin balad grlyor. Badan'n (Moldavya) Ya ehrinde 1640 ylnda alan ilk matbaann Kiev Metropolili Pjotr Mogila'nn yard 9 m sayesinde gereklemesi buna bir rnektir. Yava yava Balkan Slavlar, Rusya'nn kltrel geliimini izlernee bala siyasi ve ticari
tarzn yava yava getirdiine phe
yacaklard.

Gelien

ilikilerin

Rusya'nn Balkan Slavlar ile ilikileri Bat Avrupa'nn tersine ticarelle deil kilise araclyla olmutur. 17. yzyldan beri Srp, Montenegrolu (Karadal), Romen ve sonralar Bulgar rahipleri Rusya ile temasta idiler. Srbistan'da 1557-1766 arasn da otonam olarak faaliyet gsteren ipek Patriklii yeterince mali ve idari imkana sahip olmadndan Srp manastr ve kiliselerinin yaamas bir lde Rusya sayesinde olmutur. Srpl rahipler her sene Rusya'ya belirli miktarda yazma ve ikenalar gtrrlerdi. Ksmen Moskova'ya kabul edilen, ksmen snr dan sadaka ve ba verilerek geri evrilen bu rahiplerin 18. yzyldan itibaren dini ve laik neriyat da getirdii biliniyor. 10 Rus kilisesi 17. yzyldan beri Balkanl rahiplerden ve Balkan

9 1

Vsemimaya lstoriya, (World history) Red; Zutis, Weynsteyn, Pawlenko, Akad. Nauk, SSSR, Moskova 1958, V, s. 182. C. Rogel, "The Wondering Monk and Balkan National Awakening", Nationalism in a Nonnational State, Ed. Haddad, Ohio, s. 90.

iLBER ORTAYLI -

379

manastrlarndaki yazmalardan geni lde istifade etmitir. C. Rogel'in belirttii gibi; Nikon'un Rus kilise reformu sra snda 17. yzyl boyu yazma ve bask dua kitaplar makbuld ve btn Balkan manastrlarndan isteniyordu. manastr rahibi Moskova'ya on bir adet elyazmas kitap tad (7 Slavca, 4 Yunanca). Bunlar Patrik Nikon istiyordu. Sonra Patrik Arsenii Sukhanov da istedi. Bunlar Rus dua kitaplar metin11 lerini tashih etmek iin kullanlyordu. Mamafh Karada, Eflak-Bodan ve Bulgaristan'a gre 1690'dan sonra Srp manastr hayat belirgin biimde Habsburg imparatorluu'nun kltrel tesiri altna girmitir. Bizzat Srp din adamlarnn en tanmm Obradovic bu yzden seculer bilgiyi dini bilginin yerine koymutu. 1804'den sonra Obradovic, Karageorgi'nin sekre: teri ve Srp okullar genel mfettii oldu. Balkanlarda'ki milli uyanta kilisenin ncln ge vakitlere kadar kaybetmeyiinin asl sebebi, kilise mensuplarnn laik (secular) eitim ve dnya grn benimsemekteki kabiliyetleri olmutur. Tarih, corafya gibi konularda ilk popler eserleri onlar kaleme almtr. Srplarn Jovan Rajic (1726-1801), Dositei Obradovic (1742-1811); Romenierin G. incai'si, Petru Maior'u, Samuel Clain'i, bu gibi rahiplerin en nde gelenleridir. Nihayet 1762'de Mont Athos'daki Hilander manastrnda ilk Slavyan-Bulgar tarihini popler bir dil ve slupla kaleme alan ve Bulgar milliyetiliinin hakl olarak babas saylan rahip Paissiy Hilandersky ve ondan sonra Sofroniy V ra ca n s ky Balkan Slavlarnn kilise adamlarnn laik ideolojiyi gelitirmekteki rol iin en tipik rneklerdir. 18. yzyl boyu Balkan Slavlar'nn kilise mensuplar, eski Yunan, eski Sloven eserleri yeni dile evirdiler ve bylece halk dili edebi dil haline geldi. Bu kQnuda Slav Ortodoks rahipleri dil asndan Yunan rahiplerinden farkl niteliktedirler. Obradovic'in Srpaya ve Sofroniy Vracansky'nin Bulgarcaya yapt eviriler bu ynden 12 nemlidir. Gerekte Balkan Slavlar Roma Kilisesine kar her zaman ksenophobique bir davran iinde olmulardr. Ancak

11 12

Rogel, "The Wondering Monk", s. 85-86. N. Danova - Z. Markova, "ldeja Zerkovnogo Reformatorstva i Balkanskoe Prosvescenie (XVIII-XIX vv)" 1 "ldee der Kirchenreform und Balkanische Aufklaerung", Etudes Historiques, VII, Sofa 1975, s. 161-74.

380 -

iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

idaresinden ok baskc bir unsur olarak grdkleri Konstantinopol patrikliinin varl yznden 17. yzyldan beri Katolik kilisesine balanmak, kilesinin ve Slav toplumunun kltrel, ruhani otonemisini bu yolla elde etmek fikri, eylemi de hep var olmutur. Bulgaristan ve Romanya'da aktif Katolik propaganda merkezlerinin varl biliniyor. Fazla taraftar toplayamayan bu teebbslerin tarihi nerede ise Osmanl egemenlii kadar eskidir. istanbul'daki Fransz elisi Girardin'in 1686 yl 13 ubat'nda yazd bir rapora gre bir Bulgar Ortodoks rahip Fransz kralna verilmek zere bir istida sunmutu, bu istidada Bulgarlar'n Katolisizmi kabule hazr olduklar ve kraln himaye ve mdahalesi istenmektedir. 13 Viyana bozgunu ylla rnda bu gibi giriimiere rastlanmas hi de artc olmamal
dr.

Osmanl

Bulgar tarihi B. Svetkova'ya gre harb yllarnda Tuna bo14 yunda hayduk hareketleri artmtr. Eflak Voyvodas erban Cantacuzen'in 1688'de ar V. ivan ve 1. Peter'e yollad istida da herkesin malumudur. Ruslar Akkerman'a gelirlerse Srp lar, Bulgarlar ve Moldavanlar'n kendilerine yardm edecei bildirilmiti. Osmanl egemenliinin nc yzylnda Balkanlar'daki bu reaksiyonda Viyana bozgunun hzlandrc bir etkisi
vard.

lll
ikinci Viyana kuatmasnn en nemli sonularndan biri Avusturya imparatorluu'nun orta Avrupa, Balkanlar ve dou Akdeniz'deki siyasi-askeri gcnn salarnlamas ve ticari etkinlik ve rgtlenmesinin pekimesidir. Bir yandan bu ticari yaylma bir kltrel etkinlii de birlikte getirirken, dier yandan Osmanl Avrupas'nda bozgunun yaratt uzun sreli iktisadi, idari, askeri buhran ister istemez eyaretlerde bir decentralization'a gidilmesini gerekli klmt. Decentralization

13

14

Arch. Des Affaires Etrangeres (Quai D'Orsay), C.P. Turquie, vol.18, Ambas. Girardin, Pera 13 Fevrier 1686, s. 102. B. Svetkova, 'To the History of the Resistance Against the Ottoman Feudal Demination in the Danube Region of Bulgaria", Etudes Historiques, IV, Sofa 1968, s. 221-3.

iLBER ORTAYLI -

381

sreci sadece Balkanlar'da deil Anadolu'da da grlmektedir ki nemli strktrel deimelerin balangc oldu. 17. yzyl sonuna kadar Avusturya'nn i ve d ticareti devletin vergi gelirlerini ykseltecek bir dzeyde deildi. Avusturya Tuna blgesini kontrol edemediinden nehir ticareti de gelimemiti. Mukaddes Roma-Germen imparatorluunun yesi olan devletiklerin arasndaki ticari ilikinin azl Avusturya topraklarnda ticaretin gelimesi iin bir baka engeldi. Akdeniz'le bants olmayan lke denizlere alamamt. 1667'de Becker tarafndan kurulan Orientalische Handels15 kompagnie bir mddet sonra iflas etti. lkede karayollar nn da bat Avrupa'ya gre ok ilkel bir dzeyde olmas ticareti engelliyordu. Bizzat 1683 kuatmasnn Osmanl ordusu iin bir yenilgiyle bitmesinde, aa Avusturya (Niedersterreich) lkesinin bozuk ve ilkel yol sisteminin byk pay olmutur. Oysa 1699 Karlowitz (Karlofa) ve 1718 Pasarowitz (Pasarofa) antlamalarndan sonra Habsburglar imparatorluu Tuna blgesinde yerlemitir. Bu olay imparatorluun Balkan ticaretine el atmasn salad. Balkanlar bir Pazar alan ve hammadde kayna oldu. 1719'da VI. Karl'n Trieste'yi Venedik'e kar nemli bir liman olarak gelitirme sinden sonra Avusturya Akdeniz ticaretine ald. Avusturya 18. asrn ilk yarsnda Osmanl Devleti ile Navigation actlar 16 yaparak seyrsefaini gvenlik altna ald. Bylece btn Akdeniz ve Balkanlarla gerek legal gerekse kaak ticaret yapl yordu. Grekler 18. asr banda 600 gemilik bir tiloyla bu iin bandaydlar. Gelien ticaret ve gelien Avusturya manifaktr Balkanlar'da ticaret burjuvazisinin emergence'ini kolaylatrd. 18. yzylda Avusturya sanayinin talepleri doru!-

15

16

H. Hassinger, "Die erste Wiener Orientalische Handelskompagnie 1667-1683", Viertelj. F. Soz. und Wirtschaftsgeschichte, XXXVII, 1942, F. Tremel, Wirtschafts und Sozia/geschichte sterreichs, Graz 1969, s. 232-5, 255, 261-2. i. Ortayl, "1727 Osmanl-Avusturya Szlemesi- Handelsvertrag zwischen stereich und Osmanenreich im Jahre 1727", SBF Dergisi, X.XVIII/3-4, 1975, s. 97-109.

382 -

iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

tusunda gelien bir hammadde ve yar mamul madde retimi Balkan ehirlerinde deiiklikler yaratt. 17
Osmanl imparatorluu'nun eski tccar halk olan Hellenlere imdi Srp-Hrvat ve Bulgar tccarlar da ilave oldular. 18. yzylda btn Balkan halklar arasnda ticaret burjuvazisinin ortaya kyla ulusal kltrn renovationu paralellik gsteriyor. Avrupa'da Livorna, Napali Trieste, Venedik, Viyana ve baz Rus ehirlerinde birtakm kalabalk Balkanl tccar, din adam ve renci gruplar ortaya kt. Kiliseler ve kltr evleri kuruldu. Avrupa aydnlanmasnn etkileri de asl bu olaydan sonra grld. 18. yzyln Voltaire, Rousseau, Diderot, Herder, Lessing gibi filozoflar Balkan aydnlarnca tannd. Ama ciddi bir biimde deil, brt yorum ve kulaktan dolma biimde ... Gney. italya'da Arnavutlar, orta Avrupa ehirlerinde Srplar, Romanya ve Gney Rusya'da Bulgar gruplar Batya 18 dnk bir kltr ve eitim hayat yaadlar.

zellikle 18. yzyl ve 19. yzyl boyu Avusturya, Balkan kltr hayatnda ok etkili oldu. Bunda Habsburg imparatorluu'ndaki kltrel ynden gelien Bat Slavlarnn da etkisi olmutur. 18. yzyl Avusturya ve Macaristan'ndaki barok kltrn, edebiyat, tiyatro ve plastik sanatlarn Balkanlarn kltrel geliimindeki etkileri gn getike daha iyi anlal
Slavlarnn

maktadr.19

17

N. Todorov, Balkanski Gorod XV-XIX vekov- Balkancity XV-XIXth. Centuries, lzdelstva Nauka, Moskva 1976 s.194-222. V. Paskaleva, "Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarisehen Gebiete mit Mitteleuropa im 18 und 19. Jahrhundert", Wirtschaftswege: Hermann Kellenbenz Festschrift, Klett-Gotta 1978, s. 169. 18 V. Traikov, Ideologiceski Teceniya i Programi v Nazionalno Osvoboditelnite Dvijeniya na Balkanite do 1878 Gadina (ldeologische Richtungen und Programme in den Nationalen Befreiungsbewegungen der Balkanlaender bis 1878), Sofia 1978, s. 14-5. 19 Paskaleva, "Sredna Evropa i Kulturno-Prosvetnoto Razvitie na Bulgarile Prez Vazrajdeneto" (Mitteleuropa und kulturelle Aufklaerung und Entwicklung in Bulgarien vor der Renaissance), lstoriceski Pregled, kn. 3-4, s. 116-117, 136.

iLBER ORTAYLI -

383

ikinci Viyana kuatmasndan sonra Osmanl imparatorlugu'nun Balkanlar'daki eyaJetleri ilk anda bir kargaalk, iktisadi knt ve asayisizlik iine dtler. Asayisizlik ve savan getirdii ar vergiler, Anadolu'da da ayn knty dourdu. Ordunun bozgunu, ehirlerde asayii salamakla grevli garnizonlarn da erimesi, iktisadi knt, yol gvenliinin azalmas ve sregelen savalar, Balkan eyaJetlerinde merkezi idarenin kontroln yok etmiti denebilir. Mesela Bosna ahalisi merkezi hkmetten srekli olarak para ve asker yardm istiyordu. Merkezi hkmet ise bu istekleri karlayamyordu. Bu yzden ehirlerin halk kendi gvenliklerini kendileri salama yoluna gittiler. 20 18. yzyl balarndan itibaren Rumeli'de kentlerin gvenlik ve mali sorunlar halk ve local notab/es tarafn dan zlmee baland. ehirleri temsilen ayanlar otoriteyi ele ald. Bunlar /oca/ Jandowners, administrators of pious foundations (waqf) gibi kimselerdi. Rumeli ehirlerinde ve eyaIetlerinde mahalli erafn n plana geiini Peter Sugar da ayn dorultuda etraflca tasvir etmektedir. rnein Bosna'nn Mslman beyleri bu yeni otorite deiimi iin iyi bir rnektir. Osmanl fethinden hemen sonra Mslmanla dnen eski kk Bosna aristokratlarnn torunlar olan bu beyler Osmanl idaresi boyunca aralarndan kan vezirler, sancakbeyleri aracly la merkezi idare ile de iyi ilikiler kurmulard. imdi merkezi devlete olan sadakatierine ramen, uzun harbin getirdii anari ortamnda mahalli otoriteyi tamamen ele aldlar. Baz kyl direnileri ve babo haydut etelerinin hareketine kar, merkezi devlet de bu yeni decentralization ve otorite deiimini hayrhah bir biimde kabul etmitir. Bylelikle dil ve gelenekleriyle Bosnal olan bu yeni yneticiler, mahalli halk iin daha tercihe ayan idi. Vali genellikle anl ve aaal bir misafirdi. 21 Yerel beyler eyaleti istedikleri gibi idareye balad. Ayn durumun Arnavutluk-Epir blgelerinde de grld sylenebilir.

20

21

H. inalck, "Saray Bosna er'iyye Siciline Gre Viyana Bozgunundan Sonra Bosna" (Bosnien nach der Wiener NiederlageMateriell aus der Kadi Register von Sarajivo), Tarih Vesikalart, 1112, Ankara 1943, s. 1-3. P. F. Sugar, "Southheastern Europe under Ottoman Rule (13541804)", A History of East Central Europe, V, University of Washington Press, London 1977, s. 233-6.

384 -

iKiNCI ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

Anadolu ktasnda da 16. yzyldan beri grlen /and concentration dolaysyla yeni bir mahalli toprak sahipleri grubu ortaya kmt. Timariot rejimi bozulmu, sava iin asker toplanamaz olmutu. Bu devirde Anadolu kentlerinin ve eyaletlerinin gvenlii de byk lde mahalli nfuz gruplar 22 na, yerel temsilciliklere braklmt. Ar vergilere ve haydutluk olayiarna kar halk bu yerel adem-i merkeziyetilie ve mahalli yneticilere snr olmutu. 18. yzyldan itibaren bu yeni idareci grubun varl lkenin sosyal ve siyasal strktrnde nemli deimelere sebep olacaktr.
1685 ylnda Anadolu'da asker kaaklaryla vergi memurla-

devlete bakaldran kylleri de ettoplayan bir ekya reisine daha, Yeen Osman'a beylerbeyilik verildi. Merkezi devlet Rusya, Venedik ve Palonya'ya kar giritii savatan yorgun dmt. Yerel ayaklanma ve ekyalk hareketlerini bastramaynca haydut reisie23 rine rtbe ve unvan datyordu. 1684 Mart'nda Fransz sefiri Guilleragues'un bir raporu bozguna uram lkeyi tasvir ediyor; "yksek mevkideki kumandan ve functionaries devaml 24 deimekte, idari otorite felce uramaktadr." Harb yllarnda timartt sipahiler birbirlerinin arazisini gasp ettiklerinden /and concentration da artmt. Merkezi devletten bamsz idareye el atan ve toprak geniletenler oalmt. Bunu devrin sultan 25 fermanlarnda ve resmi kaytlarnda ska grrz. Bir yandan ordudaki grevine gitmeyen timarttlar ve asker kaaklar 26 ile ekya ordular ortaya km ve anari bymtr. Byle
rafna

rnn soygunlarndan bkp

22

i. Ortayl, "17. yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin Top-

lumsal Ekonomik Durumu zerine" (Uber die Soziale und Wirtschaftliche Lage der Mittei-Anatolischen Provinzen am Ende des 17. Jahrhunderts", Toplum ve Bilim, 15-16, Gz 1981/K 1982, s. 33-60. 23 M. Akda, "Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi" (Die Grundlinien der Geschichte der Trkei im XVII. Jahrhundert), DTCF Dergisi, IV/6-7, Ankara 1968, s. 236-8. 24 Archives du Ministre des Affaires Etrangeres, Paris, C.P. Turquie, XVII/168, s. 12, Pera 28. 3.1684. 25 Ankara er'iyye Sicili (Kadi records of Ankara ), 66, Hkm 816, vom Jahr 1098 H/November 1686. 26 Ankara er'iyye Sicili, Hkm 862 (Zilhicce 1098/0ktober 1687).

iLBER ORTAYLI -

385

bir durumda merkezi hkmet otoriteyi kullanamadndan ayan denen yerel eraf idari grev yklendi ve Anadolu'da da idare, kozmopolit orijinli devirme paalardan bu yeni zmreye geti. Uzun karkhk yllarnda Anadolu askeri arasndan sivrilenler veya devlete vergiyi toplayp teslim eden m/tezimler ve blgesinde asayii sa'ayan mahalli nfuz sahipleri devlet tarafndan grevli tayin ediliyordu. Valilerin yerine tayin edilen ve m teselli m denen bu mahalli lordlar bir deimeyi temsil ediyorlar. Enderun'da (Pa/ace school) yetitirilen devirme ocuklarnn yerini imdi artk Anadolu halkndan kan insanlar alyor, yani Osmanl siyaset anlaynda kaba- Trk denen zmre 18. asrdan itibaren kesinlikle devlet ynetimine sahip 27 oluyordu. Gerekten de 18. yzyln nl grandvizirleri, komutanlar daha ok Trk kkenlidir. imparatorluun reform devri saylan Lale Devri'nin (Tu/ip Age) nl veziriazam ihrahim Paa ve gene reformcu Sadrazam Halil Hamid Paa bu yeni idareci zmrenin tipik temsilcileridir. idaredeki bu Trkleme, sanat ve kltr alanna da yansmakta gecikmedi. Geleneksel bir toplumda her eye ramen ypnetici snfn zevki ve talebi, sanatnn ihmal ederneyecei bir faktrdr. Osmanl yksek s nfnn edebiyat olan Divan iirinde 18. yzyl airleri; adah, Arapa Farsah bir dil yerine daha saf Trke kullanmay ter~ cih ettiler. 18. yzylda, Nabi, Nedim gibi airlerin dili istanbul halknn konutuu Trkeye eski airlerinkinden ok daha yaknd. stelik iir, hayata daha dnk ve cokun bir karakter kazanmt. Bilhassa bu devrin airlerinden Sadi, iirin konuulan Trke ile yazlmasn aka istiyor ve yle diyordu: 28 Nice Trki din r ol i're kim her lafzun un hal/i Lgatlar bakmaya muhtac ide mecliste yara m (Dinleyenler iiri anlamak iin lgata bakmaya ihtiya duyarsa, o ii re nasl iir denir.)
27 28

Akda, "Genel izgileriyle ... ". s. 238. A. Levend, Trk Dilinde Geliime ve Sadeleme Safha/an (Die
Entwicklungs und Laeuterungs-phasen der Trkisehen Sprache), TOK, Ankara 1949, s. 94-5.

386 -

iKiNCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

ikinci Viyana bozgunu askerlik alannda acele ve kkl bir gerekli klmt. Alan askeri imperial mhendislik okullarnda (Mhendishane-i Bahri-yi Hmayun ve Berri-yi Hmayun) ilk anda yabanc dilden kitaplar evrildi. Bilim kitaplarnn dilinin Trke olmasna gayret ediliyordu. nk talebe ounlukla halktan ve Trk kkenli idiler. anizade ve Hoca ishak gibi bilginler, corafya, tp, kimya ve matematik terimlerini Latinceden aldklar gibi, Trke kar 29 lklarn da bulmaya gayret etmilerdir. 18. yzyl Trkesi henz bakir bir aratrma konusu olmakla birlikte brokraside, eitimde ve edebiyatta konuulan Trkeye bir yaknlama olduu aktr. Arapa ve Farsa vocabulary ve idiom ykl Osmanl jargonu, yerini daha saf bir Trkeye terk etmeye bala
slahat
mt.

Ttki unsurun ynetim ve kltr hayatnda dominant olmaancak gelecek yzyllardaki Trk milliyetilii iin bir platformun olumas demektir. Yoksa 18. yzylda Osmanl imparatorluu'nda Trk unsur arasnda Trk milliyetiliinin dou undan sz edilemezdi. Bu kavramn ilk arpc rnekleri 1860'1arda aslen Polenyal olan ve 1849'da Trkiye'ye iltica eden Mustafa Celaleddin Paa'nn yazd bir kitap ile (/es Turcs anciimnes et modernes) Ahmed Vefik Paa'nn ilk Osmanl parlamentosuna bakanlk ederken (1877-1878) Suriyeli Hristiyan mebuslara dedii u szlerdir: "Aklnz varsa en ksa 30 zamanda Trke renirsin iz" . Trke her zaman resmi dildi, bunun ilk defa 1876 Anayasasnda belirtildiini gryoruz. Trk unsur idari ve askeri alanda ne gemiti ama bunun bir nationalism konusu olmas 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ban da grlmektedir. 18. yzyl boyu nationalism Balkaniara zg bir ideolojiydi, Anadolu ise henz Trk milliyetilii yapmyor du. Sadece belirgin bir Trk/eme sreci vard. Bu son gelime dolaysyla da 18. yzylda Osmanl imparatorluu artk eski yzyllardakinin tersine kozmopolit yapsn sratle kaybetmee balamtr. Orta Avrupa eyaJetlerinin Karlofa ve Pasarofa antlamalaryla elden kmas, btn Balkanlarda
s
29

30

A.g.e., s. 89-91. Meclis-iMebusan Zabil Ceridesi, Red: H.T. Vs.40, Sitzung, 18 Mai 1877 s. 313.

iLBER ORTAYLI -

387

nationalist gelimelerin ortaya kmas ve byk Avrupa devletlerinin Osmanllar zerindeki mdahale ve tehditleriyle, imparatorlukta 18. yzylda yeni bir islamc ideoloji domaya ba lad. ilk defadr ki mutaassp bir islamc hayat tarz ve dnce egemen oldu. Hilafete unvan ve kurum olarak byk nem verildi. Bununla beraber Avrupa'nn gsterdii tehlike imparatorlukta modernlemeyi ve bat dnyasn tanmay da gerekli kl
mt.

Bu ada Osmanl Sultan'nn Berlin'deki elisi Azmi Efendi yazd sefaretnamede; Prusya'dan, stn bir devlet ve toplum dzeni olarak sz etmektedir ve Osmanl Devleti'nin slahat iin baz nerilerde bulunmaktadr. Aktr ki Osmanl 31 self-praisingi artk kalmamtr. Osmanl mimarisine orta Avrupa etkisi ile yeni bir barok slp girmitir. Bakentteki cami, kla gibi binalarda ve baz saraylarda olduu gibi eyaletlerde de bunu grmek mmkndr. Osmanl resminde de sadece istanbul deil btn Anadolu ve Balkanlar'da Avrupa etkisiyle yeni bir stil domaktadr. 18. yzylda grlen bu stilin klasik Osmanl stiline gre bir zevksizlik olduu ileri srlebilir, ancak belli kalplar iinde yaayan durgun bir tarz yerini harekete ve deiiklie brakmaktadr. 18. yzyl resim sanatnda artk Bat resmine zg figrler, tabiat manzaralar, perspektif gibi 32 yenilikler grlyor. Batllama veya modernleme gnlk hayatn her safhasnda grlmee balamtr. Matbaann bu devirde Trke eserlerin basmnda da kullanlnaa balad n da gz nne alrsak sanat ve bilimin daha geni zmrelere hitap ettiini bunun da Trkleme srecini hzlandrdn daha iyi anlarz. 18. yzyl Avusturya halk resmine ait olan ve Avrupa milletlerini tasvir eden bir tabloda trbanl ve kaftanl tip; ispanyol, Fransz, isveli Rus (Muskovil) gibi figrlerin yannda Avrupa'nn en olumsuz en dman adam olarak iziliyor. Ancak trbanl ve kaftanl tipin ad bu tabloda "Trk veya Helen"

31

32

B. Lewis, The Muslim Discovery of Europa, Weidenfeld and Nicholson, London 1982, s. 208. G. Renda, Batiilama Dneminde Trk Resim Sanatt 1700-1850 (Trkische Maleri im Zeitalter der Westernisation 1700-1850), Hacettepe niversitesi Yay. Ankara 1977.

388 -

IKINCi ViYANA KUATMASINDAN SONRA ...

olarak zikredilmitir. Trkler hakkndaki bu bilgisizlik, az zaman sonra yerini Trk aratrmalarna brakmaya balad. 18. yzyln ilk yarsnda Fransa'da Paris'te Louis le Grand Lisesi'nde bir ksm renci Trke eitimine alnd, Viyana'da Maria Theresia Akademisi Dou dilleri eitimine balad. 34 18. yzyln sonunda Avrupa bilim alemi Joseph Hammer gibi nl Trkologlara sahipti. Avrupa Trkolojisinin gelimesi, Trklerin dili ve tarihi zerine yaplan aratrmalarn sonular da ileride Trk milliyetiliini besleyen kaynaklardan biri olmutur. Orta Avrupa lkelerinde 18. yzyldan beri hem Balkanistik hem de Trkoloji alannda aratrmalar yapl yordu. Bu aratrmalarn etkisi btn Balkanlar'da ve Trkler arasnda grld. 18. yzyl Avrupas'nda btn halklar birbirini aratryor ve tanyordu. Bu karlkl aratrma ve tanma Avrupa'da nationalismin gelimesiyle paralel yrmtr. Bu srece bir lde Trkler de girmiti. Bylece uzun sava ve toprak kayplar bir yerde ge kalm Trk milliyetiliinin douunu ve gelimesini hzlandran bir tarihi srecin balangc
olmutur.

33

33 34

sterreichisches Museum fr Vlkerkunde, lnv. nr. 30905. i. Ortayl, "Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von", DiA, XV, s.

491-4.

Blme Ek 3: 18. YZYIL VE MODERNLEME


DNCESi
Sosyal deime esas itibariyle Rnesans'ta fark edilen bir olgu ve buna bal olarak edinilen bir bilintir. Kefedilen yeni kara paralarndaki ilkeller (bon savage) Avrupa'da insan ve insan toplumunun evrimi konusunda bir bilin uyandrd. Bu evrim kukusuz Avrupa Ktasna has bir olgu olarak alglan yordu. zellikle Dou Akdeniz ve Ortadou'ya yaplan geziler 18. yzylda Avrupa'da; dier dnya paralarndaki toplumlarn durgun olduu ve oralarda tarihin fasid bir daire tekil ettii, fikri yaygnd. Bu keyfiyete seyyah C hardin'in "Asya atalettir, Avrupa devaml deimedir" ifadesinde ahit oluyoruz. Nitekim Mousnier 1740'da Paris Akademisi adna yapt bir aklamada; 'Avrupa bilin ve bilgi dzeyindeki gelime sayesinde deien bir dnyadr, dier blgeler atalet (immobilite) 1 iindedir.' diyor Bu gibi grler arkn mnevverleri tarafn dan da deime anda yani 19. asrda benimsenmitir. yleyse 19. asrn ncesinde Osmanl imparatorluu'nda nasl bir sosyal deime ve siahat fikri vard. Galiba 18. yzyl bizdeki deime biimi bakmndan en nemli adr. Osmanl 18. yzylnn deimeci dalgalanmalara uzak olmad apak ... Ama bu gerek Trk tarih bilincinde yeterince aksini bulamamtr. nk biz 18. asrmz bilmiyoruz. imparatorluun 18. asr sadece Trk ethnie'sinin dili ile anlalamaz; zira imparatorluu oluturan kitlelerin bazlar deiimden, ulustan, tarihten sz etmeye balamt. Sanld gibi sadece Hellenler deil, fakat bamsz ulus fikrinde Hristiyan kitlelerin hepsi benzer programlarla ve grlerle ortaya ktlar. Mehitarist-Katolik Ermeniler, Bulgarlar, Romenler, Srplar da Hellenleri izledi. Osmanl

Michel Deveze, L'Europe et le Monde a' la fin du XVIlle Siecle, Paris 1970, s. 3.

390 -

18. YZYIL ve MODERNLEME DNCESi

imparatorluu Avrupa ile gs gseydi. Rusya ve Avusturya (Bu asrda henz Alman imparatorluu adn tayor) hep mttefik olarak Osmanl ordularyla arpyordu. Bazen yenilgi, bazen direni ve bazen zaferle geri pskrterek Avusturya ve Rusya'ya kar Osmanl askeri modernlemesi direnebiliyordu. Trkiye Doudaki deime bilincinin doduu yerdi, zira bu bilince sahip olmak zorundayd. 18. asrn siyasi sosyal grleri bu nedenlerle en ak olarak sefaretnamelerde izlenebiliyor. nl gezgin Evliya elebi'den beri seyahat eden ve en ak biimde seyahatname yazabilecek olan ise yoktu. Seyahatname Osmanl edebiyatnda zayf ve ge gelien bir tr. Klasik islam a ve Rnesans Avrupas ile boy lebilecek durumda deil. Tek istisna, nl dahimiz Evliya elebi. ..

18. asrdaki siyasi tefekkrmz bu nedenle memurlarn genel raporlarndan izlemek zorundayz. ikinci kaynak ordu ve maliyenin bandakilerdir. Dorusu fennen gelien merkezi ordunun ar masraflarn karlayacak zmre siahat zerinde
dnmek durumundayd.

geen asrlardaki siahat daha farkl bir siahat fikri ve siahat hareketi ihtiyac iindedir. Bunu Trk ynetici zmresi anlamtr. Balkan halklar ise bu asrda yeni bir tarz- hayatn iine girmitir. 17. asr Osmanl yazarlar ibn Halduncu kurarndaki kn farkndadr ve adeta asabiyye ve "dayanmay" askeri reformlarla salamay ve muhafazay dnyorlar; yine askeri reform messeselerin i ielii itibariyle toprak nizam ve maliyeyi de etkileyecekti. Eskiyi diriitmeyi neren yazarlarla artk deiimin gerekli olduunu anlayanlar yan yanayd ... Osmanl devlet-i ebed mddet'e inanr. Binaenaleyh knt emarelerine ramen dirili, devletin temel messeselerine avdet ile mmkn olabilir. Knalzade'de bu gr aka ortadadr. istanos Politikos deyiminden haberdar olan KHib elebi, politika ilmini toplumu bir insan bedeni gibi ele alarak mtalaa eder. Asl olan hkmdarlk ve askeri kurumlarn dzgnl ve mali gtr. Tabii ki bu yazarlar ibn Haldun'u benimser, ama onun iaret ettii kanl maz sona kendi reform layihalarnda pek itibar etmezler. 18.
layihalar geleneinden d

yzyl Osmanl dnyas artk

Osmanl dncesinde, ibn Haldun'un evirisini tamamlave eyhlislam Pirizade Mehmet Said Efendi'nin

iLBER ORTAYLI -

391

ilk blm evrisini gzden geiren

kii olduu

halde, Cevdet

-Paa byk sosyologa temelden zt bir dnce gelitirmi

tir. 19. yzyl siyasal edebiyatmzda zgn yeri olan Cevdet Paa, bir fakihin (hukuku) yaklamyla toplumu ele alr. Hem ibn Haldun'un dahiyane gzlem ve kurgusundan, hem de Rousseau'nun Rnesans tipi antropolojik vurgularndan uzak bir devlet kuram vardr. Ona gre devlet bir vahiydir. Epistemolojik ynden dierlerinin kuram da Cevdet Paa' nnki kadar tartmaldr. siyaset dncesinde bir noktann bizce dikkate grlyor. yle ki, genelde Ltf Paa'nn Asafname'si (16. asr) veya Gelibolulu Mustafa Ali'nin Nushat's- Se/atin'i (16. asr sonu) gibi eserler ve 17. asrn Koi Bey, Sefaniki Tarihi, Htzru'J-M/Ok ve Mustafa Naima tarihindeki veya Katib elebi'deki fikirler paralel bir siahat modeli ngryor. Bu kuvvetli eserlerde ibn Halduncu bir k teorisi hakimdir, fakat Osmanlya zg bir dzetmenin mmkn grlp padiahlara.tavsiye edildii de aktr.
alnmad Osmanl

Ancak 18. yzyln siyasi literatrn tekil eden layihalar ve sefaretnameler bu dorultuda deerlendirilemez. Vaka 18. asrn siyasi dncesi daha nceki asrn yazarlar gibi kuvvetli ahsiyetler tarafndan temsil edilmez. Layihalar akas bir teoriye dayanmaz; kaleme alanlar Naima, Katib elebi, Selaniki gibi Osmanl tarihi messeselerinden derinlemesine haberdar deildir. Ama daha uygulamac ve bizzat sivil-asker idareci zmresindendir. Sefaretnamelerdeki tavsiye ve tahliller de derin maiCmattan ok, somut gzleme ve hayatn iinde edinilen tecrbelere dayanr. Zekice kaleme alndklar lde tpk Yirmi Sekiz elebi Mehmet'in bugnk Fransa tarihilerini dahi yakndan ilgilendirmesi gibi, geni bir alana k tutabilirler. Fakat siahat ve toplumsal deiimin sancsn eken 19. yzyln mtefekkirane eserleriyle de mukayese edilemezler. 18. yzyl ilgin bir asrdr. Deimenin adnn kanmad ve deimenin zaruriolarak yaand bir asrdr. 18. asr ulemas iinde Bat dillerini bileni ve Dnya tarihi ile ilgilenenleri de vardr. 17. asr sonu ve 18. yzyl balar, yani bizim tarihi dzenlememiz asndan daha doru bir deyile ll. Viyana muhasaras sonras dnemde Hseyin Hezarfen Efendi, Antoin Galland' dahi hayran brakan bir tarihiydi (Bernard Lewis'e

392 -

18. YZYIL ve MODERNLEME DNCESi

gre o da Katib elebi ve Koi Bey'in grlerine katlyor, ls/amic History, 15. blm, s. 210-12). Bu durumda ada Defterdar Sar Mehmed Paa'nn eseri daha arneli grl ve brokratik tecrbeye dayanan bir layihadr. 18. yzyla mekteb kitaplarnn deyiiyle "gerileme a" demek bir dnsel hamlktr. Bu kabuk deitirme anda devlet ve toplum; asri merkezi bir ordunun kuruluu, buna mrnasil vergilendirme ve mali organizasyon, ister istemez ykselen tketim ve bunun yarataca dini tepkileri bir arada yaamak zorundayd. Mesela 18. yzyldaNecd'de ortaya kan ve Arap kabilelerinden ibn Suud ailesinin ncln yapt Vahhabi hareketini ele alalm. Ahmed Cevdet Paa vukufla ve byk ma haretle bu hareketi ele almtr. Kknn i b n Taymiyya'ya kadar uzandn sylyor, dorudur. 16-17. asrlarda Kadzadeliler gibi hareketlerde de ibn Taymiyya'nn eitliki ve anarist eilimli grlerini aramal dr; bu pekala 18. asra yakan bir grtr. Medeniyeti reddeden ve her yenilikte bid'at arayan Vahhabilikte, nl Arabistan seyyah William Gitford Palgrave'in verdii bilgilerin tesirini de grmezlikten gelemeyiz.
Vahhabiliin intiar ettii orta Arabistan ve Necd'de, Muhammed ibn Abd'ei-Vahab birok bedevi kabilenin hkmettii bu blgede eski bedevi adetlerinin ortaya ktn ve islam'a zarar verdiini ileri sryordu. zellikle "Atalar Klt" ve "kutsal mezar" gibi olgular Vahhabiliin bu alandaki sertliini ortaya karmt.-2. Vahhabilik Osmanl merkezi otoritesini sarsan taassubuna ramen yeni bir sosyal, siyasal yaplanma neren akmd. Muvaffak olamamasnda tek sebep asrn gerisinde olmas deil, ehil olmayan bir sylemle yetersiz bir dnrden ve taraf kitlesinden ileri gelir.

lll. Selim devri, kendisinin daha veliahd iken (1. Abdlhamid bu olay biliyordu ve hogrl davranmt.) Fransa Kral XVI. Louis ile istiari yazmasndan da anlala- ca zere, artk devlet sisteminde Avrupa modelli bir slahatn 3 kanlmaz olduu fikrinin yerletiini gsteriyor
2 3

W. G. Palgrave, L'Arabie Centra/e 1862-1863 une annee de Voyage, trad. Emile Jonveau, 1, Paris 1866, s. 328 vd. Bkz. Mufassal Osman/1 Tarihi, IV, s. 2680-81.

iLBER ORTAYLI -

393

Ergin aman'n bu konuda ele ald siahat layihalarnn yirmisi Trk, ikisi ecnebi mtehassslara ait olmak zere, 22'dir. zerine dikkati ekmek istediimiz yn Batllama nn layihalarda ifade ve talep edilmekten ok, hayatn iinde gerekletiidir. aman, Mehmed erif Efendi'ye ait olan layihay ele almaktadr4 Mehmed erif Efendi her eyden nce gelir ve giderin eitlendii, nceden bilindii, yani merkeziyeti ve bteye tabi bir maliyeden sz ediyor. Askeri ihtiya iin bu gereklidir. Bu meyanda mukataalarn da satlmayp (yani ihaleye verilmeyip) merkezi hazineden idare edilmesini neriyor. Mehmed erif Efendi faide ve geliri azalan timariarn da tasfiyesi ve diriikierin merkezi hazineye rabtndan sz ediyor. Bu gereki ve devrimci mali neriler, varidat ve masarifatn eit liine, vergilerin toplanmasna baldr. Vergilerin dzgn toplanmas iin ayanlk messesesini nerir. Bu feodal paralanroay ifade eden bir ayanlk deildir, daha sonra Tanzimat'ta da bavurulan yerel glerle mali ibirliidir. ok daha ilgin layihalar, daha dorusu muhtralar da vardr. 1. Abdlhamid dneminde, 1789'un ilk aynda, Galata'da Ceneviz surlarnn Karaky kapsna Kaptan Paa sebili nne kimlii bilinmeyenierin yazd bir kat brakld. "Sultan Abdlhamid, bizim takalimiz kalmad, akln bana gelmiyor." Diye balayan layiha 5 Yusuf Paa'ya muarz ifadeler tayor Bugn elimizde asl bulunmayan ve Cevdet Paa tarihindeki nshay kullandmz Sened-i ittifak da o adaki benzerlerinden biridir. Metin kendisini aan olaylar ortasnda, sadece bir yerel tara ve merkez istiaresini neriyor. te yandan gene Cevdet Paa Tarihlndeki Koca Sekbanbat Risa/esi'nde Nizam- Cedid'e kar kanlar grgsz, bilgisiz (hem de taharetini bilmez) ve galiz zmreler olarak nitelenir. Gerici-ilerici, cahil-aydn gibi geleneksel inklap dichotomieler (zt ikilemler) bylece ortaya
says,
kmaktadrlar.

18.

yzyl

etrafnda

siyasal dncesi Trk toplumunun Batltamas cereyan eder. Ancak Batllamann ad konmamtr.

Ergin aman, "lll. Selim'e Sunulan Bir Isiahat Raporu", Divan, 1999/2 ve 4-7, s. 217 vd. Fikret Sarcaolu, "ilk Muhtra Bir Provokasyon muydu?", Popler Tarih, Say 2, Temmuz 2000, s. 34 vd. Babakanlk Osmanl Arivi H.H. tasnif 54819 numaral vesikaya istinaden.

394 -

18. YZYIL ve MODERNLEME DNCESi

Hele Batnn siyasal messeselerinin kabul veya red anlamnda mlahazaya alnmas hi sz konusu deildir. O kadar ki Fransz ihtilali senelerinde Beyolu'ndaki Fransz sefarethanesi personelinin ihtilalci giyimi, renkli kokardlarla gezmesi ve etrafta propaganda yapmalarn Reislkttab'a ikayet eden Avusturya sefirine bu zat; "Sizin ne dnp ne yaptnz bizi ilgilendirmez, isterse zm kfesi giyerler." Diye cevap vermi. Sonraki dnemin diktatr maviri Halet Efendi bu ihtilali, adeta keterenin birbirini krdklar, "oh olsun" dedii bir olay 6 gibi grr Trk Osmanl iin tarz- hayat, zengin hayat, gzel cins baheler ve artk holanmaya bala dklar Bat musikisidir. Batllar ok ey bilir; tp bilir, astronomi bilir, mekanik bilir, hatta ibn Haldun'u dahi duymulardr. Ahmet Resmi Efendi'nin Viyana Sefaretnamesi, Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi'nin Fransa Sefaretnamesi, Ebubekir Ratb Efendi'nin Neme Sefaretnamesi, Nili Mehmed Aa'nn ve ardndan ll. Katerina devrinde giden Mustafa Rasih Paa'nn Rusya Sefaretname/eri byle eserlerdir. Gzlem ve nakilde yeni bir dnyaya dikkat ekerler. Ama hrriyete, parlamentoya vs.ye dair sz yoktur; zaten bu kurumlar kara Avrupas'nda da yoktur ve setirlerin hi biri entelektel dnyaya girecek kadar dil bilmezler. Sefaretnamelerin Batya almada Dou dnyas iin ortak yan olan gzlemler; 19. yzyl banda Msrl Tahtavi'nin Fransa Seyahatnamesi'ndekiler ile Ahmed Resmi Efendi'nin gzlemleri, aracak kadar paraleldir. Bu eserlerle devrin Trk'nn kafa yaps renildii kadar, Avrupa toplumunun da ilgin boyutlar ortaya kmaktadr ve son yirmi ylda Avrupa tarihileri kendilerini, evirdikleri bu eserler sayesinde bir baka adan gzlemekte ve incelemektedirler. 18. yzyl s lahat ve Batlllamas bir risale ve teori konusu olmaktan ok, bir tatbikattr. Koca Ragp Paa ktphaneler kurar, devrin ricali onu izler. Paa Franszcadan eviriler yapar, yaptrr. Halil Hamid Paa (1736-1785) katib kkenlidir, ancak tersane eminlii dolaysyla askeri slahatta, reislkttabl dolaysyla d politikada radikal uygulamalara gitmitir. Dnemin askeri ve mlki erkannn siahat fikirleri Naima, Koi Bey, Katib elerenk,
ihtiam,
6

Batllama

Bemard Lewis, "The lmpact of the French Revolution on Turkey", Cahiers d'Histoire Mondiale, UNESCO, Paris 1953, s. 105-25.

iLBER ORTAYLI -

395

bj, hatta Ahmed Resmi Efendi gibi deildir. Deien deien askeri teknolojiyi gzleyebilmektedirler.
7

dnyay,

El Hac Ali Paa bunlardan biridir O zellikle askeri s lahat zerinde durmaktadr. 1803'te kaleme alnan Nasihatname balkl risalesinde 8 ne ibn Halduncu bir k, ne de fasid bir siahat dairesi nerir. Mali mevzuat ve askerin dzeni zerinde neriler getirir; belli ki Avrupa ordular ve dzeni zerinde fikri vardr. Sefaretname tr iinde en ilgin eserlerden biri Mustafa Sami Efendi'nin Avrupa Risalesidir. Fatih And'nn bir incelemesiyle ele alnan eser9 Avrupa'nn tekaml, refah ve kanuni idaresini ilim ve fendeki ilerlemesine balyor. Pozitivist zihniyetin ilk naif rneklerinden olan bu Mustafa Sami Efendi, Paris, Berlin, Tahran sefaretlerinde bulunmu ve Takvimhane naz r da olmutur. Daima grevlerinden atlm; Vak'anvis Ahmed Ltfi Efendi'nin nakline gre, Avrupa'y devaml medhsena edip Osmanl'y zemmetmesi buna sebepmi. Daha ilginci Avrupa'y hep metheden Efendi, Avrupa dillerinden hibirini renememi. Mustafa Sami Efendi bizdeki Batclarn bazlar iin tipik rnektir, denebilir. Salk, Maarif, Endstri gibi Avrupa'y yapan ada unsurlar bakmndan Tanzimat arifesinde Osmanl brokratnn pragmatik ve gzlemci Batcln Mustafa Sami Efendi ifade eder. Bunlardan bazlar siyasi messeselere eilen bir mnevver zmreden deildiler. 18. yzylda tarih, musiki, lisanlar (hatta Yunanca, Latince) ile uraan Nefiyolu, Yanyal Hoca Mehmed Esad Efendi (Eski Galata kads ve Mteferrika matbaasnn musahhihi) Nikolo Mavrokordatolar ve Dimitri Cantim ir gibi aydn gruplarn siyaset teorisi ile uratklar, Aristo'yu, Farabi'yi okuduklar tarttklar malumdur; fakat bunlardan slahata ynelik bir risale ve kitap hasl olmamtr. Tanzimat dneminin siyasi dn-

8
9

Mteveffa Bistra Svetkova bu konuyu ele alan bir makale yaynlam tr: "To the Prehistory of the Tanzimat - An Unknown Political Treatise of the 18th Century-", Etudes Historiques, VII, Sofa 1975, s. 133 vd. Sofya Kiril Metodiy Milli Ktphanesi Op/1363 No'da kaytl. Bir Osmanli Brokratmm Avrupa izlenimleri, Kitabevi, istanbul 1996. Ayrca, Baki Asiltrk, Osman/i Seyyahlarmm Gzyle Avrupa, Kakns, istanbul 2000, s. 17 vd.

396 -

18. YZYIL ve MODERNLEME DNCESi

ce asndan en nemli yeri, tarihilik, hukukuluk gibi disiplinlerin nda bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere siyasi teori dzeyine ulalmasdr. 18. yzyl Trk siyasi dncesi deyince yaplabilecek gezetierne bundan ibaret grlyor. Kastettiimiz Mslman toplumu ve Trk dilindeki dnce ve raporlardr. Oysa Hellenler ve Slavlar asndan baktmzda imparatorluun Balkan eyaletleri kaynamaya balamtr. Bulgarlar 18. yzylda Bulgarlk bilincine ulamtr. Halk tabakas falklor ve dini vaaz dili olarak Bulgarcayla yayordu; ama aydn ve tccar snf Hellen eitimi ve diliyle Hellen bilincini tayordu. Paissiy Hillanderskiy ve Sofroniy Vraanskiy gibi rahipler (birincisi popler bir Bulgar tarihi yazd ve milliyeti bir sylem getirdi) Bulgarlk bilinci alarken; Romen, yani Bodan-Eflak voyvodalklarnda Romen kltr ve tarihi kendini klasik Latinlie balayan bir eitim ve bilinle yetiti. Hellenizm bu asrda henz btn Ortodoks Hristiyanlarn ortak bilinciydi, ama Avrupa'daki Hellen kolaniler d devletlerin desteiyle siyasi bir programa geti. Gen Srp ve Makedonlar'n birincisi Avusturya'yla, ikincisi Fransa ve Avusturya'nn Katalik propagandas ile, tezatl bir biimde milli bilin ve kltrlerini gelitirmeye baladlar. Aslnda Balkanlar'a milli bilincin Fransz ihtilali sonucu geldiini tekrarlamak; bu gelimeleri gz nne ald mzda biraz hazrc bir yorum dur. Ayn eyi Yunan ayaklanmas iin de syleyemeyiz. Trk siyasal dncesinin dnda kalan, ama Osmanllk olgusu iin birinci derecede nemi haiz Hellen ve Slav milliyeti dncesi, Avrupa merkezli eitim odaklar kadar, popler bir sylemle de geliti; bu bizim lkemiz tarihiliinde ihmal edilen bir safhadr. phesiz Ermeni-Katalik bir dini tarikat olan Mehitaristlerin; Venedik, Viyana gibi merkezlerdeki kltrel faaliyetlerinin de modern Ermeni milliyetiliini hazrladn hatrlamak gerekir; nihayet Lbnan Maruni ve Melkitleri de Katalik dnyadan edindikleri kltr ve yntemle, ok gemeden modern Arap kltrnn ve tarihiliinin ncs olacaklardr. Osmanl tarihinin bu dnemini siyasi kltrel ynden bir konglomera olarak incelemek gerekmektedir.
ni

iLBER ORTAYLI -

397

la.ve Okumalar

Mnir Aktepe, "Tuzcuoullar syan", EF Tarih Dergisi, III/56, s. 21-52. Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", TTK Belleten, XX:VII/12. s. 603-22, TTK Yay. Ankara 1964. "The N ature of Traditionel Society", Political Modernization in Japan and Turkey, ed. R.E. W ard and D. A. Rustow, Princeton 1964, s. 42-63. Mcteba lgrel, "Balkesir' de Ayanlk Mcadelesi", EF Tarih Enstits Dergisi, 3, Yl1972, stanbul1975, s. 63-4. Helmuth v. Moltke, Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi Kitabevi, stanbul1969. Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, DTCF Yay. Ankara 1977. Virginia Paskaleva, "Osmanl Balkan Eyaletlerinin Avrupal Devletlerle Ticaretleri Tarihine Katk (1700-1850)", F Mecmuas, XXVIII/1-2, stanbul1969, s. 37-74. T. Stoianovich, "Land Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy", Journal of Economic History, vol. 13, No. 4, 1953, s. 398-411. M.Z. Pakaln, "Ayan", Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szcl, I, MEB Yay. stanbul1947, s. 120-2. H. nalck, "iftlik", Encyclopeadia of Islam, New edition, Vol. II, s. 32-3. . Ltfu Barkan, "iftlik", slam Ansiklopedisi, MEB, III, s. 39297.

DOKUZUNCU BLM
Tanzimat Dnemi 1Ynetimin
Modernlemesi

Tanzimat Dnemi 1Ynetimin


Modemlemesi

3 Kasm 1839 gn, devlet ileri gelenlerinin, kalabalk bir halk kitlesinin, Osmanl tebaasnn her din ve snftan ahalisini temsil eden ruhani reisierin ve yabanc diplamatlarn nnde okunan hatt- hmayun, imparctorluun devlet ve toplum hayalnda bir dnm noktasn tekil ediyor, yeni bir devri a yordu. Bundan sonra aydn brokrat zmre, imparatorluun ilevini yitirmi kurumlarn ve sarslan merkezi otoriteyi yeniden kurmak, devleti mali, idari, adli alanlarda dzenli bir yap ya kavuturmak iin hakimiyeti ele geirdiler.

A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve


Nitelii

Bu ferman esasen klasik adaletname geleneinin bir devam idi. " asrdan beri, tahta kan her sultan, tebaasna adaletli bir idare vaad eden, benzeri
hatt- hmayunlar

ilan

etmiti." diyor Prof. nalck. Fermancia adalet ve refah vaadedilen millet btn imparatorluun tebaas idi.l te fer-

evvelki benzerlerinden farkl yn de buydu. Bu fermanahakim ilkeler, Fransz aydnlanma devri felsefesinin do rudan bir taklidi deildi. mparatorluun iktisadi ve sosyal
1

mann

H. nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", XXVIII/ 109-112, Ankara 1964, s. 611.

Belleten,

402 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

bnyesi iinde glenip, iktidar ele geiren yeni bir snfn zorlamas ve dnya grnn eseri de deildi. Ama Tanzimat devlet adamlar tarafndan pratik gayelerle benimsenip, ilan ettirilen bu eitlik ilkesi imparatorluk iindeki yapsal dnmn yaratt bulranlara bir zm aramak kaygsndan douyordu. Bu kayglar ise, 19. yzyln bandan beri devleti sarsan milll ayaklanmalar, blgesel bakaldrmalar ve zellikle Balkan halklarn kkrtan d devletlerin faaliyetleridir. te Glhane Ferman, iktisadi bnyesi ve toplumsal kurumlar ile endstri ana ayak uyduramayan bir imparatorluun aydn brokratlarnn, bu gibi i ve d basklar sonunda zaruri olarak ilan ettirdikleri bir belge idi. mparatorluk iki asrdr, gereken zirai ve snai reformlar baaramamt. Bunun getirdii knt; Pax Ottomana evresinde yaayan kavirnlerin isyanna sebep oldu. lkenin deien toplumsal yaps, byk bulranlar yaratmh ve devletin dayand temelleri sarsyordu. mpara torluun Balkanlar' daki tebaas Osmanl idaresinden yz evirmiti. Bozulan toprak rejimi; merkeze bakaldran mahalli derebeylerinin her yerde sren nfuz mcadelesine ve bir otorite bunalmna sebep oldu. Tanzimat hareketi, zellikle imparatorluun iine girdii ekonomik ilikilerden dolay zirai sistemin urad knt ve bu kntden doan bulranlara bir tepki mahiyetinde dnlmelidir. Devletin askeri, mali ve mlki alanda giritii Isiahat teebbsleri de beklenen sonular vermemiti. Nihayet Nizip muharebesi ile d devletlerin desteine muhta olan Osmanl Devleti, bir dizi ticaret anlamasy la Avrupa ekonomisi ve siyasetiyle daha fazla btnlemek teydi. 1838 ngiltere-Osmanl Devleti Ticaret Anlamas yar ssrecini hzlandran ve Tanzimat'n bir an evvel ilann gerektiren nemli bir olaydr.
mrgeleme

Hnkar skelesi Antiamas (1833) Rusya ile Osmanl Devleti'nin ilikilerini younlatracak endiesi ile ngiltere Mehmet Ali davasnda Trkiye'yi destekledi ve sonuta bu anlamay elde etti. Bylece i ve d gmrk dahil, gmrk vergisi ngiliz mamulal iin yzde be oluyordu. Ayrca ticaret konusu olacak hi bir mal iin bundan byle ihra ve ithal yasa yoktu.

iLBER ORTAYLI -

403

Liberal bir ticaret dzeni her iki tarafa garanti ediliyordu. Ama bunu fiilen kullanabilecek olan ngiltere idi. Osmanl lkesi iin Avrupa, liberal bir dzen istiyordu. Acaba Tanzimat bu geli menin iteki bir ayarlamas mdr? Duruma bakldnda Tanzimat hareketi, bu gelimelere kar ayakta durabilmek iin giriilen bir reformlar silsilesi olarak grlyor. Avrupa bundan sonra i yaph ve kendi komisyoncusu olan gayrimslim tebaann eitlik ve gvenliini salamak iin alacaktr. Tanzimat brokrasisi ise, Avrupa'y ie karhr mamak iin her din ve gruptan tebaasna kendiliinden eitlie ynelik haklar vermek veya vaadetmek yolunu benimseyecektir. Fermanda; eitlik ve gvenlik benzeri kavramlar bunun iin yer alacakhr. Bundan baka imparatorluun geleneksel toprak dzeni ilemez hale gelmiti. Tmar sistemini btn ile kaldrmak ve tasarruf hakkn geniletmek de Fermann nedenlerinden biriydi. Yeniliki brokratlar grubu, daha gl olmak ve faaliyetlerini rahat yrtmek gereini duyuyorlard. Bylece Sened-i ttifak'taki ayanlarn yerini, Tanzimat Ferman'nda da dnk merkez brokratlar alyor ve Padiahn geleneksel mutlak otoritesi bunlar lehine kstlanyordu. Tanzimat liderlerinin d tehlikenin [!] yardmndan baka gvenceleri yoktu. Kimi zaman Beyolu'ndaki sefarethanelerin dostluunu (!)kullanmaktan ekinmediler. 1804 Srp isyan ve 1824 Yunan istiklalinden beri d devletler Osmanl Imparatorluu'ndaki ulusal ayaklanmalar desteklemeye baladlar. zellikle Reit Paa grubunda ise bu eit ayaklanmalarn Isiahat ve hrriyetle sndrlecei kanaati hakimdi. Tanzimat Fermannda her snftan tebaaya vaadedilen gvenlik ve bu konuda konulan kurallar ile yeniden tekiHtlan mann balca nedenlerinden biri budur. Glhane Hatt- Hmayunu'nu hazrlayan merkez brokrasiyi buna srkleyen balca nedenlerden biri de taradaki ayanlarn isyan ve Mehmet Ali Paa olaydr. Bu, Osmanl Devleti'nde esasl bir Isiahat istei uyandrd2 III. Selim gelene2

1809 da imzalanan Sened-i ttifak'n esaslar unlard: Bu esaslarin nitelii merkeziyeti brokrasinin reaksiyonunu celbetti.

404 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

yrten Bsrev Paa, Abdlmecid'in ilk devrinde ekildi ve meydana sefaretlerden yetien ve liberal fikirli da dnk bir gruba, daha dorusu bu grubun nderi Mustafa Reit Paa'ya kald. Mustafa Reit Paa bir ngiltere hayranyd ve liberal ekonomik dzen taraftaryd. Devrinin alnda en nemli sebep phesiz ki, dtan yaplan ticari, siyasi ve dini ekilli hasklara kar koyabilecek bir dzenin kurulmasyd. IL Mahmud'dan sonra ordu bu grubun dnya grne uygun olarak kurulmu ve taradan ayanlardan ve ulemadan gelen reaksiyonlarakar gl bir silah haline gelmitir.

ini

Tanzimat Fermannn ncelenmes


Tanzimat Ferman'nn ierdii hkmlere gz attmzda bu noktalar ak olarak grrz: Hattn ilan, a. Tarada merkez! otoriteyi arttrmak, b. Fert benliini kaytlayc kurum, kanun ve usulleri kaldrmay hedef tutnutur. Fakat ferman, eliik bnyesi dolaysyla gerekte bu gayeleri gerekletireme
mitir.

Hukukularrnz eitli yaklamlarla ferman

lerdir.

Baz hukukularmz

aramlardr

ki, bu

yanltr.

tahlil etni fermanda bir anayasa karakteri Tanzimat Ferman ne ruhen, ne

a. Vzera, ulema, rical, hanedanlar veya ocaktan padiaha kar bir ayaklanma olursa dierleri onu el birlii ile bastracak. Bylece ayanlar "hanedanlar" ad altnda hukuken bir snf ve g olarak tannyor. b. Ocak isyan karrsa ona kar birlikte hareket edilecektir. c. Vergi toplanmas gibi hususlarda devlete yardm olunacak. d. Sacirazama hep birlikte itaat edilecek. Fakat o da doru yoldan saparsa gene hep birlikte drlecek. Bylece bu ajanlar merkezi devleti hukuken de ellerinde oyuncak yapmak istiyorlard. Sened-i ttifak'n hkmleri ksaca zetlenecek olursa ajanlar merkezi otoritenin orta ve bunu hukuken gerekletirme yolundayd. Sened-i ittifak metni iin bkz. Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt Hmayunu", Belleten, XXVII/112, s. 603-22.

iLBER ORTAYLI -

405

de lilfzen bir anayasa deildir. Ancak getirmek istedii kurumlar silsilesi itibariyle Trkiye tarihinde anayasal bir harekettir. Prof. S. M. Arsal fermann u slahat ngrdn sylyor.3
1. Btn tebaann hayat, niyet ve masuniyeti,
eref,

haysiyet ve mlklerinin em-

2. Vergilerin tarh ve cibayeti usullerinde Islahat,


3. Asker toplannas usulnn dzenlenmesi.

Arsal bu tasniften sonra din ve vicdan hrriyetinin laiklik prensibi olarak grlemeyeceini, zira gayrimslim tebaya tannan bu hakkn, Mslmanlara da tannmadn sylyor. Gerekten devletin er'! idare ve alevi-snni aynnma dayanan tutumunda esasl bir gelime olmam, Anadolu kylsn ezen bu ayrm, bu sosyal organizasyon sregitmitir. Kald ki gayri Mslim teba da bu hakk bazen ok geni tutmu, adeta er'! vergi olan cizyeyi bile vermekten kandklar olmutur. 4
Permanda liberal bir grle can, mal, rz emniyetinden bahisle msadere ve angaryann kalkt bildiriliyor. Msaderenin kalk brokrat tabakann ve domas arzu edilen ticaret burjuvazisinin gvenliini salamaya yneliktir. Vergi hususunda da il tizamn kaldrlaca belirtiliyor. Fakat bu usUl ileride gene konacaktr. Vil.iyetlerde muhasslklar kurulmusa da vergi ve maliye tekiUl.tnn zamannda tamamlanamamas ve yanl anlamalar bir ok yolsuzluklam ve ayaklanmalara sebep oldu. Kald ki, kar zedelenen birok snflar da buna nayak oldu. Bu gibi olaylara ilerde deinilecektir. Kald ki, cizyenin kalkmamas vergi alannda bir eitliin getirilmediini gsterir.

S. Maksudi Arsal, "Teokratik Devlet ve Laik Devlet", Tanzimat I, stanbul 1940, s.91. 4 amard Kazas, Meeli Kariyesi'nin ahalisinin hisselerine den cizye-i er'iyeyi vermemek iin ayaklandklarn bildiriyor. Bkz. Halil nalck, "Tanzimat Uygulamas ve Sosyal Tepkileri" (Tanzimat hakknda belgeler), Belleten, XXVI 1112, s. 681682.

406 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

Fermancia asker toplamann ve grev sresinin de bir dzene konmas gerektii belirtiliyor. Cemaatlerin eitlii, din ve vicdan hrriyetinin temini ile Padiahn eriata uygun olan bu kanunlar tasdik edecei belirtilerek ferman sona eriyor. Ferman negatif stat haklar yannda, amme hizmetlerine kahlma ve bu alanda eitlii (aktif stat haklar) ngryor. Bunun yan banda isteme haklar (pasif stat) de yer alyor. Ancak askerlik alannda Hristiyanlar iin bedel usul bilahare kabul edilmi, bu alanda da eitsizlik domutur. Bylece ticaretle uraan gayrimslim tebaa her trl devlet hizmetinden uzak kalacakhr. Mslmanlar gene vergi veren, feodal mtegallibeden kurtulamayan, askerlik hizmeti ykn tm ile eken, din ve vicdan hrriyeti alannda hi bir yenilik ve ferah~ lk grmeyen dank fakir birimler olarak kalmlardr. Glhane Hatt- Hmayunu'nda oturmam yeni kurumlar ve eski geleneklerin atmasndan doan bir dalizm vardr. Bununla beraber ferman esas tekilata ve idarenin bnyesine kadar nemli deiiklikler ve idare hukuku alannda baz yenilikler getirmitir.
Gene, "kanunsuz su ve ceza olmaz prensibi" ve buna bal usul meseleleri fermann yeniliki tarafdr. Bu sayededir ki, husus! hukuk alann dzenleyen Mecelle'nin hazrlanp yrrle konmas adil ve idari tekilatta grlen baz nemli deiiklikler, Tanzimat Ferman'nn eseridir. Bunun yan banda eriata uyulmas ve eriata uymayanlarn cezalandrlacana dair baz meyyideler konmas fermann belirgin er'i niteliidir. Yeni bir idari' dzen, btn tebann can ve mal gvenlii, zellikle gayrimslim Osmanl tebas iin hukuki eitlik ve teminahn salanmas, Avrupa devletlerinin zerinde nemle durduu bir konu idi. Ticaret ortaklar olan Hristiyan tebann mal ve kazan emniyeti, baz hak ve imtiyazlan Avrupa'nn i ve siyaset evrelerini yakndan ilgilendirmekteydi. "Tanzimatlarn getirdii ve fermancia grlen btn tebann eitlii ilkesi yeni bir Osmanllk siyaseti idi." diyor, Prof. nalck ... Ancak bu geleneksel devletin btn tebann himayesi veya Osmanl Devleti tebas anlay-

iLBER ORTAYLI -

407

Mustafa Reit Paa Osmanll yeni bir azmindeydi. Bal'nn milli devletlerinde eitlik prensibi, itimal snflarn, vatandalarn eitlii ynnde geliirken, Osmanl mparatorluu'nda bu prensip tabi kavimlerin, gayrimslimlerin eitlii eklinde kendini gstermiti. Hi phesiz kaynan gene Baldan almaktayd. 5 Nitekim hattn iindeki hkmlerde, tebann hukuki eitlii ve gvencesiyle adli ve mali Isiahat yeni dzenin en mhim iki ilkesi olarak yer almaktaydlar. Bu ise, mali sistem ile hukuki mevzuat ve adli tekilaln slah anlamna gelmekteydi ki lkenin merkez tekilal kadar eyalet idaresinde de kkl yenilikler beklenmeliydi. Beklenen yeniliklerin kaderi, bu reformlar baaracak nitelikte bir nc ve uygulayc . kadronun varlna bal idi. Oysa, imparatorluun brokratik rgt knt iindeydi. Tanzimat nderleri daha balangtan, ileri ynetecek yetikin kadrolarn sknlsn ekmekteydiler. ruhla
canlandrmak

ndan farkldr.

Merkez ve eyalet idaresinde yaplacak, adli, mali ve mlki Isiahat iin yeterli eleman yoktu. Tanzimat'n ilanndan ok sonralar bile valiler normal ileri yrtecek personele sahip deillerdi. Mesela maliyede tasarruf iin 1848 ylnda vilayetlere yazlan ve ihtiya fazlas memurlarn tasfiyesini isteyen bir sadaret hkmne baz vilayetler cevap olarak; mevcut personelin dahi ihtiyac karlayamadn, bu yzden memur tasfiyesinin mmkn olmadn bildirnilerdi. 6 Bu gibi nedenlerden tr ilk elde btn sistemi merkeziyeti bir modele gre yenileyemediklerinden, Tanzimatlar merkezde ve eyalet idaresinde klasik kurum ve usullerin slah ile ie girimeyi tercih etmi olmaldrlar. Eyalet idaresinde meveret usulne gidi de, byle bir zoraki tercihten ileri gelmelidir. leride deinilece5

Agm, s.621.
rnein Bb. Ar. Cev-Dah. 5432 Nr da kaytl 2 Cemaziyelahr 1276 (27
Aralk 1859) tarihli Kastamonu Vilayeti'nden Sadaret'in hkmne cevaben yazlan bir mazbata "Tarada mstahdem ketebenin icab-i maslahata gre hadd-i kifayeye tenzili hakkndaki emrin, Kastamani Meclisi'nde okunduu ve mstahdemin hadd-i kifayede bile olmayp, hariten valinin maa ile adam kulland dahi vaki olub, tenzilin mmkn olmad " bildiriliyor.

408 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

i zere, tara idaresinde 18. yzyldan beri, nemli fonksiyonu olan meveret meclisleri, imdi merkezden tayin edilen muhasllarn yannda tekil edilecek muhassllk meclisleriyle yeni bir biimde ihya edilecektir. Bu sefer meclisierin yaps, grevleri ve alma usulleri yeniden dzenlenmi ve ayrntla rna kadar tespit edilmiti. Ksa zaman sonra, bu meclislerden beklenen baarl sonular elde edilemeyince, valilere eski otoriteleri yeniden iade edildi. Fakat mahalli halktan seilen yelerin de bulunduu baz meclisierin kuruluuna ve almalarna devam edildi. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ile de bu kurullarn varl devam etti. Bylece taradaki eski feodal nfuz gruplar sarsnt geirmeden merkezle uyumaya devam ettiler. zeilikle Isiahat Ferman hkmlerinden dolay, mahalli temsilciler vilayet tekilatnda sadece vilayet, liva ve kaza idare meclislerine deil, mahkemelere ve eyaletin baz hizmetlerini grmek iin kurulan ihtisas kornisyonlarna da girdiler. phesiz ki, bu kurullar; ilerinde seimle gelen mahalli temsilciler bulunsa da, mahalli idare kurulular olarak niteleyemeyiz.

Ancak bu noktada modern kstaslada yaplacak bir nitelendirmeden ok, devrin artlarn da gznne almak gerekir. Bundan baka bu tr giriimler Trkiye mahalli idarelerinin nvesini tekil etmektedir. Tara ynetiminde, mahalli nfuz gruplar idarede resmen sz sahibi oluyorlard.

B. Merkezi dare rgtnde Modernleme


Merkezi hkmet rgtnn yaps esasen IL Mahmud devrinden beri deimekteydi. 19. yzyln ilk yarsnda fonksiyonlar yok olan ve ortadan kalkan Divan- Hmayun'un yerini Avrupa rneine gre kurulan baz nezaretler almt. Adli ve mlki k<;>rtularn yrtlmesi iin Meclis-i Ahkam- Adliyye (sonralar Meclis-i Vala) Tanzimat dneminde bir tr parlamento ve yksek mahkeme kurumunun douunu hazrlaya cak bir organ olarak ortaya kt. Bu meclis 1837 de II. Mahmud dneminde kurulmutu. Daha 19. yzyl banda Umur-u Hariciye ve Umur-u Dahiliye nezaretleri kuruldu. Bu so-

ILBER ORTAYLI -

409

nuncusu 1836'da S adaret Kethdal'nn yerini ald. Bilimler akademisi karl olarak bir Encmen-i Dani kurulmas Tanzimatlarn eylemleri arasndadr. Bakanlk grevi gren Meclis-i N afia gibi baz organlar yar tzel kiilie sahip kurumlard. Orduda Islahat, zellikle yenieriliin ve kapukulu askerinin imhasndan sonra balca sorundu. Osmanl ordusunun modernlemesi, 19. yzyl boyu kritik dnemler ve olaylarla iie gelimitir. Fakat Tanzimat hareketinin esastamali Islahatla bir anlama Merkezde maliye rgt yeniden dzenlendii gibi, eyaletlere de mir yetkisinde muhassllar gnderildi ve yanlarna dier inernurlar ve ahaliden kurulu muhassllk meclisleri verildi. Bir mddet sonra, reaksiyoner grup iktidara geince valilerin azalhlan yetkileri yeniden arilinlacak ve vali yeniden vilayet idaresinin ba haline getirilecektir.
geldiini belirtmitik. Aslnda her nezaret bir icrai ve bir de teri! organdan meydana geliyordu. crai otoriteyi nazr, terii veya daha dorusu istiari grevi meclis yerine getiriyordu. Dahiliye nezaretinde her eyalet bir kap kethdas ile temsil ediliyordu. Her nezaret yazma, tefti ve zlk ilerini yrten ofislerden meydana geliyordu. Bu ofisler eski divan veya kanlarya geleneinin bir devam gibidir, tzel kiilie sahip bakanikiara doru bir gelimedir.

Umur-u Hariciyye Nezareti ise Osmanl devlet gelenei d ilikiler sistemindeki nemli bir gelime sonucu ortaya kh. dilerini yrtmekle grevli bu ofiste, Osmanl aznlk larnn uluslararas bir sorun haline gelmesi sonucu Mezahib-i Gayrimslim Dairesi diye birblmnde kurulduunu gryoruz. Bu dairenin her dini cemaat iin alt seksiyonlar vard. Tercme Odas, Hariciye Evrak Odas gibi ana blmlerden zellikle ilki diplamatlarn yetitii bir okul halini ald. Bu bakanlk, milletlereras bir sorun haline getirilmi olan muhtelif blgelerdeki dahili reformlar sorununu da zme ve yrtme grevini stlenmitir. Gene vilayetlerdeki umur-u harkiye mdrleri, Hariciye Nezareti tarafndan tayin edilirdi. mpara torluun d ticaret ilikilerini yrtmek de bu bakanln grevi idi. Hariciye N ezaret i aslnda uzun zaman sadaret ma-

ve

410 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN

MODERNLEMESi

karn ile aynilemitir. Bakanln ekseriyetle Franszca idi.

yazmalar

kendi iinde bile

Maliye Nezareti veya dier ismiyle Bab- Defteri, II. Mahmud tarafndan 1838' de klasik defterdarlk ofisinin bakanlk haline getirilmesi ile ortaya kh. Bu nezaret hazine ve muhasebe kalemi olmak zere birbirinden olduka bamsz iki blmden meydana geliyordu. Krm Harbi sonrasnda Fuad Paa tarafndan bir Divan- Muhasebat (bugnk Saytay) kuruldu ve toplam harcamalarn kontrol grevi bu kurula verildi. Divan- Muhasebat eyaletlerde de mali ilemleri ajanlar aracl ile kontrol edecekti. Eyaletlerde kurulan muhassl lklar balangta byk otorite sahibiydi.

Tanzimat devri boyunca maliye rgt klasik yapdan moen ok deiiklik geiren bir blmd ve sorunlarn odaklah bu rgtn salkl bir deiim geirdiini ileri srmek gtr. Mali merkeziyetiliin gerekletiril mesi ideali, evvela lkenin ilkel sosyo-ekonomik ve idari yaps, saniyen iflas eden maliyenin yabanc devletlerce kontrolnn balamas dolaysyla suya dt. Klasikten beri alnan vergiler ounlukla kald. zellikle aar vergisinin alnmaya devam etmesi, zirai yapda gerek bir modernleme grlmemesi ile yakndan ilgilidir. Gene ticaretin inkiafna engel tekil eden dahili gmrk resimleri de brakld. stelik merkezi devletin maliye rgt, gelir kaynaklarn salkl ve ayrnhl bir biimde saptayp, bu gelirlerin tahsili iini yrtecek bir brokratik kadro meydana getiremediinden iltizam sistemi devam etti. Tanzimat vergi mkellefleri olan retici ve yerli tccarn hayahnda bir yenilik ve zenginlemeye ynelik deiiklikleri gerdernlemeye doru
ekletiremedi.

Eitim Kurumlarnda Modernleme

Yeni dnem brokrasisinin eitim alanndaki ahim medreseler dnda laik okullar kurarak gerekletirmeye alln gryoruz. Medrese slah mmkn olmayan ve gelimesi dumura uram bir eitim kurumu olarak dnlm ve ei timdeki modernleme medrese d eitim kururnlarnda ger-

iLBER ORTAYLI -

411

ekletirilmek istenmitir. Glhane Ferman'nn ilanndan hemen sonra bu i iin Meclis-i Maarif-i Muvakkat kurulmu, bu sonra Meclis-i Maarif-i Umumi ve nihayet 1866'da Maarif-i Umumiye Nezareti olarak bir bakanlk halinde rgtlenmiti. ilkretim kademesinde laik ve modern eitim ancak imparatorluun son yllarnda ele alnan bir sorundu. Tanzimatlar, mhendislik, hp ve harp tekniini modern anlamda retmeye alan ve askeri amal eitim kurumlarnn II. Mahmud dneminden devralmlard. Bunu hukuk ve idarede modern aa ayak uydurmas gereken brokratlarn yetitirile cei Adli ye Mektebi, Mlkiye Mektebi gibi kurumlar izledi.

Tanzimat dneminde orta dereceli okullarn modern eitim gre kurulduunu gryoruz. r tiy e mektepleri stanbul ve eyaletlerde kurulmaya balad. Bir mddet sonra inas rtiyelerinin (kz ortaokullarnn) kurulduunu da gryoruz. Bu sonunculara retmen yetitirmek iin kzlarn da yksek renim grmesi gerekiyordu ve Dar'ul Muallimat bunun iin kuruldu. Bylece retmenlik meslei daha 19. yzylda Trk kadnlarnn i hayatna girmesine olanak veren bir gelimenin balangcn tekil etti. Rdiyelerden sonra vilayetlerde idadi (lise seviyesi) mektepleri geliyordu. Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultani) rneinden sonra btesi padiah tarafndan karlanan sultanller Rumeli ve Anadolu'da kurulmaya baland. zellikle II. Abdlhamid dnemindeki brokratik bymenin gerektirdii kadrolar bu mekteplerin saysn arttrd. Bu gelimeler sonucu 1900'de Dar'ulfunun-u Osman1 (stanbul niversitesi) modern bir niversite olarak hp, hukuk, edebiyat faklteleriyle hizmete girdi. Tanzimat'la balayan eitim modernlemesi medreseyi skp atamadndan bir kltrel ikileme dodu. Medreseli ve mektepli Osmanl ynetim ve kltrel hayatnda grtlak grtlaa boua rak yaayan iki zmre haline geldiler. Eitimdeki ztlk bu kadarla bitmedi. Tanzimat Ferman ve zellikle Isiahat Ferman 'nn (1856) ilan ile imparatorluun gayrimslim tebas kendi dil ve dinlerinde eitim yapan ilk, orta ve yksek dereceli okullar kurmaya baladlar. Bilhassa Ermeni, Rum, Bulgar ve Hristiyan Araplarn kurduu ilk ve orta dereceli okullar her yerde yayld. Bunun dnda Katalik ve Protestan mezhebini
esaslarna

412 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN MODERNLEMESi

bu aznlklar arasmda yaymay amalayan Fransz, ngiliz, Amerikan, Alman, Avusturya ve talyan okullar her yerde kuruldu. Pratikte bu okullar dini propagandadaki baardan ok, temsil ettikleri lkelerin kltrn ve ticari nfuzunu yerleti recek bir elit genlik yetitirdiler. Eitimdeki bu kargaa ancak 1925 de tevhid-i tedrisat kanununun k ve uygulanmas ile kaldrlacaktr. Btn bunlarn dmda Tanzimat eitimi, ziraat ve sanayinin gelitirilmesine ynelik mektepleri gereken say ve kalitede kuramamtr. Zaten bu gibi teknik eitimin yaygn lamasn gerektirecek bir tarmsal ve endstriyel gelimenin gereklemediini biliyoruz.

Yarg rgtnde Deimeler


Tanzimat dneminde adliye rgtnde yaplan slahata gelince; bu hareketin ban ekenler ve kurulan meclisler esasmda bir yerde adliye rgtnn ta kendisini meydana getirmekte, yani yksek yarg mercii grevini grmekteydiler. (Meclis-i Valfi-y Ahkan- Adiiye gibi). Ama Tanzimat hareketi er'i malkernelerin grevini ve nfuzunu daraltmak yolunu semi tir. Kodifikasyon faaliyeti yannda adiiye hayat ve hukuki mevzuatn bir ok blmlerinde laikleme eilimi, Tanzimat dneminin balca niteliidir. Adiiye rgtn modernletire cek, ksmen laikletirecek bir nezaret II. Mahmud tarafndan Nezaret-i Deav adyla kuruldu. Bunun bugnk anlamyla bir bakanlk yani Adiiye Nezareti haline gelmesi 1870'tedir. Tanzimat devri yneticileri hukuk alannda her snf ve mezhepten tebaaya hitap eden ortak bir kanun klliyat meydana getirme konusunda birlemilerdir. zellikle ceza, idare ve ticaret alanndaki kanuniatrmalar bu amac yneliktir ve Tanzimat dnemi hukuk alannda laiklemenin balangc saylabi lir. 1840'da Ceza Kanunu, 1850'de bir Ticaret Kanunu hazr land. Bu kanunlar her din ve mezhepten tebaaya uyg~lanacak biimde idi. 1879'da Tekilat- Mehakim Kanunu ile savclk, noterlik gibi kurumlar adiiye rgt iinde yer ald. 1875'te nce stanbul'da, sonra her yerde Avukatlk kurumu da kabul

iLBER ORTAYLI -

413

edildi? lk merci mahkemelerin kararlar her yerde Mslim gayrimslim yeler ve hukuk tahsil eden yarglardan kurulu temyiz divanlarnda gzden geiriliyordu. Nizarniye Mahkemeleri denen bu yar laik yarg kurulularnn yarglar hukuk mektepleri mezunuydu. er-i yarglar dahi Medresetu'lKuzzat denen zel kadlk medreselerinde yetitirilmeye ba land. 1872'de Mecelle-i Ahkam- Adiiye denen ve Avrupa hukuk sistemi ile slam hukuku hkmlerini telife alan bir eser sekiz kitap halinde tamamland. Bylece bugnk Medeni Kanun'un konular ksmen er'i hukukun dnda dzenleniyordu. Belirtildii gibi ticarete, aileye ve araziye ait konular bu klliyatm dnda braklmt. Bununla beraber Tanzimat dneminde yarg rgtnde arzulanan birlik ve laik nitelik gerekletirilemedi. Husus! hukuka ilikin konularda gayrimslim cemaatlerin kendi cemaat mahkemeleri faaliyete devam etti. Yarg alanlar daralmakla beraber bu alanda Mslmanlar arasnda da er'i mahkemeler varlklarn korudular. Ticaret mahkemeleri normal nizarniye mahkemeleri dnda ve daha ok seimli yeler ve ticari temsilcilerden meydana geldiinden ayr kurululard. nihayet m paratorluktaki yabanc tebaa (ou yabanc pasaport alan eski Osmanl reayas idi) yabanc devlet konsolosluk mahkemelerinin yarg yetkisine tabi idi. "Her tr mahkemenin alma kurallar, alt rgtleri baka idi. Bu kadar ok mahkeme arasnda byk yetki-grev ekimeleri de olmu, devletin adalet yaa m danklk ve karklk iinde srp gitmitir." diyor, Prof. C. ok ... 8 Bununla beraber Tanzimat dneminin hukuk reformu, Cumhuriyet devrindeki hukuk devrimine yol aacak byk deiiklik ve sarsntlarn balangcn tekil etmek bakmndan nemlidir. Tanzimat'tan sonra eyhlislamlk da (Bab- Meihat) bir mstakil nezaret gibi rgtlendi ve eyhlislamlar kabineye adeta eriyye Nazr olarak girdiler. Bab- Meihat'te,
7

. ok- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, s. 334. Age, s. 335.

414 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

medreseleri ders vekili, fetva ilerini fetva emini en yksek memurlar olarak ynetiyorlard. Ayrca, Anadolu-Rumeli kazaskerleri ve miras taksim ilerinde en nemli grevli olarak kassam- umumi vard. Vakflar da Evkaf- Hmayun Nezareti tarafndan ynetildL Tanzimat dnemi, btn kurumlarn grevlerinin gelitii, ihtisaslamann arth ve devlet rgtndeki ofisierin hkm1 ahsiyet kazand bir dnemdi. Bab- Ali ve Sarayn hcrelerindeki ofisler mstakil nezaretler olarak rgtleniyordu. Bu ihtisaslama ve brokratik byme Abdlhamid dneminde de gelien bir hzla devam etti. Ancak bu dnemde despotik bir mekanizma kurulmu, Bab- Ali etkisini kaybetmi, nemli iler Yldz Saraynda grlmeye ba lanmhr. Adeta Bab- Ali'deki nazrlar dnda Sarayn mabeyninde de husus! bir nazrlar gurubu vard. Bu dnemde nemli belgeler bile Bab- Ali arivlerinde deil, Yldz arivlerinde saklanyordu.

19. yzylda devlet rgtnde kayda deer bir merkeziyetilik ve g arhm grlr. Ancak bunu abartmamak gerekir. Osmanl merkez rgt ada olan dnya devletlerine gre henz modernlemenin ok balarndayd. Vergi toplama, askere alma ve cemaat ynetiminde eski adem-i merkeziyeti karakter bilinli bir tercihten dolay deil, fakat gszlkten dolay devam etti. Devletin merkezi rgtnde bile ne gelirleri ne giderleri saptayp kontrol edecek kesin bir mali kurallar mekanizmas kurulabilmiti. Maliye Nazr adeta basit bir icra memuruydu. Ekseriya nezaretler istedikleri gibi harcama yap yordu. Bu harcama ne ngrlen bir bteye gre yaplyordu, ne de hizmet ve mal alm satm Maliye Nezareti tarafndan etkin bir biimde denetlenebiliyordu. 9 Gmrkler daresi kendi gelirini toplayp memurunun maan dzenli verirken, baka kurumlarda memur maalar dzenli bir biimde denemezdi. Etkin bir adli denetim yoktu. Merkeziyeti bir eitim sistemi de kurulamad. Btn bu sanclarn imparatorluk yklana kadar devam edip, hastaln gen Cumhuriyete devredildiini belirtelim.
9

Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Reat, Kanaat Kitabevi, stanbul 1328, s. 258.

iLBER ORTAYLI -

415

Tanzimat'tan Sonra Hukuk ve Ynetirnde


Laikleme Balangc:

19. yzyl dnyasnn artlar iinde merkeziyeti bir brokratik yapya ve bu tr bir ynetimin gerei olan standart, derlenmi bir hukuki mevzuata sahip olmas kanlmaz olan Osmanl mparatorluu; modernlemenin ilk admlarn zel hukuk alannda atmhr. imparatorluk dnyann yeni ekonomik dzenine ayak uydurmak iin ilk elde Fransz Ticaret Kanunu'nu adapte etti (Kanunname-i Ticaret - 1850 ). Yeni kanuna gre; faiz kabul ediliyor, ticari davalarda haliyle din ve mezhep ayrm sz konusu olmuyordu. Gene modern anlamdaki irketler dahi slami uygulamada bulunmayan hukuki kurumlardan (tzel kii) saylyordu. 1863'te de Ticaret-i Bahriye Kanunnamesi kabul edildi. Bu sonuncuda10 da baka denizci uluslarn kanunlarn dan yararlanld. stelik ticari davalara bakacak mahkemeler de er'i hakimlerden deil; nizami hakimler ve tccarlardan oluan karma kurallardan oluuyordu. Tanzimat ileri gelenlerinden Ali Paa Fransz Medeni Kanunu'nu kabul ettirmek istedii halde, A. Cevdet Paa'nn bam ektii muhafazakar grup, 1868-1876 yllar arasnda 16 kitaptan meydana gelen Mecelle-i Ahkiim- Adiiye adl eseri hazrladlar. Mecelle esasta slam Hanefi fkhmn esasiarm benimsemekle birlikte, fasllarn dzenlenii ve eserin kendi iindeki sistematii gz nnde alndnda da, Bah hukukundan esinlendii grlyor. Nihayet ticaret, aile ve ahsa ait konularn bu eserle dzenlenemeyii, er'i grn modern dnya artlar karsnda aresizliini kabul ettiinin ak belirtisidir. usulnde nizami malkernelerin kurulup, gnden gne er'i mahkemeler aleyhine Tanzimat dnemiyle balar.
rnn

Yarg

yarg

alanla-

genilemesi,

Nihayet 1879'da karldn belirttiimiz Tekilat- Mehakim Kanunu ile savclk, 1875'te noterlik ve avukatlk kurumunun kabul ve ceza mahkemelerindeki hakimierin sa10

C. ok,- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, AHF, Ankara 1976, s. 329-30.

416 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

ysnn arthrlmasyla slam hukukunun monist yarglama

usulnn ar bir darbe yedii grlyor. Zira davada vekruet ve bireyin mahkeme nnde savunulmas ve ok yarg esaslar slam'da yoktur. slam'da monist yarglama usUl esash. 11 Sonu olarak modern yarglamann istinaf ve temyiz gibi messeseleriyle mahkemeler bir hiyerariye tabi oluyor ve denetim geliyordu ki, kadnn tarafsz ve hukuki tek otorite olduu slami sistemden olduka ayrlnmhr. Kamu hukuku alannda, er'i mevzuat ve rgtlenmeden ilk 1840'da Ceza Kanunu'nun kabul ile olmutur. 14 Temmuz 1851' de yeniden dzenlenen bu kanun, snf ve mezhep ve din fark gzetmeksizin btn Osmanllar' a uygulanayrlma
mhr.12

Bylece ceza hkmleri ve yarglama usul laik denecek bir esasa gre hazrlanmhr. Nihayet 1858' de toprakta zel mlkiyet, miras ve kadnla erkee eit miras ngren hkmler getiren Arazi Kanunnamesi, 1869 Vilayet Nizamnamesi, 1878 Vilayet Belediye Kanunu, kamusal alanda laikleme srecine girildiini gsterir. Son iki nizarnname ve kanun greceimiz zere tara ynetiminde idari kurullarn teekklnde, Mslim ve gayrimslim ahalinin temsilinde eitlii amalyordu. Esasta laik bir devlet dzeninde grlmeyecek bu eitlii salama hassasiyeti, slam'n meveret kuraln temelden zedelemitir. Yani ilk defadr ki gayrimslim ahalinin i dareye kahlmas bir devlet dzeni haline getiriliyordu. (Fiiliyatta bu durum daha eskiye gider). Nihayet 1876 Anayasas, o an hukukular nn meveret usul diye aklamasna ramen, meveret kurumuyla alakas olmayan bir sisteme dayanr. Devlet dininin, Din-i slam ve padiahn hilafetinin zellikle belirtilmesine ramen, anayasa her dinden btn tebaann idareye kahlmas n ve denetimini ngryordu. 18.76 Anayasas bir slam lkesinde ilk defadr ki laik devlet dzeninin temellerini atan belgedir.
E.Tyan, Historie de I'Organisation Jurdiciaire en pays d'Islam, deux. edit. Leiden-Brill, 1960, s.212. C. ok- A. Mumcu, age, s. 321-23.

11

iLBER ORTAYLI -

417

Daha 1839 Tanzimat Ferman'yla laiklie doru ilk adm lann atldn belirttik. Ferman kiliselerin toplad baz vergileri de kaldracak bir uygulamay ngryordu. Bu husus baa rlamad ise de, fermana Bat hukukunun baz temel kurumlar ilk defa slam Hukuku iine giriyor ve ikisinin birlikte yaama lar durumu douyordu. II. Merutiyet dneminde 1913'te karlan Kiliseler Kanunu ve 1915'te karlp ksa yetersiz bir uygulamadan sonra mtarekede kaldrlan Hukuk- Aile Kararnamesi Medeni Kanun' a yaklaan nemli admlardr. Nihayet Birinci Dnya Sava' nn getirdii zamretten dolay, medrese talebesinin askerlik muafiyetinin kaldrlmas ve daha nce cizyenin kaldrlp (bedel-i asker! konmutu) gayrimslimlerin fiilen askere alnmas gibi uygulamalar hem laisizme yaklanay salam, hem de er'i ve laik uygulamann bir arada bulunmasndan ileri gelen karkl arthrmhr. Tanzimat'la balayan uygulama laiklie doru bir giditir ama eliki ve karkln da bymesine neden olmutur. 19. yzyln dnr ve yneticisi, reformlar yar slamc yar batc bir dilemma (ikirciklenme) iinde yrhnee ve dnrne e abalamaktadr. Bu nitelii Osmanl tophimunun dnr leri kadar btn slam toplumlarnn dnrlerinde de grmek mmkndrP N. Kemal, Seyyid Ahmet Han, Cemaleddin Afgani
modernlemeyi kolaylahracak artlarn slam'n itihat kurumu iinde mmkn olduunu savunurlar. Her Mslman bir

itihat da bulunabilir. Eer bu itiraz ile karlanmaz ve tasvip grrse slam' a uygun bir itihathr. Anayasal rejimi slami icma ve meveret kurumuna, her yenilii slami itihada indirgeyerek aklayan bu grler ikircikli bir gelimeyi nleyememitir. Bu yeni ideoloji yeni dzenin eitim sisteminde ortaya kmaktadr. Tanzimat balangcndan beri eitimde bir ikilik balamtr. Merkeziyeti modern bir devlet, kendi ideolo13

Fazlur Rahman, Islam, A. Doubleday Anehor Book, New York 1968, s. 261-89. Burada 19. yzyl slam modernlemeci dnrlerin fikirleri serimlenip, tartlmaktadr.

418 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN MODERNLEMESi

ve ihtiyac olan kadrolar yetitirmek iin vatandin ve inan farkn pek dikkate almayan ve laik eitim veren bir eitim sistemi kurmak zorundadr. Bu nedenle klasik dnemde (Enderun hari) dini eitimin egemen olduu Osmanl mparatorluu'nda laik nitelie yakn modern eitim veren okullar, dini eitim kurumlarmn yamnda ve onlarn aleyhine yaylp, gelimeye baladlar. Osmanl mparatorluu; tebaaya adaletin iki eit mahkemede (er'i ve nizani) iki ayr sistemdeki kanunlarla datld, eitimin iki tr okulda verildii, brokraside iki snf memurun yan yana bulunduu (daha dorusu birbiriyle alt), iki tr dnya grnn birbiriyle ekitii bir sistem iinde mrn tamanlad. Bunun toplum hayatnda yaratt sanclar son nesil Osmanl aydnlar ektiler. jisini
dalarn

alamak

Parlamentarizmin Gelimesi
Tanzimat, ynetirnde yasallk ve gvencenin getirilmeye alld bir dnemdir. Tebaann can ve mal gvenliinin, ekonomik urasnn korunmas, gelitirilmesi bunun kanunlarla salamp, kanunsuz uygulamalara son verilmesi reformcu grubun balca istei idi. Bu anaca ynelik bir rgtlenme, Tanzimat Ferman'nn ilan ile balad ki sonuta bu geliim parlanento kurumunun da gelenek olarak temelini oluturacakt. Daha II. Mahmud devrinde gerekli kararname ve nizamnane leri (tzk) hazrlanak, yarg kararlann temyiz etnek, idarenin craatnn yasalln denetlernek iin bir Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye (Adli Kararlar Yksek Kurulu) tekil edilmiti (1838). Bunun yam banda idareyi istiar1 bir organ olarak dzenieyecek bir Dar- ura-y Bab- Ali kurulmutu. 1854'te Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye'nin grevleri fazlaca arttndan, idar1 karar ve yarglana yetkilerinin bir ksm yeni tekil edilen Meclis-i Ali-yi Tanzimat'a devredildi. Fakat bu sonuncu ile birlikte evvelki iki organ Meclis-i Ali-yi Umumi denen bir umumi kurul halinde toplanyor lard. Bu umumi kurul bir bakanlar kurulundan ok, bir reichsrat veya ar Rusyas'ndaki senato gibi anlalmaldr.

ILBER ORTAYLI -

419

Dorudan doruya istiari yetki ile nemli kararlar alyor, denetimde bulunuyordu. Bu grevi hkmdar adna yrtyordu. Esasen bu gibi istiari meclisierin yasama ve denetim grevini hkmdar adna yrtmesi btn monarilerde grlr. Osmanl Devleti'nde de bu meveret gelenei vard. Ancak imdi idari modernleme dolaysyla bu organlarn says arl yor, grevlerinde ihtisaslama ve gelime grlyordu. te bu organlardr ki, ilerde kurulacak ilk parlamento iin bir gelenein domasn salam oldular. 14 1868'de Meclis-i Vala-y Ahkam.,- Adiiye kaldrlarak, idari yarg, denetim ve nizarnnarnelerin incelenmesi ise ura-y Devlet'e (Dantay), yksek yarg grev ve yetkisi de yeni kurulan Divan- Ahkarn- Adiiye'ye brakld. ura-y

Devlet kendi iinde be daireye

ayrlrnh:

a. Mlkiye ve harbiye, b. Maliye ve evkaf, c. Kanun, d. Nafa, e. Ticaret, ziraat ve maarif daireleri... Devlet uras'nn grev ve yetkileri unlard:
...J

Her eit kanun ve tzk tasarlarn inceleyip, hazrla

mak,
...J dari ve adli mahkemeler arasnda kan anlamazlklarda grevli mercii saptamak,

Her trl idari iler hakknda, kendisine verilmi olan yetkiler dahilinde karar vermek,
...J ...J Nasl davranacaklar kendisine padiah emri ya da devlet kanunlanyla bildirilmi olan memurlan yarglamak, ...J

Padiah ve nazrlarn sorduklar btn meseleler hakknda

gr

bildirmek. Devlet Nazr ayn zamanda kabineye dahil olve ilk nazr (reis) Midhat Paa idi. Divan- Ah-

ura-y mutur

14

Merkezi kurullarn parlamenter bir geliim saladn, Prof. T. Z. Tunaya 1869' da merkezi yneticiler ve vilayetlerden gelen temsilcilerden kurulu Byk ura-y Devlet'in varlk ve grevine iaret ederek ileri srmektedir. Bkz: Tark Zafer Tunaya, Siyasal Messeseler ve Anayasa Hukuku, HF Yay. stanbul1975, s. 325.

420 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

karn- Adiiye de iki blmden oluuyordu. Mahkeme-i Temyiz ve Mahkeme-i stinaf. Bu organlar en st derecede yarg kurulular olup, kazalardaki devai meclisleri, livalardaki temyiz-i hukuk meclisleri ve vilayetlerdeki temyiz divanlarnn kararlarn incelerlerdi. Grlyor ki, yasama ve yarg organlar arasnda balangta bir grev birlii varken, zamanla bir grevsel ayrm balamhr.

Yasama grevinin merkezde bu gibi istiari kurullarda yerine getirilmesi ve vilayet idaresinde de malaHi temsilcilerin benzer istiari: organlara, ticaret mahkemeleri ve temyiz divanIanna ye olarak girmesi; 1877' de toplanan ilk Osmanl parlamentosunun alma ve mzakere geleneine bir hazrlk oldu. lk Osmanl anayasasn ve parlamentosunu sadece d basklar nedeniyle ortaya kan bir kurum olarak grmemek gerek. Bu parlamentonun kkeni Osmanl geleneinde ve modernleme sinde aranmaldr. 19 Mart 1877'de Osmanl bakentinde, lkenin drt yann dan gelen rengarenk bir heyet toplanyordu. Arabistan vilayetlerinden gelen eitli din ve mezhepteki temsilcilerin yannda, Anadolu ve Rumeli'nden gelen Trk ve Rum, Bulgar ve Arnavut temsilcileri, ilk Osmanl parlamentosunu oluturuyordu. Merutiyet rejimi ierde olduu kadar darda da aknlk ve sorular yaratmh. Nasl oluyordu da aydnlanma devrinden beri Avrupa siyasal dnnde despotik ynetirnin modeli saylan bir toplum, anayasal rejime geiyordu? Bu soru bir yana, bu parlamentonun kompozisyonuna gz athmzda, Tuna monarisinin parlamentosunda ve 1905' den sonraki arlk Rusya dumalarnda bile grlmeyen ilgin bir zellik daha vard. O da imparatorluun hakim unsuru olan Mslmanlarn yannda gayrimslim unsurlarn da hayli yksek bir oranda temsil edilmesiydi. Bu durum ilginti. nk AvusturyaMacaristan monarisinde; ek, Hrvat, Sloven, Slovak, Polonez, Ruten gibi unsurlarn temsili, oran bakrnndan hakszlk derecesinde dkt. Macar milletvekilleri ise ifte monarinin kurulmasna kadar ayn hakszla maruzdular. Rusya'da ise 1905'ten sonra kurulan du m ada Rus olmayan milletierin dk oranda temsili zel bir stat ile salanmh.

ILBER ORTAYLI -

421

lk Osmanl parlamentosunun bu konudaki istisnai duru-

nedenlerini aklamak, sadece bir takm d siyasal basbelirtillekle mmkn deildir. Nedenleri, Osmanl imparatorluk geleneinde de aramak gerekiyor. Osmanl imparatorluu bir Akdeniz inparatorluudur. Ona tarihin nc ve Son Roma imparatorluu demek pek yanl olmaz. Roma mparatorluu eski dnyann ok budunlu (kavim) geleneksel imparatorluklar iin kullanlacak bir deyindir. Bu imparatorluklarda devlet ve toplum hayatnda kabul edilmek ve ynetime katlmak etnik kkenden ok, devletin ideolojisini benin sernek ve onun artlarna uyum salamakla mmkndr. Bu Bizans ve Osnanllar' da olduu gibi, resnl dinin veya eski Roma'daki gibi inparatorun kiiliini tanrsallatran kltn yesi olmaktr. Bu uyum, Bizans'ta Ortodoks kilisesine nensu biyet ve onun ba olan nparatora sad akat, Osnanllar' da ise Din-i slam' a mensup olmak ve hkndara sadakat diye belirlenebilir. Bu stat etrafnda toplanan herkes, ister Dastan ve Grcistan'n uzak kelerinden, isterse Bosna ve Mora'dan gelsin, kii olarak yneticilie aday ve grup olarak da millet-i hakime'ye nensuptur.
klar

nunun

Geri 19. yzylda bu geleneksel kahbn krlnaa balad, bir yerde uluslama srecinin ve ulusalclk akmnn balad grlyor. Bununla beraber eski dzen el' an devam ediyordu. Dier yandan d devletlerin gayrinslin cemaatler lehine zaman zaman yaptklar mdahaleler, mparatorluun klasik dnemdeki kozmopolit brokrasisinin daha renkli bir grnm ve yapya ulanasyla neticelendi. 19. yzylda ne Avusturya ne de Rusya'da hakim ulusun (yani birincisinde Alnanca konuan Katolik Avusturyalnn ikincisinde ise Ortodoks Rus'un) dnda herhangi bir dini etnik gruptan sefir, nazr, devlet adan grlenezdi. 19. yzyln Osmanl mparatorluu'nda ise Hristiyan nazrlar, sefirler, valiler ve hatta milletleraras konferans ve bar antlanalarna gnderilen gayrinslim murahhaslara rastlanyor. lk parlamentonun yapsnda da bu kozmopolitizme rastlamak o nedenle istisnai bir durum deil dir. lk mecliste dokuzu ayan azas ve otuz yedisi mebusan azas olmak zere, toplam krkalt gayrimslin mebus vard. Bu ilgin grnm sadece byk devletlerin hasklarna deil,

422 -

TANZiMAT DNEMI/ YNETiMiN MODERNLEMESi

brokrasinin geleneksel kozmopolit aklamak gerekiyor.

yapsna

da dayanarak

Klasik devirden beri Osmanl eyalet idaresinde yerel guruplann temsili gelenei, merkezi hkmet adna yrtmeyi elde bulunduran valilerin sk sk bavurup, yararland bir usuld. Vergi tahsili, zaruri ilerin yaphrlmas, reayann temsilcilerinden meydana gelen kurullarn yardm ile salanrd. Meveret kuralna dayanan bu temsil grevi, ruhani reisler, Hristiyan reaya adna kocabalar ve memleket erafnn temsilcileri (ayanlar) tarafndan yerine getiriliyordu. Vergi tevzi ve tahsili, sefer annda gereken ilerin yerine getirilmesi gibi konularda yneticilere yardm gayesini tayan meveret usul bugne kadar literatrde, sosyal fonksiyonlar gz nne alnmadan slami bir kurum olarak nitelendirilmitir. Oysa bu geleneksel devletin gszln telafi etmek iin, vergi toplamaktan, kamu hizmetlerinin grlmesine kadar her alanda blge ileri gelenlerinin yardmna bavurmas demektir. (Ayn sistem, ilk ve ortaalarda Avrupa'da da grlr. Almanya'da rat, Rusya'da vee denen bu kurullar balangta bir devamhlk ve hkmi ahsiyet sahibi deilken, zamanla ehirlerin glenmesi ve sosyal yapdaki deimelerle ilave haklar elde etmi ve devamllk kazanmlardr). Trkiye'de bu tr kurumlarn devamllk kazannas ve hkmi ahsiyete sahip olmalar, Tanzimat'tan sonra eyalet idaresinde yaplan reformlarla mmkn olmutur. Resmen Avrupa'dan be asr sonra gerekleen bu sre, daha nce, de facto olarak Balkanlar'da, baz Akdeniz adalarnda ksmen gereklemekte idi. rnein, Kbrs Adas'nda, Hristiyan reayann temsilcilerinden kurulan ve demogerentos denen bu heyet, zamanla ada ahalisinin rgtlenmesinde ve bamsz hareket etmesinde nemli bir etmen
olmutu.

Esasen lkenin her yerinde bu tr kurallar ve onlarn nde gelen temsilcileri, 18. yzyl sonlarndan itibaren, merkezin gszlnden istifade ile yrtme erkini ele geirip, devaml bir meveret gelenei kurabilmilerdir. Balkanlar' da bu kurullar, zellikle 19. yzylda Mazzini 'nin fikirlerinden esinlene-

iLBER ORTAYLI -

423

rek rgtlenen ve alan, diaspora revolutionnereler haline geldiler ve Balkan bamszlnda nemli rol oynadlar. Tarihsel ve toplumsal temelini de gz nne aldmzda parlamentosunun snfsal bir nitelikten ok etnik bir renklilie sahip olmas, ada parlamentolara gre onun belirgin ve ayrt edici zelliidir. Bununla beraber bu durum nemli bir etnik almaya ve ulusal talepler ileri srlmesine neden olmamhr. Parlamento, d rgtler ve kitle hareketleriyle organik balar iinde deildi. (Zaten bunlar ya yoktu ya da pek clzd). Tarhmalar ve eletiriler zaman zaman clz kalyordu. Mebuslar lkesel sorunlardan ok yerel sorun ve istekleri yanshyordu. Geri bu durum, zellikle kalabalk nfuslu ve d ticarete alan viL3.yetlerin aydn nitelikteki mebuslar tarafn dan lkenin gerekleri kavrandka deimeye yz tutmu, sorunlar lkesel dzeyde ele alnnaa balanmhr. Zaten ilk meruti mecliste Mslim ve gayrimslim mebuslar arasnda burjuva gleri veya eilimleri temsil edenler de grlyor. Ama gene de Osmanl parlamentosu rgtl snfsal karlar ve etnik dzeydeki isteklerin gereklemesi iin verilen mcadele asndan, o an ok budunlu imparatorluklarnda grlen atmosfere sahip deildi.
Osmanl

lk Osmanl parlamentosunun etnik grnmnde hkmedilen millet temsilcilerinin orannn, Avusturya Parlamentosu ve arlk Rusya dumasna gre daha yksek olmasna karlk etnik atmalar henz ayn belirginlikte deildi. Milliyetilik 19. yzyl bandan beri Osmanl mparatorluu'nun gayrimslim ve gayri Trk vilayetlerine sznaa balamhr. Buna kar lk Tanzimatlar'n reform giriimlerinin odak noktas Osmanll, yani imparatorluun geleneksel kozmopolit yapsn ve ideolojisini restore etmekti. Btn bunlara ramen, brokrasideki modernleme, eitimde ve kltrel alandaki modernleme ile paralel gittiinden Trk milliyetiliinin douu da kanl maz olarak hazrlanmt. lk Meclis-i Mebusan' da ulusalc eilim ve atmalar be-

halindeki ulusalc duygu ve zaman zaman ortaya kt grlecektir. Belirtildii gibi mebuslar daha ok geldikleri blgelerin sorunlar ile lirgin
eilimlerin

olmamasna ramen, dou

424 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESI

vilayetlerdeki ehliyetsiz valiler, hrsz defterdarlar zerinde younlamaktadr. Ancak Rumeli vilayetlerinden gelen bir iki gayrimslim mebus, zellikle vilayet meclislerinde Mslim ve gayrimslimlerin eit oranda temsili ilkesini eletirerek nfus esasna gre temsil ilkesinin gelitiril mesini istiyordu. 15 Bu gibi ekingen taleplerin yannda Arabistan vilayetlerinin baz mebuslar tamamen pratik nedenlerle, mebus olacaklarn Trke bilmesi arhnn kaldrlmasn istemiti. A. Vefik Paa, riyaset makamnda kltrel milliyetiliin ilk rnei saylan u k yaprnhr: "Gelecek seime kadar daha drt yl var, akllar varsa bu zaman iinde Trke renirler" 16 Gayrimslim mebuslarn arasnda hakim millete kar bir birlik yoktu. Rumeli'nin sz geen Hristiyan mebuslarnn yukarda bahsettiimiz taleplerine kar, Anadolu'nun Mslim mebuslar ile birlikte Mezopotamya vilayetlerinin Hristiyan mebuslar da kar krnlard. Btn bunlara ramen ilk Meclis-i Mebusan', aznlk milletierin gerek talep ve eilimlerinin temsil edilebilecei bir mahal olarak grmek pek yanlhr. Esasen buraya gelen tabi millet temsilcileri, hkmetin itimadn kazanm kimselerdi. Bu kimseler genel bir oyla deil, geldikleri vilayetin valisinin seimiyle adeta tayin edilerek bu greve gelmilerdiP
lk anayasamzn ilanndan sonra ne bir ntihab Kanunu

megUldler. Eletiriler

ne de seimler iin gerekli hazrlk yaplabilmiti. Bu durumda liva ve vilayet idare meclisierindeki seimli yeler arasndan mebus semek uygun grlmtr. Esasta bu yelerin (Liva ve Vilayet dare Meclisi yesi) bir seilmi ye

karlabilmi,

zellikle Selanik mebuslarfMihalaki ve Vasilaki Efendilerle, Yanya mebusu Argiri Kantarc Efendi bu talepleri ileri srerken, Anadolu ve Rumeli'nin Mslman mebuslar ile Mezopotamya ve Anadolu'nun Hris tiyan mebuslar taleplere kar kmh. Bkz: Meclis-i Mebus'an Zabt Ceridesi, H. Tark Us, 7 Nisan 1877 oturumu, s. 84-5. 16 Meclis-i Mebus'an Zabt Ceridesi, s. 313; ayrca . Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, s. 191. 17 Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, s. 345-55.

15

iLBER ORTAYLI -

425

olmaktan ok, vali ve mutasarrflar tarafndan adeta tayin edilen kimseler olduu, hem ilgili nizamnameden hem de uygulamadan biliniyor. imdi ise valiler bunlarn arasnda en ok merebine uygun ve gvenilir kimselere mebusluk sfatn adeta tevcih ediyordu. Bununla beraber u noktay nemle belirtmek gerekir: OsMeclis-i Mebusan'ndaki gayrimslim mebus kalabalnn nedeni salt d basklar olmad gibi, valilerin toleransl seiminden ibaret de deildi. Tanzimat'tan beri imparatorluk bir laikleme ve geleneksel kozmopolitizmin kurumsallamas sreci iine girmiti. 1840'lardan beri vilayetlerde, liva ve kazalarda tekil edilen dare meclislerinde, belediye meclislerinde, ziraat komisyonu, menafi-i umumiye sand gibi kurullarda gayrimslim yelerin de bulunmasna dikkat ediliyordu. Bu meclisler bir beynelmilel ura, hatta kimisi tarihte ei grlmemi ruhban uralar halinde toplanyorlard. Ticari davalar er'i hakimierin nnde deil, Mslim ve gayrimslim yelerden kurulan karma mahkemelerde grlyordu. Gene ilk derece mahkemesi olan er'i mahkeme ve gayrimslimlerin ruhani mahkeme kararlar ayn biimde karma olarak kurulan Temyiz Divan'na getiriliyordu. Ceza davalar er'i veya ruhani mahkemelerde deil, nizami mahkemelerde grlyordu. Bu imparatorluk bir Mundi Ottomanorum idi. lk parlamentosunun da bylesine bir kozmopolit kurumlar silsilesi iinden kan ve o nitelikleri tayan bir organ olmas doald. Nitekim ilk Osmanl parlamentosu bu kozmopolit birliin, gerekte pek de var olmayan (daha dorusu yok olmaa balayan) zlenir bir rneini vermiti. Etnik atma nedeni olacak konulardan mzakereler esnasnda zellikle kanilyordu. Meclis; Rusya ile
manl sava baladnda, Osmanl vatanseverliinin rnei saylan

nutuklara sahne olmutur. Bu nutuklarn bazlar samirniyetten uzak olsa bile, hi bir yenin eitli milliyeti dernek ve hareketlerle organik ba olduu bugne kadar aka ve kesinlikle ortaya konamamtr. Bunun tersine sadakat rnekleri oktur.
n

Geri Osmanl parlamentosu Osmanllar dnyasnn ykl gsteren baz rneklere de sahne olmutu. Buna ramen

426 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN MODERNLEMESi

uyanan Balkan milliyetiliini burada grmek mmkn deil dir. Hele byle bir vehme dayanarak II. Abdlhamid'in meclisi datmas, bu ortam iinde anlalacak bir olay deildi. Parlamentonun milliyetilii krklemesi gibi bir durum, ancak 1866'dan sonraki Avusturya-Macaristan mparatorluu iin sz konusudur. IL Abdlhamid'in meclisi datma gerekesini Osmanl Meclis-i Mebusan'nn iindeki durumdan deil, Avusturya-Macaristan parlamentarizmine bakarak ortaya koyduu dnlebilir. nk ilk Osmanl Meclis-i Mebusan aznlklarn en geni ekilde temsil edildii, fakat milliyetilik sorununun da en az grld bir parlamento idi. Anayasal rejimin mr uzun olmad. 1876 Anayasas Belika Anayasas esas olmak zere bir Avrupa anayasalar karmas olarak hazrlanmh. Sultana srgn yetkisi veren 113. maddenin ilk kurban bu anayasay hazrlayanlardan biri, yani Midhat Paa oldu. Parlamento mebusandan ve tayinle gelen ayandan (senato gibi) meydana geliyordu. Anayasa sultana aslnda olaanst yetki ve iktidar veriyordu. Bundan baka hukuken kabine messesesi mevcut deildi. Nazrlar parlamentoya kar deil, tek tek sultana kar sorumluydular. Bununla beraber parlamento, nazriar tenkit grevini ilk acemilikten sonra yerine getirdi. Bu ilk parlamento d politika konularnda da gayet serbeste eletirilerde bulundu ki, 1960'lara kadar Trkiye tarihinde hi bir parlamento buna cesaret edememitir. Meclis-i Mebusan vilayet ve belediye kanunlarn bilgece mzakere edip kard ve bylece ksa mr baar ile bitti. II. Abdlhamid 1878'de Mebusan Meclisi'ni datt zaman Ayan Meclisi datlnadan kald. Ama toplanmad. Anayasa fiilen uygulanmyordu ama ilga edilmedi, bu anayasa 1908 devriminden sonra deiikliklerle kullanlacakhr. Bylece 19. yzyl Osmanl mparatorluu mutlak bir monari olarak deil, skynetim allnda yaayan bir anayasal monari olarak
kapatyordu.

iLBER ORTAYLI -

427

C. Tara Ynetiminde Merkeziyetilik


Tanzimat hareketiyle merkeziyetilii modern anlamda arthracak bir takm giriimler grlmekte, yeni kurumlar ortaya kmaktadr, demitik. Aslnda Tanzimat brokratlar lkemizde yerel zerklik ve mahalli demokrasiyi yerletirmek gibi bir niyete sahip deildiler. Onlar, reformla bir demokrasi denemesi yapmak deil, Metternich-Schwarzenberg Avusturyas veya II. Aleksandr Rusyas'nda olduu gibi, eyalet idaresinin slah, gelirlerin artmas ve tutarl bir idarenin yerlemesini salamak istiyorlard. stelik bu tr bir rgtlenme ile merkezi hkmet taradaki egemen guruplar zerinde otoriter bir kontrol de kurabilecekti. Bu nedenle Tanzimat gurubun yeleri, Reit, Cevdet, Ali ve Fuad Paalarla, Me rutiyet kahraman Midhat Paa arasndaki fark da grmek gerekir. Tanzimat devlet adam iin gerekli ey hrriyet deil, kazan, mal ve hayat gvenliidir. devlet hayahnda aslolan unsur; geni gruplarn siyasal kahlmas deil, sadk olan ve ok kazanp ok vergi veren bir tebaadr. Despotizmden bu lde, zaruri olarak ve kanuni-otoriter bir idare yaranna vazgeilmektedir. zet olarak Tanzimatlar mahalli halk1 idareye kahlmasn, eyalet idaresinin slah iin istemekteydiler. Bu nitelikleriyle daha ok, modernleme srecindeki devletlerin politikasna benzer bir yol izlemilerdir.

Vilayet rgtnde Deimeler


lkenin ulam a ve d ticaret kanallan deiti retim ve kontrol merkezleri de deimektedir. Bu nedenlerle yeni doan merkezlerin zorlamasyla, imparatorluun eyalet taksimat da bu yzylda devaml olarak yeniden dzenlenmektedir. rnein klasik Osmanl anda Aydn Vilayeti'nin toplayc ve dahc fonksiyonlara sahip kontrol merkezi Aydn ehri iken, yollarn ve retim kontrol merkezinin zmir'e
19.
inden, asrcia

428 - TANZiMAT DNEMi 1YNETiMiN MODERNLEMESi

bu ehir eyalet merkezi oldu. 18 Gene 1860'larda Tuna blgesi, vilayet olarak yeniden dzenlenmitir. Basra'nn sk sk deien idar'i durumu byle bir ihtiyatan ileri gelmekteydi. Bir ara Mara mstakil eyalet olmu, fakat Halep merkezinin pey ki olmaktan kurtulamad iin, gene Halep' e ba lanmhr. 19. yzylda modern tarma almaya balayan ve dier merkezler ile dolaysz retim ilikilerine giren ukurova, bir iktisadi kontrol merkezi haline geldi. Blgenin Adana ehri, H alep' e nazaran gittike glenen bir faaliyet merkezi olduundan, ayr bir idari birim olarak tekilatlandrld. 13 Safer 1275 (22 Eyll 1858) tarihli bir talimatname ile lkenin idari taksimat zerindeki herhangi bir deiiklik ve dzenleme padiah fermanna balanmhr. 19 Ancak deien retim yaps ve blgesel organizasyon ile yerleme merkezleri arasndaki hiyerari, idari taksimaln imparatorluun son yllarna kadar mtemadiyen deitirilmesini gerektirecektir. Bu nedenle Tanzimat'tan sonra vilayetlerin idari tekilat kadar mekansal organizasyonunda da deiiklikler grld. Bu deiikliklerin hepsi merkeziyeti bir idarenin yerletirilmesi gayesiyle yapl mhr. O yzden merkezi hkmetin, eitli kurullar ve belediyelerde merkeziyeti bir politika izlemesi doal bir sonu idi. Gerekte, merkeziyeti bir idarenin uygulanmas iin gereken baz artlar da yerlemekteydi. mparatorluun yol sorunu en nemlisiydi. Bu dnem iinde darecilerin, zellikle valilerin karayolu ebekesinin gelitirilmesi zerinde srarla durduklar grlecektir. Yabanc kurupanyalarn demeye balad demiryollarndan evvet Tanzimatlar posta ebekesini slah etmeye balamt. 1865 yl ortalarnda, zmir-Manisa-Edremit anakkale-stanbul telgraf hath tamamland. 20 Telgraf ebekesi
18

kaymasyla,

Mbeccel B. Kray, rgt/eerneyen Kent (zmir), Sosyoloji Bilimi Dernei Yay. Ankara 1972, s. 9-10. 19 Bu talimatname iin bkz. Dstur, I. Tertip, I, s. 559 2. tab' "Vliit- izam ve mutasarrfin-i kirarn ile kaimmakamlarn ve mdirierin vezaifini a mil talimatdr" 13 Safer 1275 (22 eyll 1858) tarihli md. 4, "Bir dairenin kasr ve tevSi mutlaka emr ferman- hazret-i Padiahiye men'utdur" demektedir. 20 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Sene 1282 (1865) s.7.

iLBER ORTAYLI -

429

imparatorlukta hzla tesis edildi ve merkeziyeti idarenin vazgeilmez teknik vastalarndan birini tekil etti. Tanzimat dnemi iinde, yabanc vapur kumpanyalarrn yan banda Trk vapur kumpanyalan da kurulup faaliyete girdiler. Osmanl devlet adamlar bu konuda nemli giriimleri baarabil diler. Ancak karayolu, demiryolu ve deniz yolu alarnn birbirini rasyonel bir ekilde tamamlayamad aktr. Bu nedenle lkenin btn merkezleri arasnda, ucuz ve kolay bir ulam sistemi kurulamamtr. 21
Osmanl vilayet ynetiminin yeniden dzenlenmesinde bir rnek, ama olumsuz bir rnek tekil eden 1861' de tespit edilen Cebel-i Lbnan'n stats olmutur. 1845'den beri Drzller ve Maruniler arasnda sregelen atmalar Lbnan olaylarn uluslararas bir sorun haline getirdi. Bab- Ali ise ngiltere ve Fransa'nn silahl mdahalesi zerine blgedeki hkmranl n korumak iin 1861'de Beyrut blgesini hari tutarak Cebel-i Lbnan iin zel bir stat hazrlad. Bu stat etnik-dini gruplarn eit olarak idareye katlmas esasn gzeterek hazrlan mt. Buna gre; Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, Hristi yan bir mutasarrf bakanlnda (ilk mutasarrf Ermeni asl l David Paa' dr) karma yeli bir idare meclisi tarafndan ynetilecekti. Mahkemeler ve dier kurullarda da bu karma temsil esasna dikkat ediliyordu. Bugnk Lbnan Anayasas'nn da esasn oluturan bu sistemin, Avrupallar btn Osmanl Rumelisi ve Mezopotamya viHiyetlerinde de uygulanmasn isteyince Bab- Ali telaa kapld. 9 Haziran 1861 Lbnan statsnn yaygnlamas, imparatorluu bir yamal boha haline getirebilirdi. Bu nedenle Metternich zihniyetindeki bir ynetim ve hukuk dehas olanA. Cevdet Paa, Fuad Paa ve liberal fikirli Midhat Paa yeni vilayet ynetiminin statsn hazrladlar. Ancak bu stat genelletirilmeden nce baz vilayetlerde uygulamaya kondu. Ksmi uygulamada Tanzimat devlet adamlarnn kaide-i tedric prensibi balca sebepti. Bu yzden 7 Kasm 1864 Vilayet Nizamnamesi nce Tuna Vila21

Ulam ann

19.yy.'daki

eliik

dzeninin nedeni ve

ileyii

iin bkz.

lhan Tekeli, Blge Planlama zerine (Anadolu'da Mekiin Organizasyonunun Evrimi), T MF~ stanbul1972, s. 108-9.

430 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESI

yetinde (bugnk Bulgaristan ve ilk vali de Midhat Paa oldu). Halep, Edirne, Trablusgarb ve Bosna'da uygulanp cesaret verici sonular alnd. Merkeziyeti eilim nizamnamede aka gze arpyordu. Model olarak Fransz departemente sistemi benimsenmiti, ama ondan bile daha merkeziyeti bir eilim gze arpmaktayd. 1864'den itibaren Osmanl Avrupas'nda 10 vilayet (44 sancak), Osmanl Asyas'nda 16 vilayet (74 sancak) Osmanl Afrikas'nda ise 1 viHiyet (5 sancak) da uygulanan bu sistemin, 22 Ocak 1871' de yeniden formle edildiini ve dare i Umumiye-i Viliiyet Nizamnamesi adyla hazrlanp ilan edildiini gryoruz. Ancak Cebel-i Lbnan zel statsnden, Msr, Bosna ve Girit zerk durumlarna, Hicaz ve Yemen uzaklklar ve airet dzenine dayanmalarndan, stanbul ise ba kent oluundan dolay bu nizamnamenin dnda brakldlar. Btn bunlara ramen, merkeziyeti idareye ynelik reformcu uygulamalarn tepkisiz kalmadn belirtmek gerekir. Uzun sre devam eden bu tepkiler, baz blgelerde tutucu nitelikli ayaklanmalara kadar vard. Anadolu ktasnn baz yerlerinde de yeni idari yapya kar mahalli eraf trl tepkiler gsterdiler. rnein, 1867 ylnda kaza merkezi haline getirilmek istenen Amasra'da, eski ayan ve aalar, bu teebbs Bolu'ya kadar gidip nlediler. Gene ayn zmre denen telgraf direklerini sktrmler, yol yapmn engellemiler ve ube binas nn yapmn durdurmulard. 22 Bu tr direniler herhalde az deildi. Mahalll otoritelerini kaybetmekten korkan tara eraf ilk anda direnie gemiti. Ancak yeni idari tekilatianma tamamlandktan sonra, bu sefer de idare meclislerine, belediyelere ve mahkemelere ye olarak girip nfuzlarn srdrme imkann elde etmekte gecikmediler. Btn vilayet taksimat ve rgt kadar, ordularn tekilat ve dalm da deitirildi. Osmanl tarasnda bu deiiklikler tepkisiz kalmad. Osmanl adliyesi ve kanunlar da revizyona tabi tutuldu. Ancak bu konuda A. Cevdet Paa'nn ban ektii lml grup, artlarn gerei stnlk kazand ve Osmanl adliyesi ve hukuki mevzuat bir ikilik ve irkin bir
22

Necdet Sakaolu, Amasra, Latin Matbaas, stanbul1966, s.178.

iLBER ORTAYLI -

431

eklektisizm iinde bocalamaya devam etti. Kadlarn mlki ve beledi yetkileri esasen azalhlmt. Bu dnemden sonra hukuk adam kiilikleri de gitgide sarslmaya devam edecektir. imparatorluk brokratik yaps bakmndan nemli, fakat halen dertlere deva olamayacak deiiklikleri yayordu. Merkezi idare bu deiikliin sknhlarn ekerken; tara rgt de mali glkler, personel yetersizlii gibi nedenlerle bir hercmer iindeydi. Vilayet tekilalnn banda vali yer alyordu. Tanzimat'tan sonra valilerin askeri yetkileri alnm, bu grev mpa ratorluun Anadolu, Rumeli ve Arabistan ktasna yaylan alh tane ordunun mirlerine braklmhr. Valinin yannda, maarif mdr, nafia mdr, umur-u hariciye mdr zaptiye kumandam, baytar, sertabip, defterdar gibi memurlar bulunmaktadr. Ayrca ahaliden Mslim ve gayrimslim ikier ye seilerek yukarda saylan memurlada birlikte bir Vilayet dari Meclisi meydana getirilmitir. Bu meclise her cemaatin ruhani liderleri de katlmaktadr. Bundan baka livalardan gelen temsilciletle birlikte ylda bir vilayet umumi meclisi toplamrd. Bu meclis bugn de l Genel Meclisi olarak devam etmektedir. Bu kurullar istiari niteliktedir. Pratikte seimli yeler adeta tayinle bu greve gelmitir. Vilayet idare meclislerinde valinin nfuzu hissedilmitir. Baz grevler iin, maarif ve nafia meclisleri, Menafi-i Umumiye Sand gibi kurullar da kurulmutu. 1877'ye kadar meclis-i belediler de, bu tr dorudan valiye bal istiari kurullardand.

Esasen bu tr kurullar ekseriya, vilayetin nfuzlu erafnn veya gayrimslim burjuvazinin yuvaland yerlerdi. Ancak Osmanl yneticisi de yeterince ekonomik ve siyasal gc elde edemeyen bu gruplar zaman zaman etkisi alhna almhr. Bylece bir tr uyum iinde bu kurullar tara ynetiminde kayda deer bir i grmekten ok, mahalli nfuz sahiplerinin halk adna i takipilii yklendii veya vergi tarh ve tahsilinde kendi karlarn gzetip, yolsuzluklara neden olduklar kurullar haline geldiler. Vilayetin alt birimleri liva, kaza, nahiye ve kylerdi. Livalar mutassarrf tarafndan ynetilirdi. Mutasarrfn yannda gene

432 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

maarif, nafia, tahrirat ve mali ilerle grevli memurlar ve benzer ekilde kurulan bir liva idare meclisi bulunurdu. Kazalar kaymakam tarafndan ynetiliyor ve burada da bir kaza idare meclisi bulunuyordu. Bir alt yerleme birimi olan nahiyenin yeni stats ise 1871 Nizamnamesi ile tespit edilmiti. 1871 Nizamnamesi nahiyede tamamen mahalli bir ynetimi ngrr. Mdr mahallin ahalisinden olup, 25 yan gemi, okuryazar ve tebaa-i Osmaniyye'den biri olacakh. Bu memur vali tarafndaninhave Dahiliye Nezareti'nce memuriyeti tasdik edilecek, maliyeye, asayie ilikin konularda hkmetin vekili olacakh. Nahiyenin ky birimi stnde hibir denetim ve mdahale yetkisi yoktu. N ahiye meclisleri mahallin ahalisinden seimle kurulacakh. Ylda drt kere vilayetin izin ve emriyle toplanp, mahallin bayndrlk ve eitimle ilgili ilerinde karar vereceklerdi. Ancak kararlarn da vilayete tasdiki gerei, mevcut zerkliin pek kstl olduunu gsterir. Gerekte nahiye stats Osmanl mparatorluu'nda yaybir uygulama deildi. Esasen byle bir ynetim birimi, merkezi hkmete de pek arzu edilmemitir. Evvela tarm teknolojisinin ve kydeki i blmnn gelinedii bir tarmsal yapda bu tr merkezler doamazd. Bundan baka zerk stats dolaysyla nahiye, zellikle, Balkanlar' da oluan ulusalc hareket ve fikirlerin krsal alana kadar inmesi iin ok uygun bir ortam demekti. Bab- Ali'yi korkutan buydu ve haksz da deildi. nk Rusya Bulgaristan'da, AvusturyaMacaristan ise Bosna'da nahiye idarelerinin kurulmas iin devaml bask yapyorlard. Bizzat Avusturya ve Macaristan Hariciye Nazr Kont Andrassy Paris Antiamas'ndan sonra bir nota vermi ve Bosna'da Hristiyan ounluun ye olduu nahiye meclisleri kurulmasn istemiti. Rusya Sefiri gnatiev de birnota ile benzer nerileri Bulgaristan iin tekrarlamh. 23 Bu nedenle 6 Nisan 1876'da bir NevaNi Nizamnamesi karl d ise de uygulama pek oyalayc ve yava oldu.
gnlk kazanm

Nahiye stats Dou'daki airetlerin kontrol iin de uyguland. Gebe airet reisierine nahiye mdr stats verilerek,
23

Bkz. Benim, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, s. 87-95.

iLBER ORTAYLI -

433

ne nizarnname ile ne de mahalll ynetim ile ilgisi olan tuhaf bir uygulamaya geildi. Hele 1876 Nizamnamesi'ndeki mdrn seimle gelecei hkm uygulamaya konmad dense yeridir. ngrlen brokrasinin kalabalkl, masrafl oluu gibi sepeplerle de pek bavurulmam ve idare adamlar kadar nahiyede de ekingen bir kart tutum gzlenmitir. Gerekten d~ kapal ky ekonomilerinin egemen olduu, aksak brokrasili, dini-etnik ayrlklarn grld btnlemeyen toplumlarda, nahiye rgtnn kurulup dzenli i leyebilmesi gt. Bu idari kademe bir mahalli zerk ynetim tipine ulaamayaca gibi, tara ynetiminde krtasiyecilii artbrmaktan ve ahaliye ek angarya ve vergi yk getirmekten baka pek yarar da salayamazd. Nahiye
Osmanl ynetiminde klasik dnemden beri mahalle ve kyn idarenin en alt ve temel unsuru olduunu biliyoruz. 19. yzyl bandan itibaren ynetimi yeniden dzenlenen bu birimler, 1871 Vilayet Nizamnamesi'nde de yeniden merkeziyeti bir dzenleme ile ele alnmhr. uygulamasna,

1871 Vilayet Nizamnamesi'ne gre bir ky 20 haneden bykse, bir de ikinci muhtar seerdi. Seimden sonra birinci ve ikinci muhtarn memuriyeti kaymakamca tasdik edilirdi.
Muhtarlarn yaronda nfusa gre 3-12 kiilik seimle kurulan bir htiyar Meclisi bulunur. Bunlar, kyn beki, korucu gibi zabta memurlarnn tayin ve ynetimi, vergi tahsili, beledi hizmetlerin gzetimi ile grevlidirler. Meclisler cemaat yeleri arasndaki davalar sulhen zrnee yetkilidirler. Birka kyn ihtiyar meclisleri kaymakamlardan izinsiz birlikte toplanarnazlar. Osmanl ynetimi, iki etnik grup bir kyde yaasa bile, her ikisine de ayr ky stats tanrnhr. Pratikte bu kylerde iki ayr cemaat bir arada deil ayr mahallelerde yaadndan, blnm ynetim, merkezi hkrnete uygun grlmtr. Ancak bu kylerde ortak konu ve davalar zmek iin, iki cemaatn ihtiyar meclisi, rnuhtar ve papazlar birlikte toplanabilirlerdi. Muhtar seimi ylda bir yaplr; 18 yan geen Osmanl

434 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

uyruklu ve ylda en az 50 kuru vergi verenler seerler. Muhtar ve ihtiyar meclisi yelikleri iin 30 ya ve 100 kuru senelik vergi verme art aranr. Devlet bylece kontrol edebilecei dar bir gruba ynetime katlma yetki ve hakkn tanmtr. O devrin hukukular ky, tzel kiilii olan bir ynetim birimi olarak grmlerdi. Osmanl hukuk mektebinin temsilcilerinden smail Hakk Bey, ky idaresini organlar, grev ve yetkileri bakmndan tzel kiilie sahip bir birim olarak niteler. 24 Modern llerle baktmzda bu su gtrr bir hkmdr. Pratikte mali gc snrl olan bu birimler, su yolu, cami vb. tesislerinde en basit bir onarm bile yapamyor, merkezi hkmetin yardmn bekliyordu. En ufak sorunlar bile vilayete, hatta Bab - Ali 'ye kadar yanstlyor ve krtasiyeci lik son haclde ulayordu. Ky idaresinden beklenen, vergi tevzi ve tahsilinde dzenlilik ve adaletin salanmas idi. Kylerin hesap defteri kaza idare meclisleri tarafndan kontrol edilirdi. Ancak meclisierin kontrol sadece para miktar zerinde kal yordu. Verginin haka alnp alnmad incelenmediinden (zaten kyde bu muhasebeyi tutacak bir beceri ve brokratik bilgi de yoktu) muhtarlar vergi konusunda kolayca yolsuzluk ve soygunculuk yaparlard. 25
bayndrlk

devlet, brokratik yetenei ve teknik olanaklar el verdii lde, mahalll zerk ynetim ilkelerini dikkate almadan her alana otoriter bir tuturnla el att. Yeteneksiz ve imkansz kald zaman ise kyleri babo brakt. Bu ise soygun ve asayi bozukluu demekti. Merkezi devlet beklendii yerde ve anda yoktu. Karmamas gereken yer ve konuda ise krtasiye cilik ve engelleme ile mahalll atlm bsbtn nlyordu.

Ksacas,

24 25

smail Hakk, Hukuk-u dare, Birinci ksm, Dersaadet 1328, s. 330-1.

Abdurrahman Vefik Bey, Tekalif Kavavidi, II, s. 65.

Ayrca

bkz.

Ortayl,

age, s. 102-3.

ILBER ORTAYLI -

435

Belediye rgtnn Kurulmas


Kent ynetimi eski ynetim sisteminin k nedeniyle bir anari iindeydi. mparatorluk sanayileemiyordu. Kentler modern metropoller haline gemek ansna sahip olmad gibi, artk klasik geleneksel Osmanl ehri yapsna da sahip deil lerdi. Belediye rgt uygulamas bu dnemin yeni bir problemi olarak ortaya kmt. Belediye idarelerinin kurulmasn reform hareketlerinin genel nitelii iinde deerlendirmek gerekir. Bu ada Osmanl ehirlerinin alt yapsal tesislerinin ve kamusal hizmetlerinin dzensizlii, her trl iktisadi ve kltrel faaliyetin gelimesi ne engel tekil eden rgtszlkleri, yeni devrin idarecilerinin nemle megul olduu sorunlardand. Grdmz kadaryla, Tanzimat hareketinin nderi Reit Paa daha Avrupa'da sefaretlerde iken, garp ehirlerinin yaps ve organizasyonuna duyduu hayranlkla, Osmanl ehirlerinin slah gerektiini resmi raporlarnda belirtiyordu. Bu dnceler Osmanl yneticilerinin hepsinde vard. Ancak Osmanl yneticisi, ehirlerin geli mesinin neye bal olduunu anlayamamtr. o kadar ki, baz valiler, bu tutkularn ehrin bymesini engelledii gerekesiyle eski surlar yktrmak veya hkmet binalarn ehir d nda ina ettirmek derecesine vardrmlard. Her eye ramen yeni devrin brokratlar modern belediyelerin kurulup geli mesini iddetle arzu etmilerdir. Ancak bu iddetli arzu, sadece modern, dzenli ehirlere sahip olmak iindi, Yoksa komnal bir zerklik hi bir zaman sz konusu olmamtr. Bu sorun o derecede ihmal edilmiti ki, belediye idarelerinin alahilmesi iin gerekli mali kaynaklarn tahsisi bile gereince ele alnmamt. Zaten belediyelere gerekli mali kaynaklarn tahsisi de, hazinen.in baz nemli gelir kaynaklarn kaybetmesiyle ayn anlama gelecekti. Avrupa dnyas ise, iktisadi faaliyetlerinin kolayca yrtlebilmesi iin, zellikle Osmanl liman ehirlerinin slahn istemekteydi. Bu ehirler de, ulam, su, kanalizasyon, aydnlatma ve salk hizmetleri

436 -TANZiMAT DNEMi /YNETiMiN MODERNLEMESi

gibi sorunlarn zlmesi kendi ekonomik yalnnlar iin gerekli n artlard. Ayrca bu gibi tesis ve hizmetlerin getirilmesi de, ilgili Avrupa kumpanyalan iin yeni, cazip i sahalar yaratacakl. Ne var ki ayn nedenlerden tr Avrupallar kendi i temsilcileri olan, gayrimslim ve levantenlerin belediye idarelerinde sz sahibi olmalarn da gerekli grmlerdi.
te bu iki ynl etki ile ilk nce liman ehirlerinde belediye

kurulmaya baland. Tekilaln kurulu nedenleri o kadar ak ekilde belli oluyordu ki, stanbul'da bile ilk dzenli belediye idaresi ehrin liman ve i blgesi olan GalataBeyolu'nda, Altnca Daire-i Belediye unvanyla kuruldu. Ayn etkilerle Selanik, Beyrut, zmir gibi yerlerde de belediye idareleri 1877 Belediye Kanunu kmadan ok nce, Vilayet Nizamnamesi hkmlerine dayanlarak kurulmutur.
rnein, henz zmir-Aydn demiryolu imtiyaz verilip szleme imzalanrken, ngiliz tccarlar zmir' de belediye kurul-

tekilat

ve kabul ettirmilerdi.26 Gene ayn yllarda Tuna Vilayetinin birok kentinde, 1869' da Badat'ta 1871' de, Kbrs'ta belediye idarelerinin kuruluu tamamlanm h. 1864 Vilayet Nizamnamesi belediyeler hakknda gayet mphem hkmler getirdii ve byle bir kurulu iin gereken staty belirlemedii halde, ismi geen eyaletlerde kurulu teebbsnn baaryla tamamlanmas, bu yerlerin d dnya ile olan ilikilerde kilit noktalarn tekil etmeleriyle aklanabilir.
stanbul'da ilk modern belediye idaresi kurma teebbs K

mas teebbsne girimi

mttefik devletlerin etkisiyle oldu. 13 Haziran 1854'te savan bakentte yaratt hareket ve karkl bir dzene koymak iin stanbul ehremaneti kuruldu ve Meclis-i V ala tarafndan bir nizarnname hazrlanarak bana bir eh:eminitayi; edildi. Bu ehremanetinin banda merkezi hkmete tayin edilen ve merkezi hkmette grevli bir memur (ehremini) bu-

rm Sava srasnda

26

Orhan Kurmu, The Role of British Capital in the Economic Development of Western Anatolia, Ph. D. Thesis, 1974. Bu eser, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii adyla evrilip baslmtr (Bilim Yay. stanbul1974), s.91.

iLBER ORTAYLI -

437

lunuyordu. Grevlerine ve bunlar yerine getiri biimine gz athmzda eski ihtisab nazrndan pek farkl olmadn gryoruz. ehreminleri hem ok yetkili despotlar, hem de eldeki aralarn ktlindan, gsz yneticiler olmutur.
ehremininin yannda gene Bab- Ali'nin seimi ve padi-

tayini ile grevlendirilen yelerden kurulu bir ehre Meclisi vardr. Bu yeler esnaf ve ileri gelen baz rnernurlard. Meclisin grevleri, kadya yardrnc olan eski kurullara benzer. Daha ok istiaridir. ehrenanetinin mali yetenei snrldr. ehremaneti bamsz geliriere sahip deildir. Masraflar devlete denir; toplad gelirleri rnaliyeye der. Yani bamsz bir komn naliyesinden sz edemeyiz. ehre nanetinin mhendis ve kavaslardan (belediye zabtas) oluan yetersiz bir kadrosu vardr. ehrenaneti modern belediyecilik iin iyi bir balang saylmaz. Deien, sadece htisab Nezareti'nin ad idi. Ne ehreminleri, ne de ehrenaneti Meclisi yeleri bu konuda bilgi, beceri, hepsinden de nemlisi zerk stat ve yetki sahibi deillerdi.
naneti

ahn

Dier yandan, stanbul'da bu baarsz denerne srerken bir blgede ayrcalkl bir statyle yeni bir denemeye giriildi. Osmanl hkmeti, zellikle ecnebilerin yaad ve modern liman kentinin karlah sorunlarn younlah bir blgede, Galata ve Beyolu'nda modern beledi hizmetlerin grlmesini sala mak zorundayd. Bu nedenle stanbul'un tmnde etkin bir beledi hizmet rgt kurularnazken, hi deilse bu blgede modern beledi hizmetlerin grlmesi istendi. Altnc Daire-i Belediye, Paris rnei izlenerek kuruldu. Bana Hariciye memurlarndan Karnil Bey atand. Dairenin yaznalar Franszca idi. Daireye olaan dnda baz gelirler tahsis edildi. Sefarethane ve i rnuhiti Beyolu'nun beledi hizmetleri bylece ayrcalkl bir bte ile yerine getiriliyordu. Gerekten de Altnc Daire-i Belediye bu ayrcalkl durumunu ve bu durumundan ileri gelen baarlarn Cumhuriyet dnemine kadar srdrd. Hatta ilk belediye binas, ilk belediye mahkemesi ve yabanc uyruklu reis ve meclis yeleri de burada rastlanan kural d uygularnalard. Bylece gelien, rnodernleen Beyolu kar yakada ilkel beledi rgtlenmenin devarn ettii, her yan-

438 -

TANZIMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

gnda kl olan eski stanbul'a tepeden bakyordu. Hereye

Daire'de demahalll bir demokrasi deil, baynetilen bir merkezi hkmet brosu niteliinin ar hasln belirtelim.
yndrlk endiesiyle

ramen Altnc

1868 ylnda Altnc Daire rneine bakarak btn stan bul 14 belediye dairesine taksim edildi. Fakat uygulamada her birinin bana onursal bir paye olarak emekli bir yksek memur tayin edilen bu dairelerin ounda beledi meclisler kurulup personeli bile tayin edilmedi.
Osmanl tara kentlerinde modern beledi rgtlenmeye 1864 Vilayet Nizamnamesi ile balandn gryoruz. Bu nizarnname ile liva ve kaza merkezlerinde seimli yelerden kurulu meclis-i belediler bulunacakhr. Ancak uygulamada grev ve alma dzeni bakmndan bu meclisierin bir tzel kiilii olduu bile tartlmaldr. Zaten bu meclisierin her kazada kurulamad da bir gerektir. Ancak baz gayretli valiler (rnein Midhat Paa Tuna ve Badat'ta grevli iken) bu meclisleri kurdurmu ve nispeten grevlerini yapmalarna nayak olmulardr.

belediyeleri, gelirleri kt, personeli ya yok ya ok yetersiz, denetim yetkisi ve kapasitesi bakmndan pek etkisiz idiler. N ormal olarak kentlemenin balad blgelerde bunlarn belirli bir varlk gstermesi mmkn oldu. Zaten statleri ve organlarnn kurulu ve alma sistemi ynnden de komnal bir ynetimin zelliklerini tamadklar gerekti. Tarada ilk beledi hareket, kapitalizme geiin balad yerlerde grld. Tuna Vilayeti kentleri, Badat, liman kentleri belirttiimiz nedenlerden tr bu alanda nc olmulardr. Belediyecilik bir zerklik ve mahalli ynetim sistemine gei olmaktan ok, bir bayndrlk ve kentsel hizmet btnne ynelik bir kurumlama olarak dnlm ve uygulanmhr.
Tara belediyeleri iin ngrlen mali kaynaklar krsal ekonomik ve sosyal yapnn egemen olduu bir lkede pek hayall idi. Hatta dululiye (octroi=oktruva) gibi feodal rsum bile tahsil edilemiyordu. nk yar gebeliin grld yerlerde bu verginin ykmls saptanamyordu. lk Osmanl parlamentosu tarafndan 1877'de Vilayet Belediye Kanunu ka-

Osmanl

iLBER ORTAYLI -

439

rlmasna ramen, bu noksan tekilat sregitti. Bu durumun nedenleri aktr. Her eye ramen, Osmanl lkesi modern beledi fonksiyonlar gerekletirecek derecede bir ehirleme ve endstrileme sreci iinde deildi. Zaten, geleneksel ehrin rgtszlk ve dzensizliine kar, ehir sakinleri pek de isyan etmiyordu. Ahali ehir dzeni ve beledi hizmet olarak, yneticiler kadar ok ey istemiyordu. Bundan baka byle bir rgtlenmeyi ve hizmetleri gerektirecek ne canl bir ehir hayah ne de refah vard. yle ki halk baz modern belediyecilik teeb bslerine muhalif bir tavr bile almaya balamh. Bizzat devletin resmi vakanvisi Ahmet Lutfi Efendi, Altnc Daire'nin muzr faaliyetlerinin payitahtn dier belediye dairelerinde de grlmemesine krediyordu. 27

lk anda yaygn ve olumlu sonular salayamamakla birlikte, imparatorluun hayahnda belediye rgtnn gerek temelleri I. Merutiyet'te ahld. 1877'de kan Belediye Kanunu ve uygulamas sonraki dzenlere de damgasn vurmutur. lk Osmanl Meclis-i Mebusan Tanzimat balangcndan beri rastlanan uygulamalarn tecrbesi alhnda, bu kanunu ehliyet ve bilgi ile mzakere etmitir. Mebuslarn btn itirazlarna ramen, hkmet stanbul ve vilayetler iin iki ayr kanun tasars hazrlam ve bunlar kanunlamhr. 28 Bu kanunlarla Osmanl lkesinde belediye ynetsel bir varlk olmaktan da tede, adeta bir tzel kiilik kazanyor. (Belediye meclisinin grevleri27

Vak'anvis Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, IX, (1266-77) seneleri vekayii, Trk Tarih Kurumu ktphanesi, yazma nsha, Y. 531/2 s. 151'deki aklama: "cad- Devair-i Belediye: stanbul ile Bilad- Seliise devairi belediyeye taksim olundu. Galata ile Beyolu, Altnc Daire-i Belediye ittihaz olunarak, ol havalinin ekser ahalisi, devair-i belediyenin lzum ve mehasenatna ve Avrupa usulne vakf olduklarndan, devairi saireye rnek olmak zere iptida oradan balanlarak icab- hale uru' olundu. Hamdolsun devair-i saire ahalisinde o kadar malfunat olmad ndan, daireleri dahilinde alenen fuhuhaneler ve kumar mahalleri gibi meniyatn itiyadile, altnc daireden rnek almadlar." 28 Kanun metni ve tahlili iin bkz. "Dersaadet Belediye Kanunu" ve "Vilayet Belediye Kanunu" Dstur, I. Tertip, II; ayrca Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 43-7.

440 -

TANZiMAT DNEMI/ YNETiMiN MODERNLEMESI

ne ilikin 3. Madde belediye meclisinin, belediye aleyhine a lan davalarda taraf olduunu belirtir).29 Kanun belediyelere imar ilerini dzenleme ve kontrol, bayndrlk hizmetleri, aydnlatma, temizlik, belediye mallarnn ynetimi, emlak tahriri, nfus saym (bu son iki grev bugn merkezi devlete yrtlr), pazar ve alveri kontrol, hijyenik tedbirler almak, mezbaha, okul amak, itfaiye grevi ve belediye gelirlerini tahsil etmek gibi grevler yklyor. Bu grevlerin bir ksm gerekleemedi. Bir ksm ise uygulamada merkezi hkmet organlar tarafndan yrtld. Yine, su ileri gibi baz grevler vakflara aitti ve onlarn elinde kald. Kanuna gre belediye organlar belediye reisi ve daire meclisinden ibarettir. Kent veya kasabann nfus byklne gre, drt sene iin 6-12 kiilik bir belediye meclisi seilir. yelerin yars iki senede bir kur'a ile deitirilir. Reis ise bu yelerin arasndan hkmet tarafndan seilip tayin edilir. Meclisin tahip, baytar, mhendis gibi mavir yeleri de vardr. Uygulamada tarada meclis reisieri mahalli eraftan gelmitir. stanbul belediye reisieri ve 1877'den sonra ehremaneti meclis ii yeleri hep tayinle bu greve gelmilerdir. Uygulamada belediye meclisleri kent sorunlarn tartrken, yelerin dnda o yerin eraf ve muteberamn da toplantlara davet ediyordu. Tara belediyelerinde ylda iki kere belediye meclisleri o yerin vilayet, liva veya kaza idare meclisleri ile birlikte toplanp bte hazrlar ve tasdik ederdi. Cemiyet-i Belediye'ye ad verilen bu katk toplant, merkezi hkmetin ar vesayetinin bir baka delilidir. Belediye meclis yeleri 25 yan gemi, Osmanl tebaasn dan olan, senede en az 50 kuru emlak vergisi veren kimselerden seilir. lgin bir art da Trke bilmek zorunluluu idi. Bu konu Meclis-i Mebusan'da Arabistan vilayetleri mebuslar nn itirazna neden oldu ise de, milliyetilik balamt ve kabul ettirildi.
snda eitsizlik vard

Belediye gelirlerinde de stanbul ve tara belediyeleri arave tara belediyeleri kendilerine ayrlan

29

O. Nuri, age, s.78.

ILBER ORTAYLI -

441

hayali gelirleri tahsil edemiyorlard. Belediyelerin grecekleri hizmetler de ancak bu artlar dahilinde eksik olarak gerekle . tirilebilmitir. dnemi iinde Osmanl belediyeleri beledi kolluk, imar denetimi gibi geleneksel grevlerin yannda, ehrin ekonomik-toplumsal hayalm dzenleyen koruyucu ve yapc baz hizmetleri yerine getirmek iin rgtlenmeye balamlardr. Kent yollarnn ve kaldrmlarnn yapm, Darl-Eytam kurulmas ve ynetimi, su ebekesi, ulam faaliyetleri, itfaiye gibi aktif hizmetlere gei sz konusudur. Ancak az gelimi kent, rgtleemeyen kent demektir. Bu nedenle bu faaliyetlerde bir eksik rgtlenme, eski ile yeninin yan yana yaamas gzlenmekteydi. rnein beledi denetim pek etkisiz kalmakta, koruyucu salk hizmetleri gereince yerine getirilememekteydi. Kimi tara belediyeleri basit bir yangn tulumbasndan bile yoksundu. Otarik yapl kentlerde, herkes tkettiinin ounu kendi retmekte, merkezi bir pazarlama ve dalm grlmediinden hal ve mezbaha gibi tesisiere ihtiya duyulmaktadr. lkemizde mahalli idarelerin mali kaynaklarn, kadrolarn kontrol biiminde gerekletirilen merkezi hkmet basks, bu nedenlerden tr bir gelenek halini ald. kinci Merutiyet dneminde stanbul'da ilk belediye seimleri yaplarak, zerk bir belediyecilik uygulamasna geilmesi ngrlmsedebu sevdadan abuk vazgeildi. Merutiyet idaresi bu alanda da genel merkeziyetilik eilimine sapl. Vilayetlerde ve merkezdeki uygulama bunu gsteriyor. zellikle 1913 Geici Vilayet Kan u n u mahalli demokrasiye ve ynetime btn zerklik kapla rn uzun sre kapatan bir uygulamay daha 1910'da (1324) deitirilen Dersaadet Belediye Kanunu ile pekitirmitir. Buna gre stanbul Belediyesi dokuz ubeye ayrlyor, her birinin bana maal bir mdr tayin ediliyordu.
kinci Merutiyet'in siyasal ortamnda, mahalli demokrasi konusu dnrlerin ilgisini ekmiti. Prens Sabahattin, vilayetlerde valilere fazla yetki verilmesini ve bunun yannda seimli yelerden oluan il kurullar araclyla mali-ynetsel kontroln ahaliye devredilmesini istiyordu. Prens SabahatKurulu

442 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

tin bireyci bir toplum dzeninin gelimesi, merkeziyeti olmayan bir ynetimin gereklemesi iin bunu gerekli gryordu. Prens, Tanzimat'tan beri giriilen btn slahat hareketlerini bu amatan uzak olduklar iin eletiriyor, baarsz olarak niteliyordu. Bu grlerin, Osmanl ynetici kliinin eilimleri kadar, lkenin gerekleriyle de taban tabana zt olduuna kuku yoktur.
I. Dnya Sava bitip mtareke yllar baladnda, ehre mini olan Topuzlu Cemil Paa dneminde, 18 Kanun- evvel1338 (Aralk 1922) tarihli bir Tekiltlt- Belediye Kanun-u Muvakkat karld. 30 Bu kanun, esasen bir sreden beri grlen uygulamann kada dklm biimi idi. Grlyor ki, guya ttihat Terakki'nin tersi fikirlere sahip Hrriyet ve tilaf Frkas da, iktidar dneminde merkeziyeti bir eilimi onaylamak zorunda kalyordu. Belediye rgt merkeziyeti bir esasa gre yeniden kuruluyordu. Bununla beraber, beledi hizmet ve rgtlenmedeki ikilii bu kanunun da ortadan kald ramadn belirtelim. Vakflar, nafia, liman reislii gibi rgtler, kent hayatnn can damar saylan hizmet alanlarnda ya zerk ya da merkezi hkmete bal olup, belediyeden tamamen ayr idiler. Bylece belediye rgt, modern kentin gerektirdii btnle yine sahip olmamt. zellikle asayi konusu merkezi devlet organlarnca yrtldnden, belediye kendi alanndaki kolluk grevini bile yerine getirememitir. Belediyeyi, rgt, fonksiyonlar, kadrolar ile acz iinde brakmak politikas bu ortamda yeermi ve yeni boyutlada gnmze kadar
uzanm tr.

Bu eilimin, 20. yzyl banda ayn artlarn Osmanl tara vilayetlerinde yaamas dolaysyla devam ettii grlyor. Vilayetlerde 1930 kanununa kadar uygulanan 1877 Belediye Kanunu da, temelde ayn koullarn varlndan tr, merkeziyeti bir politikann aygt olmutur. imparatorluk, Cumhuriyete giderek modernleen bir belediye rgt ve hizmetler btn brakmtr. Ama gelien mahalli ynetim ve demokratik

Kanun metni iin, O. Nuri,

age, s. 1612-19.

iLBER ORTAYLI -

443

kahlma sisteminin, lemek gtr.

dou

halinde bile olsa,

devredildiini

sy-

Osmanl belediyesi otoriter bir merkeziyetiliin filizlendii dnemde, o sistemin ayrlmaz bir paras olarak domutu. Bu durumun kkl bir deiim olmakszn ve uzunca bir zaman gemeksizin deiemeyecei akhr. Merkeziyeti mutlak idare kanun devleti demektir. Kanuniyetin olduu yerde, hukuk dzeninin anlam siyasal kahlmay ierneyebilir. Yenia devletinin temeli kanuna dayanr. Bireyin katlma hakk esas deildir. Mutlakyeti devlet; anariye, kent hayahm ldren soygunculuk, asayisizlik ve babolua kar kanun ve dzeni yerle tirme abasndadr. Liberal hak ve zgrlkler ve geni ynla rn siyasal kahlma istek ve eylemi bundan sonra balar. Osmanl mahalli idaresi bu ikinci dzeye geemeyen bir toplumda do-

up, gelime durumundayd.

D. Tanzimat Hareketinin Yaratt Tepkiler ve 1858 Arazi Kanunnamesi


Her eyden evvel unu belirtmelidir ki, Tanzimat geni kyl ktlelerinin hayalnda iyiye giden etkiler yaratmad. Bunun sonucunda bilhassa Balkanlar' da ortaya kan kyl isyanlar toplum yapsnda hareketlilik yaratt ve ulusalc atelenmelere dnt. Bu olaylar bilhassa aznlk arasnda ulusal direnie varan kyl ayaklanmalarnn balangc oldu. 31 Tanzimat Ferman ve 1858 Arazi Kanunnamesi arasnda kan tebli, kararname ve bir sra kanun, toprak sistemi ve iletmelerde liberal tarm dzenine ynelik bir hayali deiiklik yaratmtr. 1838 Ticaret Anlamas'nn salad en belirgin sonu, tezgah sanayiinin kmesi ve yar smrgeleme srecinin hz lanmasdr. Tanzimat'ta alan baz fabrikalarn mr uzun olmad. Bir ka fabrika da devletin yardim ve Padiahn himmeti ile bugne kadar gelebildi. Paabahe porselen, Hereke hal fabrikalar ve Feshane bunlardandr. Bursa, Bilecik, am, Halep,
31

Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 95-8 ve s. 56-73.

444 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

Ankara, Amasya, Trnova, kodra, Edirne, Selanik Ktahya gibi el sanayii merkezleri tamamen snd. Halclk merkezleri olan Uak ve Isparta'da bile retim dt. Mesela, Homaire de Hell'in, Bursa ipekli sanayiinin 1547' deki durumu hakknda verdii bilgiler son derece arpcdr: "Birka sene evvel Bursa, 25.000 okka ipek sarfeden 1.000 tezgaha malikti, bu gn tezgahlarnn says 75' den fazla deildir, sarfettikleri ipek de 4.000 okkay gememektedir." 32 1866' da kurulan Islah- Sanayi Komisyonu'nun 1868 tarihli bir 'mazbata'snda, Osman Nuri [Ergin]'nin aktardna gre, "30-40 sene zarfnda stanbul ve skdar' daki kuma tezgahlannn 2750' den 25' e, kernhac tezgahlannn 350' den 4' e, atma yastk tezgahlarnn 60' dan 8' e indii ifade edilmektedir." 33 Bu ise isizierin saysn ve eyaJetlerde honutsuzluu artrd. Bursa ham ipek, Ankara ise tiftik ihra merkezi durumuna dtler. Manifaktr diye bir ey kalmad. Tanzimat Ferman iltizam sistemini kaldryor, angarya gibi mkellefiyetieri yok ediyor ve ayanlara da baz vergiler yklyordu. Ancak Din-i slam'n gc iin tekke ve zaviyelerdeki vergi muafiyeti aynen braklrntr. Bu demektir ki bu gibi nitelerde eski dzen ayniyle devam edecektir. Vakf larda da vergiyi gene vakf idareleri topluyordu. Bu oradaki iltizam ve zulmn devam demektir. Bata kpr-yol bakm ve sulama sistemlerini koruyan derbentilerden vergi muafiyeti kaldrlm, bu da fakideen ve gayri-memnun bir zmre yaratntr.

Gerekte devlet iltizam kaldrarak merkezi bir vergi tekila kurmak gayretinde idi. Bunun iin bugnk defterdarlklarn menei olan muhassllklar kuruldu. Ancak byle bir tekilat kapitalist dzen, gemi olan devletlerin harcdr. Nitekim iltizam dardan aldmz borlarla orantl olarak yeniden yerleecek, nihayet Dyun- Umumiye ile d devletlerin kontrolnde olarak yeniden daha gl ve da dnk bir karakterle
t

A. Viquesnel, Voyage dans la Turguie d'Europe, Paris, 1868, s. 297'den zikreden . Celi'il Sar, "Tanzimat ve Sanayimiz" Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul1940, s. 427. 33 Osman Nuri[Ergin], Mecelle-i Umur- Belediyye, Cilt I, stanbul, 1922, s. 750' den zikreden Sar, "Tanzimat ve Sanayimiz" ... , s. 428.
32

iLBER ORTAYLI -

445

Birinci Cihan Harbi'ne kadar devam edecektir. Vergi reformunun yanl anlalmas, Anadolu'da birok gayrimslim kylerde ve Rumeli'nde nemli isyanlara sebep oldu. Baz Hristiyan ahalinin cizye-i er'iyye vermemek iin isyan ettiini anlatmtk Demek ki bu halk, din ve vicdan hrriyetini ve tebaann eitlik ilkesini bu ekilde yorumlamtr. Aym ekilde isyanlar Rumeli'nde de grld. Dier yandan feodal yapda bir dei iklik olmadndan feodallerin isyanlarna kyller de katld lar. Prof. nalck'n Tanzimat ve Bulgar Meselesi adl ara Vidin'de toprak isteyen kyllerin ardndan voyvodalarn da beraber isyan ettiklerini hatrlatyor. 34 Dou Anadolu'da mulassllar ve merkez adna hegemonya tesis etmek isteyen memurlada atan ve otoritelerini kaybetmekten ekinen Ekrad airet eyhleri bir sra isyan kardlar. Bunlar Abdlhamid'in eski dzeni iade eden politikas ile yatacaktr. Dou' daki bu isyanlar mahalll eyhlerin dinsel ve siyasal nfuzlar sayesinde olmutur. zellikle mahsuln kt olduu ve devletin asker toplamaya kalkt yllarda bu daha da artm tr. 1854 isyan ve 1870 Ubeydullah isyan gibi...
trmas

Dier ayaklanmalarda da benzer karakter hakimdir. Onlarda da memurlarn suiistimali, halkn aknl ve ayanlarn nfuzu etkin olmutur. Esasen ayanlarn nfuzlarndan istifade ile halk pelerine takp devlete kar isyanlarnn yeni bir olay olmadn biliyoruz. apanoullar isyam, Tepedelenli Ali Paa isyan ve bu kategoriye sokabileceimiz Mehmet Ali Paa isyan en nemlileridir. Trabzon'da 1814-1817 ve 18181834'te devre halinde kan Tuzcuoullar isyan, Tanzimat'tan evvelki zincirin bir halkasdr. Birinci isyan tefecilik ve toprak sahipliiyle otorite kuran Memi Aa (Tuzcuolu), :rrabzon Valisi Sleyman Paa ile ekierek karmt. Onun zorlukla ve yardmc kuvvetlerle tehcirinden sonra damad ve oullar da isyana devam ettiler. 35 Bu tip hareketler yer

34 35

Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 76 vd. M. Mnir Aktepe, "Tuzcuoullar syan'', EF Tarih Dergisi, III/ 5-6, stanbul, 1953, s. 21.

446 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMiN MODERNLEMESi

yer Tanzimat'tan sonra da devam etti. Konan vergilerden menfaati sarslan ayanlar, ulema ve eski tara feodalleri ile yeni alafranga sadrazam ve etrafndakilerle alan eski merkez brokratlar bu nevi hareketleri kkrtmak ve desteklemekten geri kalmadlar. Nihayet Tanzimat devri aznlklarn milli his ve hareketlerinin kuvvetlendii bir devirdir. en nemli sonucu ve Trk kynn ehresini yn, arazi hukuku ynnde getirdii deiiklik ve toprak iletme biimlerindeki da dnk yeni dzendir. Esasen Ni, Vidin isyanlar sonucu, yeni Tanzimat grup liberal ekonomist fikirlerini uygulamak istedi ve d devletlerin liberal bir toprak dzeni zerindeki basklar da bu deiiklii getirdi. imparatorluk zirai ekonomisiyle de da dnk karakterini tadeitiren mamlad. Tanzimat'n

Yeni arazi sisteminin teekkl zerinde Prof. . L. Barkan'dan yararlanarak aadaki aklamay yapabiliriz.36 Esasen imparatorluun eitli blgelerinde topran imbat kudretine ve sulamaya gre eitli aar nispetleri vard. Bu 1/10' dan 1/2'ye kadar deiiyordu. Mesela Basra blgesinde, aar, 1/3 ve 1/2 idi. Tanzimat bu nispet l/10 gibi sabit bir miktarda donduruldu. 1261 (1845) kanunu, sene braklan topran reaya elinden alnacan bildiriyordu. 1263 (1847) teblii ise kzlarn da veraset hakkna sahip olacam sylyordu. Anadan oula veya kza toprak geebildiine gre bu konuda er'i hukuk, yani feraiz hkmleri kaldrlm demektir. 1263 (1847) Tapu Nizamnamesi ahsa tasarrufu allndaki topraklarn tapusunu veriyordu. Bu, topraa fiilen tasarruf eden Ayanlarniine yaramlr ve Tanzimat'n onlar hertaraf edemediini gstermektedir.
Ferman'yla

1274 (1858) Ramazan Kararnamesi ise topraa tasarruf hakkm artlrmakta ve tasarruf edene borcuna mukabil topran rehin yetkisini vermektedir. Borlu, araziyi fera edebilir

36

. L. Barkan, "Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi", Tanzimat I, stanbul1940, s. 321-421.

iLBER ORTAYLI -

447

ve o miktar denmedike murisleri de geri alamaz. Bylece tefeciler topraklarn geniletip mtegallibe haline gelmektedirler. Yalnz alacakl bu topra bakasna rehine veremez. Genel hkm ecnebilerin toprak tasarruf edemeyecekleridir. Ancak imdi maden kaynaklarna gz diken ve endstriye ynelik tarm yapmak isteyen d devletler, toprak satn almak istemekte ve bunun iin bask yapmaktadrlar. Safer 1284'te (1869) bu hak da kabul edilecektir. Yalnz "Arazilerinde kapitlasyon haklarndan istifade edemezler ve Hicaz Eyaletinde toprak alamazlar." hkm kondu. Tebaadan kanlar da toprak alamayacakt. 1284 Muharrem (1869) Kararnamesi de, toprakta intikal hakkn ten sekize karp, veraset hkmlerini geniletiyordu. Bundan evvel kan 23 evvaZ 1274 (1858) Arazi Kanunname-i Hmayunu toprak dzenini deitiriyordu. Unutmayalm ki bu kanunnamenin hkmleri ksmen bugn de yrrlktedir. Bu kanun araziyi be kategoriye ayryordu:
1. Arazi-i memllke (mlk arazi)

2. Arazi-i miriyye 3. Arazi-i mevkufe


4. Arazi-i metruke zidir)
5. Arazi-i mevat
trnar
(vakf

arazi) mera gibi umuma mahsus ara-

(baltalk,

(bo

arazi, ekim yaplmayan).

Bu kanunla mlkiyet hakkna olduka yaklalmtr. Esasen sistemi ok eskiden lavedildiinden kylerde spahinin yerini denetimi zayf olan memurlar alm, bunlar da gereken doruluk ve ihtimam gsteremediinden toprak igali, arazi kavgalar ve fiili gasp artmt. Kanunnamenin 130. maddesi, ahalisi mevcut bir kyn toprann iftlik olarak mstakilen bir ahsn uhdesine verilemeyeceini syler. Bununla beraber yrrlkte olmayan bir hkm olduu aktr. Mamafih rnein Bulgaristan' da bu tip iftlikler 200-250 hektar hi bir zaman gememi tir. Genel olarak tara feodallerimiz, Avrupa ve Rusya'daki benzerleriyle mukayese edilemeyecek kadar zavall ve clzdrlar. Avrupallar kendi karlan iin liberal bir grle

448 -

TANZiMAT DNEMi 1 YNETiMIN MODERNLEMESI

toprak mlkiyetinin yerlemesini istediler. Devrin idarecileri de ahsi mlkiyetin gayret ve geliri ariliraca dncesiyle bunu tatbik ettiler. Bununla beraber tadiller ve son ekliyle kanunname, Trk kyndeki bnye deiikliini de hzlandrrnhr. Esasen iltizamn kalkmas bir anlam ifade etmedi. nk devlet d borlar almaya balad. Bu arada gayrimslim sermaye sahibi ve tefecilerden treyen Galata bankerieri dediimiz zmre de devlete verdii borca kar muayyen vergi gelirlerini saln almaya baladlar. Bu da iltizamn yeniden yerlemesi ve kylnn soyulmas demekti. Aar gene adaletsizce alnyordu. Gebelerin topraa yerletirilmesi de adaletsiz bir sistem iinde cereyan ediyordu. Bylelikle imparatorluun maliyesi iflas edip Dyun-u Umumiye kurulduunda, Trk Ky tapulu mtegallibenin, da dnk ticaret burjuvazisinin ve merkezi idare memurlarnn zulm ve soygunundan kan kusuyordu.

Blme Ek:

OSMANLlTOPLUMUNDA MiLLET SiSTEMi


Millet Ararnca ve ihranca'dan Araba'ya gemi bir kelimedir. Melel (o'??), sz sylemek, sz ve konuma anlamnda 1 dr. Ararnca ve ihranca'da yakn anlamda kullanlr. Bu kelime "AIIah'ii sz etrafnda toplananlar" da demektir. Millet sz Arapa'da bu son anlam etrafnda ekillenmitir. islam'n uzun asrlar boyunca millet sznn kullanlmadn ileri srenler vardr. Taife sz bunun yerine kullanlr, demektedirler. Daha ok Yahudi ve Hristiyanlar iin zmmi teriminin geerli olduu sylenir. Bu ayrm pek kesin deildir. Nitekim dini zmre iin millet sznn kullanld biliniyor. Klasik Osmanl devrinde dahi byledir. 16-18. asrlarda Papa'ntn milleti veya millet-i Ermeniyan gibi ya da milel-i selase gibi kullanlrd. Ahmet Refik'de Hicri 10., 12 ve 13. Astrlarda istanbul balkl eserde geer.2 Ztmmi tebaa haklar ve konumu itibariyle Daru'lislam'da ikinci snfzmredir, denir. Bu ifade ile anonim kurallar iinde yaayan bir toplum dnlyor. Oysa her dini zmrenin kendi blmnde yaad, mensuplarnn refah, ykselmesi, cezalandrlmas da bu itimal sistem iinde dn lr. Her dinden toplumun btnn iine alan messeseler yoktur.

19.

yzyldanewelde

millet sz dini bir topluluk iin kul-

lanlrd ve hatta sadece Osmanl imparatorluu'nda deil,

Daru'I-Harbteki toplurnlara da byle hitap edildi. Nitekim

William Gesenius, Gesenius' Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures With an Exhaustive English Index, Wm. B. Eerdmans 1957, s. 479. 2 Michael Ursinus, "Millet", EF, s. 63.

450 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

Osmanl padiahlar, Avusturya byk dukalar ve Alman imparatoru gibi Hristiyan lke hkmdarlarna hitap ederken onlar o milletin reisi olarak dnmlerdir. Mesela Kanuni'nin Avusturyal Ferdinand'a gnderdii namesinin elkab (titulatr) ksmnda; milleti'l-Mesihiyye ve taifet'INasraniyye eklinde bu deyimler gemektedir. Burada ayn anda millet ve taife sz kullanlmaktadr3 Millet sz 19. yzylda mstakil olarak gayrimslimler iin kullanlr. Ermeniler iin Ermeni, Katolik Ermeniler iin sadece Katolik tabir edilir. Bu dini aidiyete ramen gene 19. yzyl Osmanl siyasi terminolojisi Arapa millet'i, Franszca-Latin meneli (nation) terimine karlk olarak kullanm ve bu sz bu haliyle ark milletleri arasnda modern zamanlarda yerlemitir. Son asrda deyimin ikili anlamda kullanlmas dikkati ekmektedir.

Millet sistemi nedir? Bir blgenin Daru'J-islam'a katl sonra buradaki kitap ehlinin (eh/-i zimmet) bir ahidname, hukuk ve himaye bahedici birahidile islam devletinin idaresi altna girmesinden doan bir tekilat, bir hukuki varlktr. Bu tarifin dnda, milletin hukuki vehesinin farkl ayrntl ynleri vardr. Bu ahidname tek tarafl bir tasarruftur. Osmanl imparatorluu, tarihdeki son islam imparatorluu olarak, bu konuda idari bir kesinleme ve hukuki-idari yapda baz somut grnmler ortaya koyma durumundadr.
masndan

Osmanl ilerlemesi 14. ve 15. yzylda hareketli, deien dnya artlarnda vukua geldi. Bu iki asrlk dnemin artlar islam'n ilk asrlarndaki dnyadan farkldr. Ftuhat iin Osmanl askeri gc ve askeri teknii, hassaten uzun vadeli politik uygulamalarla birlikte yrmek zorundayd. Prof. Halil inaick'n deyimiyle, gayrimslimler Osmanl idaresi altnda drt farkl devir veya aamadan gemitir. ilk ftuhat dneminde propaganda maksadyla fetihten sonra kyl, ehirli zenaatkar, ruhban ve toprak sahiplerine, bazen islam hukukunu bile zorlayan imtiyazat verilmi; fetih ncesi hukuki messese ve kaideleri tatbik edilmekle beraber, eski dzen ar artlar ieri3

Anton C. Schaendlinger, Die Schreiben S/eymans des Prachtigen an Karl V., Ferdinand /. und Maximi/ian ll. aus dem Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien, VAW 1983, vesika 34, L. Fekete, Diplomatik, Ekim 1547 tarihli name.

iLBER ORTAYLI -

451

yorsa, lavedilmi, eski ynetici gruplar ve toprak sahipleri askeri zmreye dahil edilmilerdir. Bu politika ve sisteme 4 istimalet denir. Fetihten sonra bu durumun deimesi iin mcbir sebepler olmadka bu stat devam eder. Balkanlar'da fatihlerle uzlamayan eski feodal zmrenin zamanla ya Mslman cemiyet iinde eridii veya sahneden ekildikleri gzleniyor. Ama Osmanl cemiyet nizarn bu muhtelif dinlerin millet sistemi iinde varln srdrmesi eklinde. olumutur. Millet tekilat bir sosyal snflama esasna da mstenid deildir. Her millet grubu iinde Osmanl toplumunun imtiyaziriar olabilir. Genellikle askeri tabiri altnda snflandrlan ve hizmet karlnda belirli veya hemen tm vergilerden muaf zmre, her mil/et gurubunda vardr. Mesela marto/os dediimiz H ristiyan askerler, voynuk dediimiz sipahi statsndeki Bulgar savalar, muhtelif dinden derbendiler veya bir Rum metropolid, bir Ermeni vartabed veya arnira zmresi yesi (memurlar) Ermeniler veya bir haham ve hahamba tpk bir Mslman mderris ve mtevelli vs gibidir. Askeri snfn d nda reaya dediimiz vergi veren, angarya ykmls ve silah tamayan geni zmreye Mslman, Hristiyan, Yahudi herkes dahildir. Bunlarn ykmllklerinde mali kalem fark olur; bir ksmnn mesela Mslmanlarn cizye vermemesi gibi. Millet tekilat etnik (kavmi) ve lisan aidiyetine deil, din ve mezhep aidiyeti esasna dayanr. Ermeniler'in hepsi Ermeni Milleti olarak deil; (Gregoryen) Ermeni ismiyle (ErmeniKatolik) Katolik ismiyle iki millet halinde tekilatlanmt. 19. yzylda 1850'den sonra Protestan taifesi iinde yaralan Ermeniler de oldu. Zamanla Protestanlk tannnca Ermeni etnik grubu (kavmi) millete mensuba oldu. Bir sre Sryanikadim cemaati Ermeni cemaati ile birlikteydi. Bunun nedeni ikisinin de anti Chalcedon (Kadky konsili) kart denen monofizizist mezhebiinde olmalardr. Musevi Milleti ise Karaim mezhebindeki Yahudiler ile hem bir arada idi, hem deildi. Ferman ve ilemlerde Musevi milleti hahambaisi ve Karaim milletbamdan sz ediliyor. Bu iki cemaatin ayrl daha ok idari mali meseleler asndan byle grlm
4

Halil inalck, "The Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans." Turcica 11-13: 1991, s. 25 vd.

452 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

olmaldr Bulgarlar, Srplar, (bir ara 16. asrdaPe-ipek patriklii kurulmu ise de lavedilmi ve Srp Kilisesi 19. asr bana kadar bu adan mevcut olmamtr) Ortodoks Arnavut ve Rum-Ortodoks Araplar Hellen unsurla beraber Fenerde RumOrtodoks patrikhanesinin ruhani, mali, idari ve hukuki ve sansrc (eitim ve yayn sansr) denetim ve ynetimine tabi idiler. Fener semtine Patrikhanenin tanmas 16. yzyl sonundadr. ite 19. yzylda ulusu hareketler srasnda bu unsurlarn Bab- Aliden ok Hellen unsurla ve Patrikhaneyle mcadelesinin nedeni budur. Bu unsurlar arasndaki atma ve olaylar cemaatlerin tarihinde derin izler brakm; bizatihi Makedonya ve Bulgaristan'da Katalik Kilisesi kurma ve mezhebe girme nedeni de bu gibi ulusu duygular sayesinde olmutur. Zira Fener bu unsurlara ibadet ve eitimde kendi dillerini kullanma izni vermiyor, yksek rtbeli ruhban hep Hellen unsur arasndan tayin ediyordu. Bu durum; Ortodoks Araplar arasn da da o gnden bugne bir huzursuzluk yaratt ve Grek-Katalik denen (Melkit) kiliseye geme eilimini arttrd. 19. asrda Filistin'de yerli Hristiyan Araplarla Ortodoks Kilisesi ruhban arasndaki bu gerilim ve mezhep deitirme olayn Rus peder 6 Porfirij nakletmektedir. Esasen kmenik (niversal) unvanyla itibar kudretine Osmanl devrinde ulaan Ortodoks kilisesi, 19. yzylda Srp, Eflak, Bulgar ve hatta Atina bapisko posuna bal Yunanistan kiliselerinin autocephal (zerk) olarak kopmalaryla zayflad.
5

Rum-Ortodoks Kilisesinin ve patrik'inin konumu bu imparatorlukta millet sistemine en tipik rnek olmutur. Bu multietnik (okuluslu) yapy gsterir. Bunun aksine Ermeni ulusunun millete ayrlmas da; Osmanl millet sisteminin zelliini belirler.

Osmanl imparatorluu bir Mslman devletti ve u ana kadarki tarih izgisi itibariyle son islam imparatorluudur. ikinci

5
6

BA, Gayrimslim Cemaat Defterleri, Yahudi ve Karai defter/eri, Cild 18, s. 38-42'deki hkmler. O Polojiniie Jerusalimskoi Serkvi: Friedrich Heyer, Kirchengeschicte des Heiligen Landes, Urban-Taschenbcher 357, Stuttgart 1984, s. 203, 207, 209'dan nakil.

ILBER ORTAYLI -

453

halife Hz. mer zamanndaki ftuhatla balayan islam impara-

torluundan nce islam devletinin ve tarihinin balangcnda


Medine ehrinde gayrimslim cemaatle yaama uygulamas balamtr. Binaenaleyh islam lkesi (Dar '1-istam) iinde semavi dinlerden olan gayrimslim zmreterin z1mmi stats altnda haklar ve ykmllkleri vardr. islam devletinde gayrimslimler himaye altndadr. Buna karlk baz farkl vergiler (tarmda harac) ve kafa vergisi (cizye) der. islam imparatorluunun daha ilk asrda harac vermekle ykml gayrimslimlerin Mslman olmasyla vergi geliri azaldndan; bir mddet sonra vergi konusu mkellefin kendi deil, arazi olaca biiminde v.orumland ve arazi haraci olarak snflandrl d. Bu verginin alnmasndaki baz meselelerin de Halid bin Velid (Irak fatihi) zamannda, eski Sasani dihkanlarn (ky bakanlar) grevlendirilmesi ile zld maiCmdur. Cizye gibi bir ba vergisi ise uygulamada Roma, Bizans, Sasani imparatorluklarnda da (capitatio, kepha/etikon, gizit) ad altnda devletin resmi dini dndaki unsurlardan alnmaktayd. Cizye islam hukukunun esaslar iinde askerlik ykmllne kar alnmaktayd. islam tarihinde bu tabir Osmanl'nn son asrnda, yani 19. asr modernizasyonu srasnda kalm ise de, vergi gayrimslimlerden bedel-i askeri (askerlik bedeli) ad altnda alnmtr. (Ne var ki kimi gayrimslimlerin orduda ve donanmada asker olduu maiCmdur. Hatta donanmada nefer olarak da bulunuyorlard. Bundan baka baz Mslman genlerin de bu bedeli deyip askerlikten muaf olduu grlmtr. Dier ynden Birinci Cihan Sava'nda askerlik muafiyeti geni lde lavedilmi, gayrimslimler de orduya alnmtr. Ordunun meslek snflarnda zaten bir hayli gayrimslim zabit vard). Bundan baka islam imparatorluu eski imparatorluklarn bu sahadaki adet ve kurumlarndan 'uygun grlenleri kabul etmitir. Mesela Sasani imparatorluu'nda Hristiyan kiliselerinin an almalar ho grlmez, bir tahta tokmakla dvlmek suretiyle cemaat ayine arlrd. Bu usll hep benimsendi; ancak 1839 Tanzimat Ferman (Reform) hkmleriyle bu yasak kalkt. 7 Kuds'teki mukaddes mezar kilisesine (St. Sepulchere veya Kamame kilisesi) Rus ar 1. Nikola dev bir an hediye etti. Ancak eski tahta tokmak alma ananesini
7

BA, ADNVH, nr. 22-51, 1263'de H. Safer 20/7 Fevrier 1847.

454 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

Hristiyanlar da benimsemi olmal ki; bugn dahi ayin banda anlarla birlikte ayn yerde tahta tokmak vurulmaktadr. Gene deiik din mensuplarnn ayr kyafet giymeleri de -bu gibi mkellefyetlerdendir. Mamafih klk kyafet ayrm ve ayr mahallelerde oturma gibi zorunluluklar; gayrimslim gruplar da benimsemitir. Gayrimslim iin de Mslman'la karmama, dinini ve ananesini bu yolla devam ettirme gibi bir keyfyet sz konusuydu. Bu nokta mhimdir. islam devletindeki ve Osmanl imparatorluu'ndaki millet biiminde tekilatianma ve ferdin dini kampartmana aidiyeti modern dnyadaki aznlk stats ve psikolojisinden hem objektif hem de sbjektif esaslar itibariyle farkldr.

Millet sz gerekten de dini bir aidiyeti ifade eder. Bu


bugnk "nation" anlamnda kullanmak, ark milletlehassaten son asrda kazandrd bir kullanm biimidir. Ferd doduu millet kompartmannn iinde o cemaatin ruhani, mali, idari otoritesine bal olarak yaar. Ancak ihtida ederse bu kampartman deitirir. slam devleti gayrimslimlerin ihtida dnda bir dinden brne gemesini ho grmez; pratikte de bu pek olmamtr. (Yahudi cemaatinden Hristiyanla, Hristiyanlardan Yahudilie gei gibi) Fakat Hristiyan cemaatin kendi iinde de mezhep dei tirme olaylar grlr. Nitekim Ermeni Gregoryenlerin Katalik ve Protestan; Sryani Kadim cemaat azasnn Katolik, hatta Kobtlarn ve 19. asrda baz Bulgarlarn, Katalik olmas gibi olaylar kastediyoruz. Millet bir kavram deil bir itimai teki latlanma, bir ruh hali ve tebaann birbirine bakn ifade eder. Ekalliyet (minorite, aznlk) sz devlet ve toplum hayatmza imparatorluun son onyllarnda girmitir. rine
Osmanl asrlarnn, kavram

Millet kampartmanma mensup olan kimse; modern toplumdaki aznlklarn aksine baz farkl davran ve tutum sergiler. Bu aidiyet fertlere aile ve stale ve cemaat iinde bir gvenlik ve kimlik verir. Kendi toplumsal grubu iinde kendi ananesi babadan oula, szl kltr iinde yaar. Kampartmanlar arasnda iliki azdr. Modern toplumdaki azn lk ferdi gibi evre ile yarma, kimlik ispat, asimile olma (ounluk tarafndan emilme) veya asimilasyona kar direnme dolaysyla atmac davranlara girme gibi durumlar sz konusu deildir. Bu gibi, cemiyet hayatnda kozmopolit elitin ii-

iLBER ORTAYLI -

455

ne girmek iin rekabet ve ekime gibi tutumlar, Osmanl cemiyetinde son asrdaki uluslama ve modernleme ile bala mtr. 19. asrda her dinden bir grup gen imparatorluun ei tim messeselerinde btn dier kompartmanlardan insanlarla birlikte eitilmi, brokrasiye girmi, ykselmi ve Osmanl sekinleri iinde yer almken; bir grup bu srecin dnda kalm ulusu akmlar ve atmalara katlm, dier kalabalk nc grup ise asrlardan beri srdrd hayat kyl ve ehirli zenaatkar ve esnaf olarak devam ettirmitir. Millet te kilat nedir? Bir blgenin islam imparatorluuna katlmasndan sonra, burada monoteist diniere inananlarn (ehl-i zimmet) bir ahidname, yani hukuk ve himaye baheden bir patent ile islam idaresine girmesinden doan bir tekilat, bir hukuki statdr. Bu taritin dnda, milletin hukuki esasnn farkl ve ayrntl ynleri vardr. Esas olarak Rum milleti (Rum-Ortodoks veya Bat dillerinde yanl olarak Greek-Orthodox denen) milleti ele almalyz. Balangta Helen etnik unsurun arlk kazand bu kilisede phesiz baka etnik gruplar da vard. Zamanla bu farkl etnik gruplar bilhassa 19. asrda kiliseden koptu ve RumOrtodoks Kilisesi adeta batllarn dedii anlamda bir Hellen ulusal kilisesine dnt. Bugn bu kilisenin en nemli sorunu ise Yunan ihtilali ile Yunanistan'da doan autokefal kilise ile olan mcadelesidir. Osmanl dneminde Rum-Ortodoks kilisesi derken tabir Roma anlamnda kullanlr ve kilisenin kendi iin kulland kmen unvan aslnda Roma ile badar. Dorudan Roma deyimi Osmanlln siyasi hakimiyet alan hedefi ile badamaktadr. 19. yzylda bu kiliseden ayaklanmalar nedeniyle nce Srp lar, Yunan ayaklanmasndan sonra ise Atina merkezli Yunanistan patrikhanesinin kurulmas, daha sonra ancak ll. Dnya savanda tannmakla birlikte Romanya ve 1870'te Fener'den ayrlan Bulgar Eksarhli1 Fener patrikhanesine ar darbeler indirmitir. Kbrs bapiskoposluu ve Sina Yarmadasndaki St. Katherina Manastr Cumhuriyeti Hristiyanln ilk asrlarn dan beri; Rusya patriklii de 15. yzyldan beri autokefaldir.
reformlar

Bilhassa ulusal devletlerin douu ve ardndan Tanzimat Rum-Ortodoks kilisesinin birliini bozdu; nfuz ala-

456 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

Mesela 1830'da Filistin'deki Hristiyan Araplarn %90' Rum-Ortodoks iken, asrn sonunda bu oran %30'a iner. (Heyer s. 203) 27 Nisan 1851'de Rum-Ortodoks Araplar'n Mslmanla gemesine izin veren ferman karld. Bu hal mesela ihtida dnda mezhepten mezhebe geii ho grmeyen hatta yasaklayan klasik millet nizamyla badamaz.
Ardndan takaddm (priorite) meselesi kt. Devlet protokolnde ve tabii kent ve tara ynetiminde idarenin ilemlerini destekleme ve Hristiyanlar temsil konusunda Rum-Ortodoks ruhbamnn ncelik ve stnl vard. Tanzimat'ta bu durum dier gayrimslim ruhbann itirazna sebep oldu. "Dersaadette Rum kilisesi cmleden eski olmakla birlikte Rum Patrikinin mevaki-i resmiyyede sairlerine takaddm olunmastm iktiza eder ise de; tara da bazt mahallelerde Ermeni ve Kato/ik milletierin nfusu ziyade olduundan on/ann, Rumlar'a takaddm etmesi, aksi takdirde tara meclislerinde mnazaa tkttt ... " no. 383 irat, Mec. Mahsus 5 Recep 1273 1 1 Mart 1857 tarihli bir iradeyle resmen ilan edildi. Tanzimat dneminin bu politikas Rum-Ortodoks Kilisesinin inhitat (knt) devridir. Tanzimat'tan sonra Rum Patriki de dier ruhani reislerle protokolde eitlendi ve hepsi rtbetl unvanyla zikredildi.

n azald.

Tanzimat ruhbandan olmayan tccar ve memurlarn; Rum, Ermeni ve Musevi millet meclislerine ye olarak cemaat ile rini yrtmelerini ve hatta patrik ve hahambann seimlerine katlmalarn salad. Museviler iin ok ey deimemekle birlikte kukusuz kiJiselerin yetkisi azald. Mamafih eski devirden beri ruhani reisierin nihai tayin ve azil makam Bab- Ali idi ve dorusu bu yetki ska kullanlrd. Mesela 17. yzylda 58 Rum Patriki deitirildi. Ortalama ynetim sresi 20 ayd. Hatta Patrik lll. Kalinikos iin 1757 ylnda bu sre lmnden sonra8 ki birka saatten ibaretti
tartma vardr.

Ermeni Milleti iin millet statsnn tarihi konusunda Genelde ll. Mehmed Han'n muhtemelen RumOrtodoks Kilisesine kar bir arlk olarak, Bursa'dan getirttii

R. Clogg, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", s. 187.

iLBER ORTAYLI -

457

metropolit Hovakim'i istanbul'da Patrik tayin ettii 1461 tarihi kabul edilir. Mamafih 16. ve 17. asrlarda da istanbul Ermeni Patriki'nin Osm;:nl Ermenileri'nin milletbai statsnde olduu anlalmaktadr. Emiyazin, Sis ve Ahtamar kato/ikos/uklarna ve Kuds patrikliine ramen, Ermeni patrikinin Osmanl Ermenileri'nin milletbai olduu grlr. Kukusuz bu hal, 19. yzyl Osmanl imparatorluu iin de ayndr. Tabii Emiyazin Rusya imparatorluu snrlar iindeydi ve artk istanbul'daki patrike kar ruhani stnlk durumu vard, idari bir ba yoktu.

Ermeni Milleti 17. ve 18. yzyllarda Katelik misyonlarn faaliyetleri ile kadim Ermeni kilisesini terk ederek Katoliklie geen Ermeniler dolaysyla nfus kaybetmitir. Ocak 1830'da IL Mahmud Han Ermeni Katoliklerine millet stats verdi. Bu eski Ermeni kilisesini zayflatt gibi bundan daha evvel Sryani-kadim kilisesinin de mstakil olarak kabul Ermeni Patriki'nin, nfuz ve nfus alann daraltmtr.
istanbul, izmir ve ~elanik'de eskiden beri giderayak Sayda, Haleb gibi ehirlerde Osmanl devrinde yerleen tccar, zenaat italyanlar vard. Ancak 18-19. yzyllarda italya ve Bat Avrupa'dan hayat ve ekmek arayan trl kavimden insanlar da buralara g etti. Roma-Katelik Kilisesine tabi ve bizim Avrupallarn /evanten dedii bu gruplar Latin taifesi olarak ayr tasnife tabi tutulur. Taife, millet statsnde bir topluluk deildir, bir cemaattir, Levantenlerden natian diye bahsetmek mmkn deildir, zira etnik bir vahdetleri yoktur. Bunlarn iinde Almanca, Macarca, eke, Franszca, italyanca konuanlar vard; fakat zamanla hepsi kendine zg deyi ve iveli bir Franszca kullanmaya balad. Latin taifesi dorudan Roma-Katalik riteline tabidir; o ada Roma-Katelik kiliselerinde ibadet Latince idi. Fetihten sonra Galata'daki Latinlerin 9 stats konusunda Halil inalck'n aklamalar yledir : Ocak 1453 tarihli ahidname ile ll. Mehmed (Fatih) daha kuatma ba lamadan Galata Cenevizlilerini belirli lde bertaraf etme politikas izledi. Bu bir Galata zerklii deildir. Zira Haziran 1453 ahidnamesinde bu zerkliin verilmedii aktr, ama Ceneviz ahalisine zmmi statsnde belirli haklar tannd. Mart 1478'de
Trablusam,
9

H. inalck, "Istanbul", E/2 .

458 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

yaplan

Galata tahriri ile Galata'da 332 hane Avrupal yaad grlr. Buna Kefeiiierin 267 hanesini de ilave etmelidir. Galata'da Latin milletinin St. Anne, St. Benedict, St. Giovani Ospedale, St. Sebastiano, St Antonio, San Giorgio, St. Maria, San Nicolo, St. Pietro et Paulo gibi kiliseleri vard. Bu kiliseler pratikte yabanc eliliklerin ve misyonlarn himayesi altnda idi.

Latin cemaati veya Latin milleti imparatorluun RumOrtodoks, Ermeni, Ermeni-Katolik ve Yahudi millet tekilat gibi deildir, istanbul'da yaayan Levantenler (yani Latin cemaati) yabanc diplomatik misyonlara ve dini gruplara ait kiliselere devam eder ve dini hizmet ve ibadetleri yabanc tebaal ruhhan tarafndan yerine getirilirdi. Balarnda milletbai olabilecek, temsilcilik yapabilecek tebaa-i ahaneden bir din adam yoktu. Bunlar ecnebi olduundan ruhani reisieri yoktu. Bu nedenle tebaa-i ahaneden olan gayrimslimlerin aksine bunlarn gnlk ileri iin gereinde vekilieri aracly la hkmetle temas edilirdi. Latin veka/eti bu bakmndan hukuki bir temsil ve zmre idaresinden farkl bir ey deildi.
ark Katalikleri ise; Ermeni-Katolik, Sryan-Katolik, KobtKatolik ve 1860'dan sonra Bulgar-Katolik cemaatleri idi. ibadette kendi dillerini kullanrlar; Roma Kilisesine tabi olmakla beraber, kendi zgn ritel ve hiyerarilerini bir nevi zerklik iinde korurlard; Lbnan Marunileri ve Melkitler (GrekKatolik) de bu cmledendir.

Musevi Milleti Osmanl topraklarnda en dank ve en ok dilli bir cemaatti, ispanya'dan gelenlere Sefarad denir ve Judeo-Espanyol (Ladino) konuurlard. 18-19. yzyllarda dou ve orta Avrupa'dan genler (Ashkenasi Yahudiler) Yidi diye bir dil konuurdu. imparatorlukta Mezopotamya'da Aramca, sair mark lkelerinde Arapa konuan Yahudiler vard. Bu millet brleri gibi bir merkezin sk rapt altndaki bir cemaat deildi. nk Yahudilikte de islamiyet gibi ruhhan snf ve kilise yOktur. Zamanla Osmanl politikasnn da tevikiyle 19. yzylda (bilhassa ll. Abdlhamid devrinde hahamba kaymakam Moshe Halevy ve ll. Merutiyet'de Hahamba Haim Na h u m devrinde) istanbul'daki hahambann br cemaatler zerindeki stnl fiilen saland. Osmanl kan i/arya-

iLBER ORTAYLI -

459

son klasik devir kaytlarnda baz ahvalde Hristiyanlar iin ketere tabiri kullanld halde, Yahudiler iin bu tabir kullanlmaz, "kefere ve Yahud taifesi" denir. Museviler'le Hrstiyanlar, zellikle Helen Rum-Ortodokslar arasndaki mnaferet zaman zaman Bab- Ali iin problem yaratrd. 19. yzylda Osmanl Yahudi Milleti de tccar ve memur yelerin kulland bir Millet Meclisi kurdu.

Millet sisteminde baz bklmez kurallar vardr ki, umumii iin gereklidir. Milletbat olan makamn, mali iltizam yetki ve grevlerini yerine getirmesine destek olur. Ruhani reisin tarh ettii vergilere itaat edilecek ve toplanmasna direni gsterilmesi kolluk kuvvetleri tarafndan nlenecektir. Milletbama saygszlk ve hele toplu isyan devlete kar addedilir. Bunun tipik rneini Kemal Beydilli'nin naklettii 8 Austos 1820 tarihli mutaassb Gregoryen Ermeniler'in Patrik Bogos'a kar bakaldrlarnda grrz. Onlar Patriki Katolik propagandasna mani olmamak, hatta Katalik Ermenileri mzaheretle suluyorlard. isyan devlet tarafndan iddetle bast rld. idam edilen birkann yaftalarna; "Milletin esati/ini tahrik edip, patrikhaneyi basttklan" yazld. Bu ibare zellikle padiah ll. Mahmud tarafndan tenbih edilmi ve "Reaya makulesinin cemiyet ile kenisa basmalar devlete hazm 10 olunur hal deildir." Dsturu milletbama saygy ve yklenen grevi gsterir. Bu grevi yerine getirmeyenler ailedilir, cezalandrlabilir. Rum Patriklerinin ne kadar sk aziedildiklerine deindik. Genelde Ermeni Patriklerinin grev sresi de pek farkl deildir. Milletine hakim olmayan ruhaniyi idare de tutmamtr. Buna kar ll. Mahmud ve tarunu ll. Abdlhamid gibi otoriter hkmdarlar, cemaatini demir elle idare eden ruhani reisler ve am ira ve Fenerli Bey gibi mlki amirleri yerlerinde tutmu ve desteklemilerdir. Bu dnemde nfuz sahibi ve uzun sre grev gren ruhani reis ve gayrimslim mlki amirIerin says kabarktr.
asayi

Hi phesiz gayrimslimlerin bir mil/etten dierine gemeleri ho karlanmazd. ihtida dnda din ve mezhep dei tirme eylemine tahamml edilmemitir. artlar ve d dnyann
1

K. Beydilli, "Ermeni Patrikhanesi'nin Baslmas (28. VIII.


6.

1820)", s. 5-

460 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

basklar nedeniyle 19. yzyldaki misyonerlik etkili grnyorsa da, dier yandan devletin, dier gayrimslim cemaatler ile birlikte 17.-18. ve bilhassa 19. yzylda da Katalik misyon faaliyetlerine ve Protestanla kar direndii aktr. Milletbamn an'anev'i akidelerine kar tehditkar ve tahriki faaliyette bulunmakla itharn ettii ahs ve zmreleri devlet, kolluk kuvvetleri basksyla Patrik ya da hahambann talebi zerine cezalandrr. En tipik olay 1660'1arda sahte mesih denilen Sabetay Zvi'nin mahkemesidir. Hahamlarn Sabetay Zvi'yi ikayeti ve eriatlarn ihlal ettiini ileri srmeleri zerine bir mahkeme heyeti kuruldu; Sabetay Zvi'nin idamna hkmediliyordu. Ne var ki hahamn ihtida ile kurtulmas mmknd. Ona ve taraftariarna Mslman olmalar telkin edildi. Bu Mslmanlk Yahudi dnyasnda byk sarsnt yaratt; Selanik ve baz merkezlerdeki bu Yahudi mezhebin mensuplar "Sabetayist" diye bilinir, devlet indinde Mslman olarak kayt l ve mahfuzdurlar.

15 Terinevvel 1296 (27 Ekim 1880) tarihli St. Petersburg sefaretinden Yldz Saray bakitabetine yazlan telgrafnamede; Protestan rahiplerin, Ermeni Gregoryen mezhebi aleyhindeki kt niyetleri ve okullar amak gibi faaliyetlerine kar kld anlalyor. Hi kukusuz okul ve kitap basm Patriklerin kontrolndeydi; Ama bu faaliyeti ve Patrikhanenin denetimini de hkmet denetlerdi. Ayin ve ibadet serbestlii ve propagandann da serbest yaplaca anlamna gelmez. Tanzimat ve Isiahat Fermanlarndan sonra da aslnda devlet gayrimslimlerin kilise ve okul gibi binalar serbeste yapmasn olduka engellemi tir. Ama kukusuz eski dnemden farkl bir safhaya geilmiti. Gerek klasik devirde, gerekse 19. yzylda milletierin temsili ve imparatorluk protokolnde yer almalar Osmanl devlet geleneinin en nem verdii hususlardandr. Fatih Sultan Mehmed Han'n Rum-Ortodoks Patriki Ghennadios'u tayin ederken gsterdii ihtiram ve verdii protokol imtiyaz malumdur. Fatih milletbama at hediye etti ve ruhani reisler o zamandan beri askeri snf yesi olarak binek hayvan kullanmak gibi ayrcalklara sahiptirler. Trenlerde, muayede ve ciCsda ruhani reisler ncelikle yerlerini alrlard. Bu keyfiyetin bilhassa 19. yzylda takaddm (priorite) sorunu da yaratt
aktr.

iLBER ORTAYLI -

461

Millet gruplarnn niversal bir imparatorluktaki temsil ve kamu hizmetinden millet esas ve dzeniyle yararlanmak istedikleri aktr. 19. yzylda imparatorluktaki gayrimslim nfus oran te bir olarak kabul ediliyordu. Tbbiye, Mlkiye, Galatasaray gibi okullara gayrimslim milletierin genleri te bir miktarda kabul ediliyordu. Bu miktar, millet guruplar esas alnarak ve gene millet tekilatnn istek ve talebine gre dzenlenen bir kontenjand. 11 Millet tipi rgtlenme imparatorluk protokolne de yansr. Mesela Cuma Selam/Itnda asker avu ve subaylar arasnda her milletin kontenjanna nem verilirdi. 2 Muharrem 1295 1 6 Ocak1878 tarihli irade; Sryani kadim Patriki ve Protestan ve Yahudi milletierin Latin taifesinin arzuhali zerine Cuma Selamlndaki muhtelif mil12 /etlerden mlazm ve avularn tespitini emreder Millet tekilatianmasnn en renkli temsili yansmas Diyarbakr Vilayet idare Meclisinde grlr. Blgedeki btn Hristiyan milletierin ve hatta afii ve Hanefi mftnn meclisin tabii azalar arasnda yer alarak tarihte grlmemi bir ruhani ura meydana getirdikleri sylenebilir. Mil/ et tekilatianmasnn bu zellikleri dolaysyla salt ittizam sistemi olarak adiandnimas pek mmkn deildir. phesiz mali alanda millet yaplan mas devletin mali ilemlerini kolaylatrmtr. Hatta siyasal hakimiyetin kontrol ve asayiin salanmas bakmndan bu sistemin idare cihazna kolaylk getirdii aktr ki bu da bir tr iltizamdr. Ama te yandan kltrel miras muhafaza, kltrel kimliin devam asndan millet sisteminin bu mekanizmann tesinde zgn ynleri vardr. En byk zenginlik de, aile hukuku alannda her milletin kendi yapsn gtrmesidir. Bizzat Roma Hukuku'nun dahi Avrupa'daki geliiminden ayr bir dal halinde Turkokratia diye bilinen Osmanl devrine ait kendine zg Bizans sonras bir safhas vardr. Bu, milletin sisteminin kendi kompartman iinde o toplumun hukuki mirasn muhafaza etmesi ile ilgili bir durumdur.
phe

yok ki,

Osmanl

milfet

tekilat alt asr ayn yap

iinde
11

geirmemitir.

Hassaten Tanzimat'tan sonra cemaatterin

BA, i.M.V., nr. 16519 12 Ramazan 1273-6 Mays 1857, Meclis-iVala


Mazbatas.

12

"Hissemendi mbahat olmalar iin", YA, Resmi 1/18, 2 Muharrem 1295.

462 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MILLET

unsurlarn da cemaat idaresine katlma talebiyle birer nizarnname kartm ve Patrik'e bal ruhani kurullarn yannda millet meclislerinin teekkl safhasna girilmitir. Bylece millet tekilat adeta bir ahsiyet-i hkmiye kazanyor; cemaatlerin vakf, okul ve itimai tesislerinin idaresi ve denetimi bu meclisierin eline geiyordu. Patrikhanelerin yetkileri azalyor, ruhban d laik unsurlarn idarede ve fikir hayatnda rol artyordu. Bu gibi kurumlamalar aslnda ulusuluk ve ayrkl douran ve arttran sebepler miydi? Bir bakma evet, ama br yandan bu millet meclisleri ulusu ei lim ve hareketlere kar da Bab- ali'nin kontrol ve ynlendirme mekanizmalar olarak rol oynamlardr. 19. yzylda Osmanl dnyas ulusu akmlarn d ve iteki patlamasna ~kt. Millet tekilatn Tanzimat devri yneticisi, cemaatlerin iinde Osmanlc bir elit yetitirmek ve bu organlar kullanarak gayrimslim cemaatleri ynetmek iin bir zemin haline getirmitir. 19. yzylda Osmanl millet tekilatnn yeniden dzenlenmesi; asrn etin artlar gz nne alnrsa zgn bir bulutur.

her biri, laik

yava yava

Osmanl millet nizarn belli bir corafyada yaayanlar kadar, dank yerleme biimi gsteren ve bazen aralarnda dil vahdeti olmayan (Museviler gibi) gruplarn da imparatorluun mr boyunca kltrel deilse de, dini kimliklerini salamtr. Hatta o kadar ki bu sistem sayesinde, dini kampartmann iinde geime ve kimlik zmsemeleri olmutur. Baz Bulgarlar ve Hristiyan Arnavutlar Helenlemi, ayn ekilde Anadolu'nun Karamanit denen Trk asll Trke konuan Ortodoks Hris tiyanlar tarihlerini He/en olarak kapamak zorunda kalmtr. Ayn ekilde Mslman olan baz unsurlar da dilleri farkl olsa da Trk kimliini benimsemi veya buna bitimilerdir.

iLBER ORTAYLI -

463

lave Okumalar
.Ltf Barkan, "Trk Toprak Hukukunda Tanzimat ve 1274 (1858 Arazi Kanunnarnesi)" Tanzimat I, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.321 -421. E. Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Reat, Murettibin-i Osmaniye Matbaas, stanbul 1328. (Bu eser milliyet yaynlar tarafndan zet halinde yaymlanmtr.) Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", Belleten, XXVII/112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 60622. "Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, XXVII /112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 623-649 Tanzimat ve Bulgar Meselesi, ADTCF Yay. Ankara 1943. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII-VIII, TTK Yay. Ankara 1964. Mbeccel Kray, rgtlemeyen Kent (zmir), Sosyal Bilimler Dernei Yay. Ankara 1972. Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yay. s tanbul 1975. Bemard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Yay. Ankara 1970. Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi, (Mutlakiyet Devri Mektepleri), III, Osmanbey Matbaas, stanbul 1941. lber Ortayl, Tanzimat'tan Sonra Mahalli: dareler (1840-1878), TODAE Yay. Ankara 1974. _ _ _ _ - lhan Tekeli, Trkiye' de Belediyeciliin Evrimi, TD Dernei Yay. Ankara 1978, s. 3-26. M. Zeki Pakaln, Maliye Tekilat Tarihi, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yay. Ankara 1978. . Celal Sara, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, s. 423-440. Stanford E. Kural-Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge niv. Press, London 1977.
_ _ __ _ J _ _ __ _ J

464 -

OSMANLI TOPLUMUNDA MiLLET

Tark Zafer Tunaya, Siyas Messeseler ve Anayasa Hukuku, HF Yay. stanbul 1975. Cokun ok- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, AHF Yay. An-

kara 1976, s. 277-345. Roderic Davidson, Reform in the Ottoman Empire, Princeton Univ. Press, Princeton 1963. Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye~ II, Gzlem Yay. stanbul 1975. Trk Ziraat Tarihi, (Heyete hazrlanm), stanbul Devlet Basmevi, 1928.

.. .. ONUNCU BOLUM
Tanzimat Devrine Genel Bir Bak

Tanzimat Devrine Genel Bir Bak


19. yzyl Osmanl tarihi, bir bakma idari reformlardan oluve Osmanl tarihinin panoramasn deitiren bir devirdir denebilir. Bu idari reformlar gemi asrlardaki pragmatik uygulamalardan farkl bir vehe ve muhtevaya sahiptir. dare artk belli bir dnya grnn, yani brokrasinin modernist dnya grnn etkisi altndadr ve kanlmaz olarak yeni bir hukuki dzenleme ile birlikte idari reformlar gerekletiril mektedir. Ksacas, 19. yzyl Tanzimat devri reformlar yeni bir hukukinaslk, yeni bir hukuki adaptasyon olayn Trkslam dnyasinda sahneye getirmektedir. Bu sebeple 19. yzyl Osmanl tarihi, hukuki adan bir ksmi romanizasyon geirmektedir. Ancak burada toplumun hukuki ve sosyal messeselerinde bir sentez, hi ekinmeden sylemeliyiz, yeni bir ictihad asr ile kar karyayz.
an

Tanzimat Ferman'nn dibacesinde (preambule) belirtildii gibi, devlet 150 senedir artan bir bulran iindedir. Bu bulran Osmanl insannn uurunda toprak kayplaryla, idarenin nnde ise dalan ve fonksiyonlarn yerine getirerneyen klasik devlet ve toplum kurumlarndan oluan bir problemler yuma olarak belirmitir. Geri Osmanl yneticisi ve cemiyeti geen bir buuk asr boyunca mali, idari alanda; askerlikte, arazi rejiminde zaman zaman baz nemli dzenlemeler ve baz yeni prensipler getirmeye gayret etmitir. Fakat artk tmden (global) bir dzenleme kanlmazd ve asl nemlisi yeni bir hukuki dzenlemeyle Avrupa sisteminden esinlenen yeni bir kodifikasyona gidilmekteydi. idari reformlar bir btn tekil etmektedir. Evvedikeyine olarak, idarenin sadece belirli kompart manlarnn ele alnmakla yetinilmedii grlyor. Bir merkeziyeti dzenleme ve btnclk sz konusudur. darenin mlki 19. la,
slahatn
yzyl

468 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

ve askeri btn ubelerinde, hatta cemiyet hayatmda ve lke apnda bir dzenleme grlyor. dari kadrolar bir btn halinde birbirine yatay geiin saland bir hiyerariye balan yor, rtbeler ona gre tespit ediliyordu. Merkezi idarenin istihdam edecei memurlarn belirli bir eitimden gemesi iin hizmet ii eitim yannda ve ondan daha ok modern eitim kururnlarnn. teekklne ve yerletirilmesine nem veriliyor ve medrese d eitim klasik dneme gre ok arlkl olarak dzenleniyor. Ancak hukuk eitimi asndan, modern Hukuk Mektebi'nin; eitim nitelii ve hakim yetitirmek ynnden Nvvab Mektebi (veya Medreset'l-kudat) ile rekabet ederneyecek bir dzeyde kaldn belirtmek gerekir. Tanzimaln en nemli bir vehesi mali merkeziyetiliktir. Geri merkezi bir mali tekilatanma sreci imparatorluk yklana kadar tamamlanamamtr. Ama u kadarn sylemek gerekir ki, imparatorluun hayah sona ermeden merkezi bir bte hazr lanyor (bir bte kanununa tabi biimde) ve, memur maalar nn standartlah ve zlk haklarna bal olarak ayarland bir harem kanunuyla maa verilebiliyordu. 19. yzylda vilayet ynetimi merkeziyeti esaslara gre dzenlenip yatay bir hiyerariye balanm ve idari organlar teekkl etmitir. nceleri eyalet denen birimin ad vilayete evriliyor ve idare valilere braklyor, liva ve kazada da mlki amirler ve idari organlar tespit ediliyordu. Geri bu dzenleme II. Mahmud dneminden beri zorunlu olarak balayan bir gelimedir. Fakat literatrmzdeki yanl bir deerlendirmeye gre Fransa rnei ve zellikle Bonapartist sistem izlenerek deil, brokrasinin tarihi tecrbesine ve hayran olunacak bulula rna istinad eden bir dzenleme sz konusudur 1 Bu el' an hem modern Trkiye idaresinin hem de imparatorluktan ayrlan lkelerin tara ynetiminin de esasn tekil etmektedir. Aslnda Tanzimat merkeziyetiliinin temeli Osmanl tarihinin kurumlarnda yatmaktadr. Tara idarecisi klasik dnemde hem aske1

Kald ki, htiliil Fransas'nn idari organizasyonunu ve ileyiini byk

lde krallktan devralp srdrd, bugn hemen hemen ittifakla kabul ediliyor. u esere ve nszne bkz. A. de Tocqueville: L'ancien regime et la revolution, "Introduction" J.P. Mayer, Paris, Gallimard 1967.

ILBER ORTAYLI -

469

ri, hem mlki silkten olup, imparatorluun muhtelif mnhkala rnda yer alan ordu mirleri gene (vezir rtbeli) fakat vilayet blgesinde deil, birka vilayetin bal olduu blgenin merkezinde (ordu merkezinde) grev yapyorlard. 19. yzyl idaresinin yarath bir kurum da ehir ynetimidir, daha dorusu ehrin ynetimini almak iin halen mcadele eden belediye idareleridir. Belediye yani mahalli idare olumlu ynleri kadar, olumsuzluklar ve problemleriyle de 19. yzyln bir mirasdr. Klasik dnemdeki Osmanl idaresi, koruyucu ve asayii sa layan ve bunun iin vergi toplayan bir rnekanizmaya dayanr. O dnemin teknolojisi bunun tesinde bir messiriyete de msait deildir. Klasik Osmanl ynetimi bu temel fonksiyonu d nda iktisadi ve sosyal hayatta denetici ve bir lekte dzenleyici rol de oynuyordu. Loncalar zerindeki denetim, stan bul'un iaesinin temini, yap ilerindeki denetici ve organizatr rol bu anlamdaki faaliyettendir. Salk ve eitim alannda eski Osmanl cemiyeti, toplum olarak anonim bir tekilatannay gerekletirmitir. Saysz hayr eseri, vakflarn faaliyeti bu cmledendir. Ancak idarenin iinde dzenli olarak bu fonksiyonlar yerine getirecek ve srekli alacak ilgili ubelerin kurulmas 19. yzyln eseridir. Burada aklayc bir rnek verebiliriz. Gemi Osmanl asrlarnda Hicaz'n su yollarnn bakm ve tamirini bir sr vakfla birlikte, devlet hazinesi de stlenmitir. Bu yolun zerinde haclarn salna hizmet edecek tesisler ve vakflar da vardr. Ama 19. yzylda hac yolunda karantina uygulamasna ve tesislerine geiliyor. Bu btn Osmanl memalikini saran karantina tekilalnn bir parasdr; hacla rn arzusu hilafna da olsa devlet salk alannda yeni bir teki latanma yrtmektedir2 Devlet 19. yzylda okul amaktadr. Hatta gayrimslim cemaatlerin okullarn bile kontrol etmekte, ders programlarn tasdik etmekte ve bu okullara Trke ve Osmanl tarihiyle ilgili dersler koymakta ve muallimler tayin etmektedir. Eitimin dzenlenmesi arhk basit bir hayr ilemi veya vakf faaliyeti olmaya terk edilmemektedir. Bilhassa ilk tahsilden sonra talebenin burs ve donanrnna dikkat edilmek2

Musa

adrc,

Yaplar,

Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Ankara 1991, s. 309.

470 -

TANZIMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

tedir. Burs ve yatl sisteminin 19. yzyl Osmanl Devleti kadar, arlkl biimde uyguland baka bir ada devlet bulmak zordur. Adeta ordunun eitimi, sivil maarif sistemine de eitlikli biimde yanstlmtr. 19. yzyln Osmanl Devleti tiyatro ayor, tiyatroyu destekliyor, mze kuruyor ve eski eser topluyor, kaz yaptryor. Bunlar sadece "Batllamak" iin deil, bir eyleri yani eski eserleri kontrol etmek ve dzenlemek iin de yapyor. Devlet zirai tekniklerin slah iin ziraat eiti mini dzenliyor, teknisyen getiriyor ve uygulama yaptryor. Devlet belirli dallarda mdahalecidir; matbuat getiriyor ve denetliyor. Tanzimat ynetimi dilerini ve d ilikileri kurumlatrmtr. Bazlarnn iddia ettii gibi 1792'yi (yani ilk bykeliliklerin kuruluunu) Osmanl dilerinin balangc saymak ve bundan ncesini dnyaya kapal bir Osmanl Devleti olarak yorumlamak doru deildir; nk Osmanl diplomasisinin tarihi bu kadar yeni deildir. Ancak hi phe yok ki bugnk Trk diplomasisi ve dileri tekilatnn ve geleneinin balangc Tanzimat'tr. Bu gelenek bir bakma sadece Trkiye'ye zgdr, nk Osmanl'dan kopan lkeler bu gelenei yeterince devralmamtr. Klasik dnemde bu grevi yerine getiren ofisleri byten, ihtisaslatran ve bir meslek grubunun ortaya kmasm salayanlar, Tanzimat devri brokratlardr. Nihayet btn bu atlm ve dzenlemeler, meselelerle dolu bir dnyada ve mali bulrann ortasnda gerekletirilmektedir. Burada en nemli gelime, meveret prensibinin kurumlama sdr. Tanzimat dnemi merkezde ve taralarda "meclislerin" ve eitli ihtisas kurullarnn, mahkeme divanlarnn olumas demektir; bu gelimelerin sonucunda siyasi hayatmzda parlamen to bu memlekete has artlar dahilinde olumutur. Btn bu gelimeler 19. yzyl Osmanl tarihinin bugn bile tart lan, yarglanan orijinal yzn oluturur ve tartma ve tetkik daha uzun zaman srecee benzemektedir. Ancak bu dnemin tarih yazclnn yeterli bilgi ihtiva etmediini ve 19. yzyl tarihiliinin bir yerde klasik Osmanl asrlar kadar dahi, ilmi olarak aratrlmadn ve gerekli verilerin ortaya konamacl n sylemek gerekir.

iLBER ORTAYLI -

471

Tan-zimat Brokratlan - Islahat Brokrasi


darenin asrn icabna gre dzenlenmesinde modern bir

brokrat kadrosunun nclnden sz edilir. Filvaki bu brokrasi ne Byk Petro ve II. Katerina Rusyas'nda olduu gibi ksmen dardan ithal edilmi, ne de ksa zamanda hususi artlar yarallarak yetitirilebilmitir. 19. yzyln brokrasisi, niteliklerinin olumas bakmndan 18. yzyln bir rndr. Modern brokrasinin adn telaffuz etmedii snrl bahllama, n planda Bat dillerinin ve Bat'nn bu yolla idari mevzuatnn renilmesi, devlet ynetimine ait pratik dsturlarn bilinmesi, yani Bah kanun, nizarnname ve idare el kitaplarnn tercmesine dayanmaktadr. Tercme Odas eski tekelci zmreden yani Fenerli Rumlar'dan ksmen ayklanm h ve yeni sirnalara rastlanmaktayd. Bunlarn arasnda Sahak Ebro gibi Ermeniler veya baz Mslmanlar (Bulgarzade Yahya ve olu Ruhiddin gibileri) vardr. Babali btn devletler gibi youn laan d ilikilere ve kurumlamalara dahil oluyordu. Tanzimatnn Avrupa'da tahsil, zellikle yabanc dil tahsilinden ne anlad ve bunun gerei 1855 (1272) tarihli bir iradede ifade edilmektedir. Devlet n planda ilemleri yrtecek memurlara muhtahr. Bunu bir Batllama ideolojisinin gerei olarak grmek sz konusu deildir3 . 19. yzyl brokrah 1876 (1293) Kanun- Esas'sini hazrlamaktan tutunuz, bir itfaiye nizamnamesine kadar her alanda nce Avrupa mevzuahn tetkik ve tercme eder, sonra artlara uygun bir nizarnname metni hazr lar ve bunu tartarak nihai ekli verirdi. Franszca bilgisi kadar Osmanl mevzuat, slam hukuku ve Avrupa hukuk metinleri gzden geirilirdi. darenin byk slahat projelerini ve nizamname metinlerini ekseriya birbiriyle hemfikir olmayan Tanzimat asrnn byk brokratlar bir arada hazrlar ve tarhrlar d. Midhat Paa, Cevdet Paa, Fuat Paa, giderek Ein li Said Paa gibi zevah bir iin banda bir arada grmek mmknd.

BA, -H, 20 Reb1levvel 1272 (1 Aralk) "Avrupa'ya tahsil-i !isan iin gnderilecek efendilere dair."

472 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Ynetimin kulland: dil sadeleiyordu. Bunu devletin ne Takvtm-i Vekayi gibi gazetelerde, neredilen ferman ve nizamnamelerde ve baslan kitaplarda grmek mmknd. Ama asl nemlisi yazma dili sadelemektedir. Kullanlan elkab (titlatr) meselenin zeti (narratio) herhangi bir vesikada nceki dnemlerle kyaslanamayacak kadar ksa ve ak hr. Henz Tanzimat dnemi yaz dili ve diplomatikas (vesika ilmi) geni bir tetkik konusu olmamhr. Ofislerden eski dnemin siyakat ve divant gibi hat trleri el ekiyordu. Tamamen deilse de kaligrafideki basitleme, alnan memurun okluu ve memur kadrolarnn hat eidiyle eskisi kadar megul olmamalaryla izah edilebilir. Ayn ekilde daha basit, standart bir imlfuun yerlemesi; Tanzimat asr devlet adamlar ve aydn larnn megul olduu hususlardand. Mnif Paa'dan, emseddin Sami'ye ve Azerbaycanl Mirza Fethali Ahundzade'ye kadar alfabe ve imla meselesi tarhlmhr. Ynetim dili, yazmalarnn uslub ve sadelii II. Mahmud'un dsturu mesabesindedir. A. Cevdet Paa sadeletiriimi bir dilin nclerindendir ve nesirde Tanzimat asrnn en parlak slup rneini vermitir. Tanzimat brokratlar yaz dilinin ve genelde nesir trnn slahna ve gelitirilmesine nem veren ve bu konuda rehberler kaleme alan nesildir4 Ekonomi, tarih, hukuk gibi dallar Tanzimat brokratlarnn zerine eildii, tercme ve telif eserler verdikleri dallardr. Takvtm-i Vekayi ve dier gazeteler bu dallarda halka eitim veren organlard. Bu keyfiyet sadece Trke konuan unsur iin deil, dier Osmanl milletleri iin de geerlidir. Basn organ Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler ve nihayet Araplar iin sadece haber deil; dil, tarih, corafya retilen bir ak okuldu5 Btn bu aydn faaliyet, Tanzimat dneminde dnya gr ne olursa olsun bir aydn
rettii
4

Tabsra-i Akif Paa,

4. defa. Konstantiniyye 1300, s. 76-7; . Turan, "Cevdet

Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri", Ahmed Cevdet Paa Semineri, stan bul1986, s. 18-20; Rifat Paa, Glbin-i na, stanbul1275. s.52; Mektubiit- Srr Paa, stanbul1303.
5

. Ortayl, "Osmanllar'da lk Telif ktisat Elyazmas", Yapt, Ekim 1983, s. 37-44, ve . Ortayl, "Tanzimat Devri Basn zerine Notlar", Cahit Talas
Armaan,

Ankara, 1990, s. 397-404.

ILBER ORTAYLI -

473

grubunun, yani evresi ile hesaplaan bir zmrenin ortaya k tn gsterir. Reformlar; reformlar yrtenleri aydn bir tabakann ncleri haline getirdi. Bu aydn tabakann iinden de Trkiye tarihinde aydn muhalefet kt ve tekilatland. Tanzimat mrrevveri Garp edebiyat kadar ark edebiyat ve tarihine de sistematik ve devaml bir ilgiyle yaklar. Nitekim 18. yzyln M tercim Asm gibi muhteem bir.Arap dili uzmann ve tercmann ancak Cevdet Paa'nn, bn Haldun Mukaddimesi'nin tercmesi glgeleyebilir (ilk deneme 18. yzylda Pirizade Mehmed Sahib'e aittir). Artk tercmenin tesinde ark tarihi zerinde tefekkrn sekin rnleri ortaya kmak tadr. ran edebiyatyla da bu devirde daha verimli bir ekilde ilgilenilmitir. En kalc Farsa gramer kitaplar yannda, adeta ranllar kskandracak kadar kalabalk sayda Hafz erhlerini zikredebiliriz. Avrupa dillerinden tercmeler balamhr. Ayn zamanda da Avrupa dillerinden szlkler ve gramer kitaplar, hatta gene II. Abdlhamid devrinde Harbiye Mektebi'ne konan Rusa'nn ilk gramer ve lugatleri telif edilmitir. Lugatilik ve ansiklopedicilik bu asrn mnevverleriyle Trk kltrne geni lde, her dzeydeki renci ve mnevvere hitap edecek ekilde girmeye balar. Ayn zamanda ada Avrupa'nn sosyal bilimler ve siyasi dnce alanndaki terimlerini de baaryla evirirler; vatan (patria karl), belediye, kanun- esas, hrriyet, inkisam- servet vb. kavramlar kk bir rnektir. Cevdet Paa gibi bilginler buhran- mali (crise financiere) gibi kavramlar sadece Osmanl Trkesine deil btn ark'a kazandrrlar. Tanzimat deyimi de bylesine bir kavramdr. Bir devrin addr. Devrin adn brokratlar kendileri koymulardr. Tanzzmat- Hayriyye olarak kullanlr. Ne inklab ne de hatta slahat... ki ucun dnda kaide-i tedrfc'e dayanan uurlu bir dzenleme ve bir kanun asr sz konusudur. Tanzimat deyimine lugatlara bakarak deil, o devrin kullanmna bakarak anlam vermek gerekir. Bunun sadece bir reor~anizasyon (yeniden dzenleme) olmayp, btn bir devrin ve hayatn yeniden dzenlenmesi olduunu ve asl nemlisi kanunlatrma anlamna geldiini grrz. Dnemin atmosferini

474 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

bir ecnebi hukuku, Young, Tanzimat'n tercmesini olarak yapyor ki dorudur6 Bu devir nizarnname karma, kanun koyma (vaz'etme) devridir. Gerekten de Tanzimat dneminin genel ruhu bize gre, idarenin btn ilemle rinin yazl ve belirli kanunlara, nizannamelere gre yaplma snn salanmas olarak ifade edilebilir. daredler tamamen bu nizannamelere ve kanunlara bal olarak tebaay ynetmek zorundadrlar. Bu, idarecinin ok ikayet edilen suiistimalini nlemek kadar, ona hsn- istikamet ve hareket tarzn retecek bir dsturun hazrlanmas demektir. Nitekim kodifikasyon ba lad zaman bal Dstur' dur. Tanzimat devleti kanun devletidir ve kanunlar yazl ve sistematik bir biimde ner ve ilan edilip herkesi balamaldr. Klasik devirde her sancak iin bir kanunname vardr. Bunlarn arasnda esasta bir paralellik ve birlik varsa da her sancak kanunnamesi o sancak iin geerlidir. Gene baz vergi gelirleri olan kalemler ve mukataat iin de bu esas geerlidir. Oysa Tanzimat dneminde nizannameler btn Osmanl lkeleri iin standart olarak dzenlenmekte, pilot uygulamalar iin bazen Tuna Vilfiyeti Nizamnamesi gibi statler tespit edilse de, bir mddet sonra bir genel rejime ba lanmaktadrlar. Baz sancaklar, mesela Cebel-i Lbnan zel bir statye alnp ayr nizarnname karlsa da, genel mlki idare sistemiyle uyum salanmasna hukuku ustalyla dikkat edilmitir. Bu atmosfer; idareci kadar idare edileni de sarm ve 1877 Meclis-i Meb'usan'nda, Dersaadet ve taralar iin iki ayr belediye kanunu karlmasna mebuslar itiraz etmilerdir. Bir takm nizamnamelerin Trkeden baka dillere de evrilip ner ve ilanma zen gsterilmitir. Osmanl Devleti kanun devletidir. Kanunu bilmernek hi kimse iin mazeret saylmamaldr ve herkes kanuna uymaldr. Mesela 25 Zilhicce 1277 (3 Temmuz 1861) tarihli bir irade; aar nizamnamesinin Rumcaya tercme ve neri iin gereken masrafn tediyesini emretmektedir. zellikle mali mevzuat ve arazi mevzuatnn imparatorluun muhtelif halklarnn dilinde kmasna dikkat edilmi ve bu tercmeleri yapanlar tevik ve taltif edilmilerle~slation

tanyan

G. Young, Corps de Droit Ottoman, II, s. 171-2.

iLBER ORTAYLI -

475

kimsenin cezalandrlmamasna, hakszlk dikkat edilmitir. Tebaann hakiarm ihlal eden her kademedeki tara yneticisinin cezalandnldna dair say sz rnekler vardr8 idarecinin kanun dnda fevkalade yetkili olmamas Tanzimat asrmn en dikkat edilen hususlarndan biridir. Osmanl ynetimi bu devirde parlamenter klasik haklan deil, kanunu savunur ve kanunun ruhundan ve tabii haklardan sz edenler vardr; Sadk Rifat Paa rneinde olduu gibi9 Tanzimat dnemi arhk ynetilenlerin idareden uzak tutulmalarm deil, idareye yardm etmelerini ve bir lde idari srece kahimalarm salamhr. dir7. Kanun
yaplmamasna

dnda

Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye


Tanzimat devri mall merkeziyetilik istikametinde bilinli ve nemli teebbslerin yapld bir tarihi dnemdir. Geri bu niyet ve teebbslerin sk sk kesintiye urad ve Osmanl reform asrnn mall merkeziyetilii, tekilatanma ve mali teknikler acsndan tam gerekletiremedii malumdur. Ama gerek muhasebe tekniklerinde, gerekse bte tekniklerinde ve maliye brokrasisinin eitiminde hayli yol alnm, mali idarenin baz komparhmanlar salam bir hiyerarik sisteme ba lanm ve asrn sonlarna doru Maliye Nezareti varlm ispat edebiimi ve bir gelenek kurulabilmitir. Maalesef Trkiye mali tarihinde, muhasebe ve bte tekniklerinin asrn icaplarna gre gelitirilebilmesi ve memleketteki gelir ve giderlerin kayd, verginin doru olarak tarh ve tahakkuku ve alacaklarn tahsil ve takibindeki ilemlerin mkemmelletirilmesi gibi yenilikler-

BA, -H, Nr. 10308, 25 Zilhicce 1277 (3 Temmuz 1861) gene BA, -D, Nr. 47923-G.C. 1291 (16 Temmuz 1874) Suriye Vilayeti Meclis-i dare azasndan Nikkola Nakka Efendi'nin lisan- Arab!'ye naklettii Arazi Kanunnamesi'nden dolay rtbe-i saniyeye terfii. 8 . Ortay l, mparatorluun En Uzun Yzyl, 2. Bask, stanbul 1987, s. 77. 9 E. Kuran, "Osmanl mparatorluu'nda nsan Haklar ve Sadk Rifat Paa", Trk Tarih Kongresi VIII/2, Ankara 1981, s. 1452.
7

476 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

de

pay

olan ve bu

ilem

ve bilgilerin

renildii

bir kurum;

Osmanl Borlar daresi (Dyun- Umumiyye) olmutur. 28

Muharrem 1299 (20 Aralk 1881) Kararnamesi ile kurulan bu beynelmilel alacakllar idaresinin, Osmanl borlarnn tahsili ve baz nafa hizmetleri ve borlara kar teminat olarak gsterilen varidat kaynaklarn kontrol iin salam tespit ve izleme teknikleri bu idarede alan Trk maliyecilerine de bu usulleri retmitir. Cavid Bey gibi baz usta maliyecilerimizin bu tekilatta alm olmalar bir tesadf deildir. Bir mali sistemin ileyebilmesi iin yaplmas gereken n ilem, hi phesiz nce kaynaklarn tespitidir; yani nfus saym, arazi tahriri ve hayvan saym gibi gelir getirecek ve vergi tarh edilecek kaynaklarn doru olarak bilinmesidir. Zamanma gre baarl bir teknik saylan Osmanl memleket tahririnin geen birka asrda eskidii ve bu gibi kaytlarn arhk modern maliyeye ve idareye cevap veremeyecei akhr. 19. yzylda Osmanl idaresi bu i lemlere daha geni ve baka varidat kalemlerini gz nne alarak giriti. Vaka bu ilemlerin Avusturya ve hatta Rusya arl 'ndaki kadar baarl bir tespit almas olduunu sylemek mmkn deildir. Ancak belirtildii zere eski dnemlerdeki tahrir ilemlerinden beri imparatorluk topraklarnn mal varl n, nfus kapasitesini tespit edecek envanterierin yaplmad gz nne alnrsa; II. Mahmud'dan beri yaplmakta 10 olan kapsaml nfus ve arazi tahriri ve hayvan saymnn modern merkeziyeti bir mali sisteme gei iin nemli bir adm saylaca aikardr. Bu dnemde gene vakflarn bir idare allnda toplanmas da Msr'dan rnek alnan byle bir i~lemdir. Nitekim 1248 (1830) senesi saym bu bakmdan nemlidir11 Esasen 18. yzyl boyunca brokrasi vergi toplama tekniklerinde baz yeni tekilatanma biimleri gelitirmitir. Bunlar daha ok iltizam ilemini geniletmek ve otonom mali birimler veya kalemler yaratmak biiminde olmutur. Mesela askeri slahat dnemin10

11

Mahir Aydn, "Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahminleri", Sultan Mahmud ve Reformlar, stanbul1990, s. 81-101. Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dzeni, stanbul 1986, s. 289-90.

iLBER ORTAYLI -

477

deki Mansure Hazinesi, Redif Hazinesi ve Hazine-i Amire tekili gibi ... Ama varidal dalgalanmalardan korumak, nceden kestirebilmek ve askeri slahat harcamalarn karlayabilmektir ki, maliye tarihinde ok grlr; modernleen Avrupa devletleri de gemi asrlarda bu tip uygulamalara gitmilerdir. Tanzimat dnemi de aslnda siyasi, askeri ve mali bir bulran dneminde balar. 19. asr devletinin mali gcn ve merkezi kontroln gelitirmek, bu dnem brokratlarnn amac olduuna gre; vergileri arlrmak ama bunun iin vergi kaynaklarn iyi tespit etmek, kanuni vergi almak ve devlet hazinesini bu yoldan bol varidata kavuturmak gereklidir. Ksa cas memlekette istihsalin artmas, zenginlik ve kanuni idare sayesinde rahatlayan bir tebaann vergi vermesi ve devlet hazinesinin bu sayede zenginlemesi gerekli grlmektedir. Masraflar da ayn biimde planl, gerekli yerlerde kanuni usUl ve kontrolle, askeri ve idari slahaln ihtiyalarna gre yaplacak
lr.

Maliye Nezareti (Umur- Maliye Nezareti) klasik defyerine daha henz IL Mahmud devrinde 1838'de kurulmutur. Burada iki gaye vardr; birincisi belirli devlet masrafarna karlk olarak kurulan belirli hazinelerden oluan okluu ortadan kaldrmak ve varidat ve masarifat mmkn olduu kadar tek hazinede toplamak; ikincisi taralarda vergi tarh, tevzi ve cibayetini tek elden kontrol etmek, yolsuzluk ve zulm nlemek ve varidal arttrmak. Bylece tara tekila ln merkezi maliye tekilalna raptederek yeniden dzenlemek. Bu tekilatanma ile gelecek mali dneme ait bir bte hazrla mak da mmkn olabilir. Nitekim 1846-47 mali ylndan itibaren her sene bir bte tasla hazrlanabilmitir 12 . phesiz hemen gereklemese de 1855 ve 1874 yllarna ait bte nizamnamesi ve IL Merutiyet'te de uzun zaman yrrlkte kalacak (Cumhuriyet hkmetine devredilen) ve Trkiye maliyesinin temel talarndan biri olan Usul-i Muhasebe-i Umumiyye Kanunu 14 ubat 1327 (27 ubat 1909) tarihinde hazrlanp yrrle konabilmitir. Tanzimat dnemi maliyeterdarln
12

Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde vd.

Osmanl

Maliyesi, Ankara 1989, s. 12

478 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

sinin zerinde nemle durduu bir husus; ayni vergi ve hizmet grme gibi mkellefiyetierin yerine standart esaslara balanm bir nakdi vergi deme srecinin balatlmasyd. Bu phesiz asri bir sistemdi; ancak byle bir mekanizma lkenin iktisadi, sosyal artlar yznden gerekletirilemedi. Mesela derbend muhafzl ve kprclk gibi vergi muafiyeti karl grlen hizmet kategorilerinin lav geni bir gayri memnun zmre . yaratt ve bu yzden de ksmen muhafaza edildi.
darenin maliyeyi tekilatandrmas ilk anda 1838'de def-

yerine Umur- Maliye Nezareti'nin kurulmas ve dzenin 1841'de tekrar ve kesin olarak tespitiyle balad 13 1842'de maliye mstear unvanl ikinci memur yerine Anadolu ve Rumeli defterdarlklar ihdas edildi. Bu gelenek bugn her vilayet dzeyinde valinin yanndaki en yksek maliye memuru olan defterdarlada devam ettirilmektedir. Tanzimat ynetimi bu yapy gelitirdi. Merkezi bir mali denetim kuruluu ve m:ali yarg rgt ise 1862-1865 yllar arasndaki srekli dzenlemelerle ortaya kt; Franszlarn Cour des Comptes'u karl olan Divan- Muhasebat ... Divan ayrca mali konularda yrtmeye gr bildirmekle grevli olup, ayda bir sadrazam vastasyla padiaha sunulmak zere bir mali durum raporu hazrlard. Divan muhasip hesaplarnn tetkiki sonucunda zimmet veya beraat hkm verir, ayrca sahtekarlk veya irtikab gibi bir crmn vukuuna vakf olursa, durum hakknda Maliye Nezareti'ne bilgi vererek sulularn ura-y Devlet ve idare meclislerinde yarglanmalar iin sadarete mracaat ederdi14 Bu tekilat Trkiye maliyesinde merkeziyeti mali denetimin en baarl organlarndan ve gelime aamalarndan birini olutu rur. Tanzimat, mali alandaki dzenlemeyi taralarda da ele ald.

terdarlk

Vergi tarada daha nce mahalli ileri gelenler, gayrimslim cemaat bakan ve kocabalarn oyuyla salnp mltezimler tarafndan toplanrken, imdi eski usuln lav ile bu sisteme gidiliyordu. Eyalet (vilayet) merkezleri ve sancak merkezlerin13 14

Abdllatif ener, Osmanl Vergi Sistemi, stanbul1990, s. 26. brahim Hakk, Hukuk- diire, s. 273.

iLBER ORTAYLI -

479

gnderilen fevkalade yetkili muhassllarn yannda halkn temsilcileri, ruhani reisler, askeri kumandan ve dier yetkililerin oluturduu muhassallk meclisleri; vergi tarh ve tevzii ve toplanmas ile grevlendirildiler. (Yetkileri ve grevleri aslnda bu amacn tesinde daha geni tutuldu). ka rlan bir talimatname ile kurulan muhassallk meclislerine, tayin edilen bir muhassl ve onun yardmclarndan baka, o yerin hakimi, mfts, kumandan, ruhani reisler ve memleket ileri gelenlerinden alh kii katlacak, sz edilen memleket ileri gelenleri seimle grevlendirileceklerdi. Muhassl meclislerinin kurulu biimiyle ilgili olarak, Meclis-i Ahkam- Adliyye'nin hazrlad nizamnamenin ilk bendinde seim usul tarif edilmektedir; seilecek kimseler bulunduu memleketin akll, afif ve muteber adamlarndan olmaldr. Adaylar nce mahkemeye gelip isimlerini kaydettirecekler, sonra semenierin oyuna bavurulacakt. Semenler ise, kazaya bal kylerden kur'a ile tespit edilen beerkii ve kaza merkezlerinde de yerleme yerinin byklne gre "akll, sz anlar, emlak sahiplerinden 20-50 kii" olacakt. Bir araya toplanan bu semenierin karsna adaylar karlacak ve tek tek her aday isteyen semenler bir yana,. istemeyenler br yana geecek! erdi. Oylarn ourluunu elde eden aday seilecek, isteyen ve istemeyenler eit ise, kur'a-i er'iyyeye bavurulacakt. p hesiz nizarnname ile kurumlaan bu seim usul geni bir tabann katlmasn salamaktan uzakt 5 Ayrca bu usuln gerei gibi ve yaygn olarak uygulanmad da aktr. ada gzlemcilerin belirttii gibi, meclisiere seilenler ya mlki amirin tayin ettikleri veya benzer biimde gayrimslim cemaat ileri gelenlerinin belirledikleri, ya da yksek rtbeli memurlada anlaan mahallin ileri gelerl~riydP 6 . Devlet mahalli halkla anlaa rak ileri onlarla birlikte yrtmeyi vazgeilmez grmtr. de
15

bakentten

16

BA, Cev-Dah. Nr. 16602, 23 Safer 1256 (26 Nisan 1840) tarihli bir tezkire ve Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, II, stanbul 1329, s. 37-8. Talimatname rnei vardr. Ubicini'den naklen Halil nalck, "Tanzimatn Uygulanmas", Belleten, 112, Ankara 1964. s. 627.

480 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Klasik dnemde Balkanlar'da, Voskopoj gibi ehirlerde, Kbrs adasnda uygulanan bu sisteme (demogerentos denen kurul) genie bavurulacakhr. Ancak muhassllk denemesi bekleneri veremeyince, bu sefer merkeziyetilik eilimi artt ve vilayette valinin otoritesine, sancaklarda ve kazalarda da benzer uygulamaya gidildi. dari hiyerari gene mahalli temsilcilerin i bir. lii ile, fakat onlarn stnde arln hissettirerek yerleti. Maliyenin esasn tekil eden vergi tarh, tevzii ve tahsilinin ilk elde her yerin halk ile birlikte yrtlerek stesinden gelinecek bir i olmad akt; bundan dolay vilayetlerde sancak ve kasabalarda merkezi brokrasiyi temsil eden defterdarlar ve mal mdrleri uygulamasna geilmitir. ltizam sistemine devam edildi ve gene idarenin belirli kompartmanlarnn varidat tahsil edip, gerekli cari harcamalar ve masarifi yapmas ve zevaidin merkezi hazineye devredilmesi usUl benimsendi. Mesela gmrkler tahsil edilen varidattan gerekli harcama ve maa demeleri yaparlar, artann hazineye devrederlerdi. Aslnda her vilayet, varidahn yani aar bedeli, a~nam resmi, bedel-i askeriye vesairenin topland ve sonra idarenin deme ve masraflarnn yapld (zabtiye, maarif, nafa gibi giderlerin) bir anlamda merkezi hkmetin kontrolnde, fakat mali ynden otonom bir birimdi. Bununla birlikte bu yaplama merkeziyeti mali sisteme geite nemli bir safhadr. Merkeziyeti mali sistemin kurulmasndaki nemli engellerden biri, arlkl olarak 19. yzyln savalar sonunda gidilen d borlanma ve zellikle bunun ardndan demiryolu inaat gibi yabanc alt yap yahrmlarnn karlnda istenen kilometre garantisi gibi tekellfler yznden Dyun- Umumiyye'nin alacakl devletler adna baz gelir kalemlerine, zellikle baz vilayetlerin aar vergilerine el koymasyd. Kaynanda bu gelirlerin tahsili sebebiyle geri mali teknikler ve mali kontrol gibi dallarda Trk maliye brokrasisi yeni usulleri bu yabanc kurulutan rendi, fakat devletin bamszl ve merkeziyeti bir mali tekilatianma ve usuln yerlemesi bu yzden byk lde zedelendi. Mali merkeziyetilik asndan nemli bir uygulama para ve banka alannda grldu. Tedavldeki sikkeleri belirli ayara gre basp, belirli rayice gre dolarn salamak, karlnda

iLBER ORTAYLI -

481

banknot srmek ve 1860'lardan itibaren de bankacl sarraflardan kurtarp, asri bir kredi piyasas oluturmak niyeti vard. Tartmasz her iki teebbs de muvaffak olmu deildir. Avrupa'daki gibi bir bankann banknot basma yetkisine sahip olup~ tedavldeki parann hzn ve aaltan etkisini (multiply effect) bu sayede arttrmak Osmanl hkmeti tarafndan Cihan Sava'ndaki zecri tedbirlerle bile salanabilmi deildir. Gene Sultan Abdlmecid devrinden beri standart ayarla baslan madeni paralar yaygnlamakla birlikte, lkede yerli ve yabanc her trl gm ve altn sikke tedavlde kalmtr. Banknot basma yetkisi yabanc sermayeli bir kurulu olan Banque Imperial Ottomane'a verilmi ve hkmetemisyon meselesinde otorite sahibi olamamtr. Bu, sava ve buhran zamanlarnda ac tecrbelerle grlmtr. Yerli bankaclk denemeleri mesela Banque de Constantinople 1847'de iki sarraf; Aleon ve Baltazzi'ye verilen imtiyazla kurulmu, fakat 1852'de devleti 600.000 lira zarara sokarak iflas etmitir. Midhat Paa'nn1861'de Ni'te balatt, sonraTuna Vilayetinde yaygnlatrd Sandklar bir yerde Ziraat Bankaclnn balangc ise de; imparatorlukta yerli sermayeye dayanan merkezi bir para ve kredi mekanizmas kurulamamtr. Bu alanda yabanc bankalarn hakim olmas Tanzimat iktisadiyat nn aksak bir yndr ve Osmanl maliyesi aslnda en nemli merkeziyeti cihazdan, yani emisyon ve kredi mekanizmasn kontrolden uzak kalmtr. ktisadi hayat kontrol edemeyen ve bu alanda merkezilemesi geciken bir sistemde, sair merkeziyeti reformlarn da aksamas veya gecikmesi kanlmaz olacakt.

Merkezi Hkmet
landrlr.

(Babali)

Tanzimat devri Babali brokrasinin diktatrl diye adBurada diktatrlk sz ile kastedilen sadece Babali brokratlarnn idareye hakim olmalar ve saltanat makamnn Sultan Abdlmecid'in uyumlu kiilii sayesinde arka planda kalmasdr. Esasen Tanzimat brokratlar bir diktataryay messeseletirecek mttehid bir grup, komite veya frka mensubu

482 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Tanzimat brokrasisi uzmanlardan ve tecrbeli devlet adamlarndan oluurdu ve ta Karlofa Antlamasrrdan beri, idare alann igale balayan kalemiye snfnn ykselmesi bu devirde doruk noktasna ulamtr. Devlet idaresinin merkeZilemesi ve terii faaliyeti byk lde Babrui'de kurulan meclisler sayesinde olmaktadr. Bylece klasik devirdeki Divan- Hmayun ki, 18. yzylda fonksiyonlar azalm ve toplanamaz olmuken, onunla mukayese edilemeyecek geni likte ve i hacminde meclisler ortaya kmtr. Aslnda Meclis-i Ali-yi Tanzimat, Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyye'ye rakip bir organ olarak ortaya km ve grevleri sk sk birbirleriyle kesimiken, zamanla Tanzimat Meclisi ortadan silinip dieri de ihtisaslama srecine girmi ve bugne kadar devam eden organiara blnmlerdir. Esasen Tanzimat asr nezaretlerin ortaya kt ve merkezi hkmette ihtisaslamann balad dnemdir. Fakat dier yandan sz geert meclisler Babali'de adeta bu bakanlklarn da fevkinde yar istiari, yar teri! ve yar murakabe organlar gibi almaktay dlar. ok sz edilen bir nokta da bu meclisierin 1877'deki ilk Osmanl parlamentosunun ekirdei olduudur 17 Bu alma usulleri; murakabe, mzakere ve yasama usulleri bakmndan phesiz ihmal edilemeyecek bir hkmdr, ama her eye ramen 1877 meclisi de, dier parlamentolar da baka eydir. 1877 Meclis-i Meb'usan'nda hem azann kompozisyonu, hem mzakere usul, hem atmosfer olarak vilayetlerdeki meclis-i idare geleneinin pay daha byktr. Babali meclisleri, barok devir Avrupas ve Byk Petro Rusyas'ndaki collegiumlar ve senato gibi organlard. Bunlar hkmdara veya onun mutlak vekiline bal, onun tarafndan tayin edilen ve ayr bir idari veya teri! kuvvet olmaktan ziyade yrtmeye ve hkmdara bal, ama onun adna reformlar yrten, aratran, eletiren ve aktif olarak da yrtme kuvvetinin iinde yer alan grevlilerden oluan kurullardr. Aslnda Tanzimat dneminin merkezi idaresinin en nemli grnm danma ve yrtme kurullarnn okluu, yani polysinodie consultative denen yapdr. 19.
17

deildiler.

T. Zafer Tunaya, Siyasal Messeseler ve Anayasa Hukuku, stanbul1975, s. 325.

iLBER ORTAYLI -

483

yzyln son eyreinde Heyet-i Vkela, yani bugnk Bakanlar Kurulu yetkili ve kuvvetli bir merkezi hkmet organ olarak ortaya kana kadar, bu meclisierin yannda yetkileri bariz olmayan bir kurul gibiydi. Hey'et-i Vkela esas itibariyle bir "danma/hazrlama" organdr. Baka bir anlatmla Hey'et-i Vkela'nn kararlar padiah (dini konularda eyhlisl&mn uygun gr de eklenerek) iradesi (irade-i seniyye) ve onay ile yrrle konulmakta ve vacibl-ittiba (uyulmas gereken) ve kanun deeri tamaktadr. Dolaysyla Meclis'-i Vkela'nn irade-i seniyeye iktiran eden kararlarnn kanun mahiyetinde olduu, kalan kararlarnn "dzenleyici ilem" niteliinde olanlarnn dahi kanun gibi ilem grd, o dnem Osmanl hukukunda idari ilemlerle kanunlar arasndaki rejim farkllnn belirgin (bariz) olmad sylenebilir.

Tanzimat (1839) ile I. Merutiyet (1876) arasndaki srede Meclis-i Vkela azasnn saysnda artma grlr. 1876'da sadrazarnn bakanlnda meclise serasker ve eyhlislamn yan sra Bahriye, Hariciye, Adalet, Maliye, Ticaret-Nafa, Zabtiye ve Evkaf nazriar ve ayrca sadaret mstear, ura-y Devlet reisi, rsumat emini, Defter-i Hakani nazr kahlmaktadrlar. Meclis-i Vkela, ki bizim tarihimizde Meclis-i Hass- Vkela da denir, Sultan Abdlaziz devrinde billurlaan bir kuruldur. Devlet hayatnda yasamaya yardmc olan en nemli kurulu, 1837'de kurulan Meclis-iVala-y Alkam- Adliyye'dir. Bugnk dile evrilitse "Adalet leri Yksek Meclisi" denebilecek olan bu kurulun asl grevi yasa (kanun, nizamname, talimatname, kararname) tasarlarnn hazrlanmas olup ayrca adli ve idari yarg fonksiyonuna da sahipti. Tanzimat dneminin kanun tasarlarn hazrlam olun bu kurul; daha sonra 1868'de ikiye ayrlarak bugn Dantay olarak devam eden ura-y Devlet ile Yargtay'n ilk kuruluu olan Divan- Alkam- Adliyye'yi oluturmutur. Padiah tarafndan tayin edilen bir bakan, on ye ve iki katipten oluan Meclis-i Vala'ya sadrazam, serasker, Ticaret nazr, darphane miri, Harkiye nazr ve Mabeyn-i Hmayun miri gibi erkan da
katlr d.

484 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Meclis-i Vala yannda nemli ilerin hazrlanmasn stlenen ve nezaretlere bal olarak alan eitli yksek kurullar bulunmaktayd. 1836'da askerlik ilerini dzenlemek ve denetlernek greviyle kurulmu olan Dar- ura-y Askeri, topuluk ve denizcilik ilerinde Meclis-i Tobhane-i Amire ve Meclis-i Bahriyye, eitim ileri iin 1845'te kurulan Meclisi Maarif-i Umumiyye, Maliye ve Ticaret Nezareti'ne bal Meclis-i Maliye ve Meclis-i Ziraat ile Meclis~i Vkela'ya yardmc olmak zere kurulan Meclis-i Ali-yi Tanzimat (1845'te kurulmu fakat 1861'de yeniden Meclis-iVala'ya katl mtr) bu muhtevada anlabilir 18 Meclis-i Vala ayn zamanda bir yksek muhakeme organyd. Temyiz grevi kadar yksek memurlarm yarglanmas, hatta bazen bunlarn hukuk davalarnabakmak da hesapta vard. Bir rnek; Alaeddin Paaza de Celal Bey'in zevcesine eziyet ettii gerekesiyle tedibinin kararlatrlmasdr 19 stelik yelerin kiminin meclis yelii dmda hatta bir nazrlk grevi dahi vard ki, bu durum meclisi bir bakma bir meclis olmaktan daha tede bir organ haline getiriyordu. Meclis-i Vala diye ksa adyla andmz meclis bir mddet sonra 1854'te kendisine rakip kan Meclis-i Ali-yi Tanzimat'n 1861'de lavyla gene tek kald. 1868'de ise ikiye ayrld ve ura-y Devlet ve Divan- Alkam- Adliyye adyla nemli terii ve istiari iki karar organ ortaya kt ki, her ikisi de belirttiimiz gibi bugnk idari yargnn (Dantay) ve adli yarg nn (Yargtay) temelini oluturur. Esastaura-y Devlet'in grevi Fransz Conseil d'Etat's gibi nizamnameleri hazrlamak ve gzden geirmek, dierininki ise en yksek adli yarg organ olarak grev yapmakt. Divan- Alkam- Adliyye yeni olutu rulan (1869) nizarniye mahkemelerinin temyiz merciidir. ura y Devlet ise ynetim alannda bir yasama ve danma organ, ayn zamanda da eksik de olsa bir idari yarg organdr.
ura-y Devlet yapsnda ve grevlerinde 1886, 1870, 1872, 1888, 1897 ve 1908 tarihli nizamnamelerle deiiklik yaplm18

Mehmet Seyitdanlolu, Meclis-i Va/a-y Ahkam- Adliye, (baslmam doktora tezi), Ankara 1991, s. 137'de bu geliimin ema verilmitir. 9 BA, I.M.V .. nr. 42341.

iLBER ORTAYLI -

485

grev alannn bazen genilemesine veya yol amtr. Bununla birlikte bu kurulun grevleri; kanun ve nizamlarla grevlendirildii konulardaki kararlarn hazrlanmas, hkmetle ahslar arasndaki davalarn halli, memurin muhakematna bakma, adil, idari merciler arasndaki vazife ve salahiyet ihtilaflarnn halli biiminde zetlenebilir. Bu
daralmasna
tekilatnn, Sadaret dnda kalan temel ubeleri, Hariciyye Nezareti, Defterdarlk yerine kurulan Um1r- Maliyye Nezareti ve ilk olarak Umur- Mlkiyye ad ile sadaret kethdalnn yerine geen ve daha nce kurulmu olmakla beraber, ancak 1836'da "Nezaret" haline gelen Um ur- Dahiliyye' dir. Bu temel nezaretlerin dnda baz meclislerden doup gelien ve mstakil kurulu haline gelen nezaretler de vardr. 1839'da Ziraat ve Ticaret Nezareti'nin mstakilen teekkl bu tip yaplanmaya bir rnektir. Aslnda barak devir Avrupas'nda da bakanlklar nceleri ofis-kanlarya halinde doup, 18. asr sonu ve 19. asrda mstakil bakanlklar haline gelmilerdi. Nitekim bu tip geli melerin sonunda Osmanl Nafa Nezareti de 1870 ylnda mstakil kuruluunu tamamlamtr. Osmanl kabinesi diyeceimiz Hey'et-i Vkela'da nazrlarn dnda gelenei takiben Defter-i Hakani nazr, eyhlislam gibi erkann da bulunduunu daha nce belirtmitik. Gene Osmanl kabinesinde seraskerin yann da sonralar Harbiye ve Bahriye nezaretleri teekkl etmitir. Fakat bizatihi seraskerliin kabinede muhafazas ayrca izah gereken, ama ilgi ekici ve gelenee dayanan bir durumdur.

tr.

deiiklikler

Devlet

Um1r-

en nemli gelimelerinden biri artk binalara kavumasdr. Bizzat Babali'nin sadrazarnn kona ve ofisi olarak kullanlmas 17. asra ait bir vakadr. Aa Kaps en eski anonim ofislerdendi. 19. yzylda ise Babali, sadaret ve byk bakanl bnyesinde barndr d; fakat Maarif, Nafa, giderek Shhiye ve Defter-i Hakani gibi nezaretler ayr binalara kavutular. Taralarda vilayet, mutasarrflk, kaymakamlk ve mahkeme binalar iin resmi konak veya binalar ihdas edildi. Bir bakma Tanzimat devri; brokrasinin abideletii ve ticari binalar yannda resmi ofisierin dereform bu ofisierin
devaml

Osmanl

asrnn

486 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

vamllk

ve

ahsiyet kazand

ve bu dalda

ayr

bir mimarinin

gelitirildii

devir oldu.

Nezaretlerin teekkl babnda bu unvan yanltc olmamanezaretler saclarete bal ofisleri ifade eder; bunlarn bandakinazr ricaiden olup erkan- devletten deildir; vkeladan saylmaz, vezaret rtbesi de yoktur. Buna karlk 19. yzylda Meclis-i Vkela'dan olan nazriarn bazlar bir nezaretin banda deildi (Meclis-i Vkela'ya memur). Bildiimiz esas nezaretlerin teekklnde klasik sadaret ofislerinin ekirdei oluturduuna en iyi rnek Hariciye Nezareti'dir. Bu sebeple Dileri'nin gelimesini ele alan yerli ve yabanc aratrmaclar hakl olarak bu brokratik teekkln gelimesindeki kendine has (sui:;(eneris) yapdan ok etkilenmi ve Osmanl gelenei nin kesintisizliini onda gzlemilerdir. Maalesef bu nezaretin tarihi eitli sebeplerle tam yazlamamtr. Dileri Bakanl' nn bugn bile Babakanlkla i ie bir ofis olmas ve Trkiye Cumhuriyeti'nde Hariciye genel sekreterinin bir bakma baba kann yardmclarndan biri olmas, klasik Osmanl gelenei ve Tanzimat'taki Hariciye Nezareti'nin bu gelenei barndrp Cumhuriyet'e devretmesiyle izah edilebilir. Klasik Osmanl devrinde reislkttabn Dileri ile ilgisi; bu alandaki yaz ma ve elilerle temas yrtmesi ve Tercme Odas'nn durumuyla izah edilmelidir. lk defa Umur- Hariciyye Nezareti kurulduunda, re1slkttab olan Yozgatl Hac Akif Efendi vezir rtbesiyle (kendisi Pertev Paa'nn rakibidir) diplomat olmayp kitabet geleneinden gelmesine ramen, bu makama getirilince relslkttablk ve Hariciye Nezareti arasnda bir ayn1letirme yaplmasna vesile olmutur. Aslnda re1slkttab klasik devirde Hariciye nazr deildi. Fakat yeni nezarete, ona bal olan brolar ok ilgin bir ekilde yamand. Nitekim reis efendiye bal eski brolardan Divan- Hmayun Kalemi, Mhi.,. mine Kalemi gibi fonksiyonlarn kaybeden veya deitiren brolar, bundan baka Ruus Kalemi, Tahvil Kalemi ve Turake Kalemi imdi Hariciye Nezareti'ne devredilmitF 0
ldr. Baz
2

Carter Findley, Bureaucratic Reform in the Ottonan Empire Princeton 1980,


s. 184 ve 256'da bu nezaretin tekilat emas anlatlyor. Ayrca Sinan Kuneralp, "The Ministry of Foreign Affairs under the Ottoman Empire

iLBER ORTAYLI -

487

iinde Mezahib Odas da vard. Gayrimslirn cemaatlerin Babali ile ilikilerini yrten kilise, okul tamir ve inas izinleriyle uraan bu ofis, yeni nezarette Mezahib Dairesi olarak ayn grevi grd. imdi Hariciye Nezareti'ne vilayetlerdeki konsoloslar ve ilgili ileri izleyen UmuT- Hariciyye memurlar da balyd (Vilayet Hariciye Dairesi). Nezaretin bnyesinde d eliliklerle yazmalar yrten Tahrirat- Hariciyye Kalemi, Hariciye Evrak Odas (yani ariv) Tabiyet Kalemi (uyrukluk ileri) gibi yeni ofisierin yannda Matbuat KaJemi ve sonra bir de Matbuat- Ecnebiyye Kalemi gibi basnn domasyla ortaya kan iki ofis vard. Bu sonuncular Cumhuriyet devrinde de Matbuat Umum Mdrl'nn Hariciye Vekilieti ve mensuplar tarafndan yrtlmesinin sebebidir. Dahiliye Nezareti de; sadaretn bnyesinden kan ve sadaret kethdas, Dahiliye Nazr mesabesine ykseldii halde; sadrazarnn kontrol ve idaresi altnda devam eden bir kurulutur. Bu iki ofisi imparatorluun idare tarihi iindeki gelenekle deerlendirmek, tekilat yaplarn da anlamaya yardmc olacaktr. 19. yzyl reformlarnn iinde bu ofisiere memur yetitirecek kurumlar da bilhassa Mekteb-i Sultani ve Mekteb-i Fnun- Mlkiye olmutur. u kadarn belirtmek gerekir ki, Hariciye ve Dahiliye nezaretleri Tanzimat'n ilk dnemlerinde bile dorudan sadrazarnn kontrolnde olup, meclislerle ilikisi azd. Esasen arivlerdeki tasniflerde de Hariciye ve Dahiliye iradeleri Meclis-i Vala'nnkinden ayr bir kategoride olup, Babali'deki fevkalade ve geni yetki ve grevli meclisierin bu nezaretlerin uruuruna pek kartrlmadklar anlalyor. Maarif, Nafa, Ticaret ve Ziraat nezaretleri gibi Tanzimat dneminin yaratt hizmet bakanlklarnn ancak mstakil kurumlar olduktan sonra, o da Babali meclislerinin belirli ihtisas alanlarna ekilmeleriyle mstakil muamelat yrtmeye baladklar ve brokratik ahsiyetlerine kavutuklar grlmektedir.

Bunlarn

and The Turkish Republic", Turkey-Time-History of World Foreign Offices, edit. Steiner. 1978, s. 404-505.

488 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

19. Yzylda

Osmanl

Hkmdarlan ve Saray

phesiz merkezi hkmetin ve devletin banda padiah ve saray yer alr. Devlet reisinin ikametgah ve grev yeri olarak saray, 19. yzylda da Osmanl mparatorluu'nun idare merkezi ilerini grmeye devam etmekte midir? Bunu zaman zaman doru olarak niteleyebiliriz. Ama Osmanl saray bu grevini arhk kaybetmekte, hatta II. Merutiyette baz ada Avrupa monarileri ile karlahrlamayacak kadar hkmetin yannda arka plana dmektedir. Ksacas Osmanl saray ve Osmanl padiah 19. yzylda, yani Tanzimat Ferman'mn ilamndan sonra arhk idareci deil temsili grev stlenmeye balam hr. istisnai devir ve ahsiyetler vardr. Dier yandan bu asrda Osmanl padiahlarmn nemle vurgulanan ve bir lde iler lii olan grev ve unvam da hilafettir. Bu bakmdan saray, ayn zamanda Mslmanlarn halifesiniri makamdr. II. Abdlhamid dneminde ise saray Babali karsnda zaman zaman otoriteyi temsil eden, zaman zaman Babali'ye hkmeden bir idare merkezidir. zellikle II. Abdlhamid'in saltanal dneminde Babali, byk kararlarn alnmasndan ok, ehliyetli bir brokrasinin ileri yrtt bir blmdr. Karar organ Osmanl saray olmutu ve bu dnemde Osmanl saray stelik nemle hilafet makam olarak da vurgulanrd.

Esasen 19. yzylda Osmanl saraynn protokol, tekilat ve gelenek bakmndan nemli bir deiim geirdii grlr. Buna ramen Osmanl saraynn 19. yzyldaki mali-idari yaps ve yeni protokol hakkndaki bilgiler arivlerden, hatrat ve dier dank eserlerden ve bu konuda bilgi vermesi muhtemel diplomatik yabanc ariv kaytlarndan derlenip temel monografi ve mracaat kitaplar henz yazlmamhr. Bir bakma devlet reisinin ikamet yeri ve ofisi olan sarayn 19. yzyl, 16. ve 17. yzyllardakinden daha az bilinir. Hele Osmanl saray zerindeki tetkikleri, muasr Rusya saray ile karlahrmak mmkn olmad gibi; gemi asrlardaki Bizans sarayna dair monografi ve bilgilerle karlatrmak da mmkn deildir. Osmanl saraynn modernleme devrindeki yaps zerinde burada baz hahrat ve daimk bilgiler bir araya getirilerek lzumlu ve ksa bir bilgi verilecektir.

iLBER ORTAYLI -

489

Saray Osmanl hkmdarnn ve devletin temsil edildii mekan ve idari nitedir diyoruz. -9. yzylda arhk Osmanl padiah, klasik devirdeki yetkileri ve devletin idaresindeki rol itibariyle genileyen brokrasi ile birlikte dnmemiz gereken bir hkmdardr. imparatorluk son yarm yzylm anayasal bir monari olarak tamamlarmhr (Merutiyet). lave olarak Osmanl padiah her zamankinden ok halife olduunu ite ve dta belirten, ilan eden ve arahrmalar gsterdii lde d dnyada bu unvan ve yetkileri (beynelmilel antlamalada da belirtildii zere ve lde) kullanan bir hkmdardr. 1774 Kk Kaynarca Antiamas'nn dilde telif edilen hkmlerinde de belirtildii zere, Osmanl padiah Mslmanlarn halifesi olmak gibi bir unvanla hilafet messesesinin banda dr. Yanl olarak da bilinse d dnyada Halife; Mslmanlarn dilli reisi ve bazen ruharn reis (spiritual leader) gibi tavsiflerle tannmaktadr. Bu unvan ve verdii yetkiler Cava, Hindistan, Rusya, Kuzey Afrika ve Dou Afrika'daki Mslmanlar zerinde zaman zaman birtakm teebbslerle yerine getirilmektedir. Bu lkelerde zaman zaman Osmanl konsoloslarnn persona non ~ata ilan edilip snr d edilmeleri, Hicaz demiryolu iin btn dnya Mslmanlarndan iane toplanmas, buralardaki baz medreseler ve Mslman cemiyetleriyle iliki yrtlmesi, bunun byle olduunu gstermektedir. Ramazanlarda Topkap'da hrka-i saadetin ziyareti gibi haberler, Rusya Mslman matbuatnda adeta bir resmi tebli gibi teferruatla yer alrd. 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafndan resmen ilhakndan sonra, Pallavicini (stanbul'daki Avusturya bykelisi) ve Osmanl hkmeti arasnda imzalanan konvansiyonda Bosna Mslmanlarnn refs 'l-ulemas ve ruhan dairenin, stanbul'da makam- methata bal olmas ve tayin ve azillerin o makamca yaplaca, benzer hkmlerin Trablusgarp'n talya tarafndan ilhakndan sonra bu blge iin geerli olmasn salayan antlamalar bunu gsterir21 Demek ki hukuken de Osmanl padiah Osmanl idaresinden kan i!Felerde dilli reis olarak tannmaktadr. Osmanl saltanatnda veraset usul elan deimemitir ve seniaritas denilen en
21

De la Jonqui~re, Histoire de 1'Empire Ottoman, II, Paris 1914, s. 221.

490 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

yenin saltanata varisolmas usul devan etmektedir. Bu usuln primo;;(enitura'ya (ekber evlfid) deiimi tarhmalar balamhr. Ancak veliaht sarayda olmakla beraber ehzadele rin hepsi artk sarayda oturmamakta; stanbul'da ayr mekanlarda yaayanlar olmaktadr. Gene ehzadelerin eitimi de deiik olmakta; Garp ve ark kltrne vakf olanlar olduu gibi, kt eitim grenlere de rastlanmaktadr. Son zamanlarda ehzadelerin mekteplerde eitimi de balamhr. Mslman bir hkmdar ve halife olarak padiah, stanbul camilerinin bazlarnda selamlk resmini ifa etmekte ve ramazanlarda huzur dersleri devam etmektedir. Surre alay, yllk hac iin gerekli farizalar eskisi gibi yerine getirilmektedir. Padiah btn dnya Mslmanlarnn lideriydi ve bunun gsterilmesi gerekiyordu. tren ve gnlk yaay itibariyle dei IL Mahmud devrinde balamhr. Vaka Sultan II. Mahmud Topkap Saray'n grnte terketmemitir. Hatta Topkap Saray iinde Sultan Abdlmecid gibi muasr rokoko ve arnpir tarzda bir kasr bile ina ettirmernitir. Ancak bu hkmdar evvelen kyafet, Avrupa tarznda nianlar (hil'at giydirme sisteminin terki) Avrupa tarz muzika takm ihdas gibi uygulamalar yannda; hayaln Topkap Saray'ndan ok, bugn bazlar yok olan stanbul'un muhtelif cihetlerindeki sahil saraylarda geirmitir. Zaten Yenieri Oca kaldrldktan son"' ra sarayn protokolnde ve tekilalnda nemli gedikler meydana geldii akhr. Demek ki 1922'de saltanat ve 1924'te hilafet kaldmiana kadar Osmanl saraynn bir asra varan sre iinde fizik mekann, mimarisini ve gnlk yaay ve protokoln devaml deitirdii ve bunun ematik bir tespitinin zorluu akhr. phesiz bu hzl ve hacimli deiime ramen Osmanl saraynn ve hanedannn geleneklerinde 16. yzyldan beri deimeyen baz temel unsurlar da vardr. ehzadelerin snneti, cenazelerin gasli bugnk mukaddes emanetler denilen blmde yerine getirilir. Sultan V. Mehmed Read istisnasyla tahta kma (clus) trenleri de baba ocanda, Bfifssafide nne karlan alhn taht zerinde olur. Ramazanda, stelik
imi, aslnda Osmanl saraynn

yal

ILBER ORTAYLI -

491

modern haberleme vastalar ile btn slam dnyasna duyurularak h rka-i saadet ziyaretleri yaplr. idari bnyesi iinde eski Enderun beraber, arln ve geleneini kaybetmi ve Aavat Oca denen Enderun Aalar Oca, Dalnabahe Saray'nn bir kysna snmhr. Sarayn asl grevlileri arhk askeri ve mlki erkann yetitii, imparatorluun 19. yzylda kurulan modern okullarndan gelmektedir. zellikle ll. Abdlhamid tedrisat ve tahsil derecesini ykselttii Mekteb-i Mlkiyye'nin baarl mezunlarn Kitabet Dairesi'ne aldrt maktadr. Onun hal'inden sonra saray muhafz ktalarndaki alayl zabitan da arhk grlmeyecektir.
yaamakla

19.

asr Osmanl saraynn

Saray protokolnn o an Avrupa saraylaryla benzemesi 19. yzylda Osmanl saray baz Avrupa monarklarnn, Balkan devletlerinin imtiyazl prenslerinin (Bulgaristan gibi) ziyaretine ahit oluyordu. Saray beynelmilel diplomasi sistemini, Viyana diplomatik temsil hkmlerini tanyan bir devletin merkezi birimidir. Bu protokoler ilikilerde Harem-i Hmayun'un yeri de eskisinden farkldr. Bu birimde de sultan hanmlarn, kadnefenditerin eitimi ve gnlk hayah deimektedir. Bu deimede dardaki cemiyetin deitirici basklan da hissedilmeye balamtr, II. Merutiyet dneminde gerek yabanc sefarethaneler, gerekse, Msrl prensierin konaklar ve baz devlet adamlarnn resepsiyon ve suarelerinde devlet erkannn eleri de yer ald halde, sarayllar iin ayn durum sz konusu deildir. mparatorluun son yarn asrnda Fransa mparatoriesi Eugenie, III. N apoiyon'u temsilen iade-i ziyarette bulunmu, Almanya Kayzeri Wilhelm defa gelmi (ve birinde imparatorie ile) Byk Sava srasnda Avusturya-Macaristan imparatoru Karl, mparatorie Zita ile ziyarete geldii halde merasimlerde, karlama ve uurlamalarda padiah veliahtla hazr bulunmutur. Resepsiyonlarda kadnefen dilerin hibiri grlmez. Ancak gelen ziyareti imparatorieler Harem-i Hmayun'da valide sultan ve kadnefendileri ziyaret etmi, onlar da imparatorielere, ikamete ayrlan Beylerbeyi Saray'nda iade-i ziyaret etmilerdir. Bu, harredann kadn yelerinin devlet protokolnkanlmazd.

492 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

de yer almalarn salayan bir gelimedir ve ilerinde Garp dilleri ve kltrne aina olanlarn saylar artnaktayd. Klasik devirde Osmanl sarayndaki sil.ilidar aa yksek saray memurlar arasndayken, bu devirde bu memuriyete rastlanmaz. Onun yerini saray miri almtr (Mabeyn-i Hmayun- Mlilkane miri). IL Abdlhamid devrinde bu rtbe ve grev Gazi Osman Paa'ya aitti. Ancak yaver-i ekrem rtbesiyle padiah yaverliinde bulunanlarn says artntr ve 1880'lerden sonra bu paye Kamphvener Paa gibi Alman mavirlere de verilmektedir. phesiz Kayzerin sarayndaki Osmanl asker! erkan da bu gibi unvaniar mtekabilen ta maktadr. Emfr-i ahurluk ile esvapbalk el' an nemli rtbelerdir, fakat klasik devir protokolndeki yerlerine gre gerilemilerdir. Emir-i ahurluk arhk Istabl- Amire Mdirlii olarak anlr. phesiz klasik devirde saray ve padiahn korunmasyla grevli alh blk halk, kapkulu ocaklaryla birlikte kaldrlmtr. stelik gerek sarayn korumas ve gerekse s tanbul kylarnn inzibah ile grevli bostanclar da yoktur. Ama mesela II. Abdlhamid devrini alrsak Yldz'da kalabalk asker! ktalar vardr. Bunlarn iinde Arnavut ve Bonak ktalar yannda sonralar Ertu({rul Alay adn alan Stller de vardr. Bu Karakeili Trkmenler'e padiah "z hemehrilerim" demektedir ve sarayn en gzde muhafz ktas bunlardr. Saray Istabl- Amire Mdiri gibi araba ve kaykhaneye bakan nazra rn protokol derecesi dktr. Ayn ekilde Darssaade a({asnn devam olan Harem aasnn da rol ve 19. asr saraynda Harem-i Hmayun daresindeki yeri ve devletin protokolndeki yeri nemsizdir. Saraydaki mevkii klasik dnemdeki yerini kaybetse de II. Abdlharnid dneminde (mesela 1302/1885 yl salnamesi) Darssaade-yi erife aas Hafz Behram Aa'nn protokoldeki yeri saray mirinden hemen sonra gelmekte ve kendisinin vezir rtbeli olduu bilinmektedir. Fakat Sultan V. Mehmed Rea d devrinde aalara okunan bir fermanla arhk Darssaade aasnn elkabndaki devletl sz kaldrlm, sadece inayetl unvann tayaca ve resmi trenlere katlamayaca Banabeyinci L utfi Bey'in hatra tnda da yer almaktadr. Tabii bu cmleden dilsizler ve cceler denen zmre de kaybolmutur. Mehter yerine 19. asr saray

iLBER ORTAYLI -

493

Muzika-i Hmayun'a sahiptir. lk kumandan Donizetti Paa ilk Osmanl marlarn bestelernitir. Zamanla yerini Trkler alm ve bestekarlar arasna da girmilerdir. Burada imparatorluk mar diyeceimiz bir marn eksiklii gze arpar. Her padiahla bu mar deiir. Ancak son hkmdar VI. Mehmed Vahideddin Mahmudiye Mar'nn imparatorluk mar olarak devamn emretmitir 22 Saraydaki trenler ve muayedelerde bazen pek mnasip saylmayacak hafif vals ve quadrillerin alnd olmutur. II. Abdlhamid alaturka musikiden pek holanrnazd ve Yldz saray tiyatrosu sk sk yabanc gruplarn anld operet ve opera crasna sahne olurdu. Sultan II. Abdlhamid devrinde Yldz Saray'nda ikamet edilmektedir. Bununla beraber Dalnabahe Saray da ikamet edilen saraylardandr. Nitekim II. Merutiyet dneminde bu saraya avdet edilmitir. 1885 yl itibariyle Osmanl sarayndaki nemli grevliler ve ofisler yle sralanabilir23 : 1. Mabeyn-i Hmayun- Mlukane mur Gazi Osman Paa, 2. Darssaadet-i erife aas (vezir rtbeli), 3. ehzadegan hazeratnn ders nazr ve Abdlaziz Han hazerahnn umur- hanedam nazr Kemal Paa (vezir rtbeli), 4. Serkurena ve kurena efendiler, 5. mam- evvel, imam- sani, 6. Sermusahib ve musahibler, 7. Ceyb-i hmayun katibi (klasikte Msr Eyaletillin yllk geliri padiahn cep harl saylrd, bu dnemde . padiahn tahsisah bteden ve dier baz kaynaklardan verilir ve kaynaklar deiirdi), 8. Haderne-yi hassa ve Muzika-i hmayun (Muzika-i Hmayun komutan mirliva rtbesindeydi), 9. Istabl- Amire mdiri, 10. Hazine-i Hmayun kethdas, sonra kalabalk sayda bazen Almanya'dan gelen mavir komutanlara da mtekabilen baledilen yaveran- kirarn denilen grevli ve rtbe tayclar ... Nitekim bunlarn ardndan fahri yaveran olarak sarayda bulunmasa da byle bir unvanla onudandrlan ve saray protokolnde yeri olan kumandanlar
22

23

H. Z. Uaklgil, Saray ve tesi, I, stanbul 1941-42, s. 165, II, s.145; Lutfi Simavi, Sultan Melmed Read Han'n ve Halife'nin Saray'nda Grdklerim, stanbul1342/1924, s. 26-7, 382. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, sene 1302, s. 134 vd.

494 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

(Girit frka kumandan veya Beikta muhafz Hasan Paa gibi). Sonra Hazine-i Hassa ve Emlak-i Hmayun daresi gibi nemli ofisler gelirdi. phesiz saray protokolnde en nemli grev, protokolde Mabeyn' den sonra gelse de Bakitabet Dairesi ve bakatip paadr. Sultan Mahmud ve Sultan Abdlmecid yurt ii gezileri Sultan Abdlaziz ise hkmdar olarak ilk ve hanedann son yurt d (Avrupa) gezisini yapan padiahhr (bu padiahn Msr ziyaretini hukuki bakmdan yurt d gezi sayrn yoruz). Sultan Abdlhamid yurtd ve yurt ii geziler yapmam, ancak zengin albmlerle lkeyi devaml takip etmitir. Sultan V. Mehmed Rea d Rumeli seyahatiyle iyi bir intiba b rakm, ayn gezileri son padiahn yapaca bir ortam ve imkan olmaruhr.
yapmhr.

vard

saray tekilatnda blm nemlidir. Mabeyn, ve Terifat daireleri. Malumdur ki Mabeyn dairesi, sarayla d dnyann ilikilerini tanzim eder. Bakitabet dairesi ise d yazmalar yrtr ve sarayn i idaresinde hkmdarlarn emirlerine gre tanzim ve yrtme iini yerine getirir. Saclaretten gelen arz tezkirelerini tasdike sunar ve tasdiki bakatip bey, derkenar eder. Aslnda bu arz tezkireleri de ona hitaben yazlr. phesiz Harem dairesi Bakitabet'in grev alan dndadr. Mekteb-i Mlkiyye'nin dereceyle mezun olanlar II. Abdlhamid devrinde Bakitabet'e alnrlard. Bu daire bilhassa bu dnemde ok ykl i grmtr. Vilayet ve sefaretlerin telgraflar bile buraya ulard ve gece gndz nbet tutulurdu; ayrca saraya verilen jurnallerin bu daire muamelah ile ilgisi yoktu. Terifat dairesi ise stanbul'daki sfera ile ilikileri yrtrd. 19.
Bakitabet

yzyl

Genellikle sadrazamlar haftada iki kere saraya gelir ve huzurdan klktan sonra kendileri iin zel olarak hazrlanan sofrada le yemei yerlerdi. Bu arada banabeyinci ve bakatibi de safralarna davet etmeleri usUlden olmutu. Osmanl saray nn 19. yzylda bu yeni tekilatlanmaya gitmesi, uluslararas protokole uygun biimde ziyafetler ve resm-i kabuller vermesi, Dolmabahe, Beylerbeyi, raan gibi saraylar ve bugnk s tanbul'u ssleyen kasrlarn inasna gidilmesi kanlmazd. Bu

iLBER ORTAYLI -

495

masraflarn

nk her eye ramen hAvrupa saraylaryla kyaslana mazd. stelik son zamanlarda zellikle ll. Merutiyet yllarn da sarayn idarede rol azalm, hakimiyet Tanzimat banda olduu gibi Babali'ye ve son on be yl iinde de hkmeti yneten frka evrelerine kaymhr. Sarayn iinde sk sk tasarruf tedbirlerine gidildii grlmekteydi. yeri biraz
kmdarn masraflar ada

abarhlyor.

Merkeziyetilik ve Tara daresi


Tanzimat hareketinin amac, Osmanl devlet idaresini o asidari esaslarna dayandrmak, yani devlet gcnn tek merkezden en messir biimde 'kullamlmasn salamakhr. Bu adan bakldnda, Tanzimat merkeziyetilii, demokrasiyi deil, Metternichci Avusturya ve otokratik Rusya imparatorluklarndaki gibi gl ve merkezci bir devlet makinesinin oluturulmasn; lkenin tm mali ilerinin tek merkezden ynetilip, ynlendirilmesini, ykmllklerin kanuni esaslara dayandnlmasn ve yarg gcnn dzenli biimde ilemesini amalamaktadr. Gerekten de, Tanzimatlar, mali alanda merkezden ynetimi ve dzenli ileyen vergi adaletini kendilerine hedef semede birlemilerdi. Bylesine bir amacn, merkeziyeti prensipiere dayananasri bir vilayet ynetimini gerektirdii akh. Bu bakmdan, daha ilk gnden, eyalet ynetiminde kkl yeniletirme giriimleri beklenebilir. Ancak, bu yeniletirme abalarnn, sosyo-ekonomik yapdan gelen engellerle karlaaca da muhakkakh. Tanzimat merkezciliinin en nemli ve acil meselesi "yetikin kadro" yetersizlii olmutur. Tanzimat'n ilanndan ok sonralar bile, valiler, gnlk ileri yrtebilecek personelden yoksundular. Sz gelii, "mali tasarruf iin 1858 ylnda vilayetlere yazlan ve fazla personelin iten karlmasm isteyen bir sadaret hkmne valiler ihtiyac kar layamadm, bu yzden memur tasfiyesinin mmkn olmad " cevabn verdiler24 Bu durumda Tanzimatlarn btn idari
rn

24

BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 5432. 2c 1276 (27 nu vilayeti mazbatas.

Aralk

1859) tarihli Kastamo-

496 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

brakp,

merkezci bir modele gre yenileme dlerini bir kenara eyalet idaresinin geleneksel kurum ve usullerine ekidzen vermeye almalar tabiidir. yle de oldu.

cihaz

Tanzimat hareketinin su yzne kartt merkezcilik ei limi, Osmanl eyalet ynetimini iki ana biimde etkilemitir. lk olarak, mali alanda yeni bir tekilatlanmaya gidildiini gryoruz. kinci olarak, mahalli kii ve kmelerin devlet ynetimini etkilemeleri srecinin dzgn, hzl ve eitliki biimde ileme sine gerek duyulmutur ki; bu durum, Trkiye'de yerinden ynetim geleneinin domasn salamhr. Yeni idari dzenlemelerde bu iki etki sonucu vilayetlerin fiziki tekilatianmasnn deitii grlr. Beliren yeni tekilatanma anlay, imparatorluun sonuna kadar devarn etmekle kalmam, Cumhuriyet dnemi ynetim sistemine nemli bir tarihi miras olarak kalmtr. Bu noktay biraz aalm. lk tespit; 19. yzylda lkenin ulam ebekesi ve d ticaret yollarnn deitii, buna bal olarak da retim ve denetim merkezlerinin deimesi lzumudur. Ulamdaki bu gelimeler, ayn zamanda, messir bir merkezciliin maddi ve teknik temelini de oluturmaktadr. kinci tespit; beliren ve byyen yeni yerleme merkezlerinin idari blnmeyi ister istemez dzenleme ve dzeltmelere zorlad dr. Sz gelii, klasik Osmanl'da Aydn Vilayetinin retim, dalm, ynetim ve denetim ileri Aydn ehrinde grlrken, ulam yollarnn ve retim ve denetim merkezinin zmir'e kaymas eyalet merkezinin de zmir'e tanmasna yol am tr25. Yine 1860'larda Tuna Vilayetinin dzenlenii; deien ihtiyalara bal olarak Basra'nn idari yapsnn da sk sk deiti ini, bir ara bamsz vilayet durumuna getirilen Mara'n bir trl Halep merkezinin peyki olmaktan kurtulamad iin yine ona balandn gryoruz. nc ve konumuz asndan en nemli tespitse; merkezin idari messiriyetini arttrmak iin; ama bilinli, ama bilinsiz, eyaletlerin fiziki snrlarnn daraltlmas yoluna gidildiidir. 1789 ltililli sonras Fransa denemesinden biliyoruz ki, dar alanda tekilatianan sayca ok, hacimce kk, paraca gsz ynetim birimleri (departement) messir ve kat bir merkezcilik iin en uygun tabandr.
25

Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent (zmir), Ankara 1972, s. 9-10.

iLBER ORTAYLI -

497

Btn bunlar olurken, tam anlamyla merkezci bir ynetimin uygulanabilmesi iin gereken baka artlar da olumak tayd. Sz gelii, hkmet ve onui temsilcisi valiler, karayolu ebekesinin gelitirilmesi konusuna srarla eildiler, zmir Aydn demiryolunun almasndan sonra ulam dalndaki almalar da younlahrdlar. Bunun yannda, 1865 ylnda denmeye balanan telgraf hath, ksa srede imparatorluun btn belli bal merkezlerini birbirine balad. Belirtelim ki, telgraf yaygn biimde ve merkezci devlet gcnn duyurulmas amacyla ilk kullanan lke Osmanl Devleti'dir. Ksacas, telgraf, Osmanl merkezciliinin vazgeilmez teknik vastalarndan biri oldu. Osmanl devlet adamlarmn giriimiyle, yabanc ir ketlerin yannda, yerli gemi iletmeleri de kuruldu; ama btn abalara ramen lkenin kara, deniz ve demiryolu alarnn faal ve rasyonel biimde birbirlerini tamamlamalar salana mad. Merkezci eilim ve tedbirler istenen sonulan tam vermemise; bunun nedeni bir yandan ulam ebekesindeki btnleme eksiklii, dier yandan da merkeziyeti idare mekanizmasnn tam yaylmas iin gelenek ve eski yapnn hertaraf edilememesidir. zellikle imparatorluun Dou ve Ortadou eyaletlerinde bu tedbirler ho karlanmad. Eski gelenekten kan imtiyazl konumunu veya muhtar statsn kaybeden zmre, kabile ve blgeler rahatsz olmutu. 1856 Isiahat Ferman'ndan.sonraki gelimeler ve Osmanl vilayet ynetiminin ald biim, gnmz Trkiye'sinin idari yapsm byk lde etkilemi, hatta belirlemitir. 1856 fermanmn belirleyici zellii, idari, mali ve adli organlarn yeniden dzenlenmesiyle vilayet, liva ve nahiye dzeyindeki halkn (zellikle gayrimslimlerin) idareye itiraklerinin salanmas dr. Esasen fermanda ngrlen vilayet ynetim sistemi, 1861 ylnda karlan bir nizamnameyle, Cebel-i Lbnan'da uygulamaya konmutu bile; ancak yeni dzeni tm imparatorlua uygulatmaya alan Avrupa devletleriyle, bunu nlemeye al an Osmanl ynetimi arasndaki srtmeler uygulamann yaylmasn engellemitir. Osmanl ynetim sistemini ete-kemie brndren temel belgeyse 1864 (1281) tarihli dare-i Vilayet Nizamnamesidir.

498 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

dare-i Vilayet Nizamnamesi esasl surette ilk defa; srurlar ve tekilatyla yeniden dzenlenen Tuna Vilayetinde (bugnk Bulgaristan) uyguland. Ksa bir sre sonra, benzeri bir uygulamaya Ma'muretlaziz, Manastr, Selanik, Yanya ve Trhala vilayetlerinde de geildi. Uygulama sonularmn baarl oluu, 1871 (1283) ylnda dare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi'nin kartlmasna ve yeni dzenin yaygn biimde denenmesine frsat verdi. 19. yzyl boyunca bu dzenin yrrlkte kaldn gryoruz. Ksa srede Rumeli'de 10 vilayet ve 44 sancak, Anadolu'da 16 vilayet ve 74 sancak, Afrika'daysa 1 vilayet ve 5 sancak yeni dzene gre tekilatlandrld. Bunun yam sra, yeni dzenin merkezci niteliini pekitirrnek amacyla, elviye-i f(ayrimlhaka denilen baz livalar; sz gelii Kuds, Canik, ehrizor, II. Merutiyet'ten sonra da Bingazi, Bolu, zmit, atalca, Urfa, Asl'r, Kal'a-i Sultaniyye ve Karesi dorudan doruya merkez ynetime balandlar. Ayrca, viiayetle valilerin, livada mutasarrflarn, kazada da kaymakamlarn yaronda "idare medisleri" oluturuldu. Ne var ki, ruhani reisler, memurlar ve seimli 4 yeden kurulan (ikisi Mslman ikisi gayrimslim olacakt, fakat pek sk uygulanan bir kaide deildi) bu medisler, halkn ynetimi etkilemesini salayan aralardan ok, yneticilerin karar ve taleplerini tasdik eden birer "souk damga" olarak kaldlar. zetle, 1871 nizamnamesi, vilayet ynetimine yeni bir i blm plam getiriyor, bu plan erevesinde de merkezin etki ve denetimini mutlakla doru
arttryordu.

Tanzimat sonras Osmanl ynetimi, hiyeraride yukardan aaya vilayet, liva, kaza, nahiye ve ky olarak tekilatland. Bu hiyerarideki her st kademe astlarnn tm karar ve icraatm messir ve sk biimde denetlemekte, Osmanl vali ve yneticileri de devletin otokratik yetkilere sahip temsilcileri olarak grnmektedirler. Bu noktada, Osmanl valisinin devlet adna sahip olduu yetkiye rnek olarak; bakent stanbul'daki bir vilayet tekilatnn olmayn ve ynetimin dorudan do ruya sadrazamika yrtlmesini gsterebiliriz. Tanzimat sonras devlet tekilatnda grlen ikinci bir gelime, imparatorluun ikisi Rumeli'de, ikisi Anadolu'da, biri de Arabistan'da olmak zere ordu blgelerine ayrlmas ve bunlarn bana birer

ILBER ORTAYLI -

499

bylece vilayet ynetiminin asker! yapdan vilayet yneticilerinin "mlki amir" durumuna gelmeleridir. Eski gelenei deitiren bu uygulama Cumhuriyet'e intikal eden tarih mirasnn nemli unsurlarndan bilidir. Tanzimat sonras Osmanl ynetimine ilikin olarak deinilmesi gereken nc nokta, yukarda ksaca saydmz vilayet meclisiyle vali arasndaki ilikinin niteliiyle ilgilidir. Bir rnek verelim. zellikle etnik ynden hayli kark olan Mezopotamya vilayetlerindeki meclisler, kesinlikle birbirleriyle anlaamayan cemaatlerin temsilcilerinden kurulur; Osmanl valisi de hem arbiter mundi Ottomanorum olarak cemaatleri birbirine kar oynayp merkezi hkmetin her isteini kolayca benimsetir, hem de bu karmak ve renkli meclisierin sorumluluk ve kararlarn gstererek yabanc devlet temsilcilerinin bitmek bilmeyen mdahalelerine kar koyard. Gerek bu meclisler, gerekse Ziraat, Maarif ve Nafa gibi uzmanlk komisyonlarnda yerli halkn temsilcilerinin bulunmas ynetici}erin etki ve denetimini kolaylatran bir etken olarak dnlm~ tersine ileyen durumlar olsa bile bu dnce genellikle dorulanmhr. Kald ki, yerli halk temsilcilerinin seilmesi ve grevden uzaklahrlmas da, byk lde Osmanl vilayet idarecilerinin yetkisindeydi. Giderek Osmanl geleneinin merkezden gdml olarak do duunu, doduu gnden balayarak da merkezin bask ve denetimi alhnda gelitiini syleyebiliriz.
ayrlarak

"mir" atanmas,

Klasik Osmanl eyalet (veya tara) idaresinde; beylerbeyi, sancak beyi, suba ve sipahi komuta zinciriyle birbirine bal yneticilerdi. Ancak, o dnem artlarnda, yine o dnemin ulam ve haperleme imkanlaryla, gnlk ilem ve faaliyetler elbette etkin ve ayrntl biimde denetlenemezdi. Oysa, yeni ynetim yaps iinde filizlenen merkezcilik eilimi, stleri, astiarnn her karar, fiil ve ilemini denetlemeye, onaylamaya veya geri evirmeye zorluyordu. Bu durum, merkezci nitelikteki vilayet ynetim sistemi erevesinde, snr ve sorumluluklar belli bir yneticiler hiyerarisinin olumasna, dikey denetimin faal biimde uygulanmasna imkan vermitir. Bu merkezci gelime lere direni olmad m? Oldu, ama sonusuz kald. Sz gelii, 1877 parlamentosu bir vilayet kanunu hazrlam, ama adem-i merkeziyeti (decentralist) baz eilimlerin mecliste ar basma-

500 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

hkmet merkezci anlay kanuna yerletirmeyi Zaten bu vilayet kanunu Ayan Meclisi'nden geemeden kadk kalmtr.
baarmt.

sna karlk,

mahalli personelin yetitirildii bir grup, daha balangtan, ileri yrtecek yetikin kadrolarn skntsn ekmekteydi. Merkez ve eyalet idaresinde yaplacak adli, mali ve mlki siahat iin yeterli eleman yoktu. Tanzimat'n ilanndan ok sonralar bile valiler normal ileri yrtecek personele sahip olmadklarndan ekseri halde vali gelecein brokratlarnn hocaln yapyor du. Bu yetenekli genleri ya stanbul'dan birlikte getirir, ya da mahallinden bulur ve yetitirirdi. Vali bu gelecek neslin politika ve dnya gr ynnden de hocas olmutur. Valiler bu rencilerin bazlarnn kaleminde tarihlemitir. Ahmed Midhat Efendi, Vali Midhat Paa'nn yetitirmesi idiveTuna ve Badat'ta maiyetindeydi. Badat'ta valinin yannda Mzeyi Hmayun'un gelecekteki mdr ressam Osman Hamdi Bey de vard. Bu kimseler ayr siyasi izgide grnseler bile onu mdafaa etmilerdir. Kastamonu Valisi Srr Paa, kalemiyle grubunu yetitiren ve kitabette ok etkili bir idareciydi. idaresi bir
ube olmutur. Tanzimat

Tara

bakma

Vilayet idaresinde d devlet bask ve tesirlerinin ar bast literatrmzde bize gre abartlarak tekrarlanan bir hkmdr. Tanzimat ricali bu alanda ustalkla imparatorluun geleneini ve artlarn gz nnde tutarak biT vilayet nizamuarnesi hazrlayabilmi, hem slahat bir proje getirebiimi ve esaslar n tespit etmi, hem de d devletlerin zorlad, vilayetlerin idari muhtariyeti gibi projeleri hertaraf edebilmilerdir. Bu ei limin vilayet nizamnamesinde ve vilayetlerin yeniden dzenlendii 1836-1864 yllar arasnda kendisini kuvvetle hissettirdii birinci nokta, merkeziyetilik sistemidir. Tanzimat ncesinde mevcut tara dzenindeki bozulmann nne geilmesi iin merkezden ynetim esasna gre dzenleme yaplmas ngrlmtr. Bu tedricen gelien bir reform sreci halinde yaplmtr. Tanzimat reformlarnn taradaki uygulama ilkesi "eyaletlerdeki valilerin yetkilerinin snriand rlmas ve merkez otoritesinin arttrlmasdr. Bu ilke, vali dahil eyalet idarecilerinin merkezin aylkl memuru haline dnt-

iLBER ORTAYLI -

501

yetkilerinin snrl tutularak merkeze baml ve halkn nde gelenlerinin katlmas ile valilerin meveret'Ie i grmelerinin salanmas gibi tedbirlerle birlikte uygulanmtr. Tanzimat'n ilk yllarnda bu yaklamla valiler Babali'ye kar sorumlu tutulurken, askeri ve mali yetkilerini bunlarn astlar olmak nedeniyle riuhafz (askeri yetkili olan muhafz Bab- Seraskeri'ye baldr) ve defterdar (defterdar Maliye Nezareti'ne baldr) ile blmek zorunda bra klmlardr. Zaten belirtildii gibi ey aletlerin mali ileri ilk anda valiye deil muhassla braklmken, bu mali grevlinin yetki ve konumu vali lehine azaltld. Vilayet ynetiminde yeniden defterdarlk ihdas edildi. Ancak uras aktr ki "defterdarlar" vilayette dn ve bugn valinin yanndaki merkezi hkmet tarafndan tayin edilen dier memurlardan daha bam sz ve farkl bir konumdadr. Bu denge Tanzimat ncesi gelenekten neet etmitir. Gelenein gc kendisini, vilayetlerin slah ynnde proje dikte etmeye yeltenen d glere kar da gstermitir. zellikle Lbnan meselesi ve nihayet Andrassy (Avusturya-Macaristan Harici ye nazr) notas vastasyla aa kan Viyana protokolnn isteklerini Tanzimat brokratlar hertaraf edebildiler ve 1864 Vilayet Niziimniimesi bylece yerli bir dnce rn oldu. rlmesi,
lklarnn arttrlmas

bunlarn

Lbnan olaylar hem byk devletlerin kendi aralarnda, hem Babali brokrasisi ile d devletler arasndaki atmay aa karan ve Babali'nin baars ile durulan bir krizdir. Bu arada Babali bu olay iin baz memurlarn da kurban etmek durumunda kalmtr. 1845'lerden beri Drziler ve Maruniler'in alt Lbnan, ksa zamanda uluslararas bir sorun haline geldi. Babali ngiltere ve Fransa'nn silahl mdahalesi zerine, blgedeki hkmranln korumak iin 1861 'de Beyrut hari, Cebel-i Lbnan'a etnik-dini eit katlma temeline dayanan muhtar bir stat verdi. Mutasarrf Hristiyanlar arasndan tayin oldu. Fakat yerli Hristiyan olmayacakt (ilk olarak Ermeni David Paa mutasarrf). Mahkeme ve idare meclisleri karmayd ve seimle kurulacakt. Bu yap bugnk Lbnan Cumhuriyeti'ne de temel olmutur. 9 Haziran 1861 tarihli bu stat, gerek dier uluslarn ayaklanmalarm kamlayaca, gerekse imparatorluu zerk eyaletlerden kurulu bir yamal boha ha-

502 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BIR BAKl

line getirecei iin Babali hakl olarak korkuya kapld. A. Cevdet Paa, Fuad Paa ve liberal fikirli Midhat Paa viHiyet idaresinin yeni statsn hazrlamaya koyuldular. Yeni stat genelletirilmeden nce baz vilayetlerde denemeye kondu. 7 Kasm 1864 nizamnamesi ile livalarn (sancak) temel birim olduu vilayet tekilith kuruldu. Ksmi uygulamada Tanzimat mektebinin kaide-i tedr'ic prensibine uyuldu. A.Cevdet Paa' nn aklad bu davran, "her eyaletin farkl zelliklere sahip olduunun gz nne alnmas gerei" diye zetlenebilir. Bu sebeple nizarnname nce Midhat Paa'nn valilik yaph Tuna Vilayeti'nde, Halep'te, Edirne, Trablusgarp ve Bosna'da uygulanp cesaret verici sonular alnd. 1864 denemesinin genel bir uygulamay hazrladn belirttik. Nitekim Osmanl Avrupas'nda 10 vilayet ve 44 sancakta, Osmanl Asyas'nda 16 vilayet ve 74 sancakta, Osmanl Afrikas'nda ise 1 vilayet ve 5 sancakta uygulamaya giren bu sistemin, 22 Ocak 1871 'de yeniden biimlendirildiini ve dare i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi adyla hazrlanp ilan edildiini gryoruz. Vilayette vali, livada mutasarrf, kazada kaymakam en yetkili mlki amirdir. Bu yneticilerin tm dorudan doruya padiah ve merkezce atanan memurlar olup, kylerde muhtarlarn seimle gelmesi ngrlmtr. Her vilayet, liva ve kazada yneticiye bal bir meclis-i idare'nin, vilayette ayrca bir meclis-i umumi'nin tekili ngrlmtr. Bu meclisler memurlar ile eraf temsilcilerinden oluan, ayn zamanda gayrimslim ahalinin de temsiline yer veren karma nitelikli kurulular olup, istiar! grevleri yan sra memurin muhakemah gibi ve gayrimenkule tecavzn men'i gibi idari/kazai yetkileri de bulunmaktayd. 1864 nizamnamesinin getirdii bir yenilik de yarg alarundaki tara kurululardr. Her vilayet, liva ve kaza iin hukuk (Meclis-i Temyiz-i Hukuk) ve ceza mahkemeleri (Meclisi Cinayet) kurulmutur. Bu mahkeme bakanlar eyhlislam tarafndan atanmakta ve her ynetim kademesinde hukuk mahkemesinin teki yeleri seilmi Mslim ve gayrimslim yelerden olumaktayd.

iLBER ORTAYLI -

503

1864 Vilayet Nizamnamesi 1871'de yrrle konulan dare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesi ile deitirildi. Yeni dzenlernede kaza ile ky arasnda, kyler ve iftiikierin bir araya 'gelmesinden oluan nahiyelerin (oulu nevahl) kurulmas ngrlmekteydi. Bir mdrn ynetimindeki nahiye kendi alanna giren kylerin ihtiyar meclislerince gnderilen yelerden oluan bir "idare meclisi"ne sahiptir. Daha ok Bahl devletlerin basks zerine gerekletirilen nahiye ynetiminin kurulmasnda isteksiz kahnm ve basklar sonucunda 1876'da bir Nevfihf Nizamnamesi karlmhr. Nahiye mdr ile meclisinin halk tarafndan dilli ve etnik temsil esasna gre seilmesini ngren bu dzenleme uygulanmamhr. Vilayet idaresinde merkezi hkmetin nafa, salk hizmetleri, maarif konusunda gerekli hizmetleri yrtmek iin gerekli memurlar vard. Bunlardan baka, vilayetlerde ve livalarda teekkl eden baz kurullar vardr ki, yre halknn merkezi idarenin temsilcilerine yardmc olmas iin seilmi yelerden teekkl eder; ekseri halde vali veya mutasarrfn bu ile grevlendirdii mahallin ileri gelenlerinden oluan bu kurullar; N afa, Ziraat komisyonlar veya Menafi-i Umumiyye sandklar gibi kredi kurululardr. te Tanzimat idaresinin bu anlaydr ki modern belediye idarelerinin kurulmas iin tek sebepti. Yani bayndrlk ve ehirlerin fiziki ve idari hayahmn ahali yardmyla dzenlenip kalkndmimas saiki.. Bu sebeple belediye bizim tarihimizde ge kurulmutur. ehiriiierin idareye kahlma taleplerinin sonucu olarak deil, merkezi hkmetin ahaliden yardm ve itirak talebinin sonucunda ortaya kmhr.

Modern Osmanl Belediyeleri


zellikle d dnya ile gelien olan liman ehirleri nemli bnye deiiklikleri geirmektedir. lkenin deimekte olan ekonomik, sosyal ve idari yapsna bal olarak, geleneksel ehir ynetimi ve belediye hizmetleri de sarsntlar geirmekteydi. Bu ise ehir ynetimi ve belediye tekilahnda deiiklikler yaplmasm gerektirecekti. nk Avrupa ile gittike younlaan ekonomik 19.
ilikilerin dm noktas yzylda Osmanl ehirleri;

504 -

TANZIMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

ilikilere giden Dou Akdeniz liman ehirleri, 19. yzyln ticari faaliyetine uygun bir ulam ve hizmetler btnne sahip olmak iin yeni tekilatlanmaya gitmek zorundaydlar. Bu liman ehirlerinde tccar gemileri iin karantina ve konaklama tesisleri, uygun salk artlan ve dzenli ehir ulam yaratmak balca mesele olmutu. Avrupa dnyas iin Dou limanlar arb.k uzak egzotik ehirler olmaktan km, yeni bir kazan ve hayat sahas haline gelmiti. Bu sebeple modern hizmetleri grecek, yeni belediye idarelerinin kurulmas gerekmekteydi. Nitekim daha Aydn demiryolu imtiyaz szlemeleri esasnda ngiliz tccarlar, zmir'de belediye kurulmas teebbsne girimi ve kabul ettirmilerdi26

Gerekten de imparatorluun nemli liman ehirlerinin ilk beledi hamleleri yapmas gze arpan bir zelliktir. Daha tipik bir uygulama ise bu gibi ehirlerde belirli blgelerin modern beledi tekilatannada dier semtlerden nde gitmesiydi. Mesela, stanbul'un i blgesi olan Galata-Beyolu'nun, Babaii muhitinden nce modern belediye hizmetlerine sahip olmas bunu ispatlar. Bununla beraber, modern belediyelerin hibir zaman btn beledi grevleri kusursuz ve eksiksiz yerine getiremedii grlecektir; dolaysyla da geleneksel hizmet ve te kilat biimleriyle yenileri yan yana yrd. Mesela mahalle ve cemaat topluluklar, kendi semtlerindeki belediye ve baz kolluk grevlerini yerine getirmeye devam ettiler. Bylece kurulu dnemi boyunca eski ve yeninin birbirinin yerini dolduramadn, baz halde tezat tekil ettiklerini grrz. Osmanl eh rinde yzyln ilk yars, klasik ehir ynetiminin yklmasndan doan sarsntlar ve yeni kurulularn getirdii aksaklklarla
gemitir.

dareye kitlelerin kahlmas belediye demokrasisinin ilk ba-

ve Avrupa medeniyeti belediye demokrasisidir. Kukusuz bu anlamda belediye bizim corafyarmza uzakhr. Ama bu ehir ynetiminde idarenin eksiklii anlamna da gel26

samadr

Orhan Kurmu, The Role of British Capital in the Economic Development of Western Anatolia, Ph. D. Thesis, 1974: (Trkesi: Emperyalizmin Trkiye'ye Girii stanbul 1974, s.91).

ILBER ORTAYLI -

505

mez ve Trkiye bu bakmdan deiimin ilk rneini vermitir. Bizimle birlikte bu deiimi geiren iki lke daha var; Rusya ve ran. Her lkede deiim problemleri de birbirine benzemektedir. devlet adam iin belediyenin bir tek amac varmamur, temiz, aydnlk olmas ... M. Reid Paa, daha Londra sefaretinde iken, ahap binalarn kargire evrilmesinden sz ediyordu. Tanzimat reformcusu, bir bakima 19551960 dnernindeki ykm ve imar faaliyetinin temelini olutu ran, bu gelenei douran idarecilerin prototipidir.
dr; ehrin Tanzimal

belediyeyi gerekten mahalli bir idare birimi olarak dnse ve kabul etse idi, en azndan rnek ald Fransz sistemindeki gibi ky idareleri ile ehir belediyelerini ayn muhtar statye sokard. Oysa ikisini ayrmhr. Bu ayrm hukuki sebepten ok, bakentin ve nemli ehirlerin bir an nce modernleen bir yapya kavuturulmas amacna dayanyor~u. 13 Haziran 1854'te Krm Sava'nn bakentte yarath hareketlilii dzene koymak iin stanbul ehremaneti kuruldu ve Meclis-i Vala tarafndan bir nizarnname hazrland. Tekilaln bana bir ehremini tayin edildi27
ehrerninin yannda gene Babrui'nin seimi ve padiahn tayini ile grevlendirilen yelerden kurulu bir "ehremaneti meclisi" vardr. Bu yeler esnaf temsilcileri ve ileri gelen baz rnemurlard. Meclisin grevleri. Kadya yardmc olan eski kurullara benzer. Daha ok istiaridir. ehremanetinin mali imkanlar snrldr. ehremaneti bamsz geliriere sahip deildir. Masraflar devlete denir; toplad gelirleri maliyeye der; yani bamsz bir komn maliyesinden sz edemeyiz. ehremaneti nin mhendis ve kavaslardan (belediye zabtas) oluan yetersiz bir kadrosu vardr. ehremaneti modem belediyecilik iin iyi bir balang saylmaz. Deien, sadece Il. Mahmud devrindeki htisab Nezareti'nin ad idi. Ne ehreminleri, ne de eh27

Tanzimat, eer

Osman Nuri (Ergin). Mecelle-i Umur- Belediye I' de klasik devir ehir idaresi hakknda en gerekli geni bilgiyi verir. Osmanl belediyeleri iin ayrca bk. . Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara 1974 ve s tanbul 1984.

506 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

remaneti meclisi yeleri bu konuda bilgi, tecrbe hepsinden de nemlisi muhtar stat ve yetki sahibi deillerdi.
Osmanl hkmeti, zellikle ecnebilerin yaad ve modern liman ehrinin karlat sorunlarn younlat bir blgede, Galata ve Beyolu'nda modern beledi hizmetlerin grlmesini salamak zorundayd. Bu sebeple stanbul'un tmnde doru drst bir beledi hizmet tekilat kurulamazken, hi deilse bu blgede modern beledi hizmetlerin grlmesi istendi. Al tn c Daire-i Belediyye, Paris rnei izlenerek kuruldu. Bana Hariciye memurlarndan Kamil Bey getirildi. Dairenin yazma lar Franszca idi. Daireye olaan dnda baz gelirler tahsis edildi. Sefarethane ve i muhiti Beyolu'nun beledi hizmetleri bylece imtiyazl bir bte ile yerine getiriliyordu. Gerekten de Altnc Dilire-i Belediyye bu imtiyazl durumunu ve bu durumundan ileri gelen baarlarn Cumhuriyet dnemine kadar srdrd.

1868 ylnda bu daire rneine baklarak btn stanbull4 belediye dairesine taksim edildi. Fakat uygulamada her birinin bana fahri payeli emekli bir yksek memur tayin edilen bu dairelerin ounda beledi meclisler kurulup, personeli bile tayin edilemedi. kentlerinde modern beledi tekilatlanmaya balandn gryoruz. Bu nizamname ile liva ve kaza merkezlerinde seimli yelerden kurulu meclis-i belediler bulunacaktr. Ancak uygulamada grev ve alma dzeni bakrnndan bu meclisierin bir tzel kiilii olduu bile tartmaldr. Zaten bu meclisierin her kazada kurulamad da bir gerektir. Ancak baz gayretli valiler (mesela Midhat Paa Tuna ve Badat'ta grevli iken) bu meclisleri kurdurmu ve nispeten grevlerini yapmalarna nayak olmular dr. Osmanl belediyelerinin gelirleri kt, personeli az, denetim yetki ve kapasiteleri dkt. Bundan baka meclis-i beledi denen organn hkmi ahsiyeti yoktu ve merkezi hkmetin sk kontrol altnda idiler.
1864 Vilfiyet Nizfimnfimesi ile
mparatorluun hayatnda belediye tekilatnn gerek teOsmanl tara

melleri I.

Merutiyet'te atld.

Ortaya

kan

belediye stat ve

uygulamas sonraki dzenlere de damgasn vurmutur. lk

iLBER ORTAYLI -

507

Osmanl Meclis-i Meb'usan' Tanzimat balangcndan beri rastlanan uygulamalarn tecrbesi alhnda, bu kanunu ehliyet ve bilgi ile mzakere etmitir. Mebuslarn btn itirazlarna ra men, hkmet stanbul ve vilayetler iin iki ayr kanun tasars hazrlam ve bunlar kanunlamtr28 . Bu kanunlarla Osmanl lkesinde belediye; idari varlk olmaktan da tede, adeta bir tzel kiilik (hkmi ahsiyet) kazanyor, (belediye meclisinin grevlerine ilikin 3. madde belediye meclisinin, belediye aleyhine alan davalarda taraf olduunu belirtir). Kanun belediyelere imar ilerini dzenleme ve kontrol, bayndrlk hizmetleri, aydnlatma, temizlik, belediye mallarnn ynetimi, emlak tahriri, nfus saym (bu son iki grev bugn merkezi devlete yrtlr), pazar ve alveri kontrol, hijyenik tedbirler almak, mezbaha, okul amak, itfaiye ileri ve belediye gelirlerini tahsil etmek gibi grevleri yklyor. Bu grevlerin bir ksm gerekleemedi. Bir ksm ise uygulamada merkezi hkmet organlar tarafndan yrtld. Yine, su ileri gibi baz grevler vakflara aitti ve onlarn elinde kald.

Kanuna gre belediye organlar belediye reisi ve daire meclisinden ibarettir. ehir veya kasabann nfus byklne gre, drt sene iin 6-12 kiilik bir belediye meclisi seilir. yelerin yars iki senede bir kura ile deitirilir. Reis ise bu yelerin arasndan hkmet tarafndan seilip tayin edilir. Meclisin tabib, baytar, mhendis gibi mavir yeleri de vardr. Uygulamada tarada meclis reisierini mahalli eraftan mlki amirler semitir. stanbul belediye reisieri ve 1877'den sonra ehrema neti meclis yeleri hep tayinle bu greve gelmilerdir. Belediye meclis yeleri 25 yan gemi, Osmanl tebaasndan olan, senede en az 50 kuru emlak vergisi veren kimselerden seilir. lgin bir art da Trke bilmek zorunluluu idi. Bu konu Meclis-i Meb'usan'da Arabistan vilayetleri mebuslarnn itirazna sebep oldu ise de, milliyetilik balamh ve kabul ettirildi.

28

Kanun metni ve tahlili iin bk. "Dersaadet Belediye Kanunu" ve "Vilayet Belediye Kanunu", Dstur, I. Tertip, 2: ayrca Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur- Belediyye, s. 43-47. Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediye, s. 78.

508 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BIR BAKl

Osmanl belediyesi otoriter bir merkeziyetiliin filizlendii dnemde, o sistemin ayrlmaz bir paras olarak domutur. Bu durumun kkl bir deiim olmakszn ve uzunca bir zaman gemeksizin deiemeyecei akhr. Merkeziyeti mutlak idare, kanun devleti demektir. Kanuniyetn olduu yerde, hukuk dzeninin anlam siyasi kahlmay iermeyebilir. Yenia devletinin temeli kanuna dayanr. Bireyin kahlma hakk esas deildir. Mutlakyeti devlet anariye, ehir hayaln ldren soygunculuk, asayisizlik ve babolua kar kanun ve dzeni yerle tirme abasndadr. Geni ynlarn siyasi kahlma istek ve faaliyeti bundan sonra balar. Osmanl mahalli idaresi bu ikinci safhay gz nne alan bir siyasi felsefeye dayanmaz ve tarih ve artlar itibariyle de byle bir mesele tartma dnda kalm hr.

Merkeziyeti dare ve Kontrol Aralan


Merkeziyeti hkmet modeli 19. yzyl devletinin yapsn belirler. dare, idare edilenler iin sadece asayii salayp, kar lnda vergi ve asker toplamak ve kamu dzenini ve itaati sa lamann tesinde yeni grevler edinmekte ve ayr bir mekanizma kurmaktadr. 19. yzyl devleti sadece yaphrmc (meyyideci) deil, ayn zamanda retici, tevik edici, propagandac ve yn vericidir. dare edilenlerin hayalnn her safhasn kontrol etmek, etkilemek; kanunsuzluu nlemek yannda, idare edilenlere yeni bir dnya gr kazandrmak mhimdir. Ulusuluk yannda vatanseverlik retilmeli ve yerletirilmeli dir. Devletin dirlii ve idare edilenlerin destei bu sayede sa lanr. Bu sebeple; matbuat, sanat, tiyatro gibi kitleleri etkileyen faaliyetler, dini kurumlar ve her eyden nce maarif; 19. yzyl devletinin bizzat mdahale ettii, ynlendirdii, izledii, mali ve idari destekle elde tuttuu kurumlar ve faaliyet sahalardr. Belirtmek gerekir ki, Osmanl mparatorluu; milliyeti akmla rn kuvvetlendii, dini komparhmanlarn byk bir hareketlilik iine girdii 19. yzylda eitli rk ve diniere mensup tebaasn ve lkeyi ynetip kontrol edebilmek babnda bu gibi merkeziyeti kontrol ve ynlendirme mekanizmalarn baaryla kul-

iLBER ORTAYLI -

509

lanmtr. Btn imkfmszlklara ramen reformun getirdii yeni idari kurumlar bu alanda alacak bir teebbs kabiliyetine sahipti ve Osmanl vatansevedii ve Osmanl kimliini yerletirmekte de bir hayli yol alnmhr; sadece Trk unsuru deil Hristiyan ve Musevi tebaadan ve klasik devirde de olduu gibi Trk olmayan Mslman unsurdan derlerren bir sekinler grubu, Osmanllk bilinciyle devletin ve kendi toplumlarnn ynetiminde rol alabilmitir. Hem merkezi brokraside, hem tara brokrasisindeki memur kompozisyonuna bakhmzda bunu grebiliriz. Merkezi brokraside, Musurus Paa, Sava Paa, Mavrayeni Paa ve Kalimaki beyler, Artin D ad yan Paa gibi rnekler oktur. Osmanl maarifi bu dnemde Mlkiye, Tbbiye, Mekteb-i Sultani gibi yksek okullara belirli sayda (gayrimslimler iin te bir kontenjan ve her etnik ve dini grup iin nfusa gre bir alt kontenjan) gayrimslim renci alyordu29 Sonunda idarede Osmanl milletlerinin sekinleri yer almtr. ri.paratorluk ykldktan sonra da Balkanlar ve Ortadou devletlerinde Osmanl mirasnn devam etmesinde bu insan unsurunun rol nemlidir. Bunlardan baka gayrims- . limlerin okuHanna Trke dersleri konmu, renimi tevik grm ve hatta zorunlu olmutur. Zaten artlar bu milletleri de bu konuda zorlamtr. Mesela Rum mekteplerinde Trke retilmesi babnda, Maarif Nezareti'nin muallim tayini ve maalarn Rum cemiyetleri tarafndan denmesi iin verilen layiha ve dilekeler vardr30 dari ve itimal hayatta dini kampart manlar krlmaya baladka, Trke herkesin ortak edebi dili haline gelmeye balamtr. Bu dnemde Rumca, Ermenice'den Trke'ye lugatlar hazrlanmas, iki dilli gayrimslim yazarlarn oalmas bir tesadf deildir. Eitim Osmanl tebaasnn her grubuna ayn imkanla bahedilmitir. 24 Cemaziyelevvel 1286 (2 Eyll 1869) tarihli Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi'nin 33 ve 42. maddeleri vilayet ve sancaklarda rdiyeyi bitiren ve vilayet merkezlerinde de idadiyi bitirerek sultaniye girmek isteyen her snftan Osmanl tebaasnn okullara cretsiz kabul edileceini emreden (amir) hkmlerdir

29

3o

BA, I-M-V. nr. 16519, 12 N 1273 (7 Mays 1857) tarihli mazbata. BA, I. Med. Mahsus, nr. 2128.

510 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

(Dstur 1, II, s. 190-91). Maarif hizmeti, merkeziyeti devletin;


tebaann

btn snfarna belli bir grev verdii, asker brokrasiye ektii nemli bir cihaz oldu.

onlar eiterek

Memurinarasndaki terfi ve rtbeye standart bir kaide geti-

IL Mahmud'dan beri ilmiye, mlkiye ve askeriye silkindeki rtbelerin yatay ve dikey gei ve eitlii tespit edildi. 1832 ylnda memurlar iin be derece tespit edilmi ve bunlarn elkab da (titulatr) tespit edilmitir. lniye ve askeriyedeki rtbelerde de bunlarn karl tespit edildi. IL Merutiyet'te harem kanunu ile maalar da standartlatrld. Tanzimat dneminin kaza, sancak ve vilayet merkezlerinde srekli devlet ofisleri ve konaklar ina ettiini belirtmitik31 Devletin gayri mslim cemaatler zerinde klasik dnemden beri bir kontrol vard. Ancak kampartmanlarn (millet tekilat) iindeydiler. Tanzimat reformlar ile bu milletierin iindeki laik unsurlar yava yava kilisenin ruhani liderlerinin cemaatin idaresindeki rollerini hertaraf etmeye balamlardr. Bu unsurlar iin patrik seiminde nemli rol olan "millet meclislerinin tekili ve laik eitim yeni bir zmrenin kontroln arttrmtr. Aslnda d devlet mdahalelerinin en ok artt dnemde Babali'nin cemaatler iindeki muhtelif zmreleri kullanarak faal bir politika gtt bilinen gerektir. Benzer bir kontrol mekanizmas Mslman unsur iin de vakidir. II. Mahmud'un Yenieri Oca ile birlikte Bektaileri de amanszca takip ettii malumdur. Bu olaydan sonra slahata idare, tekke ve tarikatlar da eskisinden daha sk bir kontrol altna almtr. Tanzimatlarn izledii politika mevcut tasavvufi kurumlara, tarikat ve tekkelere mail hatta idari ynden destek olmak, ama bu konuda sapmalara ve nevzuhur zmre ve eyhlere de frsat vermemek olarak ifade edilebilir. Baz tekkelerin postniinliine len postniinin gvenilir olunu geirmek iin onun memuriyetten erken tekadne irade karlm, birok tekkenin iaesi salanm ve bu kurumlarn devletle i birlii iinde olmasna dikkat edilmitir3 2

rilmitir.

31

32

. Ortay l, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1987, s. 116. . Ortayl, a.g.e., 109-110.

iLBER ORTAYLI -

511

esnaf kethdalklarna gvenilir kimselerin tayini salanm, hatta dilencilerin bile bir kethdarun gzetimi altn da bulunmas iin bir se' ele kethdas tayin edilmitir33 . Devlet, tiyatrolarn almasn desteklemitir; bu destee Arap dilindeki tiyatro dahildir; 34 mzecilik ve arkeolajik eser toplanmasna nayak olmutur;3 5 kimsesiz ocuklarn dahi bakmn stlenmekte, bunlara bakanlara maa vermektedir; ikiz dou ran annelere maa balamaktadr; dnlerde israf nlemek iin pek yaygn olarak uygulanmasa bile tenbihnameler ve emirler neretmektedir36 . Ama 19. yzyl devletinin en etkili yn phesiz basn ve yayn hayahnda grlmektedir. Takvzm-i Vekfiyl' den sonra Trke veya dier Osmanl milletlerinin dilinde kan gazeteler censure prealable denilen n sansre tabi tutulmakta ve bu, kitaplar iin de zellikle sz konusu olmaktadr. Fakat bunun yannda yazlan kitaplara ve yaplan tercmelere de paraca destek olunmaktadr. Bu tip destek yabanc yazarlardan da esirgenmez. Fossati'lerin Ayasofya zerindeki esernn basmn ykl bir meblala Sultan Abdlmecid destekiemi ve eser ona ithaf edilerek Londra'da baslmhr. D basn ise abone olma veya muhabirler sahn al narak etkilenmekte ve d lkelerde Osmanl Devleti iin propaganda yaplmas salanmaktadr. Tanzimat dneminde basn ve basma devlet destei zerinde de durulmaldr. Zaman zaman devletin yaph yardm, gazete sahiplerine verilen unvanGene

baz

R. Ekrem Kou, "Dilenci", stanbul Ansiklopedisi, VIII, s. 4578. Ayrca u belge, BA, I. Med. Vala, "se'ele mdr sabk Ahmed Harndi Bey'den mahll olan maan ... " 34 BA, I-M-V. nr. 5976, 12 L 1266 (22 Temmuz 1850) Maron Nakka'n "Harun'r-reid" piyesi iin taltifi. 35 Semavi Eyice. "Arkeoloji Mzeleri", stanbul Ansiklopedisi, II, s. 1025 vd; . Ortayl, stanbul' dan Sayfalar, stanbul 1987, s. 187 vd. 36 BA, I-M-V. nr. 11567, 18 Safer 1270; ayn, nr. 12466, 26 Receb 1270; ayn, nr. 12199, 23 Zilhicce 1270; BA, ID nr. 21206, 5 Receb 1270 (28 Ocak 1860) gibi saysz rnekler verilebilir:"Dnlerde masrafn men'ine dair emr-i aH" BA, Cevdet-Dahil, nr. 11586, 29 Zilhicce 1261 (2 Ocak 1846) tarihli. . Turan, "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi, 22/182, 1956, s. 14-15.
33

512 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

lar gibi ilemleri bir yana brakalm, gazete olduka bir posta tarifesi ile gnderiliyordu.

tenzilatl

Merkeziyeti idarenin gereklemesinde 19. yzyl teknolojisinin iki rn byk rol oynad: Telgraf ve demiryolu. Telgraf, Osmanl mparatorluu'nda sratle kurulan birhaberleme adr ve bu alanda Avrupa devletlerine paralel bir gelime gsterilmi, telgraf ve posta personeli iyi yetitirilmitir. Haberleme Osmanl mparatorluu'nun ve sonra da Cumhuriyetin hem lke zerindeki sratli kontroln, hem de hkmranl n salayan messeselerin banda gelir. Demiryolu ulam ise idarenin itibahla bekledii, fakat mali kriz yaratan ve d borlannay arttran bir ara oldu. Muhtelif uluslarn irketleri tarafndan dendiklerinden, demiryolu hatlar Anadolu ktasnda birbirlerini tamamlayan bir a meydana getiremediler ve daha dendiklerinden itibaren gerileyen bir teknoloji ile kurulan bu demiryolu a asrmza bir problem olarak devredildi; bu durum btn eski Osmanl lkeleri iin geerlidir. Bununla birlikte Suriye-Filistin blgesinde, zellikle Osmanl sermaye ve teebbsyle gerekleen Hicaz demiryolu sayesinde uzun zaman iin en ehil ve uyumlu bir demiryolu a kurulabildi. Demiryollarnn, zellikle 19. yzyln son eyreinde bir yandan zirai haslay arttran, Anadolu ktasna muhacirlerin iskann kolaylatran ve asl nemlisi asayiin kurulmas iin asker ev kinde srati salayan bir ara olduunu da unutmamak gerekir. 19. yzyln ikinci yarsnda muhtelif blgelerdeki valiler, demiryollarn, kmsenneyecek oranda ose yollarla daha i ksrnlara da baladlar. Osmanl mparatorluu'nda yol ticareti mmkn kld, ama daha ok belirli blgelerin haydutlar ve yamac airetlerin tahakkmnden kurtulmasna ve asayiin yerlemesine sebep oldu. Bunu o yllardaki seyyahlar ve konsolosluk raporlarnda izlemek mmkndr. 19. yzyl Trkiye idaresindeki reform; hem bizim lkerniz hem de imparatorluktan ayrlan lkelerin hukuki, idari, mali yaps bakmndan en etkili tarihi safhay tekil eder. Aratrma lar ve yeni yaklamlar bu gerei her gn daha iyi ortaya koymaktadr. Muasr kurumlarn, yeni kanunlarn, idari grevlerin mahiyetini kavrayabilmek iin Tanzimat devri idari reformlarnn tetkik ve renimi bu bakmdan kanlmazdr.

iLBER ORTAYLI -

513

Ge Tanzimat ve kinci Merutiyet Dnemi


Osmanl mparatorluu'nun idari tarihini dnemlere ayr makbtn dnemlerneler gibi kesin tasvir ve geerli genel kabul grebilecek llere dayanmaz. Ancak burada idarenin gelimesi ve yaplanmas bakmndan baz dnernlemeler yapla bilir. Bunlarn iinde IL Abdlhamid dnemi; brokratik teki latanmadaki yenilikler dolaysyla Tanzimat asr reformlarnn devam ettii ve bazen de nemli sonular alnan, zellikle vilayet idaresi ve bilhassa adiiyenin tekilatlanmas bakmndan muasr Trkiye idaresinin messeselerinin de olutuu bir devir dir. Bundan baka II. Abdlhamid dneminde imparatorluun Anadolu ve Suriye ktalar hem ulam, hem maarif bak mndan alryapsal bir modernleme safhasna girmitir.

Berlin Kongresi'nden sonra Bulgaristan ve Bosna-Hersek imparatorluktan fiilen ayrld. Kbrs adas Britanya idaresine terk edildi ve bir daha 1974'e kadar Trkiye ile temas ok snr l kald, Kars, Ardahan ve Batum ise Rusya tarafndan ilh~k edildi. Bunlardan Batum hari bugnk Kars vilayeti ve Dou bayazt ancak Moskova-Kars antlamalaryla anavatana dnmek zere krk yl yabanc idarede kaldlar. mparatorluun siyasi ve idari corafyasnda farkllklar vard. Girit Adas yar mstakil, Cebel-i Lbnan ise zel bir idari stat allnda idi. Sisam emareti (Samos adas) ve arki Rumeli (Cenubi Bulgaristan) ise zel parlamenter organlar ve zel bir idare allndayd lar. Bunun hem idari mevzuat, hem de sonralar polis ve vilayet idaresi ynnden baz renklilik ve ayn zamanda merkezi idareye zorluk kard bilinmektedir. Bundan baka sansr, d propaganda mekanizmas ynnden de ayn farkllk ve zorluklar geerliydi. IL Abdlhamid devrini nce saray, merkezi idarenin tara adiiyedeki deimeler, demiryollar ve kesif muhacir iskannn getirdii deiiklikler ynnden deerlendirmek gerekir. Nihayet zellikle Makedonya slahal Rumeli'nin idari yapsnda da baz yenilikler ve alakaya ayan uygulamalar getekilat,
tirmitir.

514 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Rumeli vilayetlerinin idari bnyesi gerek Berlin Kongresi ynnde d devletlerin artan basklan, gerekse idaredeki acil yeniden dzenleme ihtiyacna binaen sratle deimekte, yeni bir grnm kazanmaktadr. Bumeyanda memurinin etnik kompozisyonundaki deiiklikler, Maarif ve Dahiliye nezaretlerine bal ubeler; adiiye tekilat ve jandarmadaki slahat ile yeni bir vilayet tekilat ortaya kmaktadr. Burada jandarmann slah da Franszlar' a danlarak yapl maktayd.37 Arabistan ve Suriye ktasn da bu deiikliklerin dnda tutamayz. Evvela idarede mahalll dile daha fazla imkan tannmakta ve Arap unsuru idarede ve hatta merkezi hkmet ve saraydaki yksek grevlerde daha ok kullanlmak tadr. Bunun dnda 19. yzyln son eyreinde Rumeli ktas kadar Suriye ve Filistin'de de altyap yatrmlar artmakta, blgenin ulam, eitim imkanlar gelimekte, zirai istihsal artmakta ve d pazarlarda deerlenmektedir. Bunun idarede gelime ler kadar, o devre dek rastlanmayan yeni problem ve hareketler yaratmas da kanlmazd ve yle olmutur.
sonrasnda slahat

II. Abdlhamid devrinde imparatorluun idari corafyasn da gze arpan ilk husus baz muhtar idarelerin mevcudiyetidir. Bunlar; Bulgar Prenslii, sonradan prensin vali tayin edilmesiyle Bulgaristan'la btnleecek olan, ama Berlin Kongresi'nden beri zel bir idaresi olan Dou Rumeli (yani Filibe'nin merkez olduu Gney Bulgaristan), Sisarn Emareti, Cebel-i Lbnan Mutasarrfl ve ngiliz igalindeki Msr Hdivlii'dir. Bu blgelerin idaresinde Babali'nin farkl, fakat belirli ller37

Osmanl tara brokrasisinin bu yeni devrini anlamak iin kan irade ve talimatnameler kadar; brokratik ileyii takip edebileceimiz sicill-i ahvfl gibi devlet personelinin kaytlarnn ve devrin vilayet gazetelerinin taranmas, nihayet son senelerde arivlerimizde tasnif edilip ara trmaya alan Rumeli Mfettilii evrak ve Yldz vesikalarnn yeni tasnifleri, yurt dnda Bulgaristan ve Makedonya arivleri, Avrupa lkelerinin gazete koleksiyonlar ve byk bakentlerdeki Fransa (Dileri), Britanya (Public: Record Office), Viyana (M. Hof u. Sttatsarchiv), BonnPotsdam'daki Alman imparatorluk dnemi arivleri ve Moskova'da Rusya imparatorluk Dileri arivlerindeki konsolosluk raporlarn deerlendirmek gerekir.

iLBER ORTAYLI -

515

Mesela merkezi idare sistemi iinde olgerek parlamenter rejimin ileyii, gerekse sansr gibi idari tedbirlerin uygulannas asndan Dou Rumeli ve Cebel-i Lbnan'da farkl grnm ve problemler oldumalarna ramen
u anlalmaktadr3s.

de mdahalesi

vardr.

II. Abdlhamid dneminde Babali'nin karar ve yrtme tekelinin krld, vilayetlerin ve hatta sefarethanelerin dorudan Yldz Saray ile muhaberatnn bunun delili olduu hep tekrarlanr. Bu hkmde gerek pay vardr. Nitekim Tunuslu Hayreddin Paa'nn sadaretinde itiraz ettii nokta, valiler ve sferann makam- saltanatla dorudan iliki kurmas, Babali'nin bilgi ak dnda brakld ve hiyerari nin tecavz edildii meyanndadr. 39 Ancak Babali bu duruma az zamanda uyum salad. Sadrazam ve Babrali ricali istiari bir organ olarak kalmaktan ok; ileri yrten, olgunlatran ve gereinde kararlar etkilemenin yolunu renen kadrolar haline geldiler. zellikle Sadrazam Said Paa bu konuda ustal olan bir devlet adamyd. Esasen idarenin ihtisaslamas, yeni ube ve brolarn kurulmas, brokrasinin dosyalama ve ilerin takibinde yeni teknikler uygulamaya balamas bunu gsteriyor. Bu dnemde i hacmi artmasna ramen yazmalarn daha sratle karara baland grlyor; mesela, arz tezkirelerinin leffinden (ekler) de anlaldna gre tara veya merkezdeki alt birimden gnderilen yazlar eskisinden daha ksa srede karara balanmakta ve irade kmaktadr. Ayrca brokratlarn muhtelif konularda daha geni mahiyette ve teferruahn hakim olduu layihalar (rapor ve teklifler) kaleme ald grlmektedir. Isiahat projeleri sunmak Hamidiye dnemi brokrasisinin yeni bir vechesidir.
alanndaki

II. Abdlhamid memleketin her tarafndan fotoraflada bilgi edindii gibi, muhtelif aralklarla mera ve zabitann da fo. Ortayl, "kinci Abdlhamit Dneminde Anayasal Rejim Sorunu", Tr-

38

39

kiye'de Demokrasi Hareketleri, H Edebiyat Fakltesi Dergisi, IV/2, 1986, s. 55-61. bnlemin M. Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazam/ar, VI. cz, 4. bask, s. 943.

516 -

TANZiMAT DEVRINE GENEL BiR BAKl

toraflarn ektirir ve bu yolla devlet grevlilerini tanmak isterdi. Fakat personelin takibi babndaki en nemli i, Sicill-i Ahval Komisyonu'nun kurulmas ve (1296/1879) imparatorluk memurlarnn en bynden en kne herkesin tercme-i hali ve mesleki geliim izgisinin kaydnn tutulmasdr. Bu kaynak bugn tarihiler ve o gn devletin personel politikas iin en nemli bir kaynakl. 196 byk ciltten oluan bu kaynakta her rtbeden 92.137 memurun kaydyla son devir brokrasinin alvali gerekten takip edilebilmektedir. 40

Merkezi Hkmette Yeniden Yaplanma


Merkezi hkmetin banda sadrazam bulunur. Padiah taratayin ve aziedilir ve ona kar sorumludur. Bu 1293 (1876) Kanun- Esasi'sinin hkmlerine gre de byledir (Kanun- Esasi'nin 27-28, 29-30, 31. md.leri). Gene banda bulunduu heyet-i vkela azas olan nazrlar da tek tek padiaha kar sorumludurlar, onun tarafndan tayin edilirler. Sadrazarnn inha ve seimi arlkl da olsa bu byledir, kabinenin m terek sorumluluu yoktur. Ancak 1908 Merutiyeti'nden sonra Kanun- Esasi'de yaplan deiiklikle heyet-i vkela ortak bir sorumluluk ve yetki kazanm ve meclise kar hesap verme durumuna gelmi, yani parlamenter sistemdeki yrtme organ ve gcnn niteliklerine kavumutur.
fndan

II. Abdlhamid dneminde Osmanl mparatorluu anayasal bir monari haline geldi. Geri clfrsunun ikinci ylnda Meclis-i Umumi'nin en nemli uzvu olan Meclis-i Meb'usan feshedilmi, mebuslar dahlmhr. Fakat Kanun- Esasi kald rlm deildi. Bu durumda devlet protokolnde sadrazam, eyhlislam ve heyet-i vkeladan sonra heyet-i ayan azasnn isimleri zikredilmektedir, yani Ayan Meclisi dablmambr. Memuriyetleri devam ediyor ve maalar veriliyordu. Ama mebusann yokluu parlamenter rejimin 1908'e kadar tatili demektir.
40

Atilla etin, "Sicili-i Ahval Defterleri", Trk Haziran 1992, s. 34 vd.

Dnyas

Tarih Dergisi, 66,

iLBER ORTAYLI -

517

bakanlndadr.

heyet-i vkela sadrazann Ancak o bu heyetin reisi olmakla beraber henz mterek mesuliyet olmadndan bir hkmetten ve hkmet reisliiriden sz edilemez. Bir ara Ahmed Vefik Paa iin kullanlan bavekil unvannn da bu sebeple geedii yoktur ve sonra kullanlmad. Sadrazam padiah tarafndan tayin ve aziedilir ve ona hesap verir. Ayn ekilde sadrazam meihat makarnnn bandaki eyhlislamn tayinine ve seimine mdahale edemez. eyhlislam fetva makarnn temsilen protakolde sadrazamdan sonra gelir, fakat dier nazrlar gibi heyet-i vkela azas olmayp bu heyetin stndedir. Vkela heyetinde Dahiliye nazr, serasker, Bahriye nazr, Hariciye nazr, ura-y Devlet reisi. Adiiye ve Mezahib nazr (bu dnemde Mezahib Dairesi Harkiye'den Adiiye'ye gemitir). Tophane miri. Maliye nazr, Ticaret ve Ziraat nazr, Evkaf- Hmayun nazr, Maarif nazr, Nafa nazr, mstear- sadr- all (sadaret mstear) ve heyet-i vkelaya memur edilen bir veya iki, Avrupa kabinelerinde sandalyesiz veya portfysz bakan diye bilinen eski vezirler bulunur. Sadaret mstearnn kabine sekreteri grevini yerine getirdii akhr. 41 Osmanl kabinesinde Kanun- Esas gerei her nazr kendi grev alanndan mesUl ve gerekli yetkilerle donahlmhr. Baz meseleyi sadrazarola grp karara balamalar, baz mesailin de heyet-i vkelada grlp karara balanmas ve her halkarda kararlarn padiah iradesi ile yrrle girmesi Kanun- Esas icabndandr. Yani hkmet hukuki bir messese olarak mevcut deildir. Fiiliyatta IT. Abdlhamid dneminde zaman zaman nazrlarn birbirleriyle grp istiarede bulunmalar bile ho grlmezdi ve nazrlar da bu zrnni yasaa uyarlar, husus! ziyaretten bile kanrlard. Burada 19. asr Trkiye idaresinin yarath ve geirdii tekaml ile gnmzn en nemli anayasal organlarndan biri olan ura-y Devlet'e deinmeliyiz. ura-y Devlet'in bu ad altnda mstakil bir organ olarak 1868 ylnda tekilini, Fransz Conseil d'Etat modeline balamak adet olmutur. Oysaki 1868'deki bu reforma kadar ura-y Devlet'in, Tanzimat'n en

Osmanl kabnesi diyeceimiz

41

Bu usul 1983'ten sonra ilk hkmette sessizce uygulanm, bir ara bakanlk mstear bakanlar kurulu toplantlarna alnmt.

ba

518 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

iinde reym halinde doup gelimesi gibi bir vaka vardr. Gerekte Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyye'nin henz hangi A vrupai rnee gre kurulduunu tam tespit edemesek de, merkezileen devletlerin en nemli bir danma ve nihayet kanlmaz olarak terii organ olma durumundadr ve zikrettiimiz gibi Byk Petro Rusyas'ndaki collegium ve senato, 18. asr Avrupa'sndaki rnekleri gibi bu geni fonksiyonu yklenmi ve nihayet memurin muhakemah grevini de yerine getirmitir. Bu organn artan i hacmi dolaysyla ihtisas organlarna ayrlmas kanlmazd ve ura-y Devlet; Tanzimat Dairesi'nin, yani lzumlu nizamnameleri hazrlayan organn tekamlyle nihai eklini buldu. 1875'te blme ayrld. Tanzimat Dairesi (ki nizamnameleri hazrlayan ve gzden geiren bu konuda mtalaa bildiren dairedir.) Dahiliye veya sonraki Mlkiye Dairesi (idaredeki dava ve ikayetleri tefti eden ve arahran) ve Muhakemat Dairesi. Bu daireye ek olarak Mahkeme-i stinaf ve Temyiz, idari davalardaki grevini yerine getiriyordu. 1908'de Meruti inklabda, ura-y Devlet bir reis, be reis vekili, bir katib-i umumi ve 34 azadan oluuyordu. Gene tane kanun szcs diyebileceimiz mddeiumumi ve yardm clan vard. 42 Devlet uras kuruluundan beri zellikle idari itihad ve gerekli nizamname hazrlamaktaki vukuf ve faaliyetiyle dikkati ekmitir. nemli memaliki Trk-Rus harbinden nce 29 vilayete bBunlardan 10 tanesi Avrupa-i Osmani'de, birisi Afrika'da (Trablusgarp) ve 16's Asya-yi Osmani denen ksmda dr. Bunlar merkeziyeti bir sistemin hi de kmsenmeyecek ekilde iledii blmlerdir ve Osmanl vilayet idaresinde merkeziyeti eilim giderek artan bir ekilde uygulanmaktadr. Berlin Kongresi'nden sonra toprak kayplar sebebiyle yeniden bir dzenlemeye gidilmi ve 32 vilayet ve bunun yannda ilk defa olarak merkeze dorudan bal be sancak (elviye-yi gayri mlhaka) statsyle tekil edilmitir.
lnmt.

organ

Osmanl

42

Jonqu~re, rca

Histoire de l'Empire Ottoman, tome II, Paris 1914, s. 509-10; aybk. Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, Princeton Univ. Press, s. 247c9.

iLBER ORTAYLI -

519

Rumeli vilayetleri; stanbul, Edirne, Yanya, Manastr, Kosova, kodra, Girit, Cezayir-i Bahr-i Sefid (Asya ksmnda da saylabilir, yani Ege adalan) Bulgaristan Emareti ve zel statdeki Rumeli-yi arkidir. Bir mddet sonra Girit ve arki Rumeli daha fazla Yunanistan ve Bulgaristan'a raptoldular ve Balkan Sava'ndan ve talya ile olan Trablusgarp Sava'ndan sonra Rumeli ve Ege adalar elden karak bugnk Bat snrlarmza ekildik Asya ksmnda; Hdavendigar (merkez Bursa sanca) Ankara (Yozgat ve Kayseri dahil) Aydn (merkez liva zmir), Konya, Kastamonu (Sinop, ankr ve Bolu dahil), Trabzon (btn Orta ve Dou Karadeniz), Sivas, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Ma'muretlaziz, Musul, Halep, Suriye (merkez am), Beyrut, Adana, Badat, Basra, Hicaz ve Yemen'dir. Afrika'da ise Trablusgarp ve Bingazi iki vilayettir. Mstakil yani mutasarrfn dorudan Babali'ye bal olduu sancaklar; atalca, Byk ekrnece, Silivri, Kocaeli, Kal'a-i Sultaniyye, ehrizor ve Kuds-i eriftir. Sonra Canik (Samsun) de bunlara ilave olundu. II. Merutiyet devrinde Karesi sanca (merkez Balkesir) bu stat altna alnd. Mstakil sancaklar daha dar bir sahada, merkezin ve mutasarrfn kontrolnn artt sevilen bir birimdir. Cumhuriyet devrinde vilayetler bu sebeple kltlmtr ve el' an bu eilim semen isteklerine de uyularak kesif bir ekilde devam etmektedir. 1877'de viifiyat kanunu Meclis-i Meb'usan'dan kabilmi deildir. Ancak 1871 nizamnamesi ruh ve lafz olarak daha merkeziyeti bir biimde tatbik edilmitir. Esasen II. Merutiyet dneminde de meclisten yeni bir kanun kamam ve 26 Mart 1913 tarihinde ttihat ve Terakki'nin hakim olduu kabine, vilayet idaresi iin bir kanun- muvakkat kararak merkeziyeti esaslar kuvvetlendirmitir. Valiler, meclis-i idareler, nizarniye ve er'i mahkemeler; memurlardan (maarif mdr, nafa mdr, ziraat mdr gibi) oluan yap devam etti. Bu muhafazakar ve rasyonel merkeziyeti esas bugne de gemitir ve vilayet hiyerarisinde vali, mutasarrf, kaymakam lsnden, sadece mutasarrflklar kaldrlmtr. Nahiye mdrleri ise zaten bandan beri pek istenmeyen bir memuriyet ve stat olarak tara idaresinde az tekil edilen bir birim olmutur. Gene kylere merkeziyeti Avrupa devletlerindekinin (talya ve Fransa) aksine komnal bir

520 -

TANZIMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

stat verilmemitir. Esasen n. Merutiyet'te byk ehirlerde mesela stanbul'da belediyeye adem-i merkeziyeti bir stat verilmedii gibi, ehrin baz ksmlar belediye mdrl haline getirilerek merkeziyeti bir yap ve kontrol arttrlmhr. Berlin Kongresinden sonra imparatorluktaetnik ayaklanma ve huzursuzluklar ve d devletlerin siahat talepleri baz birimlere zel bir stat verilmesini gerektirdi. Bunlar Zeytun, Kozan gibi iki birimdir. Daha nceden verilen Cebel-i Lbnan ve Sisarn Emareti'nin statsn de bu grupta deerlendirmek gerekir. Msr zerindeki hkmranlk haklan ise bu dnemde adamakll zayflamhr. Bununla beraber Bulgaristan Emareti ile yaplan bir mukayesede burada evkaf ve er'! mahkemeler zerindeki kontrol kadar, Hdiv hanedam ile ilikilerdeki zel durumu da gz nne almak gerekir. IL Abdlhamid devrinde imparatorluun sonuna kadar devam eden en nemli idari buhran, mali idarenin bamsz karar mekanizmasna isnad ederneyii ve merkezi bir idari yapya kavuamayndandr. Vaka I. Dnya Harbi'ne kadar emisyon bankalarnn zel imtiyaz alan zel kurulular olduu bilinir". Ama Osmanl Devleti'nin emisyon bankas yabanc sermayeli, yabanc bir kurulutu. Bunun bulran zamanlarnda kmaz bir yol olduu grld. Nihayet Osmanl Devleti 6 Ekim 1875'te borlarn deyememekten dolay (o ylki ktln da etkisiyle) morataryum ilan etmi ve demeleri geciktirmiti. Rusya ile harbin getirdii yk ve tazrninat dolaysyla gelenborlanmann da devletin mali bamszln ve reformlar ters ynde etkiledii aktr; ancak alacakl komisyonun Trkiye mali idaresine; malt kayt ve vergilendirme teknikleri ve modern bir mali rgtlenme konusunda yeni eyler rettii de aktr. lk ilmi usule uygun Osmanl btesi 1909-10 mali yl iin hazrlanm tr. Barem kanunu ve amme masraflar iin ilgili mevzuat da n. Merutiyet yllarnn eseridir ve merkeziyeti bir devlet maliyesinin ve memuriyet sisteminin yerlemesi iin en nemli adm lar tekil ederler.
torluu'nda

Burada konu d kalsa da, 1880'li yllarda Osmanl mpara Rumeli kadar Anadolu ve Suriye ve Lbnan'daki okullama nispetine dikkati ekmek isteriz. lk ve orta retim

iLBER ORTAYLI -

521

merkezilemekte ve nitelii ykselmektedir. Anadolu'da vilayet merkezlerinde sultan:iler, kasaba merkezlerinde rdiye a tamamlanmhr. Midhat Paa'dan beri sanayi mektebleri yaylmaktadr. Bunlar seviyesi ykseltilen baytarlk, ormanclk, ziraatlk, mhendislik eitimi, Tbbiye, Mlkiye ve Nvvab Medresesi gibi messeselerle birlikte dnrsek, yakn gelecein ehliyetli brokrasisinin ve teknokrasisinin kayna anlalmaktadr. Ayrca gayrimslimi ve eitli etnik gruptan cemaatlerin okullarnda da Trke eitime arlk verilmekte ve denetim kurulmaktadr. Bu taralarda da Osmanl kltr ve ideolojisine sahip bir brokrat zmreyi beslemektedir. mparatorlu un son krk ylnda btn Trkiye tarihinin en nemli olaylarndan biri okuilama ve br de Anadolu ve Suriye ve Hicaz'daki demiryolu ulamdr. Bugn teknik bakmdan iflas etmi olsa da, demiryollar o gn iin hem zirai haslay arttr m, hem gelen gmenlerin yerletirildii alanlara hayati kolaylklar salanm ve idare ve asayi ynnden de saysz faydas olmutur.

1880 sonras, Trk-Rus Sava ve Berlin Kongresi sonulan imparatorlukta yeni yaplanmann tamamland, ayn zamanda mali iflas sonucu maliyede de yeni bir tekilatanma ve d alacakllarn kontrolnn kurulduu, Osmanl tarihinin dramatik bir devridir. imparatorluk bu olumsuz i ve d artlarn ortasnda kurtuluunu n planda ehil bir brokrasinin yapaca idari reformda grmtr. Bunun iin Sultan II. Abdlhamid devri; Yldz Saray ve Babali'nin merkeziyeti kontrol ve idari mevzuah buna gre dzenledikleri bir dnemin balangc olarak grlebilir. Bu yaplanma en iyi biimde Dahiliye Nezareti'nde gzlenebilir. 1885 ylnda Dahiliye Nezareti'nin balca komisyonu vardr ki, bunlarn nezaretin ve devletin en nemli grevlerini yerine getiren yeni ve devamllk kazanacak organ olduunu belirtmek gerekir. Birincisi~ ntihab- Memurin Komisyonu, ikincisi ise Tekad Sand N ezaret Heyeti' dir. Bu iki komisyonu birlikte ele aldmz da unu grrz; birincisinin bakan vezir rtbeli (Ahmed Celal Paa) ikincisinin nazr genevezir rtbeli Tevfik Paa' dr. Birinci komisyon drt ayda bir, ikincisi ayda bir toplanr. lk komisyonda ura-y Devlet'ten iki ve Bab- Meihat'tan da bir aza

522 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

tayin, terfi ve tekad bu iki orve kararlarna msteniden merkezllemitir, yani merkeziyeti bir personel politikas gdlmektedir. Bu ikisi dnda daha nce szn ettiimiz en nemli organ Sicill-i Ahval Komisyonu'dur (reisi ayan azasndan vezir rtbeli rfan Paa). Bylece fevkalade yetkili bir merkezi personel ofisi domu demektir. II. Abdlhamid devrinde modern anlamda nfus idaresinin temelleri de (Sicili-i Nfus dare-i Umumiyyesi) ile alld. Halen Trkiye idaresi, vatandalarn nfus kaytlarn ve hareketlilii en mkemmel ekliyle tutam yor ise de tekilaln grevlerini byk karklklar yaratmadan yerine getirdii aktr ve bu seviyede geen asrdaki bu messesenin pay byktr. Dahiliye Nezareti'nin Matbuat- Dahili ye Kalemi basn kontrol ile grevlidir. Burada mdriyetn sansr komisyonu haline gelip, gelimesiyle kendi iinde mstakil ve mdahaleden uzak bir yap kazand bilinmektedir.
gannn alma

vardr.

Devletin

memurlarnn

Berlin Kongresi sonrasnda Osmanl mparatorluu'nun geikinci ofisinin Hariciye Nezareti olmas tabildir. Osmanl hariciyesi arlk diplomasiyi baz blgelerde byk devletlerin faaliyetlerine paralel olarak yrtmek zorundayd. Bu ise bir sefaret a, fakat ondan ok belki de Rusya ve AvusturyaMacaristan'nkine benzeyen bir konsolosluk a kurmakla mmkn olacak gibi grnyordu. Ayrca Hariciye Nezareti'nin bnyesindeki, ta Tanzimat ncesinden kalma geleneksel baz ykleri atmak gerekiyordu. Merkezi tekilatn artan diplomatik muhaberah, d devletlerinarlk klasik diplomasi iliki leri dnda iktisadi, dini ve maarife ait mdahaleleri karlaya cak ve Bulgaristan ve Msr gibi mmtaz eyaJetlerden kaynaklanan yeni meselelerle uraacak bir dinamizme kavumas gerekiyordu. Osmanl dileri 1880'e kadar eski reislkttab ofisiyle Tanzimat'n modern Hariciye Nezareti'nin ikili karakterine sahipti. Mesela eski sadrazamlarn en nemli ofislerinden saylan Divan- Hmayun Kalemi gibi blmler 1880'den sonra ait olmalar gereken ofise iade edildi. Gene Adiiye Nezareti'ne balanan Mezahib Dairesi de bu cmledendir. Tabiyet Kalemi de uyrukluk ilemiyle uralndan dile rinden ok Dahiliye Nezareti'ne ait bir sorundu, ama Hariciye
lien

ILBER ORTAYLI -

523

Nezareti'nde kald. Bundan baka, beynelmilel karantina teki lat ve tedbirlerini ilgilendirdii iin, payitahttaki yabanc elilik grevlilerinin de aza olduu Meclis-i Urour- Shhiyye, Hariciye Nezareti bnyesinde kald. 1886 ylndaki bir dzenleme ile Osmanl sefaretleri drt kategoriye ayrld. Byk merkezlerdeki (Londra, Paris, Viyana) bykelilikler dnda birinci snf elilikler (le~ation karl ) Atina, Bkre gibi temsilciliklerdi. Washington ve Karada'daki etine ikinci snf elilikler; Madrid, Brksel elilikleri gibi yerler de nc snf temsilcilikler olarak tespit edildi. Bu snflama sefaret tahsisat ve grevli diplomat says bakmn dan tayin ediciydi. Berlin sefarethanesi 1837'de almt, ancak 1874'te bykelilik oldu. Gene St. Petersburg'daki elilik de 1857'de ald halde, 1873'te bykelilik stats verildi. Bu dnemde Bkre'te 1878'de, Belgrad'da 1879'da, etine'de 1880'de, Stokhelm'de 1898 ve Sofya'da 1909, Bem'de 1915'te ve Kopenhag'da 1917'de elilikler ald. Osmanl Devleti son olarak ihtilalden sonra kurulan Ukrayna Cumhuriyeti'nin bakenti Kiev'de 1918' de temsilcilik amtr. Gene Sicilyalar Krall merkezi Napali'deki ve Piyemonte nezdindeki Torino elilikleri talyan birliinden sonra kapatlm ve Roma'da bykelilik 1883'te almtr. 43 18. yzyl sonlarndan beri Osmanl tccarlar kendiliklerinden ve fakat milletler aras teamle uygun olarak d ticaret merkezlerinde tccar temsilcilikleri kuruyorlard. Fakat resmen Hariciye Nezareti'nden tayin edilen ehbender lerle (konsolos) bir a kurmak konusunda Osmanl hariciyesi nclerden saylabilir. Tpk Rusya imparatorluu ve ran gibi Osmanl Devleti de komu devletlerin snr ehirlerinde ve dnyann nemli liman ehirlerinde ve byk endstri-ticaret merkezlerinde fahri konsoloslar tayin ederek de olsa konsolosluk ve viskonsolosluklar almtr. Bundan baka kritik ve stratejik noktalar ve snra komu yerlerde erkan- harb subaylarn: dan konsolos da tayin ediliyordu. Mesela Kirmanah'ta ve I.
43

Bu aklamalar sistematik olarak S. Kuneralp'in zikredilen "The Ministry of Foreign Affairs under the Ottoman Empire and the Turkish Republic" balkl makalesinde ayrntl biimde grmek mmkndr
(s.S00-5).

524 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Cihan Sava'nda Harrar'da talya Eritresi'ne siHih kaakln ynlendirmek iin, bu gibi konsolosluklar alnh44
mparatorluun son yarm asrncia taralarda vilayet ve liva idare meclislerinde, belediye meclislerinde ve mal sand gibi mahalli kurulularda alan yelere rtbe ve nian sunarak e ref payeleri sistemi yoluyla merkezi brokrasiyle birletirmek; dier yandan eitimi kontrol alhna alnmaya balanan ve Trke eitime nem verilen gayrimslim cemaat mekteplerinin mezunlarnn gittike idarede istihdam edilmesiyle bir Osmanl memur eliti yarahlmhr. Bunun yan banda brokrasinin merkezi bir personel politikasnn kontrol alhna alnmasyla, daha deiik bir sre de ortaya kmhr; tayin ilemi. Sadece byk memurlar deit daha kk rtbedekiler bile geni imparatorluun eyaletlerine tayin (rotasyon) mekanizmasyla ark'tan Garb'a gezdikleri iin hem lkeyi, hem de birbirini tanyan kadrolar geni bir alanda yaylmaktadr. Merkeziyeti brokrasinin gelimesi, bir baka deyile ayn alt yap zerinde etkili ve yaygn biimde tekilatlanabilen bir muhalefeti de yaratmtr. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ksa zamanda Rumeli vilayetleri bata olmak, zere geni bir alanda gizlice tekilatla nabilmesinde bu temeli aramak lazmdr.

II. Merutiyet dneminde Osmanl brokrasisi klasik Tanzimat devrindeki bnye ve zelliini nemli lde kaybetti. Brokrasi evvelce kendi iindeki tayin ve terfi ilemleriyle belirli kaidelere balyd ve asl nemlisi bamsz olarak bu meslek yolunu muhafaza edebiliyordu. II. Abdlhamid devrindeki mdahale dahi brokrasinin bu kendi iindeki kapalln byk lde deitirememiti. Oysa arhk parlamento vard, asl nemlisi bu parlamentonun ve hkmetin civarnda frkalar vard. Bu frkalardan bir tanesi siyasi tarihte rnei az grlecek biimde illegal mcadele geleneinden gelen ve brokrasinin hemen her snf arasnda imparatorluk apnda yatayna rgtlenen ttihat ve Terakki' dir. Dierleri ise ondan kopanlarn veya hemen her dnceden muhalifin oluturduu frka lard. ttihat ve Terakki yeleri ihtilalci bir gelenek ile birbirine
44

A.g.m., s. 504.

iLBER ORTAYLI -

525

belirli bir misyon ve yemin etrafnda toplanm, Osmanl toplumunun ve brokrasinin allm hiyerarisi dnda belirli hcre ve komiteler halinde tekilatianan ve karar ve kontrol mekanizmasna sahip bir siyasi cemiyetti. Kanun- Esasi'deki tadilatla mterek sorumluluu olan ve sadrazann riyasetinde bir hkmet messesesi ortaya kmh, ama parti-hkmet ilikileri daha baka bir platformda cereyan ediyordu. Saray, yani makam- saltanat arhk Avrupa monarileri iinde ancak ngiltere ve skandinav rnekleriyle mukayese edilebilecek kadar iktidarn dna itilmi ve temsili bir organ haline gelmitir. IL Merutiyet yllarnda asker ve sivil brokrasiyi yerinden oynatan en byk olay rtbe tenzilidir. Eski rejimin haksz terfilerinden faydaland ileri srlen baz kimselerin rtbeleri indirildi. Bundan baka geni bir tensikatla brokrasinin hahr say lr sayda mensubu emekliye sevk edildi.45 Bunun ne gibi sonular olduu konusunda hkm vermek zordur. nk imparatorluun mr bunu gzlemleyebilecek kadar uzun olma. d. 1913 Babali darbesine kadar sadrazamlar ve kabine genellikle eski rejimin hahr saylr vezirlerinden oluuyor, ttihat ve Terakki kendine bal olan bu zevat veya birka yesini hkmette grmekle iktifa ediyordu. Yeni rejim tara idaresinde merkeziyeti ve kontrak politieskisi kadar, hatta daha tekilatl biimde devam ettirdi. stelik en tekilatl frka olarak vilayet ve sancak merkezlerinde ttihat Terakki kulp ve komiteleri idarenin yan banda tek ve nemli sevk edici unsurdu. Bundan baka devlet tekilat iinde de bu tip bir yan tekilatanma grlmektedir. Mesela frkann alt tekilat olan Tekilat- Mahsusa sayesinde fr kann iinden bir siyasi polis organ kyordu. Bu gibi tekilat lar frka kendini feshettikten sonra bile yaamaya ve faaliyete devam etmilerdir. Mtareke devrinde de Anadolu hareketiyle btnlemekte ve mahalli direnii btnletirmekte messir olmulardr. Bunlarn dnda ada Avrupa'daki modern merkeziyeti devlet yapsna uygun deiiklikler de grld,
kay
45

bal,

C. V. Findley, a.g.e., s. 297' de Britanya bykelisinin 1909' daki raporu-

na dayanarak 27.000
kamdr).

saysn

veriyor (tahkik

imkan

olmayan bir ra-

526 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

mesela; Emniyyet-i Umfmiyye Mdriyeti Dahiliye Nezareti bnyesinde fevkalade yetkilerle tekil edildi ve eski Zaptiye Nezareti'nin yerini ald. 1913 tarihli vilayet idaresini dzenleyen kanun- muvakkat. Dahiliye Nezareti'ni vilayetler zerinde dorudan amir bir makam haline getirdi. Bu, bugnk sistemin esasdr. Daha nce dediimiz gibi mutasarnflk yani livalar bir anda kaldrlmayp, merkeze bal livalar statsne nem veriliyordu. Belediyeler kesinlikle merkezi hkmetin kontrol altna alnyor, eski stat bu ynde kuvvetlendiriliyordu. Bir takm kamu hizmetlerinin (salk, eitim) devlet tarafndan veya devlet gdmnde gerekletirilmesi sreci hz land ve bugne kadar devam etti. Bu kltrel faaliyetlerde de grld. Mesela Trk Ocaklan Osmanl mparatorluu'nun s nrlar dna kadar taan, ideolojik ve kltrel faaliyetlerde hayli tesiri olan kurululard. Bu gibi faaliyetleri iktidar partisinin ynetiminde gerekletirmek, sonraki deviriere de uzanan bir an'ane oluturdu.
Osmanl idaresinin son yzyl klasik bir imparatorluun modem dnya artlarna intibak yolunda gerekletirdii baa rl bir mcadelenin tarihidir. Hayaln her safhasn dzenlemek ve messir tedbirler almakta, Osmanl brokrasisi; gerek idareci, gerekse hukukinas olarak baarl bir rol oynam ve bugnk Trkiye idaresinin Asya ve Ortadou hatta belirli alanlar gz nne alrsak Balkan lkeleri arasndaki imtiyazl konumunu kazanmasn salamhr.

1871 idare-i Umumiyye-i Vilayet Nizamnamesine Gre Vilayet Tekilat (1880'1erdeki durum)

M~rkezi Hkmet
1

Meclis-i idare-yi Vilayet

van
[

r
l
Defterdar
Sicill-i Ahval Komisyonu istatistik Komisyonu

Vilaye~ Umumi Meclisi

Mutasarrf (Liva) Kaymakam (Kaza) l


1 N ai b

.... .... ....

Vali (Bakan) Naib Defterdar Mektabi Mft Gayri mslim resa-y rhaniyye .... iki mslim aza .... iki gayri mslim aza
.

...................... - ..... , Devair-i Adliyye 1


~-

------

----

Liva Temsilcileri

1 vlayet Erkan (ilgili mdrler)

a.) lstinaf Mahkemesi b.) Merkez Bidayet Mahkemesi c.)Ticaret Mahkemesi d.) Divan- Temyiz

Ma'etahrir vergi idaresi

Evkaf Muhabese Dairesi

Nfus Nezareti

Defter-i Hakani Dairesi

Maarif Dairesi

Orman Dairesi

ve Ziraat Dairesi

Nafa

Telgraf ve Vilayet-i Posta Idaresi Shhiye Dairesi

Maarif Meclisi - - - - Tayin veya ast-st ilikisi, azil yetkisi Seimle, tayinle veya inha ilikisi olan veya denetime dayanan ilikiler

1.... a.) Heyet-i Fenniyye 1 .... b.) Ziraat Bankas 1.... c.)Emlak- Seniyye Komisyon- Alisi
1 ....

d.) Nafa Komisyonu

1878'den Sonra Osmanl Merkezi idaresi


PADiAH HALiFE
-~---r-----~,

Heyet-i Meb'Osan
(1878'de datld)

Heyet-i Ayan

Sadrazam

eyhlislam

Heyet-i Vkela - -

- -_T ____ T

-T- - -

---- -----

Dahiliye Nazr

Serasker Bahriye Nazr Hariciye Nazr Adiiye Oray Devlet N. Tophane Maarif-i Ticaret Evkaf- Maliye N. Nilfa N. ve Mezahib Nazr , Miri Umumiye Nazr ve Ziraat Nazr Hmayun Nazr (Umumi Nata Komis.)

Sicill-i Ahval Komisyonu Tekad Sand Nezaret Heyeti

.... Meclis-i Umur- Shhiye


ehbenderler
Tanzimat Dairesi

:-- Sefarethaneler,

1--- Vilayetler UmOr- Hariciyye Mdrleri

Dah'l' . ye D. ares

lnha ve Denetim ___Tayin ve azil ilikileri


-

Muhakemat Dairesi

iLBER ORTAYLI -

529

Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih Kronolojisi

1830-1831 1831

Nfus saymlar ok tekrarlanan bu olayla tirnarlar tamamen kaldrlm deildir, sembolik olarak tirnar tevcihine hatta 20. yzyl bana kadar devam edilmitir.
Tirnarlarn kaldrlmas,

1831 1832

Takvim-i Vekay1 gazetesinin yaym


Memuriyette, ilmiyye ve mlkiyede rtbelerin yatayna eitlenip derece ve elkabn (titulature) tespiti
Umur-

11 Mart 1836

Hariciyye Nezareti'nin kuHmayun tarihi 23 zilkaade 1251)


rulmas (Hatt- Alkam-

24 Mart 1838 3 Kasm 1838 3 Mays 1840

Meclis-i Vala-y nin kurulmas

Adliye-

Tanzimat Fermannn ilan Ceza Kanunnamesinin Fransa' dan mlhem bir biimde dzenlenmesi ve kabul (14 Temmuz 1851'de bu kanun "kanun- cedid" olarak tadilatla yeniden yrrle girer) Tashih-i sikke; merkezi ve standart l ve deerde bir parann btn imparatorlukta dolam gayesiyle
yaplmtr

1 ubat 1844

10 Nisan 1845

Polis (zabta) tekilatnn kuruluu (12 Rebiy'l-evvel 1261 tarihli nizamname) Zabtiye miriyetinin kurulmas Meclisi Vala'nn "Meclis-i Ali-yi

16 ubat 1846 1854

530 -

TANZiMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

Tanzimat" ve "Meclisi Adliye"ye ayrlmas 16 Austos 1855


mas

Ahkfun-

stanbul'da ehremanetinin kurul-

(Modern belediye idarelerinin

balangc)

9 Eyll 1855 14 Kasm 1855

Osmanl mparatorluu'nda telgrafn

hizmete girmesi

4 RA 1272 tarihli irade ile et ve ekmek dnda hemen btn maddelerden narhn kaldrlmas Isiahat Ferman'nn ilan Maarif-i
kurulmas

28 ubat 1856 17Mart 1857 6 Haziran 1858 8 Haziran 1858

Umurniye

Nezareti'nin

Arazi Kanunnamesinin kabul


Beyolu
Altnc

ve Galata' da kurulacak Dfure-i Belediye'nin Nizarnname-yi Umumisi (ilk rnek belediye) Mekteb-i Mlkiye'nin kuruluu Cebel-i Lbnan mutasarrflnn hususi statsnn tespiti ve Cebeli Lbnan nizamnamesi Vilayet nizamnamesinin kabul
Msr'a hdivlik

12 ubat 1859 9 Haziran 1861

8 Ekim 1864 8 Haziran 1867 Haziran 1867 1 Mart 1868 1 Nisan 1868

statsnn veril-

mesi Sultan Abdlaziz'in Avrupa seyahati Adiiye N ezaretinin kurulmas


van- Ahkfun-

Devletin teekkl ve DiAdiiye'nin ayr bir temyiz organ olarak ayrlmas

ura-y

iLBER ORTAYLI -

531

26 Austos 1869 2 Eyll1869

"Turuk Nizamnamesi"nin kabul Maarif-i Umumiye nizamnamesi ile ilk ve orta tedrisahn dzenlenmesi
daTe-yi

22 Ocak 1871 23 Aralk 1876 19 Mart 1877 25 Eyll1877

Umumiye-i Vilayet nizamnamesi


Merutiyet (Kanun-

I.

Esasi'nin

ilan)

lk Meclis-i Mebusan'n itima' (o


yln

28 haziranna kadar alr)

Dersaadet Belediye Kanunu (Meclis-i Mebusan' da mzakere edilerek kabul edilir) Vilayat Belediye Kanunu'nun kabul IL Dnem Meclis-i
itima

5 Ekim 1877 13 Aralk 1877 13 ubat 1878 20 Aralk 1880

Mebusan'n

ilk

Meclis-i Mebusan'n sresiz tatili Umumiye'nin kurulmas ve Osmanl maliyesinin bamsz ln kaybetmesi
Dou Rumeli Eyaleti valiliinin Bulgaristan prensine verilerek bu blgedeki kontroln zayflamas
Avusturya-Macaristan'n BosnaHersek'i ilhak ettiini ilan etmesi. Ayn gn Bulgaristan prenslii de krallk olarak bamszln ilan ediyor

Dyun-

18 Eyll1885

5 Ekim 1908

6 Ekim 1908

Girit

Rumlar aday

baladklarnn

Yunanistan'a ilan ediyorlar

532 -

TANZIMAT DEVRiNE GENEL BiR BAKl

17 Aralk 1908 27 ubat 1909 18 Ocak 1912 25 Mart 1912 18 Nisan 1912 5 Austos 1912 13 Mart 1913

IL

Merutiyet

dnemi ilk Meclis-i

Meb'usfuu'nn toplanmas

Usul-i Muhasebe-yi UmUmiye Kanunu'nun kabul edilmesi Meclis-i Meb'usan'n feshi Trk Ocaklar'nn kurulmas II. Dnem Meclis-i
tima

Meb'usan'n

i-

IL Dnem Meclis-i fes hi

Meb'usan'n

Muvakkat dare-yi UmUniye'-i Vilayet Kanunu (kanun Meclisten gemeden yrrle girer) III. Dnem Meclis-i Meb'usan Meclis-i Meb'usan'n sresiz tatili (4. ve son dnem meclis 12 Ocak 1920'de toplanacak ve 16 Mart 1920'de stanbul'un igali zerine dallarak mebuslar srgne yollanacak)
er'iyye

14 Mays 1914 2 Austos 1914

25 Mart 1917

mahkemelerinin Nezaretine balanmas

Adiiye

Blme Ek: ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESi


23 Aralk 1876'da Osmanl imparatorluu artk anayasal bir monari oldu ve 1922'de saltanat kaldrlana kadar, mrnn son 46 yln bu rejimle tamamlad. Ksacas o ada halk ve aydnlar tarafndan "istibdad" terimiyle anlmasna ve anayasal kurum ve prensipierin ihlaline ramen, Hamidiyye dnemi iin de anayasal monari veya "Merutiyet dnemi" terimini kullanmak gerekmektedir. Bu durum, her eyden nce Kanun- Esiisi'nin lafzyla ve baz temel kurumlaryla yrrlkte olmasndan; nihayet imparatorluk corafyas iinde otonam blgelerde ve baz cemaatlerin ynetiminde parlamenter rejimin sregitmesiyle yakndan ilgilidir. Nihayet, Hamidiyye dneminde ynetilenlerin tepkisini ve oluan kamuoyunun niteliini de gz nne almak durumundayz ki, nceki devirlerden farkl bir atmosferle karlatmz aktr. 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl toplumunda byle bir idareyi hatta daha despotik bir dzeni "istibdad" diye olumsuz bir terimle tasvir etmek, sansr veya mutlakyeti ynetimden ikayet etmek, yaygn rastlanan bir olay deilken, bu dnemde istibdad sz bir rejim eletirisi olarak kullanlmaktadr. Yani toplumda da gzden uzak tutmamamz gereken bir siyasal gelime grlmektedir. ll. Abdlhamid dnemindeki anayasal rejimin problemlerini bu sebeple, anayasann yrrlkte bulunduu gerei etrafnda ele almak gerekmektedir. Osmanl Kaniin-I Esasi'si metin olarak, belirli zaaflar ve parlamenter rejimin ihlalini kolaylatrma imkanlarn iermekteydi. Bu durum, daha ok metni hazrlayanlarn anayasal yasama yollarn bilmemeleri veya rejimin atsn ve temelini saiamca kuracak usul mese-

534 -

ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESI

dikkat etmemelerinden ileri gelmitir. Osmanl Esasi'sini hazrlayanlar, yani anayasac liberallerimiz anayasann kendisini her eyin zm olarak gren, Profesr Tunaya'nn tabiriyle "anayasa! romantizm" iindeki aydn brokratlard. Anayasa metni Hamidiyye dneminin otoriter uygulamalarna akt. Hukuk ynnden, usul asn dan zaaflar olan bu belgenin; parlamenter rejimi henz tan yan, sendika, parti gibi ikincil gruplarn bulunmad bir toplumda geleneksel despot uygulamalarn yaamasna cevaz verecei aktr. Hamidiyye dnemi, ruhu itibariyle anayasal gelimeyi durduran bir dnemdi, ama yaplan uygulamalarn Kann- Esasi metninin lafzyla uyum salamadn ileri srmek gtr; dolaysyla Osmanl imparatorluu'nda anayasann kaldrldn syleyemiy~ruz. Osmanl Kanun-1 Esasisinin en zayf ynlerinden biri, yetkili fakat sorumsuz bir hkmdarlk kurumunu tanmasdr. Bir meruti rejim iin bu, istisnai derecede sakat ve arpk bir nitelikti ve ancak 1905'ten sonra arlk Rusyas'nn Duma rejiminde benzeri grlebilirdi. Prusya Anayasas'nda grld biimde bir kabine vard, ama meclis denetimine ak bir hkmet yoktu. Kald ki, Osmanl anayasal sisteminde hkmet bu adan katiyen meclisIerin muhatab deildir. icra, yani hkmet meclisiere kar deil, saltanata kar sorumludur. Hkmet programnn kabul, gvenoyu gibi kurumlar yoktur. Byle kurumlar olmad gibi, ll. Abdlhamid'in meclisleri toplamak ve datmak, sadrazamlar deitirmek, nazriar tayin etmek gibi tasarruflar aslnda anayasa metnine kar bir durum deildi ve metinle meyyideleri tasrih ve tarif edilmemiti. Ksacas eski mutlakyeti gelenek anayasal rejimde de devam etmekteydi. Bu anayasada temel zgrlkler ve kiisel hak gvenceleri, yani doal hakim, kanunsuz su ve ceza olmaz gibi prensipierin varl da eliik bir biimde, bir baka pek orijinal bir maddeyle esasl olarak zedeleniyordu. Garip ve nl 113. madde ile; hkmdar re'sen bir kimsenin siyasal sulu veya siyasal ynden mahzurlu olduuna karar verebilir, onu dorudan srgn cezasna arptrabilirdi. O takdirde, hkmdarn daha meclis toplanmadan Midhat Paa'y srgne yollanmas ve 33 yl boyu bu cezay sistematik olarak uygulamas da, meruti bir rejimin ama ve ruhuna uymasa da, Kann- Esasrye pek uygundu. Kann-t Esasfdeki zayf kurumlardan biri de basn zgrlJelerine
Kann-

iLBER ORTAYLI -

535

yd. 12. madde "Matbuat kanun dairesinde serbesttir" demekle basn zgrlnn ihlaline ak bir kap brakmtr. Nihayet bu madde, sansr (censure prealab/e) nleyemez ve Kanun-1 Esasi'nin bu maddesi pekala sansr rejimiyle bir arada yaayabilirdi. Osmanl sansr rejimi, imparatorlukta en ok Trk unsurun kltrel hayatnda olumsuz etkilerde bulunmutur. Balkanllar, Orta Avrupa ve Rusya zerinden; Araplar Msr'dan gelen yabanc ve her trl neriyat kolayca izlemi ler; yetien Trk nesli ise dnyaya kapal kalmtr. Bu dnemde stelik sansr rejiminin Avrupallar nezdinde, toplumu kmseyici deerlendirmeler iin vesile tekil ettii de grlyor. rnein, 19. yzyln nl Fransz idare hukukusu Batbie nl traite' sinde, Napolyon tipi sansrn Rusya ve Osmanl imparatorluu'ndaki sansr iin model tekil ettiini; Fransa'da kalkan bu rejimin aslnda Fransa iin geriletici etkileri olsa da, Rusya ve Osmanl'da bir ilerleme tekil ettiini ileri srmtr. Bu kmseyen ifadede; sansr rejiminin Napolyon tipi bir model benimseyerek aslnda kanuni bir biim ve usul kazandnn ileri srld grlyor1 Sansrn varl ayrca Dou Avrupallar iin de uygun grlyordu .

.Meclis-i Meb'usan'n toplanmas ve datlnasna ilikin usul sorunlar da Kanun-1 Esaslde ak deildi. 73. maddede "ba irade-i seniyye heyet-i mebusan fesh ile datlrsa, alt ayda yeni seimle mebus seilecei" belirtiliyor; ancak meclis feshedilmemiti, 1878 iinde sadece toplantlar tatil edilmiti. Nitekim o gnden sonra da devlet salnamelerinde ayan azasnn isimleri hep yer almtr. Bu hile-i er'iyyeyi kesinlikle nleyecek bir hkm yoktur. Kukusuz; Kanun- Esasi'nin ngrd rejimin kurumlar yani zgrlkler, 26. maddede de belirtilen, ikence ve sair eziyetin yasak olduu gibi hkmler srekli olarak ihlal edilmitir. imparatorluk brokrasisi eski alkanlklarndan kolay vazgeememitir. Ksa cas 1293 1 1876 Aralk sonras Osmanl imparatorluu'nu, anayasal monari olarak niteliyoruz. Despotik uygulamalara ve kanunsuzluklara ramen, Kanun-1 Esasi yrrlkten kalkm saylmyor. Nitekim biimsel bir gsteri olarak, Kanun- Esasi metni devlet salnamelerinde, ilan edilen hatt- hmayun
1

A. Batbie, Traite de Droit Public et Administratif, ll, Paris 1855, s. 187-8.

536 -

ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESi

ve ayan listesiyle birlikte srekli yaynlanyordu. Osmanl anayasas Hamidiyye dnemi boyunca tezatl bir rejimin belgesiydi. P ro fe s r Tu na ya' n n b ir deyiiyle 2 " Ka n On - Esasikendini kaplarn ardnda bekleyen bir d e sp ot iz m e i mkan ver i y or d u, ama ay n zamanda o kaplar bir daha kapanmamak zere yeni gelimelere almt".

Pa ri am en ta riz m i n

Corafyas

ll. Abdlhamid dneminde, Osmanl corafyas nasl farkl iklimlerden ve morfolojiden oluan bir renklilik gsteriyorsa, parlamenter rejim ve uygulamalar ynnden de ylesine yeknesak olmayan farkl renklerden oluan bir grnmdedir. 19. yzylda Osmanl siyasi corafyasnda zerk blgeler ortaya kt. zellikle 1878 Berlin Kongresi'nden sonra, Bulgaristan Prenslii'nin kurulmas ve bugnk Gney Bulgaristan'n da Dou Rumeli zerk blgesi olarak (Rumeli-i arki Vilayeti) Hristiyan bir vali ve yerel meclisin ynetimine b raklmas, bu blgede hem meclisiere hem de belirli lde siyasal faaliyet, cemiyet kurma, basn zgrl gibi kurumlarn yaamasna cevaz vermitir. nk anayasal messeseleri nktaa uratacak veya zedeleyecek bir polis gcnn burada dier imparatorluk blgelerinde olduu gibi faaliyet gster3 mesi sz konusu deildi . Dou Rumeli vilayetinde Hristiyan bir vali yanndaki vilayet idare meclisi, Osmanl vilayet sisteminde olduundan ok daha etkin bir biimde, adeta bir parlamento gibi alyordu. Nitekim bu nedenle de burada bazen prenslikte olduundan daha zgr bir Bulgar ynetimi, ne istanbul, ne de Sofya ile karlatrlamayacak derecede gev-

T. Z. Tunaya, "M id hat Paa'nn Anayasaclk Anlay", Midhat Paa Semineri (TTK tarafndan 1984'de Edirne'de dzenlenen) tebliinden. Bkz. Uluslar aras1 Midhat Paa Semineri, Bildiriler ve Tartimalar, TTK Yay. Ankara [ty.] rnek, Sflname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, H. 1302, s. 110-132 ve 147-148. Bemard Lory, "Le Sort de I'Heritage Ottoman en Bulgarie", Varia Turcica 1, ed. ISIS, istanbul 1985, s. 13-17.

iLBER ORTAYLI -

537

bir sansr, hatta bu nedenle de basnda ulusu hareketlerin tevik edildii grlyordu. Bir rnek; bu blgede kan Bulgarca Borba (Mcadele) gazetesidir ve bu gazete, zaman zaman Osmanl basn ile polemie bile giriyordu4. Szn ettiimiz bu zerk ynetim blgeleri, yani Bulgaristan Prenslii, Dou Rumeli Vilayeti, Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, Sisarn Emareti ve hatta Girit Vilayeti, i ilerinde yar veya tam bamsz blgeler olarak Osmanl genel ynetiminin dndaydlar. Ama ayn zamanda imparatorlukla olan organik balar ve vasallk ilikileri nedeniyle Osmanl anayasal rejimi iin ak rnekler saylmaktaydlar ve bylelikle parlamenter rejimin sorunlar imparatorluun dier kele rine de sramakta ve tartmal bir atmosfer yaratmaktayd. Cebel-i Lbnan, bunlarn iinde ulusu eilimlerle kurulmayan, fakat stats cemaatlerin atmas sonucu zel olarak tespit edilen bir blge olarak bata gelir. Maruniler ve Drziler arasnda Tanzimat bandan beri sre giden atmalar ve Avrupa devletlerinin Lbnan'a mdahalesi sonucu, Babali, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan Nizamnamesi'l)i hazrla d. Bu stat yl sonra (16 Eyll 1864) ayn garantr devlet5 ler tarafndan uzatld ve sonuna kadar yrrlkte kald Bu zerk statye gre, blgeye Hristiyan bir mutasarrf tayin ediliyordu. Mutasarrf blgedeki memurlar o yer halkndan tayin ve azil ediyordu. Mutasarrfn yannda mezheplerin nfus oranyla temsili esasna gre kurulan ve her cemaatin seimli temsilcilerinin bulunduu bir idare meclisi ve ayrca ayn esasa gre kurulan mahkemeler bulunacakt. Bu yar parlamenter dzen dnda, blgede basn ve yayn hayatnn da daha serbest bir strktrde olduu grlyordu. Donald J. Ciaeta'nn Suriye ve Lbnan'da ll. Abdlhamid devri sansr zerine yazd etrafl makaleye gre; basn kontrol edilmektedir, yasak kelimeler ve deyimler listesi mevcuttur. Ancak bunlarn ihlali ve sansrden kurtulu Trkiye'ye gre daha kolaydr. Belirli basnn, ki muhalif ve kaak mnevverle-

ek

Borba ile Tarik gazeteleri arasndaki polemie bir rnek, Tarik, 27 Ca 1301/9 Temmuz 1885 tarihli nshada grlebilir. i. Ortayl, Trkiye'de Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yay. istanbul 1985, s. 50-2.

538 -

ll. ABDLHAMiD DNEMiNDE ANAYASAL REJiM MESELESi

rin rndr, yasaklanmaya 6 dii anlalmaktadr

ramen

lkeye daha kolay gir-

Gene Yunan isyan srasnda Sisarn Adas'nda da ayaklanma belirtileri zerine durumu yattrmak iin, Sultan ll. Mahmud devrinde 1832 ylnda, byk devletlere de tebli edilerek, Sisarn Adas'na zerk bir ynetim verildi (Sisam Emareti). Ada erafnn ki Hristiyanlardan oluuyordu, temsilcilerinden seilmi bir meclis; adann mali, ticari ilerini, bayndrlk sorunlarn, kilisenin ve evkafn idaresini grp karara balayacakt. Sisarn emiri olarak Babali tarafndan tayin edilen (Fenerli beyzadelerden) bir bey meclis reisi olduu gibi, idarenin de bayd. Liman ynetimi, gemilere pasaport vermek, konsoloslarn iine bakmak, d ticareti ynetmek ve asayiin sorumluluunu yklenmek onun greviydi. Adada 7 asker bulunmuyordu . Sisarn Adas demokratik ynetimli bir ada saylmazd. Yerli zenginlerin ynetimi ve basks sz konusuydu, ancak idarede bir tr parlamentarizmin hakim olduu grlyor ve Osmanl ynetimi iinde bu ynyle bir istisna tekil ediyordu.
Osmanl parlamentarizmi ve anayasacl asndan ilgin bir rnek Bulgar Prenslii ve 1877-78 sava ncesindeki Bulgar Ulusu Hareketi'dir. Bulgarlar, daha Sultan Abdlaziz zamannda 1867 ylnda, Avusturya-Macaristan ifte monarisi rneini izleyerek, Osmanl imparatorluu'nda Bulgaristan'n sz sahibi olaca Osmanl-Bulgar ifte monarisi modelini nermilerdi. Bulgar Gizli Merkez Komitesi (Tasen Zentralen Bolgarski Komitet) bu amala 22 maddelik bir federal anayasa metni teklif etmitir8 Bu anayasa federal bir sistemde Bulgaristan ynetiminin esaslarn tespit etmekteydi. Projenin 6 maddesi bamsz Bulgar kilisesinin statsyle ilgili olup, ilk 15 maddesi ise, Osmanlt Sultant ve Bulgar art unvan n tamas ngrlen Sultan Abdlaziz ve haleflerinin, Bulgaristan' parlamenter bir monari modeli iinde ynetmesi iin gerekli s~aty ieriyordu. Bu bizdeki resmen nerilmi bili6

7
8

Donald J. Cioeta, "Ottoman Gensorship in Lebanon and Syria 18761908", /JMES, 10 (1979), s. 167-186. ismail Hakk, Hukuk-t idare, Dersaadet 1328, .s. 369-71. Gandjev-Hristov, Bo/garsko Vuzrajdane, Sofia 1969, ll, s. 324332'deki metin.

iLBER ORTAYLI -

539

nen ilk Anayasa tasarsdr. 1878 Berlin Kongresi'nden sonra Bulgar Prenslii, iilerinde tamamen bamsz bir devlet olarak kurulmutur. Ancak dilerinde ve mali konularda, askeri rgtlenmede Osmanl imparatorluu ile belirli yasal ilikileri olan bir zerklik sahibidir. Bulgaristan 16 Nisan 1879 Anayasas'yla bir sre iin anayasal bir monari de olmutur. Prens otoriteyi seilmi temsilcilerden oluan bir meclis (Sobranye) ile paylamaktayd. Rejimin geirdii sarsntlara ve d mdahalelere ramen, Osmanl Devleti ile vassal ilikileri olan bu lkede zellikle anti-Rus ve anti-Avrupa partinin, yani baba kan (reis-i mdiran) Stambulov'un ve taraftarlarnn Osmanl imparatorluu ile federatif bir sistem kurma fikrini devam ettirdikleri grlmektedir. 1886 ve 1887'de Volov (istanbul'daki temsilci) araclyla, Stambulov bu teklifi iki kere ll. 9 Abdlhamid'e sunmutu Padiah, bu teklifi d_ basklardan ve Avrupa'dan ekinerek hasralt etmitir. Eer teklif gerekletirilebilseydi; Osmanl Devleti, bir monariden ve Bulgaristan Cumhuriyeti'nden oluan ilgin bir federatif monari
olacakt.

Bu iilerinde bamsz blmlerdeki rejim farkll yann da; sansr ve polis otoritesi lkenin her kesinde ayn id dette deildi. rnein, Selanik, istanbul'a gre daha serbest bir yayn ve tartma ortamna sahipti. Bir baka rnek; istanbul'da bir ara, politik talama yapld iin yasak edilen ortaoyununu Macar Trkolog lgnacz Kunos, Eskiehir'e gidip seyretmitir10 . Bununla birlikte bu tip sapmalarn veya istisnalarn, zaman zaman sertleen otokratik rejim karsnda geriledii de grlyordu.
Osmanl snrl
9

ynetimi iinde parlamenter gelenein aksak ve olarak devam ettii dier bir alan da gayrimslim cema-

10

Stefan Stambulov'un hatratn Marinof kaleme almtr. Marinov, Stefan Stambulov i Noveiata na istoriya, s. 381-390, ayrca Bozhidar Samardzhiev, "Ottoman Policy Towards the Principality of Bulgaria During the Regency", Etudes Balkanique, 4/i 976, s. 55-57. Bu konuda Bulgaristan komiseri Rza Bey'e yollanan telgraf ve muhaberat iin BOA, Yildiz Esas Evrak! Katalogu, 36/2328 (5) ve Z 146/XV (f\/labeynle Bulgaristan komiserlii arasndaki muhaberat defteri). lgnacz Kunosz, TOrk Halk Edebiyatt, istanbul ikbal Kitabhanesi 1343, S. 79.

540 -

ll. ABDLHAMID DNEMiNDE ANAYASAL REJIM MESELESi

atierin Tanzimat dnemi boyunca elde ettikleri yeni statyd. rnein, Ermeni cemaati veya Museviler bu dnemde laik cemaat yelerinden, seimle gelenlerden oluan meclisler tarafndan ynetiliyorlard. Kukusuz bu meclisierin ve cemaat ynetiminin kontrolden (kontrol, sadece Babali'nin deil patriklerin ve dini liderlerin kurduu otorite olarak da anlamak lazmdr) uzak kaldn dnmemeliyiz. Ama gerek bu meclisler, gerek vilayet ve belediye ynetimlerindeki meclisler tartma, karar alma, ynetimi etkileme ve yerel temsil ve seim konularnda imparatorlukta kmsenemeyecek bir gelenein yaamasn saladlar. En azndan demokrasinin ilemesi iin gerekli kural, kurum ve usuller bir alkanlk halinde topluma sindiler. Bylece Trkiye bugn, ynetim ve toplumsal rejim ynnden 150 yllk bir meclis, tartma, karar alma ve seim geleneine sahip lkedir. Osmanl imparatorluu'nda ll. Abdlhamid dnemi anayasal rejimin zorluklarla karlat, otokratik uygulamalarn anayasal kurumlar glgeledii bir devirdir. Buna ramen bu otuz yl zarfnda parlamenter gelenek ve kurumlarn da yaamak konusunda direndii ve sregittii bir atmosfer de vardr.

KULLANILAN KAYNAKLAR
Arivler:

Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul.

Etnografya Mzesi, Ankara. Milli Ktphane, Ankara. sterreichisches Museum fr Vlkerkunde, Viyana. Archives du Ministrc:~ des Affaires Etrangeres, Paris. Archives Des Affaires Etrangeres (Quai D'Orsay). Kiril Metodiy Milli Ktphanesi, Sofya.
Ariv Vesikalar:

Ankara er'iyye Sicili, nr. 1; nr. 2; nr. 65; nr. 66; nr.68. Kayseri er'iyye Sicili, nr. 93; nr. 97. BA, ADNVH, nr. 22-51. BA, Cev-Dah, nr. 16602; nr. 5432; nr. 11586. BA, Hanedan- Al Osman Defteri, Il. BA, Gayrimslim Cemaat Defterleri, Yahudi ve Karai defterleri, Cild 18. BA, HH, nr. 24176. BA, I.M. V, nr. 42341; nr. 16519; nr. 5976; nr. 11567; nr. 12466; nr. 12199; nr: 16519. BA, I. Med. Mahsus, nr. 2128. BA, -D, nr. 47923-G.C. 1291; nr. 21206. BA, -H, nr. 20; nr. 10308. BA, MD, nr. 3, s. 27, hk. 66, s. 562, hk. 1644; nr. 5, s. 433, hk. 1155; nr. 6, s. 566, hk. 1218; nr. 16, s. 142, hk. 276-278, s. 158, hk.309, s. 169, hk. 329, s. 176, hk. 336, s. 199, hk. 386, s. 206, hk. 396, s. 227, hk. 439; nr. 35, hk. 23. BA, Yldz Esas Evrak Katalogu, 36/2328 (5) ve Z 146/XV (Mabeynle Bulgaristan komiserlii arasndaki muhaberat defteri).

542 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Gazeteler:
Tar'ik, 27 Ca 1301 19 Temmuz 1885. Vakit, 9 Nisan 1924; 8 Mays 1924; 10 Mart 1924.

Kitaplar ve Makaleler:
Abdurrahman Vefik, Tekillif Kavaidi, kinci ksm, I. Tab' Kanaat Kitabhanesi, Dersaadet 1330. Advar, A. Adnan Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stan bul1970. _ _ ___, "Bizans'ta Yksek Mektebler", EF Tarih Dergisi, V/8, Eyll1953, stanbul, s. 1-54. __, "stanbul'un Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti", EF Tarih Dergisi, VI/9, stanbul1954, s.19-14. Ahmed Ltfi Efendi, Vak'anvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 8 Cilt, YKY, stanbul1999. Ahmed Resmi Efendi, Hamilet'l-Kbera. Darssade Aalar, haz. Ahmet Nezihi Turan, Kitabevi Yay. stanbul2000. Akda, Mustafa, Trkiye'nin ktisad'i ve tima'i Tarihi, I, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1959. Sonra: Cem Yay. stanbul 1974; Bar Kitap, stanbul1999. Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, Il, (1453-1559), DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1971; Bar Kitap, stan bul1999. - - - - - ' Celfll'i syanlar, DTCF Yay. TTK Basmevi, Ankara 1963; Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas. Celali syanlar, Bar Kitap, stanbul1999. - - - - - ' "Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi", DTCF Der~isi, IV/6-7, Ankara 1968. Akllolu, Tekin, "Hukuk- dare zerine", Amme daresi Der~isi, XVI/2 Haziran 1983, s. 56-69. Akman, Mehmet, Osmanl Devletinde Karde Katli, Eren Yay. stan bul1997. Aktepe, Mnir, "Tuzcuoullar syan", EF Tarih Dergisi, III/5-6, s. 21-52. Akyz, Vecdi, Hililfetin Saltanata Dnmesi, stanbul1991. [Altnay], Ahmed Refik, 16. Asrdastanbul Hayat, Devlet Basme vi, stanbul 1935; On uncu Asr- Hicri' de stanbul Hayat

___

iLBER ORTAYLI -

543

(1495-1591); Onbirinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat (15921688); Onikinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat (1689-1785); On nc Asr- Hicri' de stanbul Hayat (1786-1882), Enderun Kitabevi, stanbul1988. -------' "Devirme Usul", Edebiyat Fakltesi Mecmuas, V/12 ve 1-4. Anhegger-Eybolu, Mualla, Topkap Saraynda Padiah Evi, Sandoz Yay. stanbul1986. And, Fatih, Bir Osmanl Brokratnn Avrupa izlenimleri, Kitabevi,
stanbul1996.

Arberry, A.J., Religion in the Middle East, I, Cambridge 1969; Tasavvuf Mslman Mistiklere Toplu Bak, ev. brahim Kapaklkaya, Gelenek, stanbul 2004. Arnold, Thomas W., The Caliphate, Ciarendon Press, Oxford 1924. Artinian, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ortaman Empire 1839-1863, A Study of its Histarical Development, Istanbul. Asiltrk, Baki, Osmanl Seyyahlarnn Gzyle Avrupa, Kakns, s tanbul 2000. Aydn, Mahir, "Sultan II. Mahmud dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri", Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, EF Tarih Aratrma Merkezi, stanbul1990, s. 81-106. Ayni Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda EyaZet Taksimat, Toprak Dalm ve Bunlarn Mall Gleri: 1018 (1602) tarihli yazmadan bugnk dile ev. Hadiye Tuncer, Grsoy Basme vi, Ankara 1964. Babinger, Franz, Mehmed derEroberer und Seine Zeit, F. Bruckmann, Mnchen 1959. Trkesi: Fatih Sultan Mehmed ve Zaman, ev. Dost Krpe, Olak Yay. stanbul2003. Baer, Gabriel, "Osmanl Lancalannn Yaps", Osmanl Tarih Arivi, I/1, Ocak 1977, stanbul, s. 7-19. Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, I-II, ev., Haluk aman, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul1976. Bardak, Murat, Son Osmanllar, Pan Yay. 6. Bask, stanbul2000. Barkan, mer Ltf, XV ve XVI. asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki Mail Esaslar, I, "Kanunlar", Burhaneddin Matbaas, stanbul1943.

544 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Sleymaniye Cami ve mareti naat, TIK Yay. Ankara 1972. _ _ _- . J "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarnn Hukuki Stats", lk Dergisi, IX/3, 1937. "Trk Toprak Hukukunda Tanzimat ve 1274 (1858 Arazi Kanunnamesi)" Tanzimat I, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.321-421. _ _ _- . J "Osmanl mparatorluu'nun Teekkl Meselesi", SBF Dergisi, l/2, 1944, s. 343-346. _ _ ___, "Osmanl imparatorluu Tekilat ve Messeselerinin er'ilii Meselesi", HF Mecmuas, Xl/3-4, 1945, s. 203-224. "Osmanl mparatorluu'nda Bir skan ve Kolanizasyon Metodu Olarak Srgnler", F Mecmuas, XV/1-4, Ekim 1953- Temmuz 1954, s. 209-237. "Osmanl mparatorluu "Bte"lerine Dair Notlar", F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 238-250. _ _ _- . J "Feodal Dzen ve Osmanl Timar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 1-25. ----'"iftlik", slfim Ansiklopedisi, MEB, III, s. 392-97. Barthold, V.- F. Kprl, slfim Medeniyeti Tarihi, TIK Yay. Ankara 1963. Bartol' d, V.V., KJalif i Sultan, Sochineniia VI, Moskva 1966. Batbie, A., Traite de Droit Public et Administratif, Il, Paris 1855. Bayndr, Abdlaziz, slam Muhakeme Hukuku, stanbul 1986. Belyaev, E. A., Arabs Islam and the Arab Caliphate, Trans: Adolph Govrevitch, Praeger-Pall Mall, London 1969. Beth, Karl, Die orientalische Christenheit der Mittelmeerliinder, Berlin 1902. Beydilli, Kemal, "Ermeni Patrikhanesi'nin Tannmas (28. VIII. 1820)", Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church During the Reign of Mahmud II (1830), Harvard 1995. Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilfit: XVII. Yzylda Tersfine-i Amire, TTK Yay. Ankara 2003. _ _ _- . J Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, Kitap Yay. stanbul 2006.
_ _ _- . J

iLBER ORTAYLI -

545

Braude,. Benjamin, "Foundation Myths of the Millet System", Christians and Jews the in Ottoman Empire, I, 69-88, 1982. Brown, Horatio, Studies in the Histon; ofVenice, 2 vols. John Murray London 1907, repr. of 1907, ed. B. Franklin, New York 1977. Brucker, Gene A., Renaissance Florence, John Wiley and Sons Ine. New York 1969. Caetani, Leone, Annali dell'Islam, Milano-Roma, U. HrepliFondazione Caetani della Reale Accademia dei Lincei, 1906-1926,10 voll (repr. Georg Olms, New York, 1972). Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick and Jackson, London 1968. Trkesi: Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, TVYY, stanbul 2000. Cevdet Paa, Maruzat, haz, Yusuf Halacolu, ar Yay. stanbul 1980. Cevdet Paa, Tezakir, 1-40 tetimme, yay. M.C. Baysun, TTK Yay. Ankara 1%7. Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve DeRiim Dnemi, Alan Yay. stanbul1986. "Tanzimat'a Doru Osmanl Maliyesi", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, IV, letiim Yay. stanbul 1985, s. 925-33. Cioeta, Donald J., "Ottoman Censorship in Lebanon and Syria 1876-1908", IJMES, 10 (1979), s. 167-186. Clogg, Richard, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", Christians and Jews the in Ottoman Empire, ed. Benjamin Braude- Bemard Lewis, II, 185-207, 1982. adrc, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, TTK Yay. Ankara 1991. aman, Ergin, "III. Selim'e Sunulan Bir Islahat Raporu", Divan, 1999/2 ve 4-7. etin, Atilla, "Sicili-i Ahval Defterleri", Trk Dnyas Tarih Der~isi, 66, Haziran 1992. Danova N., - Z. Markova, "Ideja Zerkovnogo Reformatorstva i Balkanskoe Prosveseenie (XVIII-XIX vv)" 1 "Idee der Kirchen-reform und Balkanische Aufklaerung", Etudes Historiques, VII, Sofia 1975.

546 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Dascalakis, A., ,Le Rle de la Civilisation Grecque dans les Balkans", Actes du Premier Con~res Internationales des Etudes Balkaniques, Sofia 1969. Davison, H. Roderic, Reform in the Ottonan Enpire 1856-1876, Princeton Univ. Press, Princeton 1963. Trkesi: Osmanl nparatorlu~u'nda Reform, ev. Osman Aknhay, Agora Kitapl, stanbul2005.

Defterdar Sar Mehmed Paa, Devlet Adamlarna tler, Der. Ragp Uural, TODAE Yay. Ankara 1969. Derschwam, Hans, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ankara 1987. Deveze, Michel, L'Europe et le Monde it la fin du XVIIle Siecle, Paris 1970. Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, ev., T. Bykolu, Vakit
Matbaas, stanbul1937.

Dollinger, Philippe, The Gernan Hansa, Stanford Univ. Press 1970. Ducasse, Pierre, Tekniklerin Tarihi, ev. Turhan Dveren, Geliim Dizisi/40, stanbul1976. Emirolu, Haluk, Ius Gentiun. Kavimler Hukuku, Deiim Yay. s tanbul2007. Engelhardt, Edouard, La Turquie et le Tanzimat, ou histoire des refornes dans l'Enpire attanan depuis 1826 jusqu'a nos jours, 2 cild, Paris 1882-1884. Bu eserin Trke tercmesi, Ali Rea d bey tarafndan stanbul 1326' da (Mrettibin-i Osmaniye Matbaas) Trkiye ve Tanzimat. Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahat balyla kmtr. (Eser daha sonra Milliyet yaynlar tarafndan zet halinde yaym lanmtr.). Keza, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Kakns Yay. stanbul1999. Ergen, zer, 1580-1596 Arasnda Ankara ve Konya, Ankara Vakf Yay. Ankara 1995. ------'XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, TTK Yay. Ankara 2006. "18. Yzylda Osmanl Tara Ynetimi", TUBA, X (1986). [Ergin], Osman Nuri, Mecelle-i Unur- Belediyye, I (tarih-i tekilat- belediye) Matbaa-i Osmaniye, stanbul 1922 (1338). Sonra, Mecelle-i Unur- Belediyye (l.cilt), stanbul Bykehir Belediyesi Yay.

iLBER ORTAYLI -

547

Trkiye ehirciliinin Tarihi, F ktisat ve timaiyat Enstits Yay. stanbul1936. Trk Maarif Tarihi, (Mutlakiyet Devri Mektepleri), III, Osmanbey Matbaas, stanbul 1941; Trk Maarif Tarihi, (3 cilt takm), Eser Neriyat, stanbul1977. Eyice, Semavi, "Arkeoloji Mzeleri", stanbul Ansiklopedisi, IL Fekete, Ludwig, Einfhrung in die Osmanich-Trkische Diplomatik der Trkisehen Botmii.ssigkeit in Ungarn, Budapest 1926 Feridun Bey, Mnefit's-Selat'in, stanbul1274-?5. Filipovi, Nedim, "Bosna Hersek'te Tirnar Sisteminin nkiaf", F Mecmuas, XV/1-4, 1953-54, s. 155-88. Findley, Carter V., Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire- The Sublime Porte 1789-1922, Princeton 1980. Trkesi: Osmanl Devletinde Brokratik Reform- Bfibfili (1789-1922), ev. zzet Akyol- Latif Boyac, z Yay. stanbul1994. Ottoman Civil Officialdom. A Social History, Princeton 1989. Trkesi: Kalemiyeden Mlkiyeye. Osmanl Memurlar nn Toplumsal Tarihi, ev. Gl aal Gven, TVYY, stan bul1996. Fischel, A., Der Panslawismus bis zum Weltkrieg, Berlin 1919. Gandjev-Hristov, Bolgarsko Vuzrajdane, II, Sofia 1969. Gen, Mehmet, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yay. XII, Ankara 1975, s. 231-96. Keza, Mehmet Gen, Osmanl mpara torluu'nda Devlet ve Ekonomi, tken, stanbul 2000, iinde. Gesenius, William, Gesenius' Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures With an Exhaustive English Index, Wm. B. Eerdmans 1957. Goitein, S. D., "Mediterrenean Trade in the Eleventh Century'', Studies in the Economic History of the Middle East, Ed. M. A. Cook, Oxford Univ. Press, London 1970, s. 1-62. Gkbilgin, M. Tayyib, "Venedik Devlet Arivindeki Trke Koleksiyon", TTK Belgeler V-VIII/9-12 (1968-71) Ankara 1971, s. 1-52. Gyn, Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, EF Yay. Matbaas, stanbul 1969; TTK Yay. Ankara 1991.

548 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Guerdan, Rene, Byzantium: Capricorn Books, New York 1962.


(Asl Franszca baslmtr.)

Osman, XVI. Yzyl Larende (Karaman) Kazasnda Yerle me ve Nfus, TTK Yay. Ankara 2001. Gran, Tevfik, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi; Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), TTK Yay. Ankara 1989. Handzi, Adem, "Bvelkerungsbewegungen (Relation; DorfStadt) in Bosnien in XVI. Jahrhundert", 9. Trk Tarih Kon~resi, Ankara 1988, s. 895-901 Hassinger, H., "Die erste Wiener Orientalische Handelskompagnie 1667-1683", Viertelj. F. Soz. und Wirtschafts~eschichte, XXXV/I, 1942. Hatemi, Hseyin, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Vakf", Tanzimat' tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI, letiim Yay. stanbul1985, s. 1658-78. Herlihy, David, Pisa in the Early Renaissence (A Study of Urban Growth), Yale University Press 1658. Heyd, W., Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK Yay. Ankara 1975. Heyer, Friedrich, Kirchengeschichte des Heiligen Landes, Berlin, Stuttgart, Kln, Mainz, 1984. Huart, Clement, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and Kegan Paul, London 1972. _ _ ____, "Epigraphic Arabe l' Asia Mineure", Revue Semitique, III. hsanolu, Ekmeleddin, "Tanzimat Dneminde stanbul' da Darlfnun Kurma Teebbsleri", 150. Ylnda Tanzimat, haz: H. Dursun Yldz, TTK Yay. Ankara 1992, s. 397-439. lgrel, Mcteba, "Balkesir' de Ayanlk Mcadelesi", EF Tarih Enstits Dergisi, 3, Yl1972, stanbul1975, s. 63-4. lmiyye Salniimesi, stanbul 1334. nal, bnlemin Mahmud Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, 3 cild, 4. basl, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1969; 4 cit, Dergah, stanbul. nalck, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, DTCF Yay. Ankara 1943; Eren, stanbul1992. _ _ ____, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid (Hicr 835 Tarihli), TTK Yay. Ankara 1954; 1987.

Gm,

iLBER ORTAYLI- 549

----,---' Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, TTK Yay. Ankara 1954; 1987. Ottoman Empire (The Classical Age), Weidenfeld of Nicholsdn, London 1973. Trkesi: Osmanl mparatorluu Klasik a (1300 - 1600), ev. Ruen Sezer, YKY, ~tanbul 2003. _ _ __, "The Ottoman Sta te: Economy and Society, 1300-1600", An Economic and Social History of the Ottoman Empire 13001914, ed. Halil nalck - Donald Quataert, Cambridge University Press, 1994, iinde, s. 9-409. Trkesi: Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I: 1300-1600, ev. Halil Berktay, Eren Yay. stanbul2000. "The Status of The Greek Orthodox Patriarch Under The Ottomans", Turkish Review Quarterly Digest, Winter 1922, s. 25 vd. _ _ __,"Saray Bona er'iyye Siciline Gre Viyana Bozgunundan Sonra Bosna", Tarih Vesikalar, Il/2, Ankara 1943. "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica, Il, 1954, s. 103-129. "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", TTK Belleten, XXIII/23, Ekim 1959, s. 575-610. _ _ ___, "XV. Asr Osmanl Maliyesine Dair", Trk Tarih Vesikalar Dergisi, 9, s. 128-134. _ _ __, "Osmanl Hukukuna Giri, rfi Sultani ve Fatihin Kanunlar", SBF Dergisi, XIII/2, 1958, s. 102-126. _ _ ___, "Reis'ul Kttab", slam Ansiklopedisi, 98. cz. s. 671-683. _ _ ___, "Osmanl Padiah", SBF Dergisi, XIII/4, Aralk 1958, s. 68-79. _ _ ___, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", BeZleten, XXVII/112. s. 603-22, TTK Yay. Ankara 1964. _ _ ___, "Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", BeZleten, XXVII /112, TTK Yay. Ankara 1964, s. 623-49 "The Nature of Traditionel Society'', Political Modernization in Japan and Turkey, ed. R.E. W ard and D. A. Rustow, Princeton 1964, s. 42-63. _ _ __, "Adaletnameler", TTK Belgeler, 1965, 11/3-4. _ _ ___, "Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Umumi Bak", Trk Kltr, VI/68, Haziran 1968.
_ _ __:7

550 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

------' "Capital Formatian in the Ottoman Empire", Journal of Economic History, XXIX/I, March 1969 s. 97-140. ------' "Tie Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans." Turcica, 11-13: 1991, s. 407-436. ------' "The Ruzname Registers of the Kadasker of Rumeli", Turcica, XX, Paris 1988, s. 251-275. ------' "Osmanl idare ve Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle ilgili Belgeler-Bursa Kad Sicillerinden Semeler III: Ky Sicil ve Terekeleri", TTK Belgeler, XV /19 (1993). s. 23- 169. _ _ ___, "Mehmed Ir, A (MEB). _ _ ___, "Reis'ul Kttab", A (MEB). ------'"iftlik", EJ2, New Edition, II, s. 32-3. "mtiyazat", EP, New Edition, III, s. 1179-89. "stanbul", EP, New Edition, IV, s. 224-48. smail Hakk, Hukuk- dare, 1. ksm, 1. tab, Dersaadet Kanaat matbaas, 1327. Janov, M., "Die Ereignisse in Sdosteuropa am Ende des 16. Jarhhunderts und die Politische Taetigkeit der Anfhrer der Befreiungsbewegungen in Bulgarien" Etudes Historiques, VIII, Sofia 1978, s. 158-77. Jongui~re, de la A., Histoire de 1 'Empire Ottoman, II, Paris 1914. Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, AHF Yay. Ankara 1974. Kara, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VII-VIII, TTK Yay. Ankara 1964. Karamustafa, Ahmet T., Tanrnn Kuraltanmaz Kullar, ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2007. Kararnursat Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay. Ankara 1940; 1989. Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK Yay. Ankara 1985. Kenanolu, M. Macit, Osmanl Millet Sistemi. Mit ve Gerek, Klasik, stanbul 2004. Kr ay, Mbeccel B., rgtleemeyen Kent (zmir'de Hayat), Sosyal Bilimler Dernei Yay. Ankara 1972. ------' Sosyoloji Ders Notlar, stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi Siyasal Bilimler Yksek Okulu 1975-76 yl ders notu (oaltlm). Klima, Otto, Mazdek Geschichte Einer Sozialen Bewegung'im Sassanidischen Persien, Prag 1957.
_ _ __ _ J _ _ __ _ J

iLBER ORTAYU -

551

Kou, R. Ekrem, Topkap Saray, stanbul Ansiklopedisi Yayn, s tanbul; Doan Kitap, stanbul2004. _ _ ___, Yenieri/er, Kou Yaynlar, stanbul 1964; Doan Kitap, stanbul 2004. _ _ ___, "Dilenci", stanbul Ansiklopedisi, VIII. _ _ ___, "Esnaf", stanbul Ansiklopedisi, XI. Kohn, H., Panslawism- It's History, Notre Dame, Indiana 1953. Kprl, Fuad, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda", Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I, stanbul, 1931 s. 165-313. _ _ ___,- Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yay. Ankara 1959; Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Aka, Ankara 2004. Kremer, A. von, Geschichte der Herrschenden Ideen des Islams, 1868 Leipzig/1961 Hildesheim. Krusenstolpe, Magnus Jakob von, Der Russiche Hofvon Peter I. his auf Nicolaus I., I. Hamburg 1855. Kuneralp, Sinan, "The Ministry of Foreign Affairs under the Ottoman Empire and the Turkish Republic", Time History of Worlds Forei:;;n Offices Turkey, edit. Steiner, 1988, s. 494510. Kunosz, Ignacz Trk Halk Edebiyat, stanbul kbal Kitabhanesi 1343. Sonra: Kunos, gmicz, Trk Halk Edebiyat, haz. Tuncer Glensoy, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1978. Kuran, Ercmend, "Osmanl mparatorluunda nsan Haklar ve Sadk Rfat Paa", Trk Tarih Kon:;;resi, VIII/2, TTK Yay. Ankara 1982, s. 1452-53. Kurmu, Orhan, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yay. stan bul 1975. Kurt, Ylmaz (haz.), Koi Bey Risalesi, Aka Yay. Ankara 1998. Ktkolu, Mbahat, Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatika), Kubbealt Neriyat, stanbul 1998. . Lambton, A.K.S., Londlord and Peasant in Persia, Oxford University Press, London 1953. Frederic Chapin Lane, Venetian Ships and Shipbuilders of the Renaissance, Baltimore, John Hopkins Press, 1934 _ _ ___, Venice - A Maritime Republic, John Hopkins Press, Baltimare 1973.

552 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Lane-Poole, S., The Coins of the Moghul Emperors of Hindustan in the British Museum, New Delhi 1983. Laroche, Lucienne, Manuments of Civilization at the Middle East, Casell, London 1974. Lewis, Bernard, The Arabs in History, Harper and Row, New York 1966. Trkesi: Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka, stanbul 2001. ------'The Emergence of Modern Turkey, 2nd Edit. Oxford 1968. Trkesi: Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Yay. Ankara 1970. The Muslim Discovery of Europa, Weidenfeld and Nicholson, London 1982. Trkesi: Mslmanlarn Avrupa'y Kefi, ev. hsan Durdu, Kitabevi Yay. stanbul2000. ------' The Political Language of Islam, University of Chicago 1988. Trkesi: slam'n Siyasal Sylemi, ev. nsal Oskay, Cep Kitaplar, stanbul1997. "The Impact of the French Revolution on Turkey", Cahiers d'Histoire Mondiale, UNESCO, Paris 1953, s. 105-25. Levend, Agah Srr, Trk Dilinde Geliime ve Sadeleme Safhalar, TOK Yay. Ankara 1949. Lory, Bernard, "Le ort de l'He'ritage Ottoman en Bulgarie", Varia Turcica, t ed. ISIS, stanbul 1985. Lutfi Sima vi, Sultan Read Han 'n ve Halefinin Saraynda Grdklerim, stanbull340 H. (1924). Mardin, Eblulii, "Kad", A, VI. Marinov, Dimitur, Stefan Stambulov i noveishata ni istoriia: Letopisni spomeni i ocherki, 1992. Marsigli, Luigi Ferdinando, Stato Militare dell Imperio Ottomanno, Haag. Amsterdam 1732, Reproduktion- Akad. Druckeri Graz, 1972 (Kramer-Kreutel). Matuz, Josef, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymans des Priichtigen Freburger Islamstudien, V, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1974. Mayokan, smail Mtak, YldzdaNeler Grdm, stanbul1940. Mazaheri, Ali, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye ok, Varlk Yay. stanbul1972. Meclis-iMebusan Zabt Ceridesi (1877).

iLBER ORTAYLI -

553

Mehmed kr, Esfar- Bahriyye-i Osmaniyye, Birinci Cild, stanbul Karabet Matbaas, Sene 1306. MektUbat- Srr Paa, stanbul 1303. Mc Neill,William, Venice (1081-1797), Univ. of Chicago Press, Chicago 1974. Meri, Cemil, "Tunuslu Hayreddin Paa", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, V, letiim Yay. stanbul 1985, s. 1295-98. Moltke, Helmuth V., Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1969; Moltke'nin Trkiye Mektuplar, Remzi, stanbul1995. Mombynes, Godfroy de, Muslim Institutions, G. Alien and Unwin, London, 4th Edit. 1968. Mumcu, Ahmet, Divan- Hmayun, AHF Yay. Ankara 1976; Phoenix, 2007. Mumford, Lewis, Tarih Boyunca Kent. Kkenleri, Geirdii Dnm ler ve Gelecei, ev. G. Koca- T. Tosun, Ayrnt Yay. stan bul2007. Mushir'ul Hasan (Ed.), Communal and pan-Islamic Trendsin Colonial India, New Delhi 1985. Nagata, Yuzo, Tarihte Ayanlar. Karaosmanoullar zerine Bir ncele me, TTK Yay. Ankara 1997. Nagy, Gyula Kaldy, "Timar Sisteminin Macaristan'da Tarmsal retime Etkisi", TTK Belleten, XXXVIII/151, Temmuz, Ankara 1974, s. 502 vd. Necipolu, Glru, 15. ve 16. Yzylda Topkap Saray Mimari, Tren ve ktidar, YKY, stanbul2007. Nesev, G., "Les Monasteres Bulgares du Mont Athos", Etudes Historiques, VI, Sofia 1973, s. 97-115. Obolensky, Dimitri, The Byzantine Commotwealth, Cardinal edition, London 1974. O'learc, De Lacy, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Hseyin Yurdaydn- Y. Kutluay, AF Yay. Ankara 1971. Onasch, Konrad, Gross Novgorod, Verlag Anton Schroll und Co. Wien und Mnchen 1968. Ongan, Halid, Ankara 'nn 1 No'lu er'iyye Sicili, TTK Yay. Ankara 1958.

554 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, EF Yay. stanbul1967. -----'"Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrrnclk ve Osmanl ehir Yollar Hakknda Baz Dnceler", Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, I (1971), s. 93-138. - - - - - ' "Kprclk", VII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, II, TTK Yay. Ankara 1973, s. 701-8. Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahalll dareler (1840-1878), TODAE Yay. Ankara 1974. - - - - - ' Tanzimatdan CumhuriyeteYerel Ynetim GeleneRi, Hil Yay
stanbul1985.

- - - - - ' mparatorluRun En Uzun Yzyl, 2. Bask, stanbul1987; Alkm Yay. stanbul 2006. -----'stanbul'dan Sayfalar, Hil Yay. stanbul1987; Alkm Yay. stanbul 2007. - - - - - ' Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Turhan Kitabevi Yay. Ankara 1994. - - - - - ' Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880, TTK Yay. Ankara 2000. - - - - - ' Osmanl mparatorluu'nda ktisadz ve Sosyal Deiim. Makaleler 1, Turhan Kitabevi, Ankara 2000. - - - - - ' "16. Asr Alman Seyahatnamelerine Gre Trkiye ehir ve Kyleri", SBF Dergisi,. XXVII/4, Ankara 1973, s. 135-59. "Millet", DA, XXX, s. 66-70. -----'"Eski Trk ehirlerinde Yap lerinin Dzenlenmesi", TMMOB Mimarlk Dergisi, Say Temmuz 129, Ankara 1974, s. 11-16. "Devenin Tama Maliyeti Erisi", SBF Dergisi, XXXVIII/1-2, Ankara 1974, s. 181-90. "1727 Osmanl-Avusturya Szlemesi", SBF Dergisi, XXVIII/3-4, 1975, s. 97-109. - - - - - ' "Trkiye'de Tara Ynetim ve Yneticiliinin Evrimi", Trkiye'de Mlkl dare Amirlii, T. d. Der. Bil. Ara. Dizisi I, Ankara 1976, s. 1-2. - - - - - ' "Osmanl Kad'snn Tara Ynetimindeki Rol zerine", Amme daresi Dergisi, Say 9, Ankara 1976, s. 95-107. - - - - - ' "kinci Viyana Kuatmas'nn ktisadi Sonular zerine", Osmanl Aratrmalar, II, stanbul1981.

ILBER ORTAYLI -

555

"17. yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin Toplumsal Ekonomik Durumu zerine", Toplum ve Bilim, 15-16, Gz 1981/K 1982, s. 33-60. ------' "Osmanllar'da lk Telif ktisat Elyazmas", Yapt, Ekim 1983, s. 37-44. ------' "kinci Abdlhamit Dneminde Anayasal Rejim Sorunu", Trkiye' de Demokrasi Hareketleri, H Edebiyat Der~isi, IV/2, 1986, s. 55-61. ------' "Tanzimat Devri Basn zerine Notlar", Cahit Talas Armaan, Ankara, 1990, s. 397-404. ------' "Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von", DA, XV, s. 491-4. _ _ ___,"Kad" (Osmanl Devletinde), DA, XXIV, s. 491-4. Osmanl Devleti'nin Kuruluu. Efsaneler ve Gerekler, Tartama 1 Panel Bildirileri (Ankara, 19 Mart 1999), mge Kitabevi Yay. Ankara 2000. Osmanolu, Aye, Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm), Seluk Yay. Ankara 1984. Ostrogrsky, Georg, Geschichte des Byzantinischen Staates, Verlag C.H. Beck, Mnchen 1963. z, Mehmet, XV- XVI. Yzyllarda Canik Sanca, TTK Yay. Ankara 1999. . ztuna, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi -2- Medeniyet Tarihi, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1998 ------' Devletler ve Hanedanlar. Trkiye (1074-1990), II, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 3. bask, Ankara 2005. zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, DTCF Yay. Ankara 1977. Pakaln, Mehmet Zeki, Maliye Tekilat Tarihi, I-IV, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yay. Ankara 1977. _ _ ____,"Ayan", Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szcl, I, MEB Yay. stanbul1947, s. 120-2. Palgrave, W. G., L'Arabie Centrale 1862-1863 une annee de Voyage, trad. Emile Jonveau, I, Paris 1866. Paskaleva, Virginia, "Osmanl Balkan EyaJetlerinin Avrupal Devletlerle Ticaretleri Tarihine Katk (1700-1850)", F Mecmuas, XXVIII/1-2, stanbul1969, s. 37-74. "Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarisehen

556 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Gebiete mit Mitteleuropa im 18 und 19. Jahrhundert", Wirtschaftswege: Hennann Kellenbenz Festschrift, Klett-Gotta 1978. "Sredna Evropa i Kulturno-Prosvetnoto Razvitie na Bulgarite Prez Vazrajdeneto" (Mitteleuropa und kulturelle Aufklaerung und Entwicklung in Bulgarien vor der Renaissance), Istoriceski Pregled, kn. 3-4. Patrick, Mary Mills, Under Five Sultans, London-New York 1929. Peirce, Leslie P., The Imperial Harem, Oxford University Press 1993. Trkesi: Harem-i Hmayun. Osmanl mparatorluu'nda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, TVYY, stan bul2002. Petro vi ch, M., "Juraj Krizani c a Precursor of Panslavism", The American Slavonic and East European Rewiev, VI, 1947. Pirenne, Henri Medieval Cities, Princeton Univ. Press, Princeton 1970. Trkesi: Pirene, Henri, Ortaa Kentleri. KkenZeri ve Ticaretin Canlanmas, ev. adan Karadeniz, letiim Yay. stanbul 2000. Rahman,Fazlur, Islam, Anehor Books, Garden City New York, 1968. Trkesi: Ankara Okulu, ev. Mehmet Aydn, Ankara 2004. Renda, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Hacettepe niversitesi Yay. Ankara 1977. Rifat Paa, Glbin-i nii, stanbul 1275. Rogel, C., "The Wondering Monk and Balkan National Awakening", Nationalism in a Nonnational State, Ed. Haddad, Ohio. Rosenthal, Steven, "Foreigners and Municipal Reform in Istanbul", International Journal of Middle Eastern Studies, II/1980 s. 22745. Rrig, Fritz, The Medieval Town, Univ. of California Press, London 1971. Runciman, Steven, Byzantine Civilization, Meridian, l l h Printing, 1970. The Great Church in Captivity, Cambridge 1995 Sakaolu, Necdet, em-i Cihan Amasra, Kltr Bakanl- Tarih Vakf Yay. stanbul1999.
_ _ ____J

iLBER ORTAYLI -

557

"Padiahlk ve Sadrazamlk Kurumu", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, V, letiim Yay. stanbul 1985, s. 1278-85. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, sene 1302. Samardzhiev, Bozhidar, "Ottoman Policy Towards the Principality of Bulgaria During the Regency'', Etudes Balkanique, 4/1976. Sapori, Armondo, The talian Merchant in the Middle Ages, Norton and Comp. New York 1970. Sara, . Celal, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul1940, s. 423-40. Sarcaolu, Fikret, "lk Muhtra Bir Provokasyon muydu?", Popler Tarih, Say 2, Temmuz 2000. Saz, Leyla, Haremin yz, haz. Sadi Borak, Milliyet Yay. stanbul 1974. Schaendlinger, Anton C., Die Schreiben Sleymans des Priichtigen an Karl V., Ferdinand I. und Maximilian II. aus dem Haus-, RoJund Staatsarchiv zu Wien, VAW 1983 Serjeant, R. B. (ed.), slam ehri, ev. Elif Topugil, z Yay. stanbul 1997. Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838 1868), TTK Yay. Ankara 1989. ------'-' "Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisleri" Trkiye Gnl, 8/1989, s. 60-64. Seyid Bey, Hilafet'in Mahiyet-i er'iyyesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara 1923. Schaendlinger, Anton C., Die Schreiben Sleymiins des Priichtigen an Karl V., Ferdinand I. und Maximilian II., Wien 1983Schopoff, A., les reformes et la protection des chretiens en turquie 16731904, Paris 1904. Shaw, Stanford - E. Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, II, Cambridge Univ. Press, London 1977. Trkesi: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2 cilt, ev. Mehmet Harmanc, E Yay. stanbul1994. Soysal, smail, "Umur-u Hariciye Nezaretinin Kurulmas -1836", Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, EF Tarih Ara trma Merkezi, stanbul1990, s. 71-89. Spuler, Bertold, The Mongols in History, Praeger Publishers, New York 1971.

558 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Stoianovich, T., "Land Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy", Journal of Economic History, XIII/4, 1953, s. 398411. Sueska, A vd o, "Die Rechtsstellung der Bvelkerung in den Stadten Bosniens und der Herzegovvina 1463-1878", SOEJ, 8, 1968, s. 84-99. Sugar, P. F., "Southheastern Europe Under Ottoman Rule (13541804)", A History of East Central Europe, V, University of Washington Press, London 1977. Sleyman Sud!, Defter-i Muktesid. Osmanl Vergi Dzeni, haz. Mehmet Ali nal, Isparta 1996. Svetkova, Bistra, "To the History of the Resistance Against the Ottoman Feudal Damination in the Danube Region of Bulgaria", Etudes Historiques, IV, Sofia 1968. "Problems of the Bulgarian Nationality and the National Consciousness in the 15th-18th Century" Etudes Historiques, VI, Sofia, s. 57-80 _ _ ____, "To the Prehistory of the Tanzimat - An Unknown Political Treatise of the 18th Century-", Etudes Historiques, VII, Sofia 1975. ener, Abdllatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Verf?i Sistemi, iaret Yay. stanbul1990. emseddin Gnaltay, ran Tarihi, I, TTK Yay. Ankara 1948. entrk, Recep, "Millet", DA, XXX, s. 64-66. Tabsra-i Akif Paa, 4. defa. Konstantiniye 1300. Tahsin Paa, Abdlhamid Yldz Hatralar, stanbul1931. Taeschner, Franz, "slam Ortaanda Futuvva", F Mecmuas, XV/1-4, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 1-32. _ _ __, "Akhi (Ah!)", EJ2, New Edition, I, s. 321-3. Ta, Hlya, XVII. Yzylda Ankara, TTK Yay. Ankara 2006. Tekeli, lhan, Blge Planlama zerine (Makaleler), T Mimarlk Fakltesi Yay. stanbul1972. - lber Ortayl, Trkiye'de Belediyeciliin Evrimi, TD Dernei Yay. Ankara 1978. Tocqueville, A. de, L'ancien regime et la revolution "Introduction" J.P. Mayer, Paris, Gallimard 1967. Trkesi: Eski Rejim ve Devrim, ev. Turhan Ilgaz, imge; Ankara 2004.

ILBER ORTAYLI -

559

Todorov, N., Balkanski Gorod XV-XIX vekov- Balkancity XV-XIXth Centuries, Izdelstva Nauka, Moskva 1976 . Traikov, V., Ideologiceski Teceniya i Programi v Nazionalno Osvoboditelnite Dvijeniya na Balkanite do 1878 Gadina (Ideologische Richtungen und Programme in den Nationalen Befreiungsbewegungen der Balkanlaender his 1878), Sofia 1978. Tremel, F., Wirtschafts und Sozialgeschichte sterreichs, Graz 1969. Tu, Salih, sliim Vergi Hukukunun Ortaya k, AF Yay. Ankara 1963. Tunaya, Tark Zafer, Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, HF Yay. stanbul1975. Trkiye'de Siyasal Partiler, I (kinci Merutiyet Dnemi), III (ttihad ve Terakki), Hrriyet Vakf, stanbul1984, 1989. Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetimi'nin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yay. Ankara 1981. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu, stanbul1971. Turan, Osman, Seluklular Ve sliimiyet, Turan Neriyat Yurdu, s tanbul1971. Turan, Osman, "kta", sliim Ansiklopedisi, V/2, s. 949-59. Turan, erafettin, Kemal Paa-Olu emsddin Ahmed bn-i Kemal, Teviirih-i Al-i Osman II. Defter, TTK Yay. Ankara 1991. ------' "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi, 22/182, 1956. "Osmanllarda Hassa Mimarlar'', ADTCF Tarih Ara trmalar Dergisi, Say 1, Ankara 1963, s. 3-12. "Cevdet Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri", Ahmed Cevdet Paa Semineri, stanbul1986. Trk Ansiklopedisi, "Bizans", VII. Fasikl, s. 49-50. Trk Ziraat Tarihi, (Heyete hazrlanm), stanbul Devlet Basme vi, 1928. Trkgeldi, Ali Fuad, Grp ittiklerim, TTK Yay. Ankara 1951. Tyan, Emil, Historie de L'Organisation Juridiciaire en Pays d'Islam, Devxieme Edit. Leiden-Brill 1960. Udovitch, Abraham L., Partnership and Profit in Islam, Princeton Univ Press, N. Jersey 1970. Uluay, aatay, XVII. Asrda Saruhan 'da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul1944.
_ _ ____J
_ _ ____J

560 -

KULLANILAN KAYNAKLAR

Harem II, TTK Yay. Ankara 1971; 1993. Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Yay. Ankara 1968. Ursinus, Michael"Millet", EJ2. Uaklgil, Halid Ziya, Saray ve tesi, I-II, stanbul1941-1942. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, TTK Yay. Ankara 1948. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK Yay. Ankara 1948. Osmanl Devletinin lmiyye Tekilat, TTK Yay. Ankara 1965. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu - Karakoyunlu Devletleri, TTK Yay. Ankara 1969. Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, TTK Yay. Ankara 1970. Kapkulu Ocaklar, I-II, TTK Yay. Ankara 1943-44. ok, Bahriye, slam Tarihi. Emev'iler, Abbaszler, AF Yay. Ankara 1968. ok, Cokun- A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, AHF Yay. Ankara 1976. nal, Mehmet Ali, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), TTK Yay. Ankara 1989. nvar, Safiye, Saray Hatralarm, stanbul1964. Vak'a-Nvis Ahmet Lutfi Efendi Tarihi, X-XV, haz. M. Mnir Aktepe, TTK Yay. Ankara, 1988-1998. Vasiliev, A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev., A. Mfid Mansel, Maarif Matbaas, Ankara 1943. Vinogradoff, Paul, Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, ev. Fatih Dzgren vd, Gebe Yay. stanbul1997. Vladimirtsov, B.Y., Moollarn timai Tekilat, ev. Abdlkadir nan, TTK Yay. Ankara 1944; 1995. Vryonis, Speros Jr., "Demokratia and Eleventh Century Guilds", Dumbarton Oaks Papers, 1963. _ _ ____, Byzantium and Europe, Thames and Hudson, London 1970.
_ _ __ J
_ _ __ _ . J _ _ __ _ . J _ _ __ _ . J

_ _ __ J

iLBER ORTAYU -

561

Wensink, A. J. - Kramers, J.H., Handwrterbuch des Islam. Im Auftrag der Koninklijke Akademie van Wetenschappen Amsterdam, herausgegeben. Leiden 1941. White, Lynn Jr., Medieval Technology and Social Change, Oxford Univ. Press, London, Oxford 1964. Wittek, Paul, Osmanl mparatorluunun Douu (The Rise of the Ottoman Empire), ev. Fahriye Ark, irket-i Mrettibiye
Basmevi, stanbul1947.

Yakubovskiy, A.Y., Altnordu ve k, ev. H.Eren, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1976. Yazc, Nesimi, "Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu", 150.Ylnda Tanzimat, TTK Yay. Ankara 1992, haz. H. Dursun Yldz, s. 139-210. Yerasimos, Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Il, Gzlem Yay. stanbul1975. Young, George, Corps De Droit Ottoman, Il, Oxford 1905. Ycel, Yaar, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyon", Belleten, XXXVIII/152, TTK Yay. Ankara Ekim 1974, s. 675-708. Zabelin, ivan, Domanij Byt Russkih Tsarej, 1-11, Moskva 1895 ve 1915. Zeydan, Corci slam Medeniyeti Tarihi, ev. Zeki Megamiz, VI, Dal Neriyat, stanbul1973.

DZ N

A. Cevdet Paa, 427,429, 430 A. G. Mears, 194 A. Vefik Paa, 424 Abbasiler, 192 Abbasiler, 28, 29 Abdalan- Rum, so Abdurrahman eref Bey, 219 Abdurrahman Vefik Bey, 131 Abdurrahman, 56 Abdlaziz Han, 493 Abdlaziz, 174, 178, 181, 184, 185 Abdlkadir Sinani Efendi, 266 Abdlmecid Efendi, 177, 193 Abdlmecid, 173, 404 Abdlmelik, 187 absentee landlords, 157 absentee, 359 Acem1,56 acemiolan, 242 aklar aas, 248

adaletname, 158, 262, 401 Adana,428 adem-i merkeziyeti, 414 adem-i merkeziyetilik, 201 Adil Kararlar Yksek Kurulu,418 Adiiye Mektebi, 411 Adiiye Nezareti, 412 administrators of pious foundations (waqf), 383 Adriyatik denizi, 78, 79, 107 Adriyatik, 292, 339, 376 aerikon, 41 Afganistan, 59 Afrika (Ifrikiyye), 53 Afrika, 15, 18, 32, 39, 45, 46, 53, 55, 58, 79, 116, 121, 123, 160, 326,339,354,489,498 ager publicus, 68
agoranomo~44,300 Aa

Han, 197 245, 485 Aavat Oca, 491 al resmi, 41 Alebiler, 58, 190
Aa Kaps,

564- DIZIN

resmi, 229,480 Ariboz, 249 Ahamaniler, 24, 25 ahi baba, 104 ahi, 104 ahidname, 216, 338, 353, 450,455,457 ahilik, 296, 299 ahka.m- mhimmeye, 216 ahka.m- ikayet, 216 Ahlat, 98 Ahmed Celal Paa, 521 Ahmed Cevdet Paa, 267 Ahmed Han, 155 Ahmed Midhat Efendi, SOO Ahmed Refik, 180,449 Ahmed Resmi Efendi, 394 Ahmed Vefik Paa, 386,517 Ahmet Ltfi Efendi, 306 Ahtamar, 457
aka,200213,221,222,22~

anam

225,226,231,232,234,235, 236,237,238,255 Akdeniz, 15, 16, 17, 53, 57, 58, 72, 77, 78, 79, 84, 85, 86, 88, 91, 97, 98, 99, 100, 106, 109, 113, 118, 120, 123, 153, 160, 162, 226, 245, 246, 247, 291,293,303,314,326,331, 345,348,349,350,352,353, 354,355,374,380,421,422 Akkerman, 380 Akkoyunlu, 100, 110, 117, 120, 121, 147 akritoi, 113

Aksum1,46 aktarma, 227 ala, 135 Alaeddin Paazade Celal Bey,484 Alemanlar, 31 Alemdar Mustafa Paa, 361 Alemdar Vak' as, 181 Aleon,481 Alevi, 121, 149, 159, 405 Alevllik, 14.9 Alexander psilanti, 355 Ali ibn Ebu Talib, 188 Ali bn Muhsin, 67 Ali Paa, 370, 415 Alikan aireti, 145 All Indian Khilafat Conference, 197 Alman, 122 Almanya, 31, 85, 91, 185, 291, 297,347,351,422,491,493 Alparslan, 97, 98 Alpler, 85 Altn Ferman, 79 Altnc Daire-i Belediyye, 317, 437, 439, 507 Altnordu, 110, lll, 113, 116, 117, 172, 182, 272 Altnyol, 181 Amalfi, 78 Amasra,430 Amasya, 120, 123, 155, 252, 443,370 amedci,218 arnedi kalemi, 218

ILBER ORTAYLI -

565

am ira, 451, 469 Amr bn'l As, 53 Amuderya (Seyhun nehri), 97 Anadolu, 17, 18, 35, 45, 46, 47, 69, 70, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105, 106, 114, 115, 116, 117, 120, 121, 122, 130, 133, 135, 138, 143, 144, 145, 146, 147, 149, 150, 151, 154, 155, 156, 157, 159, 204, 206, 207,208,213,225,226,231, 232,233,261,263,264,265, 266, 267, 272, 308, 309, 310, 319,326,352,361,362,364, 366, 367, 368, 369, 370, 371, 372, 373, 375, 380, 383, 384, 385, 386, 387, 405, 411, 414, 420,424,430,431,444,462, 478,498,512,513,521,525 anayasal romantizm, 534 Ancyra,42 Andrassy, 501 Andri,316 angarya, 117, 119, 130, 134, 147 Ankara, 92, 115, 165, 193, 269, 285, 295, 311, 339, 367, 369, 443,519 Antakya, 45, 53, 326 Antep, 236, 266 anti-chelcedon, 100 Antoin Calland, 391 Aquileia, 78

Arabistan, 17, 213, 224, 228, 237, 392, 420, 424, 431, 440, 498,507,514 Aram1,28 Aram'iler, 26 Arayc, 288 Arazi Kanunnamesi, 416, 443,445 arazi-yi mevat, 68 Arba (Rab), 84 arbiter, 65 archienuchos, 35 Ardahan,513 argyropratai (gmler), 43 Aristo,395 Arnavutluk, 84, 99, 119, 157, 241, 357, 383 Arsenii Sukhanov, 379
Arak1,24

Artin Dadyan Paa, 509 artopoioi (ekmekiler), 43 Artuk'iler, 99 arz tezkireleri, 218 asabiyye, 390 Asafname, 391 ases (yasak), 285 asesba, 272 As'ir, 498 askerf, 450, 451, 460 Aspahbed, 26, 27 asr- saadet, 159 Assen, 108 Astrahan, 346 Asur,28

566- DiZiN

Asya, 18, 30, 32, 39, 45, 53, 54, 55, 85, 88, 97, 98, 100, 106, 109, 171, 180, 191, 197, 273, 294,429 aar bedeli, 480 aar nizamnamesi, 474 Aar, 134,447 aba, 249 at yemi, 41 atabegler, 103 Atina, 452, 455, 523 atiantik iktisat blgesi, 153 Atlantik, 350, 352 Atlas denizi, 53 Augustus, 31,33 autocephal (zerk), 452 autocephaly, 374 Avahtar,28 avan,65 avarz hanesi, 140 avarz, 126, 140, 141, 142, 159, 212, 236, 286, 298, 317, 318,327 avarz- divaniyye, 368 Avarlar, 31 A vlonya, 227 Avrupa, 23, 28, 31, 32, 34, 38, 40, 47, 52, 61, 65, 72, 73, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 86, 87, 88, 91, 104, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 135, 138, 143, 152, 154, 157, 162, 163, 217, 221, 226, 227, 229,234,240,243,250,251, 256, 259, 260, 310, 311, 312,

331, 335, 340, 362, 386, 387, 388, 390, 392, 394, 395, 396, 397,435,447,449,457,462, 471, 473, 481, 482, 485, 488, 490,491,494,495,497,502, 503,504,512,517,518,520, 525,526,530,535,539 Avar (Afar), 145 Avusturya (Niedersterreich), 382 Avusturya Habsburglar, 172 Avusturya, 39, 122, 123, 155, 173, 178, 179, 187, 198, 204, 217,226,248,250,257 Avusturyal Ferdinand, 450 ayak naibi, 283 ayakbast, 158 Ayan Meclisi, 426, 500 ayan, 140, 141, 158, 241, 256, 356, 357, 358, 359, 361, 383, 384,393 Ayasofya, 511 Ayasuluk, 42 Aydn, 427,436,487,498,505, 519 aydnlanma, 32 aylak, 249 Ayn Callut, 192 Aynal Kavak Tenkihnamesi, 198,260 Ayn- Cellud, 99 Azak, 347, 348 azat, 28, 29 azeb, 14~ 141,240,247,249

LBER ORTAYLI -

567

Azerbaycan, 8, 98 Ahundzade, 473


AziZler, 8

Azmi.Efendi, 387 B B. Svetkova, 373, 380 Baba shak, 49 Baba Resul, 48 Bab- ali, 69, 26, 220, 256, 259, 288, 32, 44, 48, 429, 432,434,436 Bab- ali, 256, 259, 452, 456, 459,462 bab- asafi, 22 Bab- Defteri, 410 Bab- fetva, 69 Bab- Me1hat, 268, 289, 43, 530 Bab- Seraskerl, 50 Babil, 28, oo Babr, 32
Babroullar, 32
babssaade,203,204,22

Bahesaray, 257 Bahr-i Sefid, 255 bailo, 225 bakrc, 280 Balat, 28, 308, 37 Balkesir, 519 Balkan, 5, 6, 32, 35, 39, 45, 106, 107, o8, 109, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 25, 127, 33, 138, 40, 5, s4, 6o, 162, 279, 303, 316, 39, 326, 331, 345, 348, 35, 352, 354, 356,364,386,387,402,422, 479, 491, 509, 519, 526 Balkanistik, 388 Balkapan, 304 Baltazzi, 48 Baltk, 88, 9 banker, 447 Banque de Constantinople,
48

Banque Imperial Ottomane,


48

bachelor, 235 Bac- pazar, 30 Bactria, 45


bad-

hava,

4,

130,

39,

44,285

Baf, 248
ba ri, 42

Basileus-Vasiliyos, 33 Basra kapdan, 248 Basra, 6, 45, 64, 67, 71, 25, 252,495,516 Babaki kulu, 225 bakatib, 494 Bakitabet, 494 Bamabeyinci, 492, 494
bamimar, 39 bavekil, 57 Bavezirlik,

45, 64, 71, 97, 98, 23, 33, 9o, 19, 236, 252, 262, 266, 303, 320, 347, 500, 506,
53

Badat,

27

Batnller, s

568- DIZIN

Batum,513 Baybars, 191 Bayezid, 151, 154, 193, 223, 241 Baykent, 56 Becker, 381 Becs (Viyana), 121 bee (ocuk), 241 bedel-i askeri, 136, 417 bedel-i askeriye, 480 bedesten,281,295 Bedevllik, 56 Beg, 119 Begovica, 119 bekar taifesi, 321 Bekir Efendi, 179 Belazuri, 189 Belika Anayasas, 426 Belika, 31, 87 Belgrad antlamas, 217, 258 Belgrad, 217, 236, 248, 348 Belgrat (Singidunum), 326 Bender,270 Bengal, 197, 353 berat, 127, 129, 149,214, 236, 338 Berber1, 55 Bergen, 88, 91 bergende (brigantin), 247 Berlin Kongresi, 513, 514, 518,520,521,522,536,539 Berlin, 270, 377, 395 Bemard Lewis, 391, 394 Bessarion, 118 Beikta, 493

bey'at, 183, 189 beylerbeyi haslar, 129 Beylerbeyi Saray, 185, 264, 267,494 beylerbey i, 251, 252, 272, 273,274,286,289,319,371 Beyliki kalemi, 215 Beyolu, 394, 435, 437, 439 Beyrut, 501, 519 beyt-ul mal-i mslim!n, 125 beyt'l-mal emini, 367 beyt'l-mal, 55, 68 bezirgan, 330 Bezzaz, 280 Bhytinia, 115 bid'at, 58 bilad- erbaa, 267 bilad- hamse, 235, 267 Bilad- Selase, 283, 306 bildar bedeli, 368 Bilecik, 443 b!maristan, 72 Bingazi, 519 Birinci Cihan Harbi, 444 Birinci Cihan Sava, 453 Birinci Dnya Sava, 417 Birinci Murat, 251 Bzrun, 203 Bitlis, 155, 519 Bizans, 16, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 53, 54, 66, 67, 68, 79, 80, 82, 90, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108,

iLBER ORTAYLI -

569

120, 124, 126, 127, 135, 137, 139, 143, 149, 172, 180, 182, 187,203,223,245,249,251, 293, 296, 300, 304, 314, 326, 338,372,374,375,378 bogomiller, 119 Bodan (Moldavya), 18, 181, 207,218,252,255,256,396 Bolu, 254, 498, 419 Bonapartist, 468 Borba (Mcadele) gazetesi, 537 Boris Han, 107 Bosckay, 346 Bosna, 117, 119, 132, 154, 166, 236,241,242,252,316 Bourbonnelar, 173 boyar,298 bcekba, 283 Brklce Mustafa, 151 Britanya, 197, 209, 513, 514 brolik, 247 Brtanya, 31 Bruges, 87, 88 Brksel, 523 Budin, 37, 122, 123, 247, 248, 252,254 Budist, 73 Buhara,56 Buhar!, 62 Bulgar Eksarhl, 455, 286 Bulgar Gizli Merkez Komitesi (Tayen Zentralen Bolgarski Komitet), 538

Bulgaristan, 16, 107, 108, 115, 247, 260, 352, 356, 361, 429, 432,447,452,514,520,522, 526,530,531,536,538 Bulgarlar, 107, 115, 201, 310, 323,375,380,452,454,462 Bulgarzade Yahya, 471 Burgond,31 Bursa, 120, 227, 235, 254, 279, 295,311,43,456,519 Buveyhi, 91, 190
Bkre,523

brger-meister, 89 bte nizamnamesi, 477 Byk ekmece, 519 byk imparatorluk, 23 Byk skender, 24 Byk Kagun, 157 Byk Karl (Carolus Magnus), 40, 76, 87, 104, 107, 209 Byk Konstantin, 118 byk meclis, 85 Byk Petro, 183, 209, 229, 256,348,349,354,471,482, 518 byk tezkereci, 222

c
C. Cahen, 301 C. Orhonlu, 317 C. Rogel, 378 C. ok, 413,415,416 caba, 139

570- DiZiN

Caesar Octavianus, 31, 33 caiz e, 221 Cambridge, 153, 165 camedar, 103 canavar resmi, 126 Canbolatoullar, 356 Canik (Samsun), 253 Canik, 498, 519 Cantimir Dimitri, 218 capeloi (meyhaneciler), 43 Capette, 173 capitatio, 453 capitation, 54, 66, 134, 148 Capodistria, 84 cariye, 174, 176, 178 Carnat, 342 carta commune, 87 carta mercatoria, 88 Cataro (Kotor), 85 catartarioi (ipek eiriciler), 43 Cava, 299, 492 Cavid Bey, 476 cebeci, 207, 222, 244 Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, 429, 530 Cebel-i Lbnan Nizamnamesi, 530,537 Cebel-i Lbnan, 429,430, 474,
49~501,513,515,520,537

cebel, 255 ceb-i hmayun hazinesi, 223 Celali ekyas, 285 Celall ekyas, 347

CeHm syanlar, 244 Celall Kagunu, 356 Celali karkl, 346 Celalzade Mustafa, 214 Cem Sultan, 172, 175,242 cemaatba, 180, 181 Cemaleddin Afgan1, 417 Cemdet N asr, 70 Ceneviz, 257, 246, 259 Cenevizliler, 115 Cengiz Han, 117, 171, 172 Cenova, 78, 79, 80, 83, 91, 92, 100,217,350 cerahor, 140 cer'fme, 130, 139 cerularioi (kandilciler), 43 Cesaro-papist, 33 Cevdet Paa Tarihi, 393 Cevdet Paa, 391, 392,396, 471,472,473 Cevri Kalfa, 181 Ceyb-i hmayun katibi, 493 Ceza Kanunu, 412, 416 Cezayir, 18, 246, 248, 252, 260 Cezayir-i Bahr-i Sefid, 519 Cezayir-i garb ocaklar, 246 Cezayir-i Garb, 252 chairemporoi (domuz kasaplar), 43 Chalcedon (Kadky), 53, 451 Chardin, 389 Charles Martell, 78 Charlesmagne (Byk Karl), 33, 104

iLBER ORTAYLI -

571

Chersa (Cres), 84 cibayet, 477 cib-i hmayun, 254 Cihan Patriki, 172 cilvaz, 65 Cilvegz, 326 Cinci Hoca (Safranbolulu Hseyin Efendi), 237 cizye babaklkulu, 135 cizye, 26, 41, 57, 59, 62, 68, 118, 124, 129, 135, 137, 148, 154, 211, 225, 229, 405, 444, 451,453,454 Cobweb teoremi, 335 Codex Iustinianus, 37 Codex Theodosianus, 37 collegiata, 84 collegium, 296, 482, 518 Comes rerum privatarum, 35 Comes sacrorum largitionum, 35 comitatenses, 36 commanda, 85 Commentator, 32 concert European, 199 Condottiere, 82 Conseil d'Etat, 484, 518 consilium fevdatorum, 85 Constantin Brincoveanu, 376 Constantin, 32 Consulate del Mare, 82 Corpus Iuris Civilis, 37 Cour des Comptes, 478 Cuma divan, 212 Cuma Selaml, 181, 461

clus, 183, 494 crm- cinayet, 284

Uluay, 176 Bey, 97 akrcba, 208 aldran, 121 amlca, 247 anakkale, 113, 116,428 andarb Halil Paa, 221 andarb Kara Halil Paa, 232 andarblar, 221 ankr, 138, 370, 519 apanoullar, 157, 356, 358 ar Petro, 244 ar Simeon, 107, 108 arie Anna, 348 arie II. Katerina, 348 arie Katerina, 260 aramba Divan, 222 anigir, 205,207 anigirba, 207 atalca, 498, 519 atalhyk, 69
ar avu,35,207,222,320

aatay

207,219 ayka,247 ektiri, 257 elebi Sultan Mehmed, 170, 237 erkezistan, 241, 252
eme,260,349,356

avuba,

ete kay, 247 etine, 523

572- DiZiN

raan, 183, 494 ift bozan akas, 137, 152, 156 ift resmi, 137, 138 ift yeri, 26, 41, 138, 139, 160 iftlik, 356 in, 44,45 orum, 138 mleki, 281 plk subas, 283 rniyel1di, 90 ubuk, 367 ukurova (Klikya), 98, 309, 427

Dar'ulfunun-u Osman! (stanbul niversitesi), 411 Darl-Eytam, 440 Darlfnun, 269, 296 Darssaade Aalar, 186, 204 Darssaade aas, 492 darifa, 316 David Paa, 429,501 Davut Aa, 319 de facto, 422 de Halid bin Velld, 453 de hipparchos, 44
debbahan~281,320

D
Dadgar, 25 Dastan, 421 dahiliye nezareti, 408 Daire-i kitabet, 188 Dalmaya, 17 Dandenekan, 97 danimend, 234,235, 237, 242 Danimend!, 100 Danimendller, 99 dar'ul hilafet, 191 darbhane emini, 227 darbhane eminlii, 207 Dar- ura-y Askeri, 484 dar!, 56 , Daru'l-Harb, 449 Daru'l-slam, 449, 450, 453 Dar'ul Muallimat, 411

debirbed, 27 decentralization, 380, 383 defter kethdas, 227, 249 Defter tezkirecisi, 227 Defterdar Sar Mehmed Paa, 392 defterdar, 217, 220, 228, 231, 233,234,238,242,252,431, 434, 444, 481, 506 defterhane, 221 Defter-i Hakal, 483, 485 deisme, 151 Delhi, 198 demogerentos,422,480 demosiake, 41 deneg, tenege, 109 departemente, 429 depo (guildhall), 280 derbendi, 262, 451 dergah- mualla, 207 Dernschwam, 359

ILBER ORTAYLI -

573

Dersaadet Belediye Kanunu, 441,531 Dersaadet, 306, 456, 474 Despaclo Universal, 209 Devlet uras, 419 Devriye mevalisi, 235 devriye mevleviyeti, 266 devriye mevleviyyeti, 236, 267 devirme, 240, 241, 270, 384, 385 diarchie, 31, 33 diaspora revolutionnere, 422 Dicle, 331 Diderot, 382 Digenis Akritas, 34, 114 Digesta Pandectae, 37 dihkan, 28, 30, 54, 68, 453 dilsizler, 492 Dimitri Cantimir, 256, 395 Diocletianus, 45 dirlik, 124, 126, 127, 128, 129, 142, 150, 151, 156, 163, 220, 221,230,243,300,393 discour, 196 divan, 60 Divan- Alkam- Adli ye, 419 Divan- Alkam- Adliyye, 530 Divan- arz, 103 Divan- Hmayun, 140, 169, 208, 212, 216, 217, 218, 219, 220,226,228,236,242,248, 260,408,484,489,531 Divan- israf., 103

Divan-

istivfa., 102

410 pervane, 103 divan- saltanat, 102 Divan- tura., 103 divan!, 472 Divan'ul-berl'd, 60 Divan'ul-beyt'ul-mal, 61 Divan'ul-cund, 61 Divan'ul-larac, 60 Divan'ul-latem, 60 divan'ul-ina, 60 Divan'ul-mezallm, 61 Diyarbakr, 228, 461, 519 Diyarbekir, 138, 236, 252 dizdar, 285, 371 dizdarba, 269 Dobruca, 304 Do, 79 Dodurga, 271 doanc, 207 Doubayazt, 513 D'Olsson, 192,228 Dolmabale Saray, 491, 493, 494 Dolmabale, 183 Dolos, 314 domesticus sclolae, 35 domestik endstri, 295 domestik, 35 dominion, 79 Don, 259,346 Donald J. Ci o eta, 537
Divan- Donglan,45

Divan- Mulasebat,

Donizetti, 493

574- DiZiN

Dositei Obradovic, 379 dnm resmi, 139 drahmiye, 26 Drina Kprs, 316 droit civile, 195 Dubrovnik, 80, 84, 252, 257, 350 du ca, 84 duhan resmi, 139 duhuliye (octroi=oktruva), 438 duhuliye resmi, 126 duka, 225, 226, 254 Dulkadir" 252 duma, 420, 423 dunatos,40 durba, 36 Drzller, 345, 429, 501, 537 Dyun- Umumiye, 449, 453, 477,531 Dzmece Mustafa, 175

E
Ebniye-yi Hassa Mdrl, 322 Ebu Hanife rneinde, 189 Ebu Hanife, 313 Ebu Musa El Aar, 64 Ebu Sfyan, 54 Ebu Ya'la EHurra, 189 Ebu Yusuf, 313 Ebubekir Ratb Efendi, 394 Ebubekir, 187 Ebu '1 Derda, 64 Ebussuud Efendi, 202

Ebussuud Efendi, 263 Ebussuud Efendi, 312 Emiyazin, 457 Edessa, 24 Edirne (Hadrianopolis), 326 Edirne, 115, 116, 120, 132, 204, 241, 253, 263, 267, 274, 314,429,443,502,519 edna, 135 Edremit, 428 Efes, 53 Eflak, 116, 131, 155, 181, 207, 218,241,252,255,256,258, 346,361 Eftalit, 24 Ege, 36, 47, 79, 80, 84, 279, 331,519 Einli Said Paa, 471 Eri (Eger yahut Erlau), 346 ehl-i beyt, 188, 190 ehl-i cihad, 265 ehl-i hibra, 298 ehl-i kitap, 54 ehl-i menasb, 265 ehl-i rf, 273 ehl-i zimmet, 450, 455 Ehlibeyt, 149 Ejderhan, 117 Ekalliyet (minorite, aznlk), 454 ekber evlad, 490 Ekber ah, 191 ekber ve ered (senyoritas), 170

iLBER ORTAYU -

575

Ekrad airet, 444 Ekrad Beyi, 155 eksarhia, 39 eksarhlk, 286, 310 El Ahkamu's- Sultaniyye, 189 El Ahkamu's-Sultaniyye, 188 El Hac Ali Paa, 395 El Maverdi, 188 El Memun, 187 El Nasr, 187, 188 El ahrestanl, 188 El-Cezire, 17 elkab (titlatr), 198 Elphinston, 355 elviye-i gayrimlhaka, 498, 519 Emevller, 154 emir candar, 103 emir aniglr, 103 Emir Sleyman, 173 emir, 103 em 'ir, 59, 173 Emir-i ahur, 492 emir-i ahur" 103 emir-i alem, 103 emir-i dad, 103 emir-i silah" 103 emir'ul- m'minln, 57 Emlru'l-m'minln, 187 emiru'l-umera, 190 Emlak-i Hmayun, 494 Emniyyet-i Umumiyye Mdriyeti, 526 emperyal protokol, 207 Encmen-i Dani, 409

enderun hazinesi, 223 Enderun, 178, 186, 203, 204, 205,206,207,241,242,243 Enderun, 203 Enderun, 385 Enderun, 418 Enderun, 491 Enderun- Hmayun Nezareti, 206 Enderunlu Ata, 203 Endls, 190 Endls,32 ennemion, 41 Enrico Dandolo, 79 Ensab, 189 eparh,44 Ephesos,42 Epir (Yanya), 375, 376, 383 equitatus (svari), 245 Eran anbaragbed, 27 Eranspahbed,26,27 Erdel, 122, 155, 181, 252, 256, 257,346,347,348 Ergin aman, 393 Ermeni m illeti, 451, 456, 457 Ermeni Patrik'i, 118 Ermeniler, 100,389 Ermenistan, 28, 34, 42 erqusteria:, 44 Erturul Alay, 492 Erzurum, 121 Erzurum,228,236,238, 247,252 ,254, 264, 267 Erzurum" 5196

576- DiZiN

Eski Saray, 179, 203 Eskiehir, 367 Eskiehir, 539 esvapba, 492 eitlik ilkesi, 402, 444 eitlik ve gvenlik, 403 eraf,, 140,141,146,356,359 eraf- kuda.t, 263 eraf- kuzat, 235 erefi, 225 Eugenie, 491 Evkaf N azrl, 289 Evkaf Nezareti, 268 Evkaf Nezareti, 315 Evkaf- Hmayun Nezareti, 414 Evkaf- Umumiye Nezareti, 314 eviadi vakflar, 314 Evli ya elebi, 296, 390 Evronos Gazioullar, 208 evsat, 135 exercitus stratos, 39 eyalet, 28, 29, 36, 41, 44101, 102, 103, 104, 105, 106, 121, 122,123,125,127,128,130, 131, 132, 133, 136, 148, 150, 163,169,207,210,212,223, 228, 229, 230, 231, 240, 243, 244, 246, 249, 250, 251, 252, 253,358,361,364,368,370 Eyb, 283 Eyp Sultan Camii, 194 Eyp,222,235,266,362 eyyam- resmiye, 273

Eyyuhller, 59 Ezher, 193

F
facio, 35 fakih, 62 Farabi, 397 Far hi ailesi, 362 Fatmller, 190 Fatmller, 47 Fatih And, 395 Fatih Camii, 233 Fatih Kanunnamesi, 214, Z21, 223,224,231,232,273 Fatih Sultan Mehmed kanunnamesi, 263 Fatih Sultan Mehmed, 170, 173, 181, 198 Fazl Ahmed Paa, 347 fellah, 691
Fene~218,226,269,256

Fene~281,311,360,452,455

Fenerli Bey, 459 feodalite, 23, 29, 77, 87, 117, 124, 125, 139, 144, 151, 162, 163,250,346,360 feraiz, 62 Ferdinand, 122 ferman, 60, 136, 140, 152, 158, 198, 214, 216, 367, 368, 371,451,453,456 Feshane, 443 fetva emini, 232 fetva, 200, 202, 230, 231, 232, 276

ILBER ORTAYLI -

577

feudus-feudum, 77 fkh, 57, 62, 64, 65 Frat, 184, 247, 248 frkate, 246, 247 Filibe, 236, 267, 514 Filistin, 53, 69, 71, 72, 75, 121, 452,453,455,456,512,514 Firdevs1, 56 Firdovs1, 29 fiscus, 68 Flandr, 31, 81, 87 Floransa, 7-8, 81, 83, 84, 118 flori, 225 florin, 84 Fondaco dei Tedeschi, 80 Fondaco dei Turchi, 80 Fondaco di Tedeschi (Alman Ham), 91 forsa,256 Frank, 31 Fransa Seyahatnamesi, 395 Fransa, 124, 126 Fransa, 176, 187, 200, 225, 237,262 Fransa, 32 Fransa,349,351,354 Fransa, 365 Fransa,392,393,395,397 Fransa,468,495,501,506, 520,527,536 Fransa,533 Fransa, 77, 78 Fransz ihtilaJi, 349 Fransz ihtilali, 394 fraternite, 299

Freie Reichstadt, 87 frikata, 258 Fuad Paa, 410, 427,429, 502 Fuat Kprl, 36, 80, 103, 165, 318, 321, 346 Fuat Paa, 471 Fugger, 91 fukaha, 117, 188, 329 fukaha, 62, 63, 64 functionaries, 384 futuvva, 295 ftvvet, 296,297

G
Galata, 79, 80, 283, 306, 322 Galatasaray, 204,206,241 galebe divan, 212, 213 galer,246, 247,249 galiotta" 246 Gandhi, 197 Garb Ocaklan, 18 gardiyanba, 249 Gazan Mahmud, 192 gazi gelenei, 150 Gazi Mustafa Kemal, 195 Gazneliler, 59 Gaznevller, 56 gedik, 142,294,298,302,321 Gedikler Nizamnamesi, 302 Gelibolu, 115, 138, 248, 304, 330 Gelibolulu Mustafa Ali, 346 General Suvorof, 348 Gennadios, 118

578- DiZiN

Gentile Bellini, 120, 202 Germanya, 31, 45 Gettolar, 281 Geylan, 252 gezit, 26 gezit, 54, 66 Ghennadios, 118 ghetto, 72, 83 Gibbons, 160 gilde, 297 Gildehalle, 88 Giraylar, 171, 181,218,257 girdablar aas, 248 Girit, 84, 85, 123, 235, 345, 347 Girne, 248 glossatr, 32, 38 goft-i gav, 26 Goitein, lome, 331,337, 339,345 gomategan, 357 Gonfoloniere, 60 Gospodin Velikiy Novgorod (Byk Efendi Novgorod), 90 gospodor, 256 Got, 77 Gotlar, 32,36 Gktrk, 56 Gktrkler, 43 Greklerin imparatoru, 36 guildhall, 280 gulam, 204, 241 gulaman- dergah, 105 gulame, 241

gureba-i yemin (sa garibler), 206 gureba-i yesar (sol garibler), 206 Glnu Emetullah Sultan, 174 Glnu Emetullah, 174, 180 Grcistan, 252 Gyrgy Dosza, 122

H
24, 46 46 Habeistan, 345 Habsburg, 122,123,364,389, 381,382 Habsburglar, 122, 123, 172 Habsburglar, 177, 184, 201, 345,347,348,381 Haccac- Zalim, 56 Hace Saadeddin, 234 hacegan, 211 Hace-i bozork, 59 Hac Bekta, 154 hacib, 65 hacibu'l-hccab, 103 Haderne-yi hassa, 493 Hadice Tarhan, 174 Hadimu'l-Haremeynu' erifeyn, 158 Hadrianus, 37 Hafz Behram Aa, 492 Hafize Hatun, 179 Hafsa Sultan, 176
Habeistan,
Habe,

iLBER ORTAYLI -

579

Haim Nahum, 478 Hakem Olay, 185 Hakkari, 155 Haleb, 228, 235, 252, 309, 359, 427, 428, 429, 443, 446, 502, 519 Halet Efendi, 237 Halet Efendi, 394 Hali, 248, 249 Halid Paa, 370 Halife Abdlnecid Efendi, 173 Halife Abdlmecid, 175, 177, 181, 184, 194 Halife Abdlmelik, 55 Halife Ali, 188 Halife El Mustasm, 190 Halife Osman, 187 Halife Osman, 62 Halife mer, 187 hallfe-i mslimin, 187 halifelik, 187 Halifetu'llah, 187 Halil Hamid Paa, 394 halka-i has, 105 Hamburg,81,87,88 Hamideli, 116 Hamidiye dnemi, 515 Hamidiyye dnemi, 533, 534, 536 Hammer; 114, 116, 160, 171 Han Saadet Giray, 259 Hanbell, 63, 65 Hanedan Defteri, 175 Hanefi, 63, 65, 329, 415, 461

Ham Mengli Giray Han, 176 Ham Selim Giray, 348 hammsultan, 175, 177, 186 hankah,312 Hanover, 210 Hansa, 47, 81, 85, 86, 87, 88,100, 291 Hansetag, 89, 92 Hanya, 85 harac, 60, 66, 89, 117, 134, 135,453 haracgzar, 122 harac- mukaseme, 135 harac- mukaseme, 66 harac arazi, 68 haraci, 104 haraci, 135 haraci, 453 hara, 26, 36 Harbiye Mektebi, 473 Harbiye Nezareti, 183 Harem, 170, 173, 174, 178, 180, 181, 186, 189, 203, 204, 207, 210, 214, 242 Haremeyn (Mekke-Medine), 227 Haremeyn mevleviyyeti, 235 Haremeyn, 227 Harem-i Hmayun, 178, 491, 492 Harici, 189 Harkiye Evrak Odas, 409 Harkiye Nezareti, 408,409, 410 Harrar, 524

580- DiZiN

Harun, 60 has oda,205 has odababa, 205 has, 35, 201, 216, 220, 229, 303, 319, 327 Hasan bin Sabit, 187 Hasan Paa, 493 haseki, 245 haslat- riye, 221 hassa alaylar, 244 hassa bamimar, 318, 319, 321 hassa mimarlar, 207, 318, 319,320,321,323,341 hassa ordusu, 36 Hassuno, 69 Haim], 181 Hata!, 121 Hatice Tarhan Sultan, 180 hatt- hmayun, 179, 218, 273,324,401 havale, 124, 145 Havass- hmayun, 128, 135 Hazar, 43 Hazm!ler, 356 hazin, 330,335 hazinedar, 179,205 Haz'ine-i Amire, 477 Hazine-i hassa) Yldz Arivi, 126, 182, 494 hazine-i hmayun, 223, 493 hazinu divanu'l-hukum, 65 Hazreti Muhammed, 53 hellenizasyon, 189 Hemedan,45

Heraclius, 25, 33 Heraklios, 54 herbed,27 Herder, 382 Hereke,443 Hersek, 154, 166, 492, 513, 531 hevayic-i zaruriye, 303 heyet-i ayan, 516 Heyet-i Vkela, 482, 516, 517 Hrka-i Saadet, 180, 489, 491 Hzru'l-Mluk, 391 Hicaz, 18, 193, 199, 204, 251, 257,335,430,446,469,489, 512, 519, 521 hidmet timar, 129 hiliifet, 173,187, 188,189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199 Hilafet-i slamiye, 194 Hilafetin Mahiyet-i er'iyyesi, 194 Hind denizi, 53 Hind, 26, 46, 47, 53, 196, 197, 199 Hindistan, 196, 199, 312, 353, 489 Hint denizi, 24 Hioronymus W olff, 30 Hira, 28 hirfet, 295, 330 hisba, 300 Hitit, 28 Hoca shak, 386

iLBER ORTAYLI -

581

Hollanda, 31, 80, 350, 351, 352,353,354 Horasan, 28, 55, 56, 58, 59, 97, 98, 190 Hosrev-i Nuirevan, 25 Hovakim, 456 Hudeybiye Bar, 197 Hukuk Mektebi, 269 Hukuk- Aile Kararnamesi 417 Hulagu, 190, 1911 humbarac, 245 Hun,77 Hunlar, 31 Hunyadi Yano, 116, 122 Huszar (yirmilik), 255 hccet, 274 Hnkar iskelesi Anlamas, 402 Hrrem, 174,178,203 Hrriyet ve tiHH Frkas, 442 Hseyin Hatemi, 314 Hseyin Hezarfen Efendi 391 Hsrev Paa, 404 hvarvaran, 28 Hz. Adem, 187 Hz. Ali,54 Hz. Davud, 187 Hz. Ebubekir, 53, 187 Hz.Musa,60 Hz. mer, 25, 54,63, 67,452
1
1

I
I. Abdlhamid, 179,392, 393 I. Ahmed, 170, 174, 179, 180,203 I. Bayezid (Yldrm), 115, 150, 154, 174 I. Cihan Sava, 524 I. Dnya Harbi, 520 I. Dnya Sava, 199, 441 I. Merutiyet, 439, 483 506, 531 I. Murad, 170,204 I. Nikola, 183, 453 I. Peter, 380 I. Selim (Yavuz), 120 I. Sleyman (Kanuni), 180 I. apur, 24 Ihlamur, 183 II. Abdlhamid, 174, 178, 184, 185,199, 411, 425, 426, 458,459,473,488,491,492, 493,494,513,514,515,516, 517, 520, 521, 524 II. Aleksandr, 427 II. Basil (Bulgarkesen), 108 II. Bayezid, 120, 172, 174, 193, 198, 200, 221, 243 II. Dnya Sava, 352 IL Henry, 89 II. Hsrev, 25,26 II. Katerina, 394, 471 IL Keyhsrev, 148

582- DiZiN

II. Mahmud, 170, 174, 181, 184,206,209,211,268,306, 314, 315, 319, 322, 359, 361, 404, 408, 411, 412, 410, 459, 451, 457, 472, 477, 490, 505, 510 II. Mehmed (Conqueror), 374 II. Mehmed (Fatih) Kanunnamesi, 192 II. Mehmed, 117, 120, 121, 193,198,312 II. Merutiyet, 136, 206,222, 317,417,477,488,491,493, 495, 498, 510, 519, 520, 521, 525,529 II. Merutiyet' de, 458 II. Murad, 116, 120, 152, 156, 223,231,240;242 II. Mustafa, 171, 179 II. Osman, 174, 243 II. Philippe, 121 II. Selim, 228, 242 II. Sleyman, 173 III. Abdurrahman, 190 III. Ahmed, 174, 178 III. Gyasseddin Keyhusrev, 191 III. ivan, 90, 92, 346 III. Mehmed, 170, 173 III. Murad, 228 III. Napolyon, 491 III. Selim, 174, 178, 181, 199, 217,221,349,361,392 III. Vasil, 259

Il Principe, 35 Illyricum (Balkanlar), 39 Institutiones, 38 Investitur kavgas, 33 Ion adalar, 376 Irak, 16, 54, 55, 59, 67, 68, 71, 98, 197,338 Isauria, 39, 40 Isauria'l Leon, 35, 38 Isiahat Ferman, 408, 411 Islahat, 405, 407, 409, 412 slahat, 467, 471, 473, 476, 477,497,510,514,515,520 Islahat, 500, 512, 513, 514, 515,520 Isparta, 443 Istabl- Amire mdiri, 492 Istabl- Amire Mdlrlii, 492 Iustinianus, 32, 34, 37, 38, 39, 40, 42, 118, 125, 137 IV. Bela, 119 IV. Henri, 33 IV. Mehmed, 174, 180, 218, 221,347 IV. Murad, 178, 179, 205, 243, 262,320,347 IV. Murat, 243, 254 IV. Mustafa, 174, 181, 361 Ivan Gundulic, 377

i
i'lilm,274 ibadet, 62 bn Haldun, 53,390,394, 395,473

iLBER ORTAYLI -

583

bn Suud ailesi, 392 bn Taymiyya, 58, 392 brahim Paa, 385

l Genel Meclisi, 431 l Principe, 374 lhan Tekeli, 160, 163 lhanl, 30 lhanllar, 113, 125, 146, 149 llirya (Arnavutluk), 34 lteri Kaan, 55

idizet, 264 ichthyopratai (balklar), 43 icma, 417 cna- mmet, 62 icmal defteri (mcmel defter), 127 ictihad, 62, 313 dare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi, 430 dare-i Umfmiyye-i Vilayet Nizamnamesi, 498 dare-i Vilayet Nizamnamesi, 497,498 dris-i Bitlis!, 155 iftii, 263, 267 gnatiev, 432 idi, 104 idiba, 104 htisab Kanunlar, 301, 302 htisab N azrl, 289, 290 htisab Nezareti, 268, 437, 511 htisab resmi, 126 ihtisab rsumu, 290 ihtisab, 289, 290, 301, 302, 436 htiyar Meclisi, 433 ihtiyar, 63 kinci Merutiyet, 441 ikonoklast, 40, 119 ikta, 103, 104, 105, 125, 147, 152

iltizam, 134, 135, 142, 157, 159, 300, 405, 410, 443, 444, 447, 459, 461, 476 mam Ebu Hanife, 63 mam Hanbel, 63 mam Malik, 63 mam afii, 63 mam, 57, 280, 305, 306 mam- evvel, 494 imam- sani, 494 mdad- seferiyye, 141 mparatorie Zita, 491 imparatorluk mar, 493 imtiyazat, 450 mtiyazl Beylik, 122, 155 nalck, 114, 118, 127, 137, 138,153, 160, 165, 166, 330, 340, 401, 444 inas rtiyeleri, 411 ngiltere, 80, 86, 88, 92, 338, 349, 350, 352, 362, 402, 403, 429,501,525 inklab, 473 ntihab Kanunu, 424
ntihabat- Me'mfrin

Komisyonu, 268 ntihiib- Memurin Komisyonu, 421

584- DiZiN

onya, 100
pek Patriklii (Pe), 378

ippoforsi, 41
psilanti ailesi, 360

irade-i seniyye, 483


ran, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31,

32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 43, 44, 45, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 70, 71, 73, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 113, 115, 117, 120, 121, 123, 124, 127, 143, 144, 145, 146, 147, 149, 154, 155, 161, 162 rfan Paa, 522 irredantizm, 377 skandinavya, 88 iskele resmi, 142 skender Beg Kastriota, 119 skit, 34 slam ehri, 70, 71, 72 slamn klc, 99 smail Beiki, 145 smail Hakk Bey, 433 spanya, 122, 350, 354, 458 ispene, 137, 139 stanbul, 37, 47, 79, 93, 99, 102, 109, 110, 118, 120, 159, 165, 166, 172, 178, 192, 193, 202,207,264,265,267,268, 269, 272, 275, 277, 281, 282, 283,288,289,296,302,303, 304, 306, 308, 310, 317, 321, 322,325,331,338,339,355, 360, 361, 365, 375, 380, 385,

387, 405, 412, 414, 428, 430, 1 435, 436, 437, 439, 440, 441, 443, 444, 445, 446, 448, 449, 450, 451, 456, 457, 458, 462, 463, 489, 490, 492, 494, 498, 500, 504,505, 506, 507, 519, 520,530,532 istibdad, 531 istimalet, 451 sve, 92, 349 kodra, 443, 519 kodral Mustafa Paa, 357 tira, 141 tirya, 351 talya, 32, 39, 45, 47, 77, 78, 81, 82, 86, 88, 91, 118, 457, 489, 519, 520, 524 ttihat Terakki, 287, 302, 442, 520,524,525 ius abutendi, 69 ustizrat, counsellor, 65 zmir, 157, 266, 291, 322, 331, 340, 457, 463 znik (Nicea), 114, 262, 263

J
Jan Sobieski, 363 Jean de la Foret, 338 Jeriho, 69 Jirecek, 327 jize, 66 Joseph Hammer, 114, 116, 388 Jovan Rajic, 379 Juraj Krizanic, 377

iLBER ORTA YU -

585

Justinianus, 24

K
kaadiyu'l-kudat, 58 Kabil, 56 Kad Burhaneddin, 115 kad, 20, 58, 65, 140, 141, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 293, 295, 298, 301, 305, 306, 312, 315,318,320,323,369
Kadky,43 Kadlara

Mteallik Kanun

268 491 25 <adzadeliler, 392 kadileker, 274 Kadisiye, 53 kadiyu'l-kudat, 103 Kafkasya, 17, 347, 349 Kahire, 303 Kahlenberg, 347 kaide-i tedric, 473, 502 Kaiserliche Privat Orient Kompanie, 353 Kal'a-i Sultaniyye, 498, 519 Kaldani, 60 Kaldaniler, 309 kale eri timar, 129 kale erleri, 285 Kalenteran, 358
Kadsiye,

kadnefendi,

Kal o Juannis (Gzel ivan), 108 Kamame,453 Kamil Bey, 506 Kamphvener Paa, 492 Kandiye, 85 Kanun- Esas 471 473 516,517,519,525 kanun- muvakkat, 519, 526 Kanuni Sultan Sleyman, 262,263 Kanuni Sleyman, 121, 122, 123, 132, 136, 346 Kanuni, 346, 450 Kanzler- Chancellier (katipler), 59 Kapadokya,100 Kapadokya, 34 Kapagan Han, 55 kapan resmi, 126 kapc, 65 kapkulu, 97, 105, 285 kapkul u, 347, 356,357 Kaptan Paa, 393 Kaptanpaa eyaleti, 36 kara, 139 Karada, 378, 523 Karadeniz, 17, 43, 47, 79, 80, 88, 118, 331, 349, 354, 355, 360,375, Karageorgi, 379 Karahanllar, 97 Karahisar, 274 Karaim, 451 Karakei, 492
1 1 1

586- DiZiN

Karakoyunlular, 117 Karaky, 393 Karanan, 115, 116, 120, 132 Karananl, 462 Karaosnanoullar, 157, 356 Kardinal Cesarini, 118 Karesi (Balkesir), 138 Karesi, 498, 519 Karintiya, 351 Karl, 491 Karlofa Antlanas, 482 Karlofa, 348, 353,387 Karlowitz (Karlofa), 381 Karnat!ler, 27 Kars, 99, 513 Kartaca, 39 Karya, 100 Kasnpaa, 360 Kasr- irin, 347 kast,26 Kastanonu, 370, 500, 519 Kagar, 45 Katalan, 338 Kati b elebi, 390, 391, 392, 394,396 klitib, 126, 140 Katib-i adillik, 268 kaufhalle, 297 Kavad, 25, 39 kavaf,280 kayd- hayat, 33, 143 Kayz, 116 Kayseri, 138, 369, 519 kazli,263,264,265,260271 Kazaklar, 98, 346

Kazan, 117 kazasker,263,264,265 Kefalonya, 84 Kefe, 133 Kenal Beydilli, 459 Kenal Paa, 493 kephaletikon, 453 kervansaray, 312,315,327 Kethoda-yan, 357 kethuda, 128 kethda, 267, 272, 493 kethdi, 285,286,287,297, 298,302 Kbrs, 41, 84, 123, 133, 271, 455,479,513 Kbtller (Kobt), 310 kl hakk, 139 Knalzade, 390 Knk, 97, 145 Krn, 17, 36, 47, 117, 120, 153, 155, 304, 346, 348, 355, 505 ksa s, 28, 38 Kyafet talinnanesi, 309 Kyas, 62, 63 Kzl Y enicesi, 262 Kzldeniz, 24, 46 Kzlkilise, 367 Kibar- nderriSn, 267 Kiev, 90, 292, 378 Kilis, 356 Kiril, 107 Kirnanah, 524,532 Kitabet Dairesi, 491 kitabet, 486, 500

iLBER ORTAYLI -

587

Klan, 28 Klikya, 44 Klikyal Zamarhos, 44 Knez Golitzin, 378 Kobt (Kbti:), 55 Kobtlar, 454 Koca Ragp Paa, 394 Koca Sekbanba Risalesi, 393 Koca Sinan Paa, 343 kocaba , 140, 142,286,309 kocaba, 364, 478 Kocaeli, 138, 519 Koi Bey, 391, 392, 394 Kolonya, 81 Komnenler, 108 Konstantinapolis, 79 Konstantiniye, 118 Konstantinopel, 374,375, 379 Konstantinopolis, 42, 45, 46, 117 Konya, 236, 253, 265, 266, 267, 273, 359 Kopenhag, 523 Korfu, 85, 123 Korint, 84
Korkunvan,9~346

Kprller, 347, 365 Kseda, 113 Kstence, 331 Krakov,91 Kral Matyo Corvinus, 116 ksenophobique,379 Ktesiphon, 25, 33 Kubabad (Beyehir), 148 Kuds, 266,315,453,457, 498 Kuman, 98 Kumanlar, 34 Kumkap, 281, 308 kur'a-i er'iye, 479 Kur'an- Kerim, 60 Kuran, 62,300 kurena, 493
Kuhan,24

Kutadgu Bilig, 329


Kutalm oullar,

99

Kosova, 116, 519 Kotalhalilzadeler, 356 Kozan, 520 Kln, 87,91 Kprl Fazl Mustafa Paa, 348 Kprl Mehmed Paa, 347 Kprl, 363,366

Kutbuddin, 98 Kuteybe bin Mslim, 56 Kuyucu Murat Paa, 346 Kck Kainarca, 377 Kk Asya (Asia Minoris), 32 Kk Kaynarca, 348 Kreki bedeli, 368 kreki, 140, 141 Ktahya, 274, 311,362 Kveyt, 266

L
Lale Devri, 385 Lamberg, 91

588- DiZiN

land concentration, 383, 384 latifundia, 67 Latin taifesi, 457 Latin vekaJeti, 458 Layiha, 390 Layo, 122 lector, 35 legislation, 474 Lehistan, 349 Lepanto (nebaht), 345 Lessing, 382 LevantCornpany,362 . levanten, 457 levend, 156 Libya, 18 Liege, 87 Likya, 100 lirnitanei, 36 lingua franca, 84, 100 liturji, 32 Litvanya, 88, 92 Livorna, 382 Lizbon, 88 locallandowners, 383 local notables, 383 logethet, 35 Lornbard, 77, 78 Lornbardlar, 31 lonca, 42, 104,272,280,282, 285, 286, 287, 287, 293, 294, 295,296,297,298,299,301, 303,321,330,336,469 londlord, 359 Londra, 88, 295, 505, 511, 523 Lord Privy Seal, 60

lorotomai (saralar),43 Louis le Grand Lisesi, 387 Lozan Antlarnas, 339 Luristan, 17 Lutfi Bey, 492 Lbeck,293 Lbeck, 88, 89 Lbnan,121, 154,309,331, 345,396,501,521,537 Ltf Paa, 391

M
Macar, 31 Macaristan, 31, 37 macellarioi (kasaplar), 43 Machiavelli, 35 Magdeburg, 87 rnagister rnilitia, 39 rnagister officiorurn, 35 Magnat, 27
Makedony~25,34,38,39,43,

47, 452 Malarnocco, 78 Malikl, 63, 65 rnandriatikon, 41 Man1,28 Maniheizrn, 32 Marienburg, 88 rnarktgraf (rnargrave), 29 rnarzban, 28 Mattheus Schwarz, 91 Maveraunnehir, 55, 56 Mazdek, 27,32

iLBER ORTAYLI -

589

Mecelle,16 Mecusi, 54 Medarn (Ktesiphon), 53 Medain,25 Medine,64 Megaduc, 36 MemlCkler, 59 Merkantilizm, 46 merkeziyeti-devlet, 23 Merv,45 metaxopratai (ham ipeki), 43 Mezopotamya, 16, 17, 28, 32, 39, 45, 54, 55, 56, 61, 67, 69, 70,72 Msr, 18, 32, 42, 45, 46, 47, 54, 55, 56, 61, 67, 69, 70, 72, 79 Milano, 91 miri arazi, 68 mobedhan- mobedh, 27 Mogolistan, 45 Moollar, 90 Monofisizm, 42 Monofisizstler, 53 monopol,43 Mora, 17 Mora, 79 Mordtmann, 30 Moskova,88,90 muamelat, 62 Muaviye, 54, 67 muda, 84 muhtesib, 44, 72 murafakat, 62 Mussolini, 83

muzaaf muhasebe, 91 mft'i, 63 mhr-i has, 60 mltezim, 58 mnakahat, 62 msadere, 46 myrepsoi (triyatlar), 43 Mythra,32

N
naib,65 narh, 42,44 nasihatname, 29, 34 Nasturianizm, 42 Negs,46 Nestorius, 53 Nesturiler, 54 Nicea (znik), 42 Nimruz,28 Niabur, 71 Nizamlmlk, 29 Nomo, 38 nomos georgihos, 38 nomos nautihos, 38 nomos stratiotihos, 38 Novellae, 37 Novgorod, 47 Nuirevan,25, 39 Nuirevan- Adil (1. Hsrev), 24, 25

o
Oberhummer, 30 oppidum,42

590- DiZIN

Orta Asya, 53, 55 Ortadou, 15, 16, 17, 23, 24, 25, 27, 29, 30, 32, 33, 40, 53, 54, 55, 57, 61, 69, 70, 72 Osmanl, 15, 16, 17, 18, 25, 28, 29, 30, 35, 36, 37, 38, 41, 44, 46, 47 othenio pratai (keten dokumac), 43 otlak resmi, 41

post-glossatr, 38 post-glossatrler, 32 praefectus praetorio per orientem, 35 praefectus urbi, 35 praefectus, 39,44 prandipratai (ipek satc), 43 Pronoia, 41 Pyrrhus zaferi, 25

p
Padhgos,28 padhgosban, 28 Pahlav'i, 28, 55 Pahlav'ice, 27 Paleologlar, 36 Pamir, 45 Papaz Ari us, 32,42 Paris, 31 Part, 24 Parthia, 45 patrik, 33 patrimonium principis veya episkepsis, 41 Peenekler, 34, 36 peditatus, 26 Peleponnes, 17 piktografik, 7.0 Pireneler, 53 Podolya, 17 Polanya, 31 pontifex maximus, 33 portenofforiya, 41

Q
questor sacri palatii, 35 questor, 45

R
Rambaud,30 Ravenna,39 Reichskanzler Bundeskanzler), 59 Reis, 27 Respublica Romana, 33 Rey, 71 Rhein, 31 Roma, 15, 16, 24, 25, 26, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 45, 61, 66, 68, 73 Romal, 30 Rnesans, 34 Rnesans, 73 Rum, 30 Rumeli, 16, 17 Rumeli, 35 Rusya,32,38,47

iLBER ORTAYLI -

591

s
sacellarios toi dramon, 35 saldamarioi (tuhafiyeci), 43 Samara, 71 sancak, 16 saponopratai (sabuncular), 43 Sasan'iler, 16, 24, 25, 26, 27, 36, 39, 45, 53 savafi, 68 Scala, 30 Seluklu, 25 Semerkand, 56, 57, 71 semitik, 45, 63 serhenk, 36 sericarioi (ipekli dokumac), 43 Sevad- Irak, 54, 68 seyahatname, 44 shahrigh, 29 Sffin, 54 Slavlar, 31, 34, 36, 38 Sogdiana, 55 Strategos Catepan, 36 Strategos Cherson, 36 strategos, 36, 39 stratiokos, 36 stratios, 42 stryoshansalar, 27 Suclahlar (Sogdianal), 55 Sudakb Maniakh, 43 sukh, 72 Sumeyl, 61 Suriye, 32, 34, 39, 43, 44, 45, 46, 53 ,54, 55, 56, 59, 71, 72,

Sev, 31 Snnet,62 Snniler, 54 Sryan'i, 60 Sryaniler, 31 szeren,59

afii, arik,

63, 65 64 28 24, 27

am,55,71

ehenah, ehinah, eyh

ehname,56

Bedreddin, 27 ii, 54 iiler, 63 iraz, 71 urta, 72 ua, 70 uubiyye, 57

T
Tabularioi (noterler), 43 Tahir'iler" 58 talion, 28, 38 Tanzimat Devri, 19 tapu, 41 tedib, 46 tekfur, 41 thema, 28, 36, 39 Theodos, 37 Theodosius, 33, 36 thurma,40

592- DiZiN

Tibet, 45 timar, 42 titulatr, 29 toi agelon, 35 toi stratiotikon, 35 topos, 41 Trakya,43,46 Transdanubia Macaristan, 17 Transilvanya, 17 trapezitai (sarraflar), 43 Tribonianus, 37 Troia, 70 tsavisios, 35 Tullniler, 58 Tuna, 15, 17 Tuna, 31 Tunus, 18, 39 Turcs anciE~nnes et modernes, 386 Trkistan, 71 Trkiye, 15, 16, 18, 19

V Vahhabiler, 58 Valerianus, 24 Van,37 Vandal, 31 vasal, 59 vasileus, 46 Vasiliev, 39, 48, 53 vasilika ergodosia, 44 vasiliyos, 33 Vazurg framadhar, 27 vazurg framadhar, 35 Venedik, 47 vestipratai (srmake, ipek ileyici), 43 Vezir, 59 VI. Mehmed Vahideddin, 175 VII. Gregorius, 33 Viyana, 31 Vizigot, 31

y
yasakname, 60 Yezld, 54

u
Ukba bin Nafi, 53 Ukrayna, 17 ukubat, 62 Urfa, 24
ur,67

z
zekat, 66 Zerd tl, 66,72 Zerdtller, 54 zmml, 56 Zrra, 69

You might also like