REPUBLIKA SRPSKA

MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU

KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

VAGANSKA PE]INA

BAWALUKA, 2008. godine

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I

PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD

ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE
Elaborat VAGANSKE PE]INE KAO
PRIRODNOG DOBRA OD
IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac Jelena Kadi}

Goran Dujakovi},speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~
Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um.

Goran Pani}, geograf

Goran Dujakovi}

Fotografije Branko Karapanxa

Milan Paunovi}

Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada Goran Kalini}, obrada priloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 2
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG

NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:

Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra

sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se
prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu
Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine.
Republi~ki zavod za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasle}a Republike
Srpske pripremio je Elaborat: Predlog za stavqawe pod za{titu spomenika
prirode "VAGANSKA PE]INA" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja sa
prijedlogom akta o za{titi.

Bawaluka, 2008. god.

Direktor Zavoda,

Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 3
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ
PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE VAGANSKA
PE]INA KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA
ú IDENTIFIKACIJA
Vrsta i naziv prirodnog dobra
Osnovna vrijednost
Polo`aj
Povr{ina i granice za{tite
Prethodni status za{tite
Kategorija
Me|unarodni status
úú OPIS PRIRODNOG DOBRA
Priroda
^ovek i priroda
úúú VREDNOVAWE
Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu
Ocjena vrijednosti
Prijedlog kategorije
úñ KONCEPT ZA[TITE
Optimalni model za{tite
Ciqevi razvoja
Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite
Re`im za{tite
Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra
Upravqawe za{titom
Finansirawe za{tite
Smjernice
ñ PRILOZI
prilog 1: Polo`aj Vaganske pe}ine na karti 1:100 000
prilog 2: Polo`aj na karti 1:25 000
prilog 3: Zone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja (karta 1:25 000)
prilog 4: Geolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000
prilog 5: Plan pe}ine
prilog 6: Rje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70
LITERATURA

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 4
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I IDENTIFIKACIJA

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 5
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode "Vaganska pe}ina"

OSNOVNA VRIJEDNOST
Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, koji ima nekoliko nivoa. Po koncentra-
ciji i raznovrsnosti pe}inskog nakita Vaganska pe}ina je jedan od najzna~ajnijih pod-
zemnih objekta Republike Srpske. Pe}ina je bogata sa atraktivnim pe}inskim nakitom ko-
ji ~ine masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmiti, stalaktiti i raznobojni salivi
koji ispuwavaju najve}im dijelom sve dvorane i kanale pe}ine.

Pe}ina je istovremeno i stani{te nekoliko vrsta slijepih mi{eva: Barbastella barbastel-

lus, Myotis bechsteinii, Myotis emarginatus i Rhinolpphus ferrumequinum.

POLO@AJ
Jugozapadna Republika Srpska, sjeveroisto~ni dio masiva Vitoroga.
Teritorija op{tine [ipovo, selo Strojice, zaselak Vaganac.

Udaqenost: od [ipova 15 km, od Bawa Luke 108 km.

Pristupa~nost prirodnom dobru putni~kim vozilom iz dva pravca:

ƒ putem [ipovo-Kupres poslije sela Vagan, a daqe pje{a~kom stazom 500 m do pe}ine,
ƒ {umskim putem od Podgore do mjesta Brezine ili sa puta [ipovo-Kupres do mje-
sta Brezine, a zatim oko 500 m pje{ice do pe}ine

Nadmorska visina: 920 metara

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i

X – 4888,39 N
Y – 6433,38 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE

U za{ti}enom Spomeniku prirode Vaganska Pe}ina utvr|uje se re`im za{tite II
stepena.
Re`im za{tite drugog stepena obuhvata povr{inu od 12 hektara u obliku pravougaonika .
Zbog nepostojawa katastra op{tine [ipovo ta povr{ina je odre|ena u odnosu na
generalni pravac pru`awa pe}ine (sjever-jug).
Kra}a stranica pravougaonika iznosi 300 metara, odnosno po 150 metara u pravcu istok-
zapad okomito na pravac pru`awa pe}ine. Du`a stranica pravougaonika iznosi 400
metara, odnosno po 100 metara se dodaje na ukupnu du`inu pe}ine u pravcu pru`awa
pe}ine.
Napomena: Pri izradi katastra op{tine [ipovo, Staralac je du`an uraditi
parcelizaciju pomenute povr{ine.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 6
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRETHODNI STATUS ZA[TITE

Vaganska pe}ina nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Zavoda za za{titu
spomenika kulture BiH, Sarajevo Rje{ewem pod brojem 06-UP I-58/4/70 od 24.08.1970.
godine.

KATEGORIJA
Spomenik prirode.

Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - ú kategorija.

ME\UNARODNI STATUS
• IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument
/ Natural Landmark - Prirodni spomenik.
IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of
National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.
• Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Vagan-
ska pe}ina je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i predlo`en je na verifikaciju
Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a - ProGEO.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 7
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II OPIS PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 8
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA

GEOLO[KA GRA\A
Geolo{ka prou~avawa oblasti jugozapadne Bosne datiraju jo{ od druge polovine 19.
vijeka kada su austrijski geolozi Mojsisivicza, Tietzea I Bittnera (1880), opisali osnovnu
geolo{ku gra|u. U kasnijem periodu izvo|ena su specijalisti~ka istra`ivawa, a posebno
su zna~ajni radovi Katzer-a koji se posebno bavio podru~jem centralne Bosne (1903,
1906, 1921. 1924, 1925), i kasnije ^elebi} (1956), Jovanovi} (1957), zatim Pami}, Juri},
Vujnovi} i drugi. Najpotpuniji prikaz geolo{ke gra|e istra`nog podru~ja dat je pri
izradi OGK SFRJ, list Bugojno 1981. godine.
Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja Vaganske pe}ine pripada zoni Sredi{wih Dinarida,
gdje su na istra`nom terenu najve}im dijelom zastupqene mezozojske karbonatne mase
(OGK, List Bugojno, 1981), prikazane na prilogu 4.

Mezozoik
Najstariji tvorevine razvijene su za vrijeme trijasa, koji su na istra`nom terenu
rasprostraweni u isto~nom dijelu.
Kampilski sedimenti (T12) su izdvojeni na vi{e lokaliteta, a predstavqaju ih plo~asti i
slojeviti kre~waci, sivi i crveni, ~esto ooliti~ni sa laporovitim proslojcima.
Debqina ovih naslaga iznosi oko 200 metara.
Anizijski sedimenti (T21) su kontinuirano redovni pratilac dowotrijaskih naslaga, i na
ovom prostoru predstavqaju ih slojeviti i masivni mermerasti kre~waci, zatim
kre~wa~ke bre~e i podre|eno dolomiti. U wima je konstatovana bogata i karakteristi~-
na fauna Meandrospira dinarica, Physoporella cf. varians, i mnogo konodontske faune kao
Enantiognathus ziegleri, Gondolella navicula, … U {iroj okolini pe}ine, ovi sedimenti
izgra|uju i dolinu rijeke Jaw, podru~je sela Greda i Babi}i. Sedimentolo{kim
istra`ivawima determinisani su kao mikrospariti, pseudospariti, pjeskoviti mikro i
pseudospariti, intraspariti, intrapelemkriti i mikriti. Od masivnih trijaskih
kre~waka izgra|eni su i neki istaknutu planinski vrhovi u predjelu planine Duma~e
(1.298 m n.v.). I dolomiti i kre~waci imaju prete`no crnkastu, tamniju boju i jako su
bituminozni. Debqina iznosi oko 400 m.
Iako je sredwotrijaski magmatizam veoma razvijen na {irem podru~ju, obuhvatom za ovaj
prikaz nisu uvr{}ene magmatske stijene, jer ih na izdvojenom prostoru nema.
Gorwi trijas (T3) izgra|uje ~itavu zapadnu stranu karstne povr{i Jawa. U izvori{nom
dijelu Kupre{ke rijeke, odnosno Jawa, od Jezera do zaseoka Vodica, javqaju se tako|e
mezozojske tvorevine, samo su predstavqene *fli{nom* serijom. Masivni dolomiti,
dolomiti~ni kre~waci, masivni bankoviti i slojeviti kre~waci imaju najve}e
rasprostrawewe. U wima je konstatovana prete`no megalodonska fauna, iako ima
Aulortuus sinuosus, A. oscilens, Gyroporella vesiculifera … ^itava serija je otkrivena u
dubokom kawonu Jawa, gdje ima debqinu i do 700 m.

Jurska perioda zapo~iwe nera{~lawenim sedimentima lijas-dogera (J1,2) koje predstavqaju

sivi plo~asti I slojeviti organogeno detriti~ni kre~waci sa obiqem faune – megalo-
dusa, brahiopoda i odlomaka meku{aca. Debqina ovih sedimenata nije velika oko 150 m.
Stijene gorwe jure, titonske starosti (J3,3) ve}inom su rasprostrawene zapadno, jugozapad-
no i ju`no od podru~ja pe}ine. Prostiru se na potezu (ju`no) od oboda Kupre{kog poqa-
Mr|enovci-Bajramovci do (zapadano) Crnih vrhova-Paqika na padinama planine Vitorog
i jugozapadnih dijelova Jawske visoravni. Kre~waci su masivni, slojeviti, sa fosili-
ma hidrozijskih vrsta. U podru~ju Kupre{kog poqa le`e preko lijasko-dogerskih i gorwo-
trijaskih sedimenta. Zbog velike tektonske poreme}enosti, debqina im nije utvr|ena.
Kredni sedimenti su na istra`nom prostoru mahom razvijeni tokom dowe krede, a pred-
stavqaju ih:
Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 9
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Sedimenti (K11,2) valendin-otrivske starosti koji u~estvuju u sinklinalnoj strukturi Ja-
wa. Odlikuje ih kontinualni prelaz. Debqina ovih alohemo-sparitskih i mikritskih kre-
~waka iznosi oko 700 m.
Navi{e se nalaze barem-aptski (K13,4) organogeno detriti~ni kre~waci, naj~e{}e slo-
jeviti, mo}nosti od 300-500 m.
Nera{~alewa serija alb-cenomanskih (K1,2) kre~waka bogata je foraminiferama. Skoro u
cijeloj oblasti oni su jako ~isti i sadr`e preko 85% kalcijum bikarbonata, zbog ~ega su
jako podlo`ni karstifikaciji. Jako su poreme}eni, izlomqeni i puni tektonskih i di-
jagenetskih pukotina.
Centralni dio istra`nog prostora zauzimaju senonske tvorevine, predstavqene fli{om
– bre~ama, kalkarenitima i laporcima, debqine oko 300 m. odlikuje ih veoma izra`ena
tektonska poreme}enost.

Kenozoik
Veoma mala masa miocenskih sedimenata ( 3M2,3), koja le`i transgresivno preko starijih,
zastupqena je severnim obodom istra`nog podru~ja. Ovaj paket izgra|uju kongerijski
kre~waci, i plo~asti laporoviti kre~waci. ^esto se javqaju i u bancima (Babi}I, Gre-
da). Kako predstavqaju obodni dio basena, debqina im varira oko 300 m.
Kvartarne naslage u neposrednoj okolini Vaganske pe}ine su predstavqene deluvijalnim
i aluvijalnim materijalom, koji se sre}e na dnu ve}ih vrta~a i uvala. Na povr{i Jawa na
kojoj se nalazi Vaganska pe}ina nema mla|ih tvorevina. One se javqaju tek u dowem dije-
lu doline rijeke Jaw u vidu aluvijalnih nanosa (al).

* * *
Istra`ni prostor pripada strukturno-facijalnoj jedinici Gerzovo-Jaw-Plazenica, koja
je dio Sredi{wih Dinarida. Ovu jedinicu sa~iwava nekoliko tektonskih jedinica ni`-
eg reda, na osnovu kojih Vaganska pe}ina sa okolinom pripada jedinici Pqevski podovi
- \ulet - Mosor. Granicu prema sjeveru predstavqa sinklinala Jawa, a veliki plivski
rasjed na sjeverozapadu ~ini granicu prema tektonskoj jedinici Gerzovo. .Jugozapadna
granica je ozna~ena spu{tawem sjeveroisto~nog krila du` rasjeda Rupe - Crni vrh-[eme-
novci - Kupre{ko poqe. Najve}i dio tektonske jedinice izgra|uje sinklinala Smiqevac
~ija osa blago tone na zapad.
Mezozojske tvorevine ubrane su kompleksno, u masi, grade}i antiklinale i sinklinale,
dinarskog pravca pru`awa, odnosno sjeverozapad-jugoistok, a u sklopu velikog antikli-
nirajuma Vitoroga. U predjelu oko Vaganske pe}ine i na povr{i Jaw, one imaju isti
pravac pru`awa padaju prema sjeveroistoku. Lokalana odstupawa su vrlo ~esta, jer se
sekundarni nabori javqaju kako u kawonu Jawa tako na samoj povr{i. Izme}u trijaske
fli{ne i karbonatne serije, na desnoj strani doline zapa`aju se diskordatni odnosi.
Tercijerne mase, tako|e, le`e diskordatno preko krednih kre~waka, koji su u predjelu
[ipovske kotline znatno spu{teni.
Za postanak Vaganske pe}ine od najve}eg zna~aja, pored rastvorqivosti karbonatnih
sedimenata, su i rasjedi lokalnog karaktera, koje se zavisno od razmjere posmatrawa
mogu smatrati i tektonskim pukotinama, koje presjecaju mezozojske kre~wake skoro do
same fli{ne podine i upravne na pravac pru`awa nabora.

REQEF
Jawska karstna visoravan, predstavqa prostranu povr{ sa ~ije zapadne strane se nalazi
planina Vitorog (1.906 m n.v.). U okviru ove kre~wa~ke povr{i nalazi se prirodno dobro
Vaganska pe}ina.

Povr{ Jawa je fluvijalno-karstnog porijekla. Potpuno je karstifikovana, bez povr{inske

rije~ne mre`e, ali sa prepoznatqivim dolinskim oblicima, koji su preobra`eni u nizo-
ve vrta~a.

U bli`em okru`ewu Vaganske pe}ine isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje su bitno
odredile morfogenetske karakteristike same pe}ine. To su rijeka Jaw i visoravan Jaw.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 10
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Rijeka Jaw izvire u dubokom kawonu ispode sela Xaji}i, u rije~nom koritu na 612 m.n.v.
Prema usmenom saop{tewu J. Petrovi}a, bojewa ponora Mrtvice u Kupre{kom poqu poka-
zala su da se vode pojavquju na vrelu Jawa.
Prema R. Lazarevi}u, Vaganska pe}ina predstavqa najvi{i horizont velikog podzemnog
sistema, razvijenog u vi{e nivoa, koji je izgradila podzemna rijeka. Faza kada je kroz
pe}inu proticala rijeka veoma je stara, {to se mo`e zakqu~iti iz visinske razlike
izme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa, koja iznosi 307,5 m. Upore|uju}i ovu razliku sa
sumom rije~ne i karstne erozije u drugim krajevima, karstna povr{ i Vaganska pe}ina su
pliocene starosti, s tim {to se Vagansko vrelo pojavquje tek kada je prestala aktivna
izgradwa Jawske fluvijalne povr{i. Pe}ina je vjerovatno sinhroni~na sa miocenskim
jezerom, ~iji su sedimenti otkriveni oko sela Babi}i i Greda, na visini preko 800 m.
Tek oticawe jezera omogu}ilo je usjecawe rijeke Jaw i spu{tawe hidrografskih zona,
odnosno oja~alo je podzemnu cirkulaciju voda. To je bio kraj aktivne hidrigrafske
funkcije Vaganske pe}ine (Lazarevi}, 1999, str. 65).
Lazarevi} zakqu~uje:Ovaj podatak ukazuje da izme|u Kupre{ke poqa i Jawa postoji
veliki pe}inski sistem i to vi{espratni. Za sada su poznata dva takva sprata, Vaganska
pe}ina (najstariji sprat) i vrelo Jawa(najmla|i sprat). Vjerovatno postoje i sredwi
spratovi, s obzirom da visinska razlika izme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa iznosi
307,5 m, ali jo{ nisu otkriveni. Po{to horizontalno rastojawe izme|u ponora u
Kupre{kom poqu i vrela Jawa prelazi 30 km, du`ina svakog sprata nije mawa od 60 km
(Lazarevi}, 1999, str. 41).

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 11
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Hidrogeolo{ke karakteristike

Morfohidrolo{ke odlike Vaganske pe}ine

Vaganska pe}ina predstavqa centralni dio jednog velikog sistema, od koga je za sada po-
znat samo onaj koji je po woj i nazvan. Posmatrano u planu, pe}ina je relativno jed-
nostavna i sastoji se iz jednog prostranog i nekoliko mawih, sporednih kanala. Profil
glavnog kanala ukazuje da je taj kanal subhorizontalan, posmatrano od ulaza do najni`eg
dijela kanala. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi 420,5 m.
Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su slede}e osnovne cjeline Vaganske pe}ine:
ulaz, glavni kanal i tri sporedna kanala.
U sklopu kre~wa~ke mase kojoj pripada Vaganska pe}ina, nalaze se i Lisi~ija pe}ina i
Jama na Kosi koje po istra`ivawima predstavqaju dio jedinstvenog slo`enijeg pe}insk-
og sistema.

Podjela pe}inskog sistema na cjeline

U {irem okviru posmatrano, Vaganska pe}ina predstavqa dio ve}eg sistema, dok se osta-
li speleolo{ki objekti u blizini posmatraju kao objekti koji gravitiraju mogu}em si-
stemu, trenutno bez speleolo{ke veze. Morfolo{ku podjelu kanala Vaganske pe}ine
pojedini autori dijele na sli~ne celine.
J. Petrovi}, @. Bogdanovi}, D. Bugarski i Z. Marijanac (1971.) izdvajaju slede}e cjeline:
Glavni kanal, Dvorana raskr{}a, Desni kanal, Tre}i lijevi kanal, Drugi lijevi kanal i
Prvi lijevi kanal.
R. Lazarevi} (1999.) iscrpno dijeli Vagansku pe}inu na morfolo{ke cjeline, a glavni kan-
al na nekoliko dijelova: ^obanska dvorana, Lisi~iji kanal, Galerija Simele [olaje, Jaw-
ski kanal, Sve~ana dvorana, Dvorana divova, Ponorski kanal i Dvorana Rade Marijanca.
Opis morfolo{kih odlika Vaganske pe}ine prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenih
podcjelina:

¾ Ulaz,
¾ Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca.
¾ Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal);
¾ Drugi lijevi kanal (Jawski kanal);
¾ Lisi~ija pe}ina;
¾ Jama na Kosi.

Ulaz
Ulaz u Vagnasku pe}inu le`i na nadmorskoj visini 919,5 m. [irina ulaza iznosi 5,1m, a
visina 2,5 m. Na ~etvrtom metru od ulaza, pe}ina je zatvorena re{etkastom konstrukcijom
(kapijom) koja je postavqena u proqe}e 1980. godine. Kapija je sada djelomi~no o{te}ena
pa se u unutra{qost mo`e u}i sa strane kapije.

Glavni kanal, od ulaza do Dvorene Rade Marijanca

Na ulaz se nastavqa mala, niska dvorana ^obanska (nazivi galerija u nastavku teksta
bi}e kori{teni na osnovu imena koje je dao Lazarevi} (1999) koja je uglavnom siroma{-
na pe}inskim nakitom. Dno galerije je pokriveno velikim naslagama sto~nog |ubreta, jer
je vijekovima kori{tena kao skloni{te za ovce i koze. Ipak, u dvorani se nalaze i bigre-
ne kade kao i nekoliko masivnih pe}inskih stubova i stalagmita u zavr{nom dijelu.
Dvorana Simele [olaje nastavqa se na ulaznu dvoranu. Du`ina dvorane iznosi 42,5 m, a
sa balkonom izme|u i ponorskim kanalima 85,5 m. [irina kanala kre}e se od 3-8 m, visi-
na od 2-9 m, a povr{ina 310 m2.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 12
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Galerija se sastoji od dva sprata. Sada{wi ni`i kanal je uzan, i iz wega vode ponorski
kanali koji se razvijaju u splet Jawskih kanala. Stariji sprat je za 4 m vi{i i od wega je
o~uvana {iroka terasa. Balkon je veoma bogat raznim formama pe}inskog nakita, tava-
ni~nim, podnim i zidnim. Dominiraju masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmita i
salivi.
Na galeriju Simele [olaje se nastavqa
Sve~ana dvorana. To je najve}a morfolo{ka
cjelina Vaganske pe}ine, izuzetno bogata
svim, posebno masivnim oblicima pe}ins-
kog nakita. Duga~ka je 58 m, a visoka od 4-7
m. Tlo dvorane je uglavnom bez nakita ili sa
niskim stalagmitima. Zidovi i strane dvo-
rane u cjelosti su ispuwene kvalitetnim pe-
}inskim nakitom. Salivi, koji u potpunosti
pokrivaju strane galerija, ~esto su gra|eni
od ~istog iskri~avog kalcita koji svjetluca
pod svjetlo{}u karbitnih lampi. Nakit je ra-
znobojan, ali dominiraju bijeli oblici.
Zatim slijedi Dvorana divova. Duga je 55 m,
a sa sporednim kanalima 65 m. Povr{ina iz-
nosi 275m2, {irina se kre}e od 4-9 m, a vi-
sina od 2-8 m. Dno dvorane je ni`e za 5-6 m u
odnosu na Sve~anu dvoranu, pa je u ovom di-
jelu i zastupqeniji mla}i pe}inski nakit.
Dvorana je izuzetno ispuwena masivnim pe-
}inskim stubovima ~ija koncentracija je to-
lika da je prolaz izme|u wih mogu} samo vi-
tkijim osobama. Pe}inski stubovi su visoki
od 2-8 m, s pre~nikom od 1-2 m.
Ponorski kanal obuhvata zavr{ni dio mla|-
eg horizonta i nastavqa se u planu pe}ine
na lijevoj strani glavnog kanal na Dvoranu
divova. Kanal je duga~ak 40m, {irok je 4-6m,
visok do 12m i zahvata povr{inu od 178m2.
Kanal je siroma{an sa pe}inskim nakitom
pa preovla|uju goli, stjenoviti zidovi. Kan-
al se zavr{ava su`ewem kroz koji nije mog-
u} daqi prodor u unutra{wost.
Na Dvoranu divova nastavqa se uski Kunin prolaz. Kanal je uzak i duga~ak samo 10 m.
Prokopavawem su speleolozi iz ove dvorene 1980. godine u{li u Dvoranu Rade Marijan-
ca. Novootkrivena dvorana je duga~ka 17,5 m, a sa sporednim kanalima 22,5m. Zahvata
povr{inu od 55m2, nepravilnog je oblika s {irinama od 1-4 m, a visinama prosje~no od
0,6-3,0 m. Ovaj dio Vaganske pe}ine pripada starijem pe}inskom horizontu kao i Sve~ana
dvorana i ostale dvorane od ulaza, od kojih je razdvojena mla|im horizontom, razvije-
nim u okviru Dvorane divova.
Dvorana je bogata raznobojnim i dobro o~uvanim pe}inskim nakitom. Zavr{ava velikim
salivima koji su u potpunosti pegradili galeriju.

Prvi lijevi kanal (Lisi~ji kanal)

Lisi~ji kanal se nalazi u produ`etku ulazne dvorane, duga~ak je 40 m sa povr{inom od
132,0 m2. To je silazni kanal koji je veoma bogat tavani~nim i podnim pe}inskim nakitom.
Povezan je jednim ili sa dva otvora sa Lisi~ijom pe}inom, koja se nalazi u neposrednoj
blizini Vaganske pe}ine. Veza nije prohodna za speleologe ali zato jeste za sitnu divqa~
lisice, jazavce i sli~no. Po projektu turisti~kog ure}ewa R. Lazarevi}a ovaj kanal nije
predvi|en za ure}ewe zbog mogu}nosti znatnog o{te}ewa pe}inskog nakita.

Drugi lijevi kanali (Jawski kanali)

Jawski kanali predstavqaju ponorske kanale koji su primali dio vode glavnog toka ili
male vode u prvoj fazi skar{}ivawa podzemne rijeke (.Lazarevi}, 1995). Kanali su uski,
niski, sa izlomqenim uzdu`nim profilom, u kome se smjewuju usponi i padovi kanala.
Visine su tako|e promjewive i kre}u se od 0,4-5 m, osim u pro{irewu gdje visina prela-
zi 9 m. Wihova ukupna du`ina iznosi 85 m, a povr{ina 208 m2. Ovi kanali su bogati raz-

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 13
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
novrsnim pe}inskim nakitom, promjenqivih dimenzija. Posebno su interesantni veliki
salivi gra}eni od iskri~avog kalcita.

Lisi~ija pe}ina
Nalazi se neposredno uz Vagansku pe}inu.
Ulaz u ovu malu pe}inu je {irok 1,7 m, a vis-
ok oko 1m. Nadmorska visina ulaza 916 m.
Pe}ina je duga 9 metara, a sa jednim uzanim
kanalom-jazbinom koji izlazi na povr{inu,
dosti`e 19 m i zahvata povr{inu od 23 m2.
Od Lisi~ije prema Vaganskoj pe}ini vodi
veoma uski pukotinski kanal. Kada se ispre-
d ulaza u Vagansku pe}inu pored lijevog zi-
da nalo`i vatra, dim izlazi iz Lisi~ije pe-
}ine. U pe}ini nama pe}inskog nakita

Jama na Kosi
Jama se nalazi ju`no, odnosno jugoisto~no od Vaganske pe}ine, na rastojawu od oko 500
metara. Po rezultatima istra`ivawa Lazarevi}a (1995) jama najvjerovatnije pripada
sistemu Vaganske pe}ine. Ulazni otvor u jamu je nepravilan, s najve}om du`inom od 8 m i
{irinom od 4 m. Dubina jame dosti`e 12,5, a sa jednim strmim produ`etkom 18 m. Dno ja-
me, povr{ine od 12,8 m2, je zasuto razli~tim materijalom koji onemogu}ava prodor u bo~-
ne kanale.

Troglofilska fauna Vaganske pe}ine

Iako su istra`ivawa faune slijepih mi{eva Vaganske pe}ine obavqena 7- 10. 08.2001.
samo preliminarna (period u kome su istra`ivawa vr{ena je ne samo izuzetno kratak
nego i krajwe nepogodan za bilo kakve ozbiqnije zakqu~ke, s obzirom na `ivotni ciklus
slijepih mi{eva), ve} i takva istra`ivawa ukazuju na zna~aj ove pe}ine kao stani{ta za
za{titu i o~uvawe faune slijepih mi{eva.
Sprovedenim istra`ivawima (Karapanxa, 2001) konstatovano je prisustvo 4 vrste:

ƒ Rhinolophus ferrumequinum (veliki potkovi~ar),

ƒ Myotis bechsteinii (dugouhi ve~erwak),
ƒ Myotis emarginatus ({iqouhi ve~erwak) i
ƒ Barbastella barbastellus ({irokouhi qiqak).

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 14
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Treba ista}i da je za posqedwe dvije vrste ovo prvi nalazi u Republici Srpskoj, a tako|e i
u BiH, ali i da se ove vrste, kao i Myotis emarginatus, nalaze na svim crvenim listama
Evrope i ugro`ene su na svjetskom nivou (prema IUCN, kategorisane su kao rawive–vulnerab-
le VU).

Posqedwe dvije vrste posebno su osjetqive na promjene stani{ta, tako da bi za wihovu

efikasnu za{titu i opstanak bilo neophodno osim same pe}ine za{tititi i okolno
podru~je sa o~uvanim {umskim stani{tima u kojima ove vrste love. Va`no je ista}i i to
da ove vrste ne mijewaju ni stani{te ni skloni{te, osim {to su u pojedinim fazama
`ivotnog ciklusa vi{e u {upqem drve}u nego u pe}ini, tako da je zbog ovoga i neophodno
da se u blizini pe}ine o~uva struktura {umskih stani{ta. Kada se ima u vidu i to da
ove vrste ne migriraju, svaki poreme}aj kako u skloni{tu (pe}ini), tako i u stani{tu ({u-
mi) mogao bi biti fatalan, po wihov opstanak na datom podru~ju, {to se s obzirom na
svjetski zna~aj ovih vrsta ne smije dozvoliti.
Utvr|eni sastav vrsta u pore|ewu sa sli~nim pe}inama u prostorno bliskim dijelovima
Balkana, ukazuje i na potencijalno mnogo ve}i zna~aj Vaganske pe}ine za za{titu i
o~uvawe faune slijepih mi{eva, tako da daqa i potpuna hiropterolo{ka istra`ivawa
ove pe}ine treba nastaviti.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 15
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

^OVJEK I PRIRODA

Uvidom u stawe na terenu, zapa`aju se fizi~ki, ali i drugi vidqivi indikatori nepo-
sredne ugro`enosti.
U u`oj zoni pe}ine, a posebno u samoj pe}ini primje}uju se direktni uticaji ~ovjeka
(jako o{te}en pe}inski nakit), zbog ~ega je i postavqena matalna kapija na ulazu. Kapija
je trenutno o{te}ena pa je pristup u unutra{wosti pe}ine slobodan.
U {iroj zoni pe}ine nisu primje}eni degradacioni faktori. Iznijeto stawe (odnosi se
na o{te}eni pe}inski nakit) je djelimi~no naru{ilo prirodne vrijednosti Vaganske
pe}ine, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i
za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 16
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III VREDNOVAWE

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 17
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU

Vaganska pe}ina predstavqa suhu pe}inu. Odlikuju je relativno prostrani kanali ispu-
weni masivnim pe}inskim nakitom me|u kojem ima i rijetkih formi. Pe}ina je isto-
vremeno i stani{te rijetkih vrsta slijepih mi{eva. Pomenuti skup vrijednosti speleo-
lo{kog objekta Vaganske pe}ine daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o
za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova

za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba
i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao:

ƒ Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glavnih ~inilaca,

elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim
uticajem ~ovjeka,

ƒ Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra

u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave

ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ Raznolikost - izra`ena bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih, prirod-

nih pojava i procesa,

ƒ Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora

ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota

prirodnog dobra.
Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih
funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju
nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~ko-
rekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu
izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen
me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije.
Prilikom valorizacije postojalo je i drugih problema, a jedan od va`nijih je svakako
bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e
iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu
egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti
vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na
pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Vaganske pe}ine imaju sna`nu
argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave
Vaganska pe}ina po svojim dimezijama i karakteristikama spada u najzna~ajnije
speleolo{ke objekte Republike Srpske, nau~no vrednovane u okviru radne grupe za
speleologiju pri izradi Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske.
Kao pojedina~ni objekti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su:

¾ Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca.

¾ Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal);
¾ Drugi lijevi kanal (Jawski kanal);
¾ Lisi~ija pe}ina;
¾ Jama na Kosi.
¾ Masivan pe}inski nakit sa rijetkim formama.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 18
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA VRIJEDNOSTI

Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrijednovawa izvr{eno je na osnovu

kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja Vaganske pe}ine po zastupqenim prirodnim
komponentama.

Izvornost
Vaganska pe}ina je gotovo u potpunosti sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat,
koji ima razgranatu mre`u kanala i horizonata i zajedno sa ostalim dijelovima spe-
leolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja ovog kra{kog predjela.

Reprezentativnost
Reprezentativnost Vaganske pe}ine i izdvojenog predjela ogleda se u:

ƒ jedinstvenosti skupa geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja koji odra-

`avaju istoriju stvarawa terena i razvoja karstnog procesa.
ƒ Pojavi masivnog nakita, od iskri~avog kalcita, me|u kojima se izdvajaju i rijetke
forme,
ƒ Jedinstvenosti determinisanih vrsta faune slijepih mi{eva koje su istovremeno
i ugro`ene vrste u svijetu,
ƒ Jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je Vaganska pe}ina
svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske

Rijetkost
Zna~ewe pojma ili kategorije rijetkost ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava ob-
jekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvan-

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 19
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
titativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz rijetkost kao vrijedn-
ost sebi, koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~u-
vawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa.
S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijet-
kost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geonasqe|e u okviru
kojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom faunom slijepih mi{eva, zakqu~uje se
da je podru~je Vaganske pe}ine izuzetno.

Raznolikost
Spomenik prirode Vaganska pe}ina pokazuje znatan znatan stepen raznolikosti prirod-
nih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednos-
ti. Kategorija raznolikosti ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i proce-
sa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se oc-
jewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`ja
predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Cjelovitost
Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica
prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izu-
zetnu iznijansiranost pojma cjeline u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno eko-
lo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju cjelina u nau~nim dis-
ciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog
kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti
jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede uslo-
vi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih
vrijednosti Vaganske pe}ine u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno
lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika pojave i predjela

Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti Vaganske pe}ine se visoko rangiraju i pored
subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na
izuzetnoj pojavnoj i predjelnoj raznolikosti i nenaru{nosti predeonog lika direktnim
efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog
mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog
prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika
predela i pored pose}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE

Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog

savjeta za geo-nasqe|e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a
(Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Vaganske pe}ine po ve}ini
kriterijuma imaju najvi{i rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e
uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, kao i da se nalazi u blizini
[ipova, predla`e se svrstavawe Vaganske pe}ine u prirodna dobra od izuzetnog
zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 20
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV KONCEPT ZA[TITE

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 21
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE

Koncept za{tite Spomenika prirode Vaganske pe}ine zasniva se na dosada{wim iskust-

vima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na:

¾ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti,

¾ o~uvawu predionih odlika,
¾ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,
ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom
stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za
objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju
geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA

Op{ti ciqevi
Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe
10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program
razvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: postizawe racionalne organizacije i
ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima)
u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog
socijalnog i ekonomskog razvoja, a prije svega sa za{titom `ivotne sredine.
Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu, obezbijediti:

ƒ funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i

boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi

motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz:

ƒ ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa

turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala,
ƒ ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje ob-
ezbje|uju pripremu podru~ja,
ƒ logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.
Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim od-
redbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|una-
rodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me-
|unarodne kategorije III,
Upravqawe podrazumijeva:
ƒ za{titu i programsko usmerjavawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti;
ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marin-
skih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe
i dru{tvenih i kulturnih manifestacija;
ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{-
tvenog i kulturnog miqea zajednice;
ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema;
ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti;
ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalite-
tima podru~ja;

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 22
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
ƒ podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj
dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja;
i
ƒ doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda
({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz od-
r`ivih oblika turizma).

Posebni ciqevi
S obzirom na status i funkcije Vaganske pe}ine kao za{ti}enog prirodnog dobra, i ve}i-
nom zapu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sana-
ciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su:

• obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe

informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda
i re`ima;
• zatvarawe ulaznog otvora providnim materijalom uz ostavqawe prolaza za slijepe
mi{eve, ili - ukoliko to bude boqe rje{ewe, takve prolaze obezbijediti na nekom
drugom mjestu (kod kapije);
• izvr{iti opremawe rasvjete u pe}ini i izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obila-
zak pe}inskih kanala; obim i vrstu radova prilagoditi kao prema projektu R. Lazare-
vi}a, ali i budu}oj namjeni pe}ine, pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istra`iva~ki radovi
Program istra`ivawa Vaganske pe}ine podrazumijeva slijede}e radove:

• nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolini;

• uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini;
• istra`ivawe pe}inske faune;
• paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini.
Rezultate planiranih istra`ivawa Vaganske pe}ine i planove sanacije i ure|ewa po-
trebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja.
Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i
posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE

Proceduralni aspekt za{tite

Na osnovu prijedloga Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog
nasqe|a Republike i odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS",
br.50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Vaganske pe}ine u
statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Vaganska pe}ina ". Aktom o za{titi treba
ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata
Vagansku pe}inu, Lisi~iju pe}inu i Jamu na Kosi koji predstavqaju jedinstvenu
morfolo{ku i hidrolo{ku cjelinu.
S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od
izuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade
Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i
ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a
Republike Srpske.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 23
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite

Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Vaganske pe}ine predla`e se prostor u
wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inom od 12 hektara na karti 1:25 000, list
Jajce 3-2, prikazane na prilogu 3.

RE@IM ZA[TITE

Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je

uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama
Zakona o za{titi prirode.
U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode
"Vaganska pe}ina" kao za{ti}eno prirodno dobro poluotvorenog tipa, odnosno
ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. U zavisnosti od koncepta
masovne turisti~ke posete u izdvojenom djelu, od ulaza do Dvorane divova, predvi|en je
i dio pod re`imom za{tite ú stepena, koji se na povr{ini terena obuhva}enog za{titom
ne iskazuje.
Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa,
utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno.
Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog
prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice
za za{ti}eni Spomenik prirode "Vaganska pe}ina", podlije`u proceduri dobijawa
saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za
koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena
procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta.
Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na
za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim
uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog
nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA

Na podru~ju Spomenika prirode "Vaganska pe}ina", u smislu odr`avawa,

ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju:

⇒ Nau~na istra`ivawa;
⇒ Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu.
⇒ Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima,
ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije.
⇒ Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{-
tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe sa-
obra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomeni-
ka prirode.
⇒ Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe
iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se
omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene.
⇒ Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi
za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe.
⇒ Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava
ambijentalna cjelina.
⇒ Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo
pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela.
Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 24
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
•
Na podru~ju spomenika prirode Vaganska pe}ina, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i raz-
voja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se:

⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom

podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi
nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu.
⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog
interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine.
⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog
otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju.
⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih
objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promene kvaliteta zemqi{ta,
voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline.
⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih
dokumenata Staraoca.
⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i
vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbani-
sti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan
postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata.
⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim
ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i
mjerama za{tite podru~ja.
⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila.
⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u
drugi vodotok, i izmejna hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez
saglasnosti nadle`nih institucija.
⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturno
istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i Staraoca;
⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...),
ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka.
⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka.
⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada.
⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta.
⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih
vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta
i odlagawe stajskog |ubriva.
⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim
materijama.
⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe.
⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno
kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama.
⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati
procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela.
⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka.
⇒ Sadwa, zasejavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog
podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta.
⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta.
⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti
ili drugih zakonski regulisanih kategorija.
⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u
slobodnom prostoru.

UPRAVQAWE ZA[TITOM
Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Vaganske pe}ine za za{ti}eno pri-
rodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirod-
nim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 25
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirod-
nih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite.
U preduzimawu mijera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vri-
jednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba
posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu.
Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u
Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za Staraoca
spomenika prirode Vaganska pe}ina odredi Skup{tina op{tina [ipovo.
Me|usobne obaveze staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno
je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je
zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova ko-
ji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da
sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE

Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa rado-

va na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa
~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose na
turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode-
|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa
za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se delom iz sopstvenih
sredstava Staraoca, a delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondova
Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni ko-
risnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE

U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih intere-

sa, neophodno je odmah pristupiti:
1. Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazu-
mijevalo izradu slede}ih dokumenata:
- sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra;
- prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokume-
nata ili delova programa regionalnog razvoja podru~ja [ipova.
2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva:
- utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih
objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog
elaborata;
- uspostavqawe katastra instalacija;
- revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim po-
vr{inama.
3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to:
- formirawe slu`be nadzora;
- organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz
urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe;
- u saradwi sa Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a
Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa
za{tite etnonasle|a na za{ti}enom prostoru, odnosno rekonstrukcija zaru{enih i
zapu{tenih vodenica i drugo.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 26
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VI PRILOZI

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 27
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Polo`aj Vaganske pe}ine 1:100 000
(Topografska karta l. Jajce, 1985.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4888,1000 N

Y – 6432,1950 E
Nadmorska visina 920 m

Prilog 1

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 28
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Polo`aj Vaganske pe}ine 1:25 000
(Topografska karta l. Jajce 3-2,1978.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4888,39 N

Y – 6433,38 E
Nadmorska visina 920 m

Prilog 2

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 29
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Zone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja na karti 1:25 000

Prilog 3

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 30
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Geolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000
(OGK Bugojno L 33-143, 1980.)

Legenda

Aluvijum Dolomiti (anizijski kat)

Gline i lapori sa ugqem i Kre~waci i laporci sa amonitima
bentonitom (kampilski potkat)
Fli{: bre~e, kalkareniti i laporci Granica osmatrana i
aproksimativna ili pokrivana
Kre~waci sa foraminimerama Eroziona ili tektonsko – eroziona
(alb-cenoman) granica
Kre~waci sa algama i Osa sinklinale
orbitolinama (barem-apt)
Kre~waci sa algama i Osmatran rasjed
gastropodima (valendotriv)
Elipsaktinijski kre~waci Pokriven rasjed
Kre~waci sa brahiopodima Fotogeolo{ki osmatran rasjed
(lijas-doger)
Dolomiti i kre~waci sa Polo`aj pe}ine
megalodonima

Prilog 4

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 31
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Plan Vaganske pe}ine

Prilog 5

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 32
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA

Rje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70

Prilog 6
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Bogdanovi}, @; Bugarski, D.; Marijanac, Z.; Petrovi}, J. (1971): Vaganska pe}ina u Bosni .-
Zbornik radova Prirodno-matemati~kog fakulteta, 1, Novi Sad

Vujnovi}, L., (1981), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu SFRJ 1:100 000 list Bugojno, L 33-
143, Savezni geolo{ki zavod, Beograd
Vujnovi}, L., (1981), Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1:100 000. list Bugojno, L 33-143,
Savezni geolo{ki zavod, Beograd
Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.-zavod za uxbenike i nastavna
sredstva, Srpsko Sarajevo,
Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Srpske zemqe i svijet,
Bawa Luka
Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Zbornik radova
Simpozijuma“ Resursi RS “, Bawa Luka
Lazarevi} R. (1999): Vaganska pe}ina.- Srpsko geografsko dru{tvo, Beograd
Marijanac, Z. (1970): Vaganska pe}ina.- Priroda, LVII, br. 5, Zagreb
Petrovi}, J. (1969): Izvje{taj o Vaganskoj pe}ini.- (neobjavqeno)