SSN 1840- 0515

. . -

LC'~. ,, .: ..
I . ,

, . .I
..

,.,!I

71:

: : ,' $7 . ,

>

; . : .

&&~,

*j:j.

.-

. *\ & , : k.**7

FZ

~RIRODNO-MATEMATI~KOQ FAKULTETA
u-

-.

,.-., '
8 .

;-.I;
>

'

, -

;rL- :
,

'

.
! . ,
.

.;:q ;,. , ?.., 2:.g d;-~$G-@.l

-

;i,--y
A.
r

-C.-

, -

.>:&;

ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. Fehim Dedagi, dekan Odgovorni urednik: Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor Ureivaki odbor: Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor Dr. Ibrahim Buatlija, redovni profesor Dr. Muriz Spahi, redovni profesor Dr. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor Dr. Izet Ibrelji, redovni profesor Dr. Hasan Zoli, redovni profesor Dr. Ahmet Kasumovi, redovni profesor Grafika obrada: Semir Ahmetbegovi Sabahudin Smaji tampa: "OFF-SET" Tuzla Za tampariju: Sadika Muri, direktor Tira: 150 komada Izlazi godinje Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004.godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRAJ 1. DEMOGRAFSKE POSLJEDICE GENOCIDA NAD BONJACIMA SIGURNOSNE ZONE UN SREBRENICA, JULA 1995. DEMO-GEOGRAPHIC CONSEQUENCES OF GENOCIDE OVER BOSNIANS IN SAFETY ZONE UN SREBRENICA, JULY 1995. Dr. S. Kulenovi., Dr. A. Sulji RAZMJETAJ INTERNO RASELJENOG (PROGNANOG) STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA DISPOSITION OF INTERNALLY DISPLACED (PRESENTED) INHABITANTS FROM MUNICIPALITY SREBRENICA ON AREA OF CANTON TUZLA Dr. S. Kulenovi, Mr. A. Sulji, A. Kadui REGIONALNE RAZLIKE U KRETANJU UKUPNOG BROJA STANOVNIKA I GUSTINE NASELJENOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 19912004. GODINE REGIONAL DISPARITIES IN TOTAL POPULATION GROWTH RATE AND POPUPATION DENSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PEROD 19912004. YEAR F. Kudumovi PRESTRUKTURIRANJE INDUSTRIJE KAO STRATEKA ODREDNICA EKONOMSKO-GEOGRAFSKOG RAZVOJA TUZLANSKOG KANTONA RESTRUCTURING AS A STRATEGIC DETERMINANT OF ECONOMICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF CANTON TUZLA Dr. S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui SAVREMENI URBANOGEOGRAFSKI PROBLEMI TUZLE CONTEMPORARY URBAN-GEOGRAPHICAL PROBLEMS OF TUZLA A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA GRAANICE REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT OF THE CITY OF GRAANICA Dr. S. Kulenovi, Mr. D. Dafi NEKE RAZVOJNE KARAKTERISTIKE SEOSKIH NASELJA GRAANIKE OPINE SOME OF THE DEVELOPMENT CHARACTERISTICS OF THE RURAL SETLEMENTS OF THE GRAANICA MUNICIPALITY Mr. D. Dafi STAROST I PORIJEKLO IMENA NASELJA U OPINI KALESIJA THE AGE AND THE ORIGIN OF THE NAME KALESIJA AND ITS VILLAGES D. Meanovi POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA NA REKULTIVISANOM ZEMLJITU U KREKANSKOM UGLJONOSNOM BAZENU U PERIODU 1996-2006. GODINE THE AGRICULTURAL PRODUCTION ON RECUPERATED SOIL IN KREKA CARBONACEOUS BASIN IN PERIOD 1996-2006. Dr. S. Kulenovi, S. Smaji, S. Ahmetbegovi GRUPNI OBLIK RADA U NASTAVI GEOGRAFIJE GROUP WORK IN TEACHING GEOGRAPHY Dr. . Komlenovi, Mr. E. Jahi

2.

15

3.

21

4.

33

5.

45

6.

57

7.

69

8.

81

9.

95

10.

101

11.

GEOGRAFSKA EKSKURZIJA KAO VEOMA ZNAAJAN OBLIK NASTAVE GEOGRAPHICAL EXCURSION AS VERY SIGNIFICANCE FORM TEACHING Mr. E. Jahi NEKI GEOEKOLOKI PROBLEMI OPINE IVINICE SOME GEO-EKOLOGYCAL PROBLEMS ON AREA MUNICIPALITY S. Ahmetbegovi, S. Smaji OF ZIVINICE

109

12.

115

13.

ZNAAJ I ULOGA PROSTORNOG PLANIRANJA U BOSNI I HERCEGOVINI U NOVIM DRUTVENO-EKONOMSKOM USLOVIMA SIGNIFICANCE AND ROLE OF SPATIJAL PLANINNG IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN NEW SOCIAL-ECONOMICAL CONDITIONS Dr. N. Mujagi, FORMIRANJE IZDANI PODZEMNIH VODA I HIDROGRAFSKA MREA U SLIVU GORNJEG TOKA DRINJAE GIVEN SPACE DRIVER OF RINJACA IN FUNKCIONAL GROUND WATER AND HIDROGRAPHIC FORMS Dr. A. Mekovi, Mr. E. ii, Dr. A. Barakovi GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE SLIVA GORNJEG TOKA RIJEKE DRINJAE U FUNKCIJI HIDROGEOLOKOG REJONIRANJA GEOMORPHOLOGIC CHARACTERISTICS GIVEN SPACE DRIVER OF DRINJACA IN FUNKCIONAL HIDROGEOLOGICAL REONS Mr. E. ii Dr. A. Mekovi, Dr. A. Barakovi

129

14.

139

15.

149

Zbornik radova PMF 3, 7 14 (2006)

Originalni nauni rad

DEMOGRAFSKE POSLJEDICE GENOCIDA NAD BONJACIMA SIGURNOSNE ZONE UN SREBRENICA, JULA 1995. DEMO-GEOGRAPHIC CONSEQUENCES OF GENOCIDE OVER BOSNIANS IN SAFETY ZONE UN SREBRENICA, JULY 1995. Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Mr. Alija Sulji, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Saetak Masovni zloini koje su poinile srpske snage okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, ni do danas nisu u potpunosti razrijeeni. Ubistvom vie od 8 hiljada mukaraca bonjake nacionalnosti, srpske snage poinile su genocid ije posljedice nee nikada biti sanirane. Pored masovnih zloina poinjenih u UN zatienoj zoni Srebrenica, srpske snage su izvrile potpuno etniko ienje protjerivanjem enskog i vojno nesposobnog mukog stanovnitva. Blizu 6000 djece ostalo je bez jednog ili oba roditelja, a od toga broja vie od 5000 djece bilo je mlae od 15 godina. S obzirom na starost ubijenog mukog stanovnitva 44% pripadalo je mlaem sredovjenom stanovnitvu, 32% bilo je iz kontingenta starijeg sredovjenog stanovnitva, 12% ubijenih pripadalo je mladom stanovnitvu, a ostalo ubijeno muko stanovnitvo bilo je iz kontingenta starog stanovnitva. Koeficijent feminiteta u nekim dobnim grupama iznosi vie od 150. Veliki broj prognanog bonjakog stanovnitva opine Srebrenica ivi na prostoru Federacije BiH, a vei broj njih nalazi se u zapadnoevropskim zemljama, kao i u SAD-u i Australiji. Do kraja 2004. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se oko 3000 prognanih Bonjaka. Obnovljeno je vie od 1000 stambenih objekata, uglavnom kua. Kljune rijei: Srebrenica, demogeografske promjene, masovni zloini, genocid, spol i dob, zatiena UN zona, domainstva. Abstract Mass crimes which committed Serbian forces by occupation of UN protected zone Srebrenica, in July 1995, even today arent completely solved. Killing more then 8000, mostly male Bosnian population, Serbian forces committed a genocide which consequences will never be rebuild. Beside mass crimes which committed in UN protection zone of Srebrenica, Serbian forces realized ethnical cleaning, expelling mostly female and military incapable male population. Near 6000 children stayed without one or both parents, and of that number more than 5000 children were younger than 15 year. With consideration on age of killed male population 44% belonged younger middle-aged population, 32% were from older middle-aged population, 12% of killed belonged younger population and the rest of killed male population were from contingent of old population. Coefficient of feminine in some age groups amount more than 150. Great number of persecuted male Bosnian population of Municipality Srebrenica lives on area of Bosnia and Herzegovina, and bigger number of they is now in west European countries, like in USA and in Australia. By the Year 2004, in area of Municipality Srebrenica, returned around 3000 persecuted Bosnians. Its also restored more then 1000 housing objects, mostly houses.

S. Kulenovi, A. Sulji Key words: Srebrenica, demo-geographic changes, mass crimes, genocide, protected UN zone, gender and age, house units. Uvod Opina Srebrenica nalazi se u istonom dijelu BiH. Povrina opine Srebrenica je 527 km2, to iznosi 1,03 % povrine BiH. Prema popisu stanovnitva 1991. godine opina je imala 36.666 stanovnika ili 0,84 % od ukupnog stanovnitva BiH. Od tog broja Bonjaka je bilo 27572 ili 75,20 %, Srba 8315 ili 22,70 % i ostalih 779 ili 2,12 %. Gustina naseljenosti u opini u 1991. godini iznosila je 69,6 stan./ km2 (u BiH, 85,6 stan./km2). Te godine opina Srebrenica imala je 19 mjesnih zajednica u kojima se nalazilo 80 naselja od kojih je jedno pripadalo gradskom, a ostalih 79 pripadala su seoskom tipu naselja.1 Prema prirodnom prirataju 1991. godine (13,2 ), opina Srebrenica bila je na petom mjestu u BiH, i to poslije opina epa, Velike Kladue, ivinica i Kalesije. Kretanje ukupnog broja stanovnika opine Srebrenica u periodu 1948-1991. godine. Ukupno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1948 1991. godine bilo je slino kretanju stanovnitva BiH. Istina, stanovnitvo BiH raslo je procentualno neto vie nego stanovnitvo opine Srebrenica. Ovo se ne odnosi na meupopisni period 1948 1953. godine, kada je stanovnitvo opine imalo neto vei rast, (tabela 1). Manji rast stanovnitva opine Srebrenica u periodu od 1961. do 1991. godine, u odnosu na stanovnitvo BiH, posljedica je iseljavanja stanovnitva iz ove opine u druge dijelove BiH, ali i u druga podruja ex-Jugoslavije. U periodu 1948 1991. godine, stanovnitvo Srebrenice poraslo je sa 23023 stanovnika u 1948. godini, na 36666 stanovnika u 1991. godini, odnosno za 59,26 %. U istom periodu stanovnitvo BiH poraslo je za 70,69 %, odnosno sa 2564308 stanovnika u 1948. godini, na 4377033 stanovnika u 1991. godini. Tabela 1 . Ukupno kretanje stanovnitva opine Srebrenica i BiH u periodu 1948 1991. godine. Porast ili pad (u %) Godina BiH Srebrenica BiH Srebrenica 1948 2564308 23023 1953 2847459 25650 11,0 11,4 1961 3277948 29283 15,1 14,2 1971 3746111 33357 14,3 13,9 1981 4124256 36292 10,1 8,8 1991 4377033 36666 6,1 1,0 U periodu 1961 1991. godine stanovnitvo opine Srebrenica poraslo je za 25,21 %, odnosno sa 29283 stanovnika u 1961. godini na 36666 stanovnika u 1991. godini. U istom periodu stanovnitvo BiH poraslo je za 33,53 %, odnosno sa 3277948 stanovnika u 1961. godini na 4377033 stanovnika u 1991. godini. Ukupni rast stanovnitva opine Srebrenica, u periodu 1961 1991. godine, od 7383 stanovnika nije bio u skladu sa prirodnim priratajem u ovoj opini. Naime, ukupni prirodni prirataj u opini
1

Alija Sulji, Demogeografske promjene u opini Srebrenica, (Magistarski rad), PMF, Sarajevo, 2004.

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995. Srebrenica u periodu 1961 1991. godine iznosio je 21348 stanovnika. To znai da je opina Srebrenica, u posmatranom periodu, iseljavanjem izgubila 13965 stanovnika. Stopa prirodnog prirataja u opini Srebrenica u 1961. godini iznosila je 25,3 (u BiH 23,9 ), u 1971. godini 22,3 (u BiH 15,4 ). U 1981. godini dolo je do znaajnog pada stope prirodnog prirataja kod stanovnitva opine Srebrenica koja je iznosila 15,1 (u BiH 10,9 ). Slian trend bio je i u 1991. godini, kada je stopa prirodnog prirataja u ovoj opini iznosila 13,2 (u BiH 7,8 ). U periodu 1961 1971. godine opina Srebrenica imala je vrlo visok prirodni prirataj, a u 1981. godini visok i u 1991. godini umjereni prirodni prirataj.2 Iz navedenog moemo zakljuiti da je podruje opine Srebrenica pripadalo migracijskom podruju koje je znatan dio svoga prirodnog prirataja gubilo iseljavanjem stanovnitva. Postoji vie razloga zbog kojih se stanovnitvo ove opine iseljavalo. Mi emo navesti najvanije, a to su: nepovoljan geografski poloaj opine u BiH, ali i u ex Jugoslaviji, ekonomska nerazvijenost opine, politiki razlozi i dr. Spolno dobna struktura stanovnitva opine Srebrenica. Spolno-dobna struktura stanovnitva u biti je bioloka struktura. Ona je kvantitativni pokazatelj odnosa mukog i enskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu. Neujednaenost u spolnoj strukturi utie pored ostalog na sklapanje brakova, a time i na reprodukciju stanovnitva, odnosno u krajnjem sluaju neujednaenost spolova utie na prirodni prirataj stanovnitva. Nepovoljna spolna struktura esto je posljedica nenormalnih drutveno politikih prilika u jednoj populaciji (rat, naporan ivot odreenog spola, diskriminacija po spolu i dr.). Dobna struktura stanovnitva je osnovno svojstvo neke populacije jer pokazuje njenu potencijalnu vitalnost i biodinamiku. Iz dobne strukture stanovnitva moe se vidjeti njena prolost, sadanjost i budunost. Dobna struktura stanovnitva rezultat je dugogodinjeg djelovanja svih faktora koji djeluju na ope kretanja stanovnitva; prirodnih i migracionih. Isto tako, dobna struktura stanovnitva utie na fertilitet, natalitet, mortalitet i promjenu broja stanovnika. S obzirom da se ovim radom ele sagledati demografske posljedice genocida nad stanovnitvom opine Srebrenica, mi emo prije toga, prvo prikazati promjene u spolnodobnoj strukturi stanovnitva ove opine u periodu 1961. 1991. godine, kako bi smo sveobuhvatnije mogli sagledati te posljedice. U tabeli broj 2 prikazani su podaci o spolno-dobnoj strukturi stanovnitva opine Srebrenica za 1961. i 1991. godinu. Iz dobne piramide, za 1961. godinu, vidimo da stanovnitvo opine Srebrenica pripada mladom, odnosno ekspanzivnom tipu stanovnitva iroka baza piramide (djeca 0-4 godine starosti). Najbrojnije stanovnitvo opine ine djeca, tj. osobe stare od 0 do 14 godina. Njihov udio u ukupnom stanovnitvu opine iznosio je 42,4 %. Prema vrhu ova dobna piramida se suava, to je karakteristino za mlado i progresivno stanovnitvo. Istina, piramida je nazubljena kod starosnih kohorti stanovnitva koje su roene u vrijeme prvog i drugog svjetskog rata, zbog smanjenja nataliteta (vidi grafikon 1). Takoe je smanjen udio vojno sposobnog stanovnitva, tj. onog dijela stanovnitva koje je bilo staro 15 i vie godina u vrijeme trajanja spomenutih ratova. Ratni gubici uvijek se javljaju u direktnom i indirektnom obliku. Direktni gubici su pogibija stanovnitva, a indirektni gubici nastaju kao

Vrlo visok tip prirodnog prirataja ima stope vee od 20 , visoki od 15 do 20 , umjereni od 5 do 14,9 i niski manje od 5 . O tome vidjeti: Friganovi, M.: Demogeografija, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 86-89.

S. Kulenovi, A. Sulji posljedica smanjivanja nupcijaliteta, nataliteta, poveanja mortaliteta, a sve to zbog niskog ivotnog standarda koji je uzrokovan loim ekonomskim prilikama i ratom.
Tabela 2. Spolna i dobna struktura stanovnitva opine Srebrenica prema popisima 1961. i 1991. godine (u procentima). 1961 1991 Starost svega muko ensko svega muko ensko 04 8,48 8,22 8,96 4,58 4,37 16,70 59 14,51 7,51 6,99 9,00 4,73 4,27 1014 11,20 5,68 5,53 9,71 5,11 4,60 1519 4,27 3,99 10,78 5,84 4,94 8,26 2024 10,74 5,67 5,07 9,57 5,17 4,40 2529 8,68 4,40 4,28 8,22 4,55 3,67 3034 7,65 3,73 3,92 7,18 3,74 3,44 3539 4,19 1,76 2,43 6,51 3,33 3,18 4044 3,29 1,36 1,93 5,51 2,76 2,75 4549 2,26 1,01 1,25 4,16 2,11 2,05 5054 1,73 1,94 5,64 2,90 2,74 3,67 5559 3,40 1,75 1,65 4,33 2,14 2,19 6064 1,27 1,29 3,37 1,57 1,80 2,56 6569 2,03 0,99 1,04 1,81 0,68 1,13 7074 0,21 0,28 1,18 0,47 0,71 0,48 75 i vie 0,31 0,14 0,18 1,32 0,48 0,84 Nepoznato 0,05 0,02 0,03 2,76 1,33 1,43 UKUPNO 100,00 49,97 50,03 100,00 51,48 48,52

Prema udjelu mladog stanovnitva koje je inilo 50,67 % i starog stanovnitva od 5,40 % u ukupnom stanovnitvu opine u 1961. godini, moemo rei da je stanovnitvo opine Srebrenica pripadalo mladom tipu. Ovaj tip stanovnitva zadrao se u opini Srebrenica sve do 1991. godine kada je njegov udio ukupnom stanovnitvu iznosio 38,45 %. U periodu 1961-1991. godine dolo je do promjena u svim dobnim strukturama stanovnitva opine Srebrenica; tako je udio djece (0-14 godina) u ukupnom stanovnitvu opine opao sa 42,4 % u 1961. godini na 27,7 % u 1991. godini, udio mladog stanovnitva se smanjio sa 50,67 % u 1961. godini na 38,45 % u 1991. godini, a udio zrelog stanovnitva (20-59 godina) se poveao sa 43,88 % u 1961. godini na 51,12 % u 1991. godini. Najmanje promjene dogodile su se u grupi starog stanovnitva (60 i vie godina). Udio starog u ukupnom stanovnitva opine Srebrenica poveao se sa 5,40 % u 1961. godini na 7,68 % u 1991. godini. U periodu 1961 1991. godine dolo je do promjena u udjelu fertilnog u ukupnom stanovnitvu opine. Tako je udio fertilnog enskog stanovnitva (15 - 49 godina) porastao sa 22,2 % u 1961. godini na 24,4 % u 1991. godini. Takoe, udio fertilnog mukog stanovnitva (15-64 godine) poveao se sa 26,9 % u 1961. godini na 31,2 % u 1991. godini. Koeficijent maskuliniteta u opini iznosio je 998,84 (1961), a 1061,05 u 1991. godini. Poveanje mukog u odnosu na ensko stanovnitvo opine uvjetovano je opom pojavom da se vie raa muke u odnosu na ensku djecu, kao i poboljanim ivotnim standardom

10

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995.

Za detaljnije prouavanje dobne strukture stanovnitva vani su i drugi pokazatelji kao to su: prosjena starost stanovnitva, koeficijenti dobne ovisnosti i dr. Prosjena starost stanovnitva opine Srebrenica, prema popisu iz 1961. godine, iznosila je 22,3 godine (u BiH 24,2 godine), a prema popisu 1991. godine, 29,8 godina (BiH 32,9 godina). Bre starenje stanovnitva BiH u odnosu na stanovnitvo opine Srebrenica uvjetovano je manjim prirodnim priratajem, odnosno smanjivanjem fertiliteta na nivou BiH u odnosu na stanovnitvo opine Srebrenica. Demografske posljedice nakon okupacije UN zatiene zone Srebrenica Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski ubile oko 8500 stanovnika bonjake nacionalnosti.3 Masovnim pogubljenjem nedunog bonjakog mukog stanovnitva, kao i protjerivanjem ena i djece, snage bosanskih
3

Podaci dobiveni od udruenja Organizacija porodica ehida i poginulih boraca opina Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. Prema podacima Komisije Vlade Republike Srpske za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine, broj rtava u Srebrenici poslije njene okupacije kree se izmeu 7 i 8 hiljada.

11

S. Kulenovi, A. Sulji Srba izvrile su potpuno etniko ienje UN zatiene zone Srebrenica. Najvie ubijenih Bonjaka bilo je sa podruja opine Srebrenica, njih oko 5500. Sa podruja opine Bratunac oko 1800 ubijenih osoba, iz opine Vlasenica oko 820 osoba i iz opine Zvornik oko 290 osoba. Meu ubijenim stanovnitvom bilo je nekoliko stotina osoba koje su porijeklom iz drugih opina BiH, ali i ex-Jugoslavije. Bez jednog ili oba roditelja ostalo je blizu 6000 djece, a od toga broja vie od 5000 djece bilo je mlae od 15 godina. Ukupan broj djece sa podruja opine Srebrenica koja su ostala bez oca bilo je 4519. Imajui u vidu da je u opini Srebrenica, ali i u ostalim opinama srednjeg Podrinja, uglavnom bilo zaposleno muko stanovnitvo, moemo zakljuiti da su posljedice masovnog pogubljenja bonjakog stanovnitva jo vie pogorale ionako lo ivotni standard porodica nastradalih. S obzirom na starost ubijenog mukog stanovnitva UN zatiene zone Srebrenica najvie ubijenih, njih 44 % pripadalo je mlaem sredovjenom stanovnitvu. Iz kontingenta starijeg sredovjenog stanovnitva bilo je 32 % ubijenih. Oko 12 % ubijenih pripadalo je mladom stanovnitvu. Ostalo ubijeno stanovnitvo pripadalo je kontingentu starog stanovnitva. Kao posljedica zloina nad bonjakim stanovnitvom nastale su i promjene u spolno-dobnoj, nacionalnoj, ekonomskoj i drugim strukturama stanovnitva opina srednjeg Podrinja. Promjene u spolno-dobnoj strukturi odrazit e se na buduu reprodukciju stanovnitva jer je naruena spolna simetrija, tako da je koeficijent feminiteta u nekim starosnim grupama fertilnog stanovnitva vei od 150. Ovaj nesrazmjer u spolnoj strukturi fertilnog stanovnitva uticat e na smanjivanje broja sklopljenih brakova, u odnosu na prethodni period, a time i na smanjenje prirodnog prirataja stanovnitva. Okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, u julu 1995. godine, srpske snage su ubile oko 20 % prijeratne bonjake populacije opine Srebrenica. Udio nastradalog mukog stanovnitva u ukupnom bonjakom mukom stanovnitvu u odnosu na 1991. godine iznosi 38,42 %. Osim navedenih posljedica genocida, nad bonjakim stanovnitvom zatiene UN zone Srebrenica, koje se odnose na prirodnu komponentu, odnosno na reprodukciju stanovnitva, nesagledive su posljedice i u pogledu povratka stanovnitva, o emu svjedoe najnoviji podaci o broju povratnika po mjesnim zajednicama opine Srebrenica (tabela br. 3). Veina bonjakih povratnika vratila se u ona naselja u kojima su, prije rata, inili veinu, osim u naselje Skelani, kao i u opinsko sredite, tj. grad Srebrenicu. Broj povratnika, do kraja 2005. godine, po mjesnim zajednicama opine Srebrenica u odnosu na stanje iz 1991. godine izgleda ovako: u mjesnu zajednicu Luka vratilo se 23,2 %, u Suesku 13,8 %, Radoevie 17,2 %, Viogor 9,9 %, Orahovicu 25,6 %, Podravno 21,2 %, Breani 16,0 %, Potoare 12,3 %, Osaticu 9,8 %, Srebrenicu 7,2 %, Skelane 6,9 %, Sase 14,5 %, Gostilj 16,0 %, Krnjie 4,9 %, Skenderovie 2,8 %, Toplicu 6,7 % i Ratkovie 5,1 % (tabela 3). Prije agresije na RBiH 1992-1995. godine, u opini Srebrenica bilo je 9136 stambenih jedinica, od kojih je obnovljeno vie od 10 %. Najvie obnovljenih kua nalazi se u sljedeim mjesnim zajednicama: Potoari 271, Srebrenici 243, Sueska 252, Srebrenica 243, Skelani 158, Osatica 107, Orahovica 101, Gostilj 99, Breani 87, Sase 86, Radoevii 84, Podravno 65, Luka 56, Toplica 42, Viogor 35, Krnjii 34, Skenderovii 28, Ratkovii 23, a najmanje obnovljenih stambenih objekata ima mjesna zajednica Kostolomci, samo 16 kua (tabela 3).4
4

Nije nam poznato da je i jednu bonjaku kuu, u opini Srebrenica, obnovila Vlada Republike Srpske.

12

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995. Tabela 3. Broj stanovnika 1991., povratnikih domainstava (sa brojem lanova), kao i broj obnovljenih stambenih objekata po mjesnim zajednicama opine Srebrenica, do kraja 2005. godine.5 Ukupan broj lanova Mjesna R. br. stanovnika domai- domainstva obnovljenih zajednica kua 1991. nstava svega u % 1 Breani 1224 75 196 16,0 87 2 Crvica 609 3 Gostilj 1197 77 192 16,0 99 4 Kostolomci 1061 42 73 6,9 16 5 Krnjii 1674 44 82 4,9 34 6 Luka 1007 77 234 23,2 56 7 Orahovica 1112 107 285 25,6 101 8 Osatica 3392 145 333 9,8 107 9 Podravno 774 73 164 21,2 65 10 Potoari 4373 236 536 12,3 271 11 Radoevii 1967 111 339 17,2 84 12 Ratkovii 788 23 40 5,1 23 13 Sase 1128 88 164 14,5 86 14 Skelani 4283 145 294 6,9 158 15 Skenderovii 1522 27 43 2,8 28 16 Srebrenica 5746 218 416 7,2 243 17 Sueska 2930 179 405 13,8 252 18 Toplica 1120 53 75 6,7 42 19 Viogor 759 34 75 9,9 35 36666 1754 3946 10,8 1787 Ukupno Izvor: Sluba za povratak optine Srebrenica, 2006. g. (sa stanjem krajem 2005. godine). Danas, na podruju opine Srebrenica ivi neto vie od 3000 povratnika bonjake nacionalnosti. Veina ovog stanovnitva pripada starijem sredovjenom ili starom stanovnitvu. Meutim, daleko vei broj prognanog bonjakog stanovnitva porijeklom iz Srebrenice naselilo se u Federaciji BiH, uglavnom u onim opinama u kojima su Bonjaci u veini, a dosta ih se iselilo u zapadnoevropske zemlje i SAD-e. Na osnovu prezentiranih podataka vidimo da povratak prognanog stanovnitva, a s tim u vezi i obnova poruenih kua u opinu Srebrenica ima uzlazni trend. Ipak je situacija u pogledu povratka bonjakog stanovnitva u opinu Srebrenica vie nego zabrinjavajua. Postoji vie razloga koji utiu na proces povratka u ovu opinu, a meu najvanijim su: spora i nedovoljna obnova stambenih objekata, nemogunost zaposlenja, spolna asimetrija znatan manjak mukog u odnosu na ensko stanovnitvo, veliki broj samohranih majki, psiholoki, socijalni, etniki i drugi razlozi.

Vie od 90 % povratnika ine Bonjaci. Takoe, veina obnovljenih stambenih objekata pripada Bonjacima.

13

S. Kulenovi, A. Sulji Zakljuak Masovnim ubistvima mukog stanovnitva bonjake nacionalnosti UN zatiene zone Srebrenica, dolo je do poremeaja u svim strukturama bonjakog stanovnitva opine Srebrenica, kao i u strukturama stanovnitva nekih opina Srednjeg Podrinja, kao to su: Bratunac, Vlasenica i Zvornik. Najvei poremeaj desio se u spolno-dobnoj, nacionalnoj i ekonomskoj strukturi stanovnitva. S obzirom da je nastradalo uglavnom radno sposobno muko stanovnitvo, neminovno e doi do trajnih demografskih posljedica, prije svega u normalnoj reprodukciji stanovnitva, odnosno u smanjivanju prirodnog prirataja. Ubistvima radno sposobnog mukog stanovnitva poremetila se struktura aktivnog stanovnitva koju uglavnom, danas, ine ene. Neznatan povratak Bonjaka na svoja prijeratna ognjita, kao i veliki broj iseljenih u evropske i prekomorske zemlje, prijeti da se trajno zadri poremeena demografska slika na podruju opine Srebrenica, ali i u drugim opinama Srednjeg Podrinja. Zbog toga je neophodno poduzeti sveobuhvatne politike, ekonomske i druge mjere da bi se posljedice genocida i protjerivanja bonjakog stanovnitva sa podruja opina Srednjeg Podrinja barem djelimino ublaile, ako se uope moe i govoriti o ublaavanju s obzirom na masovnost i brutalnu sistematinost zloina. Izvori: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Izvjetaj Komisije Vlade Republike Srpske za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine. Banja Luka, 2005. Podaci koriteni iz baze podataka Organizacije porodica ehida i poginulih boraca opina Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2005.). Baza podataka Udruenja Drina Srebrenica. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Stanovnitvo i domainstva. Uporedni podaci 1971 i 1981. - za optine, Statistiki bilten br. 86, RZS, Sarajevo, 1982. Literatura: 1. 2. 3. Friganovi, M.: Demogeografija Stanovnitvo svijeta. kolska knjiga, Zagreb, 1990. Honig, J. W., i Both, N.: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151-162. Mai, N.: Srebrenica, agresija, otpor, izdaja, genocid, Izdava: Opina Srebrenica, 1999. Sulji, A.: Kretanje broja domainstava u opini Srebrenica u drugoj polovini 20 i poetkom 21 vijeka, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 115-123. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica (Magistarski rad), PMF Sarajevo, 2004.

4. 5. 6.

14

Zbornik radova PMF 3, 15 20 (2006)

Originalni nauni rad

RAZMJETAJ INTERNO RASELJENOG (PROGNANOG) STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA DISPOSITION OF INTERNALLY DISPLACED (PRESENTED) INHABITANTS FROM MUNICIPALITY SREBRENICA ON AREA OF CANTON TUZLA Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Mr. Alija Sulji, vii asistent, A. Kadui, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak U ovom radu se prezentiraju rezultati istraivanja o teritorijalnom razmjetaju protjeranih Srebreniana na podruju opina Tuzlanskog kantona. Poslije okupacije UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, srpske snage su, pored masovnih ubistava mukog bonjakog stanovnitva, protjerale izmeu 25 i 30 hiljada osoba, uglavnom ena i djece. Nekoliko dana poslije okupacije slobodne teritorije Srebrenice tadanje vlasti Republike Srpske deportovale su cjelokupno civilno stanovnitvo bonjake nacionalnosti na podruje tadanjeg Okruga Tuzla (danas Tuzlanski kanton). Na slobodnom podruju ovog Okruga bilo je ve oko 200.000 interno raseljenih osoba, a etniko ienje UN zatiene zone Srebrenica jo vie je pogoralo i onako teku situaciju na ovom podruju. Do kraja 2004. godine na podruju Tuzlanskog kantona bilo je oko 44.000 osoba koje su imale status raseljenih lica.1 Kljune rijei: Srebrenica, Bonjaci, rat, agresija, raseljena i prognana lica, povratak, porodice. Summary In this paper are presented results of researches about territorial disposition of persecuted inhabitants of Srebrenica on area of Tuzla canton. After the UN protected zone Srebrenica was occupied in July 1995 the Serbian forces, except mass killings of male Bosniaks, persecuted between 25 and 30 thousands person, mostly women and children. Few days after the occupation of free territory of Srebrenica government of Republic Srpska deported all civilian Bosniaks population on area of District Tuzla (today Tuzla Canton). On free area of this District were already around 200 000 internal displaced persons and ethnical cleaning of UN protected zone Srebrenica made even worse a very difficult situation on this area. By the end of 2004 on area of Tuzla canton was around 44 000 person who had displaced persons status. Key words: Srebrenica, Bosniaks, war, aggression, displaced and expelled population, coming back, families.

Informacija Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak o zbrinjavanju prognanih lica i izbjeglica - povratnika na podruju Tuzlanskog kantona i Republike Srpske, Vlada Tuzlanskog kantona, 30.03.2005.

S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui Uvod U toku procesa ponovne registracije prognanih i raseljenih osoba koja je sprovedena krajem 2004. i poetkom 2005. godine, na nivou cijele Bosne i Hercegovine, utvreno je da od 570.000 raseljenih osoba, koliko ih je bilo 2000. godine, njih 300.000 ima pravo na status raseljene osobe.2 Na osnovu procjena Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine do 2004. godine u BiH se vratilo vie od 1.000.000 raseljenih i prognanih osoba (od toga oko 560 hiljada interno raseljenih i oko 440 hiljada izbjeglih osoba koje su ivjele u inozemstvu).3 Na podruje Federacije Bosne i Hercegovine, u periodu 1996-2006. godine, vratilo se oko 387.000 izbjeglica (iz inozemstva) i oko 384.000 raseljenih osoba (interno raseljenih u BiH).4 Za podruje entiteta RS ne raspolaemo podacima o tanom broju povratnika u periodu 1996-2006. godine. Meutim, prema podacima iz 2004. godine na podruje ovog entiteta vratilo se ukupno 251.914 osoba (51.821 izbjegla i 200.093 interno raseljene osobe).5 Opepoznata stvar je da se na podruju srpskog entiteta stimulie opstanak, a ne povratak, tako da je i dosadanji povratak posljedica raznih politikih pritisaka pojedinih meunarodnih organizacija, ali i drava. Na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, prema podacima iz 2005. godine, bile su ukupno 10.144 raseljene osobe6 koje su porijeklom iz opine Srebrenice. U istoj godini, u ovu opinu su se vratila 1754 domainstva koja su imala 3946 lanova, a obnovljeno je 1776 stambenih objekata.7 Razmjetaj prognanih Srebreniana u opinama Tuzlanskog kantona Na podruju opina Tuzlanskog kantona, prema podacima iz 2005. godine, bilo je 2016 porodica sa ukupno 5549 lanova prognanih Srebreniana, to je znatno manje u odnosu na prethodni period kada su na ovom podruju bili smjeteni, gotovo, svi prognanici iz Srebrenice. Od ukupnog broja prognanih Srebreniana koji ive na podruju FBiH, u opinama Tuzlanskog kantona ivi oko 54 % svih prognanih porodica, odnosno 54,7 % svih prognanih osoba. Osim opina Tuzlanskog kantona znaajan broj prognanih Srebreniana, oko 37 %, ivi na podruju kantona Sarajevo.8

Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji "Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma" (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. str. 17. 3 Prema slubenim pokazateljima (aurirano sa 30.09.2004. godine) u BiH se vratilo ukupno 1.002.668 osoba, od kojih je 440.486 povratak izbjeglica, a 562.182 povratak raseljenih osoba. Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 4 Izvor: http://www.fzs.ba/Dem/Vital/povratak%201996%20 do%202006.htm(26.03.2007). 5 Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 6 Izvor: Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. (podaci na CD-u). 7 Izvor: Sluba za povratak optine Srebrenica, 2006. g. (sa stanjem na kraju 2005. godine). Ovi podaci su djelimino tani, jer su se mnogi prijavili za povratak samo da bi obnovili poruene objekte. Naime, iz Centralnog birakog spiska za izbore u BiH 2006. vidi se da su na podruju opine Srebrenica bile prijavljene samo 1384 osobe bonjake nacionalnosti. Ovo se odnosi na punoljetne osobe, tj. osobe stare 18 i vie godina. Izvor: Centralni biraki spisak za izbore u BiH 2006. godine (Izborna jedinica 105). 8 Izvor: FMROI, Sarajevo, 2005.

16

Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona Neposredno poslije deportacije na slobodnu teritoriju Okruga Tuzla prognani Srebreniani bili su privremeno smjeteni u atorskim naseljima na aerodromu Dubrave kod Tuzle, a odatle su postepeno razmjetani po opinama tadanjeg Okruga. Najvei broj njih bio je privremeno smjeten na podruju opine Srebrenik. I 10 godina poslije toga, a i danas, najvei broj prognanih Srebreniana ivi u ovoj opini (tabela 1; grafikon 1). Tabela 1. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama tuzlanskog kantona Opina Broj porodica Broj lanova eli 9 24 Doboj-Istok 11 33 Kladanj 31 99 Kalesija 45 144 Graanica 108 312 Gradaac 114 379 Banovii 167 419 Tuzla 300 807 ivinice 334 850 Lukavac 375 1064 Srebrenik 522 1418 Ukupno 2016 5549 Izvor: Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. godine. Pored opine Srebrenik, u kojoj danas privremeno ivi oko 25,6 % od svih prognanih Srebreniana na podruju Tuzlanskog kantona, znatan dio prognanih privremeno je smjeten na podruje opine Lukavac (19,2 %), zatim ivinice (15,3 %) i na podruje opine Tuzla (15,5 %). Danas, istina, u znatno manjem broju prognani Srebreniani ive i u ostalim opinama Tuzlanskog kantona, kao npr. u opinama: Banovii (7,6 %), Gradaac (6,8 %), Graanica (5,6 %), Kalesija (2,6 %), Kladanj (1,8 %), a najmanje prognanih Srebreniana ivi na podruju opina Doboj-Istok (0,6 %) i eli 0,4 % (grafikon 1). U ovom radu navest emo samo neka od naselja u opinama Srebrenik, Lukavac i Tuzla u kojima ivi najvei broj raseljenih Srebreniana. Porodice prognanih Srebreniana bile su razmjetene u 33 naselja opine Srebrenik, ali je njih oko 85 % smjeteno u 11 naselja ove opine. Samo u naseljima pionica Centar i Tinja Donja ivi 251 porodica, ili 48,1 % od ukupnog broja raseljenih porodica u ovoj opini. U ova dva naselja ivi ukupno 637 raseljenih osoba, ili 44,9 %.

17

S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui

Grafikon 1. Op ine tuzlanskog kantona prem a broju porodica prognanih Srebreniana u 2005. godini (u %).

%
30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00

Doboj-Istok

Gra anica

Grada ac

Tuzla

eli

Lukavac

Najvei broj prognanih Srebreniana smjeten je u sljedeim naseljima: pionica Centar (149 porodica sa 369 lanova), Tinja Donja (102 porodice sa 268 lanova), Jasenica (38 porodica sa 122 lana), Donji Podpe (29 porodica sa 79 lanova), Sladna (26 porodica sa 80 lanova), Tinja Gornja (23 porodice sa 73 lana), pionica Gornja (20 porodica sa 53 lana), Gornji Podpe (18 porodica sa 54 lana), Srebrenik (15 porodica sa 40 lanova), Tutnjevac (13 porodica sa 27 lanova) i u naselju Seona (10 porodica sa 31 lanom). U ostala 22 naselja opine Srebrenik ivi 78 porodica prognanih Srebreniana sa ukupno 221 lanom. Na podruju opine Lukavac, koja zauzima drugo mjesto u Tuzlanskom kantonu po broju prognanih Srebreniana, ivi 375 porodica sa ukupno 1064 lana (tabela 1). Ove porodice su ivjele u 20 naselja opine Lukavac, ali je njih vie od 97 % ivjelo u samo 10 naselja ove opine. Najvie raseljenih ivjelo je u naselju Turiji (137 porodica sa 395 lanova), zatim Lukavcu (63 porodice sa 160 lanova), Puraiu (43 porodice sa 115 lanova), Devetaku (32 porodice sa 104 lana), Tabacima (22 porodice sa 58 lanova), Bokaviima (13 porodica sa 41 lanom), Dobonici (13 porodica sa 34 lana), Huskiima (12 porodica sa 38 lanova), Poljicama (8 porodica sa 23 lana) i u naselju naselju Babice Donje (8 porodica sa 22 lana). U opini ivinice prognani Srebreniani ivjeli su u 15 naselja.9 Meutim, u samo 10 naselja ove opine, ukljuujui i gradsko naselje ivinice, ivjelo je vie od 96 % porodica (i njihovih lanova) prognanih Srebreniana, dakle slino kao i kod opina Srebrenik i Lukavac. Ovakva prostorna distribucija prognanih Srebreniana na podruju navedenih opina uvjetovana je povoljnim geografskim, prije svega geoprometnim poloajem ovih naselja u odnosu na urbane centre, tj. gradska naselja ovi opina. Najvei broj prognanih Srebreniana u ivinikoj opini nastanjen je u sljedeim naseljima: ivinice Grad (112 porodica sa 311 lanova), Via Gornja (67 porodica sa 143 lana), Via Donja (41 porodica sa 88 lanova), ivinice Gornje (29 porodica sa 69 lanova), Kovai (22 porodice sa 70 lanova), Suha (16 porodica sa 37 lanova), Baigovci (10 porodica sa 28 lanova), Tupkovi Gornji (10 porodica sa 27 lanova), urevik (9 porodica sa 25 lanova) i naselje erii (5 porodica sa 22 lana).
9

Opirnije o tome vidi: Sulji A., Kadui A., Kudumovi F.: Razmjetaj raseljenih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39.

18

Srebrenik

Banovi i

Kladanj

ivinice

Kalesija

Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona Raseljeni Srebreniani ivjeli su u 20 naselja opine Tuzla. Meutim, u tri naselja ove opine ivjelo je vie od 80 % raseljenih, i to: u gradskom naselju Tuzla (164 porodice sa 412 lanova), Mihatoviima (56 porodica sa 162 lana) i u Simin Hanu (34 porodice sa 98 lanova).10 Na podruju opine Banovii porodice Srebreniana nastanile su se u 10 sela. Meutim, najvei broj njih ivi u gradskom naselju Banovii (70 porodica sa 164 lana), Grivicama (26 porodica sa 68 lanva), Podgorju (22 porodice sa 65 lanova), Jeevcu (20 porodica sa 51 lanom) i Oskovi (8 porodica sa 20 lanova). Zakljuak Ukupan broj od 2016 porodica sa 5549 lanova prognanih Srebreniana, koji su se nastanili na podruju Tuzlanskog kantona, ini neto vie od 54 % svih raseljenih Srebreniana koji ive na podruju Federacije Bosne i Hercegovine. Znaajan dio ovih osoba trajno je rijeio stambeni status na podruju FBiH, to je znatno uticalo na slab povratak u prijeratna mjesta prebivalita na podruju opine Srebrenica. Ovom negativnom procesu doprinosi i nepovoljna drutveno-ekonomska i politika situacija na podruju opine Srebrenica, a posebno poslije presude Meunarodnog suda pravde koji je potvrdio zloin genocida na podruju ove opine koji su poinile vlasti srpskog entiteta. Izvori: 1. Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2004.). Izvjetaj prema adresama, broju lanova i statusu. Podaci za raseljene osobe/lica. DDPR - Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama. Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica, Sarajevo, 2005. UNHCR Statistical Yearbook, 2003. Centralni biraki spisak za izbore u BiH 2006. godine (Izborna jedinica 105). Literatura: 1. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151162. Kulenovi S., Sulji A.: Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995.

2. 3. 4. 5. 6.

2. 3.

10

Opirnije o tome vidi: Kulenovi S., Sulji A.: Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31.

19

S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui 4. Sulji A., Kadui A., Kudumovi F.: Razmjetaj raseljenih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39.

20

Zbornik radova PMF 3, 21 31

(2006)

Originalni nauni rad

REGIONALNE RAZLIKE U KRETANJU UKUPNOG BROJA STANOVNIKA I GUSTINE NASELJENOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2004. GODINE REGIONAL DISPARITIES IN TOTAL POPULATION GROWTH RATE AND POPUPATION DENSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PEROD 1991-2004. YEAR Fadila Kudumovi, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Problemi savremenog demografskog razvoja Bosne i Hercegovine posljedica su velikog broja sloenih dogaaja koji su se desili od 1991. godine do danas. Zastoj u demografskom razvoju Bosne i Hercegovine uvjetovan je, prije svega, specifinim tokovima politiko-geografskog, socijalno-geografskog i ekonomsko geografskog razvoja koji je implicirao stvaranje jako izraenih prostornih razlika. Prostorne razlike predstavljaju osnovu neravnomjernog demografskog razvoja. Agresija koja je trajala u periodu od 1992. do 1995. godine, se izrazito negativno odrazila na sve aspekte drutvenog razvoja, a poseban peat je ostavila na demografsku sliku Bosne i Hercegovine. U mnogim podrujima Bosne i Hercegovine se dogodio egzodus, dok je u drugim dijelovima dolo do prevelike koncentracije stanovnitva, to je impliciralo ogromne razlike u razmjetaju stanovnitva po pojedinim njenim regijama. Analiza regionalnih razlika u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti izvrena je na osnovu obrade podataka za opine Bosne i Hercegovine pri emu su koriteni podaci popisa stanovnitva iz 1991. godine i procjene Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalnog zavoda za statistiku, te Zavoda za statistiku Republike Srpske. Okvir posmatranja su makroregije i mezoregije Bosne i Hercegovine koje predstavljaju prostorne cjeline prvog, odnosno drugog stupnja regionalizacije. Kljune rijei: demografski razvoj, egzodus, regionalne razlike, Bosna i Hercegovina. Abstract The problems of the recently demographical development in Bosnia and Herzegovina are the consequence of a numerous and complex events which happened from the 1991 untill today. The mail function in demographical development in Bosnia and Herzegovina is caused, before all, with specific flows in political-geographical, social-geographical and economical-geographical development, which have implicated strongly expressive spatial differences. These differences are representing base of unbalanced demographical development. The aggression that lasted in the period from 1992 to 1995 has reflected expressively negative on all aspect of social development, and has left the special stamp on demographical situation. In many areas of Bosnia and Herzegovina had happened an exodus while in other parts was coming to the large concentration of inhabitants which implicated huge differences in disposition of inhabitants through some regions of Bosnia and Herzegovina. Analysis of regional disparity in total population growth rate and population density it is done on the base of data for municipalities of Bosnia and Herzegovina. We use census data from 1991 and

F. Kudumovi estimates of Office for statistics of Bosnia and Herzegovina, Federal office for statistics, Office for statistics of Republic Srpska etc. The frame of our considerations are macro regions and sub regions of Bosnia and Herzegovina which are representing spatial areas of first, that is a spatial areas of second degrees of regionalization. Key words: demographical development, exodus, regional differences, Bosnia and Herzegovina. 1. Osnovni podaci o kretanju broja stanovnika po makroregijama/ mezoregijama Bosne i Hercegovine (1991- 2004.) Primjenom principa fizionomskih razlika u geografskoj stvarnosti koji podrazumijeva raznolikosti nastale djelovanjem prirodnih elemenata i drutvenih faktora, u Bosni i Hercegovini izdvojene su etiri makroregionalne geografske cjeline, odnosno regije prvog stupnja i dvanaest mezoregionalnih cjelina, odnosno regija drugog stupnja regionalizacije Bosne i Hercegovine. Izdvojene geografske regije odraavaju prostorno sloenu sliku jedinstva prirodno-geografskih elemenata i drutvenih faktora i teritorijalnu razliitost procesa njihove drutveno-gospodarske valorizacije u prolosti i danas. 1 1.1. Peripanonska makroregija je prostorno i demografski najvea regionalna cjelina Bosne i Hercegovine. Zahvata peripanonski dio Bosne i Hercegovine ija granica na jugu dopire do planina: Grme, Srnetica, Manjaa, emernica, Vlai, Konjuh i Javor.2 Obuhvata prostor od 21 860 km2, odnosno 42,7 % teritorije Bosne i Hercegovine. Na ovom prostoru je, prema popisu stanovnitva iz 1991. godine, ivjelo 2 432 941 stanovnik, odnosno 55,6 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine,3 a prema procjenama za 2004. godinu Peripanonska makroregija imala je 2 255 984 stanovnika, tj. 57,9 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine.4 U okviru Peripanonske makroregije izdvojene su, po principu kompleksne geografske homogenosti (1), tri mezoregionalne cjeline: Unsko-sanska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 26,9 % i sa udjelom u ukupnom broju stanovnika makroregije od 21,7 % (1991.), odnosno 20,6 % (2004.); Posavsko-donjovrbasko-donjobosanska mezoregija, ima udio u ukupnoj povrini makroregije od 38,7 % i sa udjelom u ukupnom broju stanovnika od 35,1 % (1991.), odnosno 35,8 % (2004.); Posavskospreko-majeviko-donjodrinska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 34,4 %, a udio u ukupnom broju stanovnika Peripanonske makroregije je iznosio 43,1 % (1991.), odnosno 43,4 % (2004.).

1 2

Nurkovi S., Miri R., Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br.1, Univerzitet u Tuzli, , Tuzla, 2005. Smlati S., Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982., 61-75; Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.

22

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine Peripanonska makroregija je najravnomjernije i najgue naseljena regija Bosne i Hercegovine to se moe uoiti iz podataka o gustini naseljenosti za 1991. (111,3 st./km2) i 2004. godinu (103,2 st./km2). 1.2. Planinsko-kotlinska makroregija zahvata prostor sredinjeg planinskokotlinskog dijela Bosne i Hercegovine i ima povrinu od 12 882 km2, to ini 25,2 % dravne teritorije. Nalazi se na drugom mjestu po povrini i broju stanovnika (iza Peripanonske makroregije). Godine 1991. na prostoru Planinsko-kotlinske makroregije ivjelo je 1 374 377 stanovnika, odnosno 31,4 % (1991.) sa prosjenom gustinom naseljenosti od 106,7 st./km2, a u 2004.godini ukupan broj stanovnika se smanjio na 1 157 962. Udio stanovnitva ove makroregije u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine za 2004. godinu iznosio je 29,7 %. U okviru Planinsko-kotlinske makroregije izdvojene su tri mezoregionalne cjeline: Gornjovrbasko-plivska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 20,6 %. Udio u ukupnom broju stanovnika Planinsko-kotlinske makroregije iznosio je 13,4 % (1991.) i 10,9 % (2004.) Gornjobosansko-lavanska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini od 45,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu je iznosio 74,7 % (1991.) i 77,5 % (2004.) Gornjodrinska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 34,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu iznosio je 11,9 % (1991.) i 11,6 % (2004.) 1.3. Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra je fizionomska geografska regija Bosne i Hercegovine koja se prostire od planine Grme na sjeverozapadu do hercegovako-crnogorske granice na jugoistoku. Od Peripanonske i Planinsko-kotlinske makroregije odvojena je planinama: Grme, Srnetica, Vitorog, Radua, Bitovnja, Bjelanica, Treskavica, Zelengora i Volujak, a od Mediteranske makroregije odvojena je vrhovima planina: Baba, Vele, Prenj i vrsnica.5 Ovako omeena makroregija zatvara povrinu od 11 133 km2 to iznosi 21,7 % od ukupne povrine Bosne i Hercegovine. Godine 1991. na prostoru ove makroregije ivjelo je 253 394, odnosno 5,8 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine, sa prosjenom gustinom naseljenosti od 22,8 st./km2. U 2004. godini dolo je do smanjenja broja stanovnika na 200 032 to ini udio od 5,1 % u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine sa prosjenom gustinom naseljenosti od 18,0 st./km2. Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra podijeljena je na dvije mezoregije: Mezoregija krkih polja, povri i planina Jugozapadne Bosne, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 56,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu za 1991. godinu iznosio je 52,8 % i 46,5 % u 2004. godini. Mezoregija Planinska Hercegovina, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 43,8 % i udjelom u ukupnom stanovnitvu od 47,2 % (1991.), odnosno 53,5 % (2004.). 1.4. Mediteranska makroregija, obuhvata mediteranski i submediteranski prostor Bosne i Hercegovine iju granicu na sjeveru, odnosno granicu prema makroregiji Bosanskohercegovakog visokog kra ine planine: Vran , Prenj, Vele i Vidua.6 Mediteranska makroregija je prostorno najmanja geografska regija Bosne i Hercegovine sa povrinom od 5 324 km2 (10,4 % ukupne teritorije BiH), a po broju stanovnika je na treem mjestu ( iza Peripanonske i Planinsko-kotlinske makroregije).

Smlati S., Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982., 61-75; 6 Ibid

23

F. Kudumovi Ukupan broj stanovnika 1991.godine iznosio je 316 759 (7,2 % ukupnog stanovnitva BiH), sa prosjenom gustinom naseljenosti od 59,5 st./km2, a prema procjenama za 2004. godinu ova makroregija je imala 285 052 stanovnika (7,3 % ukupnog stanovnitva BiH). Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 29,0 %. Udio u ukupnom stanovnitvu Mediteranske makroregije 1991. godine iznosio je 32,9 %, a 2004. godine 34,4 %. Mediteranska istonohercegovaka mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 38,9 %, udio u ukupnom stanovnitvu 1991. godine je iznosio 17,0 %, a 2004. godine 18,7 %. Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 32,1 %. Udio u ukupnom stanovnitvu makroregije1991. godine je iznosio 50,1 %, a 2004. godine 46,9 %. Naseljenost Mediteranske makroregije pripada tipu srednje naseljenosti sa 59,5 st./km2 1991., odnosno 53,5 st./km2 2004. godine. (Tabela 1) Tabela 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti po makroregijama / mezoregijama Bosne i Hercegovine za 1991. i 2004. godinu
Makroregije / mezoregije PERIPANONSKA MAKROREGIJA Unsko-sanska mezoregija Posavsko-donjovrbaskodonjobosanska mezoregija Posavsko-spreko-majevikodonjodrinska mezoregija PLANINSKOKOTLINSKA MAKROREGIJA Gornjovrbasko-plivska mezoregija Gornjobosansko-lavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija MAKROREGIJA BOSANSKOHERCEGOVA KOG VISOKOG KRA Mezoregija krkih polja, povri i planina Jugozapadne Bosne Mezoregija Planinska Hercegovina MEDITERANSKA MAKROREGIJA Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija Mediteranska istonohercegovaka mezoregija Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem Bosna i Hercegovina Povrina u km2 21 860 5 871 8 460 7 529 12 882 2 655 5 821 4 406 11 133 6 254 4 879 5 324 1 544 2 072 1 708 51 199 %u BiH 42,7 11,5 16,5 14,7 25,2 5,2 11,4 8,6 21,7 12,2 9,5 10,4 3,0 4,0 3,4 100 Stanje 1991. Broj stanovn. 2 432 941 528 881 854 605 1 049 455 1 374 377 184 595 1 026 761 163 021 253 394 133 878 119 516 316 759 104 075 53 849 158 835 4 377 471 St./km 111,3 90,1 101,0 139,4 106,7 69,5 176,4 37,0 22,8 21,4 24,5 59,5 67,4 26,0 93,0 85,5
2

Stanje 2004. (proc.) Broj St./km2 stanovn. 2 255 984 468 662 807 368 979 954 1 157 962 126 598 897 208 134 156 200 032 93 079 106 953 285 052 98 113 53 228 133 711 3 899 030 103,2 79,8 95,4 130,2 89,9 47,7 154,1 30,4 18,0 14,9 21,9 53,5 63,5 25,7 78,3 76,2

Izvori:14; 15; 16; 17: 24

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine 2. Analiza regionalnih razlika u kretanju ukupnog broja stanovnika (1991-2004.) Pojam "demografski razvoj" podrazumijeva savremeni pristup konkretnog istraivanja razvoja stanovnitva na odreenom podruju. Takoe, oznaava sloen proces koji obuhvata prirodno i mehaniko kretanje stanovnitva u meusobnoj interakciji s promjenama u svim njegovim strukturama, a sve u okviru djelovanja ekonomskih, drutvenih, biolokih, socio-psiholokih i dr. faktora koji na direktan ili indirektan nain uvjetuju ili usmjeravaju razvoj stanovnitva.7 U ovom radu posebna panja bit e posveena analiziranju promjena i razlika u ukupnom broju stanovnika pojedinih dijelova Bosne i Hercegovine Specifini uslovi u kojima se nalazila Bosna i Hercegovina od 1991. godine nisu mogli ostati bez odraza na njen savremeni demografski razvoj. Brojni nepovoljni demografski trendovi su jo izraeniji, o emu govore procjene demografske statistike Bosne i Hercegovine. Meutim, postoje mnoge nepoznanice koje se odnose na stvarnu veliinu stanovnitva, to je posljedica nedovoljne pouzdanosti podataka (procjene), o obimu znaajno intenziviranih migracionih kretanja kao i o mnogim drugim pokazateljima demografskog razvoja. Analizom demografskih podataka za 1991. i 2004. godinu doli smo do rezultata koji ukazuju na izrazitu regresiju kako u ukupnom broju stanovnika, tako i u gustini naseljenosti stanovnitva. 2.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika po makroregijama U uvjetima specifinig razvoja i negativnih demografskih prilika, period 19912004. godina moe se okarakterisati kao period velikih demografskih promjena u Bosni i Hercegovini. Agresija je prouzrokovala ozbiljne drutveno-ekonomske, a posebno demografske posljedice koje e se manifestovati i u narednom periodu demografskog razvoja Bosne i Hercegovine. Pored direktnih gubitaka stanovnitva koji su nastali procesom etnikog ienja, veliki broj ljudi je izbjegao u susjedne i uglavnom zapadne zemlje Evrope to je, takoe, uticalo na smanjenje apsolutnog broja stanovnika. Indirektna posljedica ratnog i postratnog izbjeglitva, uglavnom mladog fertilnog stanovnitva, je naglaeno smanjenje vitalnosti te pad stope raanja i izrazito poveanje stope mortaliteta. Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine na podruju Bosne i Hercegovine ivjelo je 4 377 471 stanovnika, sa prosjenom gustinom naseljenosti od 85,5 st/km2. 8 Prema procjenama za 2004. godinu broj ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine se smanjio na 3 899 030, a gustina naseljenosti je iznosila 76,2 st./km2.9
7

Wertheimer-Baleti A., Stanovnitvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999., str. 43, 111-113; Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. 9 Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005 .
8

25

F. Kudumovi U analiziranom periodu ukupan broj stanovnika se smanjio za 478 441, odnosno 10,9 %. Nepovoljne tendencije u brojnom kretanju stanovnitva Bosne i Hercegovine mogu se znatno potpunije sagledati posmatranjem ukupnog kretanja stanovnitva po regijama. Podaci o ukupnom kretanju stanovnitva pokazuju da je najvei pad stanovnitva imala Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra (21,1%) i Planinsko-kotlinska makroregija (15,7 %), to je u oba sluaja vie od prosjeka za Bosnu i Hercegovinu, zatim Mediteranska makroregija (10,1%), dok je Peripanonska makroregija zabiljeila najmanji pad ukupnog broja stanovnika (7,3%). Navedeni podaci ukazuju na postojanje neravnomjernosti u promjenama ukupnog broja stanovnika po pojedinim regijama Bosne i Hercegovine. (Karta 1) Karta 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine po makroregijama (1991-2004)

Izvori: 14; 15; 16; 17, 2.2. Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Analiza kretanja ukupnog broja stanovnika po mezoregijama ukazuje na znatno izraenije razlike u odnosu na analizu ove komponente demografskog razvoja po makroregijama. Pad ukupnog broja stanovnika po mezoregijama je razliit i neravnomjeran te se mezoregije mogu svrstati u pet razreda u zavisnosti od stepena promjene ukupnog broja stanovnika izraenog u procentima. -Pad manji od 5 % zabiljeen je samo u okviru Mediteranske istonohercegovake mezoregije. Na ovom prostoru najvei pad ukupnog broja stanovnika zabiljeen je u opini Stolac (- 2 864), a porast broja stanovnika biljeile su opine Ljubinje (+ 86) i Trebinje (+ 2 157). -Pad od 5,1- 10 % zabiljeen je u tri mezoregije Bosne i Hercegovine i to u: Posavsko-donjovrbasko-donjobosanskoj, Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinskoj i Mediteranskoj zapadnohercegovakoj mezoregiji; 26

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine U okviru Posavsko-donjovrbasko-donjobosanske mezoregije veliki pad u ukupnom broju stanovnika imale su opine: Maglaj (- 21 868), Zavidovii (- 20 339), Kotor Varo (- 16 828), Derventa (-13 742) i Bosanski Brod (- 13 714), a porast su imale: Banja Luka (+ 28 955), Laktai (+ 10 479), epe (+ 7 877), Teanj (+ 7 524), Srbac, Prnjavor i Bosanska Gradika sa porastom do 3 000 stanovnika. U okviru Posavsko spreko majeviko - donjodrinske mezoregije najvei pad ukupnog broja stanovnika zabiljeile su opine: Zvornik (- 15 205), Srebrenica (-14 787), Bratunac (- 10 613), Odak (- 7537) i Modria (- 7032), a izraen porast su imale: Bijeljina (+12223), Graanica (+5235) i Tuzla (+ 301). U okviru Mediteranske zapadnohercegovake mezoregije zabiljeen je pad je u opinama: Ljubuki (- 6 265), Grude (- 2 977) i Posuje (- 986), a porast u opinama iroki Brijeg (+ 2 887) i itluk (+ 1 379). -Pad od 10,1-15 % imale su: Unsko-sanska, Gornjobosansko-lavanska i Mezoregija Planinska Hercegovina; U Unsko-sanskoj mezoregiji najvei pad zabiljeen je u opinama Prijedor (-13 973), Klju (-12 375), Bosanski Novi (- 10 521), Biha (- 9 922) i Bosanska Krupa (-8 717), dok je porast ukupnog broja stanovnika zabiljeen samo u opini Bosanska Dubica (+ 3 310). U okviru Gornjobosansko-lavanske mezoregije nijedna opina nije zabiljeila porast ukupnog broja stanovnitva, a najizraeniji pad imale su sarajevske opine (- 36 565), zatim opine Travnik (- 19 209), Zenica (- 16 860), Kakanj (- 11 735) i Vare (- 10 878). U mezoregiji Planinska Hercegovina najvei pad zabiljeila je opina Konjic (- 13 827), a porast opina Nevesinje (+ 4 507). -Pad od 15,1-20 % zabiljeen je u Gornjodrinskoj mezoregiji i Neretvanskoj mezoregiji sa bosanskohercegovakim primorjem; U okviru Gornjodrinske mezoregije od sedam opina koje biljee pad najvei su imale opine Foa (- 12 733) i Rogatica (- 7 128), a porast je imala samo opina Sokolac (+ 2 566)10. U zajednikoj analizi opina Neretvanske mezoregije i mezoregije Bosanskohercegovakog primorja dobiveni podaci govore da samo opina Neum biljei porast stanovnitva (+ 432), a opine Mostar i apljina pad od - 20 261, odnosno 5 294 stanovnika. -Pad vei od 20 % zabiljeen je u dvije mezoregije Bosne i Hercegovine i to u: Gornjovrbasko-plivskoj mezoregiji (31,4 %) i u mezoregiji Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne (30,5 %). (Karta 2) U okviru Gornjovrbasko-plivske mezoregije svih est opina biljee pad ukupnog broja stanovnika, a najvei pad zabiljeen je u opinama Jajce (- 19 956) i Donji Vakuf (- 11 131). U mezoregiji Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne, takoe, sve opine biljee smanjenje ukupnog broja stanovnika, a najizraenije je bilo u opinama: Livno (-8 167) , Glamo (- 7 643) i Bosanski Petrovac (- 7 326).

10

Zabiljeeni porast ukupnog broja stanovnika u navedenim opinama nije rezultat poveanja stope prirodnog prirataja nego je posljedica iskljuivo ratnog i poslijeratnog migriranja stanovnitva iz opina jednog u opine drugog entiteta i obrnuto.

27

F. Kudumovi Karta 2: Kretanje ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine po mezoregijama(1991.- 2004.)

Izvori: 14; 15; 16; 17. 2.3. Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Naseljenost Bosne i Hercegovine i razmjetaj stanovnitva kao njen indikator je prostorno izrazito neravnomjeran. Razlike u naseljenosti mogu se pratiti po naseljima, opinama i regijama Bosne i Hercegovine. Ove razlike nastale su kao posljedica raznolike prirodno-geografske strukture i specifinog toka ekonomskog, kulturnohistorijskog, socijalno-geografskog i politiko-geografskog razvoja koji su se odrazili na ukupno drutveno-ekonomsko zaostajanje Bosne I Hercegovine.11 Okvir posmatranja neravnomjernosti u razmjetaju stanovnitva su makroregije i mezoregije Bosne i Hercegovine. Karakteristika naseljenosti Bosne i Hercegovine ogleda se u tome da pojedini dijelovi (mezoregije) imaju visok stepen depopulacije, a drugi visok stepen koncentracije stanovnitva. Meutim, generalno u Bosni i Hercegovini evidentno je smanjenje gustine naseljenosti, to je posljedica pada ukupnog broja stanovnika, usljed negativnih demografskih procesa, naroito visoke stope pada prirodnog prirataja i migracijskih tokova uzrokovanih ratnim okolnostima. Bosna i Hercegovina je 2004. godine imala prosjenu gustinu naseljenosti od 76,2 st./km2 to predstavlja pad za 9,3 st./km2 u odnosu na 1991. godinu. Dvije makroregije imale su gornji prosjek gustine naseljenosti, preko 76,2 st./km2, a to su: Peripanonska makroregija (103,2 st./km2) i Planinsko-kotlinska (89,9 st./km2). Srednju gustinu
11

Nurkovi S., Suvremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova meunarodnog znanstvenog skupa Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 2005., 109-114;

28

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine naseljenosti imala je Mediteranska (53,5 st./km2), a vrlo slabu makroregija Bosanskohercegovakog visokog kra (18 st./km2). Najravnomjerniju naseljenost 2004. godine imala je Peripanonska makroregija. Razmjetaj stanovnitva po mezoregijama Bosne i Hercegovine je izrazito neravnomjeran te ih je kao takve mogue svrstati u pet tipova naseljenosti: -Vrlo slabu naseljenost, (< 20 st./km2), imala je mezoregija Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 12,2 % od ukupne povrine i 2,4 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine; -Slabu naseljenost, (20,1 - 40 st./km2), imala je Planinska Hercegovina, Mediteranska istonohercegovaka i Gornjodrinska mezoregija. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 22,2 % ukupne povrine i 7,5 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Srednju naseljenost, (40,1 76,2 st./km2), imale su Gornjovrbasko-plivska i Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija sa udjelom 8,2 % od ukupne povrine i 5,8 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Srednje gustu naseljenost, (76,3 100 st./km2), imale su Unsko-sanska, Posavsko-donjovrbasko-donjobosanska i Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 31,3 % ukupne povrine i 36,2 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Gustu naseljenost, (>od 100 st./km2), imale su Posavsko-spreko-majevikodonjodrinska i Gornjobosansko-lavanska mezoregija. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 26,1 % od ukupne povrine i 48,1 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. (Tabela 1, karta 3) Karta 3: Razmjetaj stanovnitva Bosne i Hercegovine po mezoregijama (2004.)

Izvori: 15; 16; 17.

29

F. Kudumovi Zakljuak Sloene okolnosti u kojima se nalo bosanskohercegovako drutvo, u analiziranom periodu, uticale su na potpunu demografsku destrukciju koja je vidljiva kroz osnovne populacijske pokazatelje. Izrazit pad ukupnog broja stanovnika i velika neravnomjernost u naseljenosti su rezultati analize koji govore u prilog hipotezi da je na prostoru Bosne i Hercegovine jako izraen disparitet u regionalnom demografskom razvoju. Populacijske promjene u Bosni i Hercegovini, u poslednjoj deceniji XX i poetkom XXI stoljea, bile su obimne i raznovrsne. Devedesetih godina prolog stoljea Bosna i Hercegovina suoena je sa izrazito nepovoljnim demografskim kretanjima usljed ratnog stanja to se ispoljilo, prije svega kroz direktne gubitke u ljudstvu, a zatim u niskoj stopi prirodnog prirataja te intenzivnim migracijama koje su u velikoj mjeri uticale na prerazmjetaj stanovnitva. Izneseni rezultati ukazuju na neophodnost to breg rjeavanja problema regionalne neusklaenosti u demografskom razvoju. Ovakvom analizom i sagledavanjem regionalnih dispariteta mogue je izvriti usmjeravanje razvojnih tokova pri emu posebnu vanost imaju mjere i instrumenti politike regionalnog razvoja kao to je npr. redistributivna populacijska politika, pronatalitetna populacijska politika, politika obrazovanja i zapoljavanja, politika odrivog povratka i dr. Conclusion A complex circumstances in which Bosnia and Herzegovina society has found itself in analysed period have influenced on total demographical destruction which is visible, trough the primary demographical indicators. The expressive decline in total number of inhabitants, large asymmetry in the population density and different declining rates of a natural growth trough some regions are result of analysis which speaks in the contribution of hypotheses that on area of Bosnia and Herzegovina exist asymmetry in regional demographical development. Demographical changes in Bosnia and Herzegovina in the last decade of the 20th and the beginning of the 21st century were large and varieties. In the nineties of the last century Bosnia and Herzegovina was confronted with inconvenient demographical flows, as a consequence of war conditions, which are manifested, before all, trough mortality of vital category of inhabitants and intensive forced migrations which have brought to the disturbance of territorial disposition of inhabitants. Presented results are pointing on necessarily for a fast problems resolution of regional disparities in demographic development. This analyses and consideration of regional disparities has enabled direction of developmental flows and by this a special importance have measures and instruments in politic of regional development just as for example are redistribute population politic, natural growth rate population politic, politic of education and employment, politic of sustainable returns and other.

30

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine 4. Literatura i izvori: 1. 2. Nurkovi S., Miri R.; Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Nurkovi S.,Miri R.; Implikacije politiko-teritorijalnog ustroja Bosne i Hercegovine na regionalno-geografsku strukturu i razvoj, Zbornik radova, Sarajevo, 2003 Nurkovi S.; Suvremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova meunarodnog znanstvenog skupa Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 2005. Nurkovi S.,Miri R.;Geografske regije Bosne i Hercegovine, Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 1998. Si M.; Regional Disparities in Croatia, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb, 2003. Smlati S.; Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982. Rogi V.; Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXV, Zagreb, 1973. Rogi V.; Fizionomska i funkcionalna regionalizacija Hrvatske, Zbornik VI. Kongresa geografov FLRJ v Ljubljani, Ljubljana, 1961. Vresk M.; Grad u regionalnom i urbanom planiranju, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Ibrelji I., Kulenovi S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demografski trendovi u Jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu), Tuzla, 2005. Wertheimer-Baleti A.; Stanovnitvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999. Pejnovi D.; Polarizacija funkcije rada kao pokazatelj razlika u regionalnom razvoju Hrvatske, Zbornik 3. hrvatskog geografskog kongresa, Hrvatsko geografsko drutvo, Zadar, 2003. Pavlakovi-Koi V., Pejnovi D.; Polarization of Regional Economic Development in Croatia: Trends and Challenges in a New Geographic Reality, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb, 2005. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005. Internet strana; http://www.vladars.com/demografski podaci Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.; Internet strana: http://www.unhcr.ba/return/index.htm (Februar, 2006.)

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

31

Zbornik radova PMF 3, 33 43 (2006)

Originalni nauni rad

PRESTRUKTURIRANJE PRIVREDE KAO STRATEKA ODREDNICA EKONOMSKO-GEOGRAFSKOG RAZVOJA TUZLANSKOG KANTONA1 RESTRUCTURING ECONOMY AS A STRATEGIC DETERMINANT OF ECONOMICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF CANTON TUZLA Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Fadila Kudumovi, ass., Sabahudin Smaji, ass., Alma Kadui, ass., Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak U radu se razmatra struktura privrede Tuzlanskog kantona i njeno prestrukturiranje koje je zapoelo krajem 80-tih godina prolog vijeka. Od Dejtonskog mirovnog sporazuma pa naovamo u bitno izmijenjenim politikim, socijalnim i ekonomskim uslovima razvoja odvija se vrlo sloen proces prestrukturiranja privrede i drutveno-ekonomskog razvoja uopte kako Bosne i Hercegovine tako i Tuzlanskog kantona. Taj proces prate mnogobrojni ekonomskogeografski razvojni problemi koji u uslovima savremenog razvoja Bosne i Hercegovine Tuzlanski kanton ine vrlo specifinim ekonomsko-geografskim prostorom. Kljune rijei: drutveno-ekonomski razvoj, proces prestrukturiranja, razvojni problemi, Tuzlanski kanton. Summary This papers considers economic structure of Tuzla Canton and it`s restructuring which has began at the end of the eighties of the last century. Since the Dayton peace agreement untill today in a very changed political, social and economical conditions the development of Bosnia and Tuzla Canton also going through a very complex process of economy restructuring and social-economical development in genera. That process is followed by many economical and geographic developmental problems, which are making, in condition of contemporary development of Bosnia and Herzegovina, Tuzla Canton a very specific economical and geographic area. Key words: social-economic development, process of restructuring, developmental problems, Tuzla Canton. Uvod Prestrukturiranje je danas veoma aktuelna tema, naroito u tranzicijskim zemljama. Ono podrazumjeva bitne promjene fizionomije i strukture preduzea, a prije svega tehnoloku, ekonomsku, trinu, finansijsku i organizacionu transformaciju sloenih, neefikasnih, tehnoloki i ekonomski zastarjelih preduzea. U sutini, prestrukturiranje ili strukturna reforma je proces komplementaran s razvojem, a provodi se onda kada strukturne disproporcije postanu limitirajui faktor ekonomskog razvoja.
1

Rad je saopten na: 1. Mednarodno posvetovanje geografov Slovenije ter Bosne in Herzegovine, Geografski intitut Antona Melika, Slovenija, Ljubljana, 2005. god.

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Na podruju Tuzlanskog kantona privredna proizvodnja ima veoma dugu tradiciju (eksploatacija i prerada soli, uglja, razvoj hemijske, metalne, tekstilne industrije, graevinarstva i dr.). Na podruju ovog kantona prisutni su i veliki razvojni problemi. Ti problemi su kompleksnog karaktera i manifestuju se u svim segmentima privrede. Privredna kriza na ovom prostoru nastala je, prije svega, kao rezultat razvojnih promaaja u okviru ranijeg vladajueg politikog sistema kao i posljedica agresije na RBiH u periodu 1992-1995.godine. Od 1995.godine, pa naovamo odvija se intenzivniji proces tranzicije privrede Tuzlanskog kantona. Stanje privrede na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona do 1991. godine Privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona poela se razvijati krajem osamdesetih godina devetnaestog stoljea, u vrijeme austrougarske uprave u Bosni. U to vrijeme otpoelo se s eksploatacijom slane vode u Gornjoj i Donjoj Tuzli i proizvodnjom soli u novoizgraenim fabrikama. Osim toga, u to vrijeme podiu se i drugi industrijski kapaciteti kao to su npr. Fabrika piritusa, Fabrika sode u Lukavcu, zapoinje eksploatacija uglja, gradi se eljeznika pruga Tuzla-Doboj kao i druge lokalne eljeznike pruge, makadamski putevi i dr. Bogati prirodni resursi (so, ugalj, razne mineralne sirovine, drvo) i jeftina radna snaga privukli su u to vrijeme strani kapital sa ireg prostora velikog austrougarskog carstva. Razdoblje izmeu dva svjetska rata na dananjem podruju Tuzlanskog kantona u privrednom pogledu u odnosu na period austrougarske uprave je stagniralo. To vrijeme pamti se po gaenju i likvidaciji mnogih neuspjenih zanatskih, trgovinskih i drugih firmi. Nakon drugog svjetskog rata, posebno u periodu od poetka ezdesetih do sredine osamdesetih godina, u tuzlanskom podruju postignut je vidan napredak u izgradnji industrijskih i drugih privrednih objekata. Kljuno znaenje u razvojnom procesu imao je proces industrijalizacije koji se u periodu od 1961-1991. godine odvijao razliitim intenzitetom, u ovisnosti od uticaja niza faktora kao to su privredno-sistemski, trini, sirovinski i dr. (Tabela br.1). Tabela br. 1: Procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije na podruju TK i BiH u periodu 1961-1991. Tuzlanski kanton 1961. 1971. 1981. 1991. Indeks (1991/61) Industrijalizacija 69,8 64,3 82,8 96,5 138,2 Deagrarizacija 57,7 68,4 85,8 92,5 160,3 Urbanizacija 21,9 23,2 26,1 29,8 136,1 Bosna i Hercegovina Industrijalizacija 48,7 55,0 80,7 107,1 219,9 Deagrarizacija 50,0 61,0 82,3 90,2 180,4 Urbanizacija 23,2 27,5 33,0 39,5 170,3 Izvor: Popisi stanovnitva od 1961. do 1991SZS Beograd, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku, Sarajevo. Na osnovu prezentiranih pokazatelja u tabeli br. 1 uoavamo da su se razvojni procesi na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona i Bosne i Hercegovine odvijali razliitim intenzitetom. U posmatranom periodu indeks industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije na podruju Tuzlanskog kantona je znatno manji u odnosu na Bosnu i Hercegovinu. Procesom industrijalizacije pokrenut je proces deagrarizacije koji je u osnovi bio stihijski. U periodu od 1961-1991. godine evidentan je bio odliv iz poljoprivrede (vie od 90 000 radno aktivnih stanovnika ili 3000 lica u prosjeku 34

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona godinje) to je usporilo njen intenzivan razvoj, a istovremeno je doseljeno agrarno 2 stanovnitvo opteretilo postojee urbane sadraje u gradovima. Istovremeno ovo stanovnitvo je povealo i nezaposlenost. Dva navedena procesa (industrijalizacija i deagrarizacija) otvorila su proces urbanizacije, izuzetno vaan sa stanovita prostornog ureenja. Urbanizacija je prema podacima u tabeli br. 1 imala najsporiji rast. To govori da ovaj proces u dovoljnoj mjeri nije pratio deagrarizaciju. Razvoj privrede u dananjem Tuzlanskom kantonu do 1992. godine odvijao se uz znaajne oscilacije to se moe vidjeti iz podataka kretanja stope drutvenog proizvoda i stope zaposlenosti prezentiranih u tabeli br. 2. Tabela br. 2 : Stope rasta drutvenog proizvoda i broja zaposlenih na podruju TK i BiH u periodu 1970-1990. Drutveni proizvod u Zaposlenost u % % TK BiH TK BiH 1970-1975 13,8 10,5 5,4 5,6 1975-1980 7,6 9,0 4,2 4,2 1980-1985 1,6 1,6 3,7 3,9 1985-1990 1,9 1,9 0,4 1,0 1970-1990 6,1 5,7 3,4 3,6 Izvor: Statistiki bilten, Drutveni proizvod, narodni dohodak i osnovna sredstva, razna godita. Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Period Podaci iz tabele govore o jasno izraenoj tendenciji usporenog tempa razvoja na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona, tako i u Bosni i Hercegovini u cjelini. Naroito je bio usporen tempo razvoja u periodu od 1980-1990. godine. Predratna privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona karakteristina je po dominantnom ueu industrije, naroito ekstraktivne (eksploatacija uglja, kamene soli i slane vode, krenjaka, kvarcnog pijeska idr.). U strukturi fizikog obima proizvodnje predratne industrije i rudarstva na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona najvea je bila proizvodnja lignita i mrkog uglja. (Tabela br. 3) Tabela br. 3: Struktura fizikog obima proizvodnje predratne industrije i rudarstva Tuzlanskog kantona Proizvodi Miliona t. Udio u % Ugljeni (lignit i mrki) 8,5 55,2 Koks 1,2 7,8 Rude nemetala (kamena so, kvarcni pijesak) 0,5 3,2 Proizvodi industrije i graevinskog materijala 3,0 19,5 Proizvodi hemijske industrije 0,7 4,5 Proizvodi ostalih grana industrije 1,5 9,7 Ukupno: 15,4 100,00 Izvor: Preuzeto iz Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti, Tuzla, januar 1999., str. 16.
2

Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 12.

35

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Neposredno pred agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992. godine na podruju Tuzlanskog kantona industrija je u drutvenom proizvodu u ukupnoj privredi uestvovala sa oko 50 % i sa oko 46 % od ukupno zaposlenih. U isto vrijeme uee tercijarnog sektora u drutvenom proizvodu bilo je oko 36 %, a primarnog svega 7,6 3 %. Za razliku od drutvenog, privatni sektor u predratnom periodu na ovom podruju u ukupnoj strukturi privrede bio je neznatno zastupljen (svega 1,5 do 2 % od ukupno zaposlenih). Privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona u toku 1992-1995. godine Za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. industrijska proizvodnja na podruju Tuzlanskog kantona iznosila je oko 10 % predratnog nivoa. U poetku rata proizvodnja za inozemno trite je zaustavljena, a uvoz se sveo na prihvat i distribuciju humanitarne pomoi za preivljavanje kako domicilnog tako i mnogobrojnog izbjeglog i protjeranog, uglavnom bonjakog stanovnitva iz okupiranih teritorija iz raznih krajeva Bosne i Hercegovine, a najvie iz bosanskog Podrinja. U poetku rata mnoga su preduzea u industriji i rudarstvu prestala s radom, dok su druga pod izuzetno sloenim okolnostima odravala proizvodnju, ali znatno reduciranu u odnosu na predratno stanje. Rudnici uglja u Tuzli su npr. u veoma nepovoljnim uslovima uspijevali obezbijediti odreene koliine uglja za proizvodnju elektrine energije u TE Tuzla i industrijskim energanama Fabrike sode Lukavac i Koksno-hemijskog kombinata Lukavac, kao i za kole, bolnice, gradske toplane, oruane snage i graanstvo. Ukupno u toku rata 1992-1995. rudnici uglja u Tuzli su proizveli oko 5,5 miliona tona, to je za oko 28 % manje od jednogodinje ukupne predratne proizvodnje u 1991. godini. Ukupna proizvodnja elektrine energije u TE Tuzla i dvije pomenute industrijske energane (FSL i KHK Lukavac) u toku rata iznosila je 2 837 MWh, a to je oko 2/3 od 4 ukupno proizvedene elektrine energije u 1991. godini. Za razliku od Termoelektrane Tuzla i jo nekih industrijskih preduzea, Koksno-hemijski kombinat u Lukavcu u toku rata potpuno obustavlja proizvodnju koksa i drugih hemijskih proizvoda. U metalnoj industriji u toku rata proizvodni kapaciteti preduzea kao to su Tvornica transportnih ureaja, Livnica elika, Remontmontaa, Fakol, Alfami, Fering, Helios, Rudarinvest i dr. koriteni su od 5 % do 30 %. U industriji nemetala u Tuzli se u toku rata uglavnom proizvodila kamena so i slana voda iz koje se u Fabrici soli proizvodila so za ljudsku ishranu. U periodu od 1992-1995. godine ukupno je proizvedeno 43.000 tona kamene soli to predstavlja 30% od ukupno proizvedene kamene soli u 1991. godini. U istom periodu proizvedeno je ukupno 124.000 tona kuhinjske soli to predstavlja oko 60% proizvodnje ostvarene u 5 1991. godini. Osim kamene i kuhinjske soli u toku rata proizvedeno je i 96.477 tona kvarcnog pijeska. Iako je proizvodnja ovog nemetala u toku rata bila u prekidu dvije godine postignut je znaajan proizvodni efekat. Kapaciteti hemijske industrije u periodu 1992-1995. na prostoru dananjeg Tuzlanskog kantona uglavnom su bili u stanju mirovanja zbog izvozno orijentisane Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 15. 4 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 45. 5 Isto, str. 46. 36
3

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona proizvodnje i specifinosti njenih proizvoda. Jedino je u toku rata, istina sa znatno smanjenom proizvodnjom, radila DITA, tvornica deterdenata. U ratnom periodu ova tvornica je ostvarila 26 % od ukupne proizvodnje u 1991. godini. U industriji graevinskih materijala (Fabrika cementa Lukavac, Ingram Srebrenik, Siporex Tuzla, Tuzlakvarc Tuzla, Bosna Gradaac, Kamenolom Vijenac, Rudnik i separacija krenjaka Stupari, asfaltne baze) usljed ratnih djejstava nastajali su povremeno prekidi u proizvodnji. U nekim od tih preduzea kao npr. u Fabrici cementa Lukavac zbog zaposjedanja leita osnovne sirovine Kamenoloma Vijenac od strane srpske vojske, proizvodnja je obustavljena jo na samom poetku rata 1992. godine. Neka navedena preduzea su svojom lokacijom bila u blizini ratita pa se ni u njima nije proizvodilo, a mnoga od njih su i granatiranjem potpuno ili djelomino poruena. Ingram iz Srebrenika je bila jedna od rijetkih firmi u industriji graevinskih materijala na podruju Tuzlanskog kantona u kojoj se u toku rata odvijala proizvodnja. I Siporex u Tuzli u toku rata proizvodio je gas-beton (proizvedeno je ukupno oko 943.000 m3 to predstavlja 35 % proizvodnje iz 1991. godine). Prije agresije na R BiH preduzea drvne industrije na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona (Konjuh ivinice, Sokolina Kladanj, Partizan Tuzla, Jadrina Graanica, Sineks Srebrenik, Namjetaj Gradaac i dr.) zapoljavala su oko 4000 radnika. Navedena preduzea proizvodila su uglavnom vrlo kvalitetan namjetaj i ostvarivala znaajan izvoz. U toku rata u drvopreraivakoj industriji kao i u svim drugim, manje-vie, proizvodnja se odvijala u znatno reduciranom obimu i suenom asortimanu. Tekstilna industrija, industrija obue, prerada papira, grafika industrija i druge poneto su proizvodile i u toku rata, iako je snabdijevanje sirovinama i repromaterijalom, posebno onom iz uvoza, bilo veoma oteano. Na primjer, cjelokupna proizvodnja gotove obue iznosila je 30 %, a gumenotehnike robe 67 % u odnosu na predratnu proizvodnju. U prehrani stanovnitva i oruanih snaga AR BiH od izuzetne vanosti je bila aktivnost u poljoprivrednoj i prehrambeno-industrijskoj proizvodnji u periodu 1992-1995. godine. Uzgoj itarica i stoarska proizvodnja imali su prioritetno znaenje. Pred kraj rata na dananjem podruju TK proizvedeno je oko 65.000 t kukuruza, 17.000 t penice, 2000 t ostalih strmnih ita, oko 60.000 t krompira i oko 30.000 t raznog drugog povra. Na farmi Poljoprivredno dobro Sprea u Kalesiji u toku rata bilo je 1000 muznih krava, a proizvodilo se u prosjeku svakodnevno oko 6000 l mlijeka. Takoe, bila je znaajna i prehrambena industrija. U toku rata ukupno je proizvedeno 39.000 t peninog brana, oko 70.000 hl pasterizovanog mlijeka, oko 1.800 t kvasca, oko 1.700 6 t voa i dr. U toku rata 1992-1995. aktivnosti su se odvijale i u ostalim segmentima privrede kao naprimjer u vodoprivredi, graevinarstvu, trgovini, saobraaju i dr. djelatnostima. Posljedice etverogodinje agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. su nesagledive. Gubici u ljudstvu su nenadoknadivi, a tete na materijalnim dobrima su ogromne i teko ih je procijeniti. U vezi s procjenama teta uinjen je znaajan napor na snimanju stanja priinjenih teta po optinama Tuzlanskog kantona. Ukupne direktne tete u privredi procijenjene su na 1.008 miliona DM, a tete u vanprivrednim djelatnostima, ukljuujui i tete na stambenom fondu, procijenjene su 7 na oko 410 miliona KM. U toku agresije na R BiH 1992-1995. na prostoru dananjeg Tuzlanskog kantona priinjene su i indirektne materijalne tete koje su znatno vee od
6

Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 48. 7 Isto, str. 37

37

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui direktnih. Tako naprimjer, ukupan gubitak u Tuzlanskog kantona po osnovu neostvarenja drutvenog proizvoda u toku rata procjenjuje se na oko 6,0 milijardi DM., 9 a gubitak u narodnom dohotku na oko 5,2 milijarde DM. Aktuelni problemi privrede Tuzlanskog kantona u vezi s njenim prestrukturiranjem U cilju postizanja pozitivnog ekonomsko-geografskog razvoja, a imajui u vidu karakter privrede TK (zastarjela tehnologija, prevelik broj zaposlenih, financijski gubici i dr) bilo je neophodno otpoeti s njenim prestrukturiranjem. Prestrukturiranja je neophodno provesti prije svega zbog velikih finansijskih gubitaka koje biljee privredne grane Tuzlanskog kantona. Tako naprimjer ukupni gubici u rudarstvu TK u 2004. godini iznosili su 15.683.895 KM, u hemijskoj industriji 35.389.796, industriji gume i plastike 702.316 KM, metalopreraivakoj i elektroindustriji 10.123.276 KM, industriji obue i tekstila 7.820.334 KM, grafikoj industriji 351.380 KM, industriji graevinskog 10 materijala i graevinarstvu 4.117.188 KM itd. Promjene u privrednoj strukturi Tuzlanskog kantona mogu se vidjeti iz podataka o broju zaposlenih po sektorima djelatnosti prezentiranih u tabeli br. 4. Tabela br. 4.: Zaposlenost po sektorima djelatnosti Tuzlanskog kantona Primarni Sekundarni Tercijarni Godina u% 1990 2,18 71,0 26,7 2000 1,5 49,3 48,7 2001 3,21 48,9 47,8 2002 3,8 48,0 48,1 2003 3,6 47,2 49,0 2004 3,6 45,0 51,2 Izvori: Statistiki godinjak SR Bosne i Hercegovine 1991, RZS, Sarajevo, decembar 1991.,Tuzlanski kanton u brojkama 2004 i 2005, FZS, Sarajevo, 2004, 2005. Na osnovu prezentiranih pokazatelja u tabeli br. 4 uoavamo znaajne promjene u privrednoj strukturi Tuzlanskog kantona. Naroito su izraene promjene u privrednoj strukturi u pogledu broja zaposlenih po sektorima djelatnosti. Tako se u periodu od 1990. do 2004. godine udio zaposlenih u primarnom sektoru poveao sa 2,18 % na 3,6 %, u tercijarnom sektoru od 26,7 % na 51,2 %, a u sekundarnom sektoru taj udio se smanjio sa 71,0 % na 45,0 %. Trenutno stanje u kantonalnoj privredi posljedica je agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godina i zapoetih reformi.
8

Procjena indirektnih teta izvrena je na osnovu ostvarenja drutvenog proizvoda i narodnog dohotka na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona u periodu od 1981 do 1991. godine pomnoenog sa faktorom 4 (vrijeme trajanja rata). Dobiveni iznosi su umanjeni za 10 %, jer se privredna aktivnost kretala u tim relacijama. O tome vidjeti: Strategija obnove i razvoja ...str. 43. 9 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 44. 10 Informacija o poslovanju privrednih drutava iz oblasti industrije, energetike i rudarstva u 2004. godini, Tuzla, april 2005.

38

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona Tuzlanski kanton zahvata najvei dio sjeveroistone Bosne (vidjeti sl. 1). Njegova povrina iznosi 2.649 km2 (5,2 % teritorije Bosne i Hercegovine), a u njemu danas ivi ukupno 509 215 stanovnika. Ovo je specifian ekonomsko-geografski prostor koji je prije agresije na RBiH (1992-1995.) vaio kao jedan od ekonomski najrazvijenijih 11 prostora u dravi . Privredni razvoj ovog kantona u dvadesetom stoljeu karakteristian je po eksploataciji uglja, uglavnom za potrebe TE Tuzla, zatim po proizvodnji kuhinjske soli i na bazi iste razvojem hemijske industrije, kao i razvojem mnogih grana metalne, mainske, drvopreraivake, industrije graevinarstva i dr. Izgraeni bazno-sirovinski kompleksi dugo vremena su bili osnova razvoja kantonalnog podruja.

Sl. 1. Geografski poloaj Tuzlanskog kantona Privrednu strukturu Tuzlanskog kantona 1998. godine inila su 8129 privredna subjekta od ega je 340 u dravnom, 6557 u privatnom, 45 u zadrunom i 181 u mjeovitom vlasnitvu, a u 2004. godini bilo je 5684 privrednih subjekta od ega je 250 u dravnom, 4172 u privatnom, 52 u zadrunom i 68 u mjeovitom vlasnitvu. (Tabela br. 5) Tabela br. 5: Registrirana pravna lica u Tuzlanskom kantonu prema djelatnostima i obliku vlasnitva primarni sekundarni tercijarni Vlasnitvo 1998 2004 1998 2004 1998 2004 Dravno/drutveno 8 3 55 23 277 224 Privatno 110 71 1606 1153 4841 2948 Zadruno 23 32 8 4 14 16 Mjeovito 5 2 99 32 77 34 Udruenja zaposlenih 1006 1142 Ukupno 146 108 1768 1212 6215 4364 Izvor: FZS, Sarajevo.
11

Tuzlanski kanton u brojkama 2005., Federalni zavod za statistiku FBiH, Sarajevo, 2005.

39

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Iz podataka u tabeli uoljivo je da je proces prestrukturiranja u Tuzlanskom kantonu u periodu 1998-2004. znatno intenziviran u odnosu na prethodne godine. Kao i u drugim tranzicijskim prostorima tako i u Tuzlanskom kantonu prestrukturiranje je prioritetan cilj, a podrazumijeva bitne promjene fizionomije i 12 strukture kantonalnih preduzea. U dananjim uslovima ova preduzea su se nala u drugaijem konkurentnom okruenju jer je tranziciona depresija redukovala proizvodnju i zaposlenost znaajno ispod predtranzicionog nivoa. Proces privatizacije na podruju Tuzlanskog kantona je odavno zapoeo, a prate ga veliki problemi. Do sada su na podruju ovoga kantona privatizirana 84 privredna preduzea (direktnom pogodbom) uz obavezu da zadre oko 11.000 postojeih i zaposle 1500 novih radnika. Javnim upisom dionica obuhvaeno je 135 preduzea od ega ih je 5 u steaju, a u 14 komunalnih 13 preduzea Tuzlanskog kantona proces privatizacije jo nije ni otpoeo. Intenzitet prestrukturiranja u preduzeima sa zavrenom privatizacijom zavisi od novih vlasnikih odnosa. U preduzeima iji su vlasnici postali zaposleni ili menaderi tih firmi, prestrukturiranje je usporeno (nedostatak kapitala, prevazien menadment itd.), a u onim iji su vlasnici stranci ono je praeno znaajnim ulaganjem, harmonizacijom strukture upravljanja, nivoa zaposlenosti itd. sa onom u matinoj firmi. Dakle, privatizacija je samo jedan od faktora koji utiu na usporen tempo prestrukturiranja privrede Tuzlanskog kantona. Ona nije jedino rjeenje ve sredstvo za realizaciju odreenih razvojnih ciljeva koje najprije treba definisati. Iskustva i procjene daljih trendova nekih tranzicijskih zemalja ukazuju da e se proces strukturnih reformi najveim dijelom odvijati kroz formiranje novih preduzea, a znatno manje kroz ulaganja stranaca. To e rezultirati drugaiju proizvodnu i gransku strukturu privrede sa dominantnom ulogom srednjih i malih preduzea, sa konkurentnom tehnologijom, obezbijeenim tritem i sl. Ovako neto treba oekivati i na prostoru Tuzlanskog kantona. Istina, procesi prestrukturiranja svugdje u svijetu nisu nimalo bezbolni. Naprotiv, oni izazivaju estoke i opravdane reakcije radnika u fabrikama, kao i cjelokupnog stanovnitva i sindikalnih, politikih, ekonomskih i socijalnih aktera.14 Danas, u veini preduzea u Tuzlanskom kantonu nema interesovanja za njihovo aktivno prestrukturiranje; radnici jer ostaju bez posla, menadment takoer nije motivisan, a politiari se plae socijalnih nemira. Primjera radi, bez odgovarajue finansijske podrke (sa kantonalnog i dravnog nivoa) i drugih podsticajnih mjera nema ni prestrukturiranja, niti racionalnog razvoja ugljarstva na podruju Tuzlanskog kantona. Poto je rudarstvo jedna od najzastupljenijih privrednih grana u Tuzlanskom kantonu u predstojeem periodu rudnike ovdje oekuje neminovno (zakanjelo) prestrukturiranje. To podrazumijeva, pored ostalog i znaajno investiranje i modernizaciju ekonomskih aktivnosti kao i redukciju zaposlenih. Krajnji ciljevi restrukturiranja industrije uglja u Tuzlanskom kantonu su: ostvarivanje ekonomski odrive proizvodnje, rast konkurentnosti domaeg uglja u odnosu na uvozni i druge
12

Ibrelji, I.: Restrukturiranje kao strateka determinanta ekonomskog razvoja Tuzlanskog kantona, Zbornik radova, God. 1, br. 2, Ekonomski fakultet, Mostar, juli-decembar 2001. str. 83. 13 Izvjetaj o radu Kantonalne agencije za privatizaciju za period 01.01.-30.06.2005., Tuzla, avgust 2005. 14 To ustvari predstavlja direktno i indirektno ukidanje vie hiljada radnih mjesta pogotovo ako se radi o industrijskim bazenima i gradovima u kojima je velika koncentracija radnika kao to je na primjer Sereng u blizini Lijea na istoku Belgije, zatim Floran u Francuskoj, Ajzenhitentat u Njemakoj i dr. O tome vidjeti detaljnije: Sero Karoco, Budunost Serenga bez visokih pei, Le Monde diplomatique, januar 2004., str. 10-11.

40

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona energente, snienje proizvodne cijene uglja ispod 2 /GJ, smanjenje broja radnika uz rjeavanje socijalnog statusa radnika koji su ostali bez posla i postizanje veeg stepena sigurnosti na radu itd. Za realizaciju ovih okvirno definisanih ciljeva u ugljarskim kapacitetima FBiH, Federalna Vlada je donijela poseban plan aktivnosti za prvu fazu restrukturiranja (do kraja 2007. godine). Po tom planu u rudnike uglja FBiH bie neophodno investirati (u novu opremu i revitalizaciju postojee) u prvoj fazi preko 190 miliona za njihovu modernizaciju. Na taj nain proizvodna cijena uglja snizila bi se na cca 1,4 /GJ, proizvodnja poveala za cca 30 % i zaposlenost snizila za jednu treinu.15 Prestrukturiranje ugljarskog sektora u BiH je politiki i ekonomski veoma osjetljiva tema sa odreenim socijalnim implikacijama. Da bi se ulo u ove procese na prostoru BiH treba imati u vidu i injenicu da je neophodno obezbijediti 35 miliona za rjeavanje socijalnog statusa vika radnika. To su najvaniji razlozi to prestrukturiranje industrije uglja u BiH, pa i u Tuzlanskom kantonu kasni. Svjetska banka, EBRD i dr. jedino mogu aktivirati i ubrzati ovaj proces. to se tie prestrukturiranja elektroenergetskog sektora sigurno je da ono mora biti izvedeno na nain da zadovolji vaee direktive Evropske unije. Fundamentalno ekonomsko prestrukturiranje u Tuzlanskom kantonu, gotovo da nije jo ni zapoelo. Finansiranje kao njegovo centralno pitanje ni po karakteru ni po obuhvatnosti nema odgovarajui vremenski ekvivalent pa mnoga preduzea opstaju zahvaljujui ogromnim meusobnim dugovanjima. Interes stranih investitora je veoma slab, a interesovanje je evidentno samo u rijetkim sluajevima kod preduzea koja predstavljaju konkurenciju na tritu (Cementara Lukavac, Plastikal Kalesija itd.). To je takoe jedan od bitnih uzroka to je npr. u 2004. godini u Tuzlanskom kantonu bilo evidentirano 79.547 nezaposlenih.16 U novim uslovima, tempo razvoja privrede Tuzlanskog kantona ovisit e od brzine njenog unutranjeg prestrukturiranja i sposobnosti da se prilagodi novim razvojnim trendovima u svijetu. To govori da je pored prestrukturiranja svih postojeih sektora privrede i preduzea Tuzlanskog kantona neophodno i stvaranje mogunosti za nove proizvode umjesto tradicionalnih, odnosno i nove vukue privredne oblasti. Osnovni ekonomsko-geografski razvojni ciljevi Tuzlanskog kantona mogu se rezimirati kroz slijedee: transformacija kantona iz depresivne u progresivnu bosanskohercegovaku i evropsku regiju u skladu sa vaeim normama Evropske unije, zatim prestrukturiranje bazinih kapaciteta, odnosno revitaliziranje starih industrija dajui im nove sadraje kroz tehnologiju i upravljanje, te izgradnju saobraajne i druge infrastrukture. S obzirom da su u svijetu, ve u veliko, Internet revolucija i tzv. New economy (e-business) zasnovane na znanju, digitalnoj tehnologiji i otvorenom tritu, neophodno je ukljuiti se u ove procese.

15

Ibrelji I., Kulenovi S.: Industrija uglja u Jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu) u kontekstu restrukturiranja energetike i zatite okoline, 45th Congress of the European Regional Science Association, Amsterdam, 2005., str. 12. 16 Tuzlanski kanton u brojkama 2005., Federalni zavod za statistiku FBiH, Sarajevo, 2005.

41

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Zakljuak Cilj ovog rada je prvenstveno da ukae na svu sloenost problematike prestrukturiranja privrednog sektora na podruju Tuzlanskog kantona. Kao to je poznato u posljednoj deceniji prolog i poetkom 21. stoljea jugoistona Evropa pa samim tim i podruje Tuzlanskog kantona nalazi se u procesu velikih promjena u pogledu ustrojstva i djelovanja privrednog sektora. Te promjene karakteriu, prije svega, prestrukturiranje i privatizaciju kompanija u okviru privrednih subjekata, a zatim i deregulaciju i ukljuivanje svih privrednih subjekata na domae i inozemno trite. Prestrukturiranje privrednog sektora je kompleksno. Ono se zasniva na novoj koncepciji rasta i razvoja, te oblikovanju posebnog investicionog ciklusa u izgradnji globalne konkurentne prednosti koja bi omoguila dugorono i stabilno poslovanje privrednih djelatnosti uz zadovoljavajui nivo profitabiliteta. U Tuzlanskom kantonu ovaj proces znaajno kasni. Prema tome, on mora biti veoma studiozno programiran, sa jasno definisanim razvojnim ciljevima i optimalnim uslovima funkcionisanja privrede Tuzlanskog kantona u okviru renovirane ekonomske strukture za potrebe 21. stoljea. Iz navedenog proizilazi da treba uraditi program prestrukturiranja privrede Tuzlanskog kantona koji e sadravati statistiki odreenu dokumentaciju stanja i komparativne (prostorne i vremenske) pokazatelje meunarodne prakse i preduzea u pogledu veliine, organizacije, tehnologije, menadmenta, strukture kapitala i dr. Osim toga, taj program mora obavezno sadravati i procjene, preporuke i realne prognostike indikatore koji su od znaaja za potrebe kreditnog aranmana sa Svjetskom bankom. Treba predloiti strateke razvojne ciljeve i nain njihove realizacije kroz poeljna investiciona ulaganja i donoenje posebnih propisa i zakona iz ove oblasti. Conclusion Goal of this paper is first of all to point it on all complexity in restructuring problems of economy sector on area of Tuzla Canton. It is well known in a last decade of past century and at the beginning of 21 century southeast Europe as well as area of Tuzla Canton is in a process of great changing in a view of organization as well as performing of economy structure. These characteristics are mostly characterized by restructuring and privatization of companies in a scope of economy subjects and the regulation and inclusion off all economic subjects in domestic and foreign market. Restructuring of the economic sector is complex. Its based on the new conception of growth and development and shaping of special investment cycle in a construction of global competitive advantage which would make possible a long and stabile business of economy activities by the satisfying level of profit. In Tuzla Canton this process its significantly late. This process has to be very studiously programmed with clearly defined developmental goals and optimal conditions of economy functioning in Tuzla Canton in a scope of renovating economy structure for the needs of 21 century. All studies implies that its necessary to make a program of economy restructuring in Tuzla Canton which is going to contain statistical documentation and comparative (spatial and time) indicators of international practice and of a companies from the aspects of size, recommendations and real prognostic indicators which are very important for needs on credit arrangement with World Bank. Its necessary to bring strategic developmental goals and find a way of they realization through wanted investments and bringing a special regulation and laws from in branch.

42

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona Literatura i izvori

1. Ibrelji, I.: Restrukturiranje kao strateka determinanta ekonomskog razvoja 2.

Tuzlanskog kantona, Zbornik radova, God. 1, br. 2, Ekonomski fakultet, Mostar, juli-decembar 2001. Ibrelji I., Kulenovi S.: Industrija uglja u Jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu) u kontekstu restrukturiranja energetike i zatite okoline, 45th Congress of the European Regional Science Association, Amsterdam, 2005. Klapi, M.: Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. Karoco, S.: Budunost Serenga bez visokih pei, Le Monde diplomatique, januar 2004. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999. Informacija o poslovanju privrednih drutava iz oblasti industrije, energetike i rudarstva u 2004. godini, Tuzla, april 2005. Izvjetaj o radu Kantonalne agencije za privatizaciju za period 01.01.-30.06.2005., Tuzla, avgust 2005. Tuzlanski kanton u brojkama 2005., Federalni zavod za statistiku FBiH, Sarajevo, 2005.

3. 4. 5. 6. 7. 8.

43

Zbornik radova PMF 3, 45 56 (2006)

Originalni nauni rad

SAVREMENI URBANOGEOGRAFSKI PROBLEMI TUZLE CONTEMPORARY URBAN-GEOGRAPHICAL PROBLEMS OF TUZLA Alma Kadui, asistent., Salih Kulenovi, vanredni profesor, Alija Sulji, vii asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Grad Tuzla, najvei urbani centar Tuzlanskog kantona, predstavlja specifino urbanogeografsko podruje s velikim brojem razvojnih problema. Kroz analizu odreenih procesa i stanja na ekonomskom, demografskom, socijalnom i prostornom aspektu razvoja grada Tuzle u ovom radu pokuali smo prezentirati savremene urbanogeografske probleme ovog grada. Vjerujemo da e rezultati u potpunosti pokazati da je grad Tuzla, uprkos svom znaaju u funkcionalnom smislu, podruje sa mnogobrojnim razvojnim problemima. Stoga bi u budunosti trebalo posvetiti vie panje njihovom rjeavanju ili bar minimaliziranju u cilju optimalnijeg urbano prostornog i funkcionalnog razvoja grada. Kljune rijei: Tuzla, urbani centar, urbanogeografski problemi, prostorni razvoj. Abstract Tuzla city, the biggest urban centre of Tuzla canton represents specific urban geographical area with numerous developmental problems. Through the analysis of certain processes and conditions on economical, demographical, social and spatial aspect of development of Tuzla city in this paper we tried to present contemporary problems of this city. We believe that the results will in fully show that Tuzla city is, despite his functional meaning, area with numerous developmental problems. Because of this we should dedicate more attention to these problems in the future or at least minimize these problems for the purpose of optimal urban-spatial and functional city development. Key words: Tuzla, urban centre, urban - geographical problems, spatial development. 1. Uvod Grad Tuzla smjeten je u Sjeveroistonoj Bosni i predstavlja najvei urbani centar istoimene regije, te administrativni centar Tuzlanskog kantona. Zbog nalazita uglja i soli podruje ovog grada naseljeno je jo od neolita, a kontinuitet ivljenja na ovim prostorima nastavljen je sve do danas. Savremeno urbano podruje Tuzle zauzima povrinu od 4 842,29 ha.1 Na ovom prostoru danas ivi oko 100 000 stanovnika.2 S obzirom da jo od davnih vremena na podruju Tuzle postoji kontinuitet naseljenosti interesantno je da su ovaj grad kroz njegov razvojni period pratili
1 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 799 2 www.fzs.ba

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji mnogobrojni problemi koji su se javili kao posljedica neracionalnog iskoritavanja prirodnog potencijala od strane ovjeka. Meutim, potrebno je naglasiti da su ti problemi uglavnom predisponirani prirodnogeografskom osnovom Tuzle. Grad Tuzla je jedan od najveih gradova ne samo regije sjeveroistone Bosne nego i jedan od vodeih regionalnih centara Bosne i Hercegovine. Stoga e biti interesantno i znaajno obraditi osnovne urbanogeografske probleme ovog grada.3 Meu najsloenije probleme svakako spada problem slijeganja terena grada Tuzle. Poznato je da je uslijed eksploatacije bogatih leita soli, koja se nalaze u ovom podruju, dolo do slijeganja terena samog urbanog centra, a posljedica ovog procesa je devastacija urbane infrastrukture grada. Ovome treba pridodati veliku zagaenost zraka u Tuzli koja je posljedica proizvodnje elektrine energije u TE Tuzla. Potrebno je naglasiti da je TE Tuzla najvei, ali ne i jedini zagaiva Tuzle i njene okoline. Problem je jo vei ako u obzir uzmemo i morfologiju terena, odnosno slabu provjetrenost Tuzlanske kotline u kojoj se nalazi Tuzla uslijed ega je prisustvo aeropolutanata u zraku u pojedinim dijelovima godine iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija. Razvojni problem grada koji se direktno odraava na urbanu armaturu su eroziono-denudacioni procesi (pojave klizita, odrona) koji se javljaju uslijed labilnosti terena i direktno se odraavaju na intenzitet razvoja grada jer limitiraju intenzitet koritenja zemljita i predstavljaju direktnu opasnost za urbanu infrastrukturu. Grad Tuzla odsustvuje bogatstvom vodotoka i izvora pitke vode to se negativno odraava na vodosnadbijevanje grada pitkom vodom, prisutan je i problem rjeavanja otpadnih industrijskih i fekalnih voda. U toku ljetnih mjeseci este su redukcije vode, kvalitet vode za pie je nezadovoljavajui, industrijske i dr. otpadne vode uticale su na veliku zagaenost rijeke Jale koja protie kroz Tuzlu itd. Pored problema predisponiranih prirodnom osnovom Tuzla se suoava i sa brojnim socijalno-geografskim problemima. Naime, porast broja stanovnika ne prati porast stambenog fonda koji je ugroen slijeganjem terena, a osim toga pretrpio je znatne tete u toku agresije na Bosnu i Hercegovinu. Tuzla kao regionalni i administrativni centar, u kome je vei postotak stanovnitva zaposlen u sekundarnim i tercijarnim djelatnostima, suoava se sa relativno visokom stopom nezaposlenosti i niskim ivotnim standardom (u 2004. prosjena neto plaa u KM iznosila je 548,70) to predstavlja ozbiljan socijalni problem.4 2. Prostorni razvoj Tuzle Podruje Tuzle naseljeno je jo od prahistorije o emu nam svjedoe mnogobrojni arheoloki lokaliteti iz prahistorije, antike, rimskog i srednjovjekovnog perioda.5 Arheolokim ispitivanjima potvreno je postojanje jednog od najstarijih sojenikih naselja na tlu Evrope koje datira iz mlaeg neolita (oko 5000 godina p.n.e.).6 Podruje grada Tuzle izuzetno je bogato sonim leitima to je jo od najranijih vremena privlailo stanovnike i dovelo do pojave stalne naseljenosti na ovom podruju. Prema pretpostavkama nekih autora jo su stari Grci vadili so na ovom prostoru, a zatim i

Svi urbanogeografski problemi nekog gradskog podruja mogu se podijeliti u tri skupine i to ekoloke probleme grada, probleme socijalne sredine, te probleme prostorne organizacije ivota u gradu. O tome vidjeti detaljnije: Vresk, M.: Grad i urbanizacija, kolska knjiga, Zagreb, 2002., str. 146-150 4 Tuzlanski kanton u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005., str. 24 5 Kulenovi, S.: Etnologija sjeveroistone Bosne, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1995., str. 5 6 Handi, A.: Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975., str. 15
3

46

Savremeni urbanogeografski problemi Tuzle Rimljani, to se moe zakljuiti po imenu Salenes koje je sredinom X vijeka zabiljeio Konstantin Porfirogenit.7 U srednjovjekovnom periodu Tuzla je bila u sastavu upe Soli. Za ovaj period ne postoje znaajniji podaci o gradu Tuzli, a naruito oni koji se odnose na urbanu jezgru grada u kojem i oko kojeg su, pretpostavlja se, postojali stambeni i dr. urbani objekti. Najznaajniji period koji se odrazio na fizionomski i morfoloki razvoj Tuzle je turski period u kojem je dolo do urbanog razvoja usljed poveanja broja stanovnika. Treba naglasiti da je ovaj period Tuzli dao specifian morfoloki izgled bosanske varoi. U pogledu prostornog razvoja grada Tuzle treba spomenuti da je Tuzla 1548. godine imala ukupno 406 kua, a na kraju osmanskog perioda oko 5000 stanovnika te je spadala meu najvee gradove Bosne i Hercegovine.8 Kraj osmanske uprave Tuzla je doekala sa oko 5000 stanovnika. Za vrijeme austro-ugarske uprave, usljed snanijeg privrednog razvoja, dolo je do dinaminijeg demografskog, a samim tim i urbanog razvoja grada koji se ogleda kroz izgradnju industrijskih pogona, te eksploataciju soli i uglja, izgradnju eljeznica, stambenih, javnih i dr. objekata urbane infrastrukture. U periodu izmeu dva svjetska rata tuzlanska privreda je stagnirala tako da nije dolo do znatnijih fizionomskih promjena grada Tuzle, niti do njegovog znaajnijeg prostornog razvoja. U socijalistikom periodu dolazi do jae industrijalizacije koju istovremeno prati i proces urbanizacije grada Tuzle i deagrarizacije okolnih ruralnih sredina. Period najintenzivnijeg urbanog razvoja grada bio je u periodu 1960-1970. godine. Na kraju 1986. godine Tuzla je imala oko 19 000 stanova, a 1991. godine oko 36 000 stambenih jedinica. Grad se rasprostirao na oko 3 092,2 ha povrine.9 Danas Tuzla zahvata povrinu od oko 4 842,29 ha na kojoj je nastanjeno oko 100 000 stanovnika. 3. Suvremeni urbanogeografski problemi Tuzle 3. 1. Problemi nastali slijeganjem gradskog jezgra Tuzle Slijeganje terena Tuzle posljedica je dugogodinje (preko 110 godina) industrijske eksploatacije slane vode iz leita kamene soli koja se nalaze ispod same gradske jezgre. Ovaj grad je nastao i razvijao se zahvaljujui upravo iskoritavanju ovog resursa. Materijalni ostatci iz neolita govore nam da su jo prastanovnici ovog prostora iskoritavali sona leita grada Tuzle.10 Dugotrajna intenzivnija eksploatacija slane vode uzrokovala je niz problema koji su se odrazili na urbanu strukturu grada Tuzle. Naime, eksploatacijom slane vode uslijed otapanja soli u unutranjosti zemlje dolazi do stvaranja deficita mase u leitu to uzrokuje slijeganje i negativno se odraava na povrinu zemlje u vidu devastiranih stambenih i drugih objekata urbane infrastrukture. Proces slijeganja terena grada Tuzle poinje se mjeriti i kontrolirati geodetskim metodama od 1956. godine. Sve do poetka agresije na Bosnu i Hercegovinu mjerenja slijeganja terena su vrena jednom godinje. Dobiveni rezultati pokazali su da je ovim procesom zahvaena velika povrina urbanog centra. Naime, kada je pedesetih godina XX vijeka dolo do intenzivnog slijeganja terena zbog eksploatacije sonih leita dolo

Kulenovi, S.: Etnologija sjeveroistone Bosne, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1995., str. 7 Hadibegovi, I.: Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea, Osloboenje public, Sarajevo, 1991., str. 181 9 Prostorni plan optine Tuzla, Optinski zavod za urbanizam, Tuzla, 2005., str. 60-140 10 Mandi, E.: Slijeganje terena grada Tuzle, Geografski radovi, Broj 1, Tuzla 2005., str. 13
7 8

47

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji je do oteenja brojnih urbanih objekata i infrastrukture. Samo do 1982. godine porueno je preko 197 863 m2 urbane infrastrukture.11 Proces slijeganja terena, unutar linije koja ima godinje slijeganje od 1cm, zahvatao je 1956. godine povrinu od 6,3 km2. U odnosu na stanje iz navedene godine povrina zahvaena slijeganjem danas se kree oko 7,5 km2. Vertikalno slijeganje u gradskoj zoni dosee vrijednost od preko 12 m. U toku ovog vremenskog perioda devastirano je oko 2700 stanova, odnosno oko 67 000 m2 poslovnih i 130 000 m2 zdravstvenih, upravnih, obrazovnih i dr. graevinskih objekata. Iz stare urbane jezgre grada Tuzle iseljeno je vie od 15 000 stanovnika.12 Grad Tuzla je vjerovatno jedinstven primjer u svijetu koji je karakteristian po tome to je devastirana njegova stara urbana jezgra. Devastirani su najvaniji graevinski objekti iz ranijih vremena, odnosno turskog i austrougarskog perioda. Neki od tih objekata su naprimjer Kameni sud, hotel Grand, Gimnazija, zgrada barok itd. (Slika 1.) Devastirana je prometna i druga infrastruktura centralnog dijela grada to je uz gore navedeno bitno uticalo na urbanu strukturu Tuzle, na njenu urbanu fizionomiju, funkcionalni zoning, socijalnu topografiju i dr.

Slika 1. Podruje najintenzivnijeg slijeganja terena u Tuzli na lokalitetu Pinga13 3. 2. Problem zagaenosti zraka Tuzle Ozbiljan urbanogeografski problem Tuzle jeste i onaj koji pripada skupini ekolokih problema grada tj. zagaenost zraka koja nastaje usljed prirodne eksponiranosti Tuzle ka aerozagaenju. S obzirom na to da je Tuzla smjetena u kotlini veoma su este pojave temperaturne inverzije pri emu se umjesto toplijeg pri tlu

Igi-Muniti, D.: Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, Doboj, 1985. godine, str. 250 12 Mandi, E.: Slijeganje terena grada Tuzle, Geografski radovi, Broj 1, Tuzla 2005., str. 14 13 Podruje "Pinga" smjeteno je u urbanom jezgru Tuzle i predstavlja prostor gdje su najoiglednije posljedice slijeganja terena. Sa ovog prostora vreno je plansko iseljavanje stanovnitva uslijed devastiranja urbane infrastrukture, a prije svega stambenih objekata. Danas je ovaj prostor ureen i iskoriten u sportsko-rekreativne svrhe, te je na njemu izgraeno etalite "Banja", kupalite "Panonsko more" i sojeniko naselje kao jedan od arheolokih simbola Tuzle.
11

48

Savremeni urbanogeografski problemi Tuzle zadrava hladniji zrak i sprjeava vertikalno strujanje i iznoenje polutanata iz kotline.14 tetno djelovanje aerozagaenja naruito je izraeno u zimskim mjesecima. Kao glavni zagaivai zraka Tuzle su industrijski pogoni TE Tuzla, Fabrika DITA Tuzla, Siporex, Pivara Tuzla, Livnica, a i emiteri tetnih polutanata u neposrednoj blizini Tuzle kao to su KHK Lukavac, Fabrika sode Lukavac i dr. (Tabela 1.)
Tabela 1: Emisije polutanata iz industrijskih preduzea Polutanti t/god Emiter estice SO2 CO NOx CxHy NH3 KHK Lukavac 2670,0 3015,0 1702,6 446,0 268,0 257,0 Fabrika sode Lukavac 1550,6 2828,0 282,0 1829,0 812,0 Fabrika cementa Lukavac 538,0 1744,0 209,0 230,0 721,0 Fabrika DITA Tuzla 75,0 Siporex Tuzla 91,8 228,4 10,2 102,5 25,5 Pivara Tuzla 2,15 0,82 16,2 17,8 55,8 Livnica Tuzla 13,2 0,2 3,9 1,2 Izvor: Strategija obnove i razvoja Tuzlansko - podrinjskog kantona, Ekonomski institut Tuzla, 1999.

Na podruju Tuzle najvei negativni uticaj na kvalitet zraka ima TE Tuzla koja emituje 73 000 t/g SO2, 18 400 t/g vrstih estica, 1 300 t/g nitrogenoksida, 4 600 t ugljenmonoksida, 5 300 000 ugljendioksida, zatim iz kotlova i rashladnih tornjeva oko 4 500 000 t/g vodne pare i oko 1 700 000 t/g pepela i ljake.15 Ovome treba dodati veliki broj kunih loita i motornih vozila koja takoe emituju tetne materije i pridonose zagaenosti zraka. U 1999. godini na podruju Tuzle bilo je 31 887 registriranih motornih vozila, a od tog broja 28331 otpadalo je na putnika motorna vozila.16 (Tabela 2.)
Tabela 2: Emisija polutanata iz energetskih postrojenja, domainstava i motornih vozila NOx CxHy 24564, Energetska postrojenja 22029,0 54826,0 2529,0 6397,0 0 Domainstva 239,0 342,0 1351,0 173,0 118,0 Motorna vozila 23,2 8,8 1579,0 204,0 552,0 Izvor: Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Ekonomski institut Tuzla, 1999. Emiter estice Polutanti t/god SO2 CO Pb 7,3

Treba naglasiti da postoji bitna razlika u koliini emitiranih aeropolutanata u 1991. godini i danas. Rezultati istraivanja pokazuju da su u Tuzli tokom 1991. godine glavni zagaivai zraka bila energetska i industrijska postrojenja, domainstva i saobraaj, te da je kvalitet zraka bio znatno naruen prisustvom sumpordioksida, ai i sedimentne praine. U periodu agresije na Bosnu i Hercegovinu, 1992-1995. godina obustavljen je rad glavnih industrijskih pogona i smanjen intenzitet soabraaja to je dovelo do poboljanja ekolokih uvjeta i kvaliteta ivota stanovnitva Tuzle. Nakon agresije
Smaji, S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005., str. 71-83 15 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko - podrinjskog kantona, Ekonomski institut Tuzla, 1999. 16 Kanton Tuzla u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2000., str. 26
14

49

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji revitalizacijom industrijskih pogona, zbog poveanog broja motornih vozila i velikog broja kunih loita dolo je do poveanja aeropolutanata u zraku ali ipak ne u tolikoj mjeri kao prije agresije. U Tuzli je znaajno smanjeno prisustvo svih aeropolutanata u zraku, tako da samo u pojedinim podrujima grada prisustvo pojedinih aeropolutanata prelazi maksimalno dozvoljene granice. Naprimjer, na mjernoj stanici Bukinje u 2004. godini prosjena godinja koncentracija SO2 je bila neznatno via iznad granice preporuenih vrijednosti, 52,5 g/m3 (PV 50 g/m3).17 Takoe, u sreditu grada Tuzle, u blizini glavnih prometnica, gdje je provjetrenost ulica slaba (2 m/s), a brzina kretanja automobila smanjena javlja se poveana zagaenost zraka azotnim oksidima. Na mjernoj stanici Skver, u samom centru grada Tuzle, prosjena godinja koncentracija NO2 iznosi 35,3 g/m3.18 Prema rezultatima istraivakog projekata kojeg su obavili strunjaci Medicinskog fakulteta u Tuzli zdravstveni efekti aerozagaenja veoma su nepovoljni jer se negativno odraavaju na zdravlje ljudi, a posebno djece. Tako naprimjer djeca do 6 godina najvie boluju od akutnih oboljenja respiratornog sistema, a ta bolest ini preko 85 % svih oboljenja kod djece ovog uzrasta. Kod kolske djece oboljenja respiratornog sistema ine oko 50 % svih registrovanih oboljenja.19 3. 3. Eroziono-denudacioni procesi kao limitirajui faktor urbanog razvoja Tuzle Erozioni procesi imaju izuzetno veliki znaaj pri prostornom planiranju i uveliko se odraavaju na urbano planiranje grada Tuzle zbog toga to pojava ovih procesa, njihov intenzitet, razmjere pojavljivanja predstavljaju limitirajui faktor racionalnog koritenja prostora, a negativno se odraavaju na fizionomski izgled grada. Na podruju Tuzle razvijeni su uglavnom eroziono-denudacioni procesi kao i pojave klizita, odrona i dr. Na podruju Tuzlanskog kantona ima oko 1 856 klizita koji zauzimaju povrinu od 14 844,43 ha ili 5,58 % njegove ukupne povrine.20 Izmeu ostalih opina Tuzlanskog kantona i opina Tuzla, pa i sam urbani centar podloan je procesima klizanja. Ovaj proces uglavnom se javlja za vrijeme obilnijih kinih padavina, a kao posljedica ovog procesa stanovnici odreenih podruja su prisiljeni napustiti svoje domove. Na podruju Tuzle evidentirano je oko 346 klizita koja zauzimaju oko 4 057 ha povine ove opine. Zabrinjavajui je podatak da je od ukupne povrine Tuzle od 13 % terena ugroeno klizitima. (Tabela 3.)
Tabela 3. Stepen ugroenosti terena procesom klizanja na podruju Tuzle Opina Povrina opine (ha) 29 627,38 Broj klizita Povrina terena pod klizitima (ha) 4 057,48 Struktura %

Tuzla 346 13,69 Tuzlanski 265 191 12 1 856 14 844,43 5,59 kanton Izvor: Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 800
17
18

Ministarstvo za prostorno ureenje i zatitu okolice Tuzlanskog kantona, 2004. Ibid 19 Begi, S.: Stanje kvaliteta zraka na podruju Tuzle, Zbornik radova, Struni skup Zatita okolice-Tuzla, Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla, 1997., str. 9 20 Na osnovu svjetskih iskustava ako je na nekom podruju od 5-10 % terena pod klizitima onda je na tom podruju znaajno ugroena ivotna i prirodna sredina procesom klizanja. Preuzeto iz: Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 943

50

Savremeni urbanogeografski problemi Tuzle Za planiranje i koritenje urbanih prostora posebno je znaajan uticaj stepena stabilnosti odreenih podruja koja se utvruje na osnovu analize brojnih prirodnih i antropogenih faktora (geoloka graa terena, ininjerskogeoloke karakteristike terena, geomorfoloka ralanjenost, klimatske karakteristike, antropogena aktivnost i dr.) koji utiu na iniciranje i daljnju pojavu egzogenih procesa i pojava. Prema navedenim kategorijama na podruju Tuzle izdvojene su tri kategorije terena, a to su stabilan teren, uslovno-stabilan teren, nestabilan teren.
Tabela 4. Kategorizacija terena Tuzle po stepenu stabilnosti UslovnoNestabilne Struktura stabilne Struktura povrine Opina (%) (%) povrine (ha) (ha) Tuzla 29 627 6 900 23,3 10 523 35,5 8 153 27,5 TK 265 191 124 744 47 83 280 31,4 42 421 16 Izvor: Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 802 Povrina opine (ha) Stabilne povrine (ha) Struktura (%)

Na osnovu prezentiranih podataka u tabeli 4. vidljivo je da oko 23 % povrine Tuzle otpada na stabilan teren, 35 % na uslovno-stabilan teren, a na nestabilan teren 27 % ukupne povrine. 3. 4. Problem vodosnadbijevanja Tuzle Grad Tuzla, zajedno sa prigradskim naseljima razvio se u dolini rijeke Jale koja je desna pritoka Spree. Izvire u podnoju Majevice na 728 m nadmorske visine. Ukupna duina toka od izvorita do ua iznosi 37 km. Od izvorita protie kroz naselje Gornju Tuzlu i kod naselja Simin Han sastaje se sa svojom lijevom pritokom, Poarnikom rijekom. Protie dalje kroz urbani centar Tuzle gdje prima svoju najveu desnu pritoku Solinu. Ukupna povrina sliva Jale iznosi 245 km2. Vodotok Jale je izrazito bujiastog karaktera. Pri normalnim hidrolokim uvjetima vodotokom otie mali dio oborinskih voda to je nepovoljna karakteristika ovog sliva. Osim ovog vodotoka Tuzla nema znaajnijih hidrografskih potencijala to se negativno odraava i na vodosnadbijevanje, a i na rjeavanje problema otpadnih voda. Naime, industrijski kapaciteti Tuzle, uglavnom bez preiavanja, isputaju otpadne vode u rijeni tok Jale to negativno utie na estetski izgled korita rijeke, a i na kvalitet vode u rijeci. Budui da Tuzla spada u podruje sa veoma siromanim hidrolokim potencijalima problem vodosnadbijevanja izraen je jo od poetaka razvoja ovog grada, a posebno od 50-tih godina dvadesetog vijeka, kada su intenzivirani procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije ovog prostora. Prvi savremeniji vodovod Tuzla je dobila u periodu vladavine Austro-ugarske koristivi izvor potoka Hukalo (kapacitet 0,3 l/s). Duina tog vodovoda je iznosila oko 1,5 km. Meutim ubrzo je shvaeno da je to premalo za vodosnadbijevanje vojske, preduzea, ustanova i stanovnitva grada Tuzle. Proirenju vodovoda pristupilo se 1909. godine sa kaptaom u Zatoi, ve u oktobru 1910. godine izgradnja ovog vodovoda je zavrena.21

21

Po nekim miljenjima radilo se o veoma modernom vodovodu pomou kojeg je voda dovedena iz Stupara, sa oko 30 km udaljenosti od grada, a kapacitet vodovoda iznosi je oko 36 l/s. O tome vidjeti detaljnije: Sedamdeset godina vodovoda u Tuzli, Regionalno poduzee "Kompred", OOUR "Vodovod", Tuzla, 1980., str. 13

51

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji Uporedo za razvojem rudarstva, industrije i dr. privrednih djelatnosti intenziviran je proces urbanizacije koji je za posljedicu imao poveanje broja stanovnika u Tuzli. Grad se, dakle, demografski i prostorno irio, te se potronja vode iz godine u godinu poveavala. Snaan razvoj industrije (Solana, Fabrika piritusa i kvasca, Hloralkalni kompleks sa sedam fabrika, Pivara, Mljekara, Klaonica i dr.) zahtijevali su izgradnju vodovodne mree do tih postrojenja. Do potrebe za izgradnjom i proirenjem vodovoda u Tuzli dolo je i zbog ekspanzije iskoritavanja mineralnih sirovina uglja i soli uslijed ega je dolo do sniavanja nivoa podzemnih izdani i presuivanja lokalnih izvora. Problemi su nastupili kada se usljed enormne eksploatacije sonih leita u urbanom centru Tuzle moralo pristupiti ruenju i premjetanju raznih privrednih, drutvenih i javnih objekata kao i itavih dijelova naselja. Meutim, Tuzla je svoj prvi savremeni vodovod dobila tek 1962. godine. Radilo se o vodovodu koji je prvi put u historiji Tuzle obezbijedio stanovnitvu Tuzle pitku i istu vodu.22 Suvremeni vodovodni sistem grada Tuzle sastavni je dio regionalnog vodovodnog sistema pomou kojeg se vri vodosnadbijevanje Tuzle, ivinica i Lukavca.23 Urbano podruje je danas u velikom procentu pokriveno vodovodnom mreom. Dugo vremena se ipak osjeao nedostatak vode, posebno u toku ljetnih mjeseci to se oitovalo kroz svakodnevne redukcije vode, kao i kroz kvalitet vode. Meutim, nakon zavretka izgradnje i putanja u pogon Fabrike vode na Husinu, a koja preiava vodu hidroakumulacije jezera Modrac, vodosnadbijevanje grada Tuzle je vjerovatno rijeeno na dui period. 3. 5. Problemi izgradnje i obnove stambenog fonda Pri urbanom razvoju, odnosno iskoritenju prostora u urbane svrhe posebno je vana stabilnost terena i dr. prirodno-geografske pogodnosti. Poznato nam je da na podruju Tuzle postoji visok procent terena nepogodnog za izgradnju. Naime, na ovom podruju prisutni su eroziono-denudacioni i dr. procesi koji znaajno utiu na planiranje i izgradnju graevinskih objekata, odnosno intenzitet urbanog razvoja.
Tabela 5. Broj stanovnika i gustina naseljenosti urbanog dijela Tuzle od 1948-2003. Grad Opina Gustina Godina Ue urbano ire urbano Tuzla naseljenosti podruje podruje 1948. 49 821 20 815 29 909 163 1953. 60 081 25 298 36 739 196 1961. 82 439 38 394 53 588 268 1971. 107 293 53 926 73 586 350 1981. 121 717 65 091 87 873 397 1991. 131 861 83 770 97 040 435 2003. 133 861 97 540 455 Izvor: Klapi, M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, 2002., str. 160; Agencija za statistiku, Sarajevo, 2005.; Sluba za komunalne poslove Opine Tuzla, 2004.

Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 5. vidimo da je u Tuzli od 50-tih godina XX vijeka usljed procesa industrijalizacije i deagrarizacije dolo do poveane
22

23

Sedamdeset godina vodovoda u Tuzli, Regionalno poduzee "Kompred", OOUR "Vodovod", Tuzla, 1980., str. 18 Studija obezbjeenja nedostajuih koliina pitke vode za grad ivinice sa prigradskim naseljima, Hidroininjering doo Tuzla, Tuzla, 2004. , str. 4

52

Savremeni urbanogeografski problemi Tuzle koncentracije stanovnitva. Broj stanovnika poveavao se ili prirodnim putem ili doseljavanjem stanovnitva iz susjednih i drugih podruja. Zbog porasta broja stanovnika i privrednog razvoja dolo je do poveane izgradnje stambenog fonda na podruju Tuzle. Period najintenzivnije stambene izgradnje bio je izmeu 1960. i 1970. godine kada je prosjeno graeno oko 1 129 stanova godinje. Do kraja 1986. godine u Tuzli je izgraeno 19 420 stanova.24 Vano je napomenuti da je u urbanom dijelu Tuzle 80-tih godina XX vijeka ivjelo vie od 97 000 stanovnika. (Tabela 5.) U periodu 1981-1991. godina urbanizacija je uzela maha u svim dijelovima grada (izuzev stare gradske jezgre) kroz izgradnju stambenih objekata. Najznaajniji graevinski poduhvat iz ovog perioda je izgradnja stambenog naselja Stupine od 10 stambenih blokova sa oko 1200 stambenih jedinica. Grad je u ovom periodu zahvatao povrinu od 3 092 ha. Stambeni fond Tuzle je izgraen uglavnom u periodu 1961-1990. U ovom periodu stambeni fond je uvean za 24147 stanova ili 69 % od ukupnog stambenog fonda Tuzle.25 Zbog slijeganja terena Tuzle, odnosno stare gradske jezgre dolo je do ruenja individualnih i kolektivnih stambenih objekata. Naprimjer samo do 1982. godine porueno je oko 196 264 m2 stambenog prostora. Najvei dio stambenih povrina devastiran je u periodu od 1954. do 1975. godina. Do 1992. godine srueno je jo 172 794 m2 stambenog prostora.26 Kada je rije o stambenim objektima dodatan problem predstavlja injenica da su u toku agresije na Bosnu i Hercegovinu nanesene direktne materijalne tete na stambenim, a i drugim urbanim sadrajima Tuzle. Procijenjene tete na urbanoj infrastrukturi Tuzle procijenjene su na oko 16 124 000 KM dok je naprimjer u periodu 2001-2005. godine uloeno samo oko 230 000 KM u obnovu istih. 27 3. 6. ivotni standard stanovnitva Tuzle ivotni standard stanovnitva Tuzle moemo analizirati kroz zaposlenost i prosjenu neto plau njenog stanovnitva. U Tuzli, kao i u cijeloj Bosni i Hercegovini, osjea se pad ivotnog standarda nakon 1991. godine koji je najveim dijelom uzrokovan agresijom na Bosnu i Hercegovinom u periodu 1992-1995. godine. Nakon ovog perioda podruje Tuzle suoeno je sa mnogobrojnim razvojnim problemima. Prije svega trebalo se nositi sa obnovom devastiranih privrednih i dr. objekata. Privreda u Tuzli se nakon agresije suoila sa gubitkom trita, zaostajanjem u tehnolokom razvoju, obnavljanjem i modernizacijom kapaciteta, procesom privatizacije, nekonkurentnom preraivakom industrijom koja je jo uvijek najvanija privredna djelatnost ovog podruja. Prema tome, tuzlanska privreda se suoava sa restrukturiranjem svojih djelatnosti to za posljedicu ima poveanje broja nezaposlenih i male plae radnika. (Tabela 6.)

Organizirana stambena izgradnja 70-tih godina XX vijeka najvie je dola do izraaja na desnoj obali Jale. Izmeu naselja Branska Malta i Solina izgraeno je stambeno naselje Nova Solina. Zatim je na oko 40 ha zemljita izgraeno najvee stambeno podruje u Tuzli Sjenjak u kome je izgraeno preko 6 000 stanova. Krajem sedamdesetih godina proces urbanizacije zahvatio je naselje Slavinovii i Dokanj. Preuzeto iz: Prostorni plan optine Tuzla, Optinski zavod za urbanizam, Tuzla, 2005., str. 50 25 Ibid 26 Igi-Muniti, D.: Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, Doboj, 1985. godine, str. 250 27 Kadui, A., Smaji, S.: Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005. str. 53-59
24

53

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji

Tabela 6. Zaposlenost, nezaposlenost i prosjena neto plaa u KM u Tuzli 2004. godine Naselje Broj zaposlenih Broj nezaposlenih Prosjena neto plaa u KM Tuzla 28 745 16 360 548,70 Izvor: Tuzlanski kanton u brojkama 2005., Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.

Radi usporedbe i vanosti podataka navedenih u tabeli 6. naglasit emo da je 1990. godine u Tuzli bilo oko 49 000 zaposlenih, a da danas Tuzla ima samo oko 28 000 zaposlenih.28 Na osnovu prezentiranih podataka vidljivo je da se stopa nezaposlenosti u posljednjih desetak godina znaajno poveala. Poraavajui je podatak da je krajem 2006. godine u Tuzli registrirano oko 18 801 nezaposlenih stanovnika.29 4. Mogunosti prevazilaenja osnovnih urbanogeografskih problema Tuzle Podruje Tuzle, kao i podruje cjelokupne Bosne i Hercegovine, suoeno je sa mnogobrojnim ekonomsko-socijalnim problemima koji su prije svega uzrokovani nekonkurentnom privredom u uslovima veoma niske stope privrednog rasta. Zbog nepovoljnih drutveno-ekonomskih uvjeta razumljivo je postojanje mnogobrojnih urbanogeografskih i dr. problema sa kojima se suoava Tuzla. Kada govorimo o nainu i mogunostima eliminisanja osnovnih urbanogeografskih problema Tuzle potrebno je prije svega da ukaemo na osnovne smjernice urbanog razvoja koje e omoguiti racionalnije koritenje urbanog prostora. Naprimjer, bilo bi neophodno da se kroz instrumente politike ureenja prostora stimulira optimalno koritenje postojeeg graevinskog zemljita. Potrebno je obnavljati i obogaivati stambeni fond, a obavezno ga graditi tamo gdje je zemljite ve opremljeno komunalnom infrastrukturom. Novu stambenu gradnju provoditi na nedovoljno ili neracionalno izgraenim dijelovima urbanog podruja, vriti urbanu obnovu, a pri tome ouvati graditeljski identitet historijskog urbanog centra. Prioritet treba dati odravanju i ureenju postojeeg stambenog fonda. Novu stambenu gradnju usmjeravati u nedovoljno ili neracionalno iskoritene urbane sredine.30 to se tie problema klizita i slijeganja terena Tuzle potrebno je uspostaviti stalni monotoring katastra klizita i slijeganja terena u jedinstven informacioni sistem. Obezbijediti financijska sredstva u budetu opine za sanaciju najprioritetnijih klizita. Kod izgradnje infrastrukturnih i dr. objekata potrebno je pridravati se zakonskih propisa, tehnikih i dr. normi graenja. Zabraniti izgradnju stambenih i dr. graevinskih objekata na podrujima koja su evidentirana kao nepovoljna za graenje itd.31 U vezi sa problemima vezanim za zagaenost zraka potrebno je da svi zagaivai na podruju Tuzle pristupe sanaciji navedenog problema, nastaviti sa praenjem sadraja aeropolutanata u zraku, iznai tehnika rjeenja za preiavanje zraka prije njihove emisije, uvesti u sistem gradskog grijanja sve ili veinu individualnih stambenih objekata u gradu i prigradskom podruju. Sve navedene mjere i aktivnosti potrebno je regulisati kroz donoenje adekvatnih zakona, kroz izradu prostornih i urbanistikih planova, te odreenih projekata koji za

Klapi, M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, 2002. , str. 184 Statistiki bilten za Decembar 2006., Sluba za zapoljavanje Tuzlanskog kantona, Broj 12, Godina IX, Tuzla, 2007. 30 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 997-1000 31 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006., Broj-9, str. 973
29

28

54

Savremeni urbanogeografski problemi Tuzle cilj imaju eliminisanje ili minimaliziranje postojeih kao i sprjeavanje pojave drugih problema koji se odraavaju na urbanogeografski razvoj grada Tuzle. 5. Zakljuak Prirodnogeografske karakteristike kao i djelovanje ovjeka odrazilo se na urbani razvoj Tuzle, odnosno na izgradnju, razvoj i sadraj njene urbane infrastrukture. Radi se o podruju na kojem je u meuzavisnosti prirode i drutva dolo do mnogobrojnih razvojnih problema koji se negativno odraavaju na morfoloku, funkcionalnu i socijalnu urbanu strukturu grada. Meu mnogobrojnim problemima koji utiu na urbani razvoj Tuzle treba svakako spomenuti degradiranje urbanog sadraja uslijed procesa slijeganja i klizanja terena, zatim zagaenost zraka koja se negativno odraava na zdravlje stanovnika Tuzle itd. Pored problema koji se javljaju kao posljedica djelovanja fizikogeografskih faktora treba pomenuti i urbano-socijalne probleme, meu kojima je najvaniji relativno nizak standard stanovnitva Tuzle izraen kroz visoke stope nezaposlenosti i veoma male plae njenog stanovnitva. Budui da je Tuzla funkcionalni centar ireg podruja, tanije Tuzlanskog kantona neophodno je pristupiti rjeavanju nagomilanih i nimalo bezazlenih problema koji se negativno odraavaju na urbani, a i svaki drugi razvoj ovog gradskog centra. 6. Conclusion Physical-geographic characteristics same as the human working has been reflected on urban development of Tuzla that is on construction, development and contents of her urban infrastructure. Because of the interdependence of the nature and society its mainly word about area on which came to the numerous developmental problems which are negatively reflecting on morphological, functional an social urban structure of Tuzla city. Among numerous problems which are influencing on urban development of Tuzla we should definitely mention degradation of urban contents because of erosion processes, then aero pollution which is reflecting on health of inhabitants in Tuzla. Beside problems which are appearing as a consequence of physical-geographic factors we should mention urban-social problems among which more important are relatively low existential standard of inhabitants in Tuzla expressed through high rates of unemployment and very low salaries of inhabitants. Because the Tuzla is the functional centre of wider area that is Tuzla canton it is necessary to solve numerous and not a bit harmless problems which are negatively reflecting on urban and every other development of this city centre. 7. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. Begi, S.: Stanje kvaliteta zraka na podruju Tuzle, Zbornik radova, Struni skup Zatita okolice-Tuzla, Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla, 1997. Hadibegovi, I.: Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea, Osloboenje public, Sarajevo, 1991. Handi, A.: Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975. Igi-Muniti, D.: Prisilne urbane promjene u centralnom dijelu Tuzle, 100 godina Fabrike soli Tuzla, Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, Doboj, 1985. Klapi, M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. 55

A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji 6. Kadui, A., Smaji, S.: Devastacija urbanih sadraja na podruju Tuzlanskog kantona u periodu agresije na R BiH 1992-1995. godine, Zbornik radova Prirodno - matematikog fakulteta, Svezak geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005. 7. Kulenovi, S.: Etnologija sjeveroistone Bosne, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1995. 8. Kuar, S., Vintar Mally, K.: Ljubljanska urbana regija-problemska regija?, Dela 22, Oddelek za geografijo Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, Ljubljana, 2004. 9. Mandi, E.: Slijeganje terena grada Tuzle, Geografski radovi, Broj 1, Tuzla 2005. 10. Ruppert, K., Schaffer, F., Maier, J., Paesler, R.: Socijalna geografija, kolska knjiga, Zagreb, 1981. 11. Smaji, S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005. 12. Vresk, M.: Grad i urbanizacija, kolska knjiga, Zagreb, 2002. 13. Agencija za statistiku, Sarajevo, 2005. 14. Ministarstvo za prostorno ureenje i zatitu okolice Tuzlanskog kantona, 2004. 15. Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona za period 2005-2025., Slubene novine Tuzlanskog kantona, Skuptina Tuzlanskog kantona, Godina 13, Tuzla, 2006. 16. Prostorni plan optine Tuzla, Optinski zavod za urbanizam, Tuzla, 2005. 17. Sedamdeset godina vodovoda u Tuzli, Regionalno poduzee "Kompred", OOUR "Vodovod", Tuzla, 1980. 18. Sluba za komunalne poslove Opine Tuzla, 2004. 19. Statistiki bilten za Decembar 2006., Sluba za zapoljavanje Tuzlanskog kantona, Broj 12, Godina IX, Tuzla, 2007. 20. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko - podrinjskog kantona, Ekonomski institut Tuzla, 1999. 21. Studija obezbjeenja nedostajuih koliina pitke vode za grad ivinice sa prigradskim naseljima, Hidroininjering doo Tuzla, Tuzla, 2004., str. 4 22. Kanton Tuzla u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2000. 23. Tuzlanski kanton u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. 24. www.fzs.ba 25. www.tuzla.ba

56

Zbornik radova PMF 3, 57 68 (2006)

Originalni nauni rad

OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA GRAANICE REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT OF THE CITY OF GRAANICA Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Mr. Damir Dafi, prof. geografije, O Sjenjak Tuzla Saetak Podruje dananje graanike opine je kontinuirano naseljeno od neolita. U 16. stoljeu je, na ovom podruju, formirano gradsko naselje (kasaba) Graanica, koja je do kraja 19. stoljea poprimila urbane karakteristike orijentalno-islamskog grada, a nakon toga, tokom austrougarske uprave, i odreene karakteristike srednjoevropskih gradova. U socijalistikom periodu, razvoj grada je pospjeen formiranjem industrijske zone u junom dijelu gradske teritorije. Od formiranja kasabe, pa do danas, uska dolina Sokolue je odluujue uticala na smjer irenja, pa je gradsko podruje izdueno u pravcu sjever-jug. Kljune rijei: grad, urbani sadraji, teritorijalni razvoj, stanovnitvo Summary The area of todays municipality of Graanica has been inhabited since the Neolithic period. A provincial settlement (kasaba) by the name of Graanica was formed in this area in 16th century. By the end of 19th century it took on the urban features of an oriental-Islamic town. Later, during the Austro-Hungarian rule, it also took on certain features of a Central European town. In the socialist period, the town development was improved by the establishment of the industrial zone in the southern part of the town territory. Ever since the establishment of the provincial settlement (kasaba), the valley of the river Sokolua was the main factor in determining the direction of the development, therefore, the town area extends in the north-south direction. Key words: city, urban area content, territorial development, population Uvod Grad Graanica predstavlja administrativni, upravni, kolski, zdravstveni, sudski i kulturni centar, te je jedino gradsko naselje u istoimenoj opini koja se nalazi u sjeveroistonoj Bosni, odnosno u Tuzlanskom kantonu. Grad je smjeten u dolini rijeke Sokolue, desne pritoke rijeke Spree. Iako je ire gradsko podruje naseljeno jo od prethistorije, naselje sa ovim imenom se prvi puta spominje u turskim izvorima, odnosno 1528. godine. Od tada pa do danas Graanica je prola kroz nekoliko faza razvoja, o emu svjedoe i brojni urbani sadraji koji su izgraeni u razliitim periodima.

S. Kulenovi, D. Dafi Period osmanske uprave U strunoj i naunoj literaturi je evidentirano da je na prostoru dananjeg grada Graanice jo u kasnom srednjem vijeku postojalo naselje u kome se kopala eljezna ruda i topilo eljezo.1 To naselje se nalazilo na prostoru dananje mahale Drafnii.2 Prostor dananjeg grada Graanice Osmanlije su konano osvojili zauzimanjem Srebrenike banovine 1519. ili 1520. godine. Osvojene srednjovjekovne upe, meu kojima i Soko, Osmanlije su preimenovali u nahije i prikljuili Zvornikom sandaku.3 S dolaskom Osmanlija, u znaajno izmijenjenim okolnostima politiko-ekonomske i kulturno civilizacijske strukture dolazi do veoma ubrzanog i sveobuhvatnog osnivanja novih i razvoja zateenih urbanih centara.4 Selo Graanica, ulo je u sastav nahije Soko. Ve iz prvog popisa Zvornikog sandaka iz 1533. godine vidimo da je od ukupno 156 kua, koliko je Graanica tada imala, njih 78, odnosno 50 %, bilo prihvatilo islam, to je rijedak sluaj da jedno naselje u tako kratkom periodu (od oko 13 godina) prihvati islam u tako visokom procentu.5 U periodu izmeu 1533. i 1548. godine u jednom dijelu sela Graanica niklo je novo naselje koje je, prije 1548. godine, dobilo status kasabe.6 Sticanje naziva kasaba predstavljalo je krupan dogaaj u razvitku jednog naselja. Priznavanje takvog statusa potvrivano je posebnim upravnopravnim aktom, a time se mijenjao pravni poloaj muslimanskog gradskog stanovnitva.7 Da bi jedno naselje dobilo status kasabe, ono je moralo imati ne samo svoje granice i teritoriju, nego bar jednu damiju, mekteb,8 eventualno hamam,9 imaret,10 tekiju,11 han12 ili karavan-saraj,13 niz duana14 (ariju15) i druge ustanove koje mu daju

1 2

A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost Sarajevo, 1975, str. 157. E. Tihi, O. Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica 1988, str. 24. 3 J. Muli, O razvoju gradskog naselja Graanica u XV i XVI vijeku, Graaniki glasnik, br. 12, Graanica novembar 2001, str. 23. 4 S. Bakari, Specifinost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine, Geographica Slovenica 10, Intitut za geografijo Universe v Ljubljani 1980, str. 80. 5 J. Muli, Ibid., str. 24. 6 Kasaba (ar.) varo, manji provincijski grad (A. kalji, Ibid., str. 398.). 7 N. Mastilo, Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, br. III, Sarajevo 1959, str. 103. 8 Mekteb (ar.) muslimanska osnovna vjerska kola (A. kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1985, str. 455.). 9 Hamam (ar.) javno kupatilo u muslimanskim zemljama (A. kalji, Ibid., str. 307.). 10 Imaret (ar.) javna dobrotvorna kuhinja u kojoj su siromasi, putnici, uenici medresa i odreeni vakufski slubenici besplatno dobijali hranu: imaretsku orbu, imaretski pilav, imaretski hljeb itd. (A. kalji, Ibid., str. 346). 11 Tekija (ar.) dervika zgrada u kojoj se obavljaju derviki obredi. Svaka tekija ima svoga starjeinu, eha (A. kalji, Ibid., str. 607.). 12 Han (pers.) zgrada (kua) koja slui za svratite i prenoite putnika. Hanovi se nalaze u gradovima i na drumovima. Vei hanovi su graeni tako da je u sredini zgrade prostrano nenatkriveno dvorite, gdje se vri istovar trgovake robe. Prizemne prostorije takvih hanova sastoje se od kamenih magaza sa gvozdenim vratima osiguranim od poara (A. kalji, Ibid., str. 309.). 13 Veliko svratite na drumovima i u naseljima za smjetaj putnika, karavana i robe. U njima se esto vrila i razmjena dobara (E. elebi, Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo 1996, str. 635.). 14 Duan (ar.) trgovaka radnja (A. kalji, Ibid., str. 225.). 15 arija (pers.) trgovaka etvrt grada; trite, trg (A. kalji, Ibid., str. 165.).

58

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Graanice obiljeje muslimanskog gradskog naselja. Kasabe su obino bile administrativni centri kadiluka16 ili bar nahije.17 Istovremeno sa postojanjem kasabe Graanica, sve do 1604. godine, postojalo je i selo Graanica koje je predstavljalo periferiju kasabe. Godine 1548. kasabu Graanica su inile tri mahale18 (Murada sina Ismaila, Ejnehana sina Junuza i Ejnehana sina Ismaila) sa ukupno 106 kua, od ega 97 muslimanskih.19 Ako se ovome doda i onaj dio koji je zadrao status sela, a koji je iste godine imao 166 kua, od ega 63 kranske, a ostalo muslimanska rajinska domainstva,20 dolazimo do zakljuka da je na prostoru dananjeg grada Graanice 1548. godine postojalo naselje koje je imalo 272 kue, od ega je njih 200 bilo muslimanskih. Poetkom 1572. godine osnovan je kadiluk Graanica, sa sjeditem u istoimenoj kasabi. Time je kasaba Graanica dobila na znaaju, jer je osim upravnoadministrativnog postala i znaajan sudsko-administrativni centar.21 Do 1604. godine broj kua u kasabi porastao je na 422, rasporeenih u osam mahala i to: asne damije (66 kua), Hasana hode (35 k), Osmana taije (93 k), Behrama urije (40 k), Mesdida hadi Osmana (37 k), Jahje nazira (32 k), Turhana saraa (66 k) i Mesdida Pir-Alije (53 k). Od ukupnog broja kua, njih 385 bile su muslimanske.22 Na periferiji kasabe postojala je i deveta mahala sa 111 kua mjeovitog stanovnitva, koje je bilo izvan gradskih privilegija (raja).23 Prema tome, na podruju dananjeg grada Graanice se, do 1604. godine, razvilo naselje koje je ukupno imalo 533 kue na osnovu ega moe se tvrditi da je Graanica poetkom XVII stoljea imala preko 3500 stanovnika, to samo po sebi govori o njenom izuzetno brzom urbanom ali i privrednom napredovanju u tom periodu.24 Ipak, potrebno je naglasiti da je urbanizacija Bosne i Hercegovine, a samim time i Graanice, u tursko doba posljedica kompleksnog djelovanja brojnih faktora. to je posebno vano ona se ovdje ne pojavljuje toliko kao posljedica onog osnovnog faktora razvijenijih proizvodnih snaga zemlje, jer u opoj ekonomskoj strukturi za turskog vremena nije dolo do bitnih promjena, koliko kao posljedica pojava koje proizilaze iz politike i drutvene strukture Turske Carevine, odnosno iz orijentalne kulture ili, tanije, kulture islama.25 Period do poetka 17. stoljea, a posebno druga polovina 16. stoljea, ujedno predstavlja period najbreg razvoja grada Graanice za vrijeme osmanske uprave. U tom periodu naselje se poinje postepeno premjetati u dolinu rijeke Sokolue.26 Brzi razvoj u navedenom periodu Graanica je doivjela, prije svega, zahvaljujui razvoju zanatstva. Jo 1548. godine, u tri mahale koje su se nalazile u kasabi, od 97
16

Kadiluk (ar-tur.) nadleno podruje jednog kadije (erijatskog sudije), srez. Turska carevina se dijelila na vilajete, vilajeti na sandake, sandaci na kadiluke, kadiluci na nahije, nahije na sela i gradove, a gradovi na mahale (A. kalji, Ibid., str. 379.). 17 Nahija (ar.) upa, upravna jedinica manja od kadiluka (A. kalji, Ibid., str. 483.). 18 Mahala (ar.) dio grada ili sela, gradska etvrt, zaselak (A. kalji, Ibid., str. 439.). 19 J. Muli, Ibid., str. 25. 20 A. Handi, Urbani razvoj Graanice u XVI i XVII vijeku, Graaniki glasnik, br. 12, Graanica novembar 2001, str. 31. 21 J. Muli, Ibid., str. 27. 22 J. Muli, Ibid., str. 26. 23 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme Turske sa posebnim osvrtom na trgovinu i urbani razvoj, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str.18. 24 Ibidem. 25 S. Bakari, Jo jednom o procesu urbanizacije za tursko doba u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled XIV-XV, Sarajevo 1973, str. 218. 26 E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 36.

59

S. Kulenovi, D. Dafi muslimanskih nosilaca domainstava, njih 78 ili 80,4 % bavilo se zanatstvom. Svih 9 nosilaca domainstava u skupini nemuslimana takoe se bavilo ovom djelatnou. Najzastupljeniji zanati bili su: papuari (20), krojai (17), kovai (11), koari (9), graditelji (7), sarai27 (4) itd.28 Druga polovica 17. i poetak 18. stoljea predstavljaju period stagnacije i propadanja graanike kasabe. Tome su doprinijeli austrijsko-osmanski ratovi, a posebno prodor Eugena Savojskog dolinom rijeke Bosne 1697. godine, kojom prilikom je kasaba Graanica potpuno opustoena i spaljena. Broj stanovnika u ovom periodu znatno se smanjio, pojedine mahale gotovo su nestale, a zanatstvo i trgovina bili su upropateni. Tako je, u periodu izmeu 1718. i 1739. godine Graanica imala svega 120 muslimanskih kua.29 Nakon austrijskog pustoenja graanika kasaba postepeno poinje da dobija novi izgled koji je umnogome zadrala do danas. Glavne urbane sadraje, graene kamenom, u graanikoj ariji je podigao Ahmed-paa Budimlija, poslije 1700. godine. U njegovo vrijeme izgraena je arijska damija (Ahmed-paina), sahat-kula i hamam. Izmeu 1763. i 1776. godine Hadi Halil-efendija Graanlija je u ariji, preko puta Ahmed-paine damije, izgradio medresu, zatim damiju u Pervane mahali i uz nju biblioteku. Osim toga, do kraja 18. stoljea, u ariji su ponovo izgraene brojne zanatske i trgovake radnje koje su odreivale glavne funkcije arije, zatim hanovi, vodovod, esme i drugi javni objekti.30 Sredinom 18. stoljea Graanica je i dalje imala osam mahala, i to: iri, Potok, Mejdan, Olovi, Mahala Dervi-hodine damije, Trepanii (Pervane), Gojsalii i Drafnii. Do kraja stoljea, pored ovih, razvile su se i Ciganska mahala i Varo u kojoj je ivjelo kransko stanovnitvo.31 Tokom 19. stoljea Graanica se iri prema jugu, gdje nastaju nove mahale: Paazade (dananja Rijeka), Hadi-Dafer (Lipa) i Hidajet (Donja mahala), dok se neposredno uz ariju razvijaju mahale Mejdani i Stubo32 (vidi Plan grada Graanice). Urbani, a i kulturni razvoj Graanice u ovom periodu umnogome je vezan za gradaake kapetane, velike vakife33 - Gradaevie. Osman-kapetan, otac Huseinkapetana Gradaevia, je oko 1800. godine u Graanici, na ruevinama stare medrese sagradio novu,34 zatim jedan han, mlin, stupu, nekoliko duana i sve to uvakufio, kao i vie parcela zemljita u Kranskoj i Ciganskoj mahali.35 Murat-beg Gradaevi, sin Osmanov, je u dvoritu Ahmed-paine damije, prije 1810. godine, sagradio medresu u ijem je prizemlju bilo osam duana, a na spratu uionice i prostorije za ake. Pored toga, on je izgradio vodovod u ariji, sagradio esmu i sve to uvakufio sa jo 13 parcela zemlje u Kranskoj mahali.36
27

Sara (ar.) zanatlija koji pravi i prodaje razne predmete od koe, kao to su: konjska oprema (uzde, sedle, bisage kubure, bensilasi, kehare, arpelji, pletene kandije, razno remenje itd. (A. kalji, Ibid., str. 549.). 28 J. Muli, Ibid., str. 29-30. 29 O. Hamzi, Ibid., str. 19. 30 E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 37. 31 O. Hamzi, Ibid., str. 21. 32 Ibid., str. 21-22. 33 Vakif (ar.) zavjeta, osniva vakufa, zadubine (A. kalji, Ibid., str. 637.). 34 Pretpostavlja se da je Osman-kapetanova medresa bila slina dananjoj zgradi medrese, koja je podignuta na istom mjestu 1889. godine. (E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 38.) 35 E. akovi, Znaaj vakufa u razvoju graanike arije, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica maj 2004, str. 74. 36 M. Handi, O vakufima u Graanici: dvije vakufname Gradaevia, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str. 29.

60

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Graanice Pored izgradnje i teritorijalnog irenja grada Graanice koje se odvijalo tokom 19. stoljea, u ovom periodu dolazi i do masovnijeg doseljavanja muslimanskog stanovnitva, a nakon njegovog progona iz Srbije. Najvie imigranata bilo je iz Uica, odakle se u Graanicu doselilo 13 domova sa 24 muka lana ija je prosjena starost iznosila 39 godina.37 Iz Srbije su u ovom periodu imigrirale porodice: Malagii, Karasoftii, Prcii, Harinovii, Kuburii, Arnauti, kiljii, Hadii, evkii, Prohii, Begii, Taletovii, Salihbaii, Sumani, Salkii, ilii itd.38 Graanika arija se do kraja turske vladavine znatno proirila u pravcu juga. U njoj se nalazio veliki broj javnih objekata kao to su: damije, medrese, hanovi, sahatkula i dr., zatim privrednih objekata (duani i zanatske radnje), kao i odreeni broj privatnih i vakufskih zgrada za stanovanje.39 Na padinama okolnih breuljaka razvile su se mahale, kojih je pred austrougarsku okupaciju bilo 14.40 One su najmanje jednim sokakom bile povezane sa arijom, kao i sa susjednim mahalama. Du sokaka bile su izgraene kue, a iza njih su se nalazili vrtovi, bate i vonjaci. U sreditu mahala bili su njihovi osnovni sadraji: damija sa haremom, mekteb i esma.41 Ovakvom organizacijom postizao se dvostruki uinak: tiina u stambenim etvrtima i istovremeno manje guve u ariji.42 Krajem turske vladavine u Graanici se nalazilo 13 damija, 15 mekteba i dvije medrese.43 Period austrougarske uprave Austrougarsku okupaciju Graanica je doekala kao kasaba sa arijom i 14 mahala, u kojima je 1879. godine ivjelo 3012 stanovnika. Do posljednjeg austrougarskog popisa (1910. godine) broj stanovnika je porastao na 4230 (grafikon 1). Grafikon 1. Kretanje broja stanovnika grada Graanice u vrijeme austrougarske uprave
4230 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1879 1885 1895 1910 3012 3350 3862

Izvor: Zvanini popisni podaci

37

. Hodi, Migracije muslimanskog stanovnitva iz Srbije u sjeveroistonu Bosnu izmeu 1788. i 1862. godine, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. II, Tuzla 1958, str. 131132. 38 S. Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Grin, Graanica 1994, str. 167. 39 O. Hamzi, Ibid., str. 22. 40 E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 50. 41 E. akovi, R. Djedovi, Mahala iri-razvoj i prolost, Graaniki glasnik, br. 15, Graanica maj 2003, str. 32-55. 42 A. Benac, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo 1955, str. 146. 43 O. Hamzi, Graanike damije-historija i predanje, Graaniki glasnik, br. 5, Graanica maj 1998, str. 29.

61

S. Kulenovi, D. Dafi U skladu sa konfesionalnim sastavom stanovnitva, u gradu je poetkom 20. stoljea bilo 11 damija, pravoslavna crkva, katolika crkva i jevrejska havra.44 Uporedo sa populacionim, dolo je i do teritorijalnog razvoja Graanice, s tim to su vanjske granice grada uglavnom ostale nepromijenjene u odnosu na one s kraja turske vladavine. Izgradnja se odvijela unutar postojeih granica, popunjavanjem praznih, urbano neizgraenih prostora. Najznaajnije promjene u urbanom razvoju Graanice desile su se nakon 1895. godine. Naime, 2. avgusta te godine Graanicu je zahvatio poar u kome je izgorio stari dio arije, kao i najvei broj zanatskih i trgovakih radnji, veinom graenih od drveta i erpia,45 sa krovom od indre.46 Kako su te zgrade, kao i uski sokaci oteavali moderniji razvoj grada, kotarske vlasti su, poslije poara, naredile da se sve preostale drvene zgrade u ariji porue i da se umjesto njih sagrade zidane.47 Tako se nakon poara grad poinje razvijati planski, sa irokim ulicama i zidanim zgradama. Prostor na kojem se prije poara nalazila stara arija pretvoren je u gradsku pijacu (dananji park u centru grada), koja se tu nalazila sve do 1951. godine.48 Poto se rijeka Sokolua esto izlijevala iz svoga korita, krajem 19. stoljea poinju radovi na regulaciji njenog toka, izgradnjom zidova od kamena uz obje njene obale. Prvo je na desnoj obali, izmeu arije i mahale iri, 1895. godine podignut nasip na kojem je izgraena eljeznika stanica sa tri kolosjeka i stanina zgrada (na mjestu dananje autobuske stanice), iza kojih je izgraena i nova ulica. Du lijeve obale Sokolue, takoe je izgraena jedna nova ulica (dananji Kej Fridriha Foglara), sa ogradom od kamenih kula i kamenim stepenicama kojima se sa ulice silazilo u rijeno korito. Izgradnjom ovih ulica, uz ve postojee, grad je dobio etiri paralelne ulice du centra, koje su se prema sjeveru nastavljale na novoizgraene puteve prema Maleiima i Srnicama, ime je obezbijeen znatno funkcionalniji raspored saobraajnica u gradu.49 Graanika arija se, krajem 19. stoljea, prostirala du lijeve obale Sokolue, u duini od oko 400 metara, od jevrejske havre50 na jugu (na mjestu dananjeg zanatskoposlovnog centra na skveru) pa do Ahmed-paine damije na sjeveru.51 Bila je, dakle, omeena mahalama: iri, Mejdan, Potok i Stubo, te Musalom52 sa sjeverne strane. Od znaajnijih objekata koji su u Graanici izgraeni tokom austrougarske uprave izdvojit emo: zgradu konaka (dananja zgrada opinske uprave), zgradu medrese (Osman-kapetanova), jevrejsku sinagogu, prvu osnovnu kolu, apoteku, hotel na stanici itd. Sve one su kombinacija raznih stilova.

44 45

Ibid., str. 58. erpi (tur.) - nepeena, na suncu suena cigla (A. kalji, Ibid., str.190.). 46 indra (tur.) - cijepane jelove ili hrastove daske kojima se kue pokrivaju. S jedne strane su po duini ilijebljene, a s druge istanjene (A. kalji, Ibid., str.589.). 47 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996, str. 50. 48 Ibidem. 49 E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 58. 50 Havra (jevr.) jevrejska bogomolja, sinagoga (A. kalji, Ibid., str. 323.). 51 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Ibid., str. 50. 52 Musala (ar.) - mjesto, livada, baa ili kakav drugi prevelik prostor na kome muslimani cijelog grada, varoi, grupno, pod otvorenim nebom klanjaju bajram-namaz (A. kalji, Ibid., str.476.).

62

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Graanice Period izmeu dva svjetska rata Izmeu dva svjetska rata, a posebno u prvih deset godina Kraljevine, Graanica se u urbanom pogledu nije razvijala kao u prethodnom austrougarskom periodu.53 Broj stanovnika je 1921. godine bio manji nego u vrijeme zadnjeg austrougarskog popisa, a iznosio je 4058 stanovnika. Do 1931. godine taj broj je porastao na 4681. Najvei problemi grada bili su vezani za posljedice izlijevanja rijeke Sokolue i potoka Japage iz njihovih korita. U gradu nije bilo asfaltiranih ulica, pa su one esto bile pune blata. Grad je bio osvijetljen fenjerima sve do 1930. godine, kada je instalirana mala elektrina centrala na naftu, snage 25 KW, koja je napajala strujom 100-150 domainstava, te obezbjeivala ulinu rasvjetu. Na ulazima u grad sa sjevera i juga bile su izgraene malte54 na kojima se naplaivala maltarina za unoenje u grad svih roba predvienih za prodaju. Zgrada sjeverne malte nalazila se u dananjoj mahali Malta, s desne strane puta GraanicaBukva, a zgrada june malte na uglu dananje ulice Patriotske lige i ulice Lipa. U gradu su se nalazili najvaniji administrativni, kolski, zdravstveni i kulturno-sportski objekti graanikog sreza. Sjedite sreza bilo je u dananjoj zgradi opinske uprave, uz koju je bio dograen sreski zatvor. U neposrednoj blizini (na prostoru dananjeg srednjokolskog centra i ispred njega) nalazili su se i Vatrogasni dom i stona pijaca, u narodu poznatija kao sajam.55 Neposredno pred Drugi svjetski rat, u gradu se nalazilo 11 vjerskih objekata i to: 8 damija, pravoslavna crkva, katolika crkva i jevrejska sinagoga koja nije bila u funkciji.56 Socijalistiki period Nakon zavretka Drugog svjetskog rata uspostavljen je novi, socijalistiki sistem sa dominantnom ulogom dravnih organa i centralistikim planiranjem u privredi.57 I pored sveope bijede i siromatva, ve pedesetih godina dolazi do postepene izgradnje stambenih i poslovnih objekata, kao to su stambene zgrade za potrebe dravnih slubenika i prosvjete (iza zgrade opinske uprave), izgradnja hotela Park (1959. godine)58 i dr. Iako e stambeno-poslovna izgradnja biti intenzivnija od 60-ih godina prolog vijeka, najznaajnije promjene u urbanom razvoju Graanice nakon Drugog svjetskog rata poele su se deavati krajem 60-ih i poetkom 70-ih godina, a vezane su za formiranje industrijske zone grada, u kojoj e se vremenom smjestiti najznaajnija industrijska preduzea graanike opine. Industrijska zona Graanice smjetena je u krajnjem junom dijelu gradske teritorije, pored magistralnog puta Tuzla-Doboj (vidi prilog 1).

53

O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici izmeu dva svjetska rata, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica maj 1997, str. 37. 54 Malta (njem.) - carina, carinarnica, na ulazu glavnih cesta u gradu; maltarina- pristojba koju su feudalni gospodari, gradovi, samostani i sl. ubirali prilikom stupanja na njihovo zemljite i prelaska njihovih cesta i voda (B. Klaji, Veliki rjenik stranih rijei, Zora, Zagreb 1966, str. 766. 55 E. Tihi, O. Hamzi, Ibid., str. 83-84. 56 Ibidem. 57 O. Hamzi, Trgovina u Graanici poslije Drugog svjetskog rata, s posebnim osvrtom na razvoj Trgovakog preduzea Bosna, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica novembar 1999, str. 48. 58 O. Hamzi, O razvoju ugostiteljske djelatnosti u Graanici, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica novembar 1999, str. 65.

63

S. Kulenovi, D. Dafi Uporedo sa formiranjem industrijske zone dolazi do urbanizacije okolice, razvojem postojeih, kao i formiranjem novih mahala (Luke, Hajderovac i dr.). Ovaj proces, koji se u geografskoj literaturi obino naziva suburbanizacijom,59 odvijao se u pravcu juga, na ta umnogome utiu prirodni uslovi, u prvom redu uska dolina Sokolue, izduena u smjeru sjever-jug.60 U vezi sa teritorijalnim irenjem, dolo je i do naglog populacionog razvoja. Broj stanovnika je, u periodu 1948-1991. godine, porastao sa 5681 na 12712 stanovnika (grafikon 2). Grafikon 2. Kretanje broja stanovnika Graanice u periodu 1948-1991. godine
14000 12000 9477 10000 7656 8000 5681 6000 4000 2000 0 1948 1953 1961 1971 1981 1991 6102 12712 12103

Izvor: Zvanini popisni podaci Industrija je uticala i na funkcionalni preobraaj grada Graanice. Tako je M. Mikovi, ve 70-ih godina 20. stoljea utvrdio da je Graanica iz zanatsko-trgovakog sredita prerasla u grad u kojem veina aktivnog stanovnitva radi u industriji i uslunim-materijalnim djelatnostima. U BiH je bilo 28 gradova sa ovakvim funkcionalnim obiljejima.61 Upravo se za gradove kojima glavne impulse urbanom razvoju daje razvoj prvenstveno sekundarnih djelatnosti, a posebno industrije kae da se nalaze u sekundarnom ili industrijskom stadiju urbanizacije.62 Najznaajniji urbani sadraji takvih gradova su tvornice, koje postaju simboli industrijskog grada.63 Od velikog broja objekata izgraenih u socijalistikom periodu moemo izdvojiti nekoliko znaajnijih, kao to su: Srednjokolski centar, Prva osnovna kola, Dom kulture, zgrada pote, zgrada suda, Motel Graanica, Robna kua Graanka, zgrada Zanatsko-poslovnog centra Evropa itd. Osim toga, izgraena je veina objekata za

59

Vidi o tome: M. Vresk, Suburbanizacija Zagreba, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb 1997, str. 49. 60 Na slian nain K. Papi konstatuje o uticaju doline rijeke Lave na teritorijalni razvoj Travnika (K. Papi, Poloaj i teritorijalni razvoj Travnika, Geografski pregled, br. IV, Sarajevo 1960, str. 87. 61 Takvi su, izmeu ostalih: Bosanska Dubica, Bugojno, Donji Vakuf, ivinice itd. (M. Mikovi, Funkcije gradskih naselja i gradova u SR Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, br. XXII, Sarajevo 1978, str. 84.) 62 M. Vresk, Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb 1990, str. 18. 63 M. Vresk, Razvoj urbanih sistema u svijetu, kolska knjiga, Zagreb 1984, str. 88.

64

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Graanice kolektivno stanovanje, novi vodovod, asfaltirane ulice, moderno je poploana glavna gradska ulica (Ahmed-pae Budimlije) i pretvorena u etalite i dr.64 Period od 1992. godine do danas Tokom agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine Graanica je doivjela totalni urbicid. Ukupne tete prouzrokovane ratnim djejstvima na podruju Opine procijenjene su na oko 50 miliona KM.65 Velika oteenja na podruju grada pretrpjeli su kako stambeni, tako i poslovni objekti, a oteenja pojedinih objekata, kojima su nanesene ogromne tete, iznose i do 2 miliona KM.66 Po okonanju rata dolazi do obnove oteenih kao i izgradnje novih objekata. Meutim, drava vie ne gradi vee stambene, javne i privredne objekte, ve se privatnom inicijativom gradi puno manjih poslovnih i stambenih objekata, kao to su privatne industrijske hale, benzinske pumpe, sportska dvorana, djeije naselje (SOS Kinderdorf), Gradski pasa itd. to se tie samog izgleda i starosti postojeih zgrada, tradicionalna bosanska gradska kua spratna ardaklija je ustupila mjesto obinoj zidanoj kui sa etvorovodnim krovom iz 60-ih i 70-ih, te kui dvovodnog krova iz 80-ih i 90-ih godina 20. stoljea, koje danas dominiraju na podruju grada Graanice. U Graanici danas ivi oko 17000 stanovnika. Od nekadanjih 13, u gradu se danas nalazi 5 damija, te pravoslavna i katolika crkva.67 Kao to u evropskim gradovima ivot grada najjae pulzira u njegovu sreditu, koji izgradnjom i ambijentom ostavlja najjai dojam,68 takav sluaj je upravo i sa Graanicom. Centar grada Graanice zahvata prostor od srednokolskog centra, zgrade opinske uprave i katolike crkve na sjeveru do arene damije i Zanatsko-poslovnog centra Evropa na jugu, dok je sa istoka i zapada omeen ulicama 22. divizije i Mehmeda vehbi ef. emsekadia. Osnovne karakteristike gradske jezgre Graanice su: najvea koncentracija ureda i specijaliziranih prodavnica; najvea vrijednost i iskoritenost zemljita; u njemu se nalaze najznaajniji historijski, vjerski, kolski, kulturni, sudski i dr. objekti; u njemu se najvie sastaju ljudi, oivljavajui ga i stvarajui posebnu atmosferu; dolazi do poveanja gabarita, spratnosti zgrada, pretvaranja stambenih prostora u poslovne itd.

64

D. Dafi, Urbano-geografski razvoj grada Graanice (urbani, demografski i funkcionalnoprostorni aspekti), diplomski rad odbranjen na Filozofskom fakultetu u Tuzli, marta 2001. godine, str. 14. 65 Statistika opine Graanica. 66 Tako npr. ukupna ratna teta nanesena DD Park, ne raunajui objekte koji su ostali u RS-u, iznosi vie od 2,5 miliona KM, a od toga 2 miliona KM otpada na tetu nanesenu Motelu Graanica. (O tome vidi: O. Hamzi, O razvoju ugostiteljske djelatnosti u Graanici, Ibid., str. 70.). Slina razaranja pretrpjela je i Robna kua Graanka koja se nalazila u centru grada, a na ijoj se lokaciji danas nalazi parkiralite. (Vidi o tome: R. Djedovi, Robna kuaurbanistiko-arhitektonski historijat Robne kue Graanka u graanikoj ariji, Graaniki glasnik, br.18, Graanica novembar 2004, str. 41-48.). 67 Lina karta opine Graanica za 2005. godinu. 68 M. Mareti, Gradski centri, kolska knjiga, Zagreb 1996, str.14.

65

S. Kulenovi, D. Dafi

Sl. 1. Pogled na Graanicu, detalj Zakljuak Graanica je jedno od rijetkih naselja Tuzlanskog kantona, gdje se ve na osnovu izgleda i starosti postojeih urbanih sadraja jasno mogu izdiferencirati osnovne faze razvoja kroz koje je ovaj grad proao. Naselje Graanica, koje se prvi puta pominje 1528. godine, prvobitno se nalazilo u sjeveroistonom dijelu dananje gradske teritorije, tj. na prostoru dananje mahale Drafnii. Ve do sredine 16. stoljea to naselje se teritorijalno i populaciono razvilo, a veliki broj njegovog stanovnitva je prihvatio islam, pa je jedan njegov dio stekao status grada. U narednih pedesetak godina je broj mahala koje su inile grad porastao sa tri na osam, a broj kua u njima sa 106 na 422. Tako brzi razvoj doveo je do postepenog izmijetanja naselja, koje je zahvatilo dolinu Sokolue. I pored privremenog zastoja u razvoju Graanice koji se desio u drugoj polovini 17. stoljea, ve u 18. stoljeu Graanica se ponovo oporavlja, a najvee zasluge za to pripadaju Ahmed-pai Budimliji, utemeljitelju graanike arije. Tokom 19. stoljea teritorijalni razvoj grada odvijao se u pravcu juga, dolazi do formiranja novih mahala, izgradnje znaajnih urbanih sadraja, porasta broja stanovnika itd. Ovaj proces se nastavio i kroz 20. stoljee, posebno u socijalistikom periodu, kada je dolo do formiranja industrijske zone grada u krajnjem junom dijelu gradske teritorije, izgradnje veine zgrada za kolektivno stanovanje, asfaltiranja ulica, izgradnje velikog broja urbanih sadraja od opeg drutvenog interesa (kole, zgrada pote, Dom kulture itd.). Agresija na BiH, koja je koincidirala sa periodom u kome je Graanica doivljavala najbri razvoj, nakratko ga je zaustavila. Meutim, odmah po okonanju agresije, dolazi do obnove oteenih kao i do izgradnje novih objekata koji se danas uglavnom grade privatnom inicijativom po kojoj je Graanica prepoznatljiva.

Literatura: 66

Osvrt na teritorijalni i populacioni razvoj grada Graanice 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Bakari S., Jo jednom o procesu urbanizacije za tursko doba u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled XIV-XV, Sarajevo, 1973. Bakari S., Specifinost urbanog fenomena Bosne i Hercegovine, Geographica Slovenica 10, Intitut za geografijo Universe v Ljubljani, 1980. Benac A., Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna prosvjeta, Sarajevo, 1955. elebi E., Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1996. Djedovi R., Robna kua-urbanistiko-arhitektonski historijat Robne kue Graanka u graanikoj ariji, Graaniki glasnik, br.18, Graanica, novembar 2004. Dafi D., Urbano-geografski razvoj grada Graanice (urbani, demografski i funkcionalno-prostorni aspekti), diplomski rad odbranjen na Filozofskom fakultetu u Tuzli, mart 2001. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici izmeu dva svjetska rata, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica, maj 1997. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica, maj 1996. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme Turske sa posebnim osvrtom na trgovinu i urbani razvoj, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica, novembar 1996. Hamzi O., Graanike damije-historija i predanje, Graaniki glasnik, br. 5, Graanica, maj 1998. Hamzi O., O razvoju ugostiteljske djelatnosti u Graanici, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica, novembar 1999. Hamzi O., Trgovina u Graanici poslije Drugog svjetskog rata, s posebnim osvrtom na razvoj Trgovakog preduzea Bosna, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica, novembar 1999. Handi A., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975. Handi A., Urbani razvoj Graanice u XVI i XVII vijeku, Graaniki glasnik, br. 12, Graanica, novembar 2001. Handi M., O vakufima u Graanici: dvije vakufname Gradaevia, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica, novembar 1996. Hodi ., Migracije muslimanskog stanovnitva iz Srbije u sjeveroistonu Bosnu izmeu 1788. i 1862. godine, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. II, Tuzla, 1958. Klaji B., Veliki rjenik stranih rijei, Zora, Zagreb, 1966. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Grin, Graanica, 1994. Mareti M., Gradski centri, kolska knjiga, Zagreb, 1996. Mastilo N., Kasaba kao vrsta naselja, Geografski pregled, br. III, Sarajevo, 1959. Mikovi M., Funkcije gradskih naselja i gradova u SR Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, br. XXII, Sarajevo, 1978. Muli J., O razvoju gradskog naselja Graanica u XV i XVI vijeku, Graaniki glasnik, br. 12, Graanica, novembar 2001. Papi K., Poloaj i teritorijalni razvoj Travnika, Geografski pregled, br. IV, Sarajevo, 1960. akovi E., Djedovi R., Mahala iri-razvoj i prolost, Graaniki glasnik, br. 15, Graanica, maj 2003. 67

S. Kulenovi, D. Dafi 25. akovi E., Znaaj vakufa u razvoju graanike arije, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica, maj 2004. 26. kalji A., Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1985. 27. Tihi E., Hamzi O., Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica, 1988. 28. Vresk M., Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 29. Vresk M., Razvoj urbanih sistema u svijetu, kolska knjiga, Zagreb, 1984. 30. Vresk M., Suburbanizacija Zagreba, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb, 1997. Prilog 1. Plan grada Graanice

68

Zbornik radova PMF 3, 69 79 (2006)

Originalni nauni rad

NEKE RAZVOJNE KARAKTERISTIKE SEOSKIH NASELJA GRAANIKE OPINE SOME OF THE DEVELOPMENT CHARACTERISTICS OF THE RURAL SETLEMENTS OF THE GRAANICA MUNICIPALITY Mr. Damir Dafi, prof. geografije, O Sjenjak, Tuzla Saetak Seoska naselja opine Graanica su spontano nastala, uglavnom su to skupinska naselja, razliitih veliina i starosti, od onih srednjovjekovnih, do onih koja su formirana u 17. i 18. stoljeu. Najstarije zgrade kako u gradskom, tako i u seoskim naseljima datiraju s kraja 19. stoljea. Dominiraju kue poluspratnice etverovodnog krova iz 60-ih, te spratne kue dvovodnog krova iz 80-ih i 90-ih godina 20. stoljea. Od velikog broja privrednih zgrada, koje su u prolosti karakterizirale seoska naselja (hambari, mlinovi, tale, punice itd.), do danas ih je ostalo veoma malo, to je posljedica promjene zanimanja seoskog stanovnitva, odnosno deagrarizacije. Kljune rijei: selo, kua, privredni objekti, stanovnitvo, seoski centri Summary The rural settlements of the Graanica municipality were formed spontaneously. They were different in size and they were formed at different times: from ancient to those formed in 17th and 18th century. The oldest buildings in the urban, as in the rural settlements, date from the end of 19th century. Half storey (houses built on top of basements) buildings with four-sided roofs from the 60ies, and storey buildings with two-sided roofs from the 80ies and 90ies are dominant. There were many economic buildings which characterised the rural settlements (barns, mills, stables, and places for drying fruit and meat, etc.) There are very few of these left today and this is the result of a shift in professions of the rural population. Key words: vilage, house, economic buildings, population, rural centres

D. Dafi Uvod Uopteno se, pri tipologiji naselja, polazi od njihove podjele na dva osnovna tipa i to: seoska i gradska naselja, a svaki od tih tipova ima niz podtipova, kategorija, varijeteta, kao i prijelazne forme u kojima su istovremeno sadrana svojstva i sela i grada.1 Pri tome se daju razliite i mnogobrojne definicije i kriteriji tipologije kako gradskih tako i seoskih naselja, te ukazuje na njihove meusobne razlike.2 U nauci je ve odavno utvreno da je podruje dananje opine Graanica naseljeno jo od prethistorije.3 Meutim, seoska naselja sa dananjim nazivima razliite su starosti, a neka od njih su u prolosti nosila i drugaija imena. Osim toga, utvreno je i da Graanika opina, prema stepenu urbanizacije, pripada ruralnom tipu opina, to znai da veina stanovnika ove opine ivi u seoskim naseljima.4 Najstarija seoska naselja Prve pouzdane podatke o seoskim naseljima sa podruja dananje graanike opine nalazimo u turskim popisima iz 16. i poetka 17. stoljea, od kojih su posebno znaajni opirni popisi iz 1548. i 1604. godine, a ijim emo se podacima koristiti i ovom prilikom. Prema popisnim podacima iz 1548. godine, na prostoru dananje opine Graanica je, pored gradskog naselja (kasabe), postojalo 9 seoskih naselja i to: selo Graanica sa 132 kue, od ega 91 muslimanska i 41 nemuslimanska, Drenovac sa 65 kua (24 muslimanske i 41 nemuslimanska), Stjepan Polje sa 25 kua (12 muslimanskih i 13 nemuslimanskih), Orahovica sa 59 kua (50 muslimanskih i 9 nemuslimanskih), Gornja Lohinja sa 11 kua (muslimanskih), Donja Lohinja sa 17 kua (16 muslimanskih i 1 nemuslimanska), Lukavica sa 9 kua (muslimanskih), Soko sa 56 kua (36 muslimanskih i 20 nemuslimanskih)5 i Miriina sa 31 kuom (12 muslimanskih i 19 nemuslimanskih).6

1 2

J. Dini, Ekonomska geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1990, str. 272. Jedna od definicija koja, prema mome miljenju, na najbolji nain ukazuje na razliku izmeu seoskog i gradskog naselja je ona koju je za selo dao . Simonovi, a za grad M. Vresk. Prema Simonoviu, selo je manja ljudska naseobina u kojoj preteno ive poljoprivrednici, drutvena podela rada je razvijena, a retke su ekonomsko-politike, kulturne, obrazovne i zdravstvene institucije, ree je naseljeno od grada, u njemu je manje stanovnika, u njemu preovladava tradicija, nesklono je novotarijama, pa je u njemu malo elemenata urbane kulture. (. R. Simonovi, M. B. Ribar, Ureenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1993, str. 119.). Prema M. Vresku grad je kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora.(M. Vresk, Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb 1990, str. 6.). 3 M. Kosori, Praistorijska naselja na podruju Spree, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. XIII, Tuzla 1980, str. 103-114. 4 O tome vidi ire u: D. Dafi, Dinamika i stepen urbanizacije Sjeveroistone Bosne u periodu od 1948.-1991. godine, sa posebnim osvrtom na opinu Graanica, Graaniki glasnik, br. 22, Graanica novembar 2006, str. 27-31. 5 A. Handi, Opirni popis nahije Sokol u Zvornikom sandaku iz 1548. godine, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica novembar 2005, str. 53-77. 6 Podaci za Miriinu se odnose na 1533. godinu, jer se nalazila u nahiji Smolua o kojoj nam nisu dostupni podaci iz 1548. i 1604. godine (R. Djedovi, Urbane prilike i razvoj naselja u nahiji Sokol /Graanica/ u 16. i poetkom 17. stoljea, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica novembar 2005, str. 125.).

70

Neke razvojne karakteristike seoskih naselja graanike opine Iz navedenih podataka moemo vidjeti da su najstarija seoska naselja graanike opine nastala pored prirodnih saobraajnica, u prvom redu doline rijeke Spree i njenih pritoka, ili na vanim topografskim takama (Sokol). Kue su se nalazile po prisojnim stranama okolnih breuljaka, jer je tu stanovnitvo imalo najbolje ivotne uslove kao to su: insolacija, voda, panjaci, ume u neposrednoj blizini itd.7 Pored ovoga, iz navedenih podataka moemo vidjeti da je ve do 1548. godine seoska naselja dananje graanike opine umnogome zahvatio proces islamizacije, a s tim u vezi je i izgradnja damija po pojedinim naseljima. Prva damija u cijeloj Sokolskoj nahiji izgraena je u Sokolu, neto poslije 1520. godine, a poto se to desilo odmah po osvajanju (fethu), nazvana je Fethija.8

Sl. 1. Pogled na selo Soko, detalj Do 1604. godine, u navedenim seoskim naseljima, dolazi do odreenih promjena kada je u pitanju broj kua, te do smanjenja broja nemuslimanskih, a poveanja broja muslimanskih kua usljed procesa islamizacije. Uporedo sa razvojem gradskog naselja, te opadanjem stratekog znaaja Sokola, u seoskim naseljima bliim kasabi dolazi do smanjenja ili stagnacije kada je u pitanju ukupan broj kua,9 dok u ostalim dolazi do poveanja tog broja. Najvee smanjenje ukupnog broja kua evidentirano je u selu Graanica koje je 1604. godine imalo svega 36 kua, to je u direktnoj vezi sa razvojem kasabe Graanica na koju se ovo selo naslanjalo i koje e kasnije biti evidentirano kao njen sastavni dio. U periodu do 1604. godine na prostoru dananje graanike opine su nastala i dva nova seoska naselja, a to su: Piskavica sa 4 kue (muslimanske) i Dnopolje sa 18 kua

S. Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994, str. 93. 8 R. Djedovi, Op. cit., str. 118. 9 Takva sela su: Drenovac sa 66 kua (40 muslimanskih i 26 nemuslimanskih), Stjepan Polje sa 22 kue (18 muslimanskih i 4 nemuslimanske), Soko sa 44 kue (25 muslimanskih i 19 nemuslimanskih), Donja Lohinja sa 7 kua (muslimanskih) i Graanica sa 36 kua (26 muslimanskih i 10 nemuslimanskih); Vidi o tome ire u: A. Husi, Graanica i Soko u opirnom popisu Zvornikog sandaka iz 1604. godine, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica novembar 2005, str. 78-111.

71

D. Dafi (17 muslimanskih i 1 nemuslimanska), za koje se pretpostavlja da se nalazilo na prostoru dananje Pribave.10 Formiranje novih sela Od druge polovine 17. stoljea na prostoru dananje graanike opine se deavaju znaajne promjene, prije svega po pitanju brojnosti seoskih naselja, a u vezi s tim i po pitanju broja stanovnika, strukturi stanovnitva itd. Naime, usljed dugotrajnih austrijsko-turskih ratova u kojima Osmanlije gube posjede sjeverno od Save, sa tih prostora je emigriralo muslimansko stanovnitvo koje se u velikoj mjeri naselilo na podruju sjeverne Bosne, a samim tim i na prostor dananje graanike opine.11 Upravo e to stanovnitvo uticati na populacioni i teritorijalni razvoj postojeih, kao i na formiranje novih seoskih naselja. Doseljeno stanovnitvo iz prekosavskih zemalja naselilo je sela: Vranovie, Babie, Dakule, Maleie, kahovicu, Piskavicu, Doborovce i Raljevu.12 Pored migracione struje iz pravca sjevera, graaniko podruje je kroz 18. i 19. stoljee bilo krajnje ishodite velikog broja emigranata, muslimanske i pravoslavne vjeroispovijesti, iz Srbije i Hercegovine.13 Na ovaj nain e migraciona komponenta imati najveu ulogu u procesu formiranja, te u konfesionalnoj strukturi stanovnitva seoskih naselja dananje graanike opine od druge polovine 17. stoljea. Osim toga, na poveanje broja seoskih naselja kao i broja mahala unutar postojeih naselja uticali su i drugi faktori, kao to su: dijeljenje porodinih zadruga, prirataj stanovnitva, unutranje migracije, promjene u socioekonomskim strukturama i sl.14 Neka od ranije pomenutih naselja su, do vremena austrougarske uprave u naim krajevima, meusobno srasla,15 neka su zbog prostranosti podijeljena na dva dijela,16 dok su neka od dananjih seoskih naselja predstavljala zaseoke nekih sela.17 U prvom popisu stanovnitva BiH koji je sprovela Austro-Ugarska 1879. godine, evidentirana su sva seoska naselja dananje graanike opine, neka samostalno, a neka kao sastavni dio susjednih naselja. U njima je ukupno evidentirano 1426 kua, odnosno 7656 stanovnika.18 Do kraja stoljea, odnosno do 1895. godine broj kua je porastao na 1676, a broj stanovnika na 9638.19 Iz ovih podataka vidimo da se prosjena veliina domainstava kretala izmeu 5 i 6 stanovnika ( 1879. godine je iznosila 5,4 a 1895. godine 5,8 stanovnika).
10 11

R. Djedovi, Op. cit., str. 125. E. Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998, str. 94. 12 E. Tihi, O. Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica 1988, str. 50. 13 S. Kulenovi, Graanica i okolina, Ibid, str. 154-155. 14 Ibid., str. 103. 15 Nekadanja sela Drenovac i Graanica postala su sastavni dio gradskog naselja. 16 Kao npr. Orahovica koja je podijeljena na Gornju i Donju, iako se u turskim popisima pominje kao jedno naselje (Vidi o tome: S. Kulenovi, Razliita etnoloka graa sa podruja Graanice, Graaniki glasnik, br. 4, Graanica novembar 1997, str. 80.). 17 Tako pojedini autori sela Buk i Trnovce i danas smatraju sastavnim dijelom sela Dakule, iako su ta sela prostorno odvojena (Vidi o tome: F. Ahmetbai, Ispod monja Dakule, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str. 78-82.); Prijeko Brdo je sve do 1948. godine bilo sastavni dio sela Soko i pored funkcionalnoprostorne odvojenosti od Sokola (Vidi o tome: F. Ahmetbai, Iza Sokola, Prijeko Brdo, Graaniki Glasnik, br. 3, Graanica maj 1997, str. 67.). 18 E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 51. 19 Ibidem.

72

Neke razvojne karakteristike seoskih naselja graanike opine Kua i okunica Pored podataka o broju kua i vjerskoj strukturi domainstava, iz navedenih turskih popisa, moemo, direktno ili indirektno, spoznati i mnoge druge karakteristike seoskih naselja. Tako npr. prema visini prihoda koga su naselja izdvajala za carsku blagajnu, saznali smo koja su sela bila privredno najrazvijenija, ta se u njima proizvodilo, odnosno ime se bavilo njihovo stanovnitvo, u kojoj mjeri se proizvodilo itd. Na osnovu podataka o prihodu seoskih naselja iz 1604. godine, vidimo da je ukupan prihod svih seoskih naselja iznosio oko 90 000 aki.20 Od toga je skoro 1/3 otpadalo na selo Graanicu (26 200 aki), a zatim slijede Drenovac (16 488), Sokol (14 000), Stjepan Polje (9 500) itd.21 Prema podacima o vrsti prihoda vidimo da su najvei prihodi, u svim selima, ostvarivani od itarica i voarstva, posebno od proizvodnje penice i groane ire. Osim toga, stanovnitvo je proizvodilo i jeam, zob, proso, lan, kupus itd.22 Prihvatajui injenicu da zanimanje stanovnitva pokazuju gospodarske zgrade oko kue,23 tj. da su privredne zgrade u direktnoj vezi sa zanimanjem stanovnitva, na osnovu podataka o vrsti prihoda moemo utvrditi i koje su najznaajnije privredne zgrade karakterizirale sela graanike opine u 17. stoljeu. Svakako su najznaajnije privredne zgrade bile vodenice (mlinovi) za mljevenje ita, koje su bile izgraene u veini sela, a u nekim selima bilo ih je i vie (u Sokolu 7, Orahovici i Drenovcu po 5, Lukavici 4 itd.).24 Pored mlinova, postojali su mnogobrojni hambari u kojima se dralo ito u zrnu, koevi za uvanje kukuruza u klipu, tale za smjetaj krupne stoke, svinjci za smjetaj svinja (kod hrianskog stanovnitva), punice za suenje voa, pelinjaci i dr.

Sl. 2. Hambar
20

Sl. 3. Punica (suara)

Aka-najsitniji turski srebreni novac, kovan prvi put u Turskoj carevini za sultana Orhana. Teio je 0,965 do 1,1 gram, da bi mu vremenom teina opadala. Sredinom 19. stoljea vrijednost joj je utvrena na 4 ake=1 dram srebra, tj. 3,207 grama (A. kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1985, str. 78 i 225). 21 A. Husi, Op. cit., str. 78-111. 22 A. Husi, Op. cit., str. 78-111. 23 I. Rubi, Zemlja i ovjek, Osnovi antropogeografije, IBI, Zagreb 1956, str. 75. 24 A. Husi, Op. cit., str. 78-111.

73

D. Dafi

Sl. 4. Vodenica na Doborovakom potoku Sve do druge polovine 20. stoljea zanimanje seoskog stanovnitva nije bitnije promijenjeno u odnosu na ranije periode, pa su i privredne zgrade ostale uglavnom iste. Koare (tale), punice, koevi, kokoinjci i dr. bili su izgraeni skoro u svakom dvoritu.25 Uz koeve i koare esto su bile dograene tzv. kolnice ili kolare koje su sluile za smjetaj zaprenih kola. U svakom zaseoku postojalo je po nekoliko bunara, ime je bio rijeen problem vodosnabdijevanja. Razvoj tradicionalne seoske kue moemo pratiti od kraja 19. stoljea jer, izmeu ostalog, kua pokazuje stupanj kulture i civilizacije.26 Seoska kua je od tog vremena do danas prola kroz nekoliko faza svog horizontalnog i vertikalnog razvoja. Posmatrajui najstarije seoske kue, graene krajem 19. stoljea, moemo pretpostaviti da im je prethodila kua koja je, po pitanju unutranjeg ureenja, imala karakteristike jednodjelne dinarske brvnare, sa jednom prostorijom zvanom kua, dok su zidovi umjesto brvana bili od drvenog kostura, horizontalnih greda i kosnika, a prostor izmeu tih drvenih dijelova bio je ispunjen pleterom i ilovaom. To su bile tzv. birkatice, koje se javljaju u panonskoj Bosni, a odatle prodiru dolinama Savinih pritoka, te zbog svojih prednosti potiskuju brvnaru.27 Do kraja 19. i poetka 20. stoljea, birkatica se u horizontalnom pogledu, pregraivanjem kue, razvila u viedjelnu prizemnicu u kojoj je, pored kue u kojoj su obavljani svi domainski poslovi, postojala i jedna ili dvije sobe u kojima se spavalo.28 Razvoj kue u vertikalnom pogledu se odvijao tako to su prvobitnoj prizemnici, po vertikali, dodavani odreeni prostori. Ispod jednog dijela kue se, u zavisnosti od nagiba terena, dodavao podrum, a iznad se pojavljuje tzv. ardak, ime se iskoristio otvoreni tavanski prostor iznad sobe. Poto se ni u jednom ni u drugom sluaju ne moe
25

S. Kulenovi, Razliita etnoloka graa sa podruja Graanice, Stjepan Polje, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996, str. 26. 26 I. Rubi, Op. cit., str. 75. 27 M. Kadi, Starinska seoska kua u Bosni i Hercegovini, Veselin Maslea, Sarajevo 1967, str. 94-95. 28 Ibid., str. 23-35.

74

Neke razvojne karakteristike seoskih naselja graanike opine govoriti o stvaranju potpuno novog sprata, nego samo o odreenim visinskim dodacima prvobitnoj prizemnici, ovu vrstu kua nazivamo poluspratnicama29 (Sl. 5. i 6.). Kue poluspratnice su u velikoj mjeri i danas zastupljene u seoskim naseljima graanike opine, ali se u odnosu na one iz prolosti razlikuju po materijalu od koga su graene, periodu u kome su graene, unutranjem ureenju itd. Dananje poluspratnice graene su uglavnom 50-ih i 60-ih godina 20. stoljea. Zidovi podruma su od kamena, a ostali zidovi su od cigle ili erpia.30 Nekadanji krov od indre31, dasaka i slame zamijenjen je crijepom. Kao i u prolosti krov je etverovodni (Sl. 7.).

Sl. 5. Kua nad podrumom s kraja 19. st.

Sl. 6. Kua nad podrumom i s ardakom

Sl. 7. Kua nad podrumom iz 60-ih godina 20. st.

29 30

M. Kadi, Op. cit, str. 45-56. erpi (tur.) - nepeena, na suncu suena cigla (A. kalji, Op. cit., str. 190.). 31 indra (tur.) cijepane jelove ili hrastove daske kojima se kue pokrivaju. S jedne strane su po duini ilijebljene, a s druge istanjene (A. kalji, Op. cit., str. 589.).

75

D. Dafi Novije ruralne promjene Gradnja spratnih kua u selima graanike opine zapoela je poetkom 20. stoljea, iako moemo pretpostaviti da su ih imunije porodice gradile i neto ranije. Pojava spratne kue na selu je odraz vieg standarda-drutvenog, ekonomskog i stambenog.32 U odnosu na poluspratnicu, spratna kua predstavlja vii stepen razvoja dispozicione i prostorne koncepcije kue.33Do danas je spratna kua, kao i poluspratnica, doivjela znaajne promjene, koje se, prije svega, uoavaju po materijalu od koga je graena, unutranjem ureenju, spratnosti, obliku krova itd. Dananje spratne kue su graene od betona, eljeza, opeke, crijepa i dr., dok se drvo upotrebljava samo u gradnji krovne konstrukcije. Oblik krova spratnih kua veinom je dvovodni, iako ih ima i etverovodnog krova. Za razliku od nekadanjeg jednog sprata iznad prizemlja, u novije vrijeme se obino grade dva, a nerijetko i tri sprata, s tim da je zadnji sprat obino neto nii (tzv. nisko i visoko potkrovlje) Sl. 8. i 9.

Sl. 8. i 9. Osnovne vrste spratnih kua Usljed procesa industrijalizacije, koji je znaajnije zahvatio graaniku opinu od druge polovine 20. stoljea, dolazi i do deagrarizacije, pa privredne zgrade gube svoj znaaj. Veliki broj njih ubrzo je poruen, tako da su danas od tradicionalnih privrednih zgrada najvie zastupljene tale. Tokom druge polovine 20. stoljea seoska naselja je zahvatio snaan demografski, a s njim u vezi i teritorijalni razvoj. Broj stanovnika je, u periodu 1953-1991. godine, porastao sa 28012 na 46339, odnosno za 18327 stanovnika (graf.1).

32 33

M. Kadi, Op. cit, str. 57. Ibidem.

76

Neke razvojne karakteristike seoskih naselja graanike opine Grafikon 1. Kretanje ukupnog broja stanovnika seoskih naselja graanike opine u periodu 1953-1991. godine (u hiljadama)
50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 46,3 42,2 37,5 33 28

1953

1961

1971

1981

1991

Izvor: Zvanini popisi stanovnitva Od 70-ih godina 20. stoljea, izgradnjom modernijih puteva i njihovim asfaltiranjem, te usljed porasta broja stanovnika, seoska naselja je zahvatio proces izmijetanja. Kue se masovno poinju graditi pored znaajnih saobraajnica koje, uglavnom, vode dolinama rijeka, pa tako dolazi do uzurpiranja zemljita vie bonitetne klase i njegovog pretvaranja u graevinsko. Pored saobraajnica se grade i najznaajniji funkcionalni objekti seoskih naselja kao to su: prodavnice, kole, vjerski objekti, ambulante, kafane itd. Na taj nain se formiraju centri seoskih naselja u kojima se, pored kua za stanovanje, nalaze svi znaajniji drutveni objekti i kroz kroz koje obino prolazi najznaajnija saobraajnica (Sl. 10).

Sl. 10. ematski prikaz centra sela Dakule

77

D. Dafi Zakljuak Seoska naselja graanike opine su nastala u razliitim periodima. Ona su do danas doivjela brojne promjene po pitanju veliine, izgleda kua i drugih funkcionalnih sadraja, broju stanovnika, zanimanju stanovnitva itd. U prolosti su sela bila smjetena na prisojnim stranama breuljaka u dolini Spree i drugih znaajnijih vodotoka. Njihovo stanovnitvo se bavilo poljoprivredom, pa su i privredne zgrade graene iz praktinih potreba (smjetaj stoke, skladitenje i mljevenje ita, suenje voa itd.). Kue su graene od materijala koji se nalazio u okruenju, kao to je drvo, kamen, ilovaa i dr. Vremenom se seoska naselja prostorno ire, u njima se grade moderniji putevi koji vode dolinama rijeka, a pored njih se ubrzo izgrauju i kue, vjerski objekti, kole, prodavnice itd. Broj stanovnika je porastao, a veliki procenat stanovnitva naputa poljoprivredu i poinje da se bavi novim zanimanjima. Tako dolazi do pretvaranja poljoprivrednog zemljita u graevinsko, kao i do ruenja privrednih zgrada. Umjesto tradicionalnih kua graenih od skromnog materijala, grade se nove, veih gabarita, od betona, eljeza , opeke i dr. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 78 Ahmetbai F., Ispod monja Dakule, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica, novembar 1996. Ahmetbai F., Iza Sokola, Prijeko Brdo, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica, maj 1997. Dini J., Ekonomska geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1990. Djedovi R., Urbane prilike i razvoj naselja u nahiji Sokol /Graanica/ u 16. i poetkom 17. stoljea, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica, novembar 2005. Dafi D., Dinamika i stepen urbanizacije Sjeveroistone Bosne u periodu od 1948.-1991. godine, sa posebnim osvrtom na opinu Graanica, Graaniki glasnik, br. 22, Graanica, novembar 2006. Handi A., Opirni popis nahije Sokol u Zvornikom sandaku iz 1548. godine, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica, novembar 2005. Husi A., Graanica i Soko u opirnom popisu Zvornikog sandaka iz 1604. godine, Graaniki glasnik, br. 20, Graanica, novembar 2005. Imamovi E., Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998. Kadi M., Starinska seoska kua u Bosni i Hercegovini, Veselin Maslea, Sarajevo, 1967. Kosori M., Praistorijska naselja na podruju Spree, lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, knj. XIII, Tuzla, 1980. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnoloke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1994. Kulenovi S., Razliita etnoloka graa sa podruja Graanice, Graaniki glasnik, br. 4, Graanica, novembar 1997. Kulenovi S., Razliita etnoloka graa sa podruja Graanice, Stjepan Polje, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica, maj 1996. Rubi I., Zemlja i ovjek, Osnovi antropogeografije, IBI, Zagreb, 1956. Simonovi R. ., Ribar B. M., Ureenje seoskih teritorija i naselja, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1993. kalji A., Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1985. Tihi E., Hamzi O., Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica, 1988. Vresk M., Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb, 1990.

Neke razvojne karakteristike seoskih naselja graanike opine Prilog 1. Karta naselja opine Graanica

79

Zbornik radova PMF 3, 81 94 (2006)

Originalni nauni rad

STAROST I PORIJEKLO IMENA NASELJA U OPINI KALESIJA THE AGE AND THE ORIGIN OF THE NAME KALESIJA AND ITS VILLAGES Devad Meanovi, profesor geografije, spoljni saradnik PMF Univerziteta u Tuzli Saetak Teritorija opine Kalesija ne predstavlja zaokruenu prostornu cjelinu niti u prirodnogeografskom, niti u etnografskom smislu. Kalesijsko podruje je dio ireg prostora na prijelazu iz panonske u dinarsku oblast. Ovakav smjetaj je uslovio da se u etnolokom i etnopsiholokom smislu ovo podruje moe smatrati prijelaznom oblasti, gdje su se u prolosti ukrtali, a i danas se ukrtaju dinarski i panonski kulturni uticaji. U radu se analiziraju starost i porijeklo imena Kalesije i njenih naselja. Dakle, u radu se prouava toponomastika naselja na prostoru opine Kalesija. Toponomastika prouava geografska imena, u najirem smislu ove rijei. Antroponomastika prouava vlastito ime, prezime i nadimke ljudi. U sferi onomastikih istraivanja najee upotrebljavani termini, a imajui u vidu tematiku ovog rada, su: Etimologija - nauka koja prouava porijeklo imena, Etnik ime stanovnika mjesta nastalo prema imenu mjesta, Ktetik pridjev izveden od imena mjesta, Toponim - ime svakog naseljenog mjesta, Patronim prezime, porodini naziv, Hidronim - ime vode ili vodotoka, Oronim - ime planine, brda, doline i dr. Kljune rijei:etimologija, etnologija, toponimi, patronimi, oronimi, narodne predaje, Kalesija. Summary The territory of the municipality of Kalesija is not a complete geographical unit neither in the natural-geographical sense nor in the ethnographic one. The area of Kalesija is a part of the wider area on the crossroads of panonial and dinarian regions. The position has conditioned that in the ethnological and ethno-psychological sense this area can be considered as a transition area, where culture and tradition of the panonial and dinarian zone intersected in the past and today. In this piece of work to analyse the age and the origin of the name Kalesija and its villages. All in all, in this work to study toponomastics in the Kalesija region. Toponomastics in the broad sense is the study of geographical names. Anthroponomastics studies personal names, surnames and nicknames. Considering the subject matter of this research, onomastic studies offer the following widely used terms: etymology the study of personal names, ethnic the name of an inhabitant of a place related to the name of the place, kthetic an adjective derived from the name of the place, hydronym the name of a body of water, oronym the name of a mountain, hill, valley etc. Key words: etymology, ethnology, toponym, patronym, oronym, folk stories, Kalesija.

D. Meanovi Geografski poloaj opine Kalesija Opina Kalesija pripada regiji sjeverne Bosne odnosno Spreko-majevikoj mezoregiji. U administrativno-politikom pogledu pripada Tuzlanskom kantonu. Kalesija danas zauzima povrinu od 201 km. Opinsko podruje danas ini 0,39% teritorije Bosne i Hercegovine (1991. godine 0,5%). Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine opina Kalesija imala je 41.809 stanovnika. Na osnovu prirodnogeografskih osobina prostora i poloaja naselja, na podruju opine Kalesija moemo izdvojiti tri grupe ruralnih naselja. Prvu grupu ine naselja koja nemaju oformljen centar, nego se sastoje od vie zaseoka meusobno povezanih. Toj grupi naselja pripadaju: Borogovo, Brezik, Gojin, Kosovaa, Kulina, Kusonje, Lipovice, Matkovac, Rakino Brdo, Sajtovii, Staro Selo, Vilevii, Zelina, Zolje, Zukii i Hrasno Gornje. Ova naselja se nalaze na nadmorskim visinama preko 250 m, odnosno na pobru Majevice i Javornika. Drugoj skupini pripadaju naselja koja se nalaze na breuljkastim terenima i imaju oformljen centar naselja. To su: Bulatovci, Hajvazi, eher, Osmaci, Donje Hrasno, Kikai, Jeginov Lug, Jelovo Brdo, Sarai, Mahala, Petrovice i Seljublje. Trea skupina naselja oformljena je uz saobraajnice i nalazi se na niim predjelima, odnosno na blago zatalasanim dijelovima Sprekog Polja. U ovu grupu spadaju sljedea naselja: Vukovije Donje, Vukovije Gornje, Rajinci Donji, Rajinci Gornji, Miljanovci, Prnjavor, Caparde, Tojii, Kalesija Gornja, Dubnica i Memii. Danas, opina Kalesija ima 26 naselja (1991. godine je imala 40), a od toga 25 ruralnih. Jedino urbano naselje je Kalesija-grad, koji je administrativnim putem 1959. godine proglaeno kao gradsko naselje i sredite istoimene opine.1 Kalesija je povezana magistralnim putem na zapadu sa Tuzlom, a na istoku Zvornikom. Na ovu saobraajnicu veu se putevi regionalnog znaaja Kalesija-Sapna i Kalesija-Dubrave-ivinice. Od 1990. godine Kalesija je povezana i eljeznikom saobraajnicom sa Tuzlom, ivinicama i Zvornikom, to je poboljalo njen geografski poloaj. Jedan dio meunarodnog aerodroma "Dubrave" nalazi se na teritoriji opine Kalesija u naselju Donje Vukovije, na regionalnom putu Kalesija-Dubrave-ivinice, to je takoe veoma vano za budui ekonomsko-geografski razvoj ovog kraja. O toponimima na podruju opine Kalesija U doba velike seobe naroda Balkan je bio izloen nasrtajima i upadima raznih narodnih skupina. Od uralo-altajskih ili turanskih naroda dooe: Avari, PeeneziBiseni, Kumani-Polovci, Bugari sa Maarima koji ostadoe u Panoniji, te ubrzo za njima i muslimansko-hazarsko pleme Kalisija-Ismailita koji se naselie u Slavoniji, Sremu te u oblastima Usore i Soli.2 Na Kalisije nas jasno podsjea naziv mjesta Kalesija koje se nalazi na putu Izmeu Tuzle i Zvornika, za koje se smatra da je 1345. godine nazivano Ku. Da je muslimana Kalisija bilo na prostoru sjeveroistone Bosne, odnosno gornjeg toka rijeke Spree, svjedoe sauvani nazivi veeg broja dananjih hidronima i toponima kao to su:

Dejtonskim mirovnim sporazumom opinsko podruje je smanjeno za 71 km u odnosu na 1992. godinu i taj dio je danas u sastavu entiteta Republika Srpska. 2 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti Kalesija, 2003, str.29.

82

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija Kalesijica, Kalesijska rijeka, Kalesija Gornja, Kalesija Grad, Kalesijski lugovi, Kalesijsko polje itd.3 U srednjem vijeku podruje sjeveroistone Bosne pripadalo je dvjema upama: Usora i Soli. upa Usora se nalazila na podruju istoimene rijeke i irila se niz donje porijeje rijeke Bosne, zatim Posavinom sve do Drine.4 upa Soli prostirala se od Lukavca, na zapadu, do Kalesije i Osmaka, na istoku, do Banovia i urevika, na jugu, i vrhova Majevice, na sjeveru.5 Prema Ademu Handiu, na podruju dananje Kalesije u XVI stoljeu postojala je nahija6 Sprea, na osnovu ega se moe pretpostaviti da je na prostoru gornje Spree i ranije postojala manja istoimena upa. Pristalice bogumilskog uenja imali su jaka uporita u Podrinju, Soli i Usori. Materijalna i duhovna kultura bila je proeta raznim uticajima sa istoka i zapada. U religiji je dominirala bosanska crkva, u pismenosti bosanica, u umjetnosti steci, tradicionalno zanatstvo, a u odjevanju bosanska nonja.7 Nekropole steaka su najee locirane na uzvisinama, zatim pored rijeka, potoka, izvora, putova, uglavnom na odabranim i uoljivim mjestima. Najvei broj steaka na podruju Kalesije ine stubovi, sljemenjaci, sanduci i ploe.8 Nakon osvajanja Bosne od strane Osmanlija na irem podruju sjeveroistone Bosne dolazi do formiranja Zvornikog sandaka od 1478. do juna 1483. godine. Od pada Srebrenike banovine 1512-1515. godine prostor doline gornje Spree ulazi u sastav Zvornikog sandaka.9 Nahija Sprea prvi put se spominje 1533. godine u sastavu Zvornikog sandaka. Obuhvatala je podruja bive srednjovjekovne upe Sprea, tj.prostor gornjeg toka rijeke Spree sa dvanaest naselja: Hrasno, Seljublje, Vukovije, Tojii, Donja Okrugla, Gornja Okrugla, Dubrave, Dedino, Bukovica, Dubnica, Kalesija i Svojat.10 irenjem islama irila se i islamska kultura, prosvjeta, nauka i knjievnost. U periodu izmeu 1463-1540. godine dolazi do

Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 93, 99, 100, "Ti su muslimani bili poznati i pod imenom Kalisije ili Halisije (spominje ih i Kinam, ali mu nije bila jasna vjerska pripadnost ovih ljudi). Na jednom steku u naselju Glumina spominje se pisar natpisa pod turskim imenom Kulduk. To ime bi moglo biti izvjesni kalisijski relikt, to nam kazuje da su muslimani Kalisije bili primijeeni od strane bogumila i obrnuto." "Pored nekropola steaka i srednjevjekovni toponimi, takoer upeatljivo svjedoe o prisutnosti i rasprostranjenosti srednjovjekovnog stanovnitva- Bonjana na podruju Kalesije. Osim toponima na kojima se nalaze steci, na kalesijskom podruju javlja se i oko 50 raznovrsnih srednjovjekovnih toponima kao to su: Djedovac, Djedovine, Dedaii, Dedino, Dedovo, Djedov vrt, Dedinja njiva, Djedovo polje, Trzne, Stup, Stupi, Stupnik, Krst, Crkvine, Skladi, Soline, Mramorak, Mramorje, Glavica, Madarsko, Trebenica, Trebiine, Igrite, Krznovo, Krsovo, Perivoj, Bilegi, Boita, Kaluersko, Kaluerica, Vranduk, Vrtal, Vrtalite, Plane, Planovi, Planii, Banj brdo, Selita, Vinita, Vina, Vinogradi, Kamenovi, Osredak, Hambare, Priboji, Hrtovi, Gladovo, Glanua, Glanjita, Hrvate, Pribovii i Klisari. Na podruju opine Kalesije ima preko 50 raznovrsnih srednjovjekovnih toponima, koji se javljaju oko 100 puta". 4 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.30 5 uro Basler, upa i grad Soli u srednjem vijeku, dvadeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Tuzla, 1975, str. 9. 6 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 483: nahija f. (ar.) upa, upravna jedinica, manja od kadiluka 7 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.32 8 Isto, str. 32 9 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 98 10 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975, str.106

83

D. Meanovi naseljavanja vlakog stanovnitva iz drinske oblasti u nahiju Sprea.11 Etnike prilike tokom XVII i XVIII stoljea na ovom prostoru karakteristine su i po doseljavanju Bonjaka iz Maarske iji su preci otili u te krajeve u vrijeme turskih osvajanja. Najvie ih se naselilo u Kalesiju i Caparde.12 Masovni progoni muslimana iz Srbije uslijedili su nakon Prvog i Drugog srpskog ustanka. Mnoge doseljene porodice na podruju Kalesije dobile su nadimke odnosno prezimena po gradovima iz kojih su doselili kao to su: Uianin u Gornjem Hrasnu, Valjevac u Donjim Vukovijama, Poegi u Donjim Rajincima i Vukovijama, Baji u Donjim Rajincima, Loznice u Memiima, apanovi u Bulatovcima i dr. Naselje Borogovo je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-ekovii i udaljeno je oko 8 km od Kalesije. Ime Borogovo potie od staroslavenske rijei bor13 . Osim antroponima, takoer, postoji i oronim Borogovo. Iznad naselja nalazi se planinski vrh Borogovo (852 m), a spominje se i u narodnoj pjesmi "I Papraa blizu Borogova".14U Borogovu su bile nastanjene begovske porodice Omerbegovii, Alibegovii, Alikadii i Tosunbegovii. Srbi su naseljeni na begovskim imanjima u turskom i austro-ugarskom periodu. U naselju ive i srpske porodice: Erii, Smiljanii, Zelenovii, Bojagii, Kapuri, Petrovii i drugi koji su u prolosti naseljeni na begovske posjede i bili su kmetovi. Naselje Brezik je udaljeno od Kalesije oko 5 km ka sjeveroistoku, a smjeteno je izmeu Rijeka Tavne na istoku i Bukovice na Zapadu. Rije brezik je slavenskog porijekla (latin. butuletum), a oznaava brezovu umu15. Naselje je nastanjeno srpskim porodicama Dukii, Radii, irkovii, Miliii, Todorovii itd.16 Stanovnitvo je hercegovakog i crnogorskog porijekla. Naselje Bulatovci se nalazi istono od Kalesije. Udaljeno je oko 6 km. Koliko je staro i odakle potie ime naselja, nije poznato. Meutim, na Bulatovce nas upuuju Bulatovii i Bulati (antroponimi) koji su slavenskog porijekla 17. U Bulatovcima danas ive muslimanski rodovi: Selimi, Beii, Dugonii, Subaii, Turkii, Hasanovii, Krajnovii itd.18 Prije Drugog svjetskog rata ovdje su ivjele i srpske porodice, to se vidi i iz popisu stanovnitva 1921. godine u kome je navedeno naselje Bulatovci Srpski. Naselje Caparde je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 9 km od Kalesije. Capardi vode porijeklo od turske rijei capin, capa to oznaava poljoprivrednu alatku, motiku.19 Tokom osmanske vladavine u Capardama je izgraena Muan kula.20 Bila je graena od klesanog kamena, dimenzija 15x20 metara.21 Ovom kulom je upravljao neki Muan22 po kome je objekt i dobio ime. U
11

Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.100. 12 Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998, str. 71. 13 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 250. Bor je vrsta etinara i postoji bijeli (pinus silvestris) i crni bor (pinus nigra). 14 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima,Beograd,1969, str. 37. 15 Isto 14, str. 250. Breza je vrsta listopadnog bjelogorinog drveta bijele kore (bertula alba). 16 Prema kazivanju Jove Radia iz Brezika roenog 1952. godine 17 www.rastko.org.yu. 18 Prema kazivanju Selima Beia iz Bulatovaca, roenog 1962. godine 19 Enes Tuna, Sanita Lisica, Tursko-srpski i srpsko-turski renik, Birografika Subotica, Beograd, 2005, str. 435 20 Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1958. godine. 21 Isti kaziva

84

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija ovom naselju od bonjakih rodova ive: Karii, Kapii, Mehmedovii, Mehanovii, Smajlovii i Kopii, a od srpskih: orii, Nikolii, Markovii, Milovanovii, Bokovii, Ostojii, Sarii, Kojii, Todorovii i drugi.23 Bonjako stanovnitvo se djelimino doselilo iz Maarske u XVII i XVIII stoljeu, prilikom povlaenja Turaka, a koji su ranije otili u te krajeve u vrijeme turskih osvajanja. Naselje Dubnica se nalazi jugozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 1,5 km. Smjeteno je sjeverno od magistralnog puta Tuzla-Kalesija-Zvornik. Dananje naselje Dubnica prvi put se spominje u XVI stoljeu u sastavu nahije Sprea. Koliko je staro ovo naselje, nije nam poznato, ali je sasvim sigurno da ime potie od rijei d, dub, dob (dubac, dubica),24 to govori o tome kako je nekada ovdje bila rasprostranjena hrastova ili cerova uma. Ovakva uma se moe i danas vidjeti, uglavnom u vidu enklava, a okolo je ziratno zemljite. Takoer, postoji i hidronim Dubnica, koja protie kroz naselje. Vlako stanovnitvo se poelo ovdje naseljavati u XVII stoljeu i porijeklom je iz June Srbije i Crne Gore. Dubnicu su prije agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine naseljavale srpske porodice: Gajii, Jovanovii, Jankovii, Jovii, Ristii, ilii, Nikolii, Toii, etkovii i drugi. Gojin je smjeten jugozapadno od Kalesije, na udaljenosti oko 6,5 km. Ime Gojin, Gojak je izvedeno od osnove goj, pa je prema tome ime Gojin oznaavalo mirnu osobu.25 Goj znai i debeo, uhranjen, imuan, sit i bogat. Ova osnova goj takoe je imala i znaenje zdrav. U narodu je, naime, sinonim zdravlja bio neiji izgled, pa odatle je osnova goj danas dobila znaenje debeo, jedar, odnosno zdrav.26 Staroslavenska rije goj oznaava bogat kraj, a u ovom sluaju je veliko bogatstvo umom i vodom. Ovo naselje je etniki izmijeano. Dananje Srpsko stanovnitvo vodi porijeklo iz june i zapadne Srbije, Tare, abljaka i Cetinja. Srpske porodice u Gojinu su: Marinkovii, Vasiljkovii, Jovanovii, Stankovii, Samardii, Popovii i drugi, a od bonjakih porodica ovdje ive: Makalii, Ibrii, ivii i Osmanevii.27 Hajvazi se nalaze istono od Kalesije na udaljenosti od oko 8,5 km. Porijeklo imena Hajvazi je od turske rijei ajvaz, ajvaza to znai sluga.28 Meutim, ajvaz moe oznaavati i upravitelja u gospodskoj kui.29 Po narodnom predanju ime naselja dovodi se u vezu sa starim Hajvaz dedom, koji je bio mlinar u selu. Prema uvanoj tradiciji ovaj ovjek je imao dugu, a uvjek prljavu bradu. Jednom prilikom kad je zaspao mi je doao i pojeo mu bradu. Kad se probudio, ljudi su se pitali jeli to Hajvaz dedo te su govorili: "Hajvaz dedo ok, brada jok". Po tom Hajvaz dedi dobili su ime Hajvazi. U naselju su danasnastanjeni slijedei rodovi: Ahmetovii, Karii, Omerovii, Avdii, Muminovii, Mustafii i drugi.30 Naselja Hrasno Donje i Hrasno Gornje nalaze se sjeverno od Kalesije a udaljini su preko 15 km od opinskog centra. U nekim slavenskim jezicima hvorost znai suho grmlje, a eki chrast isto suho grmlje. I u bugarskom jeziku rije hrast znai grm. Kao
22 23

Isti kaziva navodi da je Muan bio vojni komadant Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1958. godine. 24 Salih Kulenovi, Etnologija Sjeveroistone Bosne, Muzej Istone Bosne, Tuzla, str. 46. i Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 795. Dub, dubac i dubica, listopadno drvo iji je plod ir ili elud, hrast kitnjak, cer, medunac i plutnjak (quercus). 25 www.prijepolje.net 26 www.glas-javnosti.co.yu 27 Prema kazivanju Mevludina Makalia iz Gojina, roenog 1968. godine. 28 Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978, str. 32. 29 Isto, str. 32. 30 Prema kazivanju Halila Ahmetovia iz Hajvaza, roenog 1949. godine.

85

D. Meanovi slavenska rije prodrla je i u maarski jezik haraszt, harasz znai hrast. Neki jezikoslovci su mislili da je rije hrast (kao i uma) onomatopejskog porijekla. Potvrdu su nali u glagolima e. chrast i polj. chrostac to znai umjeti.31 U naem sluaju, toponim Hrasno dobilo je ime po lijepoj umi i hrastovima koji su nekada, (ali i danas prekrivaju), prekrivali ovaj kraj.32 Prvi put naselje se spominje 1533. godine u sastavu nahije Sprea. Donje Hrasno naseljavaju slijedei rodovi: Bukvarevii, Ljigii, Mujanovii, atii, Barii, Huremovii i drugi, a Gornje Hrasno: Husii, Hujdur, Uianin, Muhii itd.33 Stanovnitvo je daljim porijeklom iz june i jugozapadne Srbije (Uice, Valjevo, Priboj, Bajina Bata), Sandaka i Crne Gore.34 Naselje Jeginov Lug se nalazi zapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 8 km. Jeginov Lug je nastao od turske rijei jeny koja oznaava novi ivot i rijei lug.35 Lug moe oznaavati umicu, gaj (obino od listopadnog drvea), baru, pepeo i td.36 Kada spojimo ove dvije rijei dobijamo tano znaenje naselja Jeginov Lug, a to je movarno podruje obraslo ikarom kroz koje protie rijeka Sprea. U prvoj polovini XIX stoljea ovaj prostor se zvao Kadrii, zbog toga to je zemlja pripadala begovima Kadriima iz Dubrava (ivinice). Meutim, sredinom XIX stoljea begovi Kadrii dovode nekoliko vlakih porodica iz June Srbije da im rade na imanjima, a za naknadu dodjeljena im je zemlja. Od tada na ovaj prostor naseljava se sve vie rodova iz dinarskih krajeva Hercegovine i Srbije. Jeginov Lug su prije agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine naseljavale srpske porodice koje imaju vlako porijeklo a to su: Tadii, Kojii, Jovanovii, Savii, Samardii i Stjepanovii. Jelovo Brdo se nalazi 6 km juno od Kalesije. U etimologiji imena Jelovo Brdo, osjeaju se slavensko, ilirsko i grko porijeklo. Slavenska rije jelake, od rijei jova, joha ili jela. Brdo ima ilirski korijen ger, to znai uma, brdo. Grka rije bounos znai brdo, breuljak i vrh.37 U ovom pretplaninskom naselju i njegovoj okolici (na brdu Vis 450 m) rasprostranjene su jelove i borove ume, to upuuje na porijeklo samog imena naselja. U ovom naselju ivi bonjako stanovnitvo iz nekoliko rodova: Beirovii, Beirbaii, ivii, Osmanevii, Mulaomerovii i drugi. Naselje Kalesija Gornja je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-TuzlaZvornik i udaljeno je oko 2 km od Kalesije. "Bizantijski pisac Jovan Kinam (1150. i 1161. godine) spominje plemena pod imenom Kalisije (Halisije) a miljenja je da su doli iz Harezma, istono od Kaspijskog jezera. Osim u djelima bizantijskih pisaca ova plemena se spominju i u arapskim izvorima, gdje se govori da su muslimani (Halisije, Kalisije) u XII vijeku naseljavali Srem. Kako su sjeveroistona Bosna i Mava bile susjedne oblasti istog kraljevstva, misli se da su Halisije i ovdje neseljavali izvjesna naselja. Nema izriitih spomena, ali je isticano da na Kalisije (Halisije) upuuje sauvani naziv nekih toponima u sjeveroistonoj Bosni, kao to je selo Kalesija (Zvornik)".38 Ovo naselje naseljavaju sljedee porodice: Halilovii, Saltovii, Avdii, Subaii, Softii, Mujkii, Ibrievii i drugi. Kikai se nalaze sjeverozapadno od Kalesije grada i udaljeni su oko 8,5 km. Koliko je staro naselja i dakle korijeni, nije nam poznato. Meutim, rije kika (kyka) je
31 32

www.matica.hr www.abdullahovaavlija.net 33 www.abdullahovaavlija.net . 34 Prema kazivanju Hujdur Fetaha iz Gornjeg Hrasna, roenog 1962. godine 35 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 573 i 574. 36 Isto, str. 574. 37 www.free-st.htnet.hr 38 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975, str. 116 i 117.

86

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija praslavenska i sveslavenska, a u hrvatskom jeziku rije kik moe oznaavati prigorje, gaj, gorjance i gorje.39 Rije kika oznaava ime ptice40 Naselje Kikai nalaze se u podnoju planine Majevice, pa prema tome spadaju u predgorsko (pretplaninsko) naselje. Po rijeima Sulejmana Mujanovia (1928.) u naselju su nastanjene slijedee porodice: Ahmedinovii, Mujanovii, Sakii, Avdii, Karii, Fatii, Avdibaii, i drugi. Planinsko naselje Kosovaa se nalazi 9 km jugoistono od Kalesije. Ime Kosovaa od rijei kos, pridjev (Vuk, razlika u akcentu)41, prilog koso, sveslavenski i praslavenski (osim slovenskog i bugarskog) i praslavenski sinonim kriv.42 "Kosa" je praslavenski i sveslavenski poljoprivredni termin. Odatle poimenienje kosina (iz ekog), strmo.43 Pridjevi na an kosan "strm", u kosom pravcu, postrance i ov kosov, vrlo est u toponimiji.44 Augmentativi na aa kosiraa (17. s.), kosjeraa, kosoraa.45 O kontinuitetu nastanjenosti na ovom podruju potvruje i gradina Kosovaa koja potie iz perioda kasnog eneolita (bakarnog doba). Bakarna sjekira sa gradine Kosovaa uva se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Naeni ostaci jasno govore o kontiniutetu naselja Kosovaa od prethistorije preko antikog doba, sve do danas, to najbolje svjedoi postojanje dananjeg naselja Kosovaa neposredno uz Gradinu.46 U ovom naselju ive sljedee srpske porodice: Dokmii, Zeevii i Kulii.47 Naselje Kulina se nalazi jugoistono od Kalesije i udaljeno je oko 8,5 km. Porijeklo imena Kulina vjerovatno potie od arapske i turske rijei (qull, kule), to oznaava viespratnu kamenu zgradu.48 Takoe je isto to i var, kastel to znai utvrda, kula, grad, gradina. Tako je prema kazivanju mjetana naselja prilikom izgradnje pruge Tuzla-Zvornik prije Drugog svjetskog rata, izmeu Capardi i Kuline naeni su temelji Muan kule. Pronaeni kamen je, naalost, upotrijebljen za izgradnju pruge TuzlaZvornik.49 U Kulini su nastanjene sljedee srpske porodice: Sikimii, Todorovii, Kulii, Bokovii, Pavlovii, a od bonjakih porodica Ferhatbegovii.50 Naselje Kusonje je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Tuzla-Zvornik i udaljeno je oko 9 km od Kalesije. Kusonja oznaava domau ivotinju (vo, ovan, pas), a isto znaenje ima i kusasma.51 Turskog porijekla je rije kuskun, to znai podrepnjak, podrepa kai provuen ispod repa konja i privren za sedlo ili samar, koji spreava da se sedlo ili samar ne smakne konju na vrat.52 Arheoloka orua pronaena na Gradini Kosovaa koja je udaljena oko 500 m od ovog naselja, potiu iz kasnog eneolita. To nam jasno govori o kontinuitetu ivljenja na podruju Kusonja jo od prahistorije. U
39 40

Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 79. Isto, str. 160-161. 41 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 160-161. 42 Isto, str. 161. 43 Isto, str. 161. 44 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 161. 45 Isto, str. 161. 46 Samir Halilovi,Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.22. 47 Arhiva opine Kalesija, 2007. godine. 48 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom i hrvatskosrpskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 423. Kula je utvrda u tvravi, kamena zgrada koja mjesto prozora ima pukarnice podeene za odbranu od navale. 49 Muan kulom je upravljao Muan koji je vjerovatno bio vojni komadant. 50 Prema informaciji koju nam je saoptio Izet Mehmedovi iz Capardi, roen 1959. godine. 51 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969, str.139 52 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 427. Kula je utvrda u tvravi, kamena zgrada koja mjesto prozora ima pukarnice podeene za odbranu od navale.

87

D. Meanovi naselju ivi bonjako i srpsko stanovnitvo. Od bonjakih porodica ovdje ive: Musii, Lokmii, Muminovii, Hrustii i drugi, a od srpskih Zagorci, Pavlovii Staniii, Boii itd.53 Lipovice se nalaze sjeverozapadno od Kalesije i udaljene su oko 6 km. Lipa je simbol slavenstva. Lipovice su izvedene iz nekoliko rijei kao to su lipa, lipar, lipin, lipov, lipovina, a praslavenskog su porijekla (drvo ivota).54 Lipa je mehko i lahko, granato drvo sa utim mirisnim cvijetom, znaajnim za pelarstvo i u medicini.55 Lipar je mladica na lipi, koja se odsijeca radi skidanja like.56 Pridjevi koji avravaju na in lipin, na ov lipov, toponim u enskom rodu, poimenien na ina lipovina i avica lipovica.57 Po kazivanju mjetana, naselje je dobilo ime po velikom broju lipa koje su rasprostranjene u ovom podruju. Danas stanovnici ovog kraja beru i sue lipov cvijet. U Lipovicama ivi vie rodova kao to su: Bukvari, Hasanovii, Mujevii, Barii, Ibievii, Meanovii, Imamovii itd.58 Naselje Mahala je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 6 km od Kalesije. Porijeklo imena naselja Mahala je turskog (mhall)59 i arapskog (maala, mala)60, to znai dio grada ili sela, gradska etvrt, zaselak. Danas Mahalu naseljavaju porodice: Alii, Hadii, Karii, Kavazovii, Kuduzovii, Aljii, Jusii i drugi.61 Jugoistono od Kalesije, na udaljenosti od oko 7 km, nalazi se naselje Matkovac. O porijeklu imena nema pouzdanih informacija, meutim, rije matokip od latinske montem acutum u prevodu znai iljasto brdo, vrh brijega, to potvruje breuljkastobrdski reljef naselja. Stanovnitvo je mjeovito te od bonjakih porodica ovdje ive: ljivak, Kuduzovii, Omerbegovii, Salihbaii, Selimbaii, a od srpskih: Miloevii, Uroevii, orii, Vukainovii, Pelemii, Kliserii i drugi. Naselje Memii je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 5 km od Kalesije. Porijeklo imena ovog naselja do sada nije dovoljno istraeno. Arapskog je porijekla rije memlee (znai drava, zemlja, zaviaj, rodni kraj, mjesto, grad), zatim rije mma (mjesto gdje se ide, najee pjeice) i Memi arapsko muslimansko ime.62 U turskom jeziku susreemo rije memisane (vidi ar. mma), muko ime Memis, Memija i Mehmed, vjerovatno od Muhamed (ar. Muhammd, v.Muhamed).63 U naselju su nastanjeni sljedei rodovi: Mehmedovii, Ibramovii, Halilovii, Jajievii, Loznice, Hodii, Hadii, Malovii i drugi. Bonjako stanovnitvo je porijeklom iz Uica i Loznice, a ovdje se nastanilo u vrijeme srpskih ustanaka protiv Turaka u Srbiji. Naselje Miljanovci je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Tuzla i udaljeno je oko 2 km od Kalesije. U etimologiji imena rijei miljanovci zapaa slavensko i arapsko porijeklo. U slavenskom rije miljan (mio, drag), u imenikoj slubi

53 54

Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1959. godine. Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 305 55 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969, str. 210 56 Isto, str. 210. 57 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 305. 58 Prema informaciji koju nam je saoptio Avdija Hasanovi iz Lipovica, roen 1945. godine. 59 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 439. 60 Isto, str. 439. 61 Prema kazivanju Senada Alia iz Mahale, roenog 1960. godine. 62 Isto, str. 453. 63 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 453.

88

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija onaj koji je drag, a moe znaiti milo, umilno i td.64 U arapskom jeziku rije mill znai narod, nacija, religija, a rijei mila, mil, milja, milj oznaava plac, lokaciju, grunt, toprak, odnosno oznaavaju gradilite, prazno zemljite gdje se moe podignuti kua.65 Od sedam gradina, koje se nalaze na kalesijskom podruju, je i Gradina u zaseoku Gaj (Miljanovci). Prema kazivanju Husnije (Fehima) Meanovia, roenog 1952. godine, oko gradine prilikom obrade tla izoravali su razne ostatke keramikog posua.66 U Miljanovcima ive sljedee porodice: Fazlii, Hasanovii, Sinanovii, Aljukii, Kamerii, Kljuanin, Hamzii i td.67 Osmaci se nalaze 5 km jugoistono od Kalesije. U slavenskom jeziku rijei osmak (ivotinja od osam godina, djeak od osam godina, uenik osmog razreda), osmae (toponim kod Srebrenice ili nedonoce od osam mjeseci) i broj.68 itavi Osmaci su nekada bili svojina Fazlipaia. Po legendi u ovom selu jedna je ena na svijet donijela "osmorke".69 Kako je porodica bila siromana i nije se mogla prehraniti, ona je usvojena od bega Fazlipaia.70 Zbog roenja "osmorki", to naselje dobi ime Osmaci. Porijeklo imena se dovodi i u vezu sa vlakim stanovnitvom koje je radilo i obraivalo zemlju "na osminu", odnosno "na osmi dio", na begovskim imanjima. U vrijeme turske uprave na ovom podruju postojala je Fazlipaia kula. Prema tradiciji kulom je posljednji upravljao Alijaga Fazlipai iz Sarajeva, a naputena je prije Prvog svjetskog rata.71 Kula je bila graena od kamena na tri sprata i pokrivena bakrom.72 Ostaci zidina kule postojali su do kraja Drugog svjetskog rata. Po Fazlipaia kuli, zaselak u Osmacima danas se naziva Kula.73 Danas u ovom naselju ive sljedee srpske porodice: Dragievii, Vukosavii, Vuletii, Mijatovii, Cvijanovii, Filipovii, Nikolii, Popovii, Cvjetinovii i Urumovi.74 Naselje Petrovice je smjeteno 5 km sjeverozapadno od Kalesije. Petrovice se veu za Petar (antroponim), od latinske Petrus, pridjev Petrov, planina Petrovci.75 Kao dokaz nastanjenosti i ivljenja u praistoriji svjedoe nam ostaci gradine u Meanoviima (Gornje Petrovice). Gradina se nalazi pored puta na uzvienju 367 m u zaseoku Meanovii, koji iz Meanovia vodi ka Zulfiima.76 Kamene zidine na gradini postojale su do 1955. godine.77 Taj kamen, na alost, upotrijebljen je za izgradnju puta Tojii-Kalesija.78 Ovo breuljkasto naselje prua dobre uslove za bavljenje voarstvom. Po kazivanjima mjetana odreene sorte jabuka, kruaka i ljiva oni zovu
64

Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1971, str. 371 65 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 463. 66 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003 ,str. 24. 67 Prema kazivanju Hasibe Sinanovi, roene 1949. godine. 68 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnoga jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 215. 69 Prema kazivanju Mersije Ferhatbegovi iz Borogova, roene 1959. godine. 70 Isti kaziva 71 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 157. 72 Isto, str.157. 73 Isto, str. 157. 74 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera kod Osmaka, roenog 1957. godine. 75 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 649. 76 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 24. 77 Isto, str.24. 78 Isto, str.24.

89

D. Meanovi "petrovae", pa na osnovu toga i ime naselja Petrovice.79 Petrovac je ljekovita biljka koja raste uz oranice i puteve, naraste do 1m. Meutim, petrovac je i ovca, odnosno vrsta ovce.80 Ovdje su nastanjene sljedee bonjake porodice: Barii, Musii, Gutii, Zulii, Ibralii, Isajbegovii, Begii, Mujevii itd.81 Stanovnitvo je veinom doselilo iz Maarske u XVII i XVIII stoljeu, a iz Srbije (uiki kraj) u XIX stoljeu. 82 Zapadno od Kalesije na udaljenosti od oko jedan km nalazi se naselje Prnjavor. Rije prnjavor vodi porijeklo od grke rijei (proneios-koji je pred hramom ili od pronoia-u bizatsko doba zemlja dana, kao leno, na uivanje) dobro imanje.83 Usmena predanja govore da se neko naselio u blizini naselja, tj. da se tu neko "sprnjavorio", kako se u narodu kae za one koji se negdje dosele voeni nevoljom.84 U Prnjavoru ive sljedee bonjake porodice: Kurtii, Turii, Bukvarevii, Mujkii, Jusufagii, Tubii, Omerovii, Gazibegovii, a od srpskih porodica Popovii i Bajagii. Rajinci Donji se nalaze 4 km zapadno od Kalesije. Porijeklo imena naselja Rainci nije jo istraeno.85 Meutim, u turskom jeziku raja (raya) predstavlja siromaan svijet, narod, ljude, stado i slino, a i turske podanike koji nisu muslimani a plaaju danak.86 Rajinci vode porijeklo od rijei roj to oznaava zbir, mnotvo. Ovdje danas ive slijedee bonjake porodice: Suljkanovii, Salkii, Musii, Dafii, Poegii (porijeklom su iz Poege, Srbija), Mehmedovii, Kahrimanovii, Brkii, Paloi, Alibaii, Bajii (Bajina Bata) i drugi.87 Rajinci Gornji su smjeteni sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 5 km pored puta Tuzla-Kalesija. Danas u naselju ive: Meii, Dafii, Pilavdii, Hadii, Isajbegovii, Pjanii, Husii itd. Stanovnitvo je dijelom srbijanskog i crnogorskog porijekla, protjerano u XIX za vrijeme srpskih ustanaka.88 Rakino Brdo se nalazi jugozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 6 km. Porijeklo imena naselja je antroponimno od Raki. Od rodova ovdje ive sljedee srpske porodice: Bodirogii, Vojkovii, Crnogorevii, Andrii i drugi. Naselje Sajtovii se nalazi 6 km juno od Kalesije. Ime ovog naselja izvedeno je od glagola sjatiti se to znai skupiti se, odnosno sabrani, udrueni. Sajtovii su naseljeni bonjakim i srpskim stanovnitvom. Od bonjakih porodica ovdje ive: Alii, Jahii, Bureci, Vokii, Ramii, Alibaii i drugi, a od srpskih Stevanovii, Janii, Boii, Rebii, Marii itd.89 Naselje Sarai se nalazi pored magistralnog puta Tuzla-Kalesija, sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 4 km. Porijeklo imena naselja Sarai vezano je za sara (arapska rije) zanatlija koji prodaje i pravi razne predmete od koe, kao to su: konjska oprema (sedla, uzde, bisage, kubure), bensilasi, pletene kandije, razno remenje

79 80

Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1971, str. 405. 81 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. 82 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. 83 Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978, str. 1091. 84 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine 85 Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Rainaca Gornjih, roenog 1940. godine. 86 Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 530. 87 Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Rainaca Gornjih, roenog 1940. godine. 88 Isti kaziva. 89 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera, roenog 1957. godine.

90

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija itd. U naselju ive sljedee bonjake porodice: Imamovii, Zahirovii, Zulii, Hasanovii, Pjanii, Jahii, Aljukii, Alii i drugi.90 Seljublje se nalazi 13 km sjeverozapadno od Kalesije u blizini magistralnog puta Tuzla-Priboj-Ugljevik. Meutim, rije seljublje ako poveemo sa selo, onda to bi znailo odreenu ljubav, odnosno u ovom sluaju ljubav prema rodnom kraju. U blizini naselja nalazi se prethistorijska Gradina i Gornja Gradina iznad Dugih Njiva, istono od Banj Brda.91 U Seljublju su nastanjene porodice: Rizvanovii, Selimovii, Karahodii, Alii, Hadii, Smajii, Mujkanovii i drugi.92 Istono od Kalesije na udaljenosti od oko 7 km, nalazi se naselje eher. Ovo podruje je odavno nastanjeno o emu nam svjedoe ostaci materijalne kulture (Gradina na uzvienju Kik) iz prahistorije i antikog perioda.93 Ime naselja eher je turskoperzijskog porijekla i znaenja. U Turskom jeziku Sehir94 oznaava veliki grad ili mjesto, a isto znaenje ima i u Perzijskom jeziku her (er)95. U naselju eher danas ive sljedei bonjaki rodovi: Spahii, Alibaii, Balvanovii, Ahmetpaii, Bureci i Cakori.96 Stanovnitvo je ovdje naseljeno najveim dijelom iz jugozapadne Srbije i Crne Gore.97 Naselje Tojii se nalazi pored magistralnog puta Tuzla-Kalesija, sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 7,5 km. Kada je u pitanju porijeklo imena Tojia, ono se vezuje za doj (izdaan, hranljiv) i legendu o jednoj porodici, a sie predaje, ustvari je rivalstvo i suparnitvo dvije bogate porodice Huki i Toi.98 U dananjim Tojiima ivio neki Rupi, bogat ovjek koji je posjedovao puno mejhana. Poto je svima bilo smijeno prezime Rupi, on je sebi predio na Huki. Ali nakon nekog vremena dola je neka porodica Toi. I oni su bili bogati kao Hukii, pa to njima nije ilo na ruku. Sada Toii postadoe poznatiji od Hukia. Pa tako se i mjesto nazvalo Tojii.99 U naselju danas ive sljedei bonjaki rodovi: Kuralii, Kulii, Smajii, migalovii, Hukii, Agii, Mujkii, Paanovii, ahmanovii i drugi.100 Adem Handi u svom djelu "Tuzla i njena okolina u XVI stoljeu", pozivajui se na turske deftere iz 1528. i 1533. godine navodi da u nahiji Sprea jedno selo nosi naziv Dedino.101 U ovom toponimu se spominje rije djed koja asocira na starjeinu bosanske crkve i mogunost njegovog sjedita u ovom mjestu.102 I danas u naselju Tojii postoji zaseok koji nosi naziv Dedajii. Naselje Vilevii se nalazi 9 km jugoistono od Kalesije i smjeteno je pored lokalnog puta Kalesija-ekovii. Porijeklo imena Vilevii je od rijei uliv (utok, sliv). Meutim, Vila je mit po narodnom vjerovanju, natprirodno ensko bie, mlado, lijepo, sa dugakom rasputenom kosom.103 Viliast znai onaj koji ima oblik vila, ravast.104
90 91

Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Gornjih Rainaca, roenog 1940. godine. Samir Halilovi, Mujo Zuli, Crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 22. 92 Prema kazivanju Sulejmana Mujanovia iz Kikaa, roenog 1928. godine. 93 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 25. 94 Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 583. 95 Isto, str. 583. 96 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera, roenog 1957. godine. 97 Isti kaziva. 98 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002, str.24. 99 Isto, 24. 100 Abdulah Kuli iz Tojia, roen 1940. godine 101 Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI stoljeu, Sarajevo, 1975, str. 264. 102 Isto, str. 264. 103 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 336-337.

91

D. Meanovi Volovnjak je bijesan ovjek kao da su vile u njemu.105 Viliar je veliki, sivi noni leptir koji na kraju tijela ima dvije crvene konaste izrasline.106 Ovo breuljkasto naselje je nastanjeno srpskim stanovnitvom. Ovdje ive sljedee porodice: Sarii, Milutinovii, Miliii, Rioii itd. Rod Riana (Rioii) koji je doao ovdje iz Hercegovine je porijeklom iz Ohrida, a daljim porijeklom su Tesalsko-Epirski vlasi.107 Naselje Vukovije Donje je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-ivinice i udaljeno je oko 11 km od Kalesije. Po rijeima starih ljudi Vukovije nose naziv po oporima vukova koji su sa okolnih planina naroito u zimskom periodu dolazili u ovo naselje. Sve do ezdesetih godina prolog stoljea vukovi su napadali stoku, a ponekad i mjetane naselja. Vukovije se spominju jo 1533. godine u okviru nahije Sprea. U Vukovijama Donjim ive slijedei rodovi: Majdanii, Imamovii, Herii, Smajlovii, Jakubovii, atii, Mehmedovii, Sokolovii, Rabotii, Jukanovii, Poegii, Mulamehmedovii i drugi.108 Zapadno od Kalesije, na udaljenosti od oko 9 km, nalazi se naselje Vukovije Gornje. U ovom naselju postoje slijedei zaseoci (mahale): Masle, ive i Dafii. U zaseoku ive nalazi se Atik (stara) damija koja je izgraena poetkom osmanske uprave i najstarija je damija u opini Kalesija, a i jedna od najstarijih u Bosni i Hercegovini. Danas u Vukovijama Gornjim ive sljedei bonjaki rodovi: Meanovii, Halilevii, Hamidovii, Alii, Kulanii, Aii, Subaii, Bajrii, Husejnovii, Habibovii, Hodii, Ronjakovii, Nuhanovii, Tupajii, Jajii, Makii, Malinovii, abanovii i drugi.109 Juno od Kalesije na udaljenosti od oko 2 km nalazi se Zelina. Ravniarski reljef, Spreko polje i plodno tlo imaju presudnu ulogu kada je u pitanju privreivanje u ovom naselju, pa i sam njegov naziv. Rije zelina (slavenska, pr. zeleno drvo tj. nije zrelo, zeleno povre, mlad i zelen, zelina- zelenjeti se).110 Zelinu naseljavaju Srpski rodovi: Vukovii, Spasojevii, Bearevii, Drakovii, Juroevii, Delii i drugi.111 Selo Zolje se nalazi 2,5 km sjeveroistono od Kalesije. Postoji narodna izreka "Leti u oi kao zolja", a zolja je osa insekt strljen (njemaka rije wespe osa, zolja).112 Prema narodnom predanju porijeklo imena naselja je povezano sa izvjesnim Zekerijahom Brkiem, koji je krenuo iz Srbije da se nastani u Bosnu. Doao je u dananje Zolje i tu sjeo da se odmori. Tu je odabrao ledinu gdje e sagraditi kuu. Pojavi se njemu nepoznat ovjek. -Ko si ti?- Upita ga Zekerijah. -Zoljan, ree on mrzovoljno. -ta trai na mojoj zemlji? Mislio sam se naseliti ovdje. Moe, ali preko tri brda od mene. Zoljan je otiao odatle i nastanio se na drugom mjestu. Tu gdje se naselio nastalo je selo Zolje.113 Danas ovdje ive srpske porodice: Jovii, Erii, Cvijetii, Laketii, Drakovii, Lazarevii, Stojanovii, Mihajlovii, Filipovii i Rakii.114 U
104 105

Isto, str. 337. Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, Beograd, 1969, str. 42. 106 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 337. 107 Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva BiH, Sarajevo, 1998, str. 67 i 68. 108 Prema kazivanju Munire Majdani iz Donjih Vukovija, roene 1936. godine. 109 Prema kazivanju Fehima Meanovia iz Gornjih Vukovija, roenog 1935. godine. 110 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, str. 207. 111 Prema kazivanju Salkana Huremovia iz Gornje Kalesije, roenog 1961. godine 112 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, str. 213. 113 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002. 114 Prema kazivanju Salkana Huremovia iz Gornje Kalesije, roenog 1961. godine.

92

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija periodu austrougarske uprave kao i izmeu dva svjetska rata srpsko stanovnitvo se naselilo na begovska imanja u ovom naselju. Naselje Zukii je smjeteno pored gornjeg toka rijeke Bukovice i magistralnog puta Kalesija-Sapna, sjeveroistono od Kalesije na udaljenosti od oko 5 km. Zukii se mogu vezati za antroponime Zuko, Zulfikar (arapsko muko ime).115 Danas na ovom prostoru ive slijedee porodice: Halilovii, Ibrii, Ahmetovii i Hamzii. Zakljuak Vei dio dananje teritorije opine Kalesija je bio nastanjen u prethistoriji. S obzirom na tu injenicu kao i na pronaene arheoloke lokalitete iz kasnijih perioda moemo konstatovati da je na ovom prostoru postojao kontinuitet ivljenja od najstarijih vremena do danas. Razdoblje srednjeg vijeka veoma rijetko se spominje u historijskoj literaturi iako kalesijsko podruje u ovom vremenskom periodu obiluje brojnim arheolokim spomenicima i toponimima. Predpostavlja se da su u srednjem vijeku ovdje bile nastanjene muslimanskim hazarskim plemenima Kalisije ili Halisije iz XII stoljea. Da su se ova plemena naseljavala i na prostoru sjeveroistone Bosne, odnosno gornjeg toka rijeke Spree, svjedoe sauvani nazivi veeg broja dananjih hidronima i toponima kao to su: Kalesija, Kalesijica, Kalesijska rijeka, Kalesija Gornja, Kalesijski lugovi, Kalesijsko polje itd. U etimologiji imena primjeuju se ilirska, praslavenska, staroslavenska, slaveska, latinska, turska, arapska i dr. Narodne predaje o Kalesijskim naseljima odnose se na postanak naselja, poznatih linosti minulih vremena, historijske i mitoloke predaje, kao i predaje o porodicama. Vjerovanje u istinitost predaje nije upitno, barem to tako tvrde kazivai. Narodni govor zacijelo je jedno od najbitnijih karakteristika usmene narodne tradicije i potvrda njene autentinosti. U vjerskoj strukturi najznaajniji su bili Bogumili, koji su ostavili brojne tragove o svom postojanja. Lokaliteti sa nekropolama steaka se nalaze danas u samim naseljima ili u njihovoj neposrednoj blizini, to nam govori da su dananja naselja nastala na lokalitetima gdje su nekada ivljeli bogumili. Slabljenje Turske imperije i gubljenje teritorija u Maarskoj i Slavoniji, te progoni muslimana iz tih krajeva, uzrokovali su velika migraciona kretanja. Dio tog stanovnitva se naselio i na podruje Kalesije. Do novih progona muslimanskog stanovnitva iz Srbije dolo je u prvoj polovini XIX stoljea. Pravoslavno vlako stanovnitvo se naseljava u ove krajeve iz Hercegovine, Crne Gore i June Srbije poev od XVI stoljea pa kroz itav osmanski period.. Literatura i izvori Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, "Svjetlost", Sarajevo, 1975. Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, "Svjetlost", Sarajevo, 1973. Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva BiH, Narodna i Univerzitetska biblioteka BiH, Sarajevo, 1998. Ahmet Kasumovi, Toponimi, etnici i ktetici Tuzle i okoline, Tuzla, 1986. Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1972. Salih Kulenovi, Kulturna antropologija, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 2002. Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003.

115

Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 655.

93

D. Meanovi Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, Beograd, 1969. Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978. Enes Tuna, Sanita Lisica, Tursko-srpski i srpsko-turski renik, Birografika Subotica, Beograd, 2005. uro Basler, upa i grad Soli u srednjem vijeku, Dvadeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Tuzla, 1975 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002. Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, 1971. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1973. www.rastko.org.yu. www.free-st.htnet.hr www.matica.hr www.glas-javnosti.co.yu www.abdullahovaavlija.net www.prijepolje.net

94

Zbornik radova PMF 3, 81 94 (2006)

Originalni nauni rad

STAROST I PORIJEKLO IMENA NASELJA U OPINI KALESIJA THE AGE AND THE ORIGIN OF THE NAME KALESIJA AND ITS VILLAGES Devad Meanovi, profesor geografije, spoljni saradnik PMF Univerziteta u Tuzli Saetak Teritorija opine Kalesija ne predstavlja zaokruenu prostornu cjelinu niti u prirodnogeografskom, niti u etnografskom smislu. Kalesijsko podruje je dio ireg prostora na prijelazu iz panonske u dinarsku oblast. Ovakav smjetaj je uslovio da se u etnolokom i etnopsiholokom smislu ovo podruje moe smatrati prijelaznom oblasti, gdje su se u prolosti ukrtali, a i danas se ukrtaju dinarski i panonski kulturni uticaji. U radu se analiziraju starost i porijeklo imena Kalesije i njenih naselja. Dakle, u radu se prouava toponomastika naselja na prostoru opine Kalesija. Toponomastika prouava geografska imena, u najirem smislu ove rijei. Antroponomastika prouava vlastito ime, prezime i nadimke ljudi. U sferi onomastikih istraivanja najee upotrebljavani termini, a imajui u vidu tematiku ovog rada, su: Etimologija - nauka koja prouava porijeklo imena, Etnik ime stanovnika mjesta nastalo prema imenu mjesta, Ktetik pridjev izveden od imena mjesta, Toponim - ime svakog naseljenog mjesta, Patronim prezime, porodini naziv, Hidronim - ime vode ili vodotoka, Oronim - ime planine, brda, doline i dr. Kljune rijei:etimologija, etnologija, toponimi, patronimi, oronimi, narodne predaje, Kalesija. Summary The territory of the municipality of Kalesija is not a complete geographical unit neither in the natural-geographical sense nor in the ethnographic one. The area of Kalesija is a part of the wider area on the crossroads of panonial and dinarian regions. The position has conditioned that in the ethnological and ethno-psychological sense this area can be considered as a transition area, where culture and tradition of the panonial and dinarian zone intersected in the past and today. In this piece of work to analyse the age and the origin of the name Kalesija and its villages. All in all, in this work to study toponomastics in the Kalesija region. Toponomastics in the broad sense is the study of geographical names. Anthroponomastics studies personal names, surnames and nicknames. Considering the subject matter of this research, onomastic studies offer the following widely used terms: etymology the study of personal names, ethnic the name of an inhabitant of a place related to the name of the place, kthetic an adjective derived from the name of the place, hydronym the name of a body of water, oronym the name of a mountain, hill, valley etc. Key words: etymology, ethnology, toponym, patronym, oronym, folk stories, Kalesija.

D. Meanovi Geografski poloaj opine Kalesija Opina Kalesija pripada regiji sjeverne Bosne odnosno Spreko-majevikoj mezoregiji. U administrativno-politikom pogledu pripada Tuzlanskom kantonu. Kalesija danas zauzima povrinu od 201 km. Opinsko podruje danas ini 0,39% teritorije Bosne i Hercegovine (1991. godine 0,5%). Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine opina Kalesija imala je 41.809 stanovnika. Na osnovu prirodnogeografskih osobina prostora i poloaja naselja, na podruju opine Kalesija moemo izdvojiti tri grupe ruralnih naselja. Prvu grupu ine naselja koja nemaju oformljen centar, nego se sastoje od vie zaseoka meusobno povezanih. Toj grupi naselja pripadaju: Borogovo, Brezik, Gojin, Kosovaa, Kulina, Kusonje, Lipovice, Matkovac, Rakino Brdo, Sajtovii, Staro Selo, Vilevii, Zelina, Zolje, Zukii i Hrasno Gornje. Ova naselja se nalaze na nadmorskim visinama preko 250 m, odnosno na pobru Majevice i Javornika. Drugoj skupini pripadaju naselja koja se nalaze na breuljkastim terenima i imaju oformljen centar naselja. To su: Bulatovci, Hajvazi, eher, Osmaci, Donje Hrasno, Kikai, Jeginov Lug, Jelovo Brdo, Sarai, Mahala, Petrovice i Seljublje. Trea skupina naselja oformljena je uz saobraajnice i nalazi se na niim predjelima, odnosno na blago zatalasanim dijelovima Sprekog Polja. U ovu grupu spadaju sljedea naselja: Vukovije Donje, Vukovije Gornje, Rajinci Donji, Rajinci Gornji, Miljanovci, Prnjavor, Caparde, Tojii, Kalesija Gornja, Dubnica i Memii. Danas, opina Kalesija ima 26 naselja (1991. godine je imala 40), a od toga 25 ruralnih. Jedino urbano naselje je Kalesija-grad, koji je administrativnim putem 1959. godine proglaeno kao gradsko naselje i sredite istoimene opine.1 Kalesija je povezana magistralnim putem na zapadu sa Tuzlom, a na istoku Zvornikom. Na ovu saobraajnicu veu se putevi regionalnog znaaja Kalesija-Sapna i Kalesija-Dubrave-ivinice. Od 1990. godine Kalesija je povezana i eljeznikom saobraajnicom sa Tuzlom, ivinicama i Zvornikom, to je poboljalo njen geografski poloaj. Jedan dio meunarodnog aerodroma "Dubrave" nalazi se na teritoriji opine Kalesija u naselju Donje Vukovije, na regionalnom putu Kalesija-Dubrave-ivinice, to je takoe veoma vano za budui ekonomsko-geografski razvoj ovog kraja. O toponimima na podruju opine Kalesija U doba velike seobe naroda Balkan je bio izloen nasrtajima i upadima raznih narodnih skupina. Od uralo-altajskih ili turanskih naroda dooe: Avari, PeeneziBiseni, Kumani-Polovci, Bugari sa Maarima koji ostadoe u Panoniji, te ubrzo za njima i muslimansko-hazarsko pleme Kalisija-Ismailita koji se naselie u Slavoniji, Sremu te u oblastima Usore i Soli.2 Na Kalisije nas jasno podsjea naziv mjesta Kalesija koje se nalazi na putu Izmeu Tuzle i Zvornika, za koje se smatra da je 1345. godine nazivano Ku. Da je muslimana Kalisija bilo na prostoru sjeveroistone Bosne, odnosno gornjeg toka rijeke Spree, svjedoe sauvani nazivi veeg broja dananjih hidronima i toponima kao to su:

Dejtonskim mirovnim sporazumom opinsko podruje je smanjeno za 71 km u odnosu na 1992. godinu i taj dio je danas u sastavu entiteta Republika Srpska. 2 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti Kalesija, 2003, str.29.

82

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija Kalesijica, Kalesijska rijeka, Kalesija Gornja, Kalesija Grad, Kalesijski lugovi, Kalesijsko polje itd.3 U srednjem vijeku podruje sjeveroistone Bosne pripadalo je dvjema upama: Usora i Soli. upa Usora se nalazila na podruju istoimene rijeke i irila se niz donje porijeje rijeke Bosne, zatim Posavinom sve do Drine.4 upa Soli prostirala se od Lukavca, na zapadu, do Kalesije i Osmaka, na istoku, do Banovia i urevika, na jugu, i vrhova Majevice, na sjeveru.5 Prema Ademu Handiu, na podruju dananje Kalesije u XVI stoljeu postojala je nahija6 Sprea, na osnovu ega se moe pretpostaviti da je na prostoru gornje Spree i ranije postojala manja istoimena upa. Pristalice bogumilskog uenja imali su jaka uporita u Podrinju, Soli i Usori. Materijalna i duhovna kultura bila je proeta raznim uticajima sa istoka i zapada. U religiji je dominirala bosanska crkva, u pismenosti bosanica, u umjetnosti steci, tradicionalno zanatstvo, a u odjevanju bosanska nonja.7 Nekropole steaka su najee locirane na uzvisinama, zatim pored rijeka, potoka, izvora, putova, uglavnom na odabranim i uoljivim mjestima. Najvei broj steaka na podruju Kalesije ine stubovi, sljemenjaci, sanduci i ploe.8 Nakon osvajanja Bosne od strane Osmanlija na irem podruju sjeveroistone Bosne dolazi do formiranja Zvornikog sandaka od 1478. do juna 1483. godine. Od pada Srebrenike banovine 1512-1515. godine prostor doline gornje Spree ulazi u sastav Zvornikog sandaka.9 Nahija Sprea prvi put se spominje 1533. godine u sastavu Zvornikog sandaka. Obuhvatala je podruja bive srednjovjekovne upe Sprea, tj.prostor gornjeg toka rijeke Spree sa dvanaest naselja: Hrasno, Seljublje, Vukovije, Tojii, Donja Okrugla, Gornja Okrugla, Dubrave, Dedino, Bukovica, Dubnica, Kalesija i Svojat.10 irenjem islama irila se i islamska kultura, prosvjeta, nauka i knjievnost. U periodu izmeu 1463-1540. godine dolazi do

Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 93, 99, 100, "Ti su muslimani bili poznati i pod imenom Kalisije ili Halisije (spominje ih i Kinam, ali mu nije bila jasna vjerska pripadnost ovih ljudi). Na jednom steku u naselju Glumina spominje se pisar natpisa pod turskim imenom Kulduk. To ime bi moglo biti izvjesni kalisijski relikt, to nam kazuje da su muslimani Kalisije bili primijeeni od strane bogumila i obrnuto." "Pored nekropola steaka i srednjevjekovni toponimi, takoer upeatljivo svjedoe o prisutnosti i rasprostranjenosti srednjovjekovnog stanovnitva- Bonjana na podruju Kalesije. Osim toponima na kojima se nalaze steci, na kalesijskom podruju javlja se i oko 50 raznovrsnih srednjovjekovnih toponima kao to su: Djedovac, Djedovine, Dedaii, Dedino, Dedovo, Djedov vrt, Dedinja njiva, Djedovo polje, Trzne, Stup, Stupi, Stupnik, Krst, Crkvine, Skladi, Soline, Mramorak, Mramorje, Glavica, Madarsko, Trebenica, Trebiine, Igrite, Krznovo, Krsovo, Perivoj, Bilegi, Boita, Kaluersko, Kaluerica, Vranduk, Vrtal, Vrtalite, Plane, Planovi, Planii, Banj brdo, Selita, Vinita, Vina, Vinogradi, Kamenovi, Osredak, Hambare, Priboji, Hrtovi, Gladovo, Glanua, Glanjita, Hrvate, Pribovii i Klisari. Na podruju opine Kalesije ima preko 50 raznovrsnih srednjovjekovnih toponima, koji se javljaju oko 100 puta". 4 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.30 5 uro Basler, upa i grad Soli u srednjem vijeku, dvadeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Tuzla, 1975, str. 9. 6 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 483: nahija f. (ar.) upa, upravna jedinica, manja od kadiluka 7 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.32 8 Isto, str. 32 9 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 98 10 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975, str.106

83

D. Meanovi naseljavanja vlakog stanovnitva iz drinske oblasti u nahiju Sprea.11 Etnike prilike tokom XVII i XVIII stoljea na ovom prostoru karakteristine su i po doseljavanju Bonjaka iz Maarske iji su preci otili u te krajeve u vrijeme turskih osvajanja. Najvie ih se naselilo u Kalesiju i Caparde.12 Masovni progoni muslimana iz Srbije uslijedili su nakon Prvog i Drugog srpskog ustanka. Mnoge doseljene porodice na podruju Kalesije dobile su nadimke odnosno prezimena po gradovima iz kojih su doselili kao to su: Uianin u Gornjem Hrasnu, Valjevac u Donjim Vukovijama, Poegi u Donjim Rajincima i Vukovijama, Baji u Donjim Rajincima, Loznice u Memiima, apanovi u Bulatovcima i dr. Naselje Borogovo je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-ekovii i udaljeno je oko 8 km od Kalesije. Ime Borogovo potie od staroslavenske rijei bor13 . Osim antroponima, takoer, postoji i oronim Borogovo. Iznad naselja nalazi se planinski vrh Borogovo (852 m), a spominje se i u narodnoj pjesmi "I Papraa blizu Borogova".14U Borogovu su bile nastanjene begovske porodice Omerbegovii, Alibegovii, Alikadii i Tosunbegovii. Srbi su naseljeni na begovskim imanjima u turskom i austro-ugarskom periodu. U naselju ive i srpske porodice: Erii, Smiljanii, Zelenovii, Bojagii, Kapuri, Petrovii i drugi koji su u prolosti naseljeni na begovske posjede i bili su kmetovi. Naselje Brezik je udaljeno od Kalesije oko 5 km ka sjeveroistoku, a smjeteno je izmeu Rijeka Tavne na istoku i Bukovice na Zapadu. Rije brezik je slavenskog porijekla (latin. butuletum), a oznaava brezovu umu15. Naselje je nastanjeno srpskim porodicama Dukii, Radii, irkovii, Miliii, Todorovii itd.16 Stanovnitvo je hercegovakog i crnogorskog porijekla. Naselje Bulatovci se nalazi istono od Kalesije. Udaljeno je oko 6 km. Koliko je staro i odakle potie ime naselja, nije poznato. Meutim, na Bulatovce nas upuuju Bulatovii i Bulati (antroponimi) koji su slavenskog porijekla 17. U Bulatovcima danas ive muslimanski rodovi: Selimi, Beii, Dugonii, Subaii, Turkii, Hasanovii, Krajnovii itd.18 Prije Drugog svjetskog rata ovdje su ivjele i srpske porodice, to se vidi i iz popisu stanovnitva 1921. godine u kome je navedeno naselje Bulatovci Srpski. Naselje Caparde je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 9 km od Kalesije. Capardi vode porijeklo od turske rijei capin, capa to oznaava poljoprivrednu alatku, motiku.19 Tokom osmanske vladavine u Capardama je izgraena Muan kula.20 Bila je graena od klesanog kamena, dimenzija 15x20 metara.21 Ovom kulom je upravljao neki Muan22 po kome je objekt i dobio ime. U
11

Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.100. 12 Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998, str. 71. 13 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 250. Bor je vrsta etinara i postoji bijeli (pinus silvestris) i crni bor (pinus nigra). 14 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima,Beograd,1969, str. 37. 15 Isto 14, str. 250. Breza je vrsta listopadnog bjelogorinog drveta bijele kore (bertula alba). 16 Prema kazivanju Jove Radia iz Brezika roenog 1952. godine 17 www.rastko.org.yu. 18 Prema kazivanju Selima Beia iz Bulatovaca, roenog 1962. godine 19 Enes Tuna, Sanita Lisica, Tursko-srpski i srpsko-turski renik, Birografika Subotica, Beograd, 2005, str. 435 20 Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1958. godine. 21 Isti kaziva

84

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija ovom naselju od bonjakih rodova ive: Karii, Kapii, Mehmedovii, Mehanovii, Smajlovii i Kopii, a od srpskih: orii, Nikolii, Markovii, Milovanovii, Bokovii, Ostojii, Sarii, Kojii, Todorovii i drugi.23 Bonjako stanovnitvo se djelimino doselilo iz Maarske u XVII i XVIII stoljeu, prilikom povlaenja Turaka, a koji su ranije otili u te krajeve u vrijeme turskih osvajanja. Naselje Dubnica se nalazi jugozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 1,5 km. Smjeteno je sjeverno od magistralnog puta Tuzla-Kalesija-Zvornik. Dananje naselje Dubnica prvi put se spominje u XVI stoljeu u sastavu nahije Sprea. Koliko je staro ovo naselje, nije nam poznato, ali je sasvim sigurno da ime potie od rijei d, dub, dob (dubac, dubica),24 to govori o tome kako je nekada ovdje bila rasprostranjena hrastova ili cerova uma. Ovakva uma se moe i danas vidjeti, uglavnom u vidu enklava, a okolo je ziratno zemljite. Takoer, postoji i hidronim Dubnica, koja protie kroz naselje. Vlako stanovnitvo se poelo ovdje naseljavati u XVII stoljeu i porijeklom je iz June Srbije i Crne Gore. Dubnicu su prije agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine naseljavale srpske porodice: Gajii, Jovanovii, Jankovii, Jovii, Ristii, ilii, Nikolii, Toii, etkovii i drugi. Gojin je smjeten jugozapadno od Kalesije, na udaljenosti oko 6,5 km. Ime Gojin, Gojak je izvedeno od osnove goj, pa je prema tome ime Gojin oznaavalo mirnu osobu.25 Goj znai i debeo, uhranjen, imuan, sit i bogat. Ova osnova goj takoe je imala i znaenje zdrav. U narodu je, naime, sinonim zdravlja bio neiji izgled, pa odatle je osnova goj danas dobila znaenje debeo, jedar, odnosno zdrav.26 Staroslavenska rije goj oznaava bogat kraj, a u ovom sluaju je veliko bogatstvo umom i vodom. Ovo naselje je etniki izmijeano. Dananje Srpsko stanovnitvo vodi porijeklo iz june i zapadne Srbije, Tare, abljaka i Cetinja. Srpske porodice u Gojinu su: Marinkovii, Vasiljkovii, Jovanovii, Stankovii, Samardii, Popovii i drugi, a od bonjakih porodica ovdje ive: Makalii, Ibrii, ivii i Osmanevii.27 Hajvazi se nalaze istono od Kalesije na udaljenosti od oko 8,5 km. Porijeklo imena Hajvazi je od turske rijei ajvaz, ajvaza to znai sluga.28 Meutim, ajvaz moe oznaavati i upravitelja u gospodskoj kui.29 Po narodnom predanju ime naselja dovodi se u vezu sa starim Hajvaz dedom, koji je bio mlinar u selu. Prema uvanoj tradiciji ovaj ovjek je imao dugu, a uvjek prljavu bradu. Jednom prilikom kad je zaspao mi je doao i pojeo mu bradu. Kad se probudio, ljudi su se pitali jeli to Hajvaz dedo te su govorili: "Hajvaz dedo ok, brada jok". Po tom Hajvaz dedi dobili su ime Hajvazi. U naselju su danasnastanjeni slijedei rodovi: Ahmetovii, Karii, Omerovii, Avdii, Muminovii, Mustafii i drugi.30 Naselja Hrasno Donje i Hrasno Gornje nalaze se sjeverno od Kalesije a udaljini su preko 15 km od opinskog centra. U nekim slavenskim jezicima hvorost znai suho grmlje, a eki chrast isto suho grmlje. I u bugarskom jeziku rije hrast znai grm. Kao
22 23

Isti kaziva navodi da je Muan bio vojni komadant Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1958. godine. 24 Salih Kulenovi, Etnologija Sjeveroistone Bosne, Muzej Istone Bosne, Tuzla, str. 46. i Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 795. Dub, dubac i dubica, listopadno drvo iji je plod ir ili elud, hrast kitnjak, cer, medunac i plutnjak (quercus). 25 www.prijepolje.net 26 www.glas-javnosti.co.yu 27 Prema kazivanju Mevludina Makalia iz Gojina, roenog 1968. godine. 28 Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978, str. 32. 29 Isto, str. 32. 30 Prema kazivanju Halila Ahmetovia iz Hajvaza, roenog 1949. godine.

85

D. Meanovi slavenska rije prodrla je i u maarski jezik haraszt, harasz znai hrast. Neki jezikoslovci su mislili da je rije hrast (kao i uma) onomatopejskog porijekla. Potvrdu su nali u glagolima e. chrast i polj. chrostac to znai umjeti.31 U naem sluaju, toponim Hrasno dobilo je ime po lijepoj umi i hrastovima koji su nekada, (ali i danas prekrivaju), prekrivali ovaj kraj.32 Prvi put naselje se spominje 1533. godine u sastavu nahije Sprea. Donje Hrasno naseljavaju slijedei rodovi: Bukvarevii, Ljigii, Mujanovii, atii, Barii, Huremovii i drugi, a Gornje Hrasno: Husii, Hujdur, Uianin, Muhii itd.33 Stanovnitvo je daljim porijeklom iz june i jugozapadne Srbije (Uice, Valjevo, Priboj, Bajina Bata), Sandaka i Crne Gore.34 Naselje Jeginov Lug se nalazi zapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 8 km. Jeginov Lug je nastao od turske rijei jeny koja oznaava novi ivot i rijei lug.35 Lug moe oznaavati umicu, gaj (obino od listopadnog drvea), baru, pepeo i td.36 Kada spojimo ove dvije rijei dobijamo tano znaenje naselja Jeginov Lug, a to je movarno podruje obraslo ikarom kroz koje protie rijeka Sprea. U prvoj polovini XIX stoljea ovaj prostor se zvao Kadrii, zbog toga to je zemlja pripadala begovima Kadriima iz Dubrava (ivinice). Meutim, sredinom XIX stoljea begovi Kadrii dovode nekoliko vlakih porodica iz June Srbije da im rade na imanjima, a za naknadu dodjeljena im je zemlja. Od tada na ovaj prostor naseljava se sve vie rodova iz dinarskih krajeva Hercegovine i Srbije. Jeginov Lug su prije agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine naseljavale srpske porodice koje imaju vlako porijeklo a to su: Tadii, Kojii, Jovanovii, Savii, Samardii i Stjepanovii. Jelovo Brdo se nalazi 6 km juno od Kalesije. U etimologiji imena Jelovo Brdo, osjeaju se slavensko, ilirsko i grko porijeklo. Slavenska rije jelake, od rijei jova, joha ili jela. Brdo ima ilirski korijen ger, to znai uma, brdo. Grka rije bounos znai brdo, breuljak i vrh.37 U ovom pretplaninskom naselju i njegovoj okolici (na brdu Vis 450 m) rasprostranjene su jelove i borove ume, to upuuje na porijeklo samog imena naselja. U ovom naselju ivi bonjako stanovnitvo iz nekoliko rodova: Beirovii, Beirbaii, ivii, Osmanevii, Mulaomerovii i drugi. Naselje Kalesija Gornja je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-TuzlaZvornik i udaljeno je oko 2 km od Kalesije. "Bizantijski pisac Jovan Kinam (1150. i 1161. godine) spominje plemena pod imenom Kalisije (Halisije) a miljenja je da su doli iz Harezma, istono od Kaspijskog jezera. Osim u djelima bizantijskih pisaca ova plemena se spominju i u arapskim izvorima, gdje se govori da su muslimani (Halisije, Kalisije) u XII vijeku naseljavali Srem. Kako su sjeveroistona Bosna i Mava bile susjedne oblasti istog kraljevstva, misli se da su Halisije i ovdje neseljavali izvjesna naselja. Nema izriitih spomena, ali je isticano da na Kalisije (Halisije) upuuje sauvani naziv nekih toponima u sjeveroistonoj Bosni, kao to je selo Kalesija (Zvornik)".38 Ovo naselje naseljavaju sljedee porodice: Halilovii, Saltovii, Avdii, Subaii, Softii, Mujkii, Ibrievii i drugi. Kikai se nalaze sjeverozapadno od Kalesije grada i udaljeni su oko 8,5 km. Koliko je staro naselja i dakle korijeni, nije nam poznato. Meutim, rije kika (kyka) je
31 32

www.matica.hr www.abdullahovaavlija.net 33 www.abdullahovaavlija.net . 34 Prema kazivanju Hujdur Fetaha iz Gornjeg Hrasna, roenog 1962. godine 35 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 573 i 574. 36 Isto, str. 574. 37 www.free-st.htnet.hr 38 A. Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975, str. 116 i 117.

86

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija praslavenska i sveslavenska, a u hrvatskom jeziku rije kik moe oznaavati prigorje, gaj, gorjance i gorje.39 Rije kika oznaava ime ptice40 Naselje Kikai nalaze se u podnoju planine Majevice, pa prema tome spadaju u predgorsko (pretplaninsko) naselje. Po rijeima Sulejmana Mujanovia (1928.) u naselju su nastanjene slijedee porodice: Ahmedinovii, Mujanovii, Sakii, Avdii, Karii, Fatii, Avdibaii, i drugi. Planinsko naselje Kosovaa se nalazi 9 km jugoistono od Kalesije. Ime Kosovaa od rijei kos, pridjev (Vuk, razlika u akcentu)41, prilog koso, sveslavenski i praslavenski (osim slovenskog i bugarskog) i praslavenski sinonim kriv.42 "Kosa" je praslavenski i sveslavenski poljoprivredni termin. Odatle poimenienje kosina (iz ekog), strmo.43 Pridjevi na an kosan "strm", u kosom pravcu, postrance i ov kosov, vrlo est u toponimiji.44 Augmentativi na aa kosiraa (17. s.), kosjeraa, kosoraa.45 O kontinuitetu nastanjenosti na ovom podruju potvruje i gradina Kosovaa koja potie iz perioda kasnog eneolita (bakarnog doba). Bakarna sjekira sa gradine Kosovaa uva se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Naeni ostaci jasno govore o kontiniutetu naselja Kosovaa od prethistorije preko antikog doba, sve do danas, to najbolje svjedoi postojanje dananjeg naselja Kosovaa neposredno uz Gradinu.46 U ovom naselju ive sljedee srpske porodice: Dokmii, Zeevii i Kulii.47 Naselje Kulina se nalazi jugoistono od Kalesije i udaljeno je oko 8,5 km. Porijeklo imena Kulina vjerovatno potie od arapske i turske rijei (qull, kule), to oznaava viespratnu kamenu zgradu.48 Takoe je isto to i var, kastel to znai utvrda, kula, grad, gradina. Tako je prema kazivanju mjetana naselja prilikom izgradnje pruge Tuzla-Zvornik prije Drugog svjetskog rata, izmeu Capardi i Kuline naeni su temelji Muan kule. Pronaeni kamen je, naalost, upotrijebljen za izgradnju pruge TuzlaZvornik.49 U Kulini su nastanjene sljedee srpske porodice: Sikimii, Todorovii, Kulii, Bokovii, Pavlovii, a od bonjakih porodica Ferhatbegovii.50 Naselje Kusonje je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Tuzla-Zvornik i udaljeno je oko 9 km od Kalesije. Kusonja oznaava domau ivotinju (vo, ovan, pas), a isto znaenje ima i kusasma.51 Turskog porijekla je rije kuskun, to znai podrepnjak, podrepa kai provuen ispod repa konja i privren za sedlo ili samar, koji spreava da se sedlo ili samar ne smakne konju na vrat.52 Arheoloka orua pronaena na Gradini Kosovaa koja je udaljena oko 500 m od ovog naselja, potiu iz kasnog eneolita. To nam jasno govori o kontinuitetu ivljenja na podruju Kusonja jo od prahistorije. U
39 40

Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 79. Isto, str. 160-161. 41 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 160-161. 42 Isto, str. 161. 43 Isto, str. 161. 44 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 161. 45 Isto, str. 161. 46 Samir Halilovi,Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str.22. 47 Arhiva opine Kalesija, 2007. godine. 48 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom i hrvatskosrpskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 423. Kula je utvrda u tvravi, kamena zgrada koja mjesto prozora ima pukarnice podeene za odbranu od navale. 49 Muan kulom je upravljao Muan koji je vjerovatno bio vojni komadant. 50 Prema informaciji koju nam je saoptio Izet Mehmedovi iz Capardi, roen 1959. godine. 51 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969, str.139 52 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 427. Kula je utvrda u tvravi, kamena zgrada koja mjesto prozora ima pukarnice podeene za odbranu od navale.

87

D. Meanovi naselju ivi bonjako i srpsko stanovnitvo. Od bonjakih porodica ovdje ive: Musii, Lokmii, Muminovii, Hrustii i drugi, a od srpskih Zagorci, Pavlovii Staniii, Boii itd.53 Lipovice se nalaze sjeverozapadno od Kalesije i udaljene su oko 6 km. Lipa je simbol slavenstva. Lipovice su izvedene iz nekoliko rijei kao to su lipa, lipar, lipin, lipov, lipovina, a praslavenskog su porijekla (drvo ivota).54 Lipa je mehko i lahko, granato drvo sa utim mirisnim cvijetom, znaajnim za pelarstvo i u medicini.55 Lipar je mladica na lipi, koja se odsijeca radi skidanja like.56 Pridjevi koji avravaju na in lipin, na ov lipov, toponim u enskom rodu, poimenien na ina lipovina i avica lipovica.57 Po kazivanju mjetana, naselje je dobilo ime po velikom broju lipa koje su rasprostranjene u ovom podruju. Danas stanovnici ovog kraja beru i sue lipov cvijet. U Lipovicama ivi vie rodova kao to su: Bukvari, Hasanovii, Mujevii, Barii, Ibievii, Meanovii, Imamovii itd.58 Naselje Mahala je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 6 km od Kalesije. Porijeklo imena naselja Mahala je turskog (mhall)59 i arapskog (maala, mala)60, to znai dio grada ili sela, gradska etvrt, zaselak. Danas Mahalu naseljavaju porodice: Alii, Hadii, Karii, Kavazovii, Kuduzovii, Aljii, Jusii i drugi.61 Jugoistono od Kalesije, na udaljenosti od oko 7 km, nalazi se naselje Matkovac. O porijeklu imena nema pouzdanih informacija, meutim, rije matokip od latinske montem acutum u prevodu znai iljasto brdo, vrh brijega, to potvruje breuljkastobrdski reljef naselja. Stanovnitvo je mjeovito te od bonjakih porodica ovdje ive: ljivak, Kuduzovii, Omerbegovii, Salihbaii, Selimbaii, a od srpskih: Miloevii, Uroevii, orii, Vukainovii, Pelemii, Kliserii i drugi. Naselje Memii je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Zvornik i udaljeno je oko 5 km od Kalesije. Porijeklo imena ovog naselja do sada nije dovoljno istraeno. Arapskog je porijekla rije memlee (znai drava, zemlja, zaviaj, rodni kraj, mjesto, grad), zatim rije mma (mjesto gdje se ide, najee pjeice) i Memi arapsko muslimansko ime.62 U turskom jeziku susreemo rije memisane (vidi ar. mma), muko ime Memis, Memija i Mehmed, vjerovatno od Muhamed (ar. Muhammd, v.Muhamed).63 U naselju su nastanjeni sljedei rodovi: Mehmedovii, Ibramovii, Halilovii, Jajievii, Loznice, Hodii, Hadii, Malovii i drugi. Bonjako stanovnitvo je porijeklom iz Uica i Loznice, a ovdje se nastanilo u vrijeme srpskih ustanaka protiv Turaka u Srbiji. Naselje Miljanovci je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-Tuzla i udaljeno je oko 2 km od Kalesije. U etimologiji imena rijei miljanovci zapaa slavensko i arapsko porijeklo. U slavenskom rije miljan (mio, drag), u imenikoj slubi

53 54

Prema kazivanju Izeta Mehmedovia iz Capardi, roenog 1959. godine. Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 305 55 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969, str. 210 56 Isto, str. 210. 57 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 305. 58 Prema informaciji koju nam je saoptio Avdija Hasanovi iz Lipovica, roen 1945. godine. 59 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 439. 60 Isto, str. 439. 61 Prema kazivanju Senada Alia iz Mahale, roenog 1960. godine. 62 Isto, str. 453. 63 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1973, str. 453.

88

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija onaj koji je drag, a moe znaiti milo, umilno i td.64 U arapskom jeziku rije mill znai narod, nacija, religija, a rijei mila, mil, milja, milj oznaava plac, lokaciju, grunt, toprak, odnosno oznaavaju gradilite, prazno zemljite gdje se moe podignuti kua.65 Od sedam gradina, koje se nalaze na kalesijskom podruju, je i Gradina u zaseoku Gaj (Miljanovci). Prema kazivanju Husnije (Fehima) Meanovia, roenog 1952. godine, oko gradine prilikom obrade tla izoravali su razne ostatke keramikog posua.66 U Miljanovcima ive sljedee porodice: Fazlii, Hasanovii, Sinanovii, Aljukii, Kamerii, Kljuanin, Hamzii i td.67 Osmaci se nalaze 5 km jugoistono od Kalesije. U slavenskom jeziku rijei osmak (ivotinja od osam godina, djeak od osam godina, uenik osmog razreda), osmae (toponim kod Srebrenice ili nedonoce od osam mjeseci) i broj.68 itavi Osmaci su nekada bili svojina Fazlipaia. Po legendi u ovom selu jedna je ena na svijet donijela "osmorke".69 Kako je porodica bila siromana i nije se mogla prehraniti, ona je usvojena od bega Fazlipaia.70 Zbog roenja "osmorki", to naselje dobi ime Osmaci. Porijeklo imena se dovodi i u vezu sa vlakim stanovnitvom koje je radilo i obraivalo zemlju "na osminu", odnosno "na osmi dio", na begovskim imanjima. U vrijeme turske uprave na ovom podruju postojala je Fazlipaia kula. Prema tradiciji kulom je posljednji upravljao Alijaga Fazlipai iz Sarajeva, a naputena je prije Prvog svjetskog rata.71 Kula je bila graena od kamena na tri sprata i pokrivena bakrom.72 Ostaci zidina kule postojali su do kraja Drugog svjetskog rata. Po Fazlipaia kuli, zaselak u Osmacima danas se naziva Kula.73 Danas u ovom naselju ive sljedee srpske porodice: Dragievii, Vukosavii, Vuletii, Mijatovii, Cvijanovii, Filipovii, Nikolii, Popovii, Cvjetinovii i Urumovi.74 Naselje Petrovice je smjeteno 5 km sjeverozapadno od Kalesije. Petrovice se veu za Petar (antroponim), od latinske Petrus, pridjev Petrov, planina Petrovci.75 Kao dokaz nastanjenosti i ivljenja u praistoriji svjedoe nam ostaci gradine u Meanoviima (Gornje Petrovice). Gradina se nalazi pored puta na uzvienju 367 m u zaseoku Meanovii, koji iz Meanovia vodi ka Zulfiima.76 Kamene zidine na gradini postojale su do 1955. godine.77 Taj kamen, na alost, upotrijebljen je za izgradnju puta Tojii-Kalesija.78 Ovo breuljkasto naselje prua dobre uslove za bavljenje voarstvom. Po kazivanjima mjetana odreene sorte jabuka, kruaka i ljiva oni zovu
64

Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1971, str. 371 65 Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 463. 66 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003 ,str. 24. 67 Prema kazivanju Hasibe Sinanovi, roene 1949. godine. 68 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskog knjievnoga jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 215. 69 Prema kazivanju Mersije Ferhatbegovi iz Borogova, roene 1959. godine. 70 Isti kaziva 71 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 157. 72 Isto, str.157. 73 Isto, str. 157. 74 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera kod Osmaka, roenog 1957. godine. 75 Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, str. 649. 76 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 24. 77 Isto, str.24. 78 Isto, str.24.

89

D. Meanovi "petrovae", pa na osnovu toga i ime naselja Petrovice.79 Petrovac je ljekovita biljka koja raste uz oranice i puteve, naraste do 1m. Meutim, petrovac je i ovca, odnosno vrsta ovce.80 Ovdje su nastanjene sljedee bonjake porodice: Barii, Musii, Gutii, Zulii, Ibralii, Isajbegovii, Begii, Mujevii itd.81 Stanovnitvo je veinom doselilo iz Maarske u XVII i XVIII stoljeu, a iz Srbije (uiki kraj) u XIX stoljeu. 82 Zapadno od Kalesije na udaljenosti od oko jedan km nalazi se naselje Prnjavor. Rije prnjavor vodi porijeklo od grke rijei (proneios-koji je pred hramom ili od pronoia-u bizatsko doba zemlja dana, kao leno, na uivanje) dobro imanje.83 Usmena predanja govore da se neko naselio u blizini naselja, tj. da se tu neko "sprnjavorio", kako se u narodu kae za one koji se negdje dosele voeni nevoljom.84 U Prnjavoru ive sljedee bonjake porodice: Kurtii, Turii, Bukvarevii, Mujkii, Jusufagii, Tubii, Omerovii, Gazibegovii, a od srpskih porodica Popovii i Bajagii. Rajinci Donji se nalaze 4 km zapadno od Kalesije. Porijeklo imena naselja Rainci nije jo istraeno.85 Meutim, u turskom jeziku raja (raya) predstavlja siromaan svijet, narod, ljude, stado i slino, a i turske podanike koji nisu muslimani a plaaju danak.86 Rajinci vode porijeklo od rijei roj to oznaava zbir, mnotvo. Ovdje danas ive slijedee bonjake porodice: Suljkanovii, Salkii, Musii, Dafii, Poegii (porijeklom su iz Poege, Srbija), Mehmedovii, Kahrimanovii, Brkii, Paloi, Alibaii, Bajii (Bajina Bata) i drugi.87 Rajinci Gornji su smjeteni sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 5 km pored puta Tuzla-Kalesija. Danas u naselju ive: Meii, Dafii, Pilavdii, Hadii, Isajbegovii, Pjanii, Husii itd. Stanovnitvo je dijelom srbijanskog i crnogorskog porijekla, protjerano u XIX za vrijeme srpskih ustanaka.88 Rakino Brdo se nalazi jugozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 6 km. Porijeklo imena naselja je antroponimno od Raki. Od rodova ovdje ive sljedee srpske porodice: Bodirogii, Vojkovii, Crnogorevii, Andrii i drugi. Naselje Sajtovii se nalazi 6 km juno od Kalesije. Ime ovog naselja izvedeno je od glagola sjatiti se to znai skupiti se, odnosno sabrani, udrueni. Sajtovii su naseljeni bonjakim i srpskim stanovnitvom. Od bonjakih porodica ovdje ive: Alii, Jahii, Bureci, Vokii, Ramii, Alibaii i drugi, a od srpskih Stevanovii, Janii, Boii, Rebii, Marii itd.89 Naselje Sarai se nalazi pored magistralnog puta Tuzla-Kalesija, sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 4 km. Porijeklo imena naselja Sarai vezano je za sara (arapska rije) zanatlija koji prodaje i pravi razne predmete od koe, kao to su: konjska oprema (sedla, uzde, bisage, kubure), bensilasi, pletene kandije, razno remenje

79 80

Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1971, str. 405. 81 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. 82 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine. 83 Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978, str. 1091. 84 Prema kazivanju Hadire Bari iz Petrovica, roene 1936. godine 85 Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Rainaca Gornjih, roenog 1940. godine. 86 Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 530. 87 Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Rainaca Gornjih, roenog 1940. godine. 88 Isti kaziva. 89 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera, roenog 1957. godine.

90

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija itd. U naselju ive sljedee bonjake porodice: Imamovii, Zahirovii, Zulii, Hasanovii, Pjanii, Jahii, Aljukii, Alii i drugi.90 Seljublje se nalazi 13 km sjeverozapadno od Kalesije u blizini magistralnog puta Tuzla-Priboj-Ugljevik. Meutim, rije seljublje ako poveemo sa selo, onda to bi znailo odreenu ljubav, odnosno u ovom sluaju ljubav prema rodnom kraju. U blizini naselja nalazi se prethistorijska Gradina i Gornja Gradina iznad Dugih Njiva, istono od Banj Brda.91 U Seljublju su nastanjene porodice: Rizvanovii, Selimovii, Karahodii, Alii, Hadii, Smajii, Mujkanovii i drugi.92 Istono od Kalesije na udaljenosti od oko 7 km, nalazi se naselje eher. Ovo podruje je odavno nastanjeno o emu nam svjedoe ostaci materijalne kulture (Gradina na uzvienju Kik) iz prahistorije i antikog perioda.93 Ime naselja eher je turskoperzijskog porijekla i znaenja. U Turskom jeziku Sehir94 oznaava veliki grad ili mjesto, a isto znaenje ima i u Perzijskom jeziku her (er)95. U naselju eher danas ive sljedei bonjaki rodovi: Spahii, Alibaii, Balvanovii, Ahmetpaii, Bureci i Cakori.96 Stanovnitvo je ovdje naseljeno najveim dijelom iz jugozapadne Srbije i Crne Gore.97 Naselje Tojii se nalazi pored magistralnog puta Tuzla-Kalesija, sjeverozapadno od Kalesije na udaljenosti od oko 7,5 km. Kada je u pitanju porijeklo imena Tojia, ono se vezuje za doj (izdaan, hranljiv) i legendu o jednoj porodici, a sie predaje, ustvari je rivalstvo i suparnitvo dvije bogate porodice Huki i Toi.98 U dananjim Tojiima ivio neki Rupi, bogat ovjek koji je posjedovao puno mejhana. Poto je svima bilo smijeno prezime Rupi, on je sebi predio na Huki. Ali nakon nekog vremena dola je neka porodica Toi. I oni su bili bogati kao Hukii, pa to njima nije ilo na ruku. Sada Toii postadoe poznatiji od Hukia. Pa tako se i mjesto nazvalo Tojii.99 U naselju danas ive sljedei bonjaki rodovi: Kuralii, Kulii, Smajii, migalovii, Hukii, Agii, Mujkii, Paanovii, ahmanovii i drugi.100 Adem Handi u svom djelu "Tuzla i njena okolina u XVI stoljeu", pozivajui se na turske deftere iz 1528. i 1533. godine navodi da u nahiji Sprea jedno selo nosi naziv Dedino.101 U ovom toponimu se spominje rije djed koja asocira na starjeinu bosanske crkve i mogunost njegovog sjedita u ovom mjestu.102 I danas u naselju Tojii postoji zaseok koji nosi naziv Dedajii. Naselje Vilevii se nalazi 9 km jugoistono od Kalesije i smjeteno je pored lokalnog puta Kalesija-ekovii. Porijeklo imena Vilevii je od rijei uliv (utok, sliv). Meutim, Vila je mit po narodnom vjerovanju, natprirodno ensko bie, mlado, lijepo, sa dugakom rasputenom kosom.103 Viliast znai onaj koji ima oblik vila, ravast.104
90 91

Prema kazivanju Abdurahmana Dafia iz Gornjih Rainaca, roenog 1940. godine. Samir Halilovi, Mujo Zuli, Crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 22. 92 Prema kazivanju Sulejmana Mujanovia iz Kikaa, roenog 1928. godine. 93 Samir Halilovi, Mujo Zuli, Crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003, str. 25. 94 Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 583. 95 Isto, str. 583. 96 Prema kazivanju Ibre Alibaia iz ehera, roenog 1957. godine. 97 Isti kaziva. 98 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002, str.24. 99 Isto, 24. 100 Abdulah Kuli iz Tojia, roen 1940. godine 101 Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI stoljeu, Sarajevo, 1975, str. 264. 102 Isto, str. 264. 103 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 336-337.

91

D. Meanovi Volovnjak je bijesan ovjek kao da su vile u njemu.105 Viliar je veliki, sivi noni leptir koji na kraju tijela ima dvije crvene konaste izrasline.106 Ovo breuljkasto naselje je nastanjeno srpskim stanovnitvom. Ovdje ive sljedee porodice: Sarii, Milutinovii, Miliii, Rioii itd. Rod Riana (Rioii) koji je doao ovdje iz Hercegovine je porijeklom iz Ohrida, a daljim porijeklom su Tesalsko-Epirski vlasi.107 Naselje Vukovije Donje je smjeteno pored magistralnog puta Kalesija-ivinice i udaljeno je oko 11 km od Kalesije. Po rijeima starih ljudi Vukovije nose naziv po oporima vukova koji su sa okolnih planina naroito u zimskom periodu dolazili u ovo naselje. Sve do ezdesetih godina prolog stoljea vukovi su napadali stoku, a ponekad i mjetane naselja. Vukovije se spominju jo 1533. godine u okviru nahije Sprea. U Vukovijama Donjim ive slijedei rodovi: Majdanii, Imamovii, Herii, Smajlovii, Jakubovii, atii, Mehmedovii, Sokolovii, Rabotii, Jukanovii, Poegii, Mulamehmedovii i drugi.108 Zapadno od Kalesije, na udaljenosti od oko 9 km, nalazi se naselje Vukovije Gornje. U ovom naselju postoje slijedei zaseoci (mahale): Masle, ive i Dafii. U zaseoku ive nalazi se Atik (stara) damija koja je izgraena poetkom osmanske uprave i najstarija je damija u opini Kalesija, a i jedna od najstarijih u Bosni i Hercegovini. Danas u Vukovijama Gornjim ive sljedei bonjaki rodovi: Meanovii, Halilevii, Hamidovii, Alii, Kulanii, Aii, Subaii, Bajrii, Husejnovii, Habibovii, Hodii, Ronjakovii, Nuhanovii, Tupajii, Jajii, Makii, Malinovii, abanovii i drugi.109 Juno od Kalesije na udaljenosti od oko 2 km nalazi se Zelina. Ravniarski reljef, Spreko polje i plodno tlo imaju presudnu ulogu kada je u pitanju privreivanje u ovom naselju, pa i sam njegov naziv. Rije zelina (slavenska, pr. zeleno drvo tj. nije zrelo, zeleno povre, mlad i zelen, zelina- zelenjeti se).110 Zelinu naseljavaju Srpski rodovi: Vukovii, Spasojevii, Bearevii, Drakovii, Juroevii, Delii i drugi.111 Selo Zolje se nalazi 2,5 km sjeveroistono od Kalesije. Postoji narodna izreka "Leti u oi kao zolja", a zolja je osa insekt strljen (njemaka rije wespe osa, zolja).112 Prema narodnom predanju porijeklo imena naselja je povezano sa izvjesnim Zekerijahom Brkiem, koji je krenuo iz Srbije da se nastani u Bosnu. Doao je u dananje Zolje i tu sjeo da se odmori. Tu je odabrao ledinu gdje e sagraditi kuu. Pojavi se njemu nepoznat ovjek. -Ko si ti?- Upita ga Zekerijah. -Zoljan, ree on mrzovoljno. -ta trai na mojoj zemlji? Mislio sam se naseliti ovdje. Moe, ali preko tri brda od mene. Zoljan je otiao odatle i nastanio se na drugom mjestu. Tu gdje se naselio nastalo je selo Zolje.113 Danas ovdje ive srpske porodice: Jovii, Erii, Cvijetii, Laketii, Drakovii, Lazarevii, Stojanovii, Mihajlovii, Filipovii i Rakii.114 U
104 105

Isto, str. 337. Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, Beograd, 1969, str. 42. 106 Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967, str. 337. 107 Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva BiH, Sarajevo, 1998, str. 67 i 68. 108 Prema kazivanju Munire Majdani iz Donjih Vukovija, roene 1936. godine. 109 Prema kazivanju Fehima Meanovia iz Gornjih Vukovija, roenog 1935. godine. 110 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, str. 207. 111 Prema kazivanju Salkana Huremovia iz Gornje Kalesije, roenog 1961. godine 112 Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, str. 213. 113 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002. 114 Prema kazivanju Salkana Huremovia iz Gornje Kalesije, roenog 1961. godine.

92

Starost i porijeklo imena naselja u opini Kalesija periodu austrougarske uprave kao i izmeu dva svjetska rata srpsko stanovnitvo se naselilo na begovska imanja u ovom naselju. Naselje Zukii je smjeteno pored gornjeg toka rijeke Bukovice i magistralnog puta Kalesija-Sapna, sjeveroistono od Kalesije na udaljenosti od oko 5 km. Zukii se mogu vezati za antroponime Zuko, Zulfikar (arapsko muko ime).115 Danas na ovom prostoru ive slijedee porodice: Halilovii, Ibrii, Ahmetovii i Hamzii. Zakljuak Vei dio dananje teritorije opine Kalesija je bio nastanjen u prethistoriji. S obzirom na tu injenicu kao i na pronaene arheoloke lokalitete iz kasnijih perioda moemo konstatovati da je na ovom prostoru postojao kontinuitet ivljenja od najstarijih vremena do danas. Razdoblje srednjeg vijeka veoma rijetko se spominje u historijskoj literaturi iako kalesijsko podruje u ovom vremenskom periodu obiluje brojnim arheolokim spomenicima i toponimima. Predpostavlja se da su u srednjem vijeku ovdje bile nastanjene muslimanskim hazarskim plemenima Kalisije ili Halisije iz XII stoljea. Da su se ova plemena naseljavala i na prostoru sjeveroistone Bosne, odnosno gornjeg toka rijeke Spree, svjedoe sauvani nazivi veeg broja dananjih hidronima i toponima kao to su: Kalesija, Kalesijica, Kalesijska rijeka, Kalesija Gornja, Kalesijski lugovi, Kalesijsko polje itd. U etimologiji imena primjeuju se ilirska, praslavenska, staroslavenska, slaveska, latinska, turska, arapska i dr. Narodne predaje o Kalesijskim naseljima odnose se na postanak naselja, poznatih linosti minulih vremena, historijske i mitoloke predaje, kao i predaje o porodicama. Vjerovanje u istinitost predaje nije upitno, barem to tako tvrde kazivai. Narodni govor zacijelo je jedno od najbitnijih karakteristika usmene narodne tradicije i potvrda njene autentinosti. U vjerskoj strukturi najznaajniji su bili Bogumili, koji su ostavili brojne tragove o svom postojanja. Lokaliteti sa nekropolama steaka se nalaze danas u samim naseljima ili u njihovoj neposrednoj blizini, to nam govori da su dananja naselja nastala na lokalitetima gdje su nekada ivljeli bogumili. Slabljenje Turske imperije i gubljenje teritorija u Maarskoj i Slavoniji, te progoni muslimana iz tih krajeva, uzrokovali su velika migraciona kretanja. Dio tog stanovnitva se naselio i na podruje Kalesije. Do novih progona muslimanskog stanovnitva iz Srbije dolo je u prvoj polovini XIX stoljea. Pravoslavno vlako stanovnitvo se naseljava u ove krajeve iz Hercegovine, Crne Gore i June Srbije poev od XVI stoljea pa kroz itav osmanski period.. Literatura i izvori Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, "Svjetlost", Sarajevo, 1975. Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, "Svjetlost", Sarajevo, 1973. Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva BiH, Narodna i Univerzitetska biblioteka BiH, Sarajevo, 1998. Ahmet Kasumovi, Toponimi, etnici i ktetici Tuzle i okoline, Tuzla, 1986. Petar Skok, Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1972. Salih Kulenovi, Kulturna antropologija, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 2002. Samir Halilovi, Mujo Zuli, Kalesija crtice iz kulturno-historijske prolosti, Kalesija, 2003.

115

Abdulah kalji, Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, str. 655.

93

D. Meanovi Vuk St. Karadi, Srpski rjenik istumaen njemakim i latinskim rijeima, Beograd, 1969. Bratoljub Klai, Rjenik stranih rijei, Nakladni zavod matice Hrvatske, Zagreb, 1978. Enes Tuna, Sanita Lisica, Tursko-srpski i srpsko-turski renik, Birografika Subotica, Beograd, 2005. uro Basler, upa i grad Soli u srednjem vijeku, Dvadeset godina industrijske proizvodnje soli u Tuzli, Tuzla, 1975 Nermin Bukvar, Diplomski rad, Narodne predaje Kalesije i okoline, Tuzla, 2002. Grupa autora matice srpske i matice hrvatske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, Zagreb, 1967. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1969. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Novi Sad, 1971. Grupa autora matice srpske, Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, Novi Sad, 1973. www.rastko.org.yu. www.free-st.htnet.hr www.matica.hr www.glas-javnosti.co.yu www.abdullahovaavlija.net www.prijepolje.net

94

Zbornik radova PMF 3, 95 100 (2006)

Originalni nauni rad

POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA NA REKULTIVISANOM ZEMLJITU U KREKANSKOM UGLJONOSNOM BAZENU U PERIODU 1996-2006. GODINE THE AGRICULTURAL PRODUCTION ON RECUPERATED SOIL IN KREKA CARBONACEOUS BASIN IN PERIOD 1996-2006. Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Sabahudin Smaji, asistent, Semir Ahmetbegovi, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U radu se s geografskog aspekta analiziraju degradirane i rekultivisane povrine u krekanskom ugljonosnom bazenu i elementi njihove kvantitativne i kvalitativne valorizacije (prije svega proizvodnja poljoprivrednih kultura). Eksploatacijom uglja na podruju Sjevernog krekanskog sinklinorijuma obuhvaeno je i degradirano 875 ha zemljita od ega 693 ha na podruju opine Lukavac i 182 ha na podruju opine Tuzla. U navedenom podruju je rekultivisano ukupno 408 ha, a od toga na podruju opine Lukavca 359 ha i na podruju opine Tuzla 49 ha. Na rekultivisanim povrinama su osamdesetih godina prolog vijeka zasijane travne kulture (leguminoze i djeteline), a sredinom devedesetih godina XX vijeka zapoelo se i sa poljoprivrednom proizvodnjom. Uglavnom se proizvode penica, krompir, kukuruz, zob, jeam, paradajz, paprika, krastavac i dr. poljoprivredne kulture. U periodu 1996-2006. godine na rekultivisanim povrinama povrinskih kopova Krekanskog ugljonosnog bazena proizvedena je 251 tona kukuruza, 102 tone krompira, 45 tona penice, 20 tona kupusa, 8,1 tona paradajza i dr. Kljune rijei: Geografski aspekt, zemljite, poljoprivredna proizvodnja, Krekanski bazen. Abstract With geographical aspect in this paper are analyzed degradations and recuperated soil on surfaces in Kreka carbonaceous basin and elements of their quantitative and qualitative valorisation (before all production of agricultures). With mine extraction on area of North Kreka sinclinorioum is included degradation of 875 ha of soil from whereof 693 ha are on the area of municipality Lukavac and 182 ha on area of municipality Tuzla. In quoted area is recuperated in total 408 ha where of on area of municipality Lukavac 359 ha and on the area of municipality Tuzla 49 ha. In eighties of the last century on recuperated surfaces are planted grassy cultures (leguminous and the clover), and in the middle of the nineties it was began with agricultural production. Mostly are producing wheat, corn, oat, potatoes, barley, tomato, paprika, cucumber and other agricultures. In period 1996-2006 on recuperated surfaces in open-pit mining of Kreka carbonaceous basin are produced 251 tons of corn, 102 tons of potato, 45 tons of wheat, 20 tons of cabbage, 8,1 tons of tomato etc. Key words: Geographical aspect, soil, degradation, recuperated, agricultural production, Kreka basin. degradacija, rekultivacija,

S. Kulenovi, S. Smaji, S. Ahmetbegovi Uvod O povrinskoj eksploataciji uglja u Krekanskom ugljonosnom bazenu kao i posljedicama te eksploatacije do sada nije pisano sa aspekta geografske nauke. Naime, s eksploatacijom uglja u navedenom bazenu zapoelo se krajem XIX vijeka. Od tada pa sve do ezdesetih godina XX vijeka ovdje se permanentno obavljala rudarska aktivnost, uglavnom podzemnim putem. Sredinom ezdesetih godina prolog vijeka u ovom podruju otpoelo se sa povrinskom eksploatacijom uglja. Ovakvim nainom eksploatacije uglja unitene su znaajne povrine kvalitetnog zemljita. Krajem sedamdesetih godina prolog vijeka u Krekanskom bazenu zapoela je rekultivacija degradiranog zemljita. Na tom zemljitu su uglavnom sijane travne kulture, a sredinom devedesetih godina prolog vijeka zapoelo se i sa poljoprivrednom proizvodnjom. Cilj ovog rada je prezentiranje poljoprivredne proizvodnje na rekultivisanim povrinama Krekanskog ugljonosnom bazena u periodu 1996-2006. godine. Degradirane i rekultivisane povrine u krekanskom ugljonosnom bazenu U svrhu otvaranja povrinskih kopova u krekanskom ugljonosnom bazenu eksproprisano je ukupno 1.865 ha zemljita. Na podruju opine Lukavac ekspropisano je 998 ha (PK "iki Brod", PK "Lukavaka Rijeka", PK "Paii" i PK "Huskii"), u opini Tuzla 205 ha (PK "iki Brod" i PK "Plane") i u opini ivinice 662 ha zemljita (PK "Dubrave" I faza).1 Na ekspropisanim povrinama degradirano je preko 1.200 ha zemljita.2 Krajem sedamdesetih godina prolog vijeka na podruju povrinskih kopova Sjevernog krekanskog sinklinorijuma zapoeli su radovi na rekultivaciji degradiranog zemljita u skladu sa vaeim zakonskim propisima. Shodno tada vaeim propisima bioloka rekultivacija je izvrena u Lukavakoj Rijeci na 51 ha, Paiima na 29 ha, Huskiima na 80 ha, Zagorju i Kariima na 110,5 ha, ikom Brodu na 178,5 ha i u Planama na povrini 20,8 ha. Iz navedenih podataka se vidi da degradirano zemljite u navedenom podruju nije u cijelosti rekultivisano. Naime, potrebno je rekultivisati jo 222 ha u Lukavakoj Rijeci, 115,6 ha u ikom Brodu i 13 ha u Huskiima. (Tabela 1.) Na podruju Crvenog Brda do sada nije bilo rekultivacije, a degradirano je 20 ha zemljita. U okviru povrina u toku povrinske eksploatacije uglja oformljeno je pet jezera ukupne povrine 31 ha. Jedno jezero se nalazi na podruju opine Tuzla, povrine 22 ha, a ostala etiri su na podruju opine Lukavac, povrine 9 ha. Na podruju Junog krekanskog sinklinorijuma (PK "Dubrave") do danas nije bilo rekultivacije iako je do sada eksploatacija vrena na preko 662 ha zemljita. Za potrebe bioloke rekultivacije na podruju povrinskih kopova krekanskog ugljenog bazena utroeno je oko 1.376.000 KM odnosno 4665 KM/ha.3 Na podruju PK "iki Brod" (60 ha) i PK "Huskii" (10 ha) potrebno je obezbijediti dodatna sredstva da bi se bioloka rekultivacija na navedenim povrinama zavrila u potpunosti.

1 2 3

Sufi-Mii, S: Pristup zatiti okoline u razvoju rudarske djelatnosti, Kreka 120 godina, Tuzla, 2006. str. 65. U ove povrine nije uraunato podruje Krojice gdje je povrinska eksploatacija uglja poela 1885. godine, zatim obnovljena 1951. godine i definitivno zavrena dvije godine kasnije. Kneiek, ., Ulji, H., Husagi, R.: Oblikovanje i prenamjena prostora povrinskih kopova lignita, Rudarski institut Tuzla, Tuzla, 2006. str. 209.

96

Poljoprivredna proizvodnja na rekultivisanom zemljitu u krekanskom ugljonosnom bazenu u periodu 1996-2006. godine Tabela 1. Rekultivisane i druge povrine na podruju povrinskih kopova krekanskog ugljenog bazena ha Lokalitet Bioloka Nije Slobodne Ukupno rekultivacija rekultivisano povrine Lukavaka Rijeka 51 222 50 323 Paii 29 0 5 34 C. Brdo 0 20 0 20 Huskii 80 13 30 123 Zagorje-Karii 110,5 0 4,5 115 iki Brod 178,5 115,6 0 294,1 Plane 20,8 0 0 20,8 Ukupno 469,8 370,6 89,5 929,9 Izvor: Arhiva RL Kreka

Slika 1. Rekultivisano zemljite u krekanskom ugljonosnom bazenu (u pozadini vjetako jezero, naselje Plane i TE Tuzla) Poljoprivredna proizvodnja na rekultivisanom zemljitu u krekanskom ugljonosnom bazenu Na rekultivisanom zemljitu povrinskih kopova Krekanskog ugljenog bazena zastupljena je smjea lucerki i trava na povrini 365 ha, od toga u ikom Brodu 237 ha, Huskiima 98 ha i u Paiima 30 ha; u Paiima najzastupljenija je lucerka, a u Huskiima trave. Na veim strminama i nestabilnim dijelovima terena na podruju lokaliteta "Paii" na povrini od 2 ha zasaen je bagrem. Najbolja pokrovnost je postignuta u kompleksu "Paii" a zatim "ikom Brodu" i "Huskiima". Na povrini od 10 ha u Huskiima i 60 ha u ikom Brodu nisu primijenjene odgovarajue mjera, prije svega koenje, pa su izostali efekti rekultivacije. etverogodinji rezultati mjerenja prinosa sijena sa rekultivisanih povrina navedenih kompleksa pokazali su da prinosi na zemljitu nagiba 16 % iznose 8516 kg/ha, a prinosi na ravnijim dijelovima 9464 kg/ha.4
4

Kneiek, ., Ulji, H., Husagi, R.: Oblikovanje i prenamjena prostora povrinskih kopova lignita, Rudarski institut Tuzla, Tuzla, 2006. str. 217.

97

S. Kulenovi, S. Smaji, S. Ahmetbegovi Prema podacima Statistikog zavoda Federacije Bosne i Hercegovine prosjeni prinosi sijena djetelinsko-travne smjee na prirodnom zemljitu u opini Lukavac u istom periodu iznosili su 3670 kg/ha. To znai da su u tom periodu prinosi sa kosina rekultiviranog zemljita bili 2,3 puta vei, a sa uravnjenih povrina 2,6 puta vei nego prinosi na prirodnom zemljitu. Proizvodnja zelene mase i sijena u kompleksu "Paii" je znatno vea od proizvodnje na prirodnom zemljitu, a u kompleksu "Huskii" proizvodnja je kao na prirodnom zemljitu osim povrine od 10 ha gdje rekultivacija nije zavrena. Na kompleksu "iki Brod" proizvodnja je neto vea od proizvodnje na prirodnom zemljitu ukoliko se zanemari 60 ha zemljita na kome rekultivacija takoe nije zavrena. Zbog nestaice hrane 1993. godine na rekultivisanom zemljitu u ikom Brodu zapoelo se s proizvodnjom krompira, a posijano je 10 ha. Sredinom devedesetih godina XX vijeka poljoprivredna proizvodnja je na rekultivisanim zemljinim povrinama povrinskih kopova Sjevernog krekanskog sinklinorijuma dobila na znaaju, a proizvedeno je 25,5 tona krompira, 2,1 tona penice, 3,7 tona kukuruza, 0,5 tona jema, 2,3 tone luka i 13,8 tona kupusa. Ovom proizvodnjom ostvarena je dobit od 18 727 KM. Naredne godine (1996.) proizvedeno je 15,7 tona krompira, 8 tona kukuruza, 8,1 tona jema, 1,3 tone rai, 1,2 tone luka i 4 tone travno-djetelinske smijee. Na navedenim povrinama je 1997. godine proizvedeno 10 tona krompira, 33 tone kukuruza, 15 tona sijena, 150 tona silae za ishranu stoke i 6 tona ostalih kultura. U 1998. godini proizvedeno je 23,2 tone krompira, 15 tona kukuruza, 9,4 tone penice, 20 tona sijena, 70 tona silae za stoku i 10,2 tone ostalih kultura. U istoj godini proizvedeno je 3995 l mlijeka, 850 kg ribe pastrmke, 1368 kg tuijeg, 726 kg juneeg i 427 kg ovijeg mesa. U 2000. godini, zbog sue, zabiljeeni su manji prinosi poljoprivrednih kultura sa rekultivisanih povrina. Proizvedeno je 3,5 tona krompira, 10 tona kukuruza, 11,4 tone penice, 1 tona crnog luka, 1,1 tona paprike, 2,6 tona kupusa, 0,72 tone mrkve, 33 tone sijena i 3400 l mlijeka. Tokom 2002. godine zasijano je 10 ha penice, 11 ha kukuruza i 0,3 ha krompira. Proizvedeno je 22 tone penice, 40 tona kukuruza, 0,84 tone krompira, 0,81 tona paprike i 5281 l mlijeka. Na rekultivisanim povrinama Rekultivacije "iki Brod" 2004. godine je zasijano 12 ha kukuruza, 6 ha jema, 700 m2 paradajza, 540 m2 paprike i 16 ha djeteline, a proizvedeno je 7,5 tona jema, 71 tona kukuruza, 2,8 tona paprika, 5 tona paradajza, 23,2 tone krompira i 3,7 tona kupusa. Povre je uglavnom isporueno Pogonu "Standard Kreka" i Simbri d.o.o. u Srebreniku, a Mljekari Tuzla je u istom periodu isporueno 7005 l kvalitetnog mlijeka. U 2005. godini Simbri d.o.o. u Srebreniku je isporueno 2349 kg poljoprivrednih proizvoda, d.o.o "Lattecu" u Tuzli 809 l mlijeka, Pogonu "Standard Kreka" 512 kg teleeg mesa i 13,9 tona povra, a proizvedeno je i 70 tona kukuruza i 30 tona sijena. Tokom 2006. godine d.o.o Klasu Srebrenik isporueno je 28686 kg penice, d.o.o "Sjeme Tuzla" 2020 kg jema, d.o.o "Lattecu" u Tuzli 6703 l mlijeka, Pogonu "Standard Kreka" 786 kg juneeg mesa, 505 kg luka i zelene salate, 705 kg paprike, 810 kg krastavca i 3087 kg paradajza.5 U periodu 1996-2006. godine na rekultivisanom zemljitu u ikom Brodu proizvedene su 798,2 tone razliitih poljoprivrednih proizvoda, a od toga su 322 tone ili 40,3 % sijena i travno-djetelinskih smjea, 315 tona ili 39,5 % itarica, 140,8 tona ili 17,6 % povra, 4,2 tone ili 0,5 % mesa i 16,2 tone ili 2 % ostalih kultura. U strukturi proizvodnje itarica u navedenom periodu najvee uee je imao kukuruz 250,7 tona ili 79,6 %, zatim penica 44,9 tona ili 14,3 %, jeam 18,2 tona ili 5,8 % i ra 1,3 tone ili
5

U 2006. godini vrijednost isporuenih odnosno prodatih proizvoda iznosila je za; penicu 7 457,61 KM, jeam 445,5 KM, mlijeko 3 075,00 KM, junee meso 5 883,10 KM, luk i zelenu salatu 1 262,5 KM, papriku 938,00 KM, krastavce 759, 3 KM i paradajz 3 059 KM.

98

Poljoprivredna proizvodnja na rekultivisanom zemljitu u krekanskom ugljonosnom bazenu u periodu 1996-2006. godine 0,4 %. Najvei ostvareni prinos od povra imao je krompir 102 tone ili 72,4 %, zatim kupus 20 tona ili 14,2 %, paradajz 8,1 tona ili 5,8 %, paprika 5,4 tona ili 3,9 %, luk 4,5 tona ili 3,2 % i mrkva 0,7 ona ili 0,5 %. U navedenom periodu na rekultisolu povrinskih kopova krekanskog bazena proizvedeno je 150 tona ili 46,6 % silae za stoku, 98 tona ili 30,4 % sijena i 74 tone ili 23 % travno-djetelinskih smijea. Tokom 1998. godine u navedenom pogonu proizvedeno je 0,85 tona ili 25,1 % pastrmke, 1,4 tone ili 40,5 % tuijeg mesa, 0,73 tone ili 21,6 % juneeg mesa i 0,43 tone ili 12,7 % ovijeg mesa. Proizvodnja povra se na rekultivisanom zemljitu u ikom Brodu obavlja uglavnom u plastenicima i to paradajz i krastavac u dva, a paprika u jednom plasteniku. Na rekultivisanim povrinama navedenih kopova u posljednjih nekoliko godina prosje no je zasijavano 10-15 ha kukuruza, 10-15 ha penice, 10 ha travnih povrina, 5 ha jema, 1 ha krompira i dr. Zbog slabog prinosa na navedenom zemljitu se od 2006. godine vie ne sije krompir. Prinos penice na rekultisolu krekanskog bazena iznosi 27 do 30 tona na 10 ha, kukuruza 70 do 80 tona na 10 ha, prinos sa jednog struka paprike iznosi 2,5 kg, sa jednog struka paradajza 5-6 kg i dr.

Slika 2. Zasijane poljoprivredne kulture na rekultivisanom zemljitu u krekanskom ugljonosnom bazenu Tabela 2. Kvalifikaciona struktura zaposlenih u pogonu Rekultivacije iki Brod u periodu 1996-2006. godine Godina NK PK KV SSS VK VS VSS Ukupno 1996 4 5 19 6 3 1 2 40 1997 5 3 21 4 5 1 2 41 1998 4 2 21 5 4 1 2 39 1999 4 1 17 5 4 1 1 33 2000 4 1 17 5 4 1 2 34 2001 3 0 16 4 4 1 2 30 2002 3 0 16 5 4 1 1 30 2003 9 0 18 9 4 2 1 43 2004 11 0 21 9 4 2 2 49 2005 9 0 20 8 3 1 2 43 2006 8 0 20 8 2 1 2 41 Prosjek 5,8 2,4 18,7 6,2 3,7 1,2 1,7 38,5 % 15,1 2,8 48,7 16,1 9,7 3,1 4,5 100,0 Izvor: Arhiva RL "Kreka"

99

S. Kulenovi, S. Smaji, S. Ahmetbegovi Iz podataka prezentiranih u tabeli 2. vidi se da je u periodu 1996-2006. godine u pogonu Rekultivacije "iki Brod" bilo zaposleno u prosjeku 38,5 radnika. Iz tabele se takoer vidi da je najvie bilo kvalifikovanih (18,7 radnika) i radnika sa srednjom strunom spremom (6,2 radnika), a najmanje radnika sa viom strunom spremom (1,2 radnika). Nekvalifikovanih radnika je bilo u prosjeku 5,8, polukvalifikovanih 2,4, visokokvalifikovanih 3,7 i zaposlenih sa visokom strunom spremom svega 1,7 radnika. Promjene u kvalifikacionoj strukturi radnika navedenog pogona najuoljivije su kod nekvalificiranih, polukvalificiranih i radnika sa srednjom strunom spremom. U pogonu Rekultivacije "iki Brod" krajem 1995. godine bilo je zaposleno 24, a krajem 1996. godine 40 radnika. Od 1996. do 1999. godine u navedenom pogonu broj zaposlenih nije se bitnije mijenjao. U periodu 1999-2005. godine desile su se promjene u pogledu broja zaposlenih iji ukupan broj se poveao, a to je uticalo prije svega na kvantitet i kvalitet poljoprivredne proizvodnje u Rekultivaciji iki Brod. Zakljuak Podruje Tuzlanskog kantona se odlikuje malim zemljinim fondom, a u prosjeku na jednog stanovnika otpada 0,32 ha poljoprivrednog, odnosno 0,22 ha obradivog zemljita. Ovo je najevidentniji u opini Banovii koja raspolae sa 0,04 ha obradivog zemljita po stanovniku, te u opini Tuzla gdje iznosi 0,09 ha po stanovniku. U periodu 1965-1975. godine na podruju opina Banovii, Lukavac i ivinice degradirano je 5.928 ha zemljita, od toga preko 44 % povrinskim kopovima, a 31 % vodnim akumulacijama. Povrinskom eksploatacijom uglja u tuzlanskom ugljonosnom bazenu je na direktan ili indirektan nain degradirano preko 8000 ha zemljita, zagaen je zrak, podzemne i povrinske vode, izmjetena brojna seoska naselja i dr. Do sada je u ovom podruju rekultivisano cca 800 ha, od ega u krekanskom ugljonosnom bazenu cca 410 ha. Na rekultivisanim povrinama u ovom ugljonosnom bazenu sredinom 1990-ih zapoela je proizvodnja penice, krompira, kukuruza, zob, jema, paradajza, paprika, krastavca i dr. poljoprivrednih kultura. Proizvodnja zelene mase i sijena je znatno vea nego na prirodnom zemljitu, dok su prinosi itarica i povra zadovoljavajui. U cilju optimalnog razvoja ovog podruja i rjeavanja brojnih ekolokih problema uzrokovanih povrinskom eksploatacijom uglja potrebno je u budunosti ovim problemima posvetiti dunu panju. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kneiek, ., Ulji, H., Husagi, R.: Oblikovanje i prenamjena prostora povrinskih kopova lignita, Rudarski institut Tuzla, Tuzla, 2006. Sufi-Mii, S: Pristup zatiti okoline u razvoju rudarske djelatnosti, Kreka 120 godina, Tuzla, 2006. Jankovi, M., Atanackovi, B.: Biogeografija sa pedologijom, Geografski fakultet Beograd, 1999. Plut, D.: Geografske metode prouevanja degradacije okolja, Filozofska fakulteta, Oddelek za geografijo, Ljubljana, 2004. Spahi, M.: Osnove geoekologije, Harfo - graf, Tuzla, 1999. Godinji izvjetaji o poslovanju RL Kreka u Tuzli za period 1996-2006. godine.

100

Zbornik radova PMF 3, 101 108 (2006)

Originalni nauni rad

GRUPNI OBLIK RADA U NASTAVI GEOGRAFIJE GROUP WORK IN TEACHING GEOGRAPHY Dr. sci. urica Komlenovi, spoljni saradnik, Mr. sci. Edin Jahi, spoljni saradnik, Prirodno-matematiki fakultet u Tuzli Abstrakt U radu je prikazan nain organizacije grupnog oblika rada u nastavi geografije i njegov odgojno-obrazovni znaaj za uenike. Modernizacija nastave geografije, kao imperativ, u posljednje vrijeme pred nastavnike postavlja primjenu novih i drugaijih oblika i metoda rada. U dosadanjem odgojno-obrazovnom radu najvie se primjenjivao frontalni oblik rada, koji se polako potiskuje iz nastave. Grupni oblik rada, iako nam je odavno poznat, tek u posljednje vrijeme postaje aktuelan u nastavi i sve vie se koristi. Grupni oblik rada podrazumjeva podjelu uenika u manje grupe, koje samostalno obrauju pojedine nastavne sadraje i na kraju asa vre prezenatciju svog rada. Nastavnik u tom obliku rada ima samo ulogu organizatora i moderatora. Geografija kao nastavni predmet prua izuzetno velike mogunosti za primjenu ovakvog oblika rada, jer njeni sadraji tome pogoduju (mogu se podjeliti na manje cjeline). Kljune rijei: geografija, grupni oblik rada, nastava, uenik, nastavnik. Abstract This work shows the organizational methods of a group work during the lessons of geography and its educational and didactic significance for students. The recent upgrading of geography classes demands new and diverse methods for teachers. Nowadays, the frontal method is commonly used but it is slowly being displaced. The group work method has been well known for a long time but only lately it started to be factual during the lessons and regularly used. The group work method requires the class division into the small groups that independently process some topics and eventually they present their works. The teacher is only an organizer and a moderator during this teaching method. The Geography subject provides a great deal of options for this teaching method, as the lesson contents are suitable to be divided into small parts. Key words: geography, group work, teaching, student, teacher.

. Komlenovi, E. Jahi Uvod Konstantni zahtjevi za osavremenjivanje nastave geografije niu iz ogromnih potreba za sve veim brojem kadrova obrazovanih na savremenim principima nauke i tehnike. Izraz tog nastojanja da se ide u korak sa vremenom nalazi svoj odraz u reformi kolstva i sistema obrazovanja. Sprovodei reformu nuno je izvriti objedinjavanje obrazovnih sistema u Bosni i Hercegovini, kao i uvoenje novih odnosa i novih oblika i metoda rada u nastavi. Znaajno mjesto u realizaciji reforme obrazovanja i nastavnog procesa imaju novi oblici rada, koji pospjeuju usvajanje nastavne materije, uspostavljaju jednostavniji i bri kontakt izmeu nastavnika i uenika, oivljavaju i aktiviziraju nastavni proces i poveavaju panju uenika. U skladu s tim potrebno je izvriti i modernizaciju nastave geografije, u prilog tome, Mavricij Zgonik (1967.) navodi da "Nastavno-vaspitni ciljevi savremene nastave geografije zahtjevaju vie raznolikosti i vie elastinosti nastavnih oblika, metoda i tehnike". Jedan od novijih oblika rada (mada nam je svima poznat i od ranije) je grupni oblik rada, koji se u posljednje vrijeme sve vie koristi u nastavi. Nastava geografije prua izuzetno velike mogunosti za primjenu ovakvog oblika rada, jer njeni sadraji tome pogoduju (mogu se podjeliti na manje cjeline). Grupni oblik rada unosi ritam i aktivnost u nastavu aktivizirajui sve uenike u odjeljenju, tako da je nemogua pasivizacija, izolacija ili nezainteresovanost uenika. Ovim oblikom rada nastavnik aktivira sve uenike u razredu i omoguuje im ispoljavanje i razvijanje razliitih individualnih sklonosti. Na ovaj nain ostvaruje se cilj i jedan od najaktuelnijih problema savremene kole, a to je stvoriti takve odnose izmeu uenika i nastavnika koji e razvijati aktivnost uenika, uiti ga i privikavati samostalnom i strpljivom temeljnom uenju, posmatranju, ispitivanju, provjeravanju, miljenju i radu. Nauiti ga da samostalno i odgovorno pristupa problemima koje im danas postavlja uenje i kolovanje, a koje e im sutra nametnuti ivot. Grupni oblik nastavnog rada Grupni oblik nastavnog rada/grupni rad je kolektivni rad cijelog odjeljenja koje je podjeljeno na grupe koje rjeavaju razliite predviene zadatke. Svoje aktivnosti i dobijene rezultate svaka grupa saoptava ostatku odjeljenja/ostalim radnim grupama. Nastavnik odluuje na koji e nain formirati radnu grupu. Tako se radne grupe formiraju na osnovu: sposobnosti uenika, njihovih interesovanja, na osnovu rasporeda sjedenja u uionici, raspoloivog vremena za realizaciju zadataka i slino. Po V. Poljaku grupni oblik rada je:"Grupni rad uenika izvodi se tako da se unutar uenikog kolektiva povremeno formiraju manje skupine uenika koje samostalno rade na odreenim zadacima i s rezultatima svoga rada upoznaju nastavnika odnosno cijeli kolektiv (Poljak, 1985.). Grupni rad se moe koristiti u svim fazama nastavnog procesa. Postoje razne mogunosti koritenja ovog oblika rada i njegovog prilagoavanja drugim djelovima nastavne tehnologije. Pedagoka vrijednost i upotreba ovog oblika rada u tijesnoj je vezi sa organizaciono-tehnikim uslovima kole, izborom nastavnih sadraja, postavljenih ciljeva i zadataka i svakako, strune i didaktiko-metodike osposobljenosti nastavnika. Bitno je istai injenicu da je nastavnik taj koji e da osjeti mogunost i mjeru primjenjivanja bilo koje nastavne metode ili oblika rada. Pedagoki je neopravdano apsolutizirati jednu metodu ili oblik rada i stalno ih primjenjivati. Kod nas u posljednje vrijeme postoji veliko interesovanje meu nastavnicima, a i meu uenicima za primjenu grupnog oblika rada u nastavi, jer se kroz takav oblik rada proces sticanja znanja ini lakim, a istovremeno upuuje uenike na aktivnost, na tanost, navikava ga

102

Grupni oblik rada u nastavi geografije da dovede posao do kraja i da ga koordinira sa radom drugoga u grupi i cjelom grupom. Na ovaj nain nastava postaje dinamiija i interesantnija i za uenike i za nastavnike. Meutim, da bi se koristio grupni oblik rada u nastavi geografije potrebno je da budu ispunjeni odreeni preduslovi, a to je poznavanje odreenih metoda i tehnika samouenja: samostalno koritenje svih vrsta geografskih karata sposobnost adekvatne analize i tumaenja statistikih podataka, grafikona i sl. spretno koritenje prirune literature, u tom smislu da se za to krae vrijeme pronae ono to je najpotrebnije i da se ono registruje na najracionalniji i najekonominiji nain voenje biljeki o onom to je registrovano itanjem, sluanjem, posmatranjem na terenu ili audiovizuelnog materijala, prihvatanjem informacija audiovizuelnog karaktera itd. savladavanje vjetine geografskog naina posmatranja sposobnost koritenja instrumenata i aparata neophodnih za geografska istraivanja koritenje kompjutera, odnosno poznavanje kompjuterskih programa, koji su od znaaja za geografiju (Romeli, 1995.) Prednosti koritenja grupnog oblika rada u nastavi su velike. Rad u grupi posebno afirmie vaspitnu funkciju obrazovanja, jer se uenici privikavaju na kolektivni i timski rad i uviaju da njhove intelektualne snage doprinose ostvarivanju radnih zadataka grupe kao cjeline. Gledano sa psiholokog stanovita u grupnom obliku rada prua se prilika svakom lanu grupe da izrazi svoju individualnost u okviru aktivnosti u rjeavanju datog grupnog zadatka. Sa sociolokog stanovnita grupni rad pogoduje razvijanju socijalnih odnosa meu uenicima. Sa didaktikog stanovita prednost grupnog oblika rada je u tome to u njemu mnogo vie nego u frontalnom radu moe da se podstakne aktivnost uenika, a uz to su mnogo povoljniji uslovi za ispoljavanje interesa, sklonosti i sposobnosti pojedinog uenika (Rudi, 1998.). O velikom znaaju primjene grupnog oblika rada u nastavi geografije Hodi T. (2003.) pie: "Grupna nastava ima posebno mjesto meu oblicima nastavnog rada, pa se opravdano smatra da je to izuzetno transparentan didaktiki kanal za prenoenje geografskih sadraja. Za neke naunike, teoretiare i praktiare, to je ak najfunkcionalniji oblik nastavnog rada". Geografija kao nastavni predmet je veoma interesantna i zahvalana za primjenu grupnog oblika rada, jer je uenike jednostavno podjeliti u grupe i svakoj grupi dati da obrauje odreene geografske karakteristike, npr. jedna grupa obrauje reljef, druga klimu, trea hidrografiju itd. Skoro sve geografske teme su i interesantne i atraktivne za primjenu grupnog oblika rada. Na osnovu naprijed izloenog vidimo, da bi se koristio grupni oblik rada u nastavi geografije potrebno je da uenici imaju odreeno geografsko predznanje, koje e im koristiti u samostalnom i u grupnom radu. Uloga nastavnika u organizovanju grupnog rada Grupni oblik rada u nastavi geografije je organizaciono prilino komplikovan. Od nastavnika zahtjeva ne samo spremnost na aktivniji rad, ve i odgovarajuu didaktiku osposobljenost. Uspjenu organizaciju grupne nastave moe provesti nastavnik koji, pored kompletne strune osposobljenosti, raspolae i sa odgovarajuim didaktikometodikim znanjem i mora imati odreeno radno iskustvo. Da bi nastavnik geografije obradio nastavnu jedinicu on mora prvo paljivo obraditi sadraj jedinice, a zatim 103

. Komlenovi, E. Jahi studiozno osmisliti artikulaciju tog asa, odnosno, metodike postupke realizacije. Prvo treba kritiki procjeniti da li je konkretno nastavna situacija didaktiki primjerena za primjenu ovog oblika nastavnog rada, odnosno da li postoje naelne i operativne pretpostavke za primjenu ovakvog oblika rada. Naelne pretpostavke su: psihofiziki nivo uenika za koje se organizuje grupni oblik rada struktura nastavnog programa iz kog se izdvaja jedinica za grupnu obradu stepen opremljenosti nastavne sredine strunom literaturom i odgovarajuim nastavnim sredstvima i operativna iskustva radne sredine u praktinoj primjeni grupnog oblika rada u nastavi Operativno metodike pretpostavke za uspjenu primjenu grupnog oblika rada su : broj uenika u odjeljenju osposobljenost uenika za racionalno djelovanje u radu grupe kvalitet i kompleksnost pripremnih aktivnosti koje prethode grupnoj obradi, a koje realizuje nastavnik pedagoka i struna osposobljenost nastavnika da uspjeno koordinira aktivnost grupe u pripremnoj i operativnoj fazi rada (Hodi, 2003.). Kao to vidimo uloga nastavnika u grupnom oblku rada u nastavi geografije je izuzetno velika i zahtjeva velike pripreme, mnogo vee nego kod frontalnog rada. Nastavnik je obavezan da planira itavu koncepciju rada u koju mora da predvidi sve to je potrebno, kako ne bi dolo do nepoeljnih situacija u toku rada. O tome Romeli (1995.) pie: "Moe se dogoditi da se na poetku javi i izvesna odbojnost kod uenika prema aktivnosti koja u sutini zahteva od njih vei napor nego frontalni rad. U tom sluaju treba primeniti postupnost, odnosno na poetku rada davati im lake, a kad uenici steknu potrebna iskustva i osete zadovoljstvo samostalnog istraivanja i sloenije zadatke". Dakle, jedino kvalitetna, temeljita i blagovremena priprema za grupnu obradu neke nastavne jedinice osnovni je preduslov za koritenje ovog oblika rada. Nastavnik na poetku asa dijeli temu ili nastavnu jedinicu na dijelove koje e obraditi grupe, priprema literaturu i sva nastavna sredstva i pomagala koja e mu biti potrebna za as. Grupni oblik rada dijeli se na tri dijela: podjela grupa i davanje uputstava i zadataka, razrada materijala i prezentiranje rezultata rada i njegovo vrednovanje Organizacija grupa vri se odmah na poetku asa. Koliko e uenika sainjavati jednu grupu i kako e se udruivati odluit e sam nastavnik, ali uz prethodno objanjenje zahtjeva i principa rada. Miljenja o broju lanova grupa su razliita kod raznih autora. "Najbolji rezultati postiu se u grupi od 3-4 lana, optimalna veliina u grupi iznosi 3-6 lanova." (Tomi, Osmi, i dr., 2006.). Veoma bitno je voditi rauna o nainu formiranja grupa. Poznata su tri naina formiranja grupa, i to: "odozgo", kada nastavnik bira kriterije, broj grupa i rasporeuje uenike u grupi i tada ne konsultuje uenike o nainu formiranja grupe "odozdo", kada uenici sami biraju kriterije, pa su oni za njih privlaniji, zbog ega se postiu vei rezultati u radu "simultano-kombinovani nain", predstavlja kombinaciju prethodna dva naina formiranja grupa. Nastavnici i uenici se dogovaraju o kriteriju (Tomi, Osmi, i dr., 2006.). Kod sastavljanja grupa potrebno je primjeniti princip hetrogenosti, tj. sastav grupe treba da ine uenici razliitog nivoa znanja i razliitih psiho-fizikih sposobnosti. 104

Grupni oblik rada u nastavi geografije Takoer, potrebno je voditi rauna da se to vie aktiviraju manje sposobni uenici, jer e to na njih djelovati motivirajue i podsticajno. U formiranim grupama esto se pojave problemi meu uenicima, kao to je egoizam, nadmenost, ignorisanje slabijih uenika itd, o emu nastavnik mora voditi rauna i svakom ueniku dati vanost u grupi. Kada je ve formirana grupa, potrebno je izabrati vou. Voa grupe moe biti odreen izborom nastavnika, izborom uenika ili kombinovanim izborom. Najbolji je kombinovani izbor. Za uspjean rad grupa i postizanje rezultata vaan je pravilan izbor voa grupa. Dobar voa doprinosi da se uspjeno izvre zadaci i da se sauva dobra koheziona veza u grupi. U praksi su do sada postojala tri tipa voa i rukovoenja. To su: Autokratski tip voe- poznaje plan rada do kraja, sam odreuje postupke i naine rada i o svemu on odluuje. Ovakav tip voe nije omiljen u grupi, jer namee tempo rada i svoje prepotentno miljenje. Grupe sa ovakvim voom postiu slabe rezultate u radu. Demokratski tip voe- za razliku od prethodnog tipa, zajedno sa lanovima grupe donosi plan rada. Predlae vie varijanti za konano rjeenje problema. Komunikacija meu lanovima grupe sa nastavnikom je dvosmjerna i viesmjerna. Voa podstie, bodri i pomae u radu. Lese-fer voa ili tip individualne slobode je takav tip voe koji grupi i njenim lanovima daje potpunu slobodu. U radu nema reda, ni sistema i radi ko ta hoe. Rezultati rada u ovim grupama su slabi (Tomi, Osmi, i dr., 2006.). Za nastavnika je veoma vano da poznaje sve tipove vostva kako bi se mogao pravilno odnositi prema svojim uenicima. U praksi uenici najvie vole da oni sami biraju vou. Oni obino biraju najsavjesnije drugove, komunikativne, dinamine i one koji imaju organizacijske sposobnosti. Dakle, kako je nastavniku vano da svaka grupa dobro izvri svoj zadatak, to je vano i svakom lanu grupe. Za rad grupe nastavniku odgovara voa grupe, a njemu ostali lanovi. Voa u grupi moe biti stalan ili povremen, mada su praktina iskustva pokazala da je bolje birati povremene voe. Time se stvara mogunost da se svi lanovi grupe nau u ulozi voe. Ipak u poetku primjene ovog oblika rada isti voa treba da ostane due vrijeme da bi se sve uloge u grupi dobro nauile, a kasnije i uspjeno izmjenjale. Podjela aktivnosti u nastavnom radu Poto nastavnik izloi plan nastavne teme, uenici se slobodno opredjeljuju koju e da obraditi grupnim radom. Za pripremu se daje obino malo dui vremenski period, kako se ne bi uenici suvie opteretili vanrazrednim aktivnostima i da bi imali dovoljno vremena da prikupe materijale i da se pripreme za prezentaciju. Poslije izbora tema, priprema se plan zaduenja u okviru tema, koje e grupa da obradi. Za svaku nastavnu cjelinu uenicima je potrebno dati teze, literaturu, teme, skice i sve ostalo to je potrebno da se doe do boljeg i sadrajnijeg rada. Neosporno je da se pored ovih inicijativa nastavnika preputa i sloboda izbora literature i drugih sredstava za rad samim uenicima. Poto je to uraeno daju se uputstva uenicima kojim e redom izlagati, ta i kada upotrijebiti, koje sredstvo, a ukoliko uenik samoinicijativno predlae svoj nain rada, ukoliko odgovara, uzeti ga u obzir i javno pohvaliti uenika, jer se na taj nain stimulie kreativnost uenika. Dalji rad i pripremu prati voa grupe.

105

. Komlenovi, E. Jahi Samostalni rad uenika Poslije podjele zadataka grupe prelaze na samostalan rad. Nastavnik obilazi grupe, kontrolie rad, daje uputstva, savjetuje, podstie uenike na rad, odgovara na uenika pitanja itd. Takoer, ako je velika nastavna cjelina uenici mogu i jedan dio rada da obave kod kue ili na terenu, jer duina nastavnog asa ne dozvoljava da se to uradi na asu. Ovaj dio rada prati voa grupe, a nastavnik preko voe koordinira, prati pripremu svih grupa i ako je potrebno daje dopunska uputstva za dalji rad. Podjela rada po grupama vrlo je povoljna kod raznih posjeta zbirkama, fabrikama, muzejima, na ekskurzijama kada se trai da dio cjeline posmatraju pojedine grupe, biljee svoje utiske, prikupljaju materijale o onoj cjelini koju je posmatrala. Ukoliko se grupni oblik rada izvodi u uionici potrebno je da svaka grupa ima svoj kutak, fiziki odvojen od ostalih grupa (to se moe postii pomjeranjem stolova i stolica). Uenicima treba dati slobodu kretanja po uionici. Tablu treba podjeliti na vie dijelova, da bi svaka grupa imala svoj dio. Geografske karte moraju biti dostupne svim uenicima i pravilno ih treba rasporediti po uionici. Razgovor meu lanovima grupe je neophodan da bi obavili zadatak, ali uenike treba upozoriti da vode rauna o glasnosti. Dobro organizovanu grupu karakterie: odgovarajui sastav grupe, ira samostalnost u radu, radno-istraivaka osnova, planiranje, raspodjela radnih dunosti, dobra komunikacija sa nastavnikom i saradnja sa drugim grupama. (ajatoviStankovi, 1986.) Grupe mogu da rade na istom zadatku (nedifernciranom) ili na razliitim (diferenciranim) zadacima, i o tome e ih upoznati nastavnik na poetku asa. Kod diferenciranog rada svaka grupa dobiva poseban zadatak, dok kod nediferenciranog rada svaka grupa dobije isti zadatak. Na poetku se vri raspodjela zadataka u okviru svake grupe i potom se pristupa rjeavanju zadataka. Rezultati rada se registruju voenjem biljeki, tekstualno i grafiki i na osnovu toga se formuliu odgovarajui zakljuci. Krajnji dio obuhvata meusobnu diskusiju, uzajamno dopunjavanje lanova grupe i sastavljanje zajednikih izvjetaja, svake grupe pojedinano. Prezentacija-zavrni dio rada U zavrnom dijelu vri se prezentacija izvrenih zadataka. Ukoliko su uenici zadatak obavili van kole as prezentiranja zavrenog zadatka organizovat e se na sljedei nain: 1. Uvodni dio asa: 3-5 minuta 2. Prezentacija: 20 minuta 3. Diskusija o prezentiranom materijalu: 10 minuta 4. Miljenje uenika o prezentaciji: 5 minuta 5. Miljenje nastavnika o prezentaciji, kao i javno davanje ocjene pojedincima i grupama: 5 minuta. Ovakva organizacija rada na asu sasvim se moe ostvarit, jer je odreeno potrebno vrijeme za svaku fazu rada. Vrijeme se mora ograniiti, jer u suprotnom moe doi do rasplinjivanja. Izlagai koji se ne pridravaju odreenog vremena trpe kritiku ostalih lanova, a svako prekoraenje vremena dovodi u pitanje izvrenje plana asa i djelomino neuspjeh. Prezentiranje je usmeno, mada svaki izlaga moe imati podsjetnik kod sebe. Prije izlaganja grupa je predvidjela ta treba da radi, da bi se izlaganje odvijalo to ekspeditivnije. Dok jedan lan izlae, drugi na tabli zapisuje ta je najvanije, trei pokazuje na karti itd. Za vrijeme prezentacije nastavnik je samo aktivni posmatra. 106

Grupni oblik rada u nastavi geografije Postoje zamjerke da se kod grupnog oblika rada lanovi grupa usko pripremaju samo za onaj dio materije koji oni prezentiraju. Meutim, to sve zavisi kako se postave teze o radu i kako grupe djeluju pri pripremanju za izlaganje. Ako se lanovi grupa sastaju i dogovaraju prije prezentacije da bi utvrdili sve pojedinosti i isprobali svoje zadatke, onda se moraju upoznati i sa drugim dijelom cjeline. Nakon zavrenih prezentacija i diskusija glavnu ulogu preuzima nastavnik, koji e u kratkim crtama izvriti sintezu nastavne jedinice. Nastavnik e donijeti ocjenu o radu svake grupe i dati odreene prijedloge i sugestije, koji e uenicima koristiti u buduem radu. Ovako organizovan as stavlja uenika u subjekatsku poziciju, a nastavnik pri tome samo mijenja ulogu, iz predavake u regulatorsku. Na taj nain uenici su sve vie zainteresovani za as. Za vrijeme prezentacije grupa aktivnost svih uenika u odjeljenju je velika. Oni prate prezentaciju, tragaju za rjeenjima, analiziraju karte, a disciplina je na zavidnom nivou, jer se javlja takmiarski duh izmeu grupa. Na ovaj nain obraena nastavna jedinica obezbjeuje trajnost usvojenih znanja, podstie samostalnost u misaonoj aktivnosti uenika, razvija sposobnost za samostalno uenje i sticanje znanja. Za sve vrijeme dok je aktivnost uenika velika u grupnom obliku rada mjesto nastavnika je u pozadini meu djecom, pa se stie utisak da on i nije prisutan. Na taj nain stie se utisak da je uloga nastavnika u modernoj nastavi geografije postala sporedna i nebitna, mautim, to je samo prividno, jer je njegov znaaj i dalje velik i kroz ovaj oblik rada se rad nastavnika samo izmjenio. Imperativ grupnog oblika rada u nastavi geografije je: osamostaljivanje uenika i osposobljavanje za samostalan rad i samostalno uenje. Ovaj nain rada doprinosi funkcionalnim, trajnim znanjima, razvijanju vjetina i sticanju navika. Meutim, opet je tu najvea uloga nastavnika, koji nadgleda tok rada, kako ne bi izostao eljeni uspjeh. U ovom radu pomo nastavnika treba da bude u vidu saradnje, a nikako ne treba da nastupa kao voa. Radost uenicima i napor da sami pronau ono to trae ne smije se uskratiti. Zakljuak Grupni oblik rada u nastavi geografije omoguuje svojevrsno individualiziranje rada, jer pogoduje uvaavanju sklonosti, nadarenosti, interesa i radnog tempa svih uenika u odjeljenju. Ovdje se uenik moe nauiti samostalnom planiranju rada, upotrebljavanju raznih sredstava i upoznaje radne tehnike samostalnog rada. Uenici su glavni i jedini nosioci rada i na taj nain stavljeni su u direktan odnos prema nastavnom sadraju. Grupni rad omoguuje pravilno formiranje socijalnih odnosa, meusobno pomaganje, uvaavanje svakog lana grupe i razvija osjeaj odgovornosti. Ovaj oblik rada ima veliki znaaj za pripremu uenika za samostalno uenje i samostalan rad i na taj nain kod uenika se neposredno formiraju radne navike i sposobnosti. Tako da uenici uz razvijanje samostalnih sposobnosti stiu i navike za kolektivni rad, koje e im koristiti kasnije u ivotu.

107

. Komlenovi, E. Jahi Literatura: urikovi Veselin: Razvoj i modernizacija geografskog obrazovanja, Nastava i vaspitanje, asopis za pedagoku teoriju i praksu, Br. 4., Godina XXXII, Savez pedagokih drutava SR Srbije, Beograd, 1983., str. 675-684. 2. Hodi Teufik: Metodike osnove nastave geografije za osnovne i srednje kole, Drugi dio, Svjetlost, Sarajevo, 2003., 3. Matas Mate: Metodika nastave geografije, Zagreb, 1996. 4. Romeli Jovan: Primjena grupnog rada u nastavi geografije, Globus, Br. 20., Srpsko geografsko drutvo, Beograd, 1995., str. 95-101. 5. Rudi Vujadin: Metodika nastave geografije, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1998., 6. ajatovi-Stankovi Milica: Grupni oblik rada u nastavi geografije, Pedagoka stvarnost, asopis za kolska i kulturno-prosvetna pitanja, Broj 6., Godina XXXII, Savez pedagokih drutava SAP Vojvodine, Novi Sad, 1986., str. 461466. 7. Tomi Rua, Osmi Ibrahim: Didaktika, Tuzla, 2006. 8. Tomi Rua, ehovi Mirha, Osmi Ibrahim: Grupni oblik rada u nastavi, Didaktiki putokazi, asopis za nastavnu teoriju i praksu, Br. 39., Godina XII, Zenica, 2006., str. 22-26. 9. Zgonik Mavricij: Metodika nastave geografije, Sarajevo, 1967. 10. Wolfgang Dorn, Walter Jahn: Formiranje predodbi i pojmova u nastavi geografije, Zagreb, 1973. 1.

108

Zbornik radova PMF 3, 109 114 (2006)

Originalni nauni rad

GEOGRAFSKA EKSKURZIJA KAO VEOMA ZNAAJAN OBLIK NASTAVE GEOGRAPHICAL EXCURSION AS VERY SIGNIFICANCE FORM TEACHING Mr. sci. Edin Jahi, spoljni saradnik, Prirodno-matematiki fakultet u Tuzli Abstrakt Tema ovog rada su geografske ekskurzije i njihov odgojni i obrazovni znaaj za uenike. Gotovo svaki nastavnik i profesor geografije u svom neposrednom ogojnoobrazovnom radu sa uenicima stalno se susree sa problemom organizacije i izvoenja ekskurzija. Danas, uglavnom, ekskurzije pripremaju i izvode osobe koje za to nisu kompetentne, dok se miljenje nastavnika i profesora geografije najee ne uvaava. Tako da dananje ekskurzije imaju vie zabavni, a sve manje odgojno-obrazovni karakter, to i jeste njihova svrha. U ovom radu opisan je znaaj i svrha geografskih ekskurzija, kao i nain pravilnog pripremanja i izvoenja ekskurzije. Jer, geografska ekskurzija predstavlja svojevrstan oblik nastave koji se realizuje izvan kolske uionice, gdje uenici na neposredan nain, najbolje i najbre, usvajaju one sadraje koji se ne mogu pokazati i uspjeno savladati u uionici. Kljune rijei: geografska ekskurzija, uenik, nastavnik. Abstract The topic of this work is geographical excursions and their educational and didactic significance for students. In the educational process of their work, each and every teacher of Geography has a problem to organize and fulfill excursions. Nowadays, the excursions are arranged by the persons, who are not fully competent, on the other hand the teachers of Geography are never inquired to give their opinions. Consequently, at the present time the excursions are only for entertainment but not for educational and didactic purpose thus the real function of excursions disappeared. This topic depicts the significance and the purpose of geographical excursions as well as the method how to arrange and fulfill excursions properly. Since, a geographical excursion is an irreplaceable method of work with students and this direct approach helps students to learn better and promptly. Key words: geographical excursions, student, teacher

E. Jahi Uvod Ekskurzije su grupna putovanja ljudi radi upoznavanja objekata i pojava odreenog kraja, rekreacije i zabave. Prema svojoj namjeni mogu se podjeliti na: turistike, koje su rekreativno-zabavnog karaktera i kolske, koje su u funkciji savlaivanja nastavnih programa koji se odnose na prirodne i drutvene sadraje odreenog prostora. kolske ekskurzije su prema svojim programskim sadrajima i zadacima geografsko-historijskog i biolokog karaktera (Rudi, 1998.). kolske ekskurzije po svom karakteru predstavljaju sastavni dio cjelokupne odgojno-obrazovne djelatnosti kole. Zbog toga one zauzimaju zapaeno mjesto u odgojno-obrazovnom radu kole i znaajno utiu na odgoj i obrazovanje uenika. Meutim, problem je u tome to se danas u nastavnom procesu veoma malo panje poklanja kolskim ekskurzijama. Ekskurzije se danas, uglavnom, izvode ne metodski i ne organizovano, tako da nemaju pravi karakter zbog kojeg se i organizuju. Odgojno-obrazovne mogunosti kolskih ekskurzija su neograniene. Putem kolskih ekskurzija stiu se i proiruju znanja o ljudima i razliitim geografskim predjelima, o naunim saznanjima iz drugih naunih disciplina, i to na neposredan nain, to je i njihov najvei znaaj. Nastavne ekskurzije imaju sve osobine multimedijalnog uenja, tj. uenja iz vie izvora, pomou vie sredstava (Nikoli, 1986.). Najvaniji zadatak geografske ekskurzije je da geografiju priblii uenicima, jer ona predstavlja najbolji nain sagledavanja objektivne stvarnosti u prostoru. Zbog toga uenici na eksurziji treba da vre samostalna posmatranja i potrebno ih je uputiti da samostalno prouavaju sve to im je potrebno za nastavu i da to unose u svoje biljeke i geografske karte. Na taj nain se uenici, uz pomo nastavnika, uvode u istraivaki rad, to je jedan od osnovnih ciljeva obrazovanja mladih. O velikom znaaju ekskurzija pisao je Misailovi I., gdje navodi: "...da je to "najuspeniji nain uenja", "veliki as oiglednosti", "nezamenljiv kontakt sa prirodom","najbolja sinteza nastavnih sadraja razliitih obrazovnih oblasti", itd." (Rudi,1998). Aktuelni problemi u organizovanju kolskih ekskurzija Posljednjih godina ekskurzije postaju sve masovnije, kako one viednevne, tako i jednodnevni izleti. Meutim u dananjoj tekoj ekonomskoj situaciji to osjetno optereuje roditeljski budet, pa i pored ispoljene solidarnosti mnogi uenici sa slabijom materijalnom moi ne idu na ekskurzije. Ovdje nije potrebno posebno govoriti kakve sve negativne posljedice ima ovako organizovana ekskurzija sa ekonomskom selekcijom. Takoer, problem je to se ekskurzije pripremaju na brzinu, organizacione pripreme su amaterske, bez operativnog plana i unaprijed postavljnog cilja, bez konsultacija sa nastavnicima geografije i bez uea uenika i roditelja. Zbog svega ovoga potrebno je pravovremeno u organizovanje ekskurzija ukljuiti nastavnike geografije, uenike i roditelje i sagledati njihove prijedloge i sugestije. Nastavnici geografije su ti koji najbolje poznaju geografski prostor, puteve, destinacije i sve ostalo to je potrebno za kvalitetnu ekskurziju. Uenici su ti zbog kojih se organizuju ekskurzije, i svakako treba uvaiti i njihove elje, dok su roditelji neposredno zainteresovani, ne samo gdje e se i kada organizovati ekskurzija (s obzirom na to da njihova djeca odlaze na put), ve i za vanredne materijalne izdatke koje treba na vrijeme da obezbjede za djecu. Stoga bi najbolje bilo o svemu ovome upoznati roditelje na opem roditeljskom sastanku, koji se odrava na poetku kolske godine. Svakako potrebno je izvriti analizu stanja socijalno-ugroenih uenika iji roditelji nisu u mogunosti da im obezbjede novac za ekskurziju i pokuati pomoi tim uenicima, prikupljanjem sredstava od ostalih uenika iz razreda. To bi imalo odreene pedagoke efekte, jer bi takva pomo bila izraz istinskog razumjevanja, potvrda solidarnosti i 110

Geografska ekskurzija kao veoma znaajan oblik nastave dokaz pravog prijateljstva, dakle, svih onih vrlina koje kola na svaki nain eli da razvija kod uenika. Posebno treba istai da turistike agencije nisu spremne za dobro voenje ekskurzija. Turistiki vodii su nedovoljno struni, prospekti i druge publikacije dosta ture i nepotpune i gleda se samo na ekonomsku dobit. Uenicima se obeava jedno, a prua drugo (loija hrana, loiji prevoz i smjetaj itd.). Sve to negativno i ne vaspitno djeluje na uenike i izaziva ljutnju kod njih i njihovih roditelja, a u toj situaciji najvie ispata nastavnik. Zbog svega navedenog, ekskurzije u posljednje vrijeme sve vie doivljavaju kritike. Kritika je najvie upuena prosvjetnim radnicima i turistikim agencijama. Prosvjetni radnici malo znaaja pridaju ekskurzijama, nepravilno ih koncipiraju i bez jasno odreenog nastavnog cilja i osmiljene didakike obrade sadraja. Uvidom u literaturu vidimo da je o ekskurzijama malo pisano. U pedagokim zavodima i ministarstvima nema osoba koje su kvalifikovane za pripremanje i izvoenje ekskurzija. Prosvjetni radnici nemaju prirunike i vodie koji bi im bili osnov za pripremu ekskurzija. Sve je to preputeno sluaju i linoj sposobnosti i snalaljivosti nastavnika. Meutim, to otvara prostor za povrnost i improvizciju i greke su neminovne. Takoer, problem su i turistike agencije koje kroz organizovanje ekskurzija raunaju samo na profit, a ne na odgojno-obrazovnu funkciju. Tako da ekskurzije danas sve vie imaju turistiki karakter i pretvaraju se u obine zabave u autobusima i hotelima. Svjedoci smo da kolske ekskurzije, najee zbog nedovoljne pripreme, slabe organizacije i povrnog shvatanja ne daju oekivane i odgovarajue odgojno-obrazovne rezultate. Pojam geografske ekskurzije Geografska ekskurzija je izvanredan oblik nastave koji se realizuje izvan uionikog prostora radi neposrednog geografskog prouavanja i posmatranja onih nastavnih sadraja koje nastavnik nije u stanju da demonstrira i da objasni na nastavnom asu. Ako je pravilno pripremljena i pravilno izvedena, ona je najuspjeniji oblik rada (Zgonik, 1967). Jer, geografsko posmatranje ne predstavlja samo obino gledanje, ve aktivno, ulno, emocionalno i misaono doivljavanje geografske stvarnosti i pronicanje u sutinu geografskih pojava i procesa. Tako da posmatranje doprinosi razvoju misaonih sposobnosti kod uenika, sposobnosti da samostalno dolazi do saznanja o stvarnosti kojom je okruen i da dobije aktivan i stvaralaki odnos prema sredini u kojoj se nalazi i u kojoj ivi. Veliki znaaj ekskurzija je u tome to se informiranost uenika ostvaruje vizuelnim putem i neposrednim susretima, to znai direktnim povezivanjem kolske teorije sa praksom na terenu i tada su efekti informiranosti neuporedivo znaajniji nego od bilo kakvog drugog sredstva informisanja. Zadatak geografa je da kod uenika razvija vjetine i sposobnosti promatranja geografskih pojava, misaone obrade geografskih injenica i prikazivanja i shvatanja geografskih sadraja (Dorn & Jahn,1973). Ekskurzije su neophodan metod rada nastavnika geografije u odgojno-obrazovnom procesu i otuda je vano obratiti panju na njihove obrazovno-odgojne zadatke. Geografske ekskurzije imaju zadatak: da kod uenika razvijaju sposobnost posmatranja, opaanja i uoavanja predmeta, objekata i pojava, sagledavanja i razumijevanja njihovih meusobnih veza i odnosa kako u prirodi, tako i u ljudskom drutvu; da doprinosi produbljivanju, proirivanju i obogaivanju iskustva uenika, podstiu i bude interesovanje za novim saznanjima, povezuju teoriju sa praksom, podstiu uenike da aktivno uestvuju i doprinose razvoju drutva; 111

E. Jahi da razvijaju patriotizam, njeguju ljudsku solidarnost, humanizam, drugarstvo, portvovanost i kolektivni duh; da doprinose boljem i svestranijem upoznavanju uenikove linosti, kao i uspostavljanju bliih, neposrednijih odnosa izmeu nastavnika i uenika meusobno; da razvijaju smisao za lijepo, bude ljubav prema prirodi, prirodnim ljepotama, kao i tekovinama materijalne i duhovne kulture; da razvijaju sposobnost orijentacije u prostoru, sluenja planom i kartom na terenu, kao i da doprinose osposobljavanju uenika za geografsko predstavljanje terena; da uoe dejstvo i ulogu ovjeka na geografsku sredinu i mogunost njene zatite (Rudi,1998). Vrste geografskih ekskurzija U izvoenju nastavnog procesa izdvaja se nekoliko vrsta geografskih ekskurzija: 1. Nastavni izleti i etnje i orijentacijske ekskurzije, na kojima nastavnici zajedno sa uenicima vjebaju orijentaciju na terenu, posmatraju strane neba, dnevno i godinje prividno kretanje Sunca, posmatraju zvijezde, mjere udaljenost, odreuju visine, odreuju azimut, vjebaju itanje karte i orijentaciju pomou nje i stiu znanja o zaviaju i uoj domovini; Tematske ekskurzije predstavljaju vii stepen geografskih ekskurzija. Prouavaju odreeno podruje ili pojavu; npr. iz ope geografije prouavanje krake morfologije, glacijalnog terena, geografije naselja itd.; Regionalno-geografske ekskurzije predstavljaju najvii stepen geografske ekskurzije. Obrauju cjelovitu oblast ili regiju sa svim geografskim inventarom u genetikoj i kompleksnoj zavisnosti. Ona ima karakter izrazito cjelokupnog prouavanja, jer sintetiki spaja fiziko-geografske osnove s antropogeografskim i kulturno-ekonomskim.; Ekonomsko-geografske ekskurzije izvode se u privredna sredita ili preduzea, da bi uenici posmatrali djelatnost ovjeka, kolektivan rad radnika, njihove rezultate, organizaciju proizvodnje itd. Nastavnik mora uenicima objasniti geografske faktore koji su uticali na nastanak i razvoj preduzea, odnosno ekonomskog sredita, zatim kakve mogunosti prua u urbanistikom razvitku i regionalnom prostornom planiranju, koje posljedice ostavlja na ruralna okolna podruja u demografskom i socijalnom pogledu itd.; Kompleksne ekskurzije imaju opeobrazovni i vaspitni cilj i zahtjevaju temeljitiju pripremu i u njihovom pripremanju pored geografa, uestvuje jo i historiar, biolog i druge srodne struke (Zgonik, 1967). Pripremanje i izvoenje geografskih ekskurzija U primjeni kolskih ekskurzija najvanije je kako su pripremljene i izvedene. Pripreme ekskurzija moraju biti temeljite i sveobuhvatne. Te pripreme su strune i tehnike prirode. Geografske ekskurzije se s obzirom na faze rada sastoje od tri dijela: od pripreme, izvoenja i zakljuaka. S obzirom na strukturu i nain rada ekskurzije imaju opi, struni i rekreativno-zabavni dio i niti jedan od ovih segmenata ne smije biti zapostavljen. Analizirajui trenutno stanje sa uenikim ekskurzijama moemo rei da postoje problemi i nedostatci, i to kako programsko-pedagokog karaktera, tako i 112

2. 3.

4.

5.

Geografska ekskurzija kao veoma znaajan oblik nastave organizaciono-tehnikog karaktera, a koji dosta umanjuju njihov doprinos u nastavi. Za veliki broj ekskurzija, s obzirom na nain kako se danas organizuju i izvode, slobodno se moe rei da samo djelomino ispunjavaju obavezu i opravdavaju utroena sredstva. Kod pripremanja i voenja ekskurzija najvanije je da to obavi nastavnik geografije i razredne starijeine. To nije vano samo sa stanovnita potpune usklaenosti ekskurzije i sadraja nastavnog programa, nego zato to nastavnik poznaje mogunosti svog razreda i njegove interese i individualne sposobnosti i nivoe prethodno usvojenog znanja iz nastavnih predmeta. Ako ekskurziju vodi turistiki vodi, onda bi trebalo da ga nastavnik prethodno upozna sa osobenostima razreda, sa pripremnim radom prije ekskurzije i sa zadatkom koji je dao razredu. Kada nastavnik priprema ekskurziju on mora uzeti u obzir sljedee organizacione i metodike postavke. Prije svega, ekskurzija je svojevrsna nastava o odreenoj temi i polazni momenat svake ekskurzije je odreena i jasno definisana tema. Ne tematske ekskurzije koje su danas dosta prisutne predstavljaju samo obinu etnju sa vodiem, bez ikakvog odgojnoobrazovnog karaktera. Upravo polazei od teme nastavnik pristupa izboru mjesta, gradova i objekata koje treba posjetiti. esto nije lako odrediti marrutu i redosljed razgledanja, jer je bitno odrediti prioritete. Nakon izbora i razrade marrute nastavnik pristupa svom linom pripremanju predavanja o ekskurziji (teorijska podloga) i prouavanju literature i drugih izvora informacija o svemu to je od interesa da uenici u toku ekskurzije vide. Jer, putovanje i obilasci u toku ekskurzije treba da budu praeni odgovarajuom geografskom interpretacijom od strane nastavnika, i zbog toga on mora dobro poznavati prostor kroz koji prolazi. Svakako, nastavnik mora voditi rauna o koliini informacija koju plasira uenicima u toku ekskurzije. Ukoliko svoje izlaganje nastavnik optereti geografskim injenicama uenici polagano gube zainteresovanost, bez obzira o emu on pria. Zbog toga im treba govoriti samo o najvanijim geografskim karakteristikama odreenog prostora i o sadrajima koji e pobuditi njihovo interesovanje. Voa ekskurzije mora znati ta e se vidjeti na putu i ta treba zapamtiti kao svrhu i cilj putovanja. Treba uvjek biti pripremljen za odgovor, jer dobro pripremljeni uenici pitaju mnogo i dublje ulaze u probleme. Takoe, potrebno je upoznati uenike sa konceptom opeg idejnog projekta ekskurzije i uputiti ih da u toku ekskurzije biljee geografske objekte i pojave i sve ostalo to je predmet njihove panje, ta su vidjeli, o emu su razgovarali itd. Znatno prije polaska uenike treba upoznati sa ciljem ekskurzije, odrati predavanje o tome, razgovarati o destinacijama koje e se posjetiti, osigurati odgovarajuu literaturu i pripremiti geografske i topografske karte za uenike, foto-aparate, kamere i druge tehnike instrumente. Program ekskurzije mora biti prihvatljiv za uenike i usaglaen sa njihovim individualnim i grupnim interesima i sklonostima i ne smije biti prenapregnut i teak za uenike. Takav program se moe donijeti i ostvariti ukoliko su ga i sami uenici u saradnji sa nastavnicima i razrednim starjeinama stvarali i dopunjavali. Pretrpanost programa, duga izlaganja nastavnika, dugotrajno hodanje ili stajanje brzo umaraju uenika, i zbog toga treba izmjenjivati rad i odmor. Svakako, prilikom organizovanja ekskurzija ne smiju se sporednim smatrati pitanja objektivnih tehnikih uslova u kojima se praktino ostvaruju ekskurzije, jer od vrste prevoza, kvaliteta i kvantiteta hrane i udobnosti smjetaja u mnogome zavisi raspoloenje uenika i njihova sposobnost za izvrenje programa ekskurzije. Evaluacija ekskurzije Poslije ekskurzije nastavnik treba da analizira i sistematizuje nastavnu grau sa ekskurzije i da je kao takvu koristi u svim fazama nastavnog procesa. Ako postoje interaktivne veze obrazovno-odgojnog rada u uionici i na ekskurziji, ostvarie se 113

E. Jahi postavljen cilj i planirani zadaci to e doprinjeti kvalitetu nastave, a samim tim i trajnosti uenikih znanja i vetina. Na kraju, nakon izvedene ekskurzije, potrebno je da se prigodnom kolskom izlobom, kolskim novinama ili na neki drugi nain iznesu i komentariu najzanimljivije pojedinosti sa ekskurzije i time populariu njeni uspjesi. Svakako, nastavnici trebaju zajedno sa turistikim vodiem da kritiki ocjene i analiziraju ekskurziju. Bez toga ekskurzije gube pedagoki smisao i svoju vrijednost i ostaju praktino nezavrene. Najee, nastavnici o njima piu uopene izvjetaje, koji ne sadre konkretnu analizu ekskurzije i, naravno, kao takvi ne daju pravu sliku o svemu to se na ekskurziji odigravalo. Na taj nain se uporan i koristan terenski rad zavri bez prave strune evaluacije. Tako da bez kritike analize, ekskurzije ostaju i dalje samo formalnost koju je nuno obaviti po godinjem planu rada kole. Zakljuak Geografske ekskurzije u prosvjetno-pedagokom radu veoma su edukativne, pa samim tim i znaajne i zbog toga ih treba sistematski prouavati, u organizacionotehnikom smislu neprestano razvijati, kritiki upoznati praktina iskustva i na njima se uiti, s ciljem da se postignu uvjek bolji i temeljitiji rezultati. Zbog toga ekskurzije moraju biti predmet pedagoke i u irem smislu drutvene panje i njihovoj organizaciji i njihovom osmiljavanju mora se ubudue pokloniti daleko vea panja nego do sada. Geografske ekskurzije, svakako, treba da nau svoje mjesto u sklopu cjelokupnog odgojno-obrazovnog rada u kolama, a to znai da je neophodno zadovoljiti odreene ope uslove i principe, u odnosu na njhovo planiranje i organizovanje, a i u odnosu na njihovo konkretno i praktino izvoenje. One bi, u pravom smislu rijei, predstavljale odgojno-obrazovnu formu samo tada ako su na adekvatan nain integrisane sa jedinstvenim odgojno-obrazovnim procesima u kolama. Zbog toga ekskurzije treba da dobiju adekvatan tretman u planu programa rada svake kole kao znaajna komponenta u odgojno-obrazovnom radu sa uenicima. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. urikovi Veselin: Razvoj i modernizacija geografskog obrazovanja, Nastava i vaspitanje, asopis za pedagoku teoriju i praksu, Br. 4., Godina XXXII, Savez pedagokih drutava SR Srbije, Beograd, 1983., str. 675-684. Hodi Teufik: Metodike osnove nastave geografije za osnovne i srednje kole, Drugi dio, Svjetlost, Sarajevo, 2003. Jelavi Filip: Didaktika, Zagreb, 2003. Nikoli Mirko: Nastavne ekskurzije kao oblik multimedijalnog uenja, Putokazi, asopis za pedagoka i struna pitanja, Br. 2., Godina XIII, Zavod za unapreivanje vaspitno-obrazovnog rada Tuzla, Tuzla, 1986., str. 17-24. Matas Mate: Metodika nastave geografije, Zagreb, 1996. Rudi Vujadin: Metodika nastave geografije, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1998. Zgonik Mavricij: Metodika nastave geografije, Sarajevo, 1967. ivanovi Ilija: Audiovizuelna sredstva u nastavi zemljopisa za osnovne kole, ivot i kola, asopis za pedagoka i kulturno-prosvjetna pitanja, Br. 2., Godina XXXII, Zavod za prosvjetno-pedagoku slubu za podruje zajednice opina Osijek, Osijek, 1983., str. 179-186. Wolfgang Dorn, Walter Jahn: Formiranje predodbi i pojmova u nastavi geografije, Zagreb, 1973.

9.

114

Zbornik radova PMF 3, 115 127 (2006)

Originalni nauni rad

NEKI GEOEKOLOKI PROBLEMI OPINE IVINICE SOME GEO-EKOLOGYCAL PROBLEMS ON AREA OF ZIVINICE MUNICIPALITY Semir Ahmetbegovi, asistent, Sabahudin Smaji, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Naruavanje kvaliteta ivotne sredine u opini ivinice posljedica je intenzivnog privrednog, demografskog i urbanog razvoja. Zagaenje osnovnih geokomponenata na prostoru ove opine zapoelo je sa razvojem drvne industrije, a nastavilo se sa razvojem rudarstva, poljoprivrede, saobraaja itd. U radu se analiziraju neki geoekoloki problemi na prostoru opine ivinice. Direktno zagaenje zraka potie iz industrijskih postrojenja, gradskih toplana i kotlovnica centralnog grijanja u ivinicama i okolnim naseljima. Dodatno zagaenje zraka u ivinicama uvjetuju i producenti locirani na podruju Tuzle i Lukavca. Kroz rubni dio grada odvija se veoma intenzivan cestovni saobraaj, koji emituje veliku koliinu plinova u atmosferu, nastalih sagorijevanjem fosilnih goriva iz motornih vozila. Kvalitet voda u opini ivinice se iz godine u godinu smanjuje. Na osnovu mjerenja utvreno je da se Sprea, koja drenira i jedan dio sliva koji pripada podruju opine ivinice, ubraja u najzagaenije rijene tokove u Bosni i Hercegovini. Ovom toku pripada i vjetaka hidroakumulaciju Modrac, izgraena 1963. godine, koja smanjuje samopreiavanje rijeke Spree. Na podruju opine ivinice je izraen proces fizike uzurpacije visoko produktivnog poljoprivrednog tla i tla drugih klasa. Najvei uzurpatori produktivnog tla su: povrinski rudokopi uglja, neureene deponije jalovine, te deponije industrijskog i komunalnog otpada. Osim toga, pedoloki pokrov se zagauje pesticidima, mineralnim ubrivima i solima tekih metala. Odlaganje komunalnog otpada na teritoriji opine ivinice je veliki problem. Komunalne deponije su neureene i ne zadovoljavaju osnovne sanitarno-tehnike uvjete savremenog deponiranja otpada. Kljune rijei: Geoekoloki problemi, geokomponente, oneienost, zagaenost, uzurpacija, degradacija, samoregulativnost. Abstract Environmental destruction of ivinice municipality is caused by industrial, demographical and urban developments. Intensive pollution of basic geo-components (air, water, soil) in this area has began with furniture factory and continued with developing of coal mines, agriculture, heavy traffic etc. Air pollution is direct consequence of industrial components, central heating systems as well as heating systems built in individual homes in the city of ivinice and surrounding areas. Large number of air polluters in the neighboring municipalities, Tuzla and Lukavac are also responsible for air quality decrease. Heavy traffic on the outskirts of the city is polluting the air and it is caused by emissions from the vehicles.

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Quality of water in the municipality of ivinice is getting worst every year. Regarding to researches Sprea river is one of the most polluted rivers in the country of Bosnia and Herzegovina. The most effected areas are Sprea river and hydro accumulation of Modrac lake built in 1963. Landscape of ivinice municipality is also being damaged. The main causes for it are open-pit coal mines as well as large number of garbage dumps. Top layer of the soil is polluted by pesticide, mineral fertilizer and heavy metal salt. Local garbage dump is one of the largest problems and deserves special attention. Trash is being dumped in the local dumps. These dumps do not meet minimum of sanitary and technical standards. Key words: Geo-ecological problems, geo-components, impurity, pollution, takeover, degradation, self-rectification. Uvod Shvatanje vanosti ivotne sredine datiraju jo od najranijih perioda razvoja ovjeanstva. Meutim, tek u savremenoj epohi ljudskog razvoja, poveanjem broja stanovnika, urbanim razvojem, te razvojem tehnike i tehnologije, dolazi do poveanog negativnog uticaja, odnosno antropopresinga na prirodnu i ivotnu sredinu. Pod uticajem navedenih procesa dolazi do naruavanja kvaliteta osnovnih geokomponenata prirodne sredine (zraka, vode i tla) i promjena u funkcionisanju geografskog omotaa. Najvei uticaj osjea se kod onih podruja koja imaju intenzivno zastupljenu industrijsku proizvodnju koja ne samo da utie na lokalnu zagaenost geokomponenata, ve kruenjem materije i energije u geografskom omotau utie i na zagaenje istih geokomponenata na regionalnom i globalnom nivou. Problem ouvanja ovjekove ivotne okoline je sloeno pitanje koje zahtjeva multidisciplinaran pristup, ali prije svega podizanje svijesti o tome na jedan vii nivo. (Spahi, M., 1999.) Do sada nije bilo znaajnijih istraivanja kvaliteta ivotne sredine na prostoru, koji administrativno pripada opini ivinice, pa je zbog toga mali broj pokazatelja i literature vezan za ovaj problem. Znaajnija geoekoloka istraivanja su vezana jedino za Modrac jezero, koje veim dijelom svog akvatorija pripada opini ivinice. U nastojanju da rasvijetlimo gore navedeno radom prikazujemo analizu stanja i trendova o koncentraciji pojedinih polutanata i producenata u prirodnim geokomponentama: zraku, vodi i tlu na prostoru ivinica, koji su posljedica industrijskog i urbanog razvoja. Ciljevi ovog rada su utvrivanje nivoa zagaenosti osnovnih geokomponenata na prostoru opine ivinice, definisanje uzroka i posljedica zagaenja, kao i predlaganje mjera radi poboljanja kvaliteta ivotne sredine na ovom prostoru. Za analizu stanja i trendova zagaenosti geokomponenata na podruju opine ivinice koristili smo tradicionalne fizikogeografske metode. Pored toga, u istraivanju kvaliteta ivotne sredine opine ivinice, koriten je i produktivni resursni pristup. Tradicionalna fizikogeografska metoda naglaava znaaj mjerenja optereenja, te reakcije prirodnih komponenata na ta optereenja. U zavisnosti od nivoa zagaenosti okoline zavisit e i sposobnost samopreiavanja vode, zraka, tla idr. geokomponenata. U posljednje vrijeme u geografiji je snano izraen produktivno resursni pristup koji podrazumijeva inventarizaciju, klasifikaciju i kvantitativno-kvalitativnu ocjenu prirodnih resursa odreene regije s ciljem njihovog iskoritavanja. Ovaj pristup u sebe ukljuuje kako rudne resurse, ije su zalihe konane, tako i one koji nisu samo sastavni dio geoekoloki zdrave i pejsano privlane okoline ve i izvor ivota kao to su voda, zrak, tlo, biljni i ivotinjski svijet. (Spahi, M., 2005.) Navedeni modeli su posluili za analiziranje recentnih stanja geokomponenata na podruju opine ivinica, te mjere koje bi se trebale poduzeti prilikom rjeavanja 116

Neki geoekoloki problemi opine ivinice nagomilanih geoekolokih problema. Analiza stanja zagaenosti geokomponenata pokazala je nivo degradacije ivotne sredine. U izradi rada koritena je nauna geografska literatura i izvori. U radu su inkorporirani rezultati mjerenja, terenskih istraivanja, promatranja i intervijua. GEOEKOLOKA ANALIZA STANJA GEOKOMPONENATA NA PROSTORU OPINE IVINICE U poetku razvoja, prije svega drvne industrije, zagaenje prostora opine ivinice je vrilo desetak parnih lokomotiva, a od 1926. godine i pilanski dimnjak. Danas na ovom prostoru, pored fabrike namjetaja "Konjuh", postoji niz neposrednih zagaivaa, pa je zbog toga ekoloka ravnotea posljednjih godina ozbiljno ugroena. Kvalitet zraka Kvalitet zraka u ivinicama je ugroen uticajem velikih aerozagaivaa iz Tuzle i Lukavca, kao i industrijskih postrojenja i gradskih toplana smjetenih unutar urbanog jezgra ivinica. Pored drvne industrije i gradskih toplana na prostoru opine ivinice egzistira veliki broj kotlovnica centralnog grijanja u domainstvima. One isputaju produkte sagorijevanja fosilnih goriva kroz vrlo niske dimnjake bez ikakvih sistema za preiavanje. Veliki zagaiva zraka u ivinicama je i saobraaj. Kroz rubni dio grada obavlja se veoma dinamian cestovni saobraaj, usljed ega dolazi do emitiranja velike koliine ispunih plinova u atmosferu. Na isputanje otpadnih plinova utiu saobraajna vozila, koja u tranzitu prolaze magistralnom saobraajnicom Sarajevo Tuzla, ali i saobrana vozila koja su registrirana u ovom gradu. Prema podacima Policijske uprave u opini ivinice je 2006. godine registrirano preko 20.000 motornih vozila. Prva znaajnija mjerenja optereenja zraka sumpordioksidom (SO2) i dimom (aom) vrena su tokom 1984. Podaci optereenosti ivinikog zraka ovim polutantima dati su u tabeli 1. Tabela 1. Prosjene mjesene koncentracije SO2 i dima ili ai (g/m3) 1984. u zraku ivinica Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Prosjek SO2 141,1 144,1 98,6 87,2 86,3 75,0 64,8 41,6 58,0 153,5 119,5 225,8 107,73 a 105,9 95,2 93,3 36,9 27,0 16,6 25,3 21,8 9,9 59,9 118,4 108,4 59,9 Izvor podataka: (3, 91-92) Iz podataka prezentiranih u tabeli 1. vidi se da je izmjeren visok sadraj sumpordioksida (SO2) u novembru, decembru, januaru i februaru, te da su koncentracije vee od tadanjih graninih vrijednosti, a koje iznose GV 125 g/m3. Visok sadraj ovog polutanta evidentiran u zimskom periodu, kada je intenzivna lona sezona. U decembru koncentracija (SO2), dostie maksimalnu vrijednost od 225,8 g/m3. Prosjena godinja vrijednost iznosila je 107,73 g/m3 to je ispod granine vrijednosti, ali i znatno vie u odnosu na preporuenu vrijednost (PV 50 g/m3). Sadraj ai, slino sadraju sumpordioksida na podruju opine ivinice je bio visok u toku zimskog perioda. Najvee prosjene koncentracije ai su zabiljeene u novembru, decembru, januaru, februaru i martu. Poetkom 1992. godine, obustavljen je rad glavnih industrijskih postrojenja zbog ega je emisija industrijskih polutanata smanjena na minimum. To je uticalo na poboljanje ekolokih uvjeta u odnosu na prethodni period.

117

S. Ahmetbegovi, S. Smaji U periodu poslije 1996. godine stanje kvaliteta zraka se ponovo pogorava. Zbog vee upotrebe goriva, koncentracija dima u zraku poveava se u zimskim mjesecima. Osnovni izvori tih polutanata su energetska i industrijska postrojenja, saobraaj, deponije komunalnog otpada (paljenje otpada) i individualna loita. Zadnja mjerenja i objavljeni podaci o kvalitetu zraka su iz decembra 2005. godine i jula 2006. godine. Dobiveni podaci su uporeeni sa vrijednostima za pojedine pokazatelje kvaliteta zraka, utvrene Pravilnikom o monitoringu kvaliteta zraka. Ovim mjerenjima utvreno je stanje slino kao i kod prethodnih kontrola kvaliteta zraka. Na osnovu lana 9. Pravilnika o monitoringu kvaliteta zraka (Sl.novine FBiH, broj:12/05) nadleno Ministarstvo za poslove zatite okolice informira javnost o kvalitetu zraka na osnovu podataka dobivenih iz instaliranog Sistema za praenje kvaliteta zraka na podruju Tuzlanskog kantona. lanom 2. Zakona o zatiti zraka (Sl.novine FBiH, broj: 33/03) definisane su granine vrijednosti kvaliteta zraka, ciljane vrijednosti kvaliteta zraka, pragovi upozorenja i pragovi uzbune. Mjerenjima je utvreno da se stanje znaajno pogorava tokom zimskog perioda. Mjerenjem mobilnom stanicom MS7 utvrene su slijedee vrijednosti prezentirane u tabeli 2. Tabela 2. Izmjerene vrijednosti kvaliteta zraka u decembru 2005. godine i julu 2006. godine u ivinicama (g/m) MS7- MOBILNA IVINICE Polutant Decembar 2005. Juli 2006. max min prosjak max min prosjak PM 2,5 46,0 13,4 26,7 SO2 187,8 26,0 92,8 70,2 6,5 22,9 NO2 124,1 3,9 40,4 22,7 7,8 15,9 CO 3,9 0,5 2,0 0,70 0,2 0,4 O3 65,4 10,8 34,8 Izvor podataka: (11, 2007). Tabela 3. Vrijednosti pojedinih pokazatelja kvaliteta zraka utvrene Pravilnikom o graninim vrijednostima kvaliteta zraka Prosjena godinja Prosjena godinja Prag Prag Zagaujua ciljana vrijednost CV granina vrijednost upozorenja uzbune materija (g/m) GV (g/m) Pup Puz SO2 60 90 400 500 NO2 40 60 320 400 CO O3 192 240 Lebdee . 75 150 Izvor podataka: (12, 2007). Iz podataka prezentiranih u tabeli 2. uoavamo da prosjena koncentracija SO2 u decembru iznosi 92,8 g/m, to neznatno prelazi prosjenu godinju graninu vrjednost (GV 90 g/m), ali je zabiljeena visoka maksimalna vrijednost iznosila 187,8 g/m. U julu je zabiljeena prosjena vrijednost od 22,9 g/m to je u okviru ciljane vrijednosti (CV 60 g/m). Prosjena koncentracije NO2 u decembru od 40,4 g/m neznatno prelazi ciljanu vrijednost (CV 40 g/m), ali je zabiljeen zabrinjavajui maksimum od

118

Neki geoekoloki problemi opine ivinice 124,1 g/m koji znatno prelazi prosjene godinje granine vrijednosti (GV 60 g/m). Slina situacija je i sa ostalim polutantima.1 Kvalitet zraka u odreenoj mjeri je ugroen prisustvom velikih aerozagaivaa sa podruja susjednih opina to potvruje prikaz rue vjetrova sa mobilne stanice MS7 u vrijeme praenja kvaliteta zraka za period 24.11.2005. - 12.01.2006. godine. Tokom ovog perioda mjerenja preovladavali su vjetrovi koji su donosili polutante iz industrijskih zona Tuzle i Lukavca na prostor opine i grada ivinice. (Slika 1.)

Slika 1. Geografski poloaj opine ivinice u odnosu na industrijske zone i okolne gradove Kada se izmjerene vrijednosti usporede sa preporuenim vrijednostima kvaliteta zraka utvrene Pravilnikom o monitoringu kvaliteta zraka, komparacija ukazuje da je u ivinicama u zimskom periodu poveano zagaenje, dok su u ljetnom periodu vrijednosti u dozvoljenim granicama. Na pogoranje kvaliteta zraka, naroito u zimskom periodu, utie relativno visoka vlanost zraka. Na poveanje vlanosti utiu zasieni rastresiti povrinski recipijenti izdanskim vodama i blizina modrake hidroakumulacije. Atmosferski polutanti sa vlagom u zraku djeluju agresivnije, a sa radijacijskom i advektivnom mlaglom obrazuju smog. Sagledavajui stanje zagaenja zraka na podruju opine ivinice, uoava se da
1

Granina vrijednost kvaliteta zraka znai nivo odreen na osnovu naunog znanja ciljem izbjegavanja, spreavanja ili smanjivanja tetnih uticaja na ljudsko zdravlje i/ili okoli u cjelini; ovaj nivo se mora dostii u odreenom periodu i kasnije ne smije biti prekoraen; Ciljana vrijednost znai nivo odreen sa ciljem izbjegavanja vie dugotrajnih tetnih uticaja na ljudsko zdravlje i/ili okoli u cjelini; ovaj nivo se mora dostii u odreenom periodu gdje je to mogue; Prag upozorenja znai nivo iznad kojeg postoji rizik po ljudsko zdravlje usljed kratkog izlaganja za izuzetno osjetljive dijelove stanovnitva i o kome je potrebno dati najnovije informacije; Prag uzbune - znai nivo iznad kojeg postoji rizik po ljudsko zdravlje prilikom kratkog izlaganja i na kojem e biti preduzeti direktni koraci.

119

S. Ahmetbegovi, S. Smaji je zagaenje vee, od nivoa industrijalizacije i urbanizacije. Za takvo stanje postoji vie razloga, a osnovni je taj to se ova problematika nedovoljno poznaje od strane onih koji mogu uticati na njeno rjeenje. Kvalitet voda Ukupna povrina vodenih tokova na podruju opine ivinice iznosi 738 ha ili 2,54% ukupne povrine opine, a ukupna duina svih tokova iznosi 109,8 km. Na podruju opina ivinica, Lukavaca i Tuzle u 1963. godini putena je u pogon modraka hidroakumulacija zapremine 98x106 m3 i povrine 16,75 km2, od ega opini ivinice pripada 750 ha ovog akvatorija. Veliko bogatstvo podzemnim vodama uslovljeno je geolokom graom, geomorfolokim sklopom kao i klimatskim prilikama. Nivo podzemnih voda je direktno povezan sa vodostajem rijeka koje protiu Sprekim poljem. U vrijeme otapanja snijega i poveanih koliina padavina, posebno, tokom marta i aprila, podzemne vode izbijaju na povrinu i plave aluvijalne ravni Spree, Gostelje i Oskove, to predstavlja jedan od veih ekolokih problema na prostoru opine ivinice. Voda je osnov ivota i kao takva ona se ne moe niim zamijeniti. Za svoje potrebe ljudi koriste ogromne koliine vode. Pri koritenju vode jedan dio se nepovratno gubi, a drugi dio kao zagaena ili otpadna voda se vraa u rijeke i jezera. Industrija za svoje potrebe koristi velike koliine vode. U sloenim tehnolokim procesima voda rastvara sirovine sa kojima dolazi u dodir. Postoje dvije skupine tvari koje, rastvorene u vodi, predstavljaju njene glavne zagaivae. Prvu skupinu ine tvari, koje se vremenom, razlau do potpuno bezopasnih i nekodljivih molekula, kao to su neke organske tvari. Njih bakterije i drugi mikroorganizmi, koji ive u vodi, mogu uz prisustvo, rastvorenog u vodi, kisika potpuno razgraditi i pretvoriti u anorganske. Ovaj proces nazivamo samopreiavanje vode. Drugu grupu ine tvari koje u vodi ostaju neogranieno vrijeme nerazgraene. Prekomjerna zagaenost voda u slivu rijeke Spree problem je sa kojim ivi ve dui niz godina stanovnitvo ivinica i okoline. Gotovo svi vodotoci u slivu rijeke Spree postali su kanali za odvod otpadnih voda. Osim odnoenja industrijskog i drugog otpada, sve ostale korisne funkcije ovih vodotoka, kao to su snabdijevanje, rekreacija, kupanje, navodnjavanje poljoprivrednih povrina, ribolov i dr. za sada su izgubljene. U slivu Spree registrovano je oko 20 veih i 120 manjih zagaivaa. Osnovni izvori zagaivanja su: industrijska preduzea, rudnici, kanalizacija naseljenih mjesta i drugi. Koliina otpadnih voda i stepen njihovog zagaenja umjesto da se smanjuje, stalno je u porastu.2 Ni jedno naseljeno mjesto nema, u blioj budunosti, plan o izgradnji ureaja za preiavanje gradskih i industrijskih otpadnih voda. Zbog enormne zagaenosti vodotoka, naroito u vrijeme niskih vodostaja, nastaju tete zbog nemogunosti koritenja vode u razne svrhe. tete nastaju i zbog zagaivanja zemljita prilikom plavljenja obradivih povrina. Kvalitet voda u opini ivinice se iz godine u godinu pogorava. Prema podacima koncentracija antropogenog optereenja u vodnim tokovima i izdanskim vodama je velikih razmjera. Antropogeno optereenje potie iz industrije, naselja, filtracionim procesima sa agrarnih povrina i od drugih mnogobrojnih iskoritavanja voda. Najvie se kopnene vode zagauju industrijom. U vodu se uputaju ogromne koliine mehanikih estica, koje su esto toksinih svojstava kao to su kiseline, jedinjenja hlora, teki metali, maziva, ulja i sl. Naselja fekalnim i drugim otpadnim vodama znaajno utiu na kvalitet vodnih recipijenata. Industrija je veliki potroa vode i time sve vie zagauje povrinske i podzemne vode. Cjelokupna industrija opine ivinice godinje troi oko 3,72 miliona m3 vode za
2

Voda koja sadri maksimalno 5 do 6 gr/m BPK (potpuna bioloka potreba za kisikom) smatra se istom vodom.

120

Neki geoekoloki problemi opine ivinice potrebe tehnolokog procesa. Osim industrije, veliki potroa vode je i stanovnitvo. Grad ivinice se snabdijeva vodom sa izvorita "Toplice" i "Spreko polje" uz svakodnevne redukcije. Stanje s kanalizacijskom mreom je takoer nepovoljno. U gradskoj zoni je jo 1955. godine instalirana gradska kanalizacija, dok se fekalne vode iz domainstava prigradskih i seoskih naselja isputaju uglavnom nekontrolirano u Spreu i njene pritoke, to predstavlja opasnost od zaraza putem podzemnih voda. Samo 1/3 stanovnitva opine ivinice prikljueno je na kanalizacijsku mreu. Analizirajui podatke o isputenim koliinama otpadnih voda na podruju opine ivinice iz veih zagaivaa zakljuuje se da je stanje veoma teko. Posljedica ovakvog stanja je prije svega u nepostojanju preiivaa tehnolokih voda iz industrijskih pogona i nedovoljno razvijene kanalizacijske mree. Tabela 4. Koliina i teret organskog zagaenja otpadnih voda u opini ivinice, 2004. Organsko zagaenje Koliina otpadne Zagaiva (kg/d) vode (m3/d) Kanalizacija grada i industrija 5.450 2.168 Rudnik i separacija Banovii 12.701 Rudnik i separacija urevik 7.284 Farma goveda Vukovije 363 654 Ostali zagaivai 3.620 Ukupno 29.418 2.882 Izvor podataka: (1, 11-15) Prema podacima iz tabele 4. vidljivo je da se u vodotoke na podruju opine ivinice dnevno isputa 29.418 m3 otpadnih voda. Najvei zagaivai voda su: kanalizacija, industrija, rudnici urevik i Banovii i farma goveda u Vukovijama. Glavni recipijent otpadnih voda naselja i rudnika je Sprea i njene pritoke. Isto tako otpadne vode iz industrije bez ikakvog tretmana zavravaju u Sprei. Svi vodeni tokovi koji protiu kroz teritoriju opine su zagaeni, a istu vodu imaju samo u svojim gornjim tokovima.
Grafikon 1. Promjena sadraja suspendovanih i rastvorljivih materija du Spree u opini ivinice, 1997.
700 600 500 400 300 200 100 0 P1 P2 P3 P4 mjerna podruja
suspendovane materije rastvorene materije

(mg/l)

Izvor podataka:(1, 11-15)

121

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Na grafikonu 1. je prezentiran sadraj osnovnih pokazatelja kvaliteta vode za 30,3 km vodotoka Spree kroz opinu ivinice. Mjerna podruja P1 i P2 su uzvodno od grada ivinica, P3 je nizvodno od grada (ue rijeke Gostelje u Spreu) i P4 je mjerni profil na uu rijeke Spree u Modrac jezero. Na osnovu ovih dijagrama jasno je vidljivo da se stupanj oneienja naglo poveava nizvodno od P3 tj. nizvodno od grada ivinica. U vezi sa reimom niskih voda je i reim kvaliteta vode u vodotocima. Veoma niski proticaji nemaju sposobnost primanja otpadnih voda, tako da je kvalitet vode u Sprei pri niskim srednjim mjesenim vodama ugroen i pri relativno malim zagaivanjima. U gornjem toku do ua Gribaje, Sprea pripada II kategoriji, a nizvodno, usljed primanja otpadnih voda farme krava "Kruik", po parametru suspendovanih materija i BPK ubraja se u III kategoriju. Ovoj kategoriji Sprea pripada sve do ua u jezero Modrac. Slina situacija je i sa pritokama Oskovom i Gosteljom. Oba vodotoka u gornjem toku pripadaju II, rijetko I kategoriji. Meutim, kako je Oskova optereena suspendovanim materijama od rudnika uglja u Banoviima, a Gostelja suspendovanim materijama od rudnika uglja u ureviku, to oba vodotoka nizvodno od ovih zagaivaa po kriteriju suspendovanih materija pripadaju IV kategoriji. Suspendovane materije od rudnika sastoje se uglavnom od ugljene praine iz separacije uglja i suspendovanih materija usljed spiranja sa povrinskih kopova. Analizirajui stanje o isputenim otpadnim voda na podruju opine ivinice, a na osnovu Uredbe o kategorizaciji vodotoka i Uredbe o klasifikaciji voda, Sprea uzvodno od Modrac jezera pripada II kategoriji voda. U ljetnom periodu kvalitet vode esto prelazi u III kategoriju, a neke analize su pokazale da na uu u Modrac jezero preu ak i u IV kategoriju kvalitete vode. Posljedica ovakvog stanja je prije svega u nepostojanju sistema za preiavanje komunalnih i industrijskih otpadnih voda kao i nedovoljno razvijenoj kanalizacijskoj mrei.3 Prema produkciji vodenih ekosistema Modrac jezero pripada mezoeutrofnoj grupi. Rasprostranjenje vodnih ekosistema, koji jezero svrstavaju u ovu grupu, pogoduje organski detritus istaloen u pliim dijelovima dna jezera. I fauna podvodnih sedimenata ukazuje na veliko rasprostranjenje biljnih i ivotinjskih vrsta karakteristinih za eutrofhe ekosisteme. Eutrofikacija jezera je posljedica velike produkcije organskog nanosa u jezeru. Organski nanos donose i pritoke iz posrednog i neposrednog jezerskog sliva. Sve ovo znaajno umanjuje kvalitet jezerske vode. Tokom ljeta u jezerskoj vodi, posebno njegovim priobalnim zonama, javlja se poveana koliina saprofitnih i koliformnih bakterija. One nastanjuju jezersku akvatoriju na dubinama od 3 do 5 m. Saprofitne i koliformne bakterije ovo jezero po kvaliteti voda svrstavaju u II klasu. Provedena mikrobioloka istraivanja tokom ljeta 1997. godine su pokazala produkciju heterotromih bakterija od 15.000 do 240.000 po jednom mililitru vode. (Spahi, M., 2006.) Problem na prostoru opine ivinice predstavljaju este poplave. Visok nivo podzemnih voda vezan je uglavnom za prostor Sprekog polja i direktno je povezan sa
3

Vodotoci se rasporeuju prema namjeni i kvaliteti vode u 4 vrste i kategorije i to: I. kategorija- vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu upotrebljavati za pie i u prehrambenoj industriji, a povrinske vode i za uzgoj plemenitih vrsta riba (salmonide) (do 2000 ukupnih koliforma u litri). II. kategorija- vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju graana, za sportove na vodi, za uzgoj drugih vrsta riba (ciprinide) ili koje se uz uobiajene metode mogu obraditi kondicioniranja (koagulacija, filtracija, dezinfekcija i si.) III. kategorija- vode koje se mogu upotrebljavati za natapanje, a nakon uobiajenih metoda obrade (kondicioniranja) i u industriji, osim u prehrambenoj industriji. IV. kategorija- vode koje se mogu upotrebljavati za druge namjene samo nakon odgovarajue obrade.

122

Neki geoekoloki problemi opine ivinice vodostajem rijeka koje protiu ovim poljem. Poplave se javljaju redovno svake godine dva do tri puta u aprilu, maju i junu mjesecu. Vezane su za vrijeme sa poveanom koliinom padavina i otapanje snijega kada podzemne vode izbijaju na povrinu i plave aluvijalne ravni rijeke Spree, Oskove i Gostelje. Povrine koje plave vodotoci su poljoprivredno i dio graevinskog zemljita. Sprea plavi oko 2000 ha poljoprivrednog zemljita i oko 100 stambenih objekata, Oskova oko 10 ha poljoprivrednog zemljita i oko 30 stambenih objekata, a Gostelja oko 5 ha poljoprivrednog zemljita i oko 20 stambenih objekata. U negativne hidroekoloke probleme ubrajaju se i uestale poplave rijenih tokova, uglavnom Spree, izazvane antropogenim faktorima. To su posredni nenamjerni uticaji, a prije svega se odnose na odlaganje krutog otpada u koritu rijeke Spree. Sprea najveim dijelom svog toka ima ravniarski karakter, pa ova negativna pojava znaajno remeti prirodno usaglaavanje uzdunog profila rijeke. (Slika 2.i 3.)

Slika 2. Uzduni profil rijeke Spree od izvorita do jezera Modrac

Slika 3. Uzduni profil rijeke Spree kroz opinu ivinice Da bi se ublaio problem poplava u ivinicama izvode se radovi, a ogledaju se u ienju i produbljavanju korita Spree. Zadnje ureenje korita obavljeno je u proljee 2007. godine od jezera Modrac do mosta na putu M-18 u naselju Maline. (Slika 3 desno) Takoer, uraeno je izmjetanje i ispravljanje korita rijeke Spree uzvodno od mosta u Malinama, ali ovaj dio korita jo uvjek nije stavljen u potamoloku funkciju. (Slika 3 - lijevo)

Slika 4. Ureenje korita rijeke Spree uzvodno od mosta u naselju Maline (slika lijevo) i nizvodno od Malina do ua u jezero Modrac (slika desno), 2007. 123

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Devastacija tla Na podruju opine ivinice vrlo je izraen proces trajnog gubljenja produktivnog tla. Uzrok tome su povrinski kopovi uglja, odlagalita jalovinskog materijala, kamenolomi, deponije industrijskog i komunalnog otpada. Odlaganje komunalnog otpada u opini ivinice poseban je problem. Otpad se odlae na nekontrolirane deponije koje ne zadovoljavaju ni osnovne sanitarno-tehnike uvjete savremenog deponiranja otpada. Ove deponije doprinose devastaciji i zagaenju zemljita u svim naseljima, kao i zagaenju podzemnih i povrinskih voda. Na podruju opine ivinice mjeseno se deponira oko 3.950 m3 ili 3.610 tona komunalnog otpada ime je direktno devastirano oko 9 hektara zemljita. Gradska deponija komunalnog otpada na podruju ivinica nalazi se na Povrinskom kopu "Via", koja je udaljena oko 5 km od grada ivinica i 500 m od rijeke Oskova. Gradska deponija ima povrinu od 4.900 m, dimenzija 70m x70 m. Moramo istai da je ova deponija nastala 1996. godine kao spontana lokacija odlaganja komunalnog vrstog otpada. Svakodnevno se na ovoj deponiji vri i spaljivanje komunalnog otpada to dovodi do sve vee zagaenosti zraka, a u ljetnom periodu i do poara. Dnevno se na ovoj deponiji odloi oko 100 m vrstog komunalnog otpada. Prema procjeni komunalnog preduzea "4. oktobar" koje vri odvoz otpada, koliina od 100 m predstavlja oko 40 % ukupne koliine vrstog komunalnog otpada koja se u toku dana odloi na prostoru opine ivinice. To znai da vei dio ovog otpada zavrava na brojnim neureenim ili kako se jo one zovu divlje deponije iji broj i povrine jo uvijek nisu utvrene. Produktivno tlo se takoer zagauje u procesu intenzivne poljoprivredne proizvodnje upotrebom pesticida i mineralnih ubriva. Gubljenje produktivnog tla posljedica je uzurpacija za potrebe graenja, a este su i pojave nelegalne gradnje. Tabela 5. Struktura zemljinih povrina u opini ivinice, 2004. Struktura Povrina u ha % Poljoprivredno zemljite 11.025 37,9 ume 14.478 49,9 Ostalo zemljite 3.594 12,2 Ukupno 29.061 100 Izvor podataka: (10, 39) Iz tabele 5. vidljivo je da su u strukturi zemljinih povrina najzastupljenije ume sa, 49,9%, zatim poljoprivredno zemljite, 37,9%. Ostalo zemljite od 12,2% je u najveoj mjeri trajno izgubljeno. Tabela 6. Struktura poljoprivrednog zemljita u opini ivinice, 2004. Struktura Povrina % Oranice 8.003 72,6 Livade 1.392 12,6 Vonjaci 827 7,5 Panjaci 803 7,3 Ukupno 11.025 100 Izvor podataka: (10, 39) Ako se poljoprivredne povrine uporede sa brojeme stanovnika opine ivinice, kojih ima 63.142, tada dolazimo do podatka da na jedog stanovnika dolazi 0,17 ha poljoprivrednog tla, od ega obradivog 0,13 ha/st. Ako usporedimo ove vrijednosti 124

Neki geoekoloki problemi opine ivinice poljoprivrednog (0,17) i obradivog zemljita (0,13), vidimo da su znatno manje u odnosu na svjetske normative (svjetski normativ, 0,40 ha poljoprivrednih, odnosno 0,17 ha obradivih povrina po glavi stanovnika). (Resulovi, H., 1997) Tabela 7. Uzurpacije zemljita na podruju opine ivinice (ha), 1991. Uzroci oteenja 1974. % 2004. % Povr. kopovi jalovita i kamenolomi 381 20,6 1.395 39,3 Naselja i industrija 213 11,5 842 23,7 Aerodrom 332 18,0 332 9,4 Saobraajnice 121 6,6 151 4,3 Hidroakumulacije 730 39,5 750 21,1 Pozajmita 69 3,8 0 0 Ostalo 0 0 79 2,2 Ukupno 1.846 100 3.549 100 Izvor podataka: (5, 11) Na osnovu pokazatelja iz tabele 7. vidi se da je znaajna povrina opine od oko 1.500 ha izloena intenzivnoj eroziji zbog nedostatka vegetacijskog pokrova. Ovaj proces je naroito izraen na povrinskim kopovima, jalovitima i slino. Stanje vegetacijskog pokrova Povoljni fizikogeografski uvjeti, a prije svega umjereno topla i vlana klima, blago zatalasan reljef i povoljne pedogeografske prilike uvjetovale su visoku produkciju fitogeografskih resursa. Oni se zakonomjerno i azonalno smjenjuju od niih prema viim hipsometrijskim nivoima. Prema navedenim pokazateljima iz podataka navedenih u tabeli 5. vidi se da ume pokrivaju oko 50% povrine opine ivinice. Prema geolokoj karti Katzera, najvei dio koji obuhvataju ume, nalazi se na podlozi serpentinita i pjeara. Drvna industrija koja se znaajno razvila na ovom podruju je najvei korisnik ovog prirodnog bogatstva. Tabela 8. Zalihe, prirast i obim eksploatacije umskog bogatstva u opini ivinice, 2002. Vrsta drveta Zaliha (m3) Prirast (m3) Etat (m3) etinari 209.691 5.497,7 3.554 Liari 1.367.525 31.803,8 26.120 Ukupno 1.557.216 37.303,5 29.674 Izvor podataka: (10, 28) Kako je vidljivo iz tabele 8, etat (dozvoljeni obim sjee u toku jedne godine) je manji od godinjeg prirasta, a u praksi drvna industrija godinje manje sijee i od gore navedenog etata, izraeno u procentima od 10-20 %, to bitno utie na poveanje zalihe drvne mase, samim tim i umskih povrina. Ovi pokazatelji su utvreni najnovijom inventurom uma iz 2002. godine, to govori da je dosadanje gospodarenje umama vreno u skladu sa dugoronim planovima i zakonskim propisima. Meutim, biljei se i pojava nekontrolisane sjee, ali ona ipak ne utie znaajno na umske povrine. Zelene povrine naselja opine ivinice podijeljene su u dvije kategorije: Zelene povrine javnog karaktera i zelene povrine specijalnog karaktera. Na teritoriji opine ivinice zelene povrine javnog karaktera zauzimaju oko 1,9 ha .

125

S. Ahmetbegovi, S. Smaji Tabela 9. Zelene povrine javnog i specijalnog karaktera (m2) u opini ivinice, 2004. Parkovi (2 parka) 11.000 Ulino zelenilo, drvoredi 500 Zelenilo oko objekata javnog karaktera 8.000 Zelenilo JZU ''Dom zdravlja'' 500 Zelenilo kola i predkolskih ustanova 28.000 Zelene povrine privrednih subjekata 10,000 Zelenilo sportskih terena 130.500 Svega: 188.000 Izvor podataka: (10, 43-44) Kao pokazatelj stepena ozeljenosti koristi se odnos ukupne povrine zelenila prema broju stanovnika (m2/st), to za grad ivinice iznosi 3,2 m2/st, to svakako nisu dovoljne vrijednosti. Zelene povrine specijalnog karaktera u opini ivinice pokrivaju 16,8 ha, a ovoj kategoriji pripadaju zelene povrine privrednih subjekata, kola, predkolskih ustanova, zelene povrine Doma zdravlja i nogometna igralita mjesnih zajednica, kojih ima skoro u svim naseljima opine. (Tabela 9.) Ukupna povrina zelenih povrina javnog i specijalnog karaktera iznosi 18,8 ha. Osnovni problem svih zelenih povrina u opini ivinice jeste nedovoljna briga o njima to dovodi do degradacije i gubljenja funkcionalnosti. Umjesto zakljuka Nema sumnje da se sa razvojem industrije i urbanizacije poveava zagaenje geokomponenata, ali se pravovremenim mjerama ova pojava moe, ako ne u potpunosti sprijeiti, a onda u znaajnoj mjeri smanjiti. Prirodne i drutvene vrijednosti opine ivinice su brojne i raznovrsne, ali nisu uvijek koritene na racionalan nain. Na osnovu prethodno navedenih injenica moe se zakljuiti da su brojni ekoloki problemi na ovom prostoru. Prvenstveno je potrebno podii nivo ekoloke svijesti kod graana ove opine. Takoer je potrebno uspostaviti monitoring, odnosno pratiti promjene osnovnih prirodnih elemenata i pojava, a koje su nastale kao posljedica negativnog namjernog ili nenamjernog antropogenog dejstva na sredinu. Iz navedenih analiza moemo zakljuiti da su glavni izvori zagaivanja sumpordioksidom (SO2) toplane, a azotnim oksidima (NOx) promet. Za podruje opine ivinice karakteristino je poveanje koncentracije sumpordioksida i azotnih oksida u zraku i zbog poveane upotrebe benzina i broja registrovanih motornih vozila. Glavni zagaiva ugljendioksidom je industrija i stanovnitvo, pa je zagaenost najvia tamo gdje je najvia koncentracija industrijskih postrojenja te u najprometnijim ulicama, kao i u stambenim naseljima u kojima preovladavaju porodine kue (npr. u naseljima Sjever I i Sjever II). Navedena mjerenja pokazuju da postoje opravdane potrebe za toplifikacijom grada sa jednom do dvije toplane koje bi posjedovale odgovarajue filterske sisteme. U cilju uspostavljanja sistema upravljanja kvalitetom zraka neophodno je instalirati mjernu stanicu, a zatim sainiti katastar svih zagaivaa, bez obzira na veliinu emisije. Potrebno je uraditi popis i prostorni raspored industrijskih zagaivaa i zanatskih objekata koji su mogui emiteri polutanata i formirati bazu podataka o koritenim energentima. Takoer je potrebno uraditi bazu podataka o broju domainstava i strukturi grijanja na prostoru opine, ukljuujui kvantitativne i kvalitativne podatke o koritenim energentima. Potrebno je utvrditi stanje saobraajnica i frekvenciju saobraaja. 126

Neki geoekoloki problemi opine ivinice Voda se tretira kao krajnje ogranien resurs sa kojim treba racionalno upravljati te je potrebno sprovesti odgovarajue mjere u cilju ouvanja voda koje su iste, kao i zapoeti izgradnju postrojenja za preiavanje otpadnih voda. Potrebno je u to kraem roku izmjestiti glavnu deponiju komunalnog otpada koja se nalazi 5 km juno od grada ivinica, a koja ne zadovoljava niti minimalne sanitarno-tehnike uvjete savremenog deponiranja otpada. Potrebno je regulisati rijeno korito rijeke Spree i njenih pritoka, to podrazumijeva odstranjivanje vrstog otpada i ponovno poribljavanje. Da bi se zatitio zemljini fond kao nezamjenljiv resurs i podrala orijentacija za odrivu poljoprivrednu proizvodnju, potrebno je izraditi strategiju razvoja poljoprivredne proizvodnje u opini ivinice, razmotriti mogunosti iskoritavanja tla koje istovremeno smanjuju njegovu eroziju, kao i sprovesti edukaciju poljoprivrednih proizvoaa u interesu zatite plodnog zemljita. Potrebno je to vie smanjiti proces pretvaranja poljoprivrednog zemljita u graevinsko. U cilju sanacije i unaprjeenja stanja zelenih povrina potrebno je ustanoviti plan koji bi bio inkorporiran u novi Prostorni i urbanistiki plan (PUP). Na ovaj nain bi se dao okvir za zatitu i odravanje vegetacijskog pokrova. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. Arnautali, Z. (1997): Stanje zagaenja povrinskih voda i devastiranog zemljita u TPK, Zbornik radova, Struni skup, Zatita okolice Tuzla; Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla; Begi, S. (2000): Ekologija - zraka, vode i tla; Mukinovi, S. Alii, M. (1997): Problematika i mjere zatite okolice u IP "Konjuh", Zbornik radova, Struni skup, Zatita okolice Tuzla, Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla; Plut, D. (2004): Geografske metode prouavanja degradacije okolja, Filozofska fakulteta, Oddelek za geografijo, Ljubljana; Resulovi, H. (1997): Uticaj tehnolokog razvoja na procese oteenja zemljita, mjere sanacije i zatite, Zbornik radova, Struni skup Zatita okolice Tuzla, Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okolice, Tuzla; Spahi, M. (1999): Osnove geoekologije, Harfo - graf, Tuzla; Spahi, M. (2005): Neki metodoloki problemi geografizacije i ekologizacije savremene nauke, Nauni asopis za geografiju, broj 1, Tuzla; Spahi, M. (2006): Turizam i geografija, Zbornik radova, Turizam kao faktor regionalnog razvoja, Tuzla; Grupa autora (1999): Vodoprivredna osnova rijeke Spree, Fond strune dokumentacije opine Lukavac, Tuzla; Lokalni ekoloki akcioni plan opine ivinice, 2004; Sluba za poduzetnitvo i inspekcijske poslove opine ivinice; Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolice TK. Topografska karta R 1:200000, JP Geodetski zavod, Sarajevo; Topografska karta R 1:100000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1985.god, list Kladanj 476 i Zvornik 477; Topografska karta R 1:25000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1976., list Kladanj 476-1-2 (ivinice) i Kladanj 476-2-1 (Tojii)

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

127

Zbornik radova PMF 3, 129 138 (2006)

Originalni nauni rad

ZNAAJ I ULOGA PROSTORNOG PLANIRANJA U BOSNI I HERCEGOVINI U NOVIM DRUTVENO-EKONOMSKOM USLOVIMA SIGNIFICANCE AND ROLE OF SPATIAL PLANINNG IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN NEW SOCIAL-ECONOMICAL CONDITIONS Doc. dr. Nusret Mujagi, dipl.ing.arh, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Mada je prostorno planiranje od svog nastanka prolo nekoliko razvojnih faza ono je u biti ostalo najvanija struna djelatnost koja povezivanjem naunih i tehnikih saznanja rjeava probleme drutveno-ekonomskog razvoja na odreenom prostoru. Od prvobitne administrativne - tehnike i drutveno- ekonomske razvojne faze dananje prostorno planiranje karakteriu principi odrivog razvoja zasnovani na postulatima generacijske i teritorijalne pravde. I dok u razvijenom svijetu ovi principi, kombinovani sa prostorom kao najvanijim razvojnim resursom svake zemlje, pokazuju ogromne rezultate i nezamislivi progres u svim sferama ljudskog ivljenja, u naoj zemlji se pod uticajem monih investitora udruenih sa politikim oligarhijama gue i marginiziraju svi segmenti ovog planiranja. Ako se Bosna i Hercegovina eli ukljuiti u evropske integracione procese onda e pored administrativno-teritorijalne organizacije najtei zadatak biti u organizaciji i ureenju naselja i zemljinih teritorija. Privatizovani, ratom opustoeni, bespravno izgraeni, zaputeni i ekoloki zagaeni prostori zahtijevat e dugogodinje napore cijele zajednice a bez jasne politike u prostoru i reorganizacije institucija prostornog planiranja i ureenja svaki pokuaj ovog ureenja pretvorit e se u svoju suprotnost. U ovom radu se vri analiza i ocjena stanja iz ove oblasti i predlau mjere i aktivnosti za prevazilaenje loeg stanja u oblasti prostonog planiranja. Kljune rijei: prostorno planiranje,Bosna i Hercegovina, znaaj, uloga, odrivi razvoj, resurs. Abstract From its beginnings space planning went through several development phases. However, it remained the most important professional activity which links scientific and technical findings in order to solve problems of socio-economic development in a certain area. From the original administrative-technical and socio-economic development phase until today, space planning has been characterized by the principles of a sustainable development, based on postulates of justice in terms of generations and territory. In the developed world, these principles together with space as the most important development resource of every country, display tremendous results and unimaginable progress in all spheres of human life. In our country all segments of space planning have been marginalized and suppressed under the influence of powerful investors joined with political oligarchs. If Bosnia and Herzegovina wants to become a part of European integration processes, the most difficult task will be planning and organisation of settlements and land. Privatized, devastated by war, illegally built, neglected and ecologically polluted spaces will demand long-term efforts of the whole community. Without a clear politics of space planning and re-organisation of the

N. Mujagi institutions of space planning and organisation, all efforts will turn into its contrariety. This work analyses and estimates the situation in this area and suggests measures and activities to overcome a poor state in the area of space planning. Key words: space planning, Bosnia and Herzegovina, an importance, a role, a sustainable development, a resource. Uvod U savremenom svijetu potreba za planskim ureenjem prostora na kome ovjek ivi, radi i djeluje pojavila se dosta rano. Potrebe za planskim ureenjem prostora naroito su dole do izraaja s porastom broja stanovnika i naselja u svijetu, kao i s tehniko-tehnolokim razvojem. Dakle, stalno se nametala potreba odreivanja namjene nekog prostora u cilju njegovog to racionalnijeg iskoritavanja i planskog ureenja. U ovom radu analiziraju se neke karakteristike prostornog planiranja u svijetu i kod nas u Bosni i Hercegovini. Kad je rije o Bosni i Hercegovini u radu su ukratko prezentira zakonodavna materija iz prostornog planiranja i njena usklaenost sa evropskom razvojnom politikom, zatim institucije za izradu i provedbu planske dokumentacije, stanje obavezne planske dokumentacije i na kraju rada se daje osvrt na kadrovsku osposobljenost i mjesto prostornog planiranja u obrazovnom sistemu . 1. Neke karakteristike prostornog planiranja u svijetu i u Bosni i Hercegovini Veina socijalistikih zemalja, SSSR (do raspada), zemlje istone Evrope, Kina i jo nekoliko zemalja Azije kao i neke zemlje Afrike imale su strogo centralizovano prostorno planiranje. Administrativnim mjerama uticano je na mehaniko kretanje stanovnitva a samim tim i na proces urbanizacije. Planski se spreavalo doseljavanje stanovnitva u razvijene urbane centre a svaka zemlja je, prema svojim specifinostima, odreivala administrativne metode za postizanje tog cilja. U Kini je to bio program povratka na selo, preseljenjem stanovnitva i industrije iz primorskih krajeva u kontinentalnu unutranjost, u SSSR-u planska sekundarna urbanizacija kroz izgradnju novih naselja u nenaseljenim ili slabo razvijenim podrujima, u zemljama istone Evrope smanjivanje razlika izmeu sela i gradova itd. Visokorazvijeni regioni u svijetu su dravnu intervenciju u prostoru sveli na neophodnu mjeru a koncepciju i prioritete su definisali prema zahtjevima trita. U SAD-u grad predstavlja dominantnu prostorno-demografsku formu pa je cijeli koncept prostornog planiranja usmjeren prema gradu, njegovoj obnovi i rekonstrukciji. U Australiji je slian koncept prostornog planiranja s tim da se sprovode i druge mjere decentralizacije kroz podsticanje razvoja manje razvijenih podruja, restrikciju fizikog rasta velikih gradova, zadravanje ruralne naseljenosti i sl. Multinodalnom decentralizacijom predviena je izgradnja centara u tri nivoa; regionalni centri, novoizgraeni centri i centri u obnovljenim gradovima.(1) U Njemakoj, Austriji i Francuskoj u planskom planiranju takoe dominira nodalno-funkcionalni princip po kojem razvojne regije predstavljaju urbani centri sa funkcionalno povezanim prostornim cjelinama. Tako Francuska ima sedam velikih gradskih regija, Austrija takoe ima sedam glavnih urbanih regiona itd. Njemaka kroz model Regionalstadta razvija urbani i ruralni prostor kao dvije osnovne prostorne forme. Engleska vri prostorno ograniavanje velikih gradova, izgradnju satelitskih naselja i novo administrativno ureenje regija. U bivoj Jugoslaviji prostorno planiranje je bilo preputeno federalnim jedinicama pri emu je svaka od njih razvijala sopstveni sistem u skladu sa specifinostima svog privrednog i urbanog razvoja. 130

Znaaj i uloga prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini u novim drutveno-ekonomskom uslovima Dok su Srbija i Hrvatska pa i Slovenija razvijale neku vrstu nodalnofunkcionalnog modela, Bosna i Hercegovina je razvijala planski model kojim bi sanirala stanje nastalo velikom demografskom i industrijskom koncentacijom u nekoliko urbanih centara (Sarajevo, Banjaluka, Mostar, Tuzla, Zenica) nasuprot ostalim podrujima sa nerazvijenom privredom i velikom depopulacijom. Razvijene zemlje Evrope, dakle zemlje trine privrede i duge urbane tradicije uspjele su svoje gradove i naselja uvezati u funkcionalnu prostornu mreu a uporedo sa ekonomskim razvojem prevaziene su i razlike izmeu razvijenih i nerazvijenih podruja. Veliki gradovi su izgubili svoj monopolistiki poloaj tako da su manji i srednji gradovi ostvarili svoj identitet i podigli kvalitet ivota svojih stanovnika. Prostorno planiranje u ovim zemljama u zadnjih 100 godina doivjelo je bitnu transformaciju od centralistikog (u nekim zemljama), administrativnofizikog u cilju rjeavanja ekonomskih i socijalnih problema u prostoru na dui vremenski rok (20-30 godina) do savremenog planiranja koje stvara ambijent koji omoguava visoki stepen decentralizacije i lokalne samouprave. Klasian metod prostornog planiranja u razvijenim zemljama nakon to je doao u sukob sa savremenim strukturnim promjenama (izazvanim razvojem novih tehnologija) izgubio je podrku drave, industrije i stanovnitva te se morao transformisati u dananji koncept razvojnog, stratekog i poduzetnikog karaktera. To se postie prostorno-planskom aktivnou u 34 nivoa; centralni, regionalni(subregionalni) i lokalni. U Holandiji, Danskoj, Norvekoj, Engleskoj i drugim zapadnim zemljama postoje zakoni iz oblasti planiranja i prostornog ureenja na dravnom nivou kao i nadlena ministarstva ali isto tako i institucije od dravnog do lokalnog nivoa za sprovoenje ovih zakona.(2) Autoritarni reim, kakav je bio u predratnoj BiH, nije bio naklonjen tritu te se njegovom promjenom i prelaskom na trinu ekonomiju oekivalo da e prostorno planiranje preuzeti novu ulogu u razvoju drutva stvarajui ambijent za trinu ekonomiju a samim tim i za cjelokupnu promjenu drutva. Sa procesima tranzicije stvorena su dva drutvena sloja sa dijametralno suprostavljenim interesima. Sa jedne strane novonastali poduzetnici traili su deregulaciju odnosno stavljanje van snage svih planova prostornog ureenja koji su postali ograniavajui faktor za trite u ekspanziji a sa druge strane mnogobrojniji obini graani su traili zadravanje postojee regulative u cilju ouvanja drutvenog i urbanog standarda koji su stekli u prolom reimu. Umjesto da se problem rijei po ugledu na razvijene regije u Evropi, u Bosni i Hercegovini je jedan totalitarni koncept prostornog planiranja zamijenjen sa tri autoritarna sistema sa nacionalnim predznakom. Svaki od ovih sistema ima svoje neovisne koncepte, drutvene interese, razvojne planove i sl. Dok je Republika Srpska zadrala prostorni razvoj manje-vie po ugledu na predhodni tj. u dva nivoa na entitetskom i lokalnom nivou (zbog optinskog teritorijalno-administrativnog ustroja) Federacija BiH je zbog teritorijalno-administrativnog ustroja u tri nivoa (optinakanton-entitet) iz temelja promijenila svoje zakonodavstvo iz oblasti prostornog planiranja i ureenja a ureenje ove materije je prepustila lokalnim zajednicama i kantonima.

131

N. Mujagi 2. Zakonodavna materija iz prostornog planiranja i njena usklaenost sa evropskom razvojnom politikom Dejtonskim mirovnim sporazumom izvrena je nova administrativno-teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine a time je i svakoj ovoj administrativno-teritorijalnoj jedinici omogueno da po sopstvenom nahoenju donosi zakone iz oblasti prostornog planiranja. Zbog toga je i stanje ove regulative veoma razliito i kree se od katastrofalno loeg stanja u nekim administrativnim jedinicama do veoma dobrog stanja u drugim administrativnim jedinicama. Do proglaenja nezavisnosti 1992 godine u BiH je na snazi bio Zakon o prostornom ureenju (Sl. list SRBiH, br. 9/87) koji je po otpoinjanju ratnih dejstava preuzet i dopunjen kao Zakon o prostornom ureenju za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti (Sl. list RbiH, br.16/92 i 25/94). Nakon zavretka rata 1995. godine oekivalo se donoenje novog zakona o prostornom ureenju na dravnom nivou ali umjesto njega u Republici Srpskoj je doneen Zakon o ureenju prostora (Sl. glasnik RS, br.19/96,84/02) po uzoru na predhodni republiki zakon iz 1987 godine. Ovaj zakon je dopunjen i djelimino izmjenjen u 1998. godini i sa manjim izmjenama kasnijih godina i danas je na snazi. Preuzeti Zakon o prostornom ureenju (Sl. list SRBiH, br. 9/87 ) u Federaciji BiH ostao je na snazi sve do 2002 godine kada je zamijenjen Zakonom o prostornom ureenju (Sl. novine FBiH, br. 52/02) i Zakonom o graenju (Sl. novine FbiH, br. 52/02). Oba ova zakona su vrlo brzo proglaeni neustavnim i stavljeni van snage tako da do danas u BiH ne samo da ne postoji zakon o prostornom ureenju (planiranju) na dravnom nivou nego ni na nivou Federacije BiH. Umjesto zakona koji bi vaio na teritoriji cijele Federacije BiH (po ugledu na Republiku Srpsku) omogueno je da svaki kanton donese svoje zakone iz ove oblasti. Meu prvima je Tuzlanski kanton donio Zakon o prostornom ureenju (Sl. novine TK-a, br.16/00) tj. prije istog zakona na federalnom nivou. Po donoenju Zakona o prostornom ureenju (Sl. novine FBiH, br. 52/02) na nivou federacije Tuzlanski kanton je donio novi usklaeni Zakon o prostornom ureenju (Sl. novine TK-a, br.10/02) a nakon stavljanja van snage zakona o prostornom ureenju na nivou FBiH doneen je sadanji Zakon o prostornom ureenju (Sl. novine Tuzlanskog kantona, br. 03/05). Distrikt Brko, kao i ostalih deset kantona u FBiH donio je svoj Zakon o prostornom ureenju. Svi ovi kantonalni zakoni se meusobno veoma razlikuju. Te razlike su tolike da se bilo koji dokument prostorne dokumentacije izraen prema zakonodavnoj materiji jednog kantona ne moe primijeniti na prostoru drugog kantona. Ove razlike su posebno izraene u kantonima sa hrvatskom veinom iji su zakoni prilagoeni (i sutinski i terminoloki) zakonodavstvu susjedne Hrvatske. Ako se ima u vidu da su entiteti, distrikt i kantoni u BiH nastali kao rezultat ratnih dejstava i kasnijih politikih pregovora a ne kao rezultat privrednih, ekonomskih ili stvarnih potreba njegovih stanovnika za odreenom vrstom regionalizacije, onda je jasno da u zakonodavnoj materiji iz oblasti prostornog planiranja i ureenja vlada haos i kolizija ne samo izmeu razliitih zakona koji se djelimino bave prostorom nego i izmeu istih zakona prostornog ureenja. 3. Institucije za izradu i provedbu planske dokumentacije Do 1992. godine u BiH je postojao Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu koji se bavio prostornim planiranjem na republikom nivou dok su na optinskim nivoima postojali Optinski zavodi za planiranje i urbanizam. U optinskim organima uprave postojale su Slube za prostorno planiranje, za prostorni razvoj i za urbanizam nadlene za pripremu i sprovoenje 132

Znaaj i uloga prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini u novim drutveno-ekonomskom uslovima planske dokumentacije. Pri optinama su takoe postojali razni SIZ-ovi ,fondovi ili direkcije zaduene za prostorno ureenje. Nakon 1992. godine ukinuti su stambeni i drugi fondovi a sa njima i razni SIZ-ovi a kasnije i Direkcije i Zavodi a da nisu formirane odgovarajue slube ili preduzea koja bi se bavila ovom problematikom. Na dravnom, entitetskom i kantonalnom nivou formirana su ministarstva za prostorno planiranje ali su istovremeno u optinama (novom organizacijom i sistematizacijom optinske uprave) ukinute Slube za prostorno planiranje, urbanizam ili prostorni razvoj. Ova veoma vana i kompleksna materija u optinskim slubama organizovana je na nivou odsjeka i odjeljenja u okviru drugih slubi. Time je u startu prekinuta vertikalna organizacija prostorne problematike od optinskog do dravnog nivoa. Ukidanjem Zavoda za planiranje i urbanizam prekinut je kontinuirani proces izrade i auriranja prostorne planske dokumentacije na optinskom nivou a daljnim ukidanjem Direkcija za prostorno ureenje (u veini optina) onemoguena je realizacija prostornih i regulacionih planova na terenu. Zavodi za prostorno planiranje na kantonalnom nivou predvieni su pozitivnim zakonskim propisima ali su formirani samo u nekim kantonima FBiH dok u naem kantonu, koji ima i doneen Prostorni plan TK-a, ovog zavoda nema . Na osnovu svega moe se zakljuiti da je prostorno planiranje iz strunih institucija, zavoda, direkcija i preduzea preneeno na uski krug optinskih funkcionera. Ako se ima u vidu da je prostor pored ljudskog faktora najvaniji razvojni resurs svake sredine onda je jasno da se njegovom nekontrolisanom prodajom pretvara u robu kojom optine pune svoje budete sa jedne strane a sa druge strane omoguavaju veoma uskom krugu bogatih ljudi da dou do najatraktivnijih lokacija u gradu na kojima mogu graditi profitabilne privredne komplekse ne vodei rauna o ekologiji, niti o irim drutvenim interesima. Sa druge strane stvoren je drutveni sloj koji i dalje ima prevaziene poglede na planiranje i urbanizam i na izazove trita reaguje podozrivo i putem mnogobrojnih organizacija pokuava da zadri postojee stanje a naroito u okvirima svojih stambenih zajednica. U prilog takvim nastojanjima posluio je i novi Zakon o graevinskom zemljitu (Sl. novine FBiH, br. 25/03 i 16/04) koji favorizuje privatno vlasnitvo a sa druge strane ograniava lokalne vlasti u sprovoenju ve usvojenih prostornih i regulacionih planova. Zbog takvog stanja postojea gradska tkiva postala su okov za sve moderne koncepcije ureenja prostora zbog ega se lokalne vlasti sve vie okreu perifernim gradskim podrujima pretvarajui ih u nove industrijske, proizvodne, oping pa i stambene zone. 4. Stanje obavezne planske dokumentacije Do poetka rata u BiH tj. do 1992 godine bio je na snazi Prostorni plan Bosne i Hercegovine kojeg je 1980 godine izradio Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu. Za podruje sadanjeg Tuzlanskog kantona bio je izraen Prostorni plan za deset optina tuzlanskog bazena kojeg je izradio Optinski zavod za urbanizam u Tuzli, 1976. godine. S obzirom da je administrativno-teritorijalni ustroj BiH u to vrijeme bio optinski, svaka optina je za svoju teritoriju izradila Prostorni plan optine. Ako se ima u vidu da je i svako gradsko naselje imalo Regulacioni plan ueg gradskog jezgra (ili drugih dijelova grada) a da su rudnici, vei industrijski i poljoprivredni kompleksi takoe imali obavezu izrade regulacionih planova u granicama svojih kompleksa, onda se moe konstatovati da je stanje u BiH u pogledu postojanja planova prostornog ureenja bila relativno zadavoljavajue. 133

N. Mujagi Nakon zavretka rata, Republika Srpska zadrava optinski ustroj i pristupa izradi Prostornog plana za cijelo podruje RS-e a istovremeno pristupa i izradi prostornih planova za sve optine i izradi Urbanistikih i regulacionih planova za sva gradska podruja. Ovi procesi su naroito pospjeeni izradom novog premjera sa aviosnimanjima terena i digitalizacijom, vektorizacijom i auriranjem svih geodetskih podloga. (Sl.1 i Sl. 3) Federacija BiH je ponovo oekivala izradu Prostornog plana na nivou drave BiH a nakon toga bar na podruju svojeg entiteta ali se to do danas nije desilo. Kantoni su zbog toga pristupili izradi sopstvenih prostornih planova meu kojima je prvi bio Tuzlanski kanton. Ovaj sloeni proces zapoet jo 1999. godine zavren je 2006 godine. Bez obzira na objektivne slabosti (neusklaenost sa planovima vieg nivoa, granice obuhvata neusklaene sa stvarnim potrebama stanovnika i privrede i sl.) ovaj plan e omoguiti izradu prostornih planova opina koje su u sastavu kantona. (Sl. 2) Da bi se pristupilo izradi navedenog Prostornog plana TK-a morao se predhodno donijeti Zakon o prostornom ureenju za podruje kantona (Sl. novine TK-a, br.16/00) ne ekajui donoenje zakona na dravnom i entitetskom nivou. S obzirom da je ovaj plan usvojen i doneen u ljeto 2006. godine sve optine u kantonu imaju obavezu da izrade i usvoje prostorne planove svojih teritorija u roku dvije godine tj. do 2008 godine. Imajui u vidu da ne postoji Zavod za planiranje Tuzlanskog kantona (za razliku od drugih kantona u Federaciji) i da optine nemaju svoje zavode za urbanizam niti sline institucije, ovaj posao sigurno nee biti zavren u predvienom roku a pitanje je da li e uopte ikada biti i zavreni.

Sl. 1. Prostorni plan Republike Srpske (Autor: Urbanistiki zavod RS e u Banjaluci) Ovaj plan (kao Etapni za period 1996-2001) zapoet je odmah po donoenju Zakona o ureenju prostora (Sl. glasnik br. 19/96) a kasnije kao cjelovit za period 20012015. Bez obzira na nepostojanje prostornog plana na nivou drave zahvaljujui svom optinskom ustroju ovaj plan omoguava daljnu izradu planova nieg reda za podruje cijelog entiteta RS-e. 134

Znaaj i uloga prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini u novim drutveno-ekonomskom uslovima

Sl.2 Prostorni plan Tuzlanskog kantona za period 2005-2025 (Autor: Zavod za urbanizam Tuzla) Bez obzira na izvjesne manjkavosti uzrokovane nepostojanjem prostornog plana vieg (dravnog ili entitetskog) nivoa, nedefinisanom saobraajnom mreom kao i zadravanjem monocentrinog prostornog koncepta orijentisanog iskljuivo na regionalni i kantonalni centar Tuzlu, ovaj plan je zahvaljujui najmodernijoj tehnici kojom je raen postao podloga za izradu svih buduih dokumenata prostornog ureenja na prostoru kantona. Nakon njegovog usvajanja i donoenja 2006. godine sve optine u kantonu moraju uskladiti i uraditi nove prostorne planove svojih teritorija do 2008. godine. Uostalom, do 1992. godine osim Tuzle, Lukavca i jo nekoliko razvijenih optina u sadanjem kantonu, ni jedna druga optina nije imala usvojen prostorni plan svoje teritorije. Mnoge od njih su imale nacrte ovih prostornih planova ili urbanistike ili regulacione planove optinskih centara. 135

N. Mujagi

Sl. 3 Prostorni plan optine Osmaci (Autor: Urbanistiki zavod RS e u Banjaluci) Zahvaljujui brzoj izradi prostornog plana RS-e i kadrovski i softverski jakom Urbanistikom zavodu RS-e u Banjaluci, uraeni su prostorni planovi skoro svih optina u ovom entitetu. Isto tako uraeni su i prostorni planovi za veinu gradskih podruja pa ak i nekih veih naselja. Regulacioni planovi uraeni su za sve gradske centre a samo za podruje Banjaluke uraeno je preko osamdeset regulacionih planova. Umjesto prostornih planova optina na optinskim vijeima usvajane su Odluke o prostornom ureenju teritorije optine. Na osnovu ovih odluka, nacrta prostornih planova, urbanistikih, regulacionih planova i sl. odvijala se sva aktivnost u prostoru. Drugi kantoni u Federaciji BiH nisu bili toliko aurni tako da mnogi od njih jo uvijek nemaju usvojene prostorne planove. Urbanistiki planovi gradskih podruja kao i regulacioni planovi uih gradskih centara uraeni su u samo nekoliko optina Federacije BiH ali se isti moraju ponovo usklaivati sa planovima vieg reda. 5. Kadrovska osposobljenost i mjesto prostornog planiranja u obrazovnom sistemu Prostornim planiranjem moraju se baviti strunjaci obrazovani za poslove prostornog planiranja u naseljima i gradovima. Prema tome prostorni planer mora da posjeduje teoretska i praktina znanja i iskustva iz sloene problematike prostora. Prostor je viedimenzionalan i kompleksan te stoga i multidisciplinaran, odnosno predmet prouavanja mnogih drutvenih i tehnikih nauka, zbog ega prostorni planer pored poznavanja prostornog planiranja u uem tehnikom smislu mora posjedovati i odreena znanja iz geografije, geologije, sociologije, ekonomije, etnologije, prava i sl. Dakle, prostornim planiranjem se moraju baviti osposobljeni i struni prostorni planeri raznih oblasti i naunih disciplina tj. prostorni planeri geografi, prostorni planeri geolozi, prostorni planeri ekonomisti itd. U Bosni i Hercegovini ne postoji ni jedna visokokolska ustanova na kojoj se stie profesija prostornog planera. Do sada su te poslove obavljali inenjeri sa Arhitektonskog ili Graevinskog fakulteta u Sarajevu sa strunim timovima inenjera raznih profesija. Potrebne studije i elaborati obezbjeivani su od strane raznih strunih institucija i zavoda. Meutim, prostorno planiranje ne ini samo prostorni plan kao dokument ve je to sloeni i kontinuirani proces definisan odreenim ciljevima, zadacima, prioritetima, strategijama, realizacijom i monitoringom.

136

Znaaj i uloga prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini u novim drutveno-ekonomskom uslovima Na Prirodnomatematikom fakultetu u Beogradu postoji studijska grupa Prostornog planera na kojoj se na trogodinjom studiju stie obrazovni profil prostornog planera a na petogodinjem studiju obrazovni profil diplomiranog prostornog planera. Sline studijske odsjeke trebalo bi formirati i u BiH na Prirodnomatematikim fakultetima, na Arhitektonskim fakultetima, na Graevinskim fakultetima, na Ekonomskim fakultetima i sl. Zahvaljujui ovim studijskim odsjecima stvorio bi se neophodan kadar prostornih planera raznih profila odnosno raznih naunih disciplina. Pored opteg znanja iz raznih naunih disciplina koje se bave problematikom prostora svaki prostorni planer bi imao i ue struno znanje iz arhitekture, graevine, urbanizma, geografije, ekonomije, sociologije isl. Zakljuak Bosna i Hercegovina a naroito Federacija BiH nije ni kadrovski niti institucionalno osposobljena da uredi kompleksnu oblast ureenja prostora niti je u sadanjim okolnostima u stanju da prostorno planiranje uini razvojnom, stratekom i poduzetnikom komponentom svog drutvenog razvoja. Da bi postala lanica Evropske Unije, Bosna i Hercegovina mora uskladiti svoje zakonodavstvo iz oblasti prostornog planiranja i ureenja sa zakonodavstvom EU-e ali i sa drugim razvojnim politikama iz ove oblasti. Tu se prije svega misli na Zajedniku agrarnu politiku (SAR), regionalne razvojne inicijative, regionalne projekte i programe ruralnog razvoja (INTERREG, PHARE, SAPARD, LEADER i dr.), integralne dokumente i aktivnosti u oblasti prostornog planiranja i razvoja (ESDP, ESPON i sl). Usklaivanje domae legislative sa gore nabrojanim dokumentima zahtijeva dugogodinji period a ureenje prostora u skladu sa ovim dokumentima i za daleko razvijenije zemlje od BiH predstavljao je dugotrajan i bolan proces. Bosna i Hercegovina mora prije svega kroz nove studijske odsjeke na Univerzitetima stvoriti kadrove sposobne da shvate i sprovode ove sloene procese u prostoru, da pripreme zakonsku regulativu iz oblasti prostornog planiranja i ureenja i na kraju da formiraju institucije za izradu i sprovoenje planova prostornog ureenja. Ukoliko bi se ovi procesi zavrili u narednih pet godina onda bi Bosna i Hercegovina imala izglede da do prijema u EU ispuni i vrlo stroge kriterije u pogledu ureenja prostora, zatite okolia, usklaenog urbanog i ruralnog razvoja i sl. Conclusion Bosnia and Herzegovina, and particularly Federation of Bosnia and Herzegovina is not capable to take care of the complex area of space organisation as regards to institutions and personnel. In the current circumstances, Bosnia and Herzegovina is not competent to make space planning a component of developmental, strategic and entrepreneurial importance for its social development. To become a member of European Union, Bosnia and Herzegovina has to adjust its legislature with the legislature of EU, as well as with other developmental politics in this area. First of all, this refers to Common Agrarian Politics (SAR), regional development initiatives, regional projects and rural development programs (INTERREG, PHARE, SAPARD, LEADER etc.), integral documents and activities in the area of space planning and development (ESDP, ESPON and similar). Adjusting domestic legislature with the above mentioned documents requires a long time period, since space organisation conforming to these documents was a long and painful process even for the far more developed countries than Bosnia and Herzegovina. Bosnia and Herzegovina has to begin with qualification of competent personnel at universities, capable to understand and implement these complex processes 137

N. Mujagi in space, to prepare statutory regulations in the area of space planning and organisation, and in the end to form institutions for construction and implementation of the space organisation plans. If these processes would be completed in the next five years, Bosnia and Herzegovina would stand a chance to fulfil very strict criteria of space planning, environment protection, coordinated urban and rural development, until its admission in EU. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Stojanovi Branislav Prostorno-demografske karakteristike savremenog sveta i modeli usmjerenog razvoja str. 175-193, Zbornik radova Planiranje i prostorni razvoj, Urbanologija, Arhitektonski fakultet u Beogradu,1992. Udruenje urbanista Srbije Urbanizam Evrope, Beograd 1966. godine Urbanistiki zavod RS a.d. Banja Luka - Prostorni, urbanistiki i regulacioni planovi RS 2005. god. Baji-Brkovi Milica Planiranje i prostorni razvoj - zbornik radova, Urbanologija AF, Beograd 1992.god. Goli Bajro Ekonomika prostora-u privrednom razvoju BiH, Sarajevo 1994.god. Bosna public Mihaljevi G., Badovinac P. i dr. Procesi urbanizacije - zbornik radova, Urbanologija AF, Beograd 1993. god. Ministarstvo prostornog ureenja, graditeljstva i stanovanja Program prostornog ureenja RH, Zagreb 1999. godine. Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia Strategija prostornog ureenja Federacije BiH Sarajevo 1997. god. European Spatial Devolopment Perspective (RSDP). Towards Balanced and Sustainable Devolopment of the Teritory of the EU; Committee of Spatial Devolopment, Potsdam, 1999. European Spatial Planning Observation Network-Study Programme on European Spatial Planning (ESPON) Jouen M.: Diversity is the key word, The European rural model, LEADER Magazine NO 25. Winter 2000/2001 Agenda 2000, http://europa.eu.int/comm/agenda2000 Zakonodavne uredbe: (EC) 1257/1999- uredba o namjeni sredstava za razvoj ruralnih podruja; (EC) 1250/1999-uredba za podrku razvojnim aktivnostima ruralnih podruja; (EC) 1259/1999-direktne podrke CAP; (EC) 1258/1999finansiranje CAP; (EC) 1260/1999-uredba o strukturnim fondovima. Arzeni A., Esposti R., Sotte F.:Agriculture in Transition Countries and the European Model of Agriculture: Entrepreneurship and Multifunction Vresk Milan Razvoj urbanih sistema u svijetu kolska knjiga-Zagreb, 2002.god. Ekonomski institut u Tuzli Strategija obnove i razvoja Tuzlanskopodrinjskog kantonastanje i mogunosti Tuzla 1999. god. European Commisisxion Direkctorate General for Agriculture (DG VI) CAP 2000 (1997) Rural Developments Mujagi Nusret Formiranje regije sjeveroistone Bosne u cilju sprovoenja urbano-ruralnih agrarnih reformi i harmonizacije sa Evropskom Unijom, Zbornik radova RGGF, Tuzla 2005. god.

14. 15. 16. 17. 18.

138

Zbornik radova PMF 3, 139 147 (2006)

Originalni nauni rad

FORMIRANJE IZDANI PODZEMNIH VODA I HIDROGRAFSKA MREA U SLIVU GORNJEG TOKA DRINJAE GIVEN SPACE DRIVER OF DRINJACA IN FUNKCIONAL GROUND WATER AND HIDROGRAPHIC FORMS Dr. Amir Mekovi, vanredni profesor, Rudarsko - geoloko - graevinski fakultet, Univerzitet u Tuzli, Mr. Enes ii, RMU Banovii, Dr. Amir Barakovi, vanredni profesor, Rudarsko - geoloko - graevinski fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Potrebe za pitkom vodom uvjetovale su geoloka i hidrogeoloka istraivanja sedimenata na irem podruju sliva gornjeg toka Drinjae. Analizom litolokog sastava i hidrogeolokih karakteristika sedimenata u navedenom slivu, uz rezultate eksperimentalnog crpljenja vode, odreeni su znaajni hidrogeoloki parametri (infiltracija padavina u hidrogeoloke kolektore, isparavanje, oticaj i dr.). Zbog interakcijskih odnosa na relaciji atmosfera - hidrosfera u radu su prezentirane i klimatske odlike analiziranog podruja, a koriteni su podaci Meteoroloke stanice "Kladanj" koja raspolae podacima za viegodinji period. U radu su na osnovu raspoloivih vrijednosti klimatskih elemenata i pojava prezentirana osnovna klimatska obiljeja kao i formiranje izdani podzemnih voda i hidrografske mree u slivu gornjeg toka Drinjae. Kljune rije: Sliv, klima, hidrografska mrea, geologija, hidrogeologija, podzemne vode, temperatura, padavine, vjetar, Drinjaa. Abstract Needs for drinking-water has caused geological and hidrogeological researches of sediments on area of Upper Drinjaa river basin. Through analysis of litho geological structure and hidrogeological characteristics in the mentioned river basin results of experimental water suction have determined significant hidrogeological parameters (infiltration of precipitations in hidrogeological collectors, evaporation, draining etc.). Because of interaction relations between atmosphere and hydrosphere in this paper are presented climate characteristics of analyzed area on the basis of used data from Meteorological station "Kladanj" which possesses data for years-long period. On the basis of existing data of climate elements and processes in this paper are presented basic features as well as forming of underground water sprout and hidrogeological system in Upper Drinjaa river basin. Key words: river basin, climate, hydrographical system, geology, hydrogeology, underground water, temperature, precipitation, wind, Drinjaa.

A. Mekovi, E. ii, A. Barakovi Uvod Podruje sliva gornjeg toka Drinjae odlikuje se pojavom podzemnih pitkih voda i bogatom hidrografskom mreom. Zbog navedenog su u radu analizirani rezultati hidrometeorolokih istraivanja u funkciji formiranja podzemnih izdani i hidrografske mree. Rezultati ovih istraivanja, uz poznavanje (hidro)geolokih odlika sliva, daju doprinos poznavanju pojave podzemnih pitkih voda i mogunosti njihovog koritenja. Navedeni podaci se mogu koristiti za proraun rezervi voda, njihovu kategorizaciju i bilansiranje u analiziranom slivu. Za istraivanja u navedenom slivu koritena je baza provedenih viegodinjih detaljnih geolokih, geofizikih, hidrogeolokih, hemijskotehnolokih i drugih ispitivanja koliine i kvaliteta voda. Reljefni sklop i izloenost pojedinih visinskih dijelova ovog sliva zranim strujanjima uvjetuje razliitu relativnu vlanosti zraka koja je u tijesnoj vezi sa padavinama, isparavanjem, vjetrom i drugi klimatskim elementima i pojavama. Odreivanje pojedinih parametara na terenu (infiltracija padavina u hidrogeoloke kolektore, isparavanje, oticaj, i dr.) veoma je teko i podrazumijeva dugotrajna stacionarna osmatranja. Klimatske karakteristike Na temperaturni reim analiziranog podruja utiu geografska irina, duina trajanja dana, nadmorska visina odnosno orografija terena, biljni pokriva, i dr. Podruje sliva gornjeg toka Drinjae pripada umjereno kontinentalnom klimatskom pojasu, a odlikuje se otrim zimama i toplim ljetima. Zime su duge, hladne i obiluju snijenim padavinama. Planinski dio reljefa u navedenom podruju odlikuje velika koliina padavina i niske temperature zraka tokom zime. Tabela 1. Srednje mjesene, apsolutne maksimalne i apsolutne minimalne temperature zraka u Kladnju za period 1954 -1987. Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII G. -1,6 0,6 4,4 8,3 13,3 16,5 18,2 18,0 14,6 9,9 4,9 0,9 9,0 T Tmax 19,3 19,6 28,8 29,5 35,5 33,5 37,2 35,8 35,4 28,8 23,4 19,1 37,2 Tmin -23,0 -25,4 -16,5 -7,6 -1,0 1,0 5,0 -1,0 -3,6 -11,0 -14,5 -19,6 -25,4 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Grafik on 1. Godinji tok temperature zrak a u Kladnju za period 1954-1987.
20 C

15

10

I
-5

II

III IV

VI VII VIII IX

XI XII

godinji prosjek

140

Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mrea u slivu gornjeg toka Drinjae Najhladniji mjesec u Kladnju je januar sa prosjekom od -1,6C, a najtopliji juli sa prosjekom od 18,2C. U temperaturnom bilansu najtopliji mjeseci juli i avgust gotovo su izjednaeni, a razlika je svega 0,2C. Godinja amplituda temperature zraka u Kladnju u analiziranom periodu iznosi 19,8C, i manja je nego u Tuzli (20,1C). Apsolutne maksimalne temperature zraka u Kladnju dostiu u julu 37,2C, a apsolutne minimalne u februaru -25,4C. Interpoliranjem podataka najbliih meteorolokih stanica za potrebe ekoloko-vegetacijske rejonizacije utvreno je da sliv gornjeg toka Drinjae u duem vremenskom periodu ima srednju godinju temperaturu zraka 9C. Na osnovu prezentiranog moe se zakljuiti da u ovom podruju tokom godine ima est hladnih, jedan umjereno hladan, dva umjereno topla i samo tri topla mjeseca. Tabela 2. Srednja mjesena relativna vlanost zraka u Kladnju za period 1954 -1987.
Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God

% 86 84 78 76 70 70 72 75 77 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.

82

77

81

77

Najveu relativnu vlanost zraka Kladanj ima u januaru (86 %), a najmanju u maju i junu (70 %). Srednja godinja relativna vlanost zraka ovdje iznosi 77 %. Tabela 3. estine i srednje brzine pojedinih pravaca vjetra u Kladnju za period 1954 -1987. Pravac N NE E SE S SW W NW C % 31,8 2,9 3,5 1,9 23,2 6,5 4,1 2,5 23,6 m/s 1,4 2,2 1,6 1,3 1,6 1,6 1,3 1,2 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Grafikon 2. estine vjetrova u Kladnju (%) N 40 NW 30 20 10 W 0 E NE

Grafikon 3. Srednje brzine vjetra u Kladnju (m/s) N 2,5 NW 2 1,5 1 0,5 W 0 E NE

SW S

SE

SW S

SE

Iz prezentiranih podataka u tabeli 3. vidi se da u navedenom slivu puu najvie sjeverni (31,8 %), a najmanje sjeverozapadni vjetrovi (2,5%). Najveu srednju brzinu imaju sjeveroistoni (2,2_m/sec), a najmanju sjeverozapadni vjetrova (1,2_m/sec).
Tabela 10. Srednje mjesene koliine padavina u Kladnju za period 1954-1987. I II III IV V VI VII VIII mm 74 71 73 93 125 125 102 94 Izvor podataka: Meteoroloki godinjaci, S HMZ, Beograd.
Mjesec

IX 80

X 79

XI 94

XII 93

God 1103

141

A. Mekovi, E. ii, A. Barakovi Najmanja koliina padavina je u februaru 71 mm i martu 73 mm, dok se najveom koliinom padavina odlikuju maj (125 mm) i juni (125 mm). Iz podataka u tabeli se vidi da ovo podruje u prosjeku dobija 1103 mm padavina godinje. U toplijem dijelu godine (april-septembar) izlui se oko 56 % godinje koliine padavina. Svaki mjesec toplijeg dijela godine u prosjeku prima 103 mm padavina, dok za mjesece hladnijeg dijela godine ta koliina iznosi 81 mm. Poto preovladavaju padavine u toplijem dijelu godine pluviometrijski reim je kontinentalni. Godinji prosjek padavina u analiziranom podruju iznosi 92 mm, najvei je bio 1986. (129,6 mm), a najmanji 1979. godine (82,4_mm). Iz tabela je vidljivo da tokom godine nema sunih perioda. U periodu april juli u gornjem dijelu slivu Drinjae izlui se 445_mm padavina, a to je vie od 1/3 ukupne koliina padavina u ovom podruju tokom godine. Najvea koliina padavina se izlui u ljeto (321 mm ili 29,1 %), a najmanja u zimu (238 mm ili 21,6%). U proljee se izlui u prosjeku 291 mm ili 26,4 %, a u jesen 253 mm ili 23 % ukupne koliine padavina analiziranog podruja. Znaajnu ulogu u zadravanju i infiltraciji padavina ima vegetacijski pokriva. U slivu gornjeg toka Drinjae najvie je bukovih i etinarskih uma, a najvii planinski dijelovi su pod slabim rastinjem i travama. Ravnomjernim topljenjem snijega u kontinuitetu se prihranjuju vodotoci i podzemne vode. U navedenom podruju snijega ima tokom cijele zime gdje dostie visine do 150 cm. Znaajniji mediteranski uticaji ovdje osjeaju se u periodu juni - avgust. Zbog toga u vegetacijskom periodu padne u prosjeku oko 56 % godinje koliine padavina, pa je odnos padavina i potencijalne potronje vode sa klimatskog aspekta povoljan. Hidrografsko - hidrogeoloke karakteristike Osim klime, litoloki sastav analiziranog podruja omoguio je formiranje velikog broja izdani i izvora podzemnih voda, te potonih i rijenih tokova (Slika 1.) koji su duboko usjekli svoja korita u stijenama kroz koje teku. U rijeku Drinjau se ulijevaju sve vode iz analiziranog sliva i ona pripada slivnom podruju Drine. Vododijelnica, potezom Konjuh - Stanovi, razdvaja slivno podruje Zatoe i Krabanje koje pripadaju slivu rijeke Spree. Drinjaa izvire neposredno ispod glavnog grebena Konjuha i od njega tee prema istoku. Na uzdunom profilu u navedenu tekuicu se ulijevaju Haluga, Miljevica, Srebrnica, Katranica, Rapatnica, Bebrotica, Osica, Bukovica, Uja, Grabovica i Starika rijeka. Na podruju sliva gornjeg toka Drinjae hidrografska mrea je dobro izraena. Hidroizohipse i smjerovi kretanja podzemne vode ukazuju na to da sve podzemne i povrinske vode gravitiraju ka rijeci Drinjai (Slika 2.). Analizirani sliv ima otro izraenu vododijelnicu koja se prua preko slijedeih lokaliteta: - na istoku granica prolazi preko naselja: Prijevor, Dopasci i Pepii, odnosno preko uzvienja Dublja i Stanova; - na zapadu ona prolazi sredinom ultramafitskog masiva planine Konjuh prema jugozapadu blizu naselja: Milankovia preko planinskih visova Jeevca i Razbojita; - sjeverna granica se prua od uzvienja Stanova preko naselja Vranovii i Tuholj, uzvienja i visova: Papale, krila, emerike do sjeverozapada gdje se nalazi planinski vis Konjui; - junu granicu slivnog podruja rijeke Drinjae ini planinski greben Karaula cijelom svojom duinom, na jugozapadu do planinskog visa Mladoevac, na jugoistoku granicu ini planina Vranjaa.

142

Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mrea u slivu gornjeg toka Drinjae

Slika. 1. Pregled mjerenja vodostaja i proticaja u gornjem toku Drinjae Prouavano podruje, iako male povrine, odlikuje se razgranatom rijenom mreom. Cijelim tokom Drinjaa ima ravnomjeran broj pritoka, to znai da je hidrografska mrea vodotoka dosta ujednaeno rasporeena. Navedena rijeka pripada Crnomorskom slivu i u izvorinom dijelu se prua pravcem sjeverozapad- jugoistok u duini od 35 km. Za ocjenu rezervi i resursa podzemnih voda u navedenom dijelu sliva Drinjae primijenjena je Metoda prorauna promjene minimalnih proticaja i vodostaja vodotoka izmeu dva hidrometrijska profila, zatim Metoda nalaenja prirodnih resursa podzemnih voda preko izdanosti izvora. 143

A. Mekovi, E. ii, A. Barakovi Podaci za ove metode koriteni su po osnovu hidrografskih istraivanja (sl.3.). Treba istai da svaka od postojeih metoda ocjene prirodnih rezervi podzemnih voda ima odreena prednosti i nedostatke. Zato se do najrealnijih veliina prirodnih rezervi moglo doi primjenom kompleksnog pristupa, tj. primjenom vie metoda, uz sravnavanje dobivenih rezultata na bazi analiza hidrogeolokih, strukturnih i hidrometeorolokih odlika podruja. Mjerenjem proticaja i vodostaja rijeke Drinjae na dva hidrometrijska profila, a i na drugim vodotocima u slivu mogue je odrediti oticaj podzemnih voda iz dreniranih vodonosnih horizonata. Podzemni oticaj u tom sluaju iznosi: Qp = Q2 - Q1 gdje su Q1 i Q2 - proticaji rijeke Drinjae u gornjem (Q1=0,003 m3/s) i donjem (Q2=0,298 m3/s) hidrometrijskom profilu. Za dva hidrometrijska profila na rijeci Drinjai (izvor rijeke Drinjae i Tuneli - Ravne) za hidroloki minimum Qp iznosi 0,295 m3/sec. Prosjeni jedinini oticaj podzemnog toka utvren je pomou formule:

qp =

Q 2 Q1 l

l - rastojanje izmeu profila (km), a iznosi 25 km qp za gore navedena dva hidrometrijska profila na rijeci Drinjai u hidrolokom minimumu iznosi 0,0118 [(m3 /sec)/km]. Metoda proistekla iz analize niskih proticaja i vodostaja rijeke za odredbu prirodnih resursa podzemnih voda zasnovana je na pretpostavci da se u vrijeme niskih proticaja (kraj ljeta, zima) rijene vode uglavnom prihranjuju podzemnim vodama iz zone intenzivne vodozamjene. Zato se raunalo da veliina postojanog podzemnog u slivu gornjeg toka Drinjae prihranjivanja rijeke u niskim vodostajima predstavlja prirodne resurse podzemnih voda datog hidrogeolokog kolektora. Za proraun koliine vode u periodu isuenja izdani u gornjem dijelu sliva Drinjae koritena je i opta formula Mailleta (1905) za retardacionu krivu koja odraava reim izvora kada je samo pod uticajem izdani, suni period:

Q t = Q 0e ( t t 0 )
gdje je: Qo - izdanost izvora u trenutku t kada prestaje povrinsko oticanje i kada je samo podzemno (period tarismana m3/sec), Qt - izdanost izvora u vremenu t po isteku perioda od t dana (m3/sec), e - Neperov prirodni logaritam po bazi e, - koeficijent isuenja, oznaava brojani izraz retardacionih sposobnosti slivnog podruja. S obzirom da se kod krenjakih masiva ne podudaraju uvijek geomorfoloke i podzemne vododijelnice (kao u prouavanom slivu), njihovo okonturivanje, kao i proraun povrine, uzet je skupno. Kod svih ispitivanih izdani i vodotoka sliva gornjeg toka Drinjae, dolo se do zakljuka da od maksimalne take do poetka recesije, u dijagramu kriva pada dosta strmo, to govori o brzim hidrodinamikim pranjenjima srednjetrijaskih krenjaka. Drugi dio krive je blai i vode u tom periodu teku preteno laminarno, to znai da se prazni drugi dio krenjake mase i to onaj dio koji je sastavljen od sitnijih pukotina i prslina. Kod svih tretiranih izdani mogu se izdvojiti dva mikro reima. U prvom reimu su prisutna turbulentna kretanja podzemnih voda gdje navedene vode istiu iz velikih kaverni i otvorenih pukotina, upravo iz onog dijela gdje u kru preovlauje vertikalna cirkulacija podzemnih voda. Drugi, ravnomjerniji reim predstavlja dublje dijelove stijenskih kompleksa, gdje je ispucanost mnogo manja i 144

Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mrea u slivu gornjeg toka Drinjae sitnija. Male pukotine na kraju recesije daju ravnomjerno isticanje podzemnih voda, tako da je kriva tarismana skoro horizontalna.

Slika. 2. Hidroizohipse i smjerovi kretanja podzemne vode Kod najtipinijih izdani za prouavanje hidrodinamike podzemnih voda u navedenom podruju izdvajanje povrinskog od podzemnog oticanja dosta je naglaeno, jer se stalni podzemni oticaj u dijagramu priblino poklapa sa prelaskom strme krive u blagu liniju. U ovom podruju znaajna koliina vode otekne podzemno i 145

A. Mekovi, E. ii, A. Barakovi nagli porasti krivih proticaja su odraz brze infiltracije, kada voda brzo kroz ispucale krenjake dospije do nepropusne podine. Od izlomljenosti krenjaka ovisi dinamika proticaja. Tako se naprimjer preko izvorita krenjaki masiv i njegove prostrane mase vrlo brzo prazne. Druge manje izdani u slivu karakteristine su po manjoj ispucanosti krenjaka i tada je izdanost, po obimu, manjih kolektora vea i stalnija. Iz hidrograma nagiba krive izvorita, moe se prepoznati osobina retardacije srednjetrijsakih krenjakih masa. Blaga i duga kriva tarismana povlai i malu vrijednost koeficijenta isuenja, te ukazuje na dobre retardacione sposobnosti terena. Strma kriva i vea vrijednost koeficijenta isuenja ukazuje da se pranjenje vode vri brzo. Kod prikazivanja linija pranjenja izdani podzemnih voda u semilogaritamskoj podjeli kriva je trebala, po pravilu, da bude prava linija. Meutim, kada je parabola ili neka neodreena kriva (to je vrlo est sluaj na ovakvom podruju), to je znak da je bio u pitanju sloeni tip pranjenja vode i da se sastoje od dva ili vie mikroreima isticanja. Ovakav primjer u toku istraivanja se pokazao na izvoritima sliva gdje se zapaaju dvije krive i svaka od njih odgovara specifinom mikroreimu, i za svaku retardacionu krivu u semilogaritamskoj podjeli odreivani su potrebni parametri, posebno. Zakljuak Prema stepenu istraenosti, specifinosti bilansiranja podzemnih voda u odnosu na druge mineralne sirovine i veliinu potencijalnog prostora koji se istrauje, neophodno je bilo istraiti ire podruje sliva gornjeg toka rijeke Drinjae. Na osnovu analiziranih podataka o temperaturi zraka u toku godine, o relativnoj vlanosti zraka, padavinama i dr. klimatskim elementima i pojavama, moe se zakljuiti da podruje sliva gornjeg toka rijeke Drinjae pripada umjerenokontinentalnoj klimi. Zime su u ovom podruju duge, otre i hladne sa obiljem snijenim padavinama, a srednja temperatura najhladnijeg mjeseca (januar) iznosi - 1,6 0C. Ljeta su ovdje topla, a srednja temperatura jula iznosi 18,2 0C. U navedenom podruju se u toku godine izlui oko 1103 mm padavina i vie je nego u Tuzli (900 mm). Srednja godinja relativna vlanost zraka iznosi 77 %, a najvea je u januaru kada iznosi 86 %. Geoloke, klimatske, biogeografske i dr. karakteristike su omoguile formiranje razgranate rijene mree u analiziranom slivu. Znaajna koliina padavina u slivu gornjeg toka Drinjae infiltrira se u podzemlje i na taj nain prihranjuju podzemne izdani. Da bi se prouila hidrodinamika podzemnih voda u izdanima navedenog podruja neophodno je bilo istraiti njegove hidrogeoloke i geoloke karakteristike koje imaju presudan znaaj na ukupne rezerve i resurse podzemnih voda, kao i na ukupan vodni bilans. Rezultati su pokazali da se ispitivane izdani i vodotoci sliva gornjeg toka Drinjae u jednom periodu odlikuju brzim hidrodinamikim pranjenjem srednjetrijaskih krenjaka, a u drugom vode teku uglavnom laminarno. Ove izdani odlikuju uglavnom dva mikro reima isticanja, prvi kada vode istiu iz kaverni i otvorenih pukotina u kru gdje dominira vertikalna citkulacija podzemnih voda i drugi ravnomjerniji, kada su zahvaeni dublji manje ispucali stijenski kompleksi.

146

Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mrea u slivu gornjeg toka Drinjae Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Jahi, M., Josipovi, J. Ostoji, .: Metode odreivanja osnovnih parametara za proraun bilansa podzemnih voda, Geoinenjering, Sarajevo, 1981. Komatina, M. M.: Hidrogeoloka istraivanja - primijenjena hidrogeologija, IV. Geozavod - HIG. Beograd, 1995. Mekovi, A., Brki, E.: Elaborat o rezervama, kategorizaciji i kvalitetu prirodne mineralne vode "Tuzlanski kiseljak Mg ++", RGGF Tuzla, 2002. Mekovi, A.: Hidrogeoloko i hidroloko prouavanje izvorita za vodosnabdijevanje grada Kladnja, Spec. rad. Rudarsko-geoloki fakultet, Tuzla, 1997. Mekovi, A.: Hidrodinamike karakteristike podzemnih voda trijaskih krenjaka u gornjem slivu rijeke Drinjae, Doktorska disertacija, RGGF Tuzla, 2000. Smaji, S.: Klimatske karakteristike Tuzle, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Svezak Geografija, Godina II, Broj 2, Tuzla, 2005. Vukovi, M., Soro, A.: Dinamika podzemnih voda kroz rjeenje problema, ustaljena strujanja, Graevinska knjiga, Beograd, 1984.

147

Zbornik radova PMF 3, 149 154 (2006)

Originalni nauni rad

GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE SLIVA GORNJEG TOKA RIJEKE DRINJAE U FUNKCIJI HIDROGEOLOKOG REJONIRANJA GEOMORPHOLOGIC CHARACTERISTICS GIVEN SPACE DRIVER OF DRINJACA IN FUNKCIONAL HIDROGEOLOGICAL REONS Mr. sci. Enes ii, RMU Banovii, Dr. sci. Amir Mekovi, vanredni profesor, Dr. sci. Amir Barakovi, vanredni profesor, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Analizirajui litoloki sastav terena razjanjene su hidrogeoloke odlike. U radu se razmatra aktuelna problematika razvoja savremenog reljefa. Prikazani su savremeni reljefni oblici, odnosno radi se o prikazu reljefnih oblika predmetnog sliva rijeke Drinjae. Kljune rijei: Geolgija, hidrogeologija, reljef, podzemne vode..... Abstract Analysing the lithologic composicion of the terrain confirmed are hydrogeological parameters. In this project we are considering about problems connected with development of modern relief.Its a modern relief, actually example relifs forms given space driver of Drinjaca. Key words: Geological, hidrogeological, relief, ground water...... Uvod Sliva gornjeg toka rijeke Drinjae geografski se nalazi na podruju opine Kladanj. Opina Kladanj obuhvata povrinu od oko 452_km2 i nalazi se u sjeveroistonom dijelu BiH. Magistralni put M-18, Sarajevo - Tuzla prolazi kroz ovo podruje (sl.1.). Povrina sliva gornjeg toka rijeke Drinjae iznosi cca 325 km2 i nalazi se izmeu 40 11' - 44 16' s.g.. i 18 31' - 18 47' i.g.d. po Griniu. Prouavano podruje pripada brdsko - planinskom pojasu sa nadmorskim visinama od 506_m 1326_m. Sjeverozapadni i sjeverni dio podruja pripada jugoistonim obroncima planine Konjuh sa vrhovima: Konjuh (1326 mn.v.) i Vranica (1209 mn.v.). Na jugu se podruje prostire do Smolin - planine, iji su najistaknutiji vrhovi: Zeiji vrh (1275 mn.v.), Jeevac (1261 mn.v.) i Bijela strana (1190 mn.v.). Komunikativne prilike su dosta povoljne, jer su gotovo sve rijene doline iskoritene za izgradnju saobraajnica. Vaniji putevi su: Sarajevo - Kladanj - Tuzla (M -18) i Kladanj Vlasenica - Zvornik (M-19), od kojih se odvaja vie lokalnih puteva za gotovo sva naselja, te putevi za izvoz industrijskih sirovina. Prema popisu stanovnitva iz 1991.godine na podruju opine Kladanj je ivjelo oko 15.600 stanovnika, a opina je u ekonomskom pogledu spadala u red nerazvijenih opina. Da bi se uradilo hidrogeoloko rejoniranje na predmetnom terenu, neophodno je bilo poznavati geomorfoloke odlike, uz neizbjeno poznavanje geolokih i hidrogeolokih odlika sliva gornjeg toka rijeke Drinjae.

E. ii, A. Mekovi, A. Barakovi

Slika 1. Topografska karta sliva gornjeg toka rijeke Drinjae Geomorfoloke odlike U geomorfolokom pogledu istiu se tri oblika terena: a) planinski, gdje se ultrabazini masiv Konjuha jako istie u odnosu na druge geomorfoloke jedinice, povrine cca 145_km2 ili 44,61% povrine sliva; b) brdski, koji pripada vulkanogeno sedimentnoj formaciji i koji je dosta nii u odnosu na masiv Konjuha, povrine 175_km2 ili 50,77% povrine sliva; c) ravniarski, uglavnom su to akumulativne savremene ravni oko rijeke Drinjae, vrlo male povrine, 15_km2 ili 4,62% povrine sliva. Okolne dijelove ultrabazinog masiva Konjuha, u orografskom smislu, ine neto nii tereni u kojima se istie nekoliko veih vrhova: Bukovci (1137_mn.v.), Gare (1106_mn.v.) i Velika glava (1107_mn.v.). Prouavano podruje (sl.2.) u geomorfolokom i morfo - genetskom pogledu vrlo je interesantno, bez obzira to je u 150

Geomorfoloke karakteristike sliva gornjeg toka rijeke Drinjae u funkciji hidrogeolokog rejoniranja pitanju relativno mali prosto. Tektonske i litoloke karakteristike su uslovile sloenost terena. Kao to je reeno, to je brdovito - planinski teren kroz koji protie rijeka Drinjaa. Zbog geolokog sastava i grae terena, prouavani teren se sastoji od sljedeih morfogenetskih tipova terena: a) Krako - erozioni reljef (povrine 94_km2 ili 28.78% slivnog podruja): karakterie se raznim oblicima kao to su ponori, jame, manje krake zaravni, vrtae i uvale. Svi ovi oblici stvarani su djejstvom raznih agenasa, a u prvom redu rastvarakim djejstvom vode. Krako - erozioni reljef ovog terena ine uglavnom trijaski krenjaci (T2). Oblici ovog reljefa u gornjem slivu rijeke Drinjae nalaze se na lokacijama: Bratilo, Papala, Gluha Bukovica, Tuholj, Dobra voda, Koturaa, Torino brdo, Gora, Jastrebi, Jarako i Pau. Ponori i vrtae su jako izraeni na izdanima: "Gluha bukovica" i "Koturaa". Oba izvorita se sastoje od vie ponora i ponornih zona. Jame i peine su vrlo est oblik u reljefu, a znaajnije su: "Djevojaka peina" u oblasti Bukovice, "Nozdrvci" na potezu Papala -Buevo, peina "Veliki most" na rijeci Osici, peina "Bebrova" u rejonu Bebrove i peina "Kuara" u rejonu naselja Goletii. Na ovom podruju mnogi kraki oblici su dokaz intenzivnog krako - erozionog procesa. Rijena dolina rijeke Drinjae najee ima oblik kanjona, naroito tamo gdje protie kroz stijene trijaskih krenjaka. Slina situacija je i sa ostalim vodotocima u slivu rijeke Drinjae. Morfodinamiki proces posebno veliki uinak u tom pogledu ima u koritu rijeke Drinjae na potezu Bebrova - Brateljevii, u koritu rijeke Osice u oblasti Velikog mosta i u koritu rijeke Uje u oblasti Koliba. esti su primjeri raznih morfolokih oblika u trijaskim krenjacima, kao to su u dolini rijeke Uje i rijeke Drinjae. Krakih zaravni ima nekoliko, a znaajne su na lokalitetima: Bratilo, Palevci, Bebrova, Budim , Gare , Polovno brdo, Bukovci i Stanovi. Tretirano podruje odlikuje "plitki kr". Rije je o krenjacima trijaske starosti (T2) sa manjim ponornim zonama, sa jakom cirkulacijom vode i sa znatnim razlikama morfolokih i podzemnih vododijelnica. Jedan od faktora koji je djelovao na bitnu formu sadanjeg reljefa su i tektonski pokreti mlaeg doba. Opredjeljujui faktori koji su uticali na formiranje dananjih pojava u krakom reljefu su: geoloki sastav stijena, horizontalni i vertikalni kontinuitet rasprostranjenja, klima, itd. b) Akumulacione ravni (povrine 15_km2 ili 4,62% povrine sliva) su oblici u reljefu sliva koji su znatno mlai u odnosu na druge formacije. U slivu rijeke Drinjae akomulacione ravni su locirane usko uz rijeku Drinjau i na uima drugih manjih vodotoka. Najznaajnije akumulacione ravni su: u rejonu Drinjae, Brateljevia, Kladnja, Vitalja i Staria. Geomorfoloki gledano to su: rijeni konusi, rijene ade i razne naplavine koje su razliitih dimenzija i oblika. U njihovom obliku mogu se primijetiti razliite geomorfoloke mikroforme koje djejstvom vodenih tokova podlijeu vrlo brzoj promjeni oblikovanja forme. c) Eroziono - denudacioni reljef (povrine 180_km2 ili 55,40% povrine sliva) u slivu rijeke Drinjae pokriva reljef sa brojnim ogoljelim povrinama, koji je podloan ubrzanom spiranju. To su tereni planinskog i brdskog reljefa, ali i nii jer ga karakterie velika ralanjenost, tako da na nekim mjestima visinske razlike iznose i do 450_m. Ovakvi primjeri se mogu potvrditi u rejonu vodotoka: Haluga, Srebrnica, Miljevica i Borovnica. Granice izmeu nekih reljefnih genetskih cjelina su vrlo otre, kao npr. granica ultramafitskog konjukog masiva i vulkanogeno - sedimentne formacije na sjevernom i sjeverozapadnom dijelu sliva. Granice izmeu trijaskih krenjaka i vulkanogeno - sedimentne formacije na velikom prostoru sliva rijeke Drinjae nisu otro izraene u reljefu. d) Denudaciono - akumulacioni reljef (povrine 36_km2 ili 11,20% povrine sliva) karakterie razliite mikroforme reljefa, terase nastale usljed pojava brojnih 151

E. ii, A. Mekovi, A. Barakovi klizita, nanosne lepeze, itd. Podruje opine Kladanj, kao i najvei dio slivnog podruja rijeke Drinjae, poznati su po veem broju klizita od kojih je veliki broj aktivan, kao to su klizita na lokacijama : Buevo, Gojsalii, Brateljevii itd. Nagib padina, koje pokriva ovaj reljef, kree se od 15 - 30.

Slika 2. Geomorfoloka karta sliva gornjeg toka rijeke Drinjae

152

Geomorfoloke karakteristike sliva gornjeg toka rijeke Drinjae u funkciji hidrogeolokog rejoniranja Hidrogeoloko rejoniranje Pregledno hidrogeoloko rejoniranje prouavanog podruja je odreeno na osnovu slijedeih parametara: * litoloko - stratigrafski sastav terena, * strukturno - tektonski sklop, * hidrogeoloki odnosi, * geomorfoloke odlike terena, * klimatske odlike podruja i * hemizam podzemnih voda. Iz prouavanih hidrogeolokih karakteristika stijena vidljiva je razlika u vodoobilnosti pojedinih geolokih formacija. Raspored podzemnih voda uslovljen je geolokim odnosima na prouavanom terenu, odnosno razliitim odnosima vodopropusnih i vodonepropusnih stijena. U gornjem slivu rijeke Drinjae hidrogeoloki odnosi su vrlo sloeni. Prisustvo velikog broja rasjednih zona doprinosi razliitim hidrogeolokim odlikama na terenu. U smislu akumuliranja podzemne vode karakteristini masivi trijaskih krenjaka su: Bratilo (izdan Koturaa), Gare (izdan Gluha bukovica), Jastrebi (izdan Rapatnica), Buevo, Pau, Gora, Papala, Torino brdo, Jarako, Tuholj i Dobra voda. Rijeka Drinjaa izvire iz konjukog peridotitskog ultramafitskog masiva, odnosno nastaje spajanjem vodotoka Miljevica i Haluga. Na tretiranom podruju izlomljenost krenjaka je razliita, tako da se u pojedinim hidrogeolokim cjelinama susreu izraeni tipovi pukotinske i kavernozne poroznosti. Vea izlomljenost krenjaka i vea nagnutost podinskih stijena omoguava bre isticanje i lake strujanje podzemnih voda kroz zone isticanja. Kompaktnije krenjake serije ine uspor i one omoguavaju postepeni podzemni oticaj, dok otvorenost krenjakih stijena omoguava bru vodozamjenu. Kroz hidrogeoloko prouavanje predmetnog podruja dobila se slika o hidrogeologiji terena na osnovu koje je bilo mogue dati pregledno hidrogeoloko rejoniranje. a). Rejon krenjakih predjela Pod pojmom "krenjaki predjeli" podrazumijevaju se predjeli sa dominantnim krenjakim masivima gdje su geomorfoloki oblici jako izraeni. U tom smislu mogu se izdvojiti masivi: Torino brdo, Gare, Jastrebi, Tuholj, Gora, Papala, Pau, Buevo, Bratilo i Dobra voda (sl.2.). U ovim predjelima hidrografska mrea je nedovoljno razvijena, a prihranjivanje podzemnih voda je uglavnom infiltracijom padavina. U stijenskim masivima se akumuliraju podzemne vode, tako da je to vidljivo i u geomorfologiji terena, jer se ispod svakog stijenskog masiva pojavljuje jedan ili vie izvora. Izvori su razliite izdanosti. Podzemne vode se nalaze na razliitim dubinama, to zavisi od razvijenosti kra. Uglavnom svi krenjaki masivi u gornjem slivu rijeke Drinjae imaju priblino iste specifinosti u pogledu izlomljenosti stijenskih masa i koliina podzemne vode. Sa aspekta hemizma, vode u konjukom planinskom masivu su hidrokarbonatno - magnezijske, a u ostalim masivima hidrokarbonatno - kalcijske i hidrokarbonatno - kalcijsko - magnezijske (po metodi S.A. ukareva). b). Rejon proluvijalno - aluvijalnih ravni Navedeni rejon sastoji se od pjeskovito - ljunkovitih terena uz rijeku Drinjau, koji u hidrogeolokom pogledu nemaju podjednaku vodoobilnost. Sa geomorfolokog aspekta to su tereni ravniarskog tipa, a znaajni lokaliteti su: Drinjae, Luke, Brateljevii, avkunove Drinjae, Vitalj i Stari (sl.2.). Debljina ljunkova i pijeskova na ovim terenima je razliita, a kree se i do 40 m. U takvim naslagama nalaze se i 153

E. ii, A. Mekovi, A. Barakovi znaajne koliine podzemne vode koje se procjeuju iz rijeke Drinjae. U hemijskom pogledu vode ovog rejona su uglavnom hidrokarbonatno - kalcijske. c). Rejon slabovodopropusnih predjela Karakteristike ovog rejona su: da je sastavljen od Slabovodopropusnih stijena (vulkanogeno - sedimentna formacija ) i da se u ovom rejonu ne nalaze znaajne akumulacije podzemnih voda. Manje akumulacije se nalaze u ispucalim pjearima ili laporcima. Znaajni slabovodopropusni predjeli u slivu su: Stanovi, Palevci, Gornje Drinjae, Tuholj, Bebrova, Paljike i Podpau (sl.2.). U hemijskom pogledu to su hidrokarbonatno - kalcijske vode. Zakljuak Gornji sliv r. Drinjae u geomorfolokom i morfo - genetskom pogledu vrlo je interesantan, jer je u pitanju relativno mali prostor, a podruje je veoma raznovrsno i neujednaeno u tom smislu. Tektonske i litoloke karakteristike su uslovile sloenost terena. Kao to je reeno, to je brdovito - planinski teren kroz koji protie rijeka Drinjaa. Zbog geolokog sastava i izraenih tektonskih pokreta, prouavani teren se sastoji od razliitih morfogenetskih tipova terena. Raspored podzemnih voda uslovljen je geolokim odnosima na prouavanom terenu, odnosno razliitim odnosima vodopropusnih i vodonepropusnih stijena. U gornjem slivu rijeke Drinjae hidrogeoloki odnosi su vrlo sloeni, prisustvo velikog broja rasjednih zona doprinosi, takoer, razliitim hidrogeolokim odlikama na terenu, a sve to uslovljava metodologiju hidrogeolokog rejoniranja. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. Jahi, M.,Josipovi, J. & Ostoji, . 1981, Metode odreivanja osnovnih parametara za proraun bilansa podzemnih voda. Geoinenjering. Sarajevo. Komatina, M.M. 1995, Hidrogeoloka istraivanja - primijenjena hidrogeologija, IV. Geozavod - HIG. Beograd. Mekovi, A. & Brki, E. 2002, Elaborat o rezervama, kategorizaciji i kvalitetu prirodne mineralne vode "Tuzlanski kiseljak Mg ++", RGGF Tuzla. Mekovi, A. 1997, Hidrogeoloko i hidroloko prouavanje izvorita za vodosnabdijevanje grada Kladnja. Spec. rad. Rudarsko-geoloki fakultet. Tuzla. Vukovi , M. & Soro, A. 1984, Dinamika podzemnih voda kroz rjeenje problema, ustaljena strujanja.Graevinska knjiga. Beograd. Mekovi, A. 2000, Hidrodinamike karakteristike podzemnih voda trijaskih krenjaka u g. slivu r. Drinjae. Doktorska disertacija, RGGF Tuzla.

154