AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

157

12. STATISTIKI MODEL ZVUNOG POLJA U PROSTORIJAMA

12.1 Uvod
Statistika analiza zvunog polja u prostoriji, takozvani statistiki model ili statistika teorija, posmatra ukupni energetski bilans rada zvunog izvora u njoj. U takvom statistikom pogledu polazi se od pretpostavke da zvuni izvor radi stacionarno i kontinualno od nekog trenutka njegovog ukljuenja. U tom smislu prostorija se analizira kao jedan rezervoar zvune energije. Kada se izvor ukljui i radi konstantnom snagom Pa, ukupna energija u prostoriji W se od tog trenutka kontinualno poveava jer izvor puni prostoriju zvunom energijom. Istovremeno, sa pojavom zvune enrgije u prostoriji, nastaje proces troenja te iste energije usled disipacije na graninim povrinama. Ti gubitci se opisuju snagom disipacije P. Prema tome, nakon ukljuivanja zvunog izvora u prostoriji nastaju dva paralelna procesa i od njihovog odnosa zavisi stanje u zvunom polju. Statistiki model zvunog polja u prostoriji bazira se na posmatranju balansa izmeu procesa generisanja i troenja zvune energije

12.2 Preduslovi za analizu pomou statistike teorije

Ako se pretpostavi da sve granine povrine u prostoriji imaju relativno mali koeficijent apsorpcije, onda zvuni talasi u njoj doive viestruke refleksije pre nego to oslabe toliko da vie ne doprinose zvunom polju. Ako se stvore ovakvi uslovi, koji omoguavaju dugo zadravanje energije u prostoriji, onda se moe pretpostaviti da u svakoj taki prostorije vai sledee: - u svakom trenutku u svaku taku prostora dolazi mnotvo talasa koji su prethodno preli razliite puteve, pa zbog togaa imaju razliite amplitude i faze. - svi pravci nailaska talasa i sve vrednosti njihovih faza podjednako su verovatni. Ovakvo stanje oznaeno je u literaturi kao difuzno i homogeno zvuno polje i karakteristika je prostorije kao akustikog sistema prenosa. U daljoj analizi zvunog polja smatra se da su difuznost i homogenost kao preduslovi ispunjeni. U realnim okolnostima ovi preduslovi nisu uvek zadovoljeni, pa je i tanost u primeni statistikog modela povezana sa tim. U laboratorijskim uslovima prave se prostorije u kojima e se pri zvunoj pobudi stvarati difuzno i homogeno zvuno polje, da bi se statistiki model mogao primenjivati sa dovoljno velikom tanou. To su takozvane reverberacione

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

158

prostorije (esto se nazivaju i reverberacione komore). One se prave sa veoma masivnim zidovima sa povrinama od tvrdog materijala da bi se minizirala apsorpcija. esto se na betonskim povrinama zidova lepe keramike ili staklene ploe da bi se smanjila svaka poroznost povrina i tako minimizirala apsorpcija. Direktan i reflektovan zvuk Rezultujue energetsko stanje zvunog polja u svakoj taki prostorije predstavlja zbir intenziteta svih talasa koji u istom trenutku prolaze kroz nju:

J = Ji
i

(12.1)

U uslovima homogenog i difuznog polja ovo je suma sa veoma mnogo sabiraka (i tei beskonano). Pojedinane vrednosti sabiraka varijaju u nekim granicama, ali svi oni potiu iz ogranienih uslova koje namee prostorija, pa meu njima ne moe biti velikih statistikih razlika. Zbog toga vrednost zbira u izrazu (12.1) tei jednoj konstantnoj vrednosti koja ne zavisi od prostornih kordinata. Drugim reima, ako je zvuno polje difuzno i homogeno, intenzitet reflektovanog zvuka po itavoj prostoriji je konstantan. Izuzetak je samo u neposrednoj blizini izvora, gde e uvek direktan zvuk biti dominantan.

nivo reflektovanog zvuka (R)

Slika 12.1 Odnos nivoa direktnog i reflektovanog zvuka u prostoriji u funkciji rastojanja od zvunog izvora.

mikrofon

rc

log r

Ukupni nivo zvuka u prostoriji moe se razloiti na dve komponente: na nivo direktnog zvuka, koji opada sa rastojanjem od izvora po zakonu irenja talasnog fronta, i nivo reflektovanog zvuka koji je konstantan po prostoriji. Ovakva karakteristika zvunog polja u prostoriji ilustrovana je na slici 12.1. Na apscisi dijagrama u logaritamskoj razmeri predstavljeno je rastojanje od zvunog izvora, a na ordinati relativni nivo zvuka. Vidi se da je u neposrednom okruenju zvunog izvora nivo

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

159

direktnog zvuka vii od nivoa reflektovanog zvuka. Postoji neko rastojanje od izvora na kome su ova dva nivoa jednaka. Ono se naziva poluprenik zone direktnog zvuka, zbog toga to je unutar sfere postavljene oko izvora iji je to poluprenik nivo direktnog zvuka vii od nivoa reflektovanog zvuka. Ova vrednost se u literaturi koja obrauje oblast reprodukcije zvuka esto naziva kritino rastojanje. Njegova vrednost ne zavisi od snage izvora, ve samo od prostorije i njenih relevantnih osobina, poto se s promenama snage izvora menjaju oba nivoa: i direktnog i reflektovanog zvuka. Jednaina dinamike ravnotee u prostoriji Jednaina dinamike ravnotee u prostoriji pokazuje brzinu promene energije:

d d W = E dV = Pa P dt dt

(12.2)

gde je W ukupna energija u prostoriji, a E je gustina energije u elementu zapremine dV. Snaga disipacije P funkcija je ukupne energije u prostoriji W, jer je pri refleksiji zvunog talasa od granine povrine gubitak usled apsorpcije odreen procentom upadne energije. Jednaina (10.5) pokazuje da je prirataj ukupne energije u prostoriji dW u vremenu dt rezultanta dva prirataja: - pozitivnog koji potie od rada izvora Padt, - negativnog koji potie od apsorpcije na svim graninim povrinama P dt. Statistiki model zvunog polja u prostoriji polazi od jednaine (12.2). Njenim reavanjem dolazi se do relevantnih relacija koje definiu stanje u zvunom polju. Fiziki uticaj prostorije na zvuno polje u njoj zasniva se na procesu disipacije na svim unutranjim graninim povrinama. Merilo njihove apsorpcione moi je koeficijent apsorpcije . Ovaj koeficijent je, po definiciji, odnos apsorbovane snage P i upadne snage Pa koja pogaa povrinu:

P Pu

(12.3)

U realnim okolnostima sposobnost povrine da apsorbuje zvuk zavisi od upadnog ugla. Zato je i vrednost koeficijenta apsorpcije u optem sluaju zavisna od veliine upadnog ugla zvune energije.

12.3 Stacionarno stanje zvunog polja

U procesu generisanja i troenja zvune energije, koji se odvija pri radu konstantnog izvora zvuka, snaga izvora je konstantna, to znai da je protok energije koja ulazi u prostoriju konstantan. Snaga disipacije na graninim povrinama funkcija je gustine energije koja ih pogaa, to znai da se nakon ukljuenja zvunog izvora koliina energije koja se troi u jedinici vremena permanentno poveava s poveanjem

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

160

ukupne energije u prostoriji W. U tom procesu postoji trenutak kada e se snaga generisanja i snaga disipacije izjednaiti, to jest:

P = Pa

(12.4)

Tada u prostoriji nastupa stacionarno stanje zvunog polja. Koliina energije u prostoriji, W, a time i gustina energije E, prestaje da raste, odnosno nivo zvuka u prostoriji nadalje ostaje konstantan, bez obzira koliko dugo izvor radio. Po iskljuenju zvunog izvora deava se analogna pojava, samo u suprotnom smeru. Po prestanku generisanja nove energije postojea energija u prostoriji se smanjuje. Zbog injenice da je disipacija srazmerna procentu ukupne energije koja pogaa povrine, taj proces asimptotski teiti nuli. Snaga disipacije Sa desne strane jednaine dinamike ravnotee snaga zvunog izvora je konstanta i odreena je njegovom prirodom. Za reenje jednaine dinamike ravnotee u prostoriji neophodno je utvrditi snagu disipacije. Ona nastaje u procesu refleksije kao posledica apsorpcije. Energija koja iz zvunog polja pogaa neki element zida povrine S zavisi od intenziteta zvuka u prostoriji. Po prirodi stvari energija koja ga pogaa element povrine S dolazi iz poluprostora. Intenzitet koji iz nekog pravca pogaa posmatrani element povrine zavisi od intenziteta talasa, ali i od upadnog ugla zbog veliine projekcije povrine na pravac nailaska. Ova situacija je prikazana na slici 12.2.

d S

Slika 12.2 Ilustracija uz izvoenje energije koja pogaa element povrine zida

Sa slike se vidi da se moe definisati element prostornog ugla d iz koga se S vidi pod istim uglom. To je elementarni prostorni ugao u vidu prstena. Integralei u granicama od 0 do /2 intenzitet koji na element povrine S dolazi iz prostornog ugla

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

161

definisanog prikazanim prstenom moe se pokazati da je snaga disipacije Pu na elementu povrine S:

Pu =

J S 4

(12.5)

gde je J intenzitet u homogenom difuznom polju u prostoriji. Prema tome, zbog geometrijskih uslova u prostoriji snaga koja pogaa zidove srazmerna je jednoj etvrtini intenziteta koji postoji u homogenom polju u prostoriji, to jest dalje od zidova. Apsorbovana snaga P na elementu povrine S dobija se mnoei upadnu snagu sa koeficijentom apsorpcije povrine:

P =

J S 4

(12.6)

U ovom izrazu je statistika vrednost koeficijenta apsorpcije koju povrina isloena zvunom polju ispoljava kada je zvuna energija pogaa sa svih strana. Naime, fizika priroda disipativnih procesa na graninim povrinama je takva da vrednost koeficijenta apsorpcije zavisi od upadnog ugla pod kojim talas pogaa povrinu. Zbog toga je statistika vrednost u izrazu (12.6) razliita od vrednosti koju materijal ispoljava pri normalnoj incidenciji. Svi podaci o koeficientima apsorpcije koji se u literaturi mogu nai za razne materijale upravo predstavljaju statistiku vrednost. Postupak merenja koeficijenta apsorpcije utvren standardom podrazumeva da se pri tome uzorak materijala nalazi u difuznom polju sa podjednakom verovatnoom svih uglova incidencije. Ukupna snaga disipacije u prostoriji P zbir je pojedinanih disipacija na svim postojeim elementima graninih povrinama S, to jest:

P =

J i S i 4

(12.7)

Intenzitet koji predstavlja fluks zvune energije je J = Ec, pa se izraz (12.7) moe napisati i u funkciji gustine energije:

P =

Ec i S i 4

(12.8)

Veliina definisana sumom u gornjem izrazu naziva se apsorpciona povrina prostorije ili kratko apsorpcija:
A = i S i

(12.9)

Vidi se da je apsorpcija dimenziono (m2). Suma u izrazu (12.9) obuhvata sve povrine koje postoje u prostoriji i koje su izloene zvunom polju. Za svaku pojedinanu povrinu u prostoriji moe se definisati ekvivalentna apsorpciona povrina Ai = i S i .

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

162

Pojam apsorpcione povrine Ai neke realne povrine u prostoriji moe se razumeti kroz jednu analogiju. Kada bi se pretpostavilo da je itava povrina Si od materijala koji nema nikakvu apsorciju, to jest za koju je = 0, i preko nje postavila jedna povrina veliine Ai iji je koeficijent apsorpicije = 1, snaga disipacije na toj provrini ostala bi ista. Drugim reima, povrina Ai s koeficijentom apsorpcije 1 u disipativnom procesu u prostoriji potpuno zamenjuje itavu realnu povrinu Si. Na osnovu izraza (12.9) moe se uvesti pojam srednjeg koeficijenta apsorpcije za itavu prostoriju:

A = S

S
i

(12.10)

gde je S ukupna unutranja povrina prostorije:

S=

(12.11)

Srednji koeficijent apsorpcije moe se shvatiti kao ona vrednost koju treba da imaju sve povrine u prostoriji, pa da ukupna apsorpcija u njoj ima istu vrednost kao i u stanju kakvo jeste. Podatak o srednjem koeficijentu apsorpcije predstavlja pokazatelj ukupnih apsorpcionih svojstava prostorije. Intenzitet reflektovanog zvuka u prostoriji Sa definisanom snagom disipacije prema izrazima (12.7) i (12.8) jednaina dinamike ravnotee postaje.

dW EcA = Pa P = Pa 4 dt

(12.12)

U homogenom zvunom polju gustina energije je ista po itavoj zapremini, pa je ukupna energija je W = EV. U jednaini dinamike ravnotee umesto ukupne energije moe prei na gustinu energije:

dE Pa cA = E dt V 4V

(12.13)

Ovo je diferencijalna jednaina ijim se reavanjem dobija stanje u zvunom polju. Za poetne uslove u trenutku ukljuenja izvora (t = 0, E = 0) reenje ove diferencijalne jednaine je:

E=

cA t 4 Pa (1 e 4V ) cA

(12.14)

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

163

Ovaj izraz pokazuje uspostavljanja gustine zvune energije u prostoriji nakon ukljuenja izvora. Ako se umesto gustine energije uvede intenzitet, izraz (12.14) postaje:
t 4 Pa (1 e 4V ) A cA

J=
Ovaj izraz se moe pisati i kao:

(12.15)

J = J 0 (1 e

cA t 4V

(12.16)

Vidi se da se po ukljuenju zvunog izvora intenzitet zvuka poveava po eksponencijalnom zakonu, teei svojoj maksimalnoj vrednosti J0. Vrednost J0 biti intenzitet svo vreme stacionarnog stanja u prostoriji. Proces uspostavljanja intenziteta zvuka u prostoriji nakon ukljuenja izvora grafiki je ilustrovan na slici 12.3.

Jo

Slika 12.3 - Dijagram uspostavljanja intenziteta zvuka u prostoriji nakon ukljuenja zvunog izvora

vreme

Maksimalna vrednost intenziteta koja se dostie u stacionarnom stanju je:

J0 = 4 Pa A

(12.17)

Vidi se da ta vrednost zavisi i od izvora i od prostorije. Direktno je srazmerna snazi izvora, a obrnuto srazmerna apsorpciji. Brzina kojom se uspostavlja zvuno polje nakon ukljuenja izvora definisana je lanom u eksponentu koji je:

cA 4V

(12.18)

Viz ovog izraza se vidi da je proces uspostavljanja zvunog polja iskljuivo karakteristika prostorije, odnosno njene veliine, izraene preko zapremine, i apsorpcije.

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

164

Porast intenziteta je bri to je apsorpcija u prostoriji vea, a sporiji to je zapremina prostorije vea. Opadanje zvuka i vreme reverberacije Na osnovu jednaine (12.13) moe se utvrditi ta se deava sa zvunim poljem u prostoriji kada se u njoj iskljui stacionarni zvuni izvor koji je do tog trenutka radio. Pretpostavlja se da je izvor radio dovoljno dugo i da je pre tpga uspostavljeno stacionarno stanje. Ako se pretpostavi da se izvor iskljui u trenutku t = 0, onda je poetni uslov E = E0. Reenje jednaine je tada:

E = E0 e
a za intenzite zvuka je:

cA t 4V

(12.19)

J = J 0e

cA t 4V

(12.20)

Vidi se da po iskljuenju stacionarnog zvunog izvora intenzitet zvuka u prostoriji eksponencijalno opada. Ovo opadanje je prikazano grafiki na slici 12.4. Eksponencijalni proces opadanja intenziteta zvuka odgovara linearnom opadanju nivoa zvuka, to je takoe prikazano na slici.

Jo

Lo

0
0
vreme

vreme

Slika 12.4 Opadanje intenziteta zvuka (levo) i nivoa zvuka (desno) nakon iskljuenja stacionarnog zvunog izvora u prostoriji.

Iz nagiba krive opadanja nivoa zvuka sa slike 12.4 mogue je odrediti vreme reverberacije prostorije, definisano na poetku poglavlja. Pad nivoa zvuka za 60 dB odgovara smanjenju gustine energije na 10-6 od njene poetne vrednosti (smanjenje za 60 dB). Kada se u izrazu za opadanje zvuka stavi da je t = T i energija E(T) = 10-6 E0, dobija se da je vreme reverberacije:

T=

0,163V A

(12.21)

AKUSTIKA TEMA 12 Statistiki model zvunog polja u prostorijama

165

Sve konstante u izrazu sadrane su svojim vrednostima u koeficijentu 0,163. Iz gornjeg izraza se vidi da je vreme reverberacije, kao indikator brzine opadanja zvuka, zavisno od ukupne apsorpcije i zapremine prostorije. Prema tome, brzina opadanja zvuka nakon iskljuenja zvunog izvora iskazana vremenom reverberacije predstavlja karakteristiku prostorije i ne zavisi od zvunog izvora. Vreme reverberacije se moe meriti beleenjem procesa opadanja zvuka i ocenom nagiba krive opadanja. Pomou merenja vremena reverberacije u prostoriji poznate zapremine moe se odrediti veliina apsorpcije A.